GERALDINE BROOKS 9Cz�ci po��dania prze�o�y� Rados�aw Nowakowski �wiat Ksi��ki GERALDINE BROOKS 9 c^�ci pojadania �wiat Ksi��ki Z angielskiego prze�o�y� Rados�aw Nowakowski Prolog "M�w: Szukam schronienia u Pana jutrzenki . przed z�em tego, co On stworzy�..." Koran, CXHI, 1-2 (PIW, 1986, t�um. J�zef Bielawski). Recepcjonista w hotelu trzyma� w r�ce kartk� z moj� rezerwacj�. - Pan Geraldine Brooks - przeczyta�. - Ale przecie� pan jest kobiet�. Przytakn�am ochoczo. - Przykro mi, ale nasz pracownik pope�ni� b��d. - Nie szkodzi - rzek�am. - Prosz� doda� i, a zrobi si� pani. -"Nie - on na to. - Pani nie rozumie. Nie mog� da� pani pokoju. To wbrew prawu, wbrew przepisom dla kobiet. Rozejrza�am si� po l�ni�cym holu hotelu. - A one? - spyta�am wskazuj�c g�ow� dwie ubrane na czarno Saudyjki, kieruj�ce si� do windy. - One s� tu ze swoim m�em - wyja�ni� recepcjonista. - W Arabii Saudyjskiej kobieta nie podr�uje samotnie. Nie ma po temu powodu. Chyba, �e jest prostytutk�. Kiedy�, dwa, trzy lata temu, straci�abym panowanie nad sob�. Teraz tylko westchn�am i odesz�am od kontuaru. By�o po jedenastej wieczorem. Nie zna�am nikogo w Zahranie. Mog�am wr�ci� taks�wk� na lotnisko i przeczeka� noc na jednym z plastykowych krzese�. Ale przed wej�ciem do hotelu nie by�o �adnych taks�wek. Pluszowe kanapy pustego holu wygl�da�y dosy� zach�caj�co. Roz�o�y�am si� wygodnie za jak�� ro�lin� w doniczce i wyci�gn�am z torby czarny czador, by u�y� go jako koca. Ju� zamyka�am oczy, gdy us�ysza�am za sob� chrz�kni�cie recepcjonisty. 11 iSHSSWCKSK - Nie mo�e pani tu zosta�. Wyt�umaczy�am mu spokojnie, �e nie mam gdzie si� podzia�. - Zatem - powiedzia� - musz� zadzwoni� na policj�. �awki na posterunku policji w Zahranie by�y r�wnie twarde, a �wiat�o r�wnie ostre, jak na ka�dym innym posterunku gdziekolwiek indziej na �wiecie. Jedyn� r�nic� by�o to, �e detektywi po cywilnemu nosili tu d�ugie, bia�e thoby. Kiedykolwiek przedtem by�am na policji, zawsze te wizyty by�y zwi�zane z robieniem reporta�u o jakim� przest�pstwie. Teraz po raz pierwszy znalaz�am si� tam sama oskar�ona o przest�pstwo. M�ody porucznik za biurkiem stoj�cym w poprzek pokoju przerzuca� moje dokumenty. Mia�am akredytacje prasowe z Australii, Wielkiej Brytanii, Egiptu, Iranu, Iraku, Jordanii, Stan�w Zjednoczonych i Jemenu. Mia�am przepustki do pa�ac�w prezydenckich i na arabskie spotkania na szczycie. Mia�am nawet plastykowy identyfikator prasowy wydany przez samo Ministerstwo Informacji Arabii Saudyjskiej. Porucznik przejrza� wszystko. U�o�y� dokumenty najpierw w pionie, potem poziomo, a nast�pnie po�o�y� jeden na drugim i wyr�wna� w zgrabny stosik, jakby chcia� oceni� ich donios�o�� po wysoko�ci kupki. Wreszcie spojrza� w g�r�, pozwalaj�c, by jego wzrok spocz�� na �cia- nie, na plamie mc, na praniie IW^gMy. OQt.U\\(.\KlV� tn\\cr\\\ gorliwych muzu�- ze roiw --u --~~ �l�czenie nad moimi dokumentami. Wyci�gn� stosu jedn� z przepustek i, trzymaj�c j� mi�dzy kciukiem a palcen slcazujzcjsm, zaczs� mi ni� wymachiwa� przed nosem. - Ta - oznajmi� z nik�ym u�mieszkiem triumfu - straci�a wa�no�� --;- - -- ---^^,"1-^^, ^^-*^ ^^ ^ ^^&7&si?if7 a&�aojgfify-do��czaj�c do nich pozwolenie na sp�dzenie kilku godzin w hotelu Tak wi�c znowu znalaz�am si� przy kontuarze. s�ugacza, Filipi�czyka, by ten zaprowadzi� mnie do pokoju. M�j pok�j jony stra�nik. - Pewnie my�l�, �e jestem niebezpieczna - wymamrota�am. Pos�ugacz nie u�miechn�� si�. 12 - My�l�, �e wszystkie kobiety s� niebezpieczne - odpar�, wrzucaj�c moj� torb� za drzwi i wycofuj�c si� pod uwa�nym spojrzeniem stra�nika. Po�o�y�am si� na ��ku i patrzy�am na przyklejon� do lustra kalkomani� wskazuj�c� muzu�manom kierunek, w kt�rym powinni si� zwr�ci� w czasie modlitwy. Prawie ka�dy hotelowy pok�j, w jakim zatrzymywa�am si� w ci�gu minionych trzech lat, mia� podobn� strza�k� - przymocowan� do nocnej szafki, przyszpilon� do zas�ony, przyczepion� do sufitu. Do �witu brakowa�o kilku minut. Podesz�am do okna i czeka�am. Blady okr�g �wiat�a wype�za� ponad mglisty, niebieski horyzont i nagle bezruch urwa� si�, tak jak to si� dzia�o ka�dego ranka przez ostatnie tysi�c trzysta lat. - Wsta�cie i m�dlcie si�! - zawodzili muezzini w setkach miejskich meczet�w. - Lepiej modli� si� ni� spa�! I kiedy s�o�ce wyrusza�o w sw� w�dr�wk� na zach�d, oko�o miliarda muzu�man�w robi�o to samo, co mieszka�cy Zahranu: wstawali ze swych ��ek i oddawali pok�on w kierunku Mekki, miasta po�o�onego o jakie� siedemset mil na zach�d od mojego hotelowego pokoju. To w�a�nie w tamtym pustynnym mie�cie zrodzi�a si� przyczyna mojej bezsennej nocy. Nie mog�am zameldowa� si� w saudyjskim hotelu w latach dziewi��dziesi�tych, poniewa� tysi�c trzysta lat temu pewien mek-ka�czyk o imieniu Muhammad mia� k�opoty ze swoimi �onami. Prorok islamu kocha� kobiety. Sw� pierwsz� �on� po�lubi�, kiedy mia� dwadzie�cia pi�� lat. Analfabeta, sierota i biedak - czy� m�g� si� spodziewa�, i� o�wiadczy mu si� jego zwierzchniczka, Chadid�a, bogata mek-ka�ska w�a�cicielka kilku firm, bez ma�a dziesi�� lat od niego starsza, kt�ra zatrudni�a go do prowadzenia swojej mi�dzynarodowej sp�ki handlowej? Chocia� nie by�o to typowe dla kobiet z kr�gu kultury mekka�skiej, Chadid�a nale�a�a do tych, kt�re mog�y sobie na to pozwoli�. Da�a mu pieni�dze, pozycj� spo�eczn� i cztery c�rki - jedyne dzieci Muhammada, kt�re prze�y�y. Ajatollah Ruhollah Chomeini, kr�l Jordanii Husajn, jak i tysi�ce sz�jch�w i mul��w nosz�cych dzisiaj czarne turbany na znak pochodzenia od Proroka, wszyscy oni wywodz� swe rodowody od kt�rej� z tych c�rek. To w�a�nie do Chadid�y przyczo�ga� si� roztrz�siony Muhammad, gdy po raz pierwszy us�ysza� g�os anio�a Gabriela oznajmiaj�cy mu s�owo Bo�e. Przera�ony �miertelnie, czy aby nie straci� poczytalno�ci, powtarza� 13 Is* . L*r�& f. Muhammad pierwsze linijki Koranu - a s�owo "koran" znaczy po prostu "recytacja". Potem doczo�ga� si� do swej �ony na czworakach i skry� g�ow� na jej �onie. - Przykryj mnie! Przykryj mnie! - krzycza�, b�agaj�c, by ochroni�a go przed anio�em. Chadid�a zapewni�a go, �e jest poczytalny, doda�a odwagi i zach�ci�a, by zaufa� swemu widzeniu i jako pierwsza nawr�ci�a si� na now� religi�, kt�rej nazwa, "islam", znaczy "poddanie". Przes�anie islamu pojawi�o