Wolfgang Amadeusz MOZART Listy Wyb�r, przek�ad, komentarze, kalendarium, indeksy IRENEUSZ DEMBOWSKI WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN WARSZAWA 1991 Opracowanie graficzne Krzysztof Radnowski Konsultacja Jolanta Bili�ska Redaktor Krzysztof Bilica Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska Korektor Ewa D�browska Wydawnictwo Naukowe PWN Wydanie pierwsze Arkuszy wyd. 50,0. Arkuszy druk. 39,25 + 3 ark. wk�. Papier offsetowy kl. III 80 g. Oddano do reprodukcji w pa�dzierniku 1991 r. Podpisano do druku w listopadzie 1991 r. Druk uko�czono w grudniu 1991 r. Zam�wienie nr 1170/91 Zak�ady Graficzne w Gda�sku SPIS TRE�CI Wst�p 7 Kalendarium 15 Listy 103 Indeks nazwisk i imion 566 Indeks utwor�w Mozarta 597 Spis ilustracji 620 WST�P Mozart by� podr�nikiem � trzeci� cz�� swego �ycia sp�dzi� w podr�y � a nic tak nie sprzyja pisaniu list�w jak podr�e, tote� epistolarny plon jego �ycia jest bogaty, mo�e bogatszy ni� jakiegokolwiek innego muzyka XVIII wieku. Listy Mozarta � prawdziwa biblia mozartologii � to niewyczerpane �r�d�o wiedzy o cz�owieku, kompozytorze i jego czasach, wi�cej � zdaniem Alfreda Einsteina s� to najpi�kniejsze listy, jakie kiedykolwiek napisa� muzyk. Szcz�liwy los sprawi�, �e du�a ich cz�� przetrwa�a. Spora w tym zas�uga Leopolda Mozarta � ojca Wolfganga � kt�ry do regularnego pisania list�w przywi�zywa� ogromne znaczenie, listy traktowa� jako kronik� my�li i zdarze�, jako dokumentacj� niezb�dn� dla przysz�ych biograf�w. On sam, bardzo wcze�nie (gdy Wolfgang mia� 11 lat) wyrazi� zamiar napisania biografii swego syna. Sam pisa� du�o i swych najbli�szych do pisania zach�ca�. Otrzymywane listy starannie przechowywa�, a wysy�ane (na przyk�ad do Hagenauer�w, z okresu wielkiej podr�y po Europie) kopiowa� i kopie zachowywa�. Swojego zamiaru Leopold nie zrealizowa�, ale zebrana przeze� korespondencja u�atwi�a prac� przysz�ym mozartologom. Pierwsze ksi��ki o Mozarcie pojawi�y si� nied�ugo po �mierci kompozytora. Drugi m�� Konstancji Mozart, du�ski dyplomata Georg Nikolaus Nissen (1761� 1826), jeden z pierwszych biograf�w Mozarta, mia� pe�ny dost�p do tej korespondencji, kt�r� zamierza� opublikowa�. Sw� Biographie W. A. Mozarts zatytu�owa� roboczo �Listy Mozarta jako �r�d�o biografii i charak- terystyki kompozytora". Staraniem Konstancji biografia ukaza�a si� drukiem w roku 1828, w dwa lata po �mierci Nissena. Z dzisiejszego punktu widzenia ksi��ki tej nie mo�na traktowa� jako pierwszego wydania list�w Mozarta. Poniewa� jednak Nissen listy obficie w niej cytowa� (nierzadko w ca�o�ci), m.in. te, kt�re p�niej zagin�y, mo�na j� zaliczy� do wa�nych �r�de� mozartowskiej epistolografii. By�a t�umaczona na wiele j�zyk�w. Pierwszego jej t�umaczenia dokona� Polak � Wojciech Sowi�ski, kt�ry w 1869 wydal j� w Pary�u w przek�adzie na j�zyk francuski. Cho� wi�kszo�� list�w Mozarta by�a zgromadzona przez Leopolda, Konstancj� i Nissena, na pojawienie si� pierwszej pe�nej ich edycji trzeba by�o czeka� jeszcze blisko 100 lat. Ukaza�a si� ona dzi�ki Ludwigowi Wst�p Schiedermairowi w 1914 roku w Lipsku pt. Die Briefe W. A. Mozarts und seiner Familie. Erste kritische Gesamtausgabe (t. l�4). Nast�pne wydanie ukaza�o si� staraniem salzburskiego Mozarteum w 1942 roku w Berlinie (t. i�5, w tym 3 tomy faksymili�w). Redaktorem tej edycji by� Erich H. Miiller von As�w. To ambitne przedsi�wzi�cie, z powodu wojny, nie zosta�o doprowadzone do ko�ca i obj�o tylko dziesi�ciolecie 1769�79. Obie edycje � Schiedermaira i Miillera von Asowa s� wci�� przydatne, bo po ich wydaniu znowu pewna cz�� autograf�w zagin�a. W latach 1962�75 Intemationale Stiftung Mozarteum w Salzburgu (g��wny o�rodek bada� mozartologicznych na �wiecie) patronowa�a pe�nemu krytycznemu wydaniu ca�ej korespondencji Mozarta (Briefe und Aufzeichnungen Gesamtausgabe), przygotowanemu przez Wilhelma A. Bauera i Otto Ericha Deutscha (t. i�7, w tym 4 tomy list�w, 2 tomy komentarzy i tom indeks�w w opracowaniu Josepha Heinza Eibla). Edycja ta by�a podstaw� mojego wyboru i t�umaczenia. W niniejszym wyborze ograniczy�em si� do list�w pisanych przez samego Wolfganga, pomin��em za� wszystkie inne � listy do niego, listy go dotycz�ce, czyli tak zwane listy z kr�gu Mozarta. M�j wyb�r obejmuje blisko 90 procent pe�nej liczby znanych list�w Mozarta. Pe�nym wydaniem korespondencji Mozarta � poza rodakami kompozytora � mog� poszczyci� si� tylko Anglicy i Francuzi. W roku 1938 opublikowano w Londynie 3-tomow� edycj� korespondencji Mozarta (p�niej parokrotnie wznawian�) w powszechnie chwalonym przek�adzie Emi�y Andersen, pt. The Letters of W.A. Mozart and his Family. We Francji, zamierzona na 5 tom�w edycja korespondencji plus 2 tomy dokument�w Mozartowskich (w t�umaczeniu Genevieve Geffray) jest w trakcie realizacji w paryskim wydaw- nictwie Flamariona. Fragmentaryczne przek�ady list�w Mozarta ukaza�y si� w wielu krajach. W Polsce nie by�o do tej pory �adnego wydania list�w Mozarta. List jest form� rozmowy, dialogu, dlatego mankamentem niniejszej edycji (chocia� wynikaj�cym z za�o�enia) jest brak list�w korespondent�w Mozarta, a zw�aszcza jego pierwszego rozm�wcy i powiernika � Leopolda, ich wyj�tkowe walory informacyjne i poznawcze, a cz�sto niema�a warto�� literacka, sprawiaj�, �e zas�uguj� one na miejsce w ka�dej reprezentacyjnej antologii list�w XVIII wieku. Zawsze, kiedy dla zrozumienia sensu by�o to niezb�dne, stara�em si� brak list�w Leopolda (i innych korespondent�w) zast�pi� odpowiednim komentarzem. Z oko�o 360 zachowanych list�w Mozarta m�j wyb�r uwzgl�dnia 334 listy, ale nie wszystkie w ca�o�ci. Dokona�em licznych skr�t�w, ale w sumie nieznacznych i dotycz�cych � jak s�dz� � rzeczy ma�o istotnych. Skr�ty, oznaczone trzema kropkami w nawiasie, cz�sto dotycz� stereotypowych formu�ek grzeczno�ciowych, charakterystycznych dla XVIII-wiecznego stylu epistolarnego (niekt�re ich przyk�ady pozostawi�em), lub b�ahych informacji, kt�re dla znajomo�ci Mozarta nie maj� wi�kszego znaczenia. Wstfp Porz�dek list�w jest �ci�le chronologiczny. Ka�dy list zosta� opatrzony numerem, a w przypisach tak�e numerem listu