Henryk Sienkiewicz "Potop" spis tre�ci analiza utworu str. 2 streszczenie str.6 tre�� str. 9 Druk utworu trwa� prawie dwa lata (1884 - 1886). jednocze�nie w krakowskim "Czasie", warszawskim "S�owie", wielkopolskim "Dzienniku Pozna�skim". W ten spos�b wszystkie trzy zabory poznawa�y r�wnocze�nie now� powie��. Ksi��kowe wydanie "Potopu" wysz�o w sze�ciu tomach w pa�dzierniku 1886 r. Fabu�a i kompozycja powie�ci Wydarzenia przedstawione w powie�ci obejmuj� lata 1655 - 1656, co uwypukla charakter informacyjno-poznawczy utworu i scala kompozycyjnie. Owo skondensowanie urealnia opisywane wydarzenia i nadaje im odpowiednie tempo. Motywem naczelnym jest podr� - w�dr�wka g��wnego bohatera, co umo�liwia wprowadzenie r�norodnych wydarze� historycznych i znacznie poszerza panoram� spo�eczn� powie�ci. Czynnikiem spajaj�cym fabu� s� dwa, przeplataj�ce si� wzajemnie i powi�zane w�tki: historyczno-polityczny: przebieg najazdu szwedzkiego oraz dokonuj�cy si� w zwi�zku z nim rozk�ad moralny spo�ecze�stwa polskiego i stopniowe jego odradzanie. romans oparty na strukturze tr�jk�ta: polski oficer, Kmicic, kocha kobiet�, Ole�k�, kt�r� porywa konkurent, Bogus�aw Radziwi�. Ponadto na przeszkodzie m�odym staj� trudno�ci wynikaj�ce z r�nic charakter�w obojga oraz z powik�a� politycznych. Powie�� rozpoczyna si� od spraw romansowych, a wi�c stopniowego pogarszania si� dobrych zrazu stosunk�w mi�dzy Kmicicem a Ole�k� oraz jej opiekunami - szlacht� lauda�sk�. Kmicic jest ju� nawet bliski ca�kowitego upadku moralnego, ale w ostatniej chwili ratuje go wej�cie w s�u�b� Janusza Radziwi�a. Jest to pierwszy punkt zwrotny w jego dziejach. Nieco p�niej zawi�zuje si� w�tek historyczno-polityczny. Odt�d oba w�tki rozwijaj� si� r�wnolegle, upadek moralny Kmicica zbiega si� z upadkiem moralnym og�u obywateli. Potem rozpocznie si� poprawa bohatera i ca�ego narodu, a pod koniec powie�ci zejdzie si� odrodzenie i rehabilitacja Kmicica z odrodzeniem moralnym spo�ecze�stwa polskiego. Akcja toczy si� bardzo szybko, trzyma w napi�ciu uwag� czytelnika dzi�ki wprowadzeniu do fabu�y nag�ych katastrof i r�wnie zaskakuj�cego ich rozwi�zania. Akcja prowadzona jest �ci�le wed�ug scottowskich za�o�e�: ( porwania, ( ucieczki, ( przebrania, ( pojedynki, ( zawieszanie w�tk�w w momencie najwi�kszego napi�cia. T� dynamiczn� budow� powie�ci Sienkiewicz powi�za� z trzema uj�ciami kompozycyjnymi: ( stopniowaniem, ( kontrastem, ( zaskakuj�c� niespodziank�. Najistotniejszym walorem "Potopu" jest narracja. Mamy tu do czynienia z wielo�ci� odr�bnych uj�� przy dominuj�cej roli narratora wszechwiedz�cego, kt�remu nieobcy jest XIX-wieczny punkt widzenia. Obok epickiego dystansu obserwujemy: subiektywizm (bezpo�rednio wprowadzone oceny), stylizowane relacje kronikarskie, elementy szlacheckiego pami�tnika, spojrzenie oceniaj�cego wydarzenia historyka. Obraz spo�ecze�stwa polskiego wieku XVII Magnateria: Janusz i Bogus�aw Radziwi�owie, Hieronim Radziejowski, Opali�ski ( prowadz� polityk� kieruj�c si� jedynie dobrem w�asnego rodu, ( wydaj� cynicznie kraj na �up Szwedom (Uj�cie, Kiejdany) i przechodz� na stron� wroga dla w�asnych korzy�ci materialnych lub na skutek urazy osobistej, (, warcho�owie, samowolni i pyszni egoi�ci. Sapieha, Lubomirski, Zamo�ski ( patrioci stawiaj�cy dobro ojczyzny ponad w�asne interesy, nie s� to jednak postacie idealne. Szlachta: ( poddaje si� pokornie obcym naje�d�com, szybko godzi z nowym po�o�eniem (kiedy Opali�ski oznajmi� o podpisaniu kapitulacji Wielkopolski, wznosi okrzyki na cze�� kr�la szwedzkiego), p�aci im podatki, s�ucha bez sprzeciwu rozkaz�w szwedzkich komendant�w, ( do zdrady ojczyzny sk�ania ich obietnica przywilej�w stanowych (np. stryj Ole�ki, m�wi: "Pana i pod obcym panowaniem znale�� mo�na), ( na Kmicicowej kompanii ci��� morderstwa, rozboje i gwa�ty (ka�dy z �o�nierzy by� skazywany przez s�dy na utrat� czci i �ycia, grasuj� bezkarnie, bo prawo i s�downictwo jest za s�abe) ( butna niekarna, egoistyczna, lekkomy�lna, interesowna, za�lepiona, bezmy�lna politycznie i kr�tkowzroczna, uleg�a wobec magnaterii, cz�sto oboj�tna wobec potrzeb ojczyzny, W�r�d szlachty s� jednak jednostki prawe, gotowe do po�wi�ce�, np. Skrzetuski, kt�ry na wie�� o kapitulacji Wielkopolski rwa� sobie w�osy z g�owy. Lud miejski i wiejski Sienkiewicz nie wprowadza do utworu bohatera ch�opskiego ani mieszcza�skiego. Lud wyst�puje tu bezimiennie, ale jest ch�tny i gotowy do walki ( cechuje ich: patriotyzm, wierno�� kr�lowi, zapa� do walki, ( bior� w swoje r�ce spraw� obrony przed Szwedami; ruch partyzancki obejmuje ca�y kraj (g�rale tatrza�scy ratuj� �ycie kr�lowi; kilkunastoletni Micha�ko, ch�opak pa�szczy�niany, naprowadza na Szwed�w polsk� chor�giew i w bitwie z nimi wykazuje si� odwag� i bohaterstwem, czym wprowadzaj� w podziw szlacht�), ( stawiaj� op�r, poniewa� naje�d�cy zwielokrotniaj� nacisk ekonomiczny i obci��aj� dodatkowymi pracami, wol� znosi� ch�ost� i wi�zienie, a nawet �mier�, ni� przyczynia� si� do utwierdzania pot�gi naje�d�cy, ( o ucisku ludu Sienkiewicz wspomina przelotnie, ukazuj�c �luby lwowskie Jana Kazimierza, w kt�rych kr�l zobowi�za� si�, i� po zako�czeniu wojny poprawi po�o�enie posp�lstwa. Na pocz�tku "Potopu" Sienkiewicz ukazuje upadek moralny spo�ecze�stwa (zdrad�, zaprzedanie wrogom przez klas� rz�dz�c�, odst�powanie od w�adcy, apati� i rezygnacj�). Wrzeszczowicz (cudzoziemiec) wypowiada si� o Polakach: " Jest li na �wiecie taki drugi kraj, gdzieby tyle nie�adu i swawoli dopatrze� mo�na (...) Kt�ryby w �wiecie nar�d nieprzyjacielowi do zawojowania w�asnej ziemi pom�g�? Kt�ry by tak kr�la opu�ci�... Jeno szaleni, swawolni, �li i przedajni te ziemi� zamieszkuj�". P�niej nast�puje punkt zwrotny - nar�d si� pod�wiga i odradza. Przy 3ko�cu utworu sami Szwedzi nie mog� nadziwi� si� zamianie, jaka zasz�a w narodzie, kt�ry do niedawna nie stawia� �adnego oporu. Obrazy �ycia obozowo-rycerskiego "Potop" to powie�� wojenna. Na obraz �ycia spo�ecze�stwa polskiego XVII w. sk�adaj� si� g��wnie fakty ukazuj�ce �ycie obozowo-rycerskie, wojenne. Np. cnoty rycerskie, spos�b formowania chor�gwi, pospolite ruszenie, turnieje, bardzo plastyczne opisy bitew. Niewiele natomiast dowiadujemy si� o stosunkach spo�ecznych i �yciu kulturalnym Polak�w. Obraz ten uzupe�niaj� nieliczne