si� w si�dmym wieku w Arabii, gdzie noworodki p�ci �e�skiej, w surowej kulturze pasterzy i �upie�c�w, uwa�ano za mniej warto�ciowe i zakopywano w piasku, by zmar�y. Na rynku niewolnik�w w Mekce �o�nierze sprzedawali branki, jako swe wojenne �upy. Jednak nieliczne kobiety, jak Chadid�a, mia�y pieni�dze i same wybiera�y sobie m��w oraz uk�ada�y �ycie. Przez dwadzie�cia cztery lata Chadid�a by�a jedyn� �on� Muhammada. Dopiero po jej �mierci, dziewi�� lat po pierwszym widzeniu, zacz�� Muhammad otrzymywa� od Boga objawienia dotycz�ce statusu kobiet. Zatem od Chadid�y, pierwszej muzu�ma�skiej kobiety, nigdy nie wymagano, by zas�ania�a si� lub �y�a w ukryciu; nie dane jej te� by�o us�ysze� s�owo Bo�e g�osz�ce, i�: "M�czy�ni stoj� nad kobietami ze wzgl�du na to, �e B�g da� wy�szo�� jednym nad drugimi, i ze wzgl�du na to, �e oni rozdaj� ze swojego maj�tku"1. Takie objawienie musia�oby wydawa� si� dziwne w ustach Muhammada za �ycia Chadid�y, reguluj�cej wszystkie jego rachunki. Sze�� lat po jej �mierci i po bitwie mi�dzy muzu�manami a plemieniem rz�dz�cym w Mekce, kt�ra uczyni�a wdowami sze��dziesi�t pi�� muzu�ma�skich kobiet, Muhammad mia� objawienie, w kt�rym Allah zezwoli� m�czyznom na posiadanie a� czterech �on: "�e�cie si� z kobietami, kt�re s� dla was przyjemne - z dwoma, trzema lub czterema. Lecz je�li obawiacie si�, �e nie b�dziecie sprawiedliwi, to �e�cie si� z jedn�..."2 Potrzebuj�c sojuszy z pokonanymi wrogami, a m�g� je zawiera� poprzez ma��e�stwa, Prorok otrzyma� dalsze objawienia pozwalaj�ce mu przekroczy� ograniczenie cztero�e�stwa. Za ka�dym razem, gdy bra� now� �on�, do jego mieszkania przy pierwszym islamskim meczecie dobudowywano 1 Koran, IV, 34 (PIW, 1986, t�um. J�zef Bielawski). 2 Tam�e. 14 �s* i dla niej pok�j. Stopniowo pokoi przybywa�o, a� znalaz�o w nich schronienie osiem czy dziewi�� kobiet. Wkr�tce zapanowa�y tam zazdro��, intrygi i skandale. Krewni pomniejszych �on knuli, by zdyskredytowa� ulubienice Proroka. Wrogowie nowej religii n�kali jego �ony. Najdrobniejszy incydent stawa� si� okazj� do plotek. Jedna z �on otar�a si� o r�k� go�cia w czasie obiadu, podaj�c mu jedzenie; druga powiedzia�a co� ordynarnego id�c w nocy do wychodka; trzecia wzbudzi�a do�� powszechne kontrowersje, gdy� jej pierwszy m��, Zajd, by� adoptowanym synem Muhammada. Zaraz po tych wydarzeniach B�g przekaza� Prorokowi, by ten odosobni� swe �ony. Przedtem niekt�re z nich opatrywa�y rannych w bitwach, inne g�osi�y now� religi� w meczecie. Teraz mia�y pozosta� w swoich pokojach ukryte za zas�on�, a wychodzi� mog�y tylko zakutane od st�p do g��w. Stopniowo zasady maj�ce chroni� presti� �on Proroka zacz�to rozci�ga� na inne muzu�ma�skie kobiety. W miar�, jak przes�anie islamu rozprzestrzenia�o si� z Arabii na s�siednie kraje, idea odosobniania kobiet znajdowa�a �atwy pos�uch. Odmiennie ni� Arabowie, Persowie z dawien dawna stosowali tak� segregacj�: w staro�ytnej Asyrii �ony dostojnik�w zas�ania�y twarz, by podkre�li� sw�j status, podczas gdy kobietom ni�szych klas nie wolno si� by�o zakrywa�. Niewolnic� przy�apan� na zas�anianiu si� karano, oblewaj�c jej g�ow� roztopion� smo��. Zwyczaje te bez trudu przenikn�y z powrotem do islamskiej Arabii i si� tam zadomowi�y. Do dzisiaj kobiety w Arabii Saudyjskiej �yj� oddzielone od �wiata zas�on�. Kobieta nie mo�e zameldowa� si� we wsp�czesnym saudyjskim hotelu, poniewa� - tak jak �ony Proroka - powinna przebywa� w odosobnieniu w swym domu. Ale kilka kilometr�w dalej, za niewidoczn� na pustyni granic�, zasady te straci�y swe zastosowanie. W Zjednoczonych Emiratach Arabskich, pa�stwie s�siaduj�cym z Arabi� Saudyjsk�, kobiety-�o�nierze z w�osami przewi�zanymi muzu�ma�skimi zas�onami wyskakuj� z helikopter�w i ruszaj� do szturmu z karabinami w r�kach. Troch� dalej, po drugiej stronie Zatoki Perskiej, ortodoksyjni ira�scy muzu�manie wybieraj� kobiety do parlamentu i wysy�aj� je za granic� do s�u�by dyplomatycznej. Pakistan by� pierwszym islamskim krajem, gdzie wybrano kobiet� na premiera; w Turcji premierem jest obecnie ekonomistka, a w Bangladeszu nie tylko premier, ale tak�e przyw�dczyni opozycji to kobiety. Zamiast trzyma� 15 3$ [c�� ^stanowionych dla �on Proroka, kobiety te odwo�uj� si� do nych modelowych przyk�ad�w ze wczesnej historii islamu. Kobiety-; nierze nawi�zuj� do Nusajby, kt�ra uratowa�a �ycie Prorokowi, nie sc dz�c z pola bitwy, podczas gdy m�czy�ni-�o�nierze rozpierzchli si< wszystkie strony, kobiety-politycy z kolei nawi�zywa�y do Fatimy, y^'si��irS^Jf4^^"^amma^a- kt�ra przewodzi�a ostrej walce polityc: Islam nie musia� oznacza� uciskania kobiet. Dlaczego zatem tak wi muzu�manek cierpia�o i cierpi ten ucisk? Znalaz�am si� w�r�d muzu�ma�skich kobiet pewnej gor�cej, jesie� nocy 1987 roku. Przyby�am do nich jako reporterka z Zachodu, ale v dy jeszcze �y�am codziennymi wiadomo�ciami agencyjnymi. Zabra�o to prawie rok, by zrozumie�, �e znalaz�am si� na Bliskim Wschoc w czasie, kiedy wydarzenia z si�dmego stulecia zacz�y znaczy� dla dzi, z kt�rymi przebywa�am, du�o wi�cej ni� to, co czytali w porai prasie. To muzu�manka Sahar naprowadzi�a mnie na ten trop. Kiedy przyjecha�am do Kairu jako bliskowschodnia korespondei The Wall Street Journal, Sahar ju� od dw�ch lat pracowa�a w tamtejs; biurze gazety. Pierwszy rok mojego pobytu w Egipcie up�yn�� w syi powanym rytmie jej szpilek, wystukuj�cych sw� kr�t� drog� po wy l tych kairskich chodnikach. Mia�a 25 lat, sze�� lat mniej ni� ja, ale sobem noszenia si� i wyrafinowaniem wyprzedza�a mnie o ca�� dek Jej angielski by� precyzyjny i bardzo formalny; taki te� by� jej ul Oboj�tne, co mia�y�my relacjonowa� - zawalenie si� budynku w slum czy przelanie si� �ciek�w pod piramidami - Sahar zawsze by�a ub wieczorowo. Nosi�a tak gruby makija�, �e trzeba by chyba przeprowE archeologiczne wykopaliska, by okre�li�, jak wygl�da naprawd�. Jej �ury, wydawa�o si�, wymaga�y rusztowa�. Kiedy kroczy�am obok w trampkach, czu�am si� jak wr�bel dotrzymuj�cy towarzystwa paw: Jej ojciec pracowa� w Kairze w pewnej ameryka�skiej firmie s chodowej. Sahar sp�dzi�a rok w Stanach w ramach wymiany ucz szk� �rednich, a potem uko�czy�a na jednym z pierwszych miejsc wersytet Ameryka�ski w Kairze. Chcia�a studiowa� na Harvardzie. zniewalaj�co