Andrzej Bursa Smok Do odjazdu autobusu pozosta�o mi jeszcze kilka godzin popo�udnia i ca�y niemal wiecz�r. Gotowy do drogi, z teczk� i trenczem przerzuconym przez rami�, usiad�em na skarpie poro�ni�tej bujn� traw�. Materia� do reporta�u o trudno�ciach i problemach wytw�rc�w stylowych uprz�y we wsi Grz��le mia�em zebrany solidnie, tak �e nawet przegl�danie brulionu celem skontrolowania notatek nie mia�oby sensu. Pozostawa�o mi wi�c sze�� godzin bezczynnego oczekiwania w Grz��lach na autobus. Na szcz�cie by�o ciep�o i s�onecznie, mog�em wi�c wyci�gn�� si� wygodnie na ��ce. By�o st�d wida� prawie ca�� wie�. Grz��le by�y wsi� du��, szeroko wybiegaj�c� przysi�kami w okoliczne wzg�rza i kotliny. W rynku obok zwyczajnych s�om� krytych cha�up sta�y dwie jednopi�trowe kamieniczki i murowana piekarnia mechaniczna. Ni�ej ci�gn�y si� pola i p�yn�a po�r�d wiklin wartka rzeczka. Wszystko to otacza�y g�ry poros�e na szczytach �wierkowym lasem. Grz��le by�y typow� wsi� g�rsk�, mieszka�cy ich trudnili si� przede wszystkim pasterstwem i wyrobem stylowych uprz�y. Z racji swojego po�o�enia geograficznego Grz��le odci�te by�y od wi�kszych o�rodk�w, ale mimo to grz��lacy byli stosunkowo do�� kulturalni i ch�tnie garn�li si� do szk�, nawet, jak mnie poinformowano, pewien niedawno zmar�y profesor najstarszej wszechnicy kraju pochodzi� z Grz��li. Tak wi�c le��c na brzuchu w�r�d bujnej trawy, przygl�da�em si� grz�zielskim zabudowaniom i przyrodzie. Leniwie pali�em papierosy i mru�y�em oczy pod s�o�ce, co dawa�o mi jak� tak� rozrywk�. W pewnej chwili zauwa�y�em, �e niedaleko mnie przycupn�� jaki� chudy staruszek. Po chwili staruszek zbli�y� si� do mnie nios�c w palcach kr�tki sczernia�y niedopa�ek i poprosi� o ogie�. Pocz�stowa�em go papierosem. Pocz�tkowo si� wzbrania�, ale w ko�cu skwapliwie wzi�� dwa. Zapali� i rozsiad� si� wygodnie ko�o mnie. Przyj��em to z rezygnacj�. Ostatecznie staruszek nie wydawa� mi si� bynajmniej bardziej nudny od grz�zielskich g�r i ob�ok�w. Zacz�li�my pagaw�dk�. Staruszek by� emerytowanym nauczycielem grz�zielskiej szko�y. Skar�y� si� na b�le w stawach. By�em nawet zadowolony z takiego obrotu rozmowy. Staruszek nie ��da�, abym dzi�ki mojemu dziennikarskiemu stanowisku wystara� mu si� o zapomog� i nie wtajemnicza� mnie w sprawy mieszka�c�w Grz��li. By�em mu za to wdzi�czny i uprzejmie wys�uchiwa�em jego skarg na b�le w stawach. Palili�my ju� drugiego papierosa, gdy zauwa�y�em, �e na rynku zbieraj� si� ludzie. Zbiorowisko to przypomina�o wie�niak�w wychodz�cych z sumy. O ile mog�em z daleka rozpozna�, ch�opi odziani byli od�wi�tnie i czysto. Staruszek spojrza� w ich stron� i zakonkludowa� oboj�tnie: - Oho, ju� si� szykuj�... - Do czego? - Pan redaktor nie wie? - zdziwi� si�. - Dzi� dwudziesty maja... �wi�to smoka. - Jakiego smoka? - Jak to, nie s�ysza� pan o grz�zielskim smoku? Ludzie panu nie opowiadali? - Nnnie... A mo�e?... Przypomnia�em sobie, �e gdy m�wi�em w klubie o swoim wyje�dzie do Grz��li, kt�ry� z koleg�w wspomnia� o grz�zielskim smoku. W tym momencie jednak kelner przyni�s� w�dk� i po wypitej kolejce rozmowa zesz�a na inne tory. W dzisiejszej mojej rozmowie z przewodnicz�cym Rady Wiejskiej te� zdaje si� pad�o s�owo "smok", a bodaj�e nawet "�wi�to" smoka". Jednak