sceny �ycia domowego i obyczajowego: ( ciche �ycie rodzinne, ( uczty i zabawy hulaszcze w dworkach szlacheckich (tu doskona�a scena zbiorowa: uczta w Kiejdanach), ( b�jki w karczmach. Bohater g��wny Andrzej Kmicic to typowy przedstawiciel szlachty XVII w., potomek zubo�a�ego rodu szlacheckiego. Jego losy symbolizuj� los ojczyzny; jego upadkowi moralnemu sekunduje upadek narodu, a odrodzeniu - tryumf zwyci�skich Polak�w. Odwa�ny, weso�y o bujnym temperamencie, zdolny do szlachetnych i druch�w serca i do wielkiej mi�o�ci. Ma natur� awanturnicz�, jest porywczy i sk�onny do "bitki i wypitki", co psuje mu reputacj�. Wychowany w potyczkach pogranicznych nawyk� do ryzyka i bezkarno�ci. Hulaka, ceni�cy sobie dobr� kompani� i swawolne �ycie. Zachowaniem w Lubiczu, Upicie i Wo�montowiczach popada w dramatyczny konflikt z otoczeniem, traci dobre imi�, Ole�k� i zaufanie przyjaci�. Porywaj�c narzeczon� staje ponownie w ostrej kolizji z prawem. Pierwszy punkt zwrotny w jego �yciu nast�puje w zwi�zku z otrzymaniem hetma�skich list�w. Z rozkazu najwy�szego dow�dcy podejmuj�c si� formowania oddzia�u nie podlega odpowiedzialno�ci s�dowej i ma okazj� zrehabilitowa� swoje imi�. Oddaj�c si� pod komend� Radziwi�a sk�ada mu przysi�g� na wierno��. Nie odst�puje jednak magnata, cho� w oczach przyjaci� i ukochanej uchodzi za zdrajc�, poniewa� wierzy w dobre intencje hetmana. Naiwny i gorliwy, porywczy i wierny wierzy, �e przyczynia si� do ratowania ojczyzny. Swoja tragiczna pomy�k� u�wiadamia sobie w rozmowie z Radziwi�em w Pilwiszkach. �wiadomy ju� swego upadku postanawia zem�ci� si�. Wpierw jednak czyni postanowienie oczyszczenia si� z win poprzez s�u�b� Polsce. Jako Babinicz: ( ostrzega wojsk konfederackie przed niebezpiecze�stwem gro��cym im ze strony Radziwi�a, ( ocala starost� �uszczewskiego, ( ostrzega ksi�dza Kordeckiego, ( bierze udzia� w obronie Jasnej G�ry, ( broni kr�la w Tatrach, ( walczy ze Szwedami na czele oddzia�u Tatar�w, ( ocala Wo�montowicze, ( uczestniczy w wojnie z wojskami Rakoczego. Przemienia si� w prawego, wiernego kr�lowi i ojczy�nie bojownika o wolno�� swego narodu, gotowego postawi� obowi�zek s�u�by dla kraju ponad g�os serca. Ole�ka Bilewicz�wna: godna potomkini rodu szlacheckiego. Powa�na, stateczna, dumna i energiczna panna, kt�ra potrafi zachowa� spok�j nawet w najgorszych chwilach. Uosobienie kobiety idealnej, wz�r patriotki, wiernej cnocie i ojczy�nie. Historia w powie�ci Pisarz bardzo dok�adnie zapozna� si� z czasami najazdu szwedzkiego (studiowa� pami�tniki, listy, kroniki, herbarze, notatki, prace historyczne); do powie�ci wpl�t� autentyczne przem�wienie Zamo�skiego do zakonnik�w jasnog�rskich, oryginalne listy Janusza Radziwi�a do Bogus�awa; Z "Pami�tnik�w" J. CH. Paska zaczerpn�� Sienkiewicz obrazy pojedynk�w, b�jek, awantur, sceny wojenne i zwroty staropolskie, wzoruj�c si� na jego stylu i j�zyku. �r�de� historycznych trzyma� si� bardzo wiernie i "Potop" nale�y pod tym wzgl�dem do najlepszych dzie� historycznych. G��wny bohater powie�ci Andrzej Kmicic, to posta� na po�y historyczna. Pasek w "Pami�tnikach" podaje, �e w 1658 r. pu�kownik Samuel Kmicic "�o�nierz dobry", s�u�y� w wojsku litewskim pod Sapieh�, dosta� si� do niewoli rosyjskiej, sk�d wydosta� go Czarniecki. Pozosta�e wydarzenia z �ycia bohatera (s�u�ba u Radziwi�a, udzia� w walce ze Szwedami, wysadzenie kolumbryny) to fikcja literacka. Streszczenie W 1654 r. Chmielnicki poddaje si� Rosji, co staje si� przyczyn� wojny polsko-rosyjskiej - dwie pot�ne armie rosyjskie wkraczaj� w tym roku na Litw� i Bia�oru�. O tej wojnie wspomina Sienkiewicz nazywaj�c j�, ze wzgl�du na cenzur� carsk�, wojn� z Septentrionami, z Chowa�skim itp. Herakliusz Bilewicz, przedstawiciel mo�nego rodu �mudzkiego, w testamencie przekaza� ca�y maj�tek wnuczce Aleksandrze, oddaj�c ja pod opiek� szlachty lauda�skiej i wyznaczaj�c na m�a Andrzeja Kmicica, kt�remu te� zapisa� wie� Lubicz. Stycze� 1655 r. Prezentacja i konkury Kmicica w Wodoktach (m�odzi pa�aj� odwzajemnion� mi�o�ci�), pobyt w Lubiczu (pijatyki i rozpusta, dewastacja staro�ytnego dworku) Zemsta na Butrymach (kompani Kmicica sprowokowali konflikt w karczmie i zostali wybici przez okoliczn� szlacht�. Kmicic w odwecie morduje mieszka�c�w Wo�montowic i pali ich domy. Ole�ka ukrywa go przed Butrymami, ale ju� bezpiecznego wyp�dza zrywaj�c zar�czyny) Porwanie Ole�ki przez Kmicica, o�wiadczyny Wo�odyjowskiego (Wo�odyjowski rani w pojedynku Kmicica, ale widz�c jak bardzo m�odzi si� kochaj� postanawia pom�c warcho�owi w odzyskaniu dobrej reputacji). Wiosn� 1655 r. Szwedzi pod wodz� Wittenberga napadaj� na Polsk�. Wykorzystuj� okazj�, �e Polska toczy walki z Rosj�. Pierwsze uderzenie skierowane jest na Wielkopolsk�. Wojskom szwedzkim towarzyszy podkanclerzy koronny Hieronim Radziejowski (skazany na banicj� za intrygowanie przeciw kr�lowi Janowi Kazimierzowi i za warcholstwo uciek� w 1652 r. do Szwecji i z zemsty namawia� Szwed�w do ataku na Polsk�). Kapitulacja pod Uj�ciem (wojewoda pozna�ski Krzysztof Opali�ski w towarzystwie Radziejowskiego i Wirtza przekazuj� kr�lowi szwedzkiemu w�adz� nad Wielkopolsk�). Kr�l Jan Kazimierz, nie zdo�awszy nak�oni� pospolitego ruszenia do walki z naje�d�c�, rusza w kierunku Krakowa, powierzaj�c jego obron� Stefanowi Czarnieckiemu. Uczta w Kiejdanach, Kmicic stronnikiem Radziwi�a (Na Litw� dotarli Zag�oba oraz bracia Jan i Stanis�aw Skrzetuscy, chc� u boku wielkiego hetmana litewskiego Janusza Radziwi�a broni� kraju. W Upicie do��czy� do nich Micha� Wo�odyjowski. W Kiejdanach przebywa ju� Ole�ka, kt�rej towarzyszy stryj, Tomasz Bilewicz. Kmicic widz�c w Radziwille obro�c� kraju sk�ada mu przysi�g� wierno�ci) Odbicie przez Zag�ob� eskortowanych oficer�w (omamiony przez hetmana Kmicic staje po stronie zdrajcy, za� pozostali oficerowie zostaj� aresztowani i skazani na �mier�. Kmicic b�aga dla nich o �ask� i hetman zapewnia go, i� zostan� internowani w Bir�ach. Eskortuje ich Roch Kowalski. Spryt i przebieg�o�� Zag�oby ratuj� im �ycie - komendant miasta mia� ich rozstrzela�). Ocalenie skazanego na rozstrzelanie Kmicica (rycerz pr�buje zmusi� Bilewicz�w do wyjazdu do Kiejdan, Wo�odyjowski ratuje Ole�k�, ale nakazuje rozstrzelanie Kmicica jako zdrajcy. �ycie ratuje mu Zag�oba, kt�ry