w wydaniu Mozarteum (numer poprzedzony symbolem �B/D" � Bauer-Deutsch). Wydanie salzburskie, obejmuj�ce lata 1755�1857, zawiera 1477 ponumerowanych list�w. Zosta�y w nim pomieszczone wszystkie znane listy Mozarta i jego kr�gu, osobnymi numerami oznaczono listy zaginione. Wa�nym �r�d�em moich przypis�w i komentarzy by�y 2 tomy komentarzy edycji Bauera-Deutscha, lecz tak�e ca�a p�niejsza literatura mozartologiczna z najnowsz� w��cznie. R�na cz�stotliwo�� korespondencji i zr�nicowany stan jej zachowania (znaczna cz�� list�w zagin�a lub zosta�a zniszczona) sprawi�y, �e poszczeg�lne lata �ycia kompozytora s� udokumentowane w spos�b bardzo nier�wnomierny. Pewne okresy �ycia Mozarta znane s� do�� dok�adnie, miesi�c po miesi�cu, dzie� po dniu, niekiedy wr�cz godzina po godzinie, inne � bardzo s�abo. Mozart zacz�� pisa� listy prawdopodobnie w 1769 roku � z tego roku zachowa�y si� 2 najwcze�niejsze listy. Rok 1770 reprezentuj� 33 listy, ale z 5-lecia 1772�76 (bardzo bogatego pod wzgl�dem tw�rczo�ci) � zachowa�y si� tylko 22 listy, w tym sporo kr�ciutkich dopisk�w Mozarta w cudzych listach. Lata 1777�78 (podr� z matk� do Mannheimu, Monachium i Pary�a) pozostawi�y plon a� 70 list�w, ale rok nast�pny (1779) � tylko 3 listy. Z roku 1785 � mo�e najszcz�liwszego i ogromnie aktywnego w �yciu Mozarta � pochodz� tylko 4 kr�ciutkie listy, z 1786 � tyle� samo, a z 1788 � 5 list�w. Dopiero trzy ostatnie lata �ycia kompozytora (1789�91) przynosz� plon bogatszy � ponad 60 list�w, ale wtedy Mozart znowu podr�owa�, kore- spondowa� z przyjaci�mi, wierzycielami i Konstancj�, kt�ra wielokrotnie przebywa�a na kuracji w Baden pod Wiedniem. Luki biograficzne spowodowane brakiem list�w zosta�y wype�nione w kalendarium �ycia i tw�rczo�ci kompozytora. Wykorzystuj�c ca�� dost�pn� dzi� wiedz� mozartologiczna, stara�em si� opracowa� to kalendarium w spos�b bardzo dok�adny i szczeg�owy. Podaj� w nim fakty (daty, nazwiska, adresy, zdarzenia) historycznie udokumentowane, pewne. Brak udokumentowanych �r�de� lub rozbie�na ich interpretacja przez specjalist�w zosta�y odnotowane. Przy opracowywaniu kalendarium ogromn� pomoc� s�u�y�y mi prace: Josepha Heinza Eibla Wolfgang Amadeus Mozart � Chronik eines Lebens (wydana w 1977 roku przez Barenreitera) oraz (r�wnie� w wydaniu Barenreitera) Mozart � Die Dokument seines Lebens Otto Ericha Deutscha (z roku 1961, wraz z suplementem � Addenda und Corrigenda, z roku 1978), a tak�e p�niejsza literatura mozartologiczna, zw�aszcza prace H. C. Robbinsa Landona, Cliffa Eisena, Andrew Steptoe'a, Alana Tysona, Philippe'a Aute- xiera i Neala Zasiawa. �ycie i tw�rczo�� Mozarta (jak ma�o kt�rego z wielkich geniusz�w przesz�o�ci) od blisku dwustu lat jest przedmiotem nieustaj�cego, intensyw- Wstfp nego �ledztwa, kt�re wci��, co roku, przynosi nowe dane, nowe odkrycia, nowe rewelacje. Znaczna cz�� nowych odkry� zosta�a zasygnalizowana w kalendarium, a tak�e w przypisach i komentarzach do list�w. Na og� dotycz� one szczeg��w, niemniej nagromadzi�o si� ich ju� tyle, �e na przyk�ad r�nice mi�dzy tym, co o Mozarcie wiedzia� wybitny mozartolog Alfred Einstein, a tym, co o Mozarcie wiemy dzisiaj, s� czasem wr�cz fundamentalne. Pi�kna ksi��ka Einsteina, napisana przed p� wiekiem, a w 1975 roku wydana te� w polskim przek�adzie, stanowi u nas, przy zdumiewaj�cym ub�stwie najbardziej podstawowych ksi��ek o salzburskim geniuszu, wci�� jakby ostateczny punkt odniesienia i autorytet mozartowskiej wiedzy. J�zykiem list�w Mozarta jest w zasadzie niemiecki � oczywi�cie osiem- nastowieczny niemiecki � ale Mozart zna� kilka j�zyk�w, kt�rych znajomo�ci ' bynajmniej nie ukrywa�, przeciwnie � przy ka�dej sposobno�ci stara� si� ni� t pochwali�, tak�e w listach. S� one osobliw� mieszank� j�zyk�w: niemieckiego, > w�oskiego, francuskiego, angielskiego, nawet �aciny. Do najbli�szych Wolfgang pisa� nierzadko w swojskim dialekcie salzburskim lub szwabsko�salzburskim. T� osobliwo�� Mozartowskiego j�zyka stara�em si�, gdy tylko by�o to mo�liwe, zachowa� lub przynajmniej zaznaczy�. Mozart pisa� cz�sto tak, jak s�ysza�, ale przecie�, nie licz�c �zawodowych" literat�w, �na bakier" z ortografi� by�a wi�kszo�� mu wsp�czesnych. Dlatego pisownia, zw�aszcza imion i nazwisk jest w jego listach bardzo r�norodna i niekonsekwentna. Z tego powodu niekt�re z nich nie zosta�y do dzisiaj zidentyfikowane. W prezentowanym przek�adzie pisowna imion, nazwisk, nazw geograficznych itp. zosta�a ujednolicona i dostosowana do obowi�zuj�- cych zasad ortografii. Ujednolicone zosta�o datowanie list�w, kt�re w oryginale ma form� bardzo r�n�, czasami skr�tow�, ponadto niekt�re listy s� bez daty, na og� jednak zdo�ano j� ustali�. W wielu listach (zw�aszcza z okresu, kiedy Mozart by� poddanym ksi�cia-arcy biskupa Salzburga) znaczne partie tekstu s� napisane j�zykiem tajemnym, rodzajem szyfru, kt�ry Mozartowie stosowali dla zmylenia arcybiskupiej cenzury. Szyfr ten, do�� prosty, z�ama� Otto Jahn � najwi�kszy biograf kompozytora w XIX wieku. Odt�d w wi�kszo�ci wyda� (nawet w supernaukowym wydaniu Bauera-Deutscha) szyfr ten jest ju� pomijany, cho� zaznaczany, a tekst � jak w moim t�umaczeniu � przedstawiany w formie rozszyfrowanej i zrozumia�ej dla wszystkich. Wa�nym uzupe�nieniem ksi��ki jest ikonografia. Ponad 100 ilustracji prezentuje najwa�niejszych �bohater�w" list�w Mozarta, ludzi, kt�rzy w �yciu kompozytora odegrali istotn� rol�, tak�e miejsca i rzeczy z nim zwi�zane. Wszystkie pochodz� z epoki, z czas�w Mozarta, wszystkie te� uchodz� � przy obecnym stanie wiedzy � za autentyczne. Nie ma tu wi�c niekt�rych, bardzo s�awnych i do dzi� publikowanych portret�w Mozarta i innych os�b, kt�rych autentyczno�� zosta�a zakwestionowana. Wsup Podstawowym i najwa�niejszym �r�d�em ikonografii Mozartowskiej jest s�ynny album Otto Ericha Deutscha � suplement do Neue Mozart Ausgabe sdmtlicher Werke � zatytu�owany Mozart wid seine Welt m zeitgen�ssischen Bildern, wydany przez Barenreitera w 1961 roku. Liczne korekty i uzupe�- nienia do tego albumu opublikowa� A. Hutschings (Mozart � the Ma�, the Musician, London 1976) i H. C. Robbins Landon (Mozart: the Golden Years 1781�1791, London�New York 1989). Te trzy publikacje by�y w zasadzie podstaw� zamieszczonego tu materia�u ilustracyjnego. Niniejsze wydanie list�w Mozarta dope�nia indeks nazwisk oraz katalog Utwor�w kompozytora wspomnianych w kalendarium, listach i komentarzach. Du�o i cz�sto pisze si� w listach o pieni�dzach, dlatego uzmys�owienie sobie, jaka w czasach Mozarta by�a ich realna warto��, jakie by�y koszty utrzymania, ile Mozart zarabia�, a ile wydawa�, ma ogromne znaczenie. Bez tego zrozumienie sytuacji materialnej Mozarta nie jest mo�liwe, a jego �ycie pozostanie nadal spowite legendami, z kt�rych mo�e najtrwalsz� jest ta, �e Mozart � jeden z najwi�kszych w dziejach geniuszy muzycznych ��y� i umar� w ub�stwie, by nie powiedzie� w n�dzy. W Europie XVIII wieku by�y r�ne waluty, z ich wymienialno�ci� na og� nie by�o problemu � najcz�ciej monety bito z prawdziwego kruszcu. W Austrii, na przyk�ad w 1790 roku, g��wnymi jednostkami monetarnymi by�y floren i gulden � obie mia�y t� sam� warto�� i by�y u�ywane wymiennie, a ich nazwy w�a�ciwie by�y synonimami. Floren, oparty na systemie duodecymalnym (dwunastkowym) rozmienia� si� na 60 grajcar�w. W obiegu by�y te� dukaty � z�ote lub srebrne monety, kt�re wymieniano za 4 i p� florena. W Berlinie, Frankfurcie i innych miastach niemieckich w obiegu by�y karoliny i fryderyki (i karolin = i fryderyk = ii floren�w). We W�oszech p�acono z�otymi monetami zwanymi gigliati, kt�re warte by�y tyle co dukaty. We Francji by�y luidory (i luidor == u floren�w), liwry (i luidor = 48 liwr�w) i sous (i liwr = 20 sous), w Anglii � funty (i funt wymieniano za 10 floren�w) i gwineje. Podanie warto�ci florena, dukata, luidora, funta, karolina czy fryderyka w przeliczeniu na walory dzisiejsze jest mo�liwe tylko w pewnym przybli�eniu. Tak wi�c w 1790 roku jeden floren wart by� tyle, co w roku 1990 16 i p�l dolara ameryka�skiego, dukat � 74 i �wier� dolara, angielski funt � 165 dolar�w, francuski luidor � 181 i p� dolara. Roczna pensja Wolfganga w Salzburgu (po powrocie z podr�y do Pary�a) wynosi�a 450 floren�w (100 dukat�w, czyli 7425 dolar�w). Jako nadworny kompozytor cesarza w Wiedniu (Kammermusikus) Wolfgang zarabia� 800 floren�w (13 200 dolar�w). Jego poprzednik na tym stanowisku � Christoph Willibald Gluck � otrzymywa� 2000 floren�w (33 ooo dolar�w). Wst�p Tyle te� (2000 floren�w) wynosi�a roczna pensja organisty i kapelmistrza katedry �w. Stefana w Wiedniu Leopolda Hofmanna, po kt�rym stanowisko Mozart, gdyby nie umar� przedwcze�nie, zapewne by odziedziczy�. Ale uposa�enie Glucka i Hofmanna (po wielu latach s�u�by) by�o wyj�tkowo wysokie. W roku 1790 Antonio Salieri � kapelmistrz cesarski i pierwsza osoba muzycznego Wiednia � zarabia� 1200 floren�w, jego zast�pca Umiauf � 850 floren�w, organista cesarsko�dworskiej orkiestry Albrechtsberger � 300 floren�w, a pierwszy skrzypek tej orkiestry Franz Hofer (szwagier Mozarta, m�� J�zefy, najstarszej siostry Konstancji) � 150 floren�w rocznie. Bardzo wysokie by�y zarobki aktor�w i �piewak�w, zw�aszcza primadonn i kastrat�w. W roku 1778, kiedy Alojza Weber (niemal debiutantka) zosta�a przyj�ta do zespo�u opery monachijskiej, zaoferowano jej � jak twierdzi�a � ga�� w wysoko�ci 1000 floren�w rocznie. W tym samym czasie pensje popularnych aktor�w w wiede�skim Burgtheater wynosi�y od 1400 do 2500 floren�w, czasami jednak osi�ga�y pu�ap znacznie wy�szy. Nancy Storace (pierwsza Zuzanna w Weselu Figura) w roku 1787, b�d�c u szczytu popular- no�ci, otrzymywa�a � dzi�ki specjalnemu dekretowi cesarza � ga�� w wy- soko�ci 4700 floren�w (77500 dolar�w). Jeszcze wi�cej zarabiali wysocy urz�dnicy pa�stwowi. Na przyk�ad baron Gottfried Van Swieten � dyrektor biblioteki cesarskiej w Wiedniu � poza licznymi przywilejami, awanta�ami i �wiadczeniami w naturze dostawa� od cesarza pensj� w wysoko�ci 8000 floren�w (132000 dolar�w), ale to i tak by�o niewiele w por�wnaniu z dochodami wielkich arystokrat�w i magnat�w, kt�re oscylowa�y w granicach od 100 tysi�cy do miliona floren�w rocznie. Tyle na przyk�ad (milion) zarobi� netto w roku 1762 pracodawca J�zefa Haydna � ksi�e Esterhazy. Za oper� Cosi fan tutte Mozart dosta� 200 dukat�w, chocia� normalne honorarium za skomponowanie du�ej, pe�nospektaklowej opery, wynosi�o 100 dukat�w. Za 6 kwartet�w �haydnowskich" ��da� od paryskiego wydawcy Siebera 50 luidor�w (9057 dolar�w). W Pary�u za symfoni� p�acono 5 luidor�w, a za 4 lekcje muzyki (dla arystokratycznej uczennicy) � i luidora. W Wiedniu w roku 1781 za 12 lekcji Mozart bra� 6 dukat�w. W grudniu tego� roku, za udzia� w turnieju pianistycznym w obecno�ci cesarza i wielkiego ksi�cia rosyjskiego (�pojedynek" z Clementim) dosta� 50 dukat�w. Jeden z wielu z�otych zegark�w, jakie otrzyma� w prezencie, wart by� wprawdzie 20 luidor�w, ale gdyby chcia�o si� go spieni�y�, nie mo�na by�o dosta� za� wi�cej ni� 10 luidor�w. Po �mierci Leopolda przys�uguj�c� Wolfgangowi cz�� spadku wyceniono na 1000 floren�w (16 500 dolar�w). W �czarnych latach" wiede�skich (1789�90) Mozart po�yczy� od Puchberga oko�o 1500 floren�w (24750 dolar�w), a od Goldhahna � 2000 floren�w (33000 dolar�w). Podr� z Mannheimu do Pary�a indywidualn� chaise dla dwu os�b kosztowa�a 121 floren�w (blisko 2000 dolar�w). Przed udaniem si� z matk� w t� podr� Wolfgang po�yczy� od Josepha Bullingera 300 floren�w (ok. 5000 Wstfp dolar�w). W Pary�u, na pokrycie wydatk�w zwi�zanych z chorob� i �mierci� matki, po�yczy� od barona von Grimma 15 luidor�w. W Wiedniu za mieszkanie w domu Trattnera przy Graben p�aci� 150 floren�w rocznie, ale to by�a cena ulgowa i przyjacielska. Za tzw. Camesina- Haus przy Domgasse (wspania�e i najdro�sze wiede�skie mieszkanie Mozarta) p�aci� 450 floren�w. Ostatnie wiede�skie mieszkanie kompozytora, tzw. Ma�y Dom Kaisera przy Reihensteingasse (o powierzchni 145 m2), w kt�rym Mozart umar�, by�o ta�sze � komorne wynosi�o 330 floren�w. Mozart bardzo dba� o sw�j wygl�d, ubiera� si� �adnie i elegancko, ale bywaj�c na dworze cesarskim, w pa�acach i domach arystokrat�w, musia� si� nosi� wytwornie. Stroje za� by�y kosztowne. Zwyczajne