niczego wi�cej si� nie dowiedzia�em, wi�c poprosi�em mojego rozm�wc� o wyja�nienie, na czym polega �wi�to smoka. - O, to stary zwyczaj - powiedzia� staruszek - si�gaj�cy chyba jeszcze poga�skich czas�w. A polega to na tym, �e raz do roku, wieczorem, dwudziestego maja, rzuca si� smokowi mieszkaj�cemu w jamie nad rzek� na po�arcie najdorodniejszego ch�opca i najdorodniejsz� dziewuch�, z tym �e obydwoje nie mog� mie� lat wi�cej ni� osiemna�cie, a mniej ni� szesna�cie. Oczywi�cie przymiotnika "najdorodniejszy" nie mo�na rozumie� dos�ownie. Wybiera si� po prostu jednego z wielu zdrowych ch�opc�w i jedn� z wielu zdrowych dziewcz�t w tym wieku drog� losowania. - A co nazywamy smokiem? - spyta�em ubawiony. - Smok jest najzupe�niej autentyczny. Jest to stary, ogromny jaszczur o nie okre�lonym bli�ej gatunku. Mieszka o tam... - starzec wskaza� palcem w kierunku olszyn po przeciwnej stronie rzeki. - Zreszt� mo�e pan zechce przyjrze� si� uroczysto�ci? Przy��czymy si� do ludzi, kt�rzy musz� t�dy przechodzi�. Zobaczy pan ca�y ceremonia� po�arcia. Nie wiedzia�em, czy starzec kpi sobie ze mnie, czy bredzi. Staruszek zauwa�y� moj� rozterk� i u�miechn�� si�: - Pan si� dziwi? Wszyscy przyjezdni dziwi� si�, gdy si� o tym dowiedz�. Ale potem oswajaj� si� z tym faktem. Ju� trzydzie�ci lat temu Towarzystwo Krzewienia Wiedzy w�r�d Ludu podj�o pierwsz� kampani� przeciw smokowi, ale przegra�o. Problemem tym interesowa�y si� tak�e czynniki rz�dowe i partyjne, ale jak dot�d nie podj�y w tej sprawie �adnych zasadniczych krok�w. Wie pan, prawd� m�wi�c, w�adze licz�c si� z konserwatyzmem i umi�owaniem tradycji przez miejscowych g�rali przymykaj� po trosze oczy na spraw� smoka. Ja sam blisko trzydzie�ci lat temu jako dzia�acz TKWwL ostro wyst�powa�em przeciw smokowi i innym zabobonom szerz�cym si� w�r�d ludno�ci wiejskiej. Napisa�em nawet kiedy� artyku� specjalnie po�wi�cony sprawie smoka pt. "Potw�r wysysa sok naj�ywotniejszy". Artyku� ukaza� si� w czasopi�mie "Pochodnia" b�d�cym naszym organem. Ju� pi�� lat przed wojn� przesta�o wychodzi� to czasopismo. - Jak to - zawo�a�em wzburzony - wi�c co roku skazuje si� na �mier� dwoje niewinnych ludzi, prawie dzieci? - A tak... Wie� na tym specjalnie nie cierpi, bo grz��lanki s� szerokie w biodrach i rodz� nader �atwo, prawie bez b�lu. Istnieje nawet takie przys�owie: "Grz��lanka, daj B�g zdrowa, bez �ez wnuk�w si� dochowa". Ksi�dz nawet troch� sarka� na to przys�owie twierdz�c, �e sprzeczne jest ono ze s�owami Pisma �wi�tego. - A co robi smok przez pozosta�� cz�� roku? - Le�y w swojej jamie i �pi przetrawiaj�c dwoje ludzi. Nie upomina si� ju� o nic. - A gdyby tak... gdyby tak... odm�wi� mu ofiary... Co by si� sta�o? - Nie wiem. Jeszcze nikt tego nie pr�bowa�. - A gdyby tak zabi� tego potwora... - zawo�a�em. - To nie takie proste. Wydaje mi si�, �e tak rzadkie zwierz� znajduje si� pod ochron�. Zreszt� nie jest on wcale taki gro�ny, jak sobie pan redaktor wyobra�a... Zobaczy pan. Tymczasem go�ci�cem nadchodzi� ju� poch�d. Na czele szed� przewodnicz�cy Rady Wiejskiej w towarzystwie dw�ch ch�op�w z, kt�rych w jednym pozna�em sekretarza kom�rki partyjnej, a w drugim artyst� ludowego, snycerza Lelka. W odleg�o�ci dobrych paru metr�w za nimi dwie starsze kobiety, strojne w