bezpo�rednia i przygn�biaj�co nieegzotyczna. Inaczej 16 obra�a�am sobie Bliski Wsch�d. Emirowie w bia�ych szatach. Pers o migda�owych oczach. Wielb��dy na linii horyzontu niczym zawijasy arabskiej kaligrafii. Nie by�o w tym obrazie miejsca na egipsk� yuppie. W pracy r�wnie� trudno by�o odnale�� taki Bliski Wsch�d, jaki sobie wyobra�a�am. Czu�am si� jak mucha przyklejona do lepu arabskiej biurokracji - siedz�c w poz�acanych salonach zast�pcy drugiego sekretarza ministra informacji, s�cz�c z malutkich fili�anek kaw� pachn�c� karda-monem i s�uchaj�c r�nych �garstw. Ci pochodz�cy z miast, wykszta�ceni za granic� m�czy�ni bez problem�w rozmawiali z kobiet� z Zachodu. Ale na ulicach, w�r�d zwyk�ych ludzi, kt�rych naprawd� chcia�am pozna�, wi�kszo�� m�czyzn odzywa�a si� tylko do tych kobiet, z kt�rymi by�a spokrewniona. Zbli�aj�ca si� do nich samotna reporterka albo wywo�ywa�a zak�opotanie, albo dawa�a sposobno�� sprawdzenia szeroko rozpowszechnionego pogl�du, �e wszystkie zachodnie kobiety to dziwki. Nienawidzi�am pracy, jakiej ode mnie oczekiwano: wywiad�w z przyw�dcami, napuszonych kawa�k�w o bliskowschodniej polityce USA. Zg�osi�am si� na bliskowschodni� korespondentk� szukaj�c ryzyka i przygody. Wygl�da�o jednak na to, �e najwi�kszym niebezpiecze�stwem, jakiemu mia�am stawi� czo�o, by�o zanudzenie si� na �mier�. Tony, m�j m��, kt�ry zrezygnowa� z pracy w gazecie, by przyjecha� ze mn� jako wolny strzelec, nie mia� tego problemu. Kilka tygodni po naszym przyje�dzie zagl�dn�am Sahar przez rami�, kiedy wycina�a m�j ostatni artyku�: "Kruche pojednanie iracko-syryjskie" i wk�ada�a go do teczki razem z artyku�em Tony'ego: "Egipski Korpus Wielb��dzi tropi pustynnych przemytnik�w". Tony sam to sobie za�atwi�, �e m�g� wzi�� udzia� w patrolu ostatniego Egipskiego Korpusu Wielb��dziego. Armia nie udzieli�aby takiego zezwolenia kobiecie. Potem Tony zaci�gn�� si� na ��d� dostawcz� i wr�ci� do domu z opowie�ciami o nosz�cych turbany oma�skich rybakach, o jednomasztowych stateczkach z tr�jk�tnymi �aglami jak z opowie�ci o Sindbadzie i o przemytnikach perskich dywan�w. Nie mog�am mu towarzyszy�: agent �adnego armatora nie pos�a�by kobiety na morze. Przez prawie rok stuka�am i dobija�am si� do zamkni�tych drzwi Bliskiego Wschodu. Potem, dzi�ki Sahar, spojrza�am w g�r� i zauwa�y�am okienko otwarte tylko dla mnie. Sahar i ja pracowa�y�my obok siebie w du�ym, jasnym pokoju mojego nadnila�skiego mieszkania. Kiedy nie podr�owa�am, siedzia�y�my przy biurkach oddalonych ledwie o krok. Ja pisa�am artyku�y, Sahar t�umaczy�a 17 aktualno�ci z arabskiej prasy, umawia�a mnie na spotkania i za�atwi wizy. Po prawie roku przepracowanym obok niej czu�am, �e pozna�y�i si� ca�kiem dobrze. I nagle, pewnego ranka na pocz�tku ramadanu, �wi�tego miesi�ca, k dy muzu�manie poszcz� od �witu do zmierzchu, otworzy�am drzwi i i tkn�am si� na kogo� obcego. Wyszukane loki znikn�y pod surow; niebieskim szalem. Makija� zosta� zeskrobany, a dopasowan� sukien zast�pi�o co� w rodzaju lu�nego worka. Sahar przywdzia�a uniform lamskich fundamentalistek. Wygl�da�o to jak puszczony do ty�u film: ! har z�o�y�a swe pstre skrzyd�a i wcisn�a si� do szarego kokonu. Nie da�o si� �y� przez rok na Bliskim Wschodzie nie s�ysz�c pomruki religijnego odrodzenia. Na ca�ym P�wyspie Arabskim, w ca�ej Afrj P�nocnej coraz wi�cej kobiet zakrywa�o g�owy, coraz wi�cej m�czj zapuszcza�o brody i udawa�o si� do meczet�w. Uwa�a�am, �e ten zw ku islamowi by� desperackim wyborem ludzi biednych, szukaj�cych ] cieszenia w niebiosach. Ale Sahar nie by�a ani zdesperowana, ani biedi Zajmowa�a miejsce w pobli�u najwy�szej sfery niezwykle rozwarstw nego egipskiego spo�ecze�stwa. Tego poranka ramadanu sta�am w drzwiach jak wryta i gapi�am na ni�. Egipskie kobiety jako pierwsze na Bliskim Wschodzie zrzu� zas�ony. W 1923 roku, wracaj�c z Rzymu z konferencji dotycz�cej p wa kobiet do g�osowania, pionierki arabskiego feminizmu Huda Szara i Saiza Nabarawi zrzuci�y zas�ony na dworcu kolejowym w Kairze, a w le kobiet t�umnie zgromadzonych, by je przywita�, uczyni�o to sac Matka Sahar, wzrastaj�ca pod wp�ywem Szarawi i jej zwolenniczek, nig nie nosi�a zas�ony. Islamska suknia - hid�ab - jak� Sahar postanowi�a nosi� w m�cz�c1 egipskim upale, oznacza�a akceptacj� kodeksu prawnego, w my�l kt�re jej zeznanie by�o tylko w po�owie tak warto�ciowe jak m�czyzny; akc< tacj� systemu dziedziczenia, kt�ry przyznawa� jej tylko po�ow� tego, co bratu; wreszcie akceptacj� przysz�ego domu, gdzie m�� b�dzie m�g� j� za niepos�usze�stwo, kaza� jej dzieli� jego wzgl�dy z trzema innymi ; nami, rozwie�� si� z ni� dla kaprysu i mie� ca�kowite prawo do jej dzk Przez kilka tygodni ramadanu godzinami rozmawia�am z Sahar o decyzji. W odpowiedzi powtarza�a slogan Islamskiego D�ihadu i Br Muzu�ma�skich: "Odpowiedzi� jest islam". Ale w powietrzu wisia�y ir pytania: w jaki spos�b jej rozpaczliwie biedny kraj b�dzie �ywi�, ksztaJ 18 i zatrudnia� populacj� co dziewi�� miesi�cy powi�kszaj�c� si� o milion? Flirt z socjalizmem i kapitalizmem nie podtrzyma� upadaj�cej gospodarki Egiptu. Ruch islamski dojrza� rozwi�zanie w odrzuceniu dopiero co importowanych ideologii i wprowadzeniu systemu ustanowionego dawno "�erna przez Koran. Je�li B�g zada� sobie trud objawiaj�c pe�ny zbi�r przepis�w dotycz�cych prawa, etyki i organizacji spo�ecze�stwa - argumen-towala Sahar - to dlaczego nie posterowa� zgodnie z nim? Sahar przy��czy�a si� do grupy kobiet studiuj�cych w pobliskim meczecie i podda�a si� wp�ywowi m�odej instruktorki. - Siedzia�am tam i czyta�am w �wi�tym Koranie, �e kobiety powinny by� zas�oni�te, a potem mia�abym wychodzi� na ulic� z nagimi ramionami? - pyta�a. - Wydaje mi si�, �e kiedy� ubiera�am si� tak, poniewa� to by�o na zachodni� mod��. Dlaczego mamy na�ladowa� we wszystkim Zach�d? Dlaczego nie spr�bowa� czego� w�asnego? To "co�" przybra�o wiele form. Ekstremi�ci szaleli na drodze do piramid, podpalaj�c kluby dla turyst�w, w kt�rych serwowano alkohol. Gdzie� na wsi jaki� szejk wyst�pi� o zakaz sprzeda�y cukinii i ober�yn, poniewa� faszerowanie d�ugich, mi�sistych warzyw mog�oby podsuwa� kobietom spro�ne my�li. W Kairze pewien pisarz wy�miewaj�cy si� z tego wyst�pienia zosta� wyci�gni�ty ze swego biura