przej�tych list�w wiedzia� o wstawiennictwie pana Andrzeja) Kmicic u Bogus�awa Radziwi�a(pobyt w Pilwiszkach u�wiadamia Kmicicowi przewrotno�� Radziwi��w, pr�buje porwa� Bogus�awa, ale sam ranny ledwie uchodzi �mierci) Prze�om duchowy Kmicica (Kmicic ukrywa si� w lesie w chacie smolarzy b�d�cej teraz w�asno�ci� Kiemlicz�w, opiekuje si� nim Soroka): przybiera nazwisko Babinicz, wysy�a listy do Janusza Radziwi�a, wypowiadaj�c mu s�u�b� (bracia w zamian puszcz� pog�osk�, jakoby to Kmicic postanowi� porwa� kr�la i odda� go w r�ce Szwed�w) i do Wo�odyjowskiego, ostrzegaj�c przed zdrad� Radziwi��w, postanawia wyruszy� na �l�sk do kr�la Jana Kazimierza. Ostrze�enie przez Kmicica ojc�w paulin�w (Kmicic pods�ucha� prowadzon� w j�zyku niemieckim rozmow� pomi�dzy dow�dc� wojsk szwedzkich Wrzeszczowiczem a baronem Lisola o zamiarze zaj�cia Cz�stochowy i ograbienia Jasnej G�ry. Zdobyte informacje przekazuje przeorowi klasztoru, ksi�dzu Kordeckiemu. Obrona Jasnej G�ry, Babinicz: 8 listopada pod mury klasztoru przybywaj� wojska szwedzkie pod dow�dztwem Wrzeszeczowicza, kt�ry na pr�no pr�buje sk�oni� zakonnik�w do otwarcia bram, 18 listopada docieraj� Szwedzi dowodzeni przez Millera, kolejne ich szturmy nie przynosz� rezultat�w, Babinicz wykazuje si� ogromnym m�stwem, dzielno�ci� i zmys�em dow�dczym czym zdobywa przychylno�� ksi�dza Kordeckiego, jeden z pos��w ostrzega obro�c�w przed �ci�ganymi z Krakowa dzia�ami burz�cymi, Kmicic pod os�on� nocy wysadza kolumbryn� prochem, ale dostaje si� do niewoli. Tu zdrajca Kuklinowski torturuje wi�nia, ale ten przy pomocy braci Kiemlicz�w uchodzi ca�o, 25 grudnia Szwedzi przypuszczaj� ostatni szturm i odchodz� spod mur�w. Przeor, przekonany o �mierci Kmicica, ujawnia jego prawdziwe nazwisko. Spotkanie Kmicica z Janem Kazimierzem, powr�t kr�la do kraju (kr�l nieufnie podchodzi do opowie�ci Babinicza, rusza jednak do kraju. Babinicz ci�ko ranny w bitwie, w kt�rej kr�la od szwedzkiej niewoli broni� g�rale, wyznaje swe prawdziwe nazwisko). �mier� Janusza Radziwi�a w Tykocinie (obl�ony przez wojsk Sapiehy, pod jego dow�dztwem walcz� Wo�odyjowski i Zag�oba, hetman umiera 31 grudnia). Kmicic, z rozkazu kr�la, na czele oddzia�u Tatar�w, kt�rych chan przys�a� na pomoc Rzeczypospolitej . Ocalenie Anusi Borzobohatej (Zamojski, upatrzywszy sobie Anusi� Borzobohat�, dw�rk� ksi�nej Wi�niowieckiej, ka�e odwie�� dziewczyn� do Zamo�cia, ale planuje odbicie dw�rki. Kmicic uniemo�liwia spisek i odwozi Anusi� do Bia�ej, sk�d zostaje odes�ana do Grodna. W drodze porywa j� jednak Bogus�aw Radziwi� i osadza razem z Ole�k� w Taurogach). Bitwa pod Sok�ka, uratowanie Soroki przez Kmicica (Sakowicz podst�pnie chwyta Sorok� i skazuje na �mier� przez nabicie na pal. Kmicic na pr�no b�aga o uwolnienie przyjaciela, w�wczas zbuntowane oddzia�y radziwi�owskie atakuj� Bogus�awa). Armia szwedzka w klinie Wis�y i Sanu. Bitwa pod Wark�, zdobycie Warszawy, Prostki (Czarniecki uniemo�liwia wojskom szwedzkim dotarcie do obozu kr�la Karola Gustawa). Ole�ka u Bogus�awa w Taurogach (zakochany magnat na pr�no stara si� o wzgl�dy Ole�ki, za� po jego wyje�dzie na wojn� z Sapieh� - pan Sakowicz pr�buje swe plany mi�osne zrealizowa� w stosunku do Anusi). Walki podjazdowe Kmicica skierowane przede wszystkim przeciw wojskom znienawidzonego Bogus�awa Radziwi�a (Kmicic zwyci�a magnata w pojedynku, ale wypuszcza go wolno obawiaj�c si� o �ycie Ole�ki). Ucieczka Ole�ki i Anusi do Wo�mionowicz (panny przy pomocy stryja Ole�ki, p. Tomasza Bilewicza - dowodzi zbrojnym oddzia�em na �mudzi - umykaj� z Taurog�w). Ocalenie Wo�omowicz przez Kmicica (Sakowicz poszukuj�c oddzia�u pana Tomasza przechwytuje list i atakuje Wo�omowicze. Wie� ocala Kmicic. Kiedy jednak ma zamiar powr�ci� i spotka� z ukochan�, otrzymuje rozkaz wyruszenia na po�udnie Polski, na wojn� z Rakoczym) Ranny Kmicic w Lubiczu (Ole�ka zamierza wst�pi� do klasztoru, przypadkowo spotyka ci�ko rannego w wojnie w�gierskiej 1657 r. Kmicica. Mo�e przebaczy� umieraj�cemu, ale nie chce zna� �ywego). Rehabilitacja Andrzeja Kmicica (podczas mszy w Upicie ksi�dz odczytuje list kr�lewski przywieziony przez Wo�odyjowskiego, w kt�rym monarcha rehabilituje Kmicica. Ole�ka [prosi ukochanego o wybaczenie). Wst�p By� na �mudzi r�d mo�ny Billewicz�w, od Mendoga si� wywodz�cy, wielce skoligacony i w ca�ym Rosie�skiem nad wszystkie inne szanowany. Do urz�d�w wielkich nigdy Billewiczowie nie doszli, co najwi�cej powiatowe piastuj�c, ale na polu Marsa niepo�yte krajowi oddali us�ugi, za kt�re r�nymi czasami hojnie bywali nagradzani. Gniazdo ich rodzinne, istniej�ce do dzi�, zwa�o si� tak�e Billewicze, ale pr�cz nich posiadali wiele innych maj�tno�ci i w okolicy Rosie�, i dalej ku Krakinowu, wedle Laudy, Szoi, Niewia�y - a� hen, jeszcze za Poniewie�em. Potem rozpadli si� na kilka dom�w, kt�rych cz�onkowie potracili si� z oczu. Zje�d�ali si� wszyscy w�wczas tylko, gdy w Rosieniach, na r�wninie zwanej Stany, odbywa� si� popis pospolitego ruszenia �mudzkiego. Cz�ciowo spotykali si� tak�e pod chor�gwiami litewskiego komputu i na sejmikach, a �e byli zamo�ni, wp�ywowi, wi�c liczy� si� z nimi musieli sami nawet wszechpot�ni na Litwie i �mudzi Radziwi��owie. Za panowania Jana Kazimierza patriarch� wszystkich Billewicz�w by� Herakliusz Billewicz, pu�kownik lekkiego znaku, podkomorzy upicki. Ten nie mieszka� w gnie�dzie rodzinnym, kt�re dzier�y� pod owe czasy Tomasz, miecznik rosie�ski; za� do Herakliusza nale�a�y Wodokty, Lubicz i Mitruny, le��ce w pobli�u Laudy, naok�, jakoby morzem, ziemiami drobnej szlachty oblane. Pr�cz Billewicz�w bowiem kilka by�o tylko wi�kszych dom�w w okolicy, jako So��ohuby, Montwi��owie, Schyllingowie, Koryznowie, Sici�scy (cho� i drobnej braci tych�e nazwisk nie brak�o) zreszt� ca�e porzecze Laudy usiane by�o g�sto tak zwanymi "okolicami" albo m�wi�c zwyczajnie: za�ciankami zamieszka�ymi przez s�awn� i g�o�n� w dziejach �mudzi szlacht� lauda�sk�. W innych okolicach kraju rody bra�y nazw� od za�ciank�w albo za�cianki od rod�w, jako bywa�o na Podlasiu; tam za�, wzd�u� lauda�skiego porzecza, by�o inaczej. Tam mieszkali w Morezach Stakjanowie, kt�rych swego czasu Batory osadzi� za m�stwo okazane pod Pskowem. W Wo�montowiczach na dobrej glebie roili si� Butrymowie, najd�u�sze ch�opy z ca�ej Laudy, s�ynni