wykrochmalone sp�dnice i korale, prowadzi�y ch�opca. Ch�opiec, mimo i� nie mia� wi�cej ni� osiemna�cie lat, by� ros�y i barczysty jak dojrza�y m�czyzna. Czo�o przecina�a mu g��boka pozioma zmarszczka. By� to bardzo dorodny blondyn. Na szyi ch�opca wisia� kr�tki sznur, poza tym by� wolny, tylko baby podtrzymywa�y go lekko pod ramiona. Twarz ch�opca by�a ca�a mokra �d potu, szcz�ki lekko dr�a�y. Dalej dwaj starzy ch�opi w czarnych surdutach prowadzili dziewczyn�. Ta ubrana w jedwabn� sukienk� i pantofelki na wysokim obcasie szlocha�a bez przerwy. Raz po raz si�ga�a do bia�ej torebki, by wyci�gn�� z niej chustk�, wyciera�a ha�a�liwie nos, chowa�a chustk� i zn�w wyci�ga�a j� z powrotem. Dalej wali� t�um bab, ch�op�w i dzieci. Zeszli�my z moim staruszkiem ze skarpy i przy��czyli�my si� do pochodu. Ch�opi rozst�pili si� i dali nam miejsce na czele t�umu tu� za dziewczyn�. Poch�d brn�� w pyle rozgrzanej drogi, ludzie ocierali spocone czo�a i posapywali. Po p�godzinnym marszu doszli�my do k�adki na rzece. Przed k�adk� dziewczyna zacz�a histeryzowa�. K�ad�a si� na ziemi�, czepia�a si� but�w ch�op�w i spazmowa�a. Poch�d zatrzyma� si�, aby przeczeka� atak. Niekt�rzy zapalili papierosy. Po chwili dziewczyna wsta�a, otrzepa�a sukienk� i pos�usznie przesz�a przez k�adk�. K�adka by�a tak w�ska, �e przej�� przez ni� mo�na by�o tylko pojedynczo, przeprawa trwa�a wi�c dosy� d�ugo. Niekt�rzy zzuwali buty i przechodzili rzek� w br�d. Miejsce, w kt�rym poch�d zatrzyma� si�, nie r�ni�o si� niczym od ca�ej przestrzeni ci�gn�cej si� wzd�u� rzeki. Mo�e tylko zaro�la olch i wiklin by�y tu g�stsze. Lud ustawi� si� p�kolem. Przewodnicz�cy wzni�s� r�k� i wyrecytowa�: O smoku zielony Siark� karmiony Do tego sio�a Gromada wola Przyjm ofiar� Przyjm ofiar�. W wiklinie zaszura�o co� i wyszed� smok. By� to czterometrowej d�ugo�ci gad �lepy i wylenia�y. Z trudem stawia� mi�kkie, s�abe �apy. Sta� se pyskiem do zorzy Do zachodu chwostem wyrecytowa� zn�w przewodnicz�cy, a widz�c, �e smok grzebie si� niezgrabnie, uderzy� go kijem w grzbiet: - Nu�e, nast�p si�! - zawo�a� ostro. Smok prychn�� i stan�� pos�usznie, jak mu kazali. Ch�opiec, kt�ry dotychczas zachowywa� si� spokojnie, zzielenia� i poruszy� si�. - Matko - wymamrota� do jednej z trzymaj�cych go bab - zemdli�o mnie troch�. Baby odprowadzi�y go kilka krok�w w bok i troskliwie przytrzyma�y mu g�ow�. Ch�opiec zwymiotowa� i skwapliwie otar� usta r�kawem. Baby zaprowadzi�y go pod sam pysk smoka i cofn�y si�. Ch�opiec ukl�k� na ziemi, prze�egna� si� i wybe�kota� na�laduj�c ton przewodnicz�cego: �egnam ciebie rodzino I ty mi�a dziewczyno I s�oneczko jasne I pole zielone. - Amen - odpowiedzia� t�um. Wtedy smok zbli�y� si�, obw�cha� ch�opaka, zgarn�� �apami pod siebie rozerwa�. Rozerwane szcz�tki po�kn�� trzema d�ugimi k�sami. Teraz przysz�a kolej na dziewczyn�. Nie p�aka�a ju�. Ukl�k�a, wytar�a nos i wyrecytowa�a formu�k�. Smok za�atwi� si� z ni� dwoma k�apni�ciami paszczy. Przewodnicz�cy powiedzia�: Smoku ofiara ci dana Wracaj�e do swojej jamy. Smok uni�s� si� z wysi�kiem i znikn�� w wiklinie. Przewodnicz�cy zaintonowa� pie��. Ludzie �piewali ospale. Ostatnich s��w nikt ju� nie �piewa�. m rozchodzi� si�. I na mnie by�a ju� pora. Autobus odchodzi� za dwadzie�cia minut. powr�t