i zastrzelony na ulicy. A jednak, kiedy trz�sienie ziemi nawiedzi�o miasto, fundamentali�ci zorganizowali namioty i kuchnie polowe, zaopiekowali si� poszkodowanymi z wielkim wsp�czuciem i tak szybko, �e ubiegli w tym rz�d. Mija�y tygodnie, a Sahar coraz bardziej zag��bia�a si� w sw� now� to�samo��. Zacz�am dopasowywa� do niej moje w�asne �wieckie �ycie tak, by jej w tym jak najmniej przeszkadza�: zrezygnowa�am z porannej kawy w czasie ramadanu, by jej zapach nie utrudnia� Sahar postu, st�pa�am cicho, kiedy oddawa�a si� po�udniowej modlitwie na macie rozci�gni�tej w pokoju dziennym. Wsz�dzie natrafia�y�my na zasadzki. - Co to jest maraskino wi�niowe? - zapyta�a, �ypi�c podejrzliwie na napisy na pude�ku czekoladek. - Nie mog� je�� niczego z alkoholem. Powoli zaczyna�am zaznajamia� si� z rytmem i r�nymi tabu jej nowego �ycia. Krzykliwe nazwy jej �wi�t zacz�y wdziera� si� do mojego kalendarza: Noc Przeznaczenia, �wi�to Ofiar, Had�d�. Nowa osobowo�� zdawa�a si� odpowiada� Sahar. - Prawie ca�� noc szy�am - powiedzia�a pewnego dnia, kiedy przyjecha�a do pracy z podkr��onymi oczami. 19 ISaag SZOS� ze swyc^h jaskrawych su� nek. Nie c �icia�a jednak ca�kowicie zre:zjy^no\va� z ^zawarto�ci swojej szz - We wszystkim co� jest nie tak: tu rozci�cie na plecach, tam d�j sowana talia; trzeba si� naprawd� narobi�, �eby to poprzerabia�. Twierdzi�a, �e hid�ab zapewnia jej bezpiecze�stwo na ruchliwych u cach Kairu. - Nigdy nie zdarzy�o si�, �eby zgwa�cono jakie� zas�oni�te dziewcs ny - m�wi�a. W rzeczywisto�ci wcale si� nie s�ysza�o, by w Kairze kogokolwi gwa�cono; wed�ug standard�w zachodnich tego rodzaju powa�ne pn st�pstwa by�y tam stosunkowo rzadkie. Natomiast do porz�dku dzienne nale�a�y uszczypliwe uwagi i komentarze, zw�aszcza w stosunku do kob ubranych na zachodni� mod��. Sahar czu�a tak�e, �e hid�ab umo�liwia jej dost�p do jakiej� niezwyfc kobiecej siatki. Wypraszanie pozwole� i spotka� w rz�dowych deparl mentach sz�o znacznie �atwiej, gdy wyszukiwa�a inne zas�oni�te kobie w�r�d pracuj�cych tam urz�dnik�w. Chc�c, by islamska siostra odnios w swej pracy sukces, traktowa�y jej pro�by preferencyjnie. R�wnocze�r Sahar zauwa�y�a, �e �atwiej za�atwia si� jej teraz sprawy z m�czyznan - W ten spos�b maj� do czynienia z moim umys�em, a nie z moi cia�em - skomentowa�a ten fakt. - Ubi�r to dopiero pocz�tek - doda] Wzrastaj�cy wska�nik przest�pczo�ci na Zachodzie, rozbite rodzi� i zaniedbywanie starszych dowodzi�o wed�ug Sahar bankructwa nasze^ ze�wiecczonego sposobu �ycia. �r�d�em za� z�a by�o wed�ug niej obst wanie zachodniego feminizmu przy r�wno�ci p�ci, co w jej odczuciu ign rowa�o prawdziw� natur� kobiety. - Islam nie twierdzi, �e kobiety s� gorsze od m�czyzn; twierdzi, ; s� inne - argumentowa�a, pr�buj�c wyja�ni� wykluczenie kobiet s�dzio z niekt�rych islamskich s�d�w. - Kobiety s� bardziej uczuciowe ni� me; czy�ni, poniewa� B�g przeznaczy� je do opiekowania si� dzie�mi. T� wi�c w s�dzie kobieta mog�aby okaza� lito�� tam, gdzie logika dom; ga�aby si� surowo�ci. Rozmowy z Sahar by�y niczym deja vu. Kiedy mia�am czterna�cie 1; i by�am uczennic� katolickiej szko�y w Sydney, zast�pczyni siostry prze �o�onej zwo�a�a zebranie i odczyta�a nam przestrog�. Kilka z nas widzian bowiem na ulicy bez blezer�w, a jedynie w szkolnych sweterkach. Sw< terki, oznajmi�a, by�y nieprzyzwoite, gdy� ch�opcy mogliby dojrze� kszta 20 naszych piersi. Szkolny uniform obejmowa� tak�e blezer i je�li kt�ra� z nas odwa�y�aby si� wyj�� poza teren szko�y tylko w swetrze, bez ble-zeru, ju� ona b�dzie wiedzia�a, co / nas za dziewczyny. Ta sama zakonnica upiera�a si�, by�my nosi�y w ko�ciele kapelusze. Cytuj�c �w. Paw�a powiedzia�a nam, �e kobiecie, przyczynie upadku cz�owieka w Raju, nie przystoi pojawia� si� z go�� g�ow� w domu Pana. My�la�am, �e zakonnica ta to skamielina. Przesta�am chodzi� do ko�cio�a, gdy tylko zrozumia�am, jak katolicki zakaz kontroli urodzin i rozwod�w mo�e rujnowa� �ycie kobiet. Sahar, kobieta mojego pokolenia, wybra�a co� dok�adnie przeciwnego ni� ja. Co� dziwnego si� tutaj dzia�o i zawzi�am si�, by to poj��. Zacz�am od arabskiego, j�zyka Koranu. Zaledwie co pi�ty muzu�manin jest Arabem, a jednak to po arabsku ponad miliard muzu�man�w -jedna pi�ta populacji ludzkiej - zwraca si� do swego Boga. J�zyk arabski jest tak "plemienny", jak pustynna kultura, kt�ra go stworzy�a. Ka�de s�owo otacza chmara s��w-krewniak�w o tym samym rdzeniu, b�d�cym zbitk� trzech sp�g�osek. U�yj jakiegokolwiek s�owa arabskiego, a chmara nieproszonych znacze� wtargnie do rozmowy. Dowiedzia�am si�, �e jedno ze s��w okre�laj�cych kobiet�, "hurma", ma ten sam rdze� co s�owa "�wi�ty, �wi�tobliwy" i "grzeszny, zakazany". S�owo okre�laj�ce matk�, "umm", jest tak�e rdzeniem nast�puj�cych s��w: "�r�d�o, nar�d, lito��, prazasada, bogate zbiory, g�upi, analfabeta, paso�yt, s�aby charakter, bez opinii". Na pocz�tku by�o s�owo, a s�owo, arabskie, by�o cudownie wieloznaczne. Z natury j�zyka arabskiego wynika, �e dok�adne t�umaczenie Koranu jest nieosi�galne. Sama z�apa�am si� na tym, i� odwo�ywa�am si� do dw�ch zupe�nie r�nych angielskich przek�ad�w: George'a Sale'a, ze wzgl�du na jego wyczucie poetyczno�ci tego dzie�a, i Muhammada Mar-maduke'a Pickthalla, ze wzgl�du na wi�ksz� jasno�� tych partii tekstu, kt�re odnosz� si� do p�ci i ma��e�stwa, pracy i �wi�tej wojny. Ale nawet wtedy, kiedy sam j�zyk by� jasny, przes�anie cz�sto gdzie� umyka�o. "Szanujcie kobiety, te was bowiem rodz�" - m�wi Koran. Ale je�li �ony s� niepos�uszne "napominajcie je, pozostawiajcie je same w �o�ach i bijcie je"3. Pr�buj�c pogodzi� ze sob� tak przeciwstawne zalecenia, chodzi�am 21 3 Koran, IV, 34 (PIW, 1986, t�um. J�zef Bielawski). na wyk�ady do nowych szk� religijnych dla kobiet, wyrastaj�cych wsz� dzie jak grzyby po deszczu, i dowiedzia�am si� o dziesi�tkach kobie kt�re kszta�towa�y wczesn� histori� islamu. Znowu dwuznaczno��. Kc biety za kurtyn� odosobnienia - kobiety w pierwszej linii islamskiej �wi^ tej wojny. Tymczasem w Afganistanie, Algierii i Sudanie islamscy fundamental �ci ro�li w si��. W Egipcie i Jordanii ich wp�ywowe mniejszo�ci popycha] rz�dy swoich kraj�w w stron� szariatu - dos�ownie ku drodze do �r�d� albo - wprost na �cie�k� islamskiego prawa. Muzu�manie