z ma�om�wno�ci i ci�kiej r�ki, kt�rzy czasu sejmik�w, zajazd�w lub wojen murem w milczeniu i�� zwykli. Ziemie w Dro�ejkanach i Mozgach uprawiali liczni Domaszewiczowie, s�ynni my�liwi; ci puszcz� Zielonk� a� do Wi�komierza tropem nied�wiedzim chadzali. Gasztowtowie siedzieli w Pacunelach; panny ich s�yn�y pi�kno�ci�, tak i� w ko�cu wszystkie g�adkie dziewcz�ta w okoliey Krakinowa, Poniewie�a i Upity pacunelkami nazywano. So��uhubowie Mali byli bogaci w konie i byd�o wyborne, na le�nych pastwiskach hodowane; za� Go�ciewicze w Goszczunach smo�� w lasach p�dzili, od kt�rego zaj�cia zwano ich Go�ciewiczami Czarnymi albo Dymnymi. By�o i wi�cej za�ciank�w, by�o i wi�cej rod�w. Wielu z nich nazwy istniej� jeszcze, ale po wi�kszej cz�ci i za�cianki nie le�� tak, jak le�a�y, i ludzie innymi w nich imionami si� wo�aj�. Przysz�y wojny, nieszcz�cia, po�ary, odbudowywano si� nie zawsze na dawnych pogorzeliskach, s�owem: zmieni�o si� wiele. Ale czasu swego kwitn�a jeszcze stara Lauda w pierwotnym bycie i szlachta lauda�ska do najwi�kszej dosz�a wzi�to�ci, gdy� przed niewiel� laty, czyni�c pod �ojowem przeciw zbuntowanemu kozactwu, wielk� si� s�aw� pod wodz� Janusza Radziwi��a okry�a. S�u�yli za� wszyscy lauda�scy w chor�gwi starego Herakliusza Billewicza; wi�c bogatsi jako towarzysze na dwa konie, ubo�si na jednego, najubo�si w pocztowych. W og�le szlachta to by�a wojenna i w zawodzie rycerskim szczeg�lnie rozmi�owana. Natomiast na tych sprawach, kt�re zwyk�� materi� sejmik�w stanowi�y, mniej si� znali. Wiedzieli, �e kr�l jest w Warszawie, Radziwi�� i pan Hlebowicz, starosta, na �mudzi, a pan Billewicz w Wodoktach na Laudzie. To im wystarcza�o, i g�osowali tak, jak ich pan Billewicz nauczy�, w przekonaniu, �e on tego chce, czego i pan Hlebowicz, ten zn�w z Radziwi��em idzie w ordynku, Radziwi�� jest r�k� kr�lewsk� na Litwie i �mudzi, kr�l za� ma��onkiem Rzeczypospolitej i ojcem rzeszy szlacheckiej. Pan Billewicz by� zreszt� wi�cej przyjacielem ni� klientem pot�nych oligarch�w na Bir�ach - i to wielce cenionym, bo na ka�de zawo�anie mia� tysi�c g�os�w i tysi�c szabel lauda�skich, a szabel w r�kach Stakjan�w, Butrym�w, Domaszewicz�w lub Gasztowt�w nie lekcewa�y� jeszcze wtym czasie nikt w �wiecie. P�niej dopiero zmieni�o si� wszystko, w�a�nie w�wczas, gdy pana Herakliusza Billewicza nie sta�o. Nie sta�o za� tego ojca i dobrodzieja szlachty lauda�skiej w roku 1654. Rozpali�a si� w�wczas wzd�u� ca�ej wschodniej �ciany Rzeczypospo�itej straszna wojna. Pan Billewicz ju� na ni� nie poszed�, bo nie pozwoli� mu na to wiek i g�uchota, ale lauda�scy poszli. Ow�, gdy przysz�a wie��, �e Radziwi�� pobity zosta� pod Szk�owem, a lauda�ska chor�giew w ataku na najemn� piechot� francusk� prawie w pie� wyci�ta - stary pu�kownik, ra�ony apopleksj�, dusz� odda�. Wie�� t� przywi�z� niejaki pan Micha� Wo�odyjowski, m�ody, ale bardzo ws�awiony �o�nierz, kt�ren w zast�pstwie pana Herakliusza lauda�skim z ramienia Radziwi��a przewodzi�. Resztki ich przyby�y tak�e do zagr�d ojczystych, zn�kane, pogn�bione, zg�odzone i �ladem ca�ego wojska na hetmana wielkiego narzekaj�ce, �e ufny w groz� swego imienia, w urok zwyci�zcy, z ma�� si�� na dziesi��kro� liczniejsz� pot�g� si� rzuci�, a przez to pogr��y� wojsko, kraj ca�y. Lecz w�r�d og�lnych narzeka� ani jeden g�os nie podni�s� si� przeciw m�odemu pu�kownikowi, panu Jerzemu Micha�owi Wo�odyjowskiemu. Owszem, ci, co uszli z pogromu, wys�awiali go pod niebiosa, cuda opowiadaj�c o jego do�wiadczeniu wojskowym i czynach. I jedyn� to by�o pociech� dla lauda�skich niedobitk�w wspomina� o przewagach, kt�rych pod przewodem pana Wo�odyjowskiego dokonali: jako w ataku przebili si�, niby przez dym, przez pierwsze kupy po�ledniejszego �o�nierza; jak potem na francuskich najemnik�w wpad�szy ca�y regiment najprzedniejszy w puch na szablach roznie�li, przy czym pan Wo�odyjowski w�asn� r�k� �ci�� tego� regimentu oberszta; jako na koniec, otoczeni i w cztery ognie wzi�ci, salwowali si� po desperacku z zam�tu, g�stym trupem padaj�c i nieprzyjaciela �ami�c. S�uchali z �alem, ale i dum� owych opowiada� ci z lauda�skich, kt�rzy wojskowo w kompucie litewskim nie s�u��c, obowi�zani byli tylko w pospolitym ruszeniu stawa�. Spodziewano si� te� powszechnie, �e pospolite ruszenie, ostateczna kraju obrona, wkr�tce zostanie zwo�ane. By�a ju� z g�ry umowa, �e w takim razie pan Wa�odyjowski zostanie obrany lauda�skim rotmistrzem, bo cho� si� do miejscowego obywatelstwa nie liczy�, nie by�o ode� mi�dzy miejscowym obywatelstwem s�awniejszego. Niedobitkowie m�wili jeszcze o nim, �e samego hetmana z toni wyrwa�. Tote� ca�a Lauda na r�ku go prawie nosi�a, a okolica wydziera�a okolicy. K��cili si� zw�aszcza Butrymi, Domaszewicze i Gasztowtowie, u kt�rych ma zosta� najd�u�ej go�cin�. On za� tak sobie ow� bitn� szlacht� upodoba�, �e gdy okruchy wojsk radziw���owskich ci�gn�y do Bir�, by tam jako tako po kl�sce przyj�� do sprawy - on z innymi nie odszed�, ale je�d��c z za�cianku do za�cianku, w Pacunelach u Gasztowt�w wreszcie sta�� rezydencj� za�o�y�, u pana Pakosza Gasztowta, kt�ry nad wszystkimi w Pacunelach mia� zwierzchno��.Co prawda, nie m�g�by by� pan Wo�odyjowski �adn� miar� do Bir� jecha�, gdy� zachorowa� ob�o�nie: naprz�d przysz�y na� z�e gor�czki, potem od kontuzji, kt�r� by� pod Cybichowem jeszcze otrzyma�, odj�o mu praw� r�k�. Trzy panny Pakosz�wny, s�ynne z urody pacunelki, wzi�y go w czu�� opiek� i poprzysi�g�y tak s�awnego kawalera do pierwotnego zdrowia doprowadzi�, szlachta za�, kto �yw by�, zaj�a si� pogrzebem dawnego swego wodza, pana Herakliusza Billewicza. Po pogrzebie otwarto testament nieboszczyka, z kt�rego pokaza�o si�, i� stary pu�kownik dziedziczk� ca�ej fortuny, z wyj�tkiem wsi Lubicza, uczyni� wnuczk� sw� Aleksandr� Billewicz�wn�, �owczank� upick�, opiek� za� nad ni�, dop�ki by za m�� nie posz�a, powierzy� ca�ej szlachcie lauda�skiej. "...Kt�rzy, jako mnie �yczliwymi byli (g�osi� testament) i mi�o�ci� za mi�o�� p�acili, niech�e i sierocie tak b�d�, a w tych czasiech zepsucia i przewrotno�ci, gdy przed swawol� i z�o�ci� ludzk� nikt bezpieczen ani pr�en boja�ni by� nie mo�e - niechaj sieroty przez pami�� moj� od przygody strzeg�. Baczy� tak�e maj�, aby fortuny w bezpieczno�ci za�ywa�a z wyj�tkiem wsi Lubicza, kt�r� panu