m�skie ubranie mo�na by�o kupi� za 30�50 floren�w, ale str�j bardziej szykowny by� znacznie dro�szy. Pi�kna suknia kosztowa�a oko�o 100 floren�w. W roku 1781 Nannerl by�a szcz�liwa, �e zap�aci�a za sw� sukni� tylko 70 floren�w (1150 dolar�w). Para jedwabnych po�czoch m�skich kosztowa�a 5 floren�w, drogie by�o obuwie. Cena wytwornych stroj�w obowi�zuj�cych w czasie r�nych uroczysto�ci dworskich przekracza�a niekiedy mo�liwo�ci ludzi nawet do�� zamo�nych. Na przyk�ad Kari Ditters von Dittersdorf, chc�c uczestniczy� w uroczysto�ciach koronacyjnych J�zefa II, sprawi� sobie dwa wspania�e ubrania, za kt�re zap�aci� 700 floren�w (11550 dolar�w). Ale �ywno�� by�a tania i w X VI 11-wiecznym Wiedniu nikt nie umiera� z g�odu. W roku 1785 wiede�ska rodzina z trojgiem dzieci i s�u�b� potrzebowa�a na utrzymanie (�yj�c na �rednim poziomie) oko�o 400�500 floren�w rocznie. Do�� drogie by�y rozrywki. Lo�a w Burgtheater (podczas koncert�w Tonklinstler-Societat w dniach 16 i 17 kwietnia 1791 roku, na kt�rych Mozart dyrygowa� jedn� ze swych trzech ostatnich symfonii � najpewniej K-550) kosztowa�a 4 floreny i 30 grajcar�w. Najlepsze miejsce na parterze kosztowa�o florena i 25 grajcar�w. W Londynie ceny by�y wy�sze. W maju 1792 roku za normalny bilet na koncert Haydna trzeba by�o zap�aci� tyle, co w Burgtheater w Wiedniu za ca�� lo��. Podr� Haydna do Londynu uchodzi�a z finansowego punktu widzenia za sukces zgo�a fantastyczny. W ci�gu czterech sezon�w w Londynie (1791�95) Haydn zarobi� oko�o 2400 funt�w (24000 floren�w czyli niemal 400000 dolar�w). Rok 1791 przyni�s� Haydnowi � suma jest znana dok�adnie � 5883 floreny). Doch�d Mozarta w tym samym roku (niepe�nym, gdy� kompozytor zmar� na pocz�tku grudnia), wed�ug oblicze� wybitnego haydnologa i mozartologa H.C. Robbinsa Landona, wyni�s� 5763 floreny, czyli niewiele mniej ni� doch�d Haydna. Z�o�y�y si� na to m.in. pensja, po�yczki i honoraria za dwie opery (La clemenza di Tito i Die Zauber flot�). 5763 floreny to blisko 100 ooo dzisiejszych dolar�w. Tak� sum� dysponowa� Mozart w roku, w kt�rym zmar� i w kt�rym zosta� pochowany we wsp�lnym grobie dla biednych na cmentarzu Sankt Mara. Jak twierdzi H.C. Robbins Landon (,1791: Mozart's Wst�p Last Year, Thames and Huston, London 1988), suma ta jest zani�ona, bo nie uwzgl�dnia do�� licznych, trudnych do precyzyjnego oszacowania finansowych imponderabili�w. Po �mierci Mozarta rozpowszechniano w Wiedniu pog�oski jakoby pozostawione przez niego d�ugi przekracza�y sum� 30000 floren�w. Cesarz, kiedy si� o tym dowiedzia�, by� wr�cz przera�ony. Nic dziwnego, bo by�a to suma zawrotna, odpowiadaj�ca sile nabywczej mniej wi�cej p� miliona dzisiejszych dolar�w. Ale pog�oski okaza�y si� nieprawdziwe. Konstancja, kt�ra mia�a niew�tpliwy udzia� w postaniu (�ywej do dzi�) legendy o ub�stwie Mozarta, zapewni�a cesarza, �e wystarczy�oby jej 3000 floren�w, by sp�aci� wierzycieli i wybrn�� z tarapat�w. �Je�li tak, to da si� to jako� za�atwi�!" � mia� rzec uspokojony Leopold II i przyzna� wdowie po Mozarcie rent� w wysoko�ci trzeciej cz�ci uposa�enia kompozytora, czyli 226 floren�w i 49 grajcar�w (oko�o 3750 dzisiejszych dolar�w), kt�r� pobiera�a przez lat 18, do swego powt�rnego zam��p�j�cia w roku 1809. Ireneusz Dembowski KALENDARIUM 1719 i4 XII W Augsburgu urodzi� si� (Johann Georg) Leopold Mozart, ojciec Wolfganga. By� pierworodnym synem Johanna Georga Mozarta, in- troligatora (1679�1736) i Anny Marii, z domu Suizer (1696�1766). Zaw�d ojca kontynuowali w Augsburgu dwaj bracia Leopolda � Joseph Ignaz (1725� 1796) i Franz Alois (1727�1791), jedyny, z kt�rym Leopold i Wolfgang utrzymywali bliskie kontakty. Poza nimi Leopold mia� jeszcze pi�cioro rodze�stwa, kt�rego los jest bli�ej nieznany. 1720 25 XII W Huttenstein (dzi� dzielnica Sankt Gilgen) ko�o Salzburga urodzi�a si� matka Wolfganga � Anna Maria. By�a trzeci� c�rk� Wolfganga Nikolausa Pertla (1667�1724), kuratora z Sankt Gilgen i Evy Rosiny z domu Altmann (wdowy Buxbaum), pochodzenia ch�opskiego, zmar�ej w 1755. 1725 24 X W Neapolu zmar� Alessandro Scarlatti (ur. 1660). 1727 Dzi�ki poparciu i finansowej pomocy swego ojca chrzestnego Johanna Georga Gabhera � kanonika katedry w Augsburgu, Leopold zostaje cz�onkiem ch�ru katedralnego (sopran dzieci�cy), nast�pnie uczniem jezuickiego gimnazjum Sankt Salvator, a p�niej licealist� u �w. Uiryka, gdzie z my�l� o wyborze w przysz�o�ci stanu duchownego, uczy si� �aciny, greki i muzyki (�piewu, gry organowej i kompozycji). 15 IV 1729 W ko�ciele �w. Tomasza w Lipsku J.S. Bach dyryguje pierwszym wykonaniem swej Pasji wed�ug �w. Mateusza (BWV-244). Kalendarium 1732 24 I W Pary�u urodzi� si� Pierre Augustin Caron de Beaumarchais. 31 III W Rohrau urodzi� si� J�zef (Joseph) Haydn. 1733 28 III W Neapolu premiera opery buffa La serva padrona (S�u��ca pani�) Giovanniego Battisty Pergolesiego. ii IX W Pary�u zmar� Francois Couperin, zw. Le Grand (ur. 1668) 1735 23 VIII W paryskiej Academie Royale de Musique pierwsze wystawienie opery- -baletu Les Indes galantes Jeana-Phillippe'a Rameau. 1736 16 III W Pozzuoli zmar� Giovanni Battista Pergolesi (ur. 1710). 1:737 � i8-letni Leopold przyjecha� do Salzburga, aby kontynuowa� nauk� na miejscowym uniwersytecie (na wydziale teologii i prawa). 14 IX W Rohrau urodzi� si� Micha� (Michael) Haydn � brat J�zefa. 18 XII W Cremonie zmar� lutnik w�oski Antonio Stradivari (ur. 1643). 1739 � Leopold rezygnuje z kariery duchownego (wi��e si� to z rezygnacj� ze stypendium ko�cielnego) i zostaje kamerdynerem i zarazem muzykiem hrabiego Johanna Baptisty Thurn-Valsassina und Taxis � dziekana kapitu�y katedry w Salzburgu. 1740 2 VI W Pary�u urodzi� si� Donatien-Alphonse-Francois markiz de Sade. � Leopold wydaje (w�asnym sumptem) swoje pierwsze dzie�o, 6 sonat� per chiesa e da camera na 2 skrzypiec i wiolonczel�, kt�re zadedykowa� swojemu pracodawcy. 1741 13 II W Wiedniu zmar� Johann Joseph Fux (ur. 1660), austriacki kompozytor i teoretyk muzyki, autor fundamentalnego dzie�a Gradus ad Pamassum (1725) � wyk�adu �cis�ego kontrapunktu. � Powsta�y 2 kantaty pasyjne Leopolda na Wielki Post: Chrisws begraben (�Chrystus z�o�ony do grobu") i Christus verurtdlt (�Chrystus skazany"). 