migruj�cy r Zach�d te� wysuwali ��dania: wycofa� obra�liwe ksi��ki, pozwoli� k c�rkom nosi� w szkole zas�ony, zapewni� oddzielne klasy dla ch�opc� i dziewcz�t. Czy by�oby mo�liwe wy�uska� pozytywne przes�ania z Koranu i i lamskiej historii i wypracowa� pewien rodzaj muzu�ma�skiego femir zmu? Czy muzu�ma�scy fundamentali�ci mogliby �y� z zachodnimi bera�ami, czy te� dopasowanie si� jednych do drugich kosztowa�oby ob strony odst�pienie od zasad przez nie respektowanych? By znale�� odpowied� na te pytania zrobi�am co� tak oczywistego, nie mog�am uwierzy�, i� zaj�o mi a� rok, by na to wpa��. Zacz�a rozmawia� z kobietami. ROZDZIA� l �wi�ta zas�ona "Powiedz wierz�cym kobietom, �eby spuszcza�y skromnie swoje spojrzenia i strzeg�y swojej czysto�ci; i �eby pokazywa�y jedynie te ozdoby, kt�re s� widoczne na zewn�trz i �eby narzuca�y zas�ony na piersi..." Koran, XXIV, 31 (PIW, 1986, t�um. J�zef Bielawski). W ype�niony kobietami autobus przeciska� si� z trudem przez te-hera�skie korki, powoli toruj�c sobie drog� ku domowi Cho-meiniego. By�am w nim jedyn� kobiet�, kt�ra nie p�aka�a. Zwolnili�my, by zatrzyma� si� przy czarno oflagowanej alei. Ton zawodzenia podni�s� si� niczym gwizd w czajniku, gdy woda dochodzi do punktu wrzenia. Na ko�cu alei znajdowa� si� dom ajatollaha i ma�a, przylegaj�ca do� husejnija, gdzie modli� si� i wyg�asza� kazania jeszcze na pi�� tygodni przed �mierci�. Zlana potem, pr�buj�c nie przydepta� cza-doru, wysiad�am z autobusu i przy��czy�am si� do zbitej, czarnej falangi sun�cej alej� i zawodz�cej: O Chomeini! O imamie! Przed nami grupa m�czyzn wesz�a do husejniji. Byli to robotnicy fabryczni z Meszhedu - zalane �zami twarze ocierali zrogowacia�ymi pi�ciami. Balkon, z kt�rego Chomeini przemawia�, zosta� napr�dce oszklony po jego �mierci, gdy� �a�obnicy prze�azili przez por�cz, by ca�owa� i g�aska� jego fotel. Nasza grupa skr�ci�a obok husejniji w bok i skierowa�a si� ku wej�ciu zas�oni�temu kurtyn� i obstawionemu przez Stra�niczki Rewolucji. Pod czadorami - du�ymi p�achtami czarnego materia�u narzuconymi na g�owy i spadaj�cymi do kostek - stra�niczki nosi�y takie 23 SSH same jak ich m�scy odpowiednicy oliwkowo-szare mundury z atrybui w postaci strzelby, Koranu i zaci�ni�tej pi�ci. Za kurtyn� czeka�; nas z herbat� wdowa po Chomeinim. Siedzia�a w k�cie wybetonowanego podw�rza, obok niej przycup c�rka i synowa. Ich przykucni�te postacie, owini�te szczelnie czador wygl�da�y niczym trzy kr�gle czekaj�ce na kul�. Siedemdziesi�cio cioletnia �ona Chomeiniego, Chadid�a, mia�a pomarszczon� twarz brotliwej babuni. Spogl�da�a zza okular�w w drucianej oprawie - u�i chn�a si�, podnosz�c s�kat� d�o�, by mnie pozdrowi�. Kiedy uj�a r r�k� i �agodnie j� poklepa�a, jej czador rozchyli� si� i ods�oni� p� siwego odrostu i pi�trz�cy si� nad nim g�szcz marchewkowych lol A� do �mierci m�a Chadid�a farbowa�a sobie w�osy. Jako� nigdy nie mog�am sobie uzmys�owi�, �e ajatollah o kamiei twarzy mia� �on� - a tym bardziej �on� o czerwonych w�osach war I nie wyobra�a�am go sobie z rezolutnymi, chichocz�cymi prawnuki kt�re baraszkowa�y dooko�a nas po podw�rku zas�anym dywanami. - Wiem, �e kiedy patrzy�o si� na niego, wygl�da� bardzo powa� nawet gro�nie - powiedzia�a Zahra Mostafawi, czterdziestosiedmiole c�rka Chomeiniego. - Ale z dzie�mi nie by� taki. Przekomarza� si� z n; Pozwala� nam kry� si� pod swoj� szat�, kiedy bawili�my si� w chowani Wed�ug Zahry Chomeini by� wra�liwym cz�owiekiem Nowej Ery (i Ag�)', gdy jego dzieci by�y ma�e (a mia� ich pi�cioro), wstawa� w n by je przewija� i podawa� butelk�. Nigdy o nic nie prosi� swojej � - "nawet o szklank� wody". Puszczone w obieg rodzinne zdj�cia \ zywa�y ajatollaha �miej�cego si� weso�o z berbeciem o pulchnych n kach, pr�buj�cym trafi� �y�k� pe�n� strawy do ust swego pradziadk Siedzia�y�my w kucki obok kobiet Chomeiniego na czerwonych skich kilimach rozci�gni�tych na pop�kanym betonie. - Wszystkie dywany s� po�yczone. Niczego takiego rodzina nie siada - wyja�ni�a jedna ze Stra�niczek Rewolucji, kt�ra od sze�ciu pracowa�a zar�wno jako pomoc domowa, jak i ochroniarka Chadii Wr�czaj�c nam plastykowe talerzyki z kaczuszkami, pocz�stowa�a daktylami i plasterkami arbuza. - Przykro mi, �e podejmujemy was tak skromnie - rzek�a Chadid; ale przez ca�e swoje osiemdziesi�ciosiedmioletnie �ycie m�j m�� obsta przy prostocie. Ruhollah, zubo�a�y kleryk z zapad�ej wioski Chomein, mia� 27 24 '1MN" / kiedy poprosi� o r�k� pi�tnastoletniej Chadid�i Saqafi. Jej ojciec, prominentny ajatollah (s�owem tym, znacz�cym odbicie Boga, okre�la si� naj�wiatlejszych szyickich duchownych), zareagowa� na te o�wiadczyny dosy� ch�odno. Inaczej Chadid�a. Zerkn�a na konkurenta, kiedy zawini�ta w czador podawa�a mu herbat�. Przekona�a potem ojca, by przyj�� o�wiadczyny, relacjonuj�c mu sen, w kt�rym prorocy og�osili, i� Ruhollah z Cho-mein stanie si� wielkim religijnym przyw�dc�. By�a jego jedyn� �on�. Jej publiczny wizerunek by� tak niewyra�ny, �e wi�kszo�� Ira�czyk�w nawet nie zna�a jej prawdziwego imienia. - Kto� kiedy� pope�ni� b��d i napisa�, �e ma na imi� Batul, a by�o to przecie� imi� jej s�u��cej - wyja�ni�a Zahra. - Moja matka nienawidzi imienia Batul. I tak zosta�o, bowiem ajatollahowi nie podoba�oby si� zwr�cenie uwagi na �on� pro�b� o poprawienie b��du. Mimo tej publicznej anonimowo�ci wiedziano, �e Chadid�a by�a osob� bardzo wp�ywow�. M�czy�ni, kt�rzy zabiegali o pos�uchanie u Chomeiniego, nawet gdy chodzi�o o sprawy wagi pa�stwowej, wysy�ali swe �ony, by te poruszy�y najpierw dan� kwesti� z Chadid�a. Pude�kowaty, dwupi�trowy dom Chomeiniego silnie kontrastowa� z przepychem marmurowego, zielonego pa�acu by�ego szacha, teraz otwartego, tu w pobli�u, jako Muzeum Powrotu i Przestrogi. W domu Chomeiniego "�skssA fasba taszczy�a si� ze �cian, a urwana zas�ona dynda�a u okna. W ca�kiem pustym pokoju pi�trzy�y si� w k�cie zrolowane cienkie maty s�u��ce za t�ika. "W kxxc)rav\ )e&yn^Yri\ \xiT�&x&TVYLtfm V?Vji s>1aiomo&Lrji piec i elektryczny samowar. - Kiedy�, gdy imam zobaczy�, �e dwa ziarenka granatu wpad�y do zlewu, zwr�ci� mi uwag�, bym nie marnowa�a �ywno�ci - powiedzia�a Stra�niczka Rewolucji, kt�ra tu na nas c/eka�a. - Zawsze nam przypo mina�, �eby�my gasili �wiat�o, kiedy