PRZYGOTOWANIE DO �YCIA W RODZINIE pod redakcj� Krystyny Ostrowskiej i Marii Ry� Cz�� 2 Materia�y pomocnicze dla nauczycieli i wychowawc�w DAM OFICYNA WYDAWNICZO-POLIGRAFICZNA "ADAM" WARSZAWA 1997 Zdj�cie na I stronie ok�adki TOMASZ GO��B Zdj�cie na IV stronie ok�adki LESZEK RUDNICKI Redaktor naczelny ADAM MAZUREK Redaktorzy merytoryczni prof. dr hab. KRYSTYNA OSTROWSKA dr hab. MARIA RY� Redaktor techniczny JOANNA ROMANOWSKA-BARANOWSKA Korekta ANNA ANDRE-URBA�SKA (c) Copyright by Krystyna Ostrowska, Maria Ry� Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna "ADAM" Warszawa 1997 ISBN 83-86940-42-5 tp T~y-. . -~ -;l~ . t C� ?., 7 1. . , r -. ,...'_, 4\ i OFICYNA WYDAWNICZO-POLIGRAFICZNA "ADAM" 02-729 Warszawa, u1. Rolna 191/193 tel. 43-37-23, 43-08-79, 43-47-91, tel./fax 43-20-52 Fotosk�ad: "Adam S�awczyk Studio", tel./fax 651-65-56 Druk: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna "ADAM" Oprawa: Tomaszowskie Zak�ady Graficzne "Momag", tel./fax 24-22-71 Motto: Jedynie mi�o�� zna twarz, kt�r� ma wyrze�bi�. Antoine Saint-Exupery Spis tre�ci cz�� II Materia�y pomocnicze dla nauczycieli i wychowawc�w I. Dorastanie do �ycia w ma��e�stwie i rodzinie . . . . . . . . . . 7 1. Poznawanie siebie - El�bieta Galecka . . . . . . . . . . . . . 7 2. Rozwijanie dojrza�ej osobowo�ci - Ku dojrza�o�ci osobowej w ma��e�stwie - prozycje �wicze� - Maria Ry� . . . . . . . . 21 3. Budowanie wsp�lnoty rodzinnej i szkolnej poprzez komunikacj�, tw�rczo�� i zabaw�. (Wskaz�wki metodyczne) - Zdzislaw Hof man ................................ 71 .1. Edukacja ekonomiczna. (Wskaz�wki metodyczne dla nauczycieli uczni�w szko�y podstawowej) - Kamila Wilczy�ska . . . . 83 II. Propozycje zaj�� z wychowania prorodzinnego . . . . . . . . . 89 1. Mi�o��. (Scenariusz lekcji w klasach VIII) - Joanna �api�ska 89 '_'. Wsp�ycie seksualne wyrazem mi�o�ci? (Konspekt lekcji dla m�odzie�y III klas szk� �rednich) - Beata Szynalska-Skar�y�ska 93 ,. Uczennica w ci��y. (Konspekt lekcji dla m�odzie�y szk� �rednich) - Janina Miazgowicz, Anna Padlewska . . . . . . . . . . 99 III. Problematyka HIV/AIDS . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Propozycje lekcji po�wi�conych problematyce HIV/AIDS (Dla m�odzie�y klas VII i VIII szk� podstawowych oraz m�odzie�y szk� 5rednich) - Gra�yna Mierzejewska . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 5 Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 I. Dokumenty mi�dzynarodowe - wybrane fragmenty . . . . . . . 133 1. Mi�dzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych . 133 2. Konwencja o Prawach Dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 3. Konwencja o Ochronie Praw Cz�owieka i Podstawowych Wol no�ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 4. Karta Praw Rodziny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 II. Proponowane pozycje bibliograficzne dotycz�ce mi�o�ci, ma��e�stwa i rodziny - opracowanie Maria Talar . . . . . . . . . . . 136 I. Dorastanie do �ycia w ma��e�stwie i rodzinie El�bieta Ga�ecka 1. Poznawanie siebie Opracowanie przeznaczone dla mlodzie�y, ~lo wykorzystania przez nauczycieli i wychowawc�w. Zawsze odczuwam przykro��, gdy ludzie m�wi� o "zwyczajnych �miertelnikach", bo ja nigdy nie spotkalem nikogo zwyczajnego-ani m�czyzny, ani kobiety, ani dziecka'. (Joseplt Campbell) Kt� nie chcia�by pozna� ciekawych kraj�w, zjawisk, ludzi? Zw�aszcza ,kres m�odo�ci, kiedy "�wiat stoi otworem", to okres budzenia si� pasji dkrywania i poznawania �wiata. Nie zawsze zdajemy sobie spraw�, �e aby _;~kolwiek lub kogokolwiek naprawd� pozna�, nie wystarcz� sprawne zmys�y. Patrze�" to nie to samo co "widzie�". Cz�sto na zadane pytanie: "Czy znasz zasi� ... Tomka?", odpowiadamy: "Tak, to ta szczup�a blondynka..., to ten vwsoki ch�opiec w okularach". My�limy wtedy o ich wygl�dzie zewn�trznym, wm, co najbardziej "rzuca si� w oczy". Przys�owie m�wi, �e aby kogo� pozna�, v-zeba zje�� z nim beczk� soli (a ile czasu na to potrzeba?). Wydaje si�, �e poznawanie siebie nie wymaga �adnego wysi�ku, �e jest czym� ,~:z~wvistym. Czy tak jest naprawd�? Zastan�wmy si�, czy znamy siebie i co to znaczy. Odpowiedzmy na pytanie: q;~ki, jaka jestem?" i zapiszmy odpowied�. Ciekawe, jaki to portret? Czy jeste�my z niego zadowoleni, czy tak samo ~~~, arzegaj� nas inni? Nasuwa si� wiele pyta�, ale najwa�niejsze dla tego, czy zdecydujemy si� .