28 VII W Wiedniu zmar� Antonio Vivaldi (ur. 1680). 1742 l8V W malej auli Uniwersytetu w Salzburgu wystawiono �aci�sk� oper� szkoln� Antiquitas personata z muzyk� Leopolda Mozarta. 1743 Leopold przechodzi na s�u�b� do ksi�cia arcybiskupa Salzburga � Leopolda Antona Firmiana (zmar� w pa�dzierniku 1744) i zostaje czwartym skrzypkiem w jego kapeli dworskiej. 1746 30 III W Fuentetodos k. Saragossy urodzi� si� Francisco de Goya y Lucientes. 1747 21 XI Po kilku latach narzecze�stwa Leopold Mozart i Anna Maria Pertl, uchodz�cy za �najpi�kniejsz� par� Salzburga" (opinia zas�yszana przez Nannerl), wzi�li �lub w ko�ciele parafialnym w Aigen (ko�o Salzburga). � Ma��onkowie zamieszkali w Salzburgu, w kamienicy bogatego kupca Lorenza Hagenauera (jednego z najbli�szych przyjaci� i powiernik�w Mozarta) przy Getreidegasse 9 na III pi�trze. Leopold pe�ni� funkcj� skrzypka i kompozytora kapeli ksi�cia arcybis- kupa, kt�rym od 1747 by� Andreas Jakob Dietrichstein. (W latach 1745�1747 ksi�ciem arcybiskupem Salzburga by� hrabia Jacob Ernst Lichtenstein.) Wi�kszo�� jego kompozycji nie jest datowana, ale niew�tpliwie powsta�a przed rokiem 1762, od kiedy Leopold po�wi�ci� si� niemal wy��cznie edukacji i wychowaniu dwojga swoich cudownych dzieci, a w szczeg�lno�ci Wolfganga. W obfitym dorobku kompozytorskim Leopolda Mozarta s� utwory niemal wszystkich uprawianych pod�wczas gatunk�w. Utwory religijne: msze (na przyk�ad Msza C-dur, kt�rej autograf znajduje si� w Monachium), 3 litanie loreta�skie (F-dur, G-dur i Es-dur), przecho- wywane w bibliotece katedry w Salzburgu, Litania do �w. Sakramentu (orygina� w archiwum ko�cio�a �w. Krzy�a w Augsburgu), kantaty i offertoria. Utwory �wieckie: liczne symfonie (niekt�re z nich przez d�ugie lata przypisywano Wolfgangowi), m.in. Symfonia my�liwska (G-dur), Sin/oma Burlesca (G-dur), s�ynna Jazda saniami z 1755 roku, Wiejskie wesele (w D-dur), liczne divertimenti oraz najs�ynniejszy utw�r � Symfonia dzieci�ca, kt�rego autorstwo inni muzykolodzy przypisuj� Micha�owi Haydnowi. Ponadto koncerty na r�ne instrumenty, sonaty, Utwory klawesynowe i skrzypcowe. ^�\ �i� �2 \ Kalendarium Chc�c uzupe�ni� swoje dochody (jako skrzypek kapeli dworskiej zarabia� 400 floren�w rocznie), rozpoczyna dzia�alno�� jako nauczyciel gry skrzypcowej i odnosi w tej dziedzinie du�e sukcesy. 1749 28 VIII We Frankfurcie nad Menem urodzi� si� Johann Wolfgang Goethe. � Kunst der Fug� J. S. Bacha. 1750 28 VII W Lipsku zmar� Johann Sebastian Bach (ur. 1685). i75i 30 VII W Salzburgu urodzi�a si� Maria Anna (Walburga Ignatia) Mozart, zwana Nannerl (zm. 29 pa�dziernika 1829 tam�e), czwarte dziecko Leopolda i Anny Marii (troje poprzednich zmar�o w niemowl�ctwie). i753 Po �mierci arcybiskupa Andreasa Jakoba Dietrichsteina nowym panem ksi�stwa arcybiskupiego Salzburga i prymasem cesarstwa zosta� Siegmund Christoph von Schrattenbach (1698�1771). 1756 27 I O godzinie 8-ej wieczorem, w domu przy Getreidegasse 9 w Salzburgu (obecnie Muzeum Mozarta), na III pi�trze, urodzi�o si� si�dme dziecko Mozart�w (pi�te i sz�ste zmar�y w niemowl�ctwie). Nazajutrz, o wp� do 11-ej, zosta�o ochrzczone w katedrze �w. Piotra i otrzyma�o imiona: Johannes Chrisostomus Wolfgangus Theophilus. Dwa pierwsze wskazuj�, �e patronem w dniu narodzin dziecka (27 stycznia) by� Jan Chryzostom, Wolfgang to imi� dziadka ze strony matki (Wolfgang Nikolaus Pertl), a Theophilus � imi� ojca chrzestnego (Johannes Theophilus Pergmayr). Imi� to Leopold zast�pi� niebawem jego niemieckim odpowiednikiem � Gottiieb, p�niej Wolfgang u�ywa� jego odpowiednika w formie �aci�skiej Amadeus, cz�ciej w formie w�oskiej Amadeo lub francuskiej � Amade(e) lub Amede(e) (polskim odpowiednikiem tego imienia jest Bogumi�). T� d�ug� seri� imion powi�kszy�o imi� z bierzmowania � Sigismundus � przyj�te na cze�� �wczesnego pana Salzburga � ksi�cia arcybiskupa Sigismunda von Schrattenbacha. W praktyce Mozart u�ywa� tylko dw�ch imion: Wolfgang Amade(e). VII U Johanna Jakoba Lottera w Augsburgu ukaza�a si� ksi��ka Leopolda Mozarta Versuch einer grundlichen Violinschule (�Pr�ba podstawowej szko�y skrzypcowej") � podr�cznik teorii i gry skrzypcowej, jeden z najwa�niejszych tego rodzaju w XVIII wieku i zarazem najbardziej t7if^-i76r znacz�ce dzie�o Leopolda Mozarta (mia�o liczne wydania w r�nych krajach i j�zykach). 29 VIII Wybuch wojny siedmioletniej. 1757 Leopold zostaje mianowany nadwornym kompozytorem ksi�cia arcybis- kupa Salzburga. 27 III W Mannheimie zmar� Jan Vaclav �tamic (Stamitz), kompozytor, skrzypek i dyrygent, czo�owy przedstawiciel tzw. szko�y mannheimskiej (ur. 1717). 23 VII W Madrycie zmar� Domenico Scarlatti (ur. 1685). � Johann Christian Bach skomponowa� Requiem, a J�zef Haydn kwartety smyczkowe z op. i. Koncert organowy C-dur oraz Salve Regina (E-dur). II 1758 Leopold zostaje drugim skrzypkiem kapeli dworskiej. Johann Christian Bach skomponowa� Dies Irae. i759 i4 IV W Londynie zmar� Georg Friedrich Handel (ur. 1685). io XI W Marbach urodzi� si� Friedrich Schiller. � Powstaj� pierwsze symfonie J�zefa Haydna (nry: i�5, io, 15, i8, 27, 32, 33, 37). 1760 � Wolfgang nauczy� si� z pami�ci gra� na klawesynie dziesi�� utwor�w z kajetu muzycznego swej siostry. 14 IX We Florencji urodzi� si� Luigi Cherubini. � W Rzymie wystawiono oper� Nicoli Picciniego La Cecchina ossia La buona f igliwia. 1761 24 I Przez p� godziny (od 9-ej do wp� do lo-ej wieczorem) Wolfgang nauczy� si� gra� na klawesynie scherzo Georga Christopha Wagenseila. 