wychodzimy z pokoju. ^tfet^m%WKr^spv3nHamta^wfci^^ ^3�ciT~3%avrd. z najg�o�niej zawodz�cych, kobieta z liba�skiego Hezbollahu (Partii Bo ga), wsta�a i wyg�osi�a p�omienne przem�wienie, dzi�kuj�c wdowie za wpuszczenie nas w u�wi�cony obr�b domu imania. - Bo�e, daj nam cierpliwo�� - �ka�a. - Przyby�y�my tu, gdzie oddycha� wielki imam. Zebra�y�my si� w tym �wi�tym miejscu, by zamanifestowa� nasz� wierno�� jego drodze. Wezwanie do wieczornej modlitwy, kt�re z pobliskiego meczetu przy- 25 p�yn�o ponad murem na podw�rze, oznacza�o, i� herbatka si� sko�czy�a. W k�cie Chadid�a ju� si� podnios�a, ju� sz�a umy� si� do modlitwy. Podczas gdy wsiada�y�my rz�dem do autobusu, kt�ry ruszy� z powrotem przez zat�oczone ulice, kobieta z Hezbollahu kontynuowa�a sw� przemow�. - Musimy podzieli� nasze �ycie na dwie cz�ci - przed i po �mierci imania - �ka�a. - Jeszcze nie mieli�my czasu poj�� straty, jaka nas do-si�gn�a. Co do mnie, to te� nie mia�am czasu sobie tego u�wiadomi�. Po okupacji ambasady Stan�w Zjednoczonych w 1979 roku Iran by� faktycznie zamkni�ty dla dziennikarzy ameryka�skich. Rzadko udzielane wizy pozwala�y zwykle na pobyt nie d�u�szy ni� 36 godzin, tylko w celu zrelacjonowania jakiego� konkretnego wydarzenia. Przed �mierci� Chomei-niego wpuszczono mnie tam tylko raz, w 1988 roku: mia�am napisa� sprawozdanie z pogrzebu 290 ira�skich obywateli, kt�rzy zgin�li, kiedy ameryka�ski kr��ownik zestrzeli� ira�ski airbus odbywaj�cy rejsowy lot nad Zatok� Persk�. Ale koniecznie musia�am to poj��. To, co dzia�o si� z islamskimi kobietami od Algierii po Afganistan, mia�o swoje korzenie w�a�nie tu, w tym surowym, pude�kowatym domu w p�nocnym Teheranie. W jaki� spos�b Chomeini przekona� kobiety, �e noszenie �redniowiecznego stroju by�o czynem rewolucyjnym. Co� w jego przes�aniu sk�oni�o tysi�ce kobiet, by wysz�y na ulice, stawi�y czo�o armii szacha i ryzykowa�y �yciem, domagaj�c si� przywr�cenia kodeksu zezwalaj�cego na ma��e�stwa dzieci, po-ligami� i bicie �on. Chomeini m�wi� g�osem, kt�ry czerpa� sw� moc z najwcze�niejszych dni islamu. Chomeini by� szyit�, cz�onkiem mniejszo�ciowego od�amu islamu, kt�ry od��czy� si� od g��wnego nurtu zaraz po �mierci proroka Muhammada. Wi�kszo�� pierwszych muzu�man�w uzna�a, �e ich przyw�dca powinien by� wskazany przez rad� starszych, jak to nakazywa�a d�uga tradycja pustyni. Jako �e arabskie s�owo okre�laj�ce tradycj� brzmi sunna, zostali nazwani sunnitami. Jednak�e mniejszo�� czu�a, �e nast�pca Muhammada powinien wywodzi� si� z jego rodziny i wybra�a jego zi�cia i kuzyna, Alego. Byli oni Sziat Ali, stronnikami Alego - dzi� m�wi si� o nich szyici. Poniewa� od pocz�tku byli odszczepie�cami, szyici przyznali sobie prawo do kwestionowania poczyna� ludzi w�adzy i wyst�powania przeciw niej, gdy wed�ug nich zajdzie taka potrzeba. A jako �e 26 u ich pocz�tk�w le�a�a przegrana Alego i jego syn�w, szyici identyfikuj� si� najbardziej z pobitymi i biednymi. Chomeini wykorzysta� skrupulatnie wszystkie te g��bokie przekonania, gdy w roku 1978 wznieca� rewolucj� przeciw szachowi. Kiedy Chomeini zmar� w czerwcu 1989 roku, Iran otwiera� drzwi przed ka�dym dziennikarzem, jaki si� tylko pokaza�. Po pokazowym pogrzebie Haszemi Rafsand�ani odby� jak�e rzadk� konferencj� prasow� dla zagranicznych reporter�w. Posz�am na ni� ubrana w czarny czador. Poniewa� takie wydarzenia s� w Iranie zawsze transmitowane przez telewizj�, wiedzia�am, �e organizatorzy nie dopu�ciliby mnie blisko mikrofonu z odkryt� g�ow�. Ale kiedy wreszcie mog�am zada� pytanie o kszta�t post-chomeinistycznej w�adzy, Rafsand�ani spojrza� na mnie, a cie� u�miechu igra� na jego okr�g�ej jak ksi�yc twarzy. - Mam do pani pytanie - powiedzia�. - Dlaczego nosi pani t� ci�k� zas�on�, skoro zwyk�y szal by wystarczy�? Olbrzymie, staromodne kamery ira�skiej telewizji ruszy�y w moim kierunku. C� mia�am powiedzie�? �e czador by� wielkim kamufla�em, by dosta� si� tam, gdzie spodziewa�am si�, i� nie wpuszcz� mnie, gdy b�d� ubrana inaczej? �e jego obfite fa�dy nie okaza�y si� bardziej gor�ce jak alternatywa w postaci p�aszcza i szala? �e zaledwie dzie� wcze�niej taki w�a�nie str�j zosta� uznany za niedostateczny przez jednego z funkcjonariuszy Ministerstwa Islamskiej Informacji? (Bieg�am, by wsi��� do helikoptera, kt�rym mia�am dosta� si� na miejsce poch�wku Chomeiniego. Podmuch od �mig�a zwia� na chwil� czador na bok, ods�aniaj�c pod nim spodnie i koszul�. - Prosz� si� zakry�! - rykn�� urz�dnik z twarz� pe�n� odrazy.) Pytanie Rafsand�aniego by�o przewrotne. Chodzi�o o co� wi�cej ni� o zwyk�y szal noszony, by unikn�� kary o�miu plag, kt�rymi Iran stra szy� kobiety, nawet cudzoziemki, lekcewa��ce islamski kodeks dotycz�cy ubioru. Zar�wno w�osy, jak i ca�a sk�ra, z wyj�tkiem twarzy i r�k, i wszy stkie kr�g�o�ci cia�a powinny by� zakryte. Przez sekund� zastanawia�am si�, czy nie powinnam post�pi� jak w�oska dziennikarka Oriana Fallaci, kt�ra w czasie wywiadu z Chomeinim zdar�a z siebie ubi�r, kt�ry nazwa�a ^plugaw� �redniowieczn� szmat�". ' > - W�o�y�am to - powiedzia�am - na znak wzajemnego szacunku. Rafsand�ani zdawa� si� zaskoczony. Dwie inne reporterki z Zachodu wytrzeszczy�y oczy. Szkoda, �e nie wyrazi�am ja�niej tego, co chcia�am 27 przekaza�: skoro ja nauczy�am si� respektowa� ��dania ira�skiego spo�ecze�stwa, Iran powinien nauczy� si� respektowa� moje. Ale dla wi�kszo�ci Ira�czyk�w, kt�rych miliony ogl�da�y w domach telewizj�, czekaj�c na najmniejsz� nawet wzmiank� o tym, jakie b�dzie ich �ycie po Chomeinim, to, co powiedzia�am, nie mia�o znaczenia. Liczy� si� tylko fakt przes�ania przez Rafsand�aniego sygna�u pewnego z�agodzenia sytuacji. Na bazarze, gdy tylko obieg�a go wiadomo��, �e Rafsand�ani powiedzia� dziennikarce, i� mog�aby zdj�� czador, kurs riala w stosunku do dolara natychmiast podskoczy�. Dla kupc�w ka�da oznaka liberalizmu to dobra nowina dla interes�w. Ale dla jednej czy dw�ch os�b to, co powiedzia�am, mia�o znaczenie. Tej samej nocy zadzwoni�a do mnie do hotelu cz�onkini ma�ej ira�skiej spo�eczno�ci chrze�cija�skiej i zwymy�la�a za zaprzepaszczenie szansy wypowiedzenia si� przeciw hid�abowi w imieniu wszystkich kobiet, kt�re nienawidzi�y zmuszania ich do jego noszenia. Kilka dni p�niej Zahra, c�rka