Kmicicowi, m�odemu chor��emu orsza�skiemu, dawam, darowuj� i zapisuj�, aby w tym przeszkody jakiej nie mia�. Kto by za� si� tej przychylno�ci mojej dla W-nego Andrzeja Kmicica dziwowa� albo w tym krzywd� wnuczki mojej urodzonej Aleksandry upatrywa�, wiedzie� ma i powinien, i�em od ojca urodzonego J�drzeja Kmicica jeszcze z m�odych lat, a� do dnia �mierci, przyja�ni i zgo�a braterskiego afektu doznawa�. Z kt�rym wojny odprawowa�em i �ycie mi po wielekro� ratowa�, a gdy z�o�� i invidia pan�w Sici�skich wydrze� mi fortun� chcia�y - i do niej mi dopom�g�. Tedy ja, Herakliusz Billewicz, podkomorzy upicki, a razem grzesznik niegodny, przed srogim s�dem bo�ym dzi� stoj�cy, przed czterema laty (�yw jeszcze i nogami po nizinie ziemskiej chodz�c) do pana Kmicica ojca, miecznika orsza�skiego, si� uda�em, aby wdzi�czno�� i przyja�� stateczn� �lubowa�. Tam�e za wsp�ln� zgod� postanowili�my obyczajem dawnym szlacheckim i chrze�cija�skim, �e dzieci nasze, a mianowicie syn jego Andrzej z wnuczk� moj� Aleksandr�, �owczank�, stad�o uczyni� maj�, aby z nich potomstwo na chwa�� bo�� i po�ytek Rzeczypospolitej wyros�o. Czego sobie najmocniej �ycz� i wnuczk� moj� Aleksandr� do pos�usze�stwa tu wypisanej woli obowi�zuj�, chybaby pan chor��y orsza�ski (czego B�g nie daj) szpetnymi uczynkami s�aw� sw� splami� i bezecnym by� og�oszony. A je�liby substancj� sw� rodzinn� utraci�, co przy tamtej �cianie wedle Orszy �acnie zdarzy� si� mo�e, tedy go ma pod b�ogos�awie�stwem za m�a mie�, cho�by te� i od Lubicza odpad�, nic na to nie zwa�a�. Wszelako, je�liby za szczeg�ln� �ask� Boga wnuczka moja chcia�a na chwa�� Jego panie�stwo swe ofiarowa� i zakonny habit przywdzia�, tedy woln ojej to uczyni�, albowiem chwa�a bo�a przed ludzk� i�� powinna..." W taki to spos�b rozporz�dzi� fortun� i wnuczk� pan Herakliusz Billewicz, czemu nikt si� bardzo nie dziwi�. Panna Aleksandra z dawna wiedzia�a, co j� czeka, i szlachta z dawna o przyja�ni mi�dzy Billewiczem a Kmicicami s�ysza�a - zreszt� umys�y w czasach kl�ski czym innym by�y zaj�te, tak �e wkr�tce i m�wi� o testamencie przestano. M�wiono tylko o Kmicicach nieustannie we dworze w Wodoktach, a raczej o panu Andrzeju, bo stary miecznik nie �y� ju� tak�e. M�odszy pod Szk�owem z w�asn� chor�giewk� i orsza�skimi wolentarzami stawa�. P�niej znikn�� z oczu, ale nie przypuszczano, �eby zgin��, gdy� �mier� tak znacznego kawalera pewnie by nie usz�a niepostrze�enie. Familianci to bowiem byli w Orsza�skiem Kmicice i panowie znacznych fortun, ale tamte strony p�omie� wojny zniszczy�. Powiaty i ziemie ca�e zmienia�y si� w g�uche pola, kruszy�y si� fortuny, gin�li ludzie. Po z�amaniu Radziwi��a nikt ju� silniejszego oporu nie dawa�. Gosiewski, hetman polny, si� nie mia�; koronni hetmanowie wraz z wojskami na Ukrainie ostatkiem wojsk walczyli i wspom�c go nie mogli, r�wnie� jak i Rzeczpospolita, przez wojny kozackie wyczerpana. Fala zalewa�a kraj coraz dalej, gdzieniegdzie tylko o warowne mury si� odbijaj�c, ale i mury pada�y jedne za drugimi, jak upad� Smole�sk. Wojew�dztwo smole�skie, w kt�rym le�a�y fortuny Kmicic�w, uwa�ano za stracone. W powszechnym zamieszaniu, w powszechnej trwodze rozproszyli si� ludzie jak li�cie wichrem rozegnane i nikt nie wiedzia�, co si� z m�odym chor��ym orsza�skim sta�o. Ale �e do starostwa �mudzkiego wojna jeszcze nie dosz�a; och�on�a z wolna szlachta lauda�ska po kl�sce szk�owskiej. "Okolice" pocz�y si� zje�d�a� i naradza� tak o rzeczy publicznej, jak o sprawach prywatnych. Butrymowie, najskorsi do boju, przeb�kiwali, �e trzeba b�dzie na congressus pospolitego ruszenia do Rosie� jecha�, a potem do Gosiewskiego, by pom�ci� szk�owsk� przegran�; Domaszewicze My�liwi pocz�li si� zapuszcza� lasami, Puszcz� Rogowsk�, a� pod zast�py nieprzyjacielskie, wie�ci z powrotem przywo��c; Go�ciewicze Dymni w dymach mi�so na przysz�� wypraw� w�dzili. W sprawach prywatnych postanowiono bywa�ych i do�wiadczonych ludzi na odszukanie pana Andrzeja Kmicica pos�a�. Sk�adali owe rady starsi lauda�scy pod przewodem Pakosza Gasztowta i Kasjana Butryma, dw�ch patriarch�w okolicznych - wszystka za� szlachta, kt�rej ufno��, jak� w niej po�o�y� zmar�y pan Billewicz, wielce pochlebi�a, poprzysi�g�a sobie wiernie sta� przy literze testamentu i pann� Aleksandr� prawie rodzicielsk� opiek� otoczy�. Tote� gdy czasu wojny, nawet w stronach, do kt�rych wojna nie dosz�a, zrywa�y si� niesnaski i zawichrzenia, na brzegach Laudy wszystko pozosta�o spokojnie. �adnych dyferencji nie podniesiono, nie by�o �adnego worywania si� w granice maj�tno�ci m�odej dziedziczki; nie poprzesypywano kopc�w, nie wyci�to cechowanych sosen na rubie�ach las�w, niezajechano pastwisk. Owszem, wspomagano zasobn� sam� przez si� dziedziczk�, czym kt�ra "okolica" mog�a. Wi�c Stakjanowie nadrzeczni dosy�ali ryby solonej, z Wo�montowicz od mrukliwych Butrym�w przychodzi�y zbo�a, siano od Gasztowt�w, zwierzyna od Domaszewicz�w My�liwych, smo�a i dziegie� od Go�ciewicz�w Dymnych. O pannie Aleksandrze nikt inaczej w za�ciankach nie m�wi�, jak "nasza panna", a pi�kne pacunelki wygl�da�y pana Kmicica bogdaj tak samo niecierpliwie jak i ona. Tymczasem przysz�y wici zwo�uj�ce szlacht� - wi�c pocz�to rusza� si� na Laudzie. Kto z pachol�cia wyr�s� na m�a, kogo nie pochyli� wiek, ten na ko� siada� musia�. Jan Kazimierz przyby� do Grodna i tam miejsce jeneralnego zbioru naznaczy�. Tam te� ci�gni�to. Ruszyli w milczeniu pierwsi Butrymowie, za nimi inni, a Gasztowtowie na ostatku, jak zawsze czynili, bo im od pacunelek �al by�o odje�d�a�. Szlachta z innych stron kraju w ma�ej tylko stawi�a si� liczbie i kraj pozosta� bez obrony, ale Lauda pobo�na stan�a w ca�o�ci. Pan Wo�odyjowski nie ruszy�, bo nie m�g� jeszcze r�k� w�ada�, wi�c w�a�nie jakoby wojski mi�dzy pacunelkami pozosta�. Opustosza�y "okolice" i jeno starcy z bia�og�owami zasiadali wieczorem przy ogniskach. Cicho by�ow Poniewie�u i Upicie - czekano wsz�dy na nowiny. Panna Aleksandra r�wnie� zamkn�a si� w Wodoktach, nikogo pr�cz s�ug i swych opiekun�w lauda�skich nie widuj�c. Przyszed� nowy rok 1655. Stycze� by� mro�ny, ale suchy; zima t�ga przykry�a �mud� �wi�t� grubym na �okie�, bia�ym ko�uchem; lasy gi�y si� i �ama�y pod obfit� oki�ci�, �nieg ol�niewa�oczy w dzie� przy s�o�cu, a noc� przy ksi�ycu migota�y jakoby