26 I W ci�gu p� godziny nauczy� si� menueta i tria. 4 i 6 II Nauczy� si� dw�ch nowych menuet�w. �Wolfgang umie ju� czyta� nuty i sam mo�e si� uczy� nowych utwor�w" (Leopold). i V J�zef Haydn zostaje kapelmistrzem ksi���t Esterhazych. X IX Pierwszy publiczny wyst�p Wolfganga na scenie w przedstawieniu uniwersyteckiego teatru w Salzburgu � w komedii �aci�skiej Sigismundus rex Hungariae Mariana Wimmera z muzyk� Johanna Ernsta Eberlina. Wolfgang wyst�pi� w roli tancerza Salii (ponownie: 3 wrze�nia). Kalendarium Po powrocie z nabo�e�stwa Leopold i Johann Andreas Schachtner (tr�bacz kapeli dworskiej i jeden z najbli�szych przyjaci� Mozart�w) zastaj� Wolfganga �w trakcie pisania concerto na klawesyn". Wzruszony do le� Leopold stwierdza, �e cho� rzecz jest niewykonalna, to jednak zosta�a napisana zgodnie z regu�ami sztuki muzycznej. Leopold zapisuje w kajecie muzycznym Nannerl owo �concerto": 12- taktowe Allegro F-dur (K-ic) � chronologicznie pierwszy utw�r Mozarta. Powstaje Menuet F-dur (K-id) � drugi utw�r Mozarta. W Mediolanie wystawiono oper� Johanna Christiana Bacha Artaserse, a w Wiedniu Don Juana Christopha Willibalda Glucka. Powstaj� 3 symfonie J�zefa Haydna, nr 6�8 (�Le matin", �Le midi", �Le soir"). 1762 Podr� pierwsza (3 tygodnie) � do Monachium Leopold jedzie z rodzin� do Monachium. Celem tej trzytygodniowej wyprawy jest prezentacja Wolfganga i Nannerl i popis cudownych dzieci na dworze elektora bawarskiego Maksymiliana III J�zefa. Nie s� znane szczeg�y tej podr�y, o kt�rej wspomnia�a (w 1792 roku) tylko Nannerl. Niekt�rzy komentatorzy w�tpi�, czy rzeczywi�cie mia�a miejsce. Powstaje Menuet F-dur (K-2) � trzeci utw�r Mozarta. Allegro B-dur (K-3) � utw�r czwarty. Menuet F-dur (K-4) � utw�r pi�ty. Menuet F-dur (K-5) � utw�r sz�sty. Menuet F-dur (p�niej w��czony do Sonaty F-dur � (K-6) � si�dmy utw�r Mozarta. Podr� druga (18 IX 1762�5 I 1763) � do Wiednia Ca�a rodzina (Leopold z �on�, dwojgiem dzieci i s�u��cym � kopist� z Salzburga � Richardem Estlingerem) jedzie do Wiednia. O 5-ej po po�udniu w Passawie Mozartowie zatrzymali si� w hotelu Zum roten Krebs (Pod Czerwonym Rakiem) � obecnie p.n. Zum grauen Hasen (Pod Szarym Zaj�cem); p�niej przenie�li si� do hotelu �ur goldenen Sonne (Pod Z�otym S�o�cem). Wolfgang gra przed ksi�ciem biskupem Josephem Mari� von Thun- Hohensteinem (1713�1763), od kt�rego za popis dostaje �ca�ego dukata". Rano Mozartowie odp�ywaj� Dunajem do Linzu (w towarzystwie kanonika Ernsta Johanna hrabiego Herbersteina i jego statkiem Wasserordinaire), dok�d docieraj� tego samego dnia wieczorem; zatrzymuj� si� w hotelu �ur Dreifaltigkeit (Pod Tr�jk�) prowadzonym przez siostry Kiener (przy Hofgasse 14). Koncert publiczny cudownych dzieci (Wolfganga i Nannerl) w Sali Landhausu � siedzibie administracji prowincji. O wp� do 5-ej wieczorem opuszczaj� Linz (statkiem Wasserordinaire) i tego samego dnia wieczorem, o wp� do 8-ej, przybywaj� do Mauthausen. W Ybbs Wolfgang gra na organach w ko�ciele franciszkan�w. Noc sp�dzaj� w miejscowo�ci Stein (dzi�: Krems). O 3-ej po po�udniu (p�yn�c statkiem pocztowym po Dunaju) dobijaj� do Wiednia, zatrzymuj� si� w hotelu Zum Weissen Ochsen (Pod Bia�ym 1761�1762 Wo�em) przy Fleischmarkt, sk�d przenosz� si� (oko�o polowy miesi�ca) do domu Johannesa Heinricha Ditschera, przy Tiefen Graben 16. 9 X Wolfgang gra w pa�acu (dzi� ju� nieistniej�cym) hrabiego Thomasa Vinciguerry Collalto (1720�1869), Am Hof nr 13. Hrabia Kari von Zinzendorf, autor s�awnego dziennika napisanego ko�law� francuszczyzn�, zawieraj�cego jednak wiele informacji o Mozarcie, by� na tym koncercie i zanotowa�: �O 8-ej wieczorem poszed�em do [Antona Franza de Paula] Lamberga, z kt�rym uda�em si� do Collalto, u kt�rego �piewa�a [Marianna] Bianchi, a na klawesynie gra� ch�opczyk � ma on podobno 5 i p� roku". 10 X Akademia u hrabiego Johanna Josepha Wilczka (1738�1819), wysokiego urz�dnika Dolnej Austrii, p�niej cz�onka Najwy�szej Rady Ekonomicznej Mediolanu. Wieczorem w operze Leopold ogl�da Orfeusza i Eurydyk� Christopha Willibalda Glucka. 11 X Wyst�p Nannerl i Wolfganga w pa�acu wicekanclerza � ksi�cia Rudolpha Josepha Colloredo-Mels und Waldsee (brata p�niejszego pana na Salzburgu � ksi�cia arcybiskupa Hieronima Colloredo). Spotkanie z kanclerzem dworu w�gierskiego, hrabi� Nikolausem Palffy-Erd�dem i z hrabi� Rudolphem Chotkiem, p�niejszym kanclerzem dworu czeskiego � w pa�acu kanclerza (obecnie przy Josephplatz 6). 13 X Od 3-ej do 6-ej po po�udniu koncert w pa�acu cesarskim w Sch�nbrunnie w obecno�ci cesarzowej Marii Teresy i cesarza Franciszka I, arcyksi�nej Marii Antoniny, infantki Marii Izabeli ksi�nej Farmy (pierwszej, wcze�niej zmar�ej, �ony p�niejszego cesarza J�zefa II) oraz kompozytora Georga Christopha Wagenseila. 14 X Akademia z udzia�em cudownych dzieci u hrabiny Marii Teresy Kinsky, z domu markizy Rofrano (w pa�acu Rofrano, p�niej zwanym Pa�acem Auersperga; dzi� przy Auerspergstrasse), potem u reichsgrafa Antona Corfiza Ulfelda (1699�1770) w pa�acu (do dzi� istniej�cym) przy Minoritenplatz. �ona reichsgrafa: Maria Elizabeth ksi�na Lob- kowitz (1726�1786), ich c�rka: Maria Wilhelmina (1744�i8oo), p�niej �ona hrabiego Franza Josepha Thun-Hohensteina � protektor- ka Mozarta. 15 X Johann Adam von Mayr � skarbnik cesarzowej � przekaza� Mozartowi prezent od cesarza: dwa galowe kostiumy nale��ce do cesarskich dzieci (arcyksi�cia Maksymiliana Franciszka i jednej z ksi�niczek). Jeden z nich zosta� uwieczniony na s�awnym portrecie 6-letniego Wolfganga namalo- wanym przez Pi�tro Lorenzoniego. W pochodz�cym z tego samego okresu (pendant do portretu Wolfganga) portrecie ii-letniej Nannerl, r�wnie� Lorenzoniego, zosta� wykorzystany nie galowy kostium ksi�niczki (jak to si� na og�l przypuszcza), lecz inny kostium, b�d�cy � jak wykaza� Franz Marun � rodzajem szablonu z pracowni malarza. Oba portrety znajduj� si� w Muzeum Mozarta w Salzburgu. Wieczorem akademia u hrabiego Johanna Franza Hardegga (p�niej- szego szambelana arcyksi�cia Maksymiliana Franciszka), a nast�pnie u hrabiego Wenzela Antona Kaunitza-Rietberga (najpewniej w Pa�acu Gumpendorf, przy Amerlingstrasse 6) 16 X W Hofburgu (o wp� do 3-ej) wizyta u m�odych arcyksi���t � Ferdynanda i Maksymiliana Franciszka, potem (o 4-ej, na Josephplatz 6) akademia u hrabiego Nikolausa Palffy-Erd�da. 17 X Koncert Wolfganga i Nannerl u hrabiego Franza de Paula Josepha Thun-Hohensteina. Kalendarium 19 X Akademia u ambasadora Francji w Wiedniu, hrabiego Florent-Louis- Marie de Chatelet-Lomonta, kt�ry zaprosi� Mozart�w do Wersalu. Za koncert w Sch�nbrunnie Johann Adam von Mayr przekazuje Leopoldowi 100 dukat�w. 20 X Wizyta i koncert (od 4-ej do 6-ej) w pa�acu hrabiego Ernsta Guido Harracha (brata hrabiny Marii Anny Lodron z Salzburga) przy Land- strasse (dzi�: Ungargasse 69). Od wp� do 7-ej do 9-ej wieczorem koncert w domu nieziden- tyfikowanych arystokrat�w. 21 X O 7-ej wieczorem druga wizyta w Sch�nbrunnie, po kt�rej Wolfgang zachorowa� (erythema nodosum: rumie� guzowaty) i pozostawa� w ��ku do 31 pa�dziernika. Zajmowa� si� nim osobisty lekarz hrabiny Eleonory Elisabeth Sinzendorf � Johann Anton von Bernhard. 