Chomeiniego, zaprosi�a mnie na konferencj� pod has�em "Aspekty osobowo�ci Jego Wysoko�ci Imama Chomeiniego", sponsorowan� przez Towarzystwo Kobiet Islamskiej Republiki Iranu. Studiowa�am ten tytu� w os�upieniu. Jedyne aspekty osobowo�ci Jego Wysoko�ci Imama Chomeiniego, z kt�rymi by�am obeznana, to jego sk�onno�ci do skazywania pisarzy na �mier�, wysy�anie m�odych ch�opc�w na front jako saper�w i pozwalanie na to, by dziewi�cioletnie dziewczynki wychodzi�y za m��. Miejscem konferencji by� tehera�ski Hotel Rewolucji. Przedrewolu-cyjna przeszklona winda zaprojektowana tak, by zapewnia�a widok na basen, zosta�a oklejona gazetami na czas trwania konferencji, aby religijnych kobiet nie gorszy� widok l�ni�cych m�skich tors�w. Od rewolucji tylko m�czyznom wolno by�o p�ywa� publicznie. Prze�amanie pierwszych lod�w podczas koktajlu trwa�o ledwie pi�� minut - koktajle oczywi�cie sk�ada�y si� tylko z sok�w owocowych, �ad nego nieislamskiego alkoholu. W�r�d delegatek z Libanu by�y �ony przy w�dc�w porywaczy zak�adnik�w. W delegacji tureckiej studentka, kt�ra sta�a si� s�awna po tym, jak wyrzucono j� z architektury za uporczywe noszenie islamskiego szala na wyk�adach. By�y tak�e muzu�ma�skie bo- jowniczki z Pakistanu, Sudanu, Gwinei, Tanzanii, Indii i Po�udniowej Afryki. A zatem grupa, kt�ra mia�a mn�stwo wrog�w, dlatego te� hotel otoczono kordonem uzbrojonych Stra�nik�w Rewolucji. Nikt nie m�g� wej�� i wyj�� bez pozwolenia. , 28 Na przyj�ciu w strojach dominowa�a czer� - na wierzchu i pod spodem. Czadory by�y tylko zewn�trznym okryciem narzucanym na d�ugie spodnie, skarpety, tuniki do p� �ydki i kaptury zwane magne (ko�o z materia�u jak barbet zakonnicy okrywaj�ce g�ow� i ramiona, z wyci�ciem na twarz). Gdy te czarno ubrane postacie wirowa�y wok� mriie, zacz�am si� czu�, jakbym przez pomy�k� zosta�a zamkni�ta w jakim� piekielnym zakonie. Pogaw�dka na przyj�ciu wprawi�a mnie w niejakie zak�opotanie. - Przecie� to jasne, �e ludzie z Hongkongu przeszli pranie m�zg�w zgotowane im przez syjonistycznych kolonialist�w i nie czuj� �adnego �alu z powodu odej�cia imania - powiedzia�a malutka Chinka, Chatima Ma, kt�ra przedstawi�a si� jako reporterka pracuj�ca dla Muslim Herald w Hongkongu. - Wrogowie islamu, ze Stanami Zjednoczonymi na czele, chc� widzie� nar�d ira�ski pozbawiony przyw�dcy. Ka�dy oczekuje tu zam�tu, ale, dzi�ki Bogu, jako� go nie wida�. �rodki masowego przekazu w Hongkongu, nawet pomimo to, i� s� ca�kowicie pod kontrol� syjonist�w, nie by�y w stanie spreparowa� �adnej historyjki o niepokojach w Iranie. Spyta�am tureck� studentk� architektury, kt�rej spod zas�ony wygl�da�y jedynie oczy i nos, dlaczego Turcja, kraj muzu�ma�ski, tak obstawa�a przy �wieckich ubiorach. - No c�, wiesz przecie�, �e s� dwa rodzaje islamu: ameryka�ski i ten Muhammada; w Turcji mamy islam ameryka�ski. W islamie ameryka�skim religia jest oddzielona od polityki, poniewa� odpowiada to interesom supermocarstw. Nasz rz�d bardzo obawia si� rewolucji islamskiej, poniewa� chce podliza� si� Zachodowi. Na czas konferencji przydzielono mi t�umaczk� - wysok�, blad� kobiet�, kt�ra nazywa�a si� Hamide Marefat. Kiedy pochwali�am j� za wspania�� znajomo�� angielskiego, powiedzia�a mi, i� nauczy�a si� go tak doskonale podczas pobytu "w gnie�dzie". - Prosz�? - W gnie�dzie. W gnie�dzie szpieg�w - w ambasadzie ameryka�skiej - odrzek�a. Hamide nale�a�a do okutanej na czarno zgrai, kt�ra okupowa�a ambasad� i trzyma�a w niewoli jej personel przez 444 dni. Jej praca polega�a na t�umaczeniu korespondencji zak�adnik�w. Spyta�am j�, czy kiedykolwiek wsp�czu�a im. - Czasami - powiedzia�a - kiedy czyta�am listy od ameryka�skich 29 uczni�w przesy�ane, by podtrzyma� na duchu zak�adnik�w. Ale wiedzia�am, �e to byli szpiedzy, kt�rzy pr�bowali zniszczy� ten kraj. By�am rozczarowana, kiedy ich wypuszczono. Osobi�cie uwa�a�am, �e powinni zosta� straceni. Po�udniowoafryka�ska studentka uniwersytetu w Cape Town skwapliwie przytakn�a. Potem jej twarz rozja�ni�a si�. - Przynajmniej stracimy Rushdiego - oznajmi�a. Pomaga�a przy za�o�eniu w Cape Town meczetu, gdzie wyk�adano "li-�ni� Imania". Ale ostatnio spotka�o ich niepowodzenie, kiedy to dw�ch luminarzy meczetu oskar�ono o zdrad�. Mieszkanka Cape Town niech�tnie popatrywa�a na sw� islamsk� siostr� z Gwinei. Ta wysoka, okaza�a kobieta wyr�nia�aby si� w ka�dym t�umie, tutaj za� szczeg�lnie rzuca�a si� w oczy. Zamiast bezkszta�tnej czerni mia�a na sobie sztuk� liliowego materia�u ciasno owini�tego wok� jej wypuk�o�ci i krzywizn. Koniec materia�u by� lu�no udrapowany wok� g�owy, pozostawiaj�c odkryte jedno z g�adkich ramion koloru miedzi. Nagie palce st�p wygl�da�y spod r�bka tej �licznej szaty. Przez nast�pnych kilka dni mog�am zauwa�y�, jak ta lub inna islamska siostra, staj�c na czubki palc�w, pr�buje naci�gn�� szat� na to obna�one rami� albo cia�niej owin�� w�osy Gwinejki ko�cem materia�u. Afrykanki i Iranki zdecydowanie co innego rozumia�y pod s�owem hid�ab. S�owo "hid�ab" znaczy dos�ownie "zas�ona" i jest wytyczn� Koranu okre�laj�c�, jak wyznawcy Muhammada powinni odnosi� si� do �on Proroka: "A kiedy prosicie je o jaki� przedmiot, to pro�cie je spoza zas�ony. To jest przyzwoitsze dla waszych serc i dla ich serc"4. Muhammad dozna� objawienia co do hid�abu po jednym ze swych wesel, kiedy to mia� p�j�� do �o�a z Zajnab, najbardziej kontrowersyjn� ze swych narzeczonych. Islamscy uczeni w pi�mie s� zgodni co do tego, �e ma��e�stwo z Zajnab spowodowa�o najpowa�niejszy z kilku skandali towarzysz�cych ci�g�emu wzrastaniu liczby �on Proroka. Odwiedzaj�c dom swego adoptowanego syna, Muhammad natkn�� si� na cz�ciowo rozebran� �on� m�odego cz�owieka. Kobieta by�a pi�kna i Muhammad szybko wycofa� si�, mamrocz�c modlitw� przeciw kuszeniu. Wierz�c, �e Muhammad po��da jego �ony, m�ody cz�owiek rozwi�d� si� z ni�. Wynik�e st�d ma��e�stwo z Zajnab sprawi�o, i� we wsp�lnocie zakot�owa�o si�, narusza�o ono bowiem zasad� ma��e�stwa mi�dzy krewnymi, ju� ustalon� w Koranie. Wrzawa ucich�a dopiero wtedy, kiedy Muhammad dozna� nast�pnego objawienia, uznaj�cego wszelkie adopcje za niewa�ne, uwalniaj�c si� tym samym od zakazu po�lubienia synowej. Objawienie dotycz�ce hid�abu umie�ci�o �ony Proroka, ��cznie z Zajnab, w odosobnieniu, gdzie