iskry nikn�ce po st�a�ej od mrozu powierzchni; zwierz zbli�a� si� do mieszka� ludzkich, a ubogie szare ptactwo stuka�odziobami do szyb szedzi� i �nie�nymi kwiatami okrytych. Pewnego wieczora siedzia�a panna Aleksandra w izbie czeladnej wraz z dziewcz�tami dworskimi. Dawny to by� zwyczaj Billewicz�w, �e gdy go�ci nie by�o, to z czeladzi� sp�dzali wieczory �piewaj�c pie�ni pobo�ne i przyk�adem swym prostactwo buduj�c. Tak te� czyni�a i panna Aleksandra, a to tym �acniej, �e mi�dzy jej dziewkami dworskimi same by�y prawie szlachcianki, sieroty bardzo ubogie. Te robot� wszelk�, cho�by najgrubsz�, spe�nia�y i przy paniach s�u�ebnymi by�y, a w zamian za to �wiczy�y si� w obyczajno�ci, lepszego doznaj�c od prostych dziewek traktowania. By�y jednak mi�dzy nimi i ch�opki, mow� g��wnie si� r�ni�ce, bo wiele z nich po polsku nie umia�o. Panna Aleksandra wraz z krewn� sw� pann� Kulwiec�wn� siedzia�y w po�rodku, a dziewcz�ta po bokach na �awach; wszystkie k�dziel prz�d�y. Na pot�nym kominie ze zwieszonym okapem pali�y si� k�ody sosnowe i karpy, to przygasaj�c, to zn�w strzelaj�c jasnym, wielkim p�omieniem lub skrami, w miar� jak stoj�cy wedle komina wyrostek przyrzuca� drobniejszych brze�niak�w i �uczywa. Gdy p�omie� strzeli� ja�niej, wida� by�o ciemne drewniane �ciany ogromnej izby z nadzwyczaj niskim, belkowanym sufitem. U belek wisia�y na niciach r�nokolorowe gwiazdki uczynione z op�atk�w, kr�c�ce si� w cieple, a zza belek wygl�da�y motki lnu, zwieszaj�ce si� na obie strony, jakby tureckie zdobyczne bu�czuki. Ca�y niemal pu�ap by� nimi za�o�ony. Po �cianach ciemnych b�yszcza�y jakoby gwiazdy statki cynowe, wi�ksze i mniejsze, stoj�ce lub poopierane na d�ugich p�kach d�bowych. W g�bi, przy drzwiach, kud�aty �mudzin hucza� gwa�townie �arnami mrucz�c pod nosem pie�� monotonn�, panna Aleksandra przesuwa�a w milczeniu paciorki r�a�ca, prz�dki prz�d�y, nic jedna do drugiej nie m�wi�c. �wiat�o p�omienia pada�o na ich m�ode, rumiane twarze, one za� z r�koma wzniesionymi ku k�dzielom, lew� podszczypuj�c len mi�kki, praw� kr�c�c wrzeciona, prz�d�y gorliwie jakby na wy�cigi, surowymi spojrzeniami panny Kulwiec�wny podniecane. Czasem te� spogl�da�y na si� bystrymi oczkami, a czasem na pann� Aleksandr�, jakby w oczekiwaniu, rych�oli �mudzinowi mle� zaka�e i pie�� pobo�n� rozpocznie; ale z robot� nie ustawa�y i prz�d�y, prz�d�y; wi�y si� nici, warcza�y wrzeciona, migota�y druty w r�ku panny Kulwiec�wny, a kud�aty �mudzin w �arna hucza�. Chwilami jednak przerywa� robot�, widocznie co� si� w �arnach psu�o, bo jednocze�nie rozlega� si� jego gniewny g�os: - Pad�as ! Panna Aleksandra podnosi�a g�ow�, jakby rozbudzona cisz�, kt�ra nast�powa�a po okrzykach �mudzina; w�wczas p�omie� o�wieca� jej bia�� twarz i powa�ne, b�kitne oczy, patrz�ce spod brwi czarnych. By�a to urodziwa panna o p�owych w�osach, bladawej cerze i delikatnych rysach. Mia�a pi�kno�� bia�ego kwiatu. �a�obna suknia dodawa�a jej powagi. Siedz�c przed tym kominem by�a tak w my�lach pogr��ona jak w �nie; zapewne nad dol� w�asn� rozmy�la�a, gdy� losy jej by�y w zawieszeniu. Testament przeznaczy� j� na �on� cz�owieka, kt�rego nie widzia�a od lat dziesi�ciu, a �e dobiega�a dopiero dwudziestu, wi�c pozosta�o jej tylko niejasne wspomnienie dziecinne jakiego� burzliwego wyrostka, kt�ry za czasu swego pobytu z ojcem w Wodoktach wi�cej z rusznic� po bagnach lata�, ni� na ni� patrzy�. "Gdzie on jest i jaki on jest teraz?" - oto pytania, kt�re cisn�y si� na my�l powa�nej pannie. Zna�a go wprawdzie jeszcze z opowiada� nieboszczyka podkomorzego, kt�ry na cztery lata przed �mierci� przedsi�wzi�� by� dalek� i trudn� podr� do Orszy. Ot�, wedle tych opowiada�, mia� to by� "wielkiej fantazji kawaler, cho� gor�czka okrutny". Po owym uk�adzie o ma��e�stwo dzieci zawartym mi�dzy starym Billewiczem a Kmicicem ojcem, mia� �w kawaler przyjecha� zaraz do Wodokt�w akomodowa� si� pannie; tymczasem wybuch�a wielka wojna i kawaler zamiast do panny poci�gn�� na pola beresteckie. Tam postrzelon, leczy� si� w domu; potem ojca schorza�ego i bliskiego �mierci pilnowa�; potem zn�w by�a wojna - i tak zesz�y owe cztery lata. Teraz od �mierci starego pu�kownika up�yn�� ju� kawa� czasu, a o Kmicicu s�uch przepad�. Mia�a tedy o czym rozmy�la� panna Aleksandra, a mo�e t�skni�a do nieznanego. W sercu czystym, w�a�nie dlatego, �e jeszcze mi�o�ci nie zazna�o, nosi�a wielk� gotowo�� do kochania. Iskry tylko trzeba by�o, �eby na tym ognisku rozpali� si� p�omie� spokojny, ale jasny, r�wny, silny i jak znicz litewski nie gasn�cy. Wi�c niepok�j ogarnia� j�, czasem luby, a czasem przykry, i dusza jej ci�gle zadawa�a sobie pytania, na kt�re nie by�o odpowiedzi, a raczej dopiero mia�a nadej�� z p�l dalekich. Wi�c pierwsze pytanie by�o: zali on z dobrej woli j� za�lubi i gotowo�ci� na jej gotowo�� do kochania odpowie? W owych czasach uk�ady rodzicielskie o ma��e�stwo dzieci bywa�y rzecz� zwyk��, a dzieci cho�by po �mierci rodzic�w, zwi�zane pod b�ogos�awie�stwem, dotrzymywa�y najcz�ciej uk�adu. W samym wi�c zaswataniu jej nie widzia�a panienka nic nadzwyczajnego, ale �e dobra wola nie zawsze z obowi�zkiem chodzi w parze, wi�c i ta troska obci��y�a p�ow� g��wk� panny: "Czy on mnie pokocha?" I potem ju� stado my�li opad�o j�, jak stado ptastwa opada drzewa samotnie na rozleg�ych polach stoj�ce: "Kto� ty jest? jaki� jest? �yw chodzisz po �wiecie? czy mo�e ju� gdzie tam poleg�e�?... Daleko� ty? czy blisko?..." Otwarte serce panny, jak drzwi otwarte na przyj�cie mi�ego go�cia, mimo woli wo�a�o ku dalekim stronom, ku lasom i polom �nie�nym, noc� przykrytym: "Bywaj, junaku! bo nie masz nic gorszego w �wiecie nad oczekiwanie!" Wtem jakby w odpowied� wo�aniu, z zewn�trz, w�a�nie z owych �nie�nych daleko�ci noc� pokrytych, doszed� g�os dzwonka. Panna drgn�a, lecz oprzytomniawszy wnet przypomnia�a sobie, �e to z Pacunel�w przysy�ano ka�dego prawie wieczora do apteczki po leki dla m�odego pu�kownika; my�l t� potwierdzi�a panna Kulwiec�wna m�wi�c: - To od Gasztowt�w po driakiew. Nieregularny g�os dzwonka targanego przy dyszlu brzmia� coraz wyra�niej; na koniec ucich� nagle, widocznie sanki zatrzyma�y si� przed domem. - Obacz, kto przyjecha� - rzek�a panna Kulwiec�wna do obracaj�cego �arna �mudzina. �mudzin wyszed� z czeladnej, lecz po ma�ej