5 XI W podzi�ce za wyleczenie Wolfgang i Nannerl daj� w domu doktora Bernharda koncert. 9 XI Akademia u markizy Vincenzii Pacheco (z domu hrabiny Monte Santo), w domu reichsgrafa Josepha Windischgratza przy Schenkenstrasse (dzi� Bankgasse 7); Wolfgang gra� na klawesynie, �piewa� Carlo Niccolini. Hrabia Thomas Collalto wr�czy� Leopoldowi poemat na cze�� Wolf- ganga autorstwa Konrada Friedricha von Pufendorffa (wydrukowany z dat� 25 XII 1762) � pierwszy wiersz o Mozarcie. 19 XI Wieczorem koncert u ambasadora Francji � hrabiego Florent-Louis- Marie de Chatelet-Lomonta. P�nym wieczorem na wielkim galowym przyj�ciu u rodziny cesarskiej w Hofburgu dla uczczenia pami�ci (dzie� imienin) matki cesarzowej � El�biety Krystyny von Braunschweig (zmar�ej w 1750). 22 XI W dniu �w. Cecylii � obiad u kapelmistrza dworu cesarskiego i kom- pozytora Johanna Adama Karla Georga von Reuttera juniora (1708� 1772). 23 XI Obiad u reichshofrata Gottfrieda von Wallaua � wys�annika ksi�cia arcybiskupa Salzburga na dworze w Wiedniu. Wieczorem w Burgtheater (w towarzystwie doktora Bernharda) na przedstawieniu Orfeusza i Eurydyki Christopha Willibalda Glucka. 8 XII Na galowym przyj�ciu i koncercie (w Hofburgu) z okazji urodzin cesarza Franciszka I. 11 XII Wyjazd z Wiednia i podr� (Dunajem?) do Preszburga (dzi�: Bratys�awa), �wczesnej stolicy W�gier (od 1536 do 1784). Nie s� znane szczeg�y pobytu w Preszburgu poza tym, �e 19 grudnia Leopold zachorowa� i �e zakupi� tam pi�kny pow�z (chaise), kt�ry b�dzie s�u�y� Mozartom przez 16 lat. 24 XII W wigili� Bo�ego Narodzenia, o wp� do 9-ej rano, wyjazd Mozart�w (w�asnym powozem) z Preszburga. O wp� do 9-ej wieczorem przyjazd do Wiednia, gdzie � jak poprzednio � zatrzymali si� u Johanna Heinricha Ditschera przy Tiefer Graben 16. 25 XII Wizyta u hrabiny Marii Teresy Kinsky. 27 XII Na uroczystym obiedzie w Pa�acu Kinskych (przy Herrengasse) wydanym na cze�� feldmarsza�ka Leopolda Josepha hrabiego Dauna. Bankiet ten by� zaplanowany wcze�niej, ale zosta� od�o�ony do powrotu Mozart�w z Preszburga. 31 XII W�asnym powozem Mozartowie udaj� si� w drog� powrotn� do Salzburga. � W Wiedniu odby�a si� premiera opery Ch.W. Glucka Orfeusz. 1762�1763 I?63 2 I Etap w Linzu. 5 I Wieczorem powr�t do Salzburga. B�le go��cowe zmuszaj� Wolfganga do pozostania przez tydzie� w ��ku. 15 II Traktat pokojowy w Hubertusburgu (ko�o Lipska) k�adzie kres wojnie siedmioletniej. 28 II W dniu imienin ksi�cia arcybiskupa Siegmunda von Schrattenbacha na uroczystym koncercie Wolfgang i Nannerl graj� na klawesynie, a Wolfgang ponadto na skrzypcach. Leopold (kt�ry po �mierci Johanna Emsta Eberlina � 21 czerwca 1762 � spodziewa� si� nominacji na kapelmistrza) zostaje mianowany wicekapelmistrzem orkiestry dworskiej ksi�cia arcybiskupa i na tym stanowisku pozostanie ju� do ko�ca �ycia. Kapelmistrzem zostaje dotych- czasowy wicekapelmistrz � Giuseppe Francesco �oili. III lub IV Powstaj� Andante C-dur (K-ia) i Allegro C-dur (K-ib) na klawesyn. V W kajecie muzycznym Nannerl Wolfgang zapisuje w�asnor�cznie Menuet C-dur z triem G-dur (K-i) oraz sonatowe Allegro C-dur (K-5a). Wielka podr� (9 VI 1763�29 XI 1766) 9 VI Mozartowie (Leopold, Anna Maria, Nannerl i Wolfgang) oraz s�u��cy a zarazem fryzjer, Sebastian Winter, wyruszaj� w�asnym powozem w najd�u�sz� (trwaj�c� 3 i p� roku) podr� ich �ycia. Przed Wasserbur- giem (stacja zmiany koni), 65 km od Salzburga, p�k�o ko�o. Do Wasser- burga dotarli (id�c kilka kilometr�w pieszo obok uszkodzonego pojazdu) kr�tko po p�nocy i zatrzymali si� w ober�y Zum Goldenen Stem (Pod Z�ot� Gwiazd�). l o-11 VI W oczekiwaniu na napraw� powozu Leopold wyja�nia Wolfgangowi w miejscowym ko�ciele �w. Jakuba zasady gry peda�owej na organach. Wolfgang gra na stoj�co, �jakby te zasady zna� od dawna". 12 VI W niedziel� rano wyjazd z Wasserburga. Wieczorem s� w Monachium i zatrzymuj� si� w ober�y Zum goldenen Hirschen (Pod Z�otym Jeleniem) przy Schwabingergasse 151 (dzi�: Theatinerstrasse 18), gospodarz ober�y � Johann Heinrich Sturzer. 13 VI Wizyta w Nymphenburgu � letniej rezydencji kurfirsta; spotkanie z ksi�ciem Karlem Augustem von Zweibnickenem. Od 8-ej do n-ej wieczorem Wolfgang gra przed kurfirstem Maksymilianem III J�zefem (kt�ry ju� s�ucha� Wolfganga i Nannerl w styczniu 1762) oraz przed ksi�ciem Zweibnickenem. Wolfgang gra� koncert skrzypcowy i drobne utwory na klawesynie. 14 i 15 VI Wizyta u ksi�cia bawarskiego (kuzyna kurfirsta) Clemensa Franza de Paula (1722�1770) w jego pa�acu poza obr�bem miasta. 18 VI Kurfirst, jego siostra (Maria Antonia Walpurgis) i ksi��� Zweibrucken w czasie uroczystego obiadu w pa�acu kurfirsta d�ugo rozmawiaj� z Wolfgangiem. 19 i 20 VI W pa�acu kurfirsta popis Nannerl przyj�ty �z wielkim aplauzem". 21 VI Od kurfirsta Leopold dostaje 100 floren�w, a od ksi�cia Clemensa � 75 floren�w. 22 VI Rano wyjazd z Monachium, wieczorem przyjazd do Augsburga, rodzin- nego miasta Leopolda. Zatrzymuj� si� w hotelu Zu den drei Mohren Kalendarium (Pod Trzema Murzynami) przy Maximilianstrasse; w�a�ciciel � Joseph Linay. 28 i 30 VI Wolfgang i Nanneri koncertuj� w hotelu Zu den drei K�nigen (Pod oraz 4 VII Trzema Kr�lami). 6 VII Wyjazd z Augsburga via Glinzburg do Ulm, gdzie zatrzymali si� w ober�y Zum goldenen Rad (Pod Z�otym Ko�em) przy Stattiergasse; w�a�ciciel � G. Pau� Hutzelsieder. 7 VII W katedrze w Ulm Wolfgang gra na wielkich organach Georga Friedricha Schmahia. W po�udnie wyjazd do Ludwigsburga via Plochingen i Cannstadt (dzi� dzielnica Stuttgartu). 