by�yby chronione przed skandalami. Wytyczne Koranu dla kobiet nie nale��cych do domu Proroka nie by�y tak surowe: "Powiedz wierz�cym kobietom, �eby spuszcza�y skromnie swoje spojrzenia i strzeg�y swojej czysto�ci; i �eby pokazywa�y jedynie te ozdoby, kt�re s� widoczne na zewn�trz i �eby narzuca�y zas�ony na piersi..." Cytat ten wyszpera�am b�d�c w Kairze, kiedy Sahar zacz�a nosi� hid�ab, a ja spiera�am si� z ni�, �e wcale nie ma on s�u�y� do zakrywania w�os�w. Ju� sam fakt, �e w naszych czasach kobiety akceptowa�y konserwatywne normy ubierania si� i unika�y przezroczystych bluzek i kusych minisp�dniczek, wydawa� si� wart zastanowienia. Ale Sahar twierdzi�a, i� w przypadku tych spraw nale�y wyj�� poza Koran. Oznajmi�a, �e Sun-na, "wydeptana �cie�ka" Muhammada (czyli to, co powiedzia�, zrobi� lub zezwoli�, by by�o robione w jego obecno�ci), wyja�nia, i� "to, co widoczne na zewn�trz", oznacza jedynie kobiec� twarz i r�ce. Reszta jej "ozd�b" -w��czywszy kostki, nadgarstki i szyj� - powinna by� ukryta przed wszystkimi m�czyznami z wyj�tkiem m�a i precyzyjnie wyszczeg�lnionych m�skich krewnych, z kt�rymi Koran zabrania jej zawiera� ma��e�stwa, a zatem: ojca, braci, szwagr�w, siostrze�c�w, bratank�w, syn�w i pasierb�w. Mo�e si� tak�e ods�oni�, jak g�osi Koran, przed niedojrza�ymi ch�opcami i "s�u��cymi, kt�rzy nie s� ow�adni�ci po��daniem cielesnym"5, co w epoce Muhammada oznacza�o prawdopodobnie eunuch�w i starych niewolnik�w. Interpretacja Sahar nie by�a jednak podzielana przez wszystkie wy-znawczynie Proroka. Niekt�re kobiety muzu�ma�skie uwa�a�y, tak jak ja, �e religia wymaga�a od nich tylko tego, by ich ubiory nie przekracza�y wsp�czesnych granic skromno�ci. Inne upiera�y si�, by pr�cz zakrytej 4 Koran, XXXIII, 53 (PIW, 1986, t�um. J�zef Bielawski). 5 Koran, XXIV, 31 (PIW, 1986, t�um. J�zef Bielawski). 30 31 J g�owy, nosi� jeszcze r�kawiczki i zas�on� na twarzy, argumentuj�c to tym, i� zepsucie wsp�czesnego �wiata wymaga bardziej skrajnych �rodk�w ni� za czas�w Proroka. Na kairskim lotnisku, tym wielkim skrzy�owaniu muzu�ma�skiego �wiata, mo�na by�o zetkn�� si� z wszystkimi mo�liwymi sposobami interpretacji stroju muzu�manki. Kobiety z Pakistanu, w drodze po prac� nad Zatok�, p�yn�y w t�umie w swych cudownie wygodnych salwar karni -jedwabistych tunikach opadaj�cych nisko na faluj�ce spodnie, z d�ugimi szalami z wzorzystych tkanin lu�no okr�conymi wok� g��w. Saudyjki drepta�y uwa�nie za swymi m�ami, �ypi�c oczami zza zas�on przypominaj�cych mgie�k�, okutane czarnym materia�em, co sprawia�o, �e wygl�da�y niczym �mier� na spacerze, jak to kiedy� napisa� Guy de Maupassa�t. Afganki tak�e nosi�y koliste okrycia zwane czadris - kolorowe, marszczone ca�uny z pod�u�n�, haftowan� siatk� na oczy. Kobiety z Dubaju nosi�y sztywne, upodobniaj�ce je do ptak�w czarno-z�ote maski stercz�ce nad nosami niczym dzioby, ale jednocze�nie eksponuj�ce ich l�ni�ce oczy koloru melasy. Niekt�re Palestynki i Egipcjanki nosi�y p�aszcze do ziemi, zapinane na ca�ej d�ugo�ci, w przygaszonych kolorach, i bia�e chustki na g�owach; inne - jasne sp�dnice do p� �ydki i wzorzyste chustki przytrzymywane na g�owach sznurkami drobnych pere�. Najdziwniejsz� interpretacj� islamskiego stroju spotka�am na ja�owych bezkresach algierskiej Sahary, gdzie plemiona nomad�w znane jako Tu-aregowie ci�gle trzymaj� si� tradycji, w my�l kt�rej to m�czy�ni powinni zas�ania� twarz po osi�gni�ciu dojrza�o�ci, a nie kobiety. Gdy m�odzie�cy s� ju� na tyle doro�li, �e gol� sobie zarost i mog� wytrzyma� post ra-madanu, omotuj� si� metrami tkaniny w kolorze indygo zas�aniaj�c si� ca�kowicie, z wyj�tkiem oczu. - My wojownicy zas�aniamy twarze, by wr�g nie m�g� dowiedzie� si�, czy my�limy o wojnie czy o pokoju, ale kobiety nie maj� niczego do ukrycia - tak wyja�ni� mi ten zwyczaj jeden z Tuareg�w. Chocia� s� muzu�manami, ich interpretacja wiary daje kobietom znaczn� swobod� seksualn� przed ma��e�stwem i zezwala na blisk�, plato-niczn� przyja�� z m�czyznami po �lubie. Przys�owie tuareskie m�wi: M�czy�ni i kobiety lgn� do siebie dla swych oczu i serc, nie tylko z powodu �o�a. Inni muzu�manie uwa�aj� zwyczaje Tuareg�w prawie za herezj�. W rzeczy samej, s�owo "Tuareg" pochodzi od arabskiego okre�lenia "opuszczony przez Boga". 32 Tam, gdzie kobiety nosz� zas�ony, mo�na zrobi� pieni�dze na modzi islamskiej. W Kairze znajduje si� Salam Shopping Center, trzypi�trowi Centrum Handlowe dla Zas�aniaj�cych si� Kobiet, w kt�rym zgromadzoi wszystko, co potrzebne, by ubra� si� prawid�owo po islamsku. Wi�kss cz�� sklepu jest przeznaczona na to, co kierownictwo okre�la jako sald "Hid�ab dla pocz�tkuj�cych" - znajduj� si� tam dopasowane kolorysti cznie d�ugie sp�dnice i szale, d�ugie �akiety nabijane kryszta�em g�rski], z wypchanymi ponad miar� ramionami - czyli islamskie minimum. Zgol nie z za�o�eniem wyja�nionym przez jednego ze sprzedawc�w, klient! kt�re zaczn� nosi� te ubrania, b�d� z czasem coraz bardziej u�wiadomioi i zaczn� sk�ania� si� ku burym kolorom i d�u�szym, bardziej bezksztal nym szatom, a� sko�cz� ca�kowicie okutane w czer�, w r�kawiczka! i z zas�oni�tymi twarzami. Ale ten najprostszy zestaw, kosztuj�cy okol dziesi�ciu dolar�w, trudno tam znale�� w g�szczu wieszak�w z du�o droi szymi, "wystrza�owymi" hid�abami, w�r�d kt�rych spotka� mo�na stroi wieczorowe zgodne z islamem, kosztuj�ce tyle, ile wynosi potr�jna ali nawet poczw�rna miesi�czna pensja urz�dnika. W Bejrucie, w suterenie Meczetu Wielkiego Proroka, Hezbollah za ganizowa� fabryk� islamskich ciuch�w, by zrobi� interes na rosn�cyi �wiatowym zapotrzebowaniu na hid�aby. - M�j islam to nie wojownicy. To rewolucja kultury, idei - entuzj zmowa�a si� kierowniczka fabryki, kr�g�a kobieta przedstawiaj�ca si� j�� Chad�ija Zahra. Kartkuj�c niemiecki katalog mody pokazywa�a mi, jl najnowsze rozwi�zania stylistyczne kieszeni, zanik�w i r�kaw�w mop by� przeszczepione na d�ugie, ukrywaj�ce figur� suknie, kt�re fabryl wypuszcza setkami. Sztuki materia��w pi�trzy�y si� wok� nas a� pd sufit. Wyja�ni�a, �e jasne bele, czerwone i ��te, zu�yte zostan� na ubrani dla dzieci szyte wed�ug id�cego jak woda fasonu Hezbollah. Zgaszoi br�zy, szaro�ci i zgni�e zielenie przeznaczone by�y dla kobiet. - To spokojne k