c�iwili pojawi� si� z powrotem i bior�c zn�w za dr�g od �aren rzek� z flegm�: - Panas Kmitas. - A s�owo sta�o si� cia�em! - wykrzykn�a panna Kulwiec�wna. Prz�dki zerwa�y si� na r�wne nogi;. k�dziele i wrzeciona pospada�y na ziemi�. Panna Aleksandra wsta�a tak�e; serce jej bi�o jak m�otem, na twarz wyst�powa�y rumie�ce, a po nich blado��; ale odwr�ci�a si� umy�lnie od komina, �eby wzruszenia nie okaza�. Wtem we drzwiach pojawi�a si� wynios�a jaka� posta� w szubie i czapce futrzanej na g�owie. M�ody m�czyzna post�pi� na �rodek izby i poznawszy, �e si� znajduje w czeladnej, spyta� d�wi�cznym g�osem, nie zdejmuj�c czapki : - Hej! a gdzie to wasza panna? - Jestem - odpowiedzia�a do�� pewnym g�osem Billewicz�wna. Us�yszawszy to przyby�y zdj�� czapk�, rzuci� j� na ziemi� i sk�oniwszy si� rzek�: - Jam jest Andrzej Kmicic. Oczy panny Aleksandry spocz�y b�yskawic� na twarzy Kmicica, a potem zn�w wbi�y si� w ziemi�; przez ten czas jednak zdo�a�a panienka dojrze� p�ow� jak �yto, mocno podgolon� czupryn�, smag�� cer�, siwe oczy bystro przed si� patrz�ce, ciemny w�s i twarz m�od�, orlikowat�, a weso�� i junack�. On si� za� w bok uj�� lew� r�k�, praw� do w�sa podni�s� i tak m�wi�: - Jeszczem w Lubiczu nie by�, jeno tu ptakiem �pieszy�em do n�g panny �owczanki si� pok�oni�. Prosto z obozu mnie tu wiatr przywia�, daj Bo�e, szcz�liwy. - Wa�pan wiedzia�e� o �mierci dziadusia podkomorzego? - spyta�a panna. - Nie wiedzia�em, alem go �zami rzewnymi op�aka�, dobrodzieja mojego, gdym si� o jego zgonie od owych szaraczk�w dowiedzia�, kt�rzy z tych stron do mnie przybyli. Szczery to by� przyjaciel, nieledwie brat mego nieboszczyka rodzica. Pewnie wa�pannie wiadomo dobrze, �e przed czterema laty a� pod Orsz� do nas przyby�. Wtedy mi to wa�pann� obieca� i konterfekt pokaza�, do kt�rego po nocach wzdycha�em. By�bym tu wcze�niej przyjecha�, ale wojna nie matka; ze �mierci� jedno ludzi swata. Zmiesza�a nieco panienk� ta �mia�a mowa, wi�c chc�c j� na co innego odwr�ci� rzek�a: - To wa�pan jeszcze swojego Lubicza nie widzia�? - Czas na to b�dzie. Tu pierwsze s�u�by i dro�szy legat, kt�ry naprz�d chcia�bym odziedziczy�. Jeno mi si� wa�panna tak od komina odwracasz, �em dot�d i w oczy spojrze� nie m�g�. Ot! tak! odwr�� si� wa�panna, a ja od komina zajd�! - ot - tak! To rzek�szy �mia�y �o�nierz chwyci� nie spodziewaj�c� si� takiego post�pku Ole�k� za r�ce i ku ognisku odwr�ci�, tak ni� jak fryg� zakr�ciwszy. Ona za� zmiesza�a si� jeszcze bardziej i nakrywszy oczy d�ugimi rz�sami sta�a tak �wiat�em i w�asn� pi�kno�ci� zawstydzona. Kmicic pu�ci� j� wreszcie i uderzy� si� po kontuszu. - Jak mi B�g mi�y, rarytet! Dam na sto mszy po moim dobrodzieju, �e mi ci� zapisa�. Kiedy �lub? - Jeszcze niepr�dko, jeszczem nie wa�pana - odrzek�a Ole�ka. - Ale b�dziesz, cho�bym ten dom mia� podpali�! Na Boga! my�la�em,�e konterfekt pochlebiony, ale to, widz�, malarz wysoko mierzy�, a chybi�. Sto bizun�w takiemu - i piece mu malowa�, nie one specja�y, kt�rymi oczy pas�. Mi�o� to taki legat dosta�, niech mnie kule bij�! - Dobrze nieboszczyk dziadu� mi powiada�, �e� wa�pan gor�czka. - Tacy u nas wszyscy w Smole�skiem, nie jak wasi �mudzini. Raz, dwa !- i musi by�, jak chcemy, a nie, to �mier�! Ole�ka u�miechn�a si� i rzek�a ju� pewniejszym g�osem podnosz�c na kawalera oczy: - Ej! to chyba Tatarzy u was mieszkaj�? - Wszystko jedno! a wa�panna moj� jeste� z woli rodzic�w i po sercu. - Po sercu, to jeszcze nie wiem. - Niechby� nie by�a, to bym si� no�em pchn��! - �miej�cy si� to wa�pan m�wisz... ale� my to jeszcze w czeladnej!...Prosz� do komnat. Po d�ugiej drodze pewnie si� i wieczerza przygodzi - prosz�! Tu Ole�ka zwr�ci�a si� do panny Kulwiec�wny: - Ciotuchna p�jdzie z nami? M�ody chor��y spojrza� bystro: - Ciotuchna? - spyta� - jaka ciotuchna? - Moja, panna Kulwiec�wna. - A to i moja - odpar� zabieraj�c si� do r�k ca�owania. - Dla Boga ! to� ja mam w chor�gwi towarzysza, kt�ry si� zwie Kulwiec- Hippocentaurus. C�y nie krewniak, prosz�? - To z tych samych! - odrzek�a dygaj�c stara panna. - Dobry ch�op, ale wicher jak i ja! - doda� Kmicic. Tymczasem wyrostek ukaza� si� ze �wiat�em, wi�c przeszli do sieni, gdzie pan Andrzej szub� z siebie zrzuci�, a potem na drug� stron�, do komnat go�cinnych. Zaraz po ich odej�ciu prz�dki zbi�y si� w ciasn� gromadk� i nu� jedna przez drug� gada�, a uwagi czyni�. Strojny m�odzian podoba� si� im bardzo, wi�c i nie szcz�dzi�y mu s��w, wzajemnie si� w pochwa�ach przesadzaj�c. - �una od niego bije - m�wi�a jedna. - Kiedy wszed�, my�la�am, �e kr�lewicz. - A oczy ma jak ry�, a� nimi k�uje - odrzek�a druga. - Takiemu si� nie przeciw! - Najgorzej si� przeciwia�! - odpowiedzia�a trzecia. - Pann� jak wrzecionem okr�ci�! Ale ju� to zna�, �e mu si� uda�a bardzo, bo i komu� by si� ona nie uda�a? - Ale i on nie gorsz�, nie b�j si�! �eby ci si� taki zdarzy�, posz�aby� i do Orszy, cho� to podobno na ko�cu �wiata. - Szcz�liwa panna! - Bogatym zawsze lepiej na �wiecie. Ej, ej! z�oto� to, nie rycerz! - M�wi�y pacunelki, �e i ten rotmistrz, kt�ren jest w Pacunelach, u starego Pakosza, pi�kny kawaler. - Nie widzia�am ja go, ale gdzie jemu do pana Kmicica! Ju� takiego chyba na �wiecie nie ma! - Pad�as! - zawo�a� nagle �mudzin, kt�remu zn�w si� co� w �arnach popsu�o. - A nie p�jdziesz, ty kud�aty, ze swoimi wymys�ami! Daj�e ju� spok�j, bo si� i dos�ysze� nie mo�na!... Tak, tak! trudno lepszego ni� pan Kmicic na ca�ym �wiecie znale��! Pewnie i w Kiejdanach takiego nie ma! - Taki to si� i przy�ni! - Niechby si� cho� przy�ni�... W taki to spos�b rozprawia�y ze sob� szlachcianki w czeladnej. Tymczasem nakrywano co duchu w izbie sto�owej, a w go�cinnej siedzia�a panna Aleksandra sam na sam z Kmicicem, bo ciotka Kulwiec�wna posz�a krz�ta� si� wedle wieczerzy. Pan Andrzej nie zdejmowa� wzroku z Ole�ki i oczy iskrzy�y mu si� coraz bardziej, na koniec rzek�: - S� ludzie, kt�rym maj�tno�� nad wszystko milsza, inni za zdobycz� na wojnie goni�, inni si� w koniach kochaj�, ale ja bym wa�panny za �adne skarby nie odda�! Dalib�g, im wi�cej patrz�, tym wi�ksza ochota do �eniaczki, �eby cho� i jutro! Ju� t� brew to chyba wa�panna korkiem przypalonym malujesz? - S�ysza�am, �e tak p�oche czyni�, ale jam nie taka. - A oczy jakoby z nieba! Od konfuzji s��w mnie brakuje. - Nie bardzo� wa�pan