9 VII Wieczorem przyjazd do Ludwigsburga, jednej z rezydencji Karola Eugeniusza ksi�cia wirtemberskiego. Ober�a Zum goldenen Waldhorn (Pod Z�otym Rogiem) naprzeciw zamku. Mozartowie poznaj� Niccolo Jommellego, kompozytora operowego, kt�ry nie tai zachwytu, s�uchaj�c gry Wolfganga. 12 VII O 8-ej rano wyjazd z Ludwigsburga, via Vaihingen i Enz. Wieczorem w Bruchsal � letniej rezydencji biskupa Spiry. Ober�a Zum Riesen (Pod Gigantem). 14 VII Z Bruchsal do Schwetzingen � letniej rezydencji kurfirsta Karola Teodora. Ober�a Zum roten Haus (Pod Czerwonym Domem). 18 VII W zamku w Schwetzingen od 5-ej do 9-ej wieczorem akademia u kurfirsta Karola Teodora i jego ma��onki. Poza Wolfgangiem i Nanneri, kt�rzy grali na klawesynie, wyst�pi�a te� � zdaniem Leopolda � �najlepsza orkiestra w ca�ych Niemczech", pod batut� Christiana Cannabicha, z udzia�em flecisty Johanna Baptisty Wendlinga i jego brata skrzypka � Franza Antona Wendlinga, skrzypk�w Johanna Georga Dannera i Ignaza Franzia oraz fagocisty Georga Wenzia Rittera. 19 VII Rano wyjazd ze Schwetzingen do Heidelbergu (��eby obejrze� zamek i wielk� beczk�" � lokaln� ciekawostk�, beczk� o pojemno�ci 221 tysi�cy litr�w, zbudowan� w 1751 roku). W ko�ciele �w. Ducha w Heidelbergu Wolfgang gra� na organach. Ober�a Zu den drei K�nigen (Pod Trzema Kr�lami). � Ze Schwetzingen, prawdopodobnie 29 lipca, Mozartowie udali si� do Mannheimu, gdzie pozostawali przez 3 dni (w ober�y Zum Prinzen Friedrich � Ksi��� Fryderyk), a nast�pnie do Wormacji; ober�a Zum Schwan (Pod �ab�dziem). 3 VIII Przyjazd do Moguncji, gdzie zatrzymali si� w hotelu Zum K�nig von England (Kr�l Anglii) przy Markt 37; w�a�ciciel � Theodor Thran. W Moguncji odby�y si� 3 koncerty (daty nieznane), drugi z nich � w hotelu Zum r�mischen K�nig (Pod Kr�lem Rzymskim) przy Greben- strasse. 7 VIII Obiad u kanonika Franza Xavera Starka � kompozytora i organisty w miejscowej katedrze. Wizyta w pa�acu La Favorita � letniej rezydencji kurfirsta. Sam kurfirst � Emmerich Joseph von Breidbach-Burresheim � nie m�g� wys�ucha� Mozart�w, poniewa� by� chory. 10 VIII Leopold zostawia pow�z i rzeczy w hotelu, i statkiem towarowym udaje si� z rodzin� do Frankfurtu. 12 VIII We Frankfurcie mieszkaj� w hotelu Zum goldenen L�wen (Po Z�otym Lwem) przy Bendergasse 3. 18 VIII O 6-ej wieczorem pierwszy z czterech koncert�w Wolfganga i Nanneri we Frankfurcie, w sali zwanej Scharffischer Saal am Liebfrauenberg. Jednym ze s�uchaczy tego koncertu by� 14-letni Johann Wolfgang Goethe (poeta wspomina� ten fakt w roku 1830). 22 i 25 VIII Drugi i trzeci koncert frankfurcki Wolfganga i Nanneri. 30 VIII Czwarty koncert we Frankfurcie � Wolfgang wykona� koncert skrzyp- cowy oraz improwizowa� na klawesynie i na organach. 31 VIII Powr�t do Moguncji (hotel Zum K�nig von England), gdzie Mozartowie pozostaj� do po�owy wrze�nia. Drugi koncert Wolfganga i Nanneri w Moguncji (w hotelu Zum r�mischen K�nig � data nieznana). : IX W pierwszej po�owie wrze�nia � trzeci koncert Mozarta w Moguncji (dok�adna data i miejsce koncertu nie s� znane). 17 IX Wyjazd z Moguncji, a wieczorem przyjazd do Koblencji, gdzie zatrzymali si� w hotelu Zu den drei Reichskronen (Pod Trzema Koronami Rzeszy). 18 IX Koncert w pa�acu kurfirsta Johanna Philippa reichsgrafa von Walderdorfa (1701�1768). Za wyst�p swych dzieci Leopold dosta� 10 luidor�w. 21 IX Drugi koncert Wolfganga i Nanneri w Koblencji (koncert otwarty dla miejscowej arystokracji) w tzw. Sali Rycerskiej na zamku Philippsburg. 22 IX Wolfgang si� zazi�bi� i przez kilka dni musia� pozosta� w ��ku. 27 IX O lo-ej rano Mozartowie opuszczaj� Koblencj� (statkiem), a wieczorem s� ju� w Bonn. 28 IX Zwiedzanie zamku oraz ko�cio�a na Kreuzbergu wraz ze �wi�tymi Schodami (Heiligen Stiege). Wyjazd do Bruhl, gdzie nocuj� w ober�y Zum englischen Gruss (Anio� Pa�ski). 29 IX S� w Kolonii. Post�j w hotelu Zum heiligen Geist (Pod �wi�tym Duchem) przy Rheinstrasse. Podczas zwiedzania miasta Leopold jest zdegustowany �brzydot� gotyckiej katedry". 30 IX W Akwizgranie � ober�a Zum goldenen Drachen (Pod Z�otym Smokiem). Leopold si� przezi�bi� i musz� pozosta� na miejscu do 2 pa�dziernika. 1 X Spotkanie z ksi�niczk� Amali�, przeorysz� klasztoru w Ouedlinburgu, siostr� kr�la pruskiego Fryderyka II. 2 X O 9-ej wieczorem w Liege � nocleg w ober�y Zum schwarzen Adier (Pod Czarnym Or�em). 3 X W Tiriemont � nocleg w niezidentyfikowanym miejscu. 4 X W Louvain � hotel Zum wilden Mann (Pod Dzikusem). Zwiedzanie miasta. Leopold podziwia Ostatni� Wieczerz� Dirka Boutsa w ko�ciele �w. Piotra. 5 X Wieczorem w Brukseli (Hotel de 1'Angleterre, 81, rue de la Madeleine), gdzie pozostaj� ponad miesi�c (do 15 listopada). 14 X Allegro C-dur na klawesyn, p�niej w��czone do Sonaty na klawesyn i skrzypce ad libitum (K-6). Spotkanie z hrabi� Hieronimem Colloredo � przysz�ym ksi�ciem arcybiskupem Salzburga i prymasem cesarstwa. 4 XI Mozartowie na balu maskowym w teatrze. 7 XI Jedyny w Brukseli koncert Wolfganga i Nanneri � u Karola Aleksandra Emanuela ksi�cia lotary�skiego (1712�1780), gubernatora Niderland�w Austriackich, brata cesarza Franciszka I. 15 XI Wyjazd z Brukseli. x6 XI Przejazd do Mons via Valenciennes, Cambrai i Bonavis. 17 XI W Goumay-sur-Aronde � nocleg w niezidentyfikowanym miejscu. Kalendarium 18 XI Przejazd przez Senlis i dotarcie o wp� do 4-ej po po�udniu do Pary�a, gdzie zatrzymali si� w domu hrabiego Emanuela Franza van Eycka � ambasadora Bawarii w stolicy Francji (Hotel de Beauvais przy rue Saint Antoine, dzi�: 68, rue Francois Miron). �on� hrabiego by�a Maria Anna Felicitas, z domu Arco, c�rka kanclerza Salzburga, hrabiego Georga Antona Felixa Arco. 21 XI Sonatowe Allegro B-dur na klawesyn ad libitum (K-8). i XII Friedrich Melchior von Grimm (niemiecki intelektualista w Pary�u, zwi�zany z kr�giem encyklopedyst�w) opublikowa� w czasopi�mie �Cor- respondence litteraire" dytyrambiczny artyku� �o cudownych dzieciach kapelmistrza Mozarta z Salzburga". Artyku� zapocz�tkowa� parysk� renom� Mozart�w i przygotowa� ich audiencj� w pa�acu kr�lewskim i wyst�p w Wersalu. Spotkanie z niemieckimi kompozytorami osiad�ymi w Pary�u (�nie- miecka kolonia artystyczna w Pary�u") � Johannem Gottfriedem Eckardem i Johannem Schober