skonfundowany, gdy tak obcesem na mnie nastajesz, a� mnie i dziwno. - To te� obyczaj nasz smole�ski: do niewiast czy w ogie� �mia�o i��. Musisz, kr�lowo, do tego przywykn��, bo tak zawsze b�dzie. - Musisz wa�pan.odwykn��, bo nie mo�e tak by�. - Mo�e si� i poddam, niech mnie usiek�! Wierz, wa�panna, nie wierz, a rad bym ci nieba przychyli�! Dla ciebie, m�j kr�lu, got�wem si� i obyczaj�w innych uczy�, bo wiem to do siebie, �em �o�nierz prostak i w obozie wi�cej bywa�em ni�li na pokojach dworskich. - Ej�e, nic to nie szkodzi, bo i m�j dziadu� �o�nierzem by�, ale dzi�kuj� za dobr� ch��! - odrzek�a Ole�ka i oczy jej spojrza�y tak s�odko na pana Andrzeja, �e mu od razu serce jak wosk stopnia�o i odrzek�: - Wa�panna mnie na nitce b�dziesz wodzi�! - Oj, niepodobny wa�pan do takich, kt�rych na nitce wodz�! Najtrudniej to z niestatecznymi. Kmicic ukaza� bia�e, jakoby wilcze, z�by w u�miechu. - Jak to? - rzek� - ma�o� to ojcowie na�amali na mnie r�zeg w konwencie, abym do statku przyszed� i r�ne pi�kne maksymy spami�ta�, przewodniczki �ywota... - A kt�r��e� najlepiej spami�ta�? - Kiedy kochasz, padaj do n�g" - ot tak! To rzek�szy pan Kmicic ju� by� na kolanach, panienka za� wo�a�a chowaj�c nogi pod sto�ek: - Dla Boga! tego w konwencie nie uczyli! Daj wa�pan spok�j, bo si� rozgniewam... i ciotka zaraz przyjdzie... On za�, kl�cz�c ci�gle, podni�s� g�ow� w g�r� i w oczy jej patrzy�. - A niech i ca�a chor�giew ciotek nadci�gnie, nie zapr� si� ochoty! - Wsta�e wa�pan. - Ju� wstaj�. - Siadaj wa�pan. - Ju� siedz�. - Zdrajca z wa�pana, Judasz! - A nieprawda, bo jak ca�uj�, to szczerze!... Chcesz si� przekona�? - Ani si� wa�pan wa�! Panna Aleksanara �mia�a si� jednak, a od niego a� �una bi�a m�odo�ci i weso�o�ci. Nozdrza mu lata�y jak m�odemu �rebcowi szlachetnej krwi. - Aj! aj! - m�wi� - co to za oczki, jakie liczko! Ratujcie� mnie, wszyscy �wi�ci, bo nie usiedz�! - Nie trzeba wszystkich �wi�tych wzywa�. Siedzia�e� wa�pan cztery lata, ani� tu zajrza�, to sied� i teraz! - Ba! zna�em jeno konterfekt. Ka�� tego malarza w smo�, a potem w pierze wsadzi� i po rynku w Upicie biczem p�dza�. Ju� powiem wszystko szczerze: chcesz wa�panna, to przebacz! - nie, to szyj� utnij! My�la�em sobie tedy na �w konterfekt pogl�daj�c: g�a�ka, gadzina, bo g�adka, ale g�adkich nie brak na �wiecie - mam czas! Ojciec nieboszczyk nap�dza�, �eby to jecha�, a ja zawsze jedno: Mam czas! �eniaczka nie przepadnie! panny na wojn� nie chodz� i nie gin�. Nie przeciwi�em si� ze wszystkim woli ojcowskiej, B�g mi �wiadek, ale chcia�em wpierw wojny za�y�, jako� na w�asnej sk�rze praktykowa�em. Teraz dopiero poznaj�, �em by� g�upi, bo mog�em i �eniaty na wojn� i��, a tu mnie delicje czeka�y. Chwa�a Bogu, �e ca�kiem mnie nie usiekli. Pozw�l wa�panna r�czki uca�owa�. - Lepiej nie pozwol�. - Tedy nie b�d� pyta�. U nas w Orsza�skiem m�wi�: "Pro�, a nie daj�, to sam we�!" Tu pan Andrzej przypi� si� do r�czki panienki i ca�owa� j� pocz��, a panienka nie wzbrania�a zanadto, �eby nie�yczliwo�ci nie okaza�. Wtem wesz�a panna Kulwiec�wna i widz�c, co si� dzieje, podnios�a oczy do g�ry. Nie zda�a jej si� ta konfidencja, ale nie �mia�a strofowa�, natomiast zaprosi�a na wieczerz�. Poszli tedy oboje, wzi�wszy si� pod r�ce jakby rodze�stwo, do jadalnej izby, w kt�rej sta� st� nakryty, a na nim wszelkich potraw obficie, zw�aszcza w�dlin wybornych, i omsza�y g�siorek wina moc daj�cego. Dobrze by�o ze sob� m�odym, ra�no i weso�o. Panna ju� by�a po wieczerzy, wi�c tylko pan Kmicic zasiad� i je�� pocz�� z t� sam� �ywo�ci�, z jak� przedtem rozmawia�. Ole�ka spogl�da�a na� z boku, rada, �e je i pije, potem za�, gdy nasyci� pierwszy g��d, zacz�a zn�w wypytywa�: -To wa�pan nie spod Orszy jedziesz? - Bo ja wiem sk�d?!. . Dzi� tu bywa�em, jutro tam! Takem pod nieprzyjaciela podchodzi� jako wilk pod owce i co tam mo�na by�o urwa�, tom urywa�. - A �e� si� to wa�pan wa�y� takiej pot�dze oponowa�, przed kt�r� sam hetman wielki musia� ust�pi�? - �em si� wa�y�? Jam na wszystko got�w, taka ju� we mnie natura! - M�wi� to i nieboszczyk dziadu�... Szcz�cie, �e� wa�pan nie zgin��. - Ej! nakrywali mnie tam czapk� i r�k� jako ptaka w gnie�dzie, ale co nakryli, tom uskoczy� i gdzie indziej uk�si�. Naprzykrzy�em si� tak, �e jest cena na moj� g�ow�... Wyborny ten p�g�sek! -W imi� Ojca i Syna! - zawo�a�a z nieudanym przera�eniem Ole�ka spogl�daj�c jednocze�nie z uwielbieniem na tego m�odziana, kt�ry razem m�wi� o cenie na sw� g�ow� i o p�g�sku. - Chyba� mia� wa�pan pot�g� wielk� do obrony? - Mia�em dwie�cie swoich dragonik�w, bardzo przednich, ale mi si� w miesi�c wykruszyli. Potem z wolentarzami chodzi�em, kt�rych zbiera�em, gdziem m�g�, nie przebredzaj�c. Dobrzy pacho�kowie do bitwy, ale �otry nad �otrami ! Ci, co nie pogin�li, pr�dzej p�niej p�jd� wronom na frykasy...To rzek�szy pan Andrzej zn�w si� roz�mia�, wychyli� kielich wina i doda�: - Takich drapichrust�w jeszcze� wa�panna w �yciu nie widzia�a. Niech im kat �wieci! Oficyjerowie - wszystko szlachta z naszych stron, familianci, godni ludzie, ale prawie na ka�dym jest kondemnatka. Siedz� teraz w Lubiczu, bo co mia�em innego z nimi robi�? - To wa�pan z ca�� chor�gwi� do nas przyci�gn��?... - Tak jest. Nieprzyjaciel zamkn�� si� w miastach, bo zima okrutna! Moi ludzie te� si� zdarli jako miot�y od ci�g�ego zamiatania, wi�c mi ksi��� wojewoda hiberny w Poniewie�u naznaczy�. Dalib�g, dobrze to zas�u�ony odpoczynek! - Jedz wa�pan, prosz�. - Ja bym dla wa�panny i trucizn� zjad�!... Zostawi�em tedy cz�� mojej ho�oty w Poniewie�u, cz�� w Upicie, a godniejszych kompanion�w do Lubiczam w go�cin� zaprosi�... Ci przyjad� wa�pannie czo�em bi�. - A gdzie� wa�pana lauda�scy ludzie znale�li? - Oni mnie znale�li, gdym i tak ju� do Poniewie�a na hiberny szed�. By�bym i bez nich tu przyci�gn��. - Pij no, wa�pan... - Ja bym dla wa�panny i trucizn� wypi�... - Ale o �mierci dziadusia i o testamencie to lauda�scy dopiero wa�panu powiedzieli? - A, o �mierci to oni. Panie, �wie� nad dusz� mego dobrodzieja! Czy to wa�panna wys�a�a� do mnie tych ludzi? - Tego sobie wa�pan nie my�l. 0 �a�obie my�la�am i modlitwie, wi�cej o niczym... - Oni te� to samo m�wili... Ho! harde jakie� szaraki!... Chcia�em im da� nagrod� za fatyg�, to jeszcze si� na mnie �achn�li i nu� przymawia�, �e to mo�e or