~ dj�� trud po�nania siebie, s� pytania: po co to robi�? co to da? czy warto? �pr�bujmy na nie odpowiedzie�. My�l�, �e podobnie jak inni chcemy, aby _sze �ycie by�o szcz�liwe. Dla ka�dego mo�e to znaczy� co innego, ale wszyscy _.-~~my kierowa� w�asnym �yciem, mie� wp�yw na jego jako��. Pot�ga mitu. Rozmowy Billa Moyersa z Josephem Campbellem. Krak�w 1994. 7 I) Samopoznanie Niezb�dnym warunkiem osi�gni�cia wysokiej jako�ci �ycia w ca�ym jego bogactwie na co dzie� i od �wi�ta jest samopoznanie i umiej�tno�� poznawania innych. "Zanim b�d� umia� kierowa� swoim �yciem, musz� nauczy� si� kierowa� samym sob�"3. Od urodzenia jeste�my w�r�d ludzi i - jak kto� powiedzia� - jedni potrzebni s� nam, innym my jeste�my potrzebni, ale s� jeszcze tacy, z kt�rymi czujemy si� dobrze, z kt�rymi chcemy by� blisko. Zesp� rokowy Fort BS �piewa: Kochasz biadych? - Nie. Kochasz czarnych? - Nie. Kochasz czerwonych? - Nie. Dobrze Ci w �yciu? - �le (podkre�lenie moje - E. G.). Najkr�cej mo�na powiedzie�, �e kontakt z lud�mi potrzebny jest nam do �ycia i do szcz�cia.Najcz�ciej nie zastanawiamy si�, dlaczego kogo� lubimy, czy dlaczego kto� lubi nas. Pytanie o to jest trudne, wymaga namys�u: - Lubi� j�, bo: jest szczera, umie s�ucha�, troch� szalona, mo�na na niej polega�, jest dobra... - Lubi� go, bo: jest fajnym koleg�, jest normalny - nie pozuje, jest weso�y. mo�na mu si� zwierzy�, ma podobne zainteresowania... - Nie lubi� jej, bo: jest fa�szywa, lubi si� rz�dzi�, m�wi o czym�, o czym nie ma poj�cia, jest zarozumia�a, to "wazelina" ... - Nie lubi� go, bo: jest bezczelny, lubi przemoc, popisuje si�, udaje, �e mi wszystko wolno... Zdarza si� s�ysze�: "Polubi�am go od pierwszego wejrzenia", ale te� "Kiwi; j� pozna�em wydawa�a si� fajna, teraz widz�, �e to pomy�ka". Czasem wydaje nam si�, �e wiemy, ba, mamy pewno��, co u nas mo�e si podoba� innym, na przyk�ad szczup�a sylwetka, okre�lony styl zachowania. Cz na pewno? Sk�d ta pewno��? R�ni ludzie maj� r�ne preferencje, a ju� na p�wn inne oczekiwania maj� ch�opcy/m�czy�ni, a inne dziewcz�ta/kobiety. Dziewczyn bardzo zgrabna, ale bez poczucia humoru mo�e mie� mniejsze powodzenie ni� j~ kole�anka mniej "modelowa", ale za to interesuj�ca, oczytana, dowcipna, weso�. S�ysza�am, jak dziewcz�ta zastanawia�y si�, kogo zaprosi� na prywatk "Zaprosz� Adama, mo�e nie jest przystojny, ale to dusza towarzystwa. Konieczn musi by� Darek, te� nie Apollo, ale bez niego nie ma zabawy. Nie zapraszaj Oli, je okropnie nad�ta. Zapro� Majk� - jest taka weso�a, potrafi �mia� si� nawet z siebie Je�li jest w tobie ciekawo�� odkrywcy i chcesz wiedzie�, jaka i dlaczego w�a�r taka jeste�, czy i co mo�esz zmieni�, potrzebujesz tylko wskaz�wek, co i jak "wzi�� p< lup�". To nie�atwe zadanie. Wymaga umiej�tno�ci obserwacji, analizy i refleks a zw�aszcza ch�ci aktywnego udzia�u w kszta�towaniu swojego JA4. ' S. Johnson, Jedna minuta dla samego siebie. Warszawa 1994. ' Ja - osoba �wiadoma, o ugruntowanej osobowo�ci. "Ja idealne" - wzorzec, do kt�rego d��y (szersze om�wienie definiowanych poj�� znajdzie Czytelnik w Stowniku Psychologii Norbe Silamy_ Katowice 1996). Osobowo�� - ca�o�� wzgl�dnie sta�ych cech psychicznych i mechanizm�w wewn�trza reguluj�cych zachowanie si� cz�owieka i przebieg jego proces�w psychicznych. To, co charakter tyczne dla niego i odr�niaj�ce go od innych ludzi (Encyklopedia Popularna. Warszawa 19'. Dawniej zamiennie u�ywano okre�lenia "charakter". 8 Opinie powierzchowne zar�wno na temat siebie, jak i innych mog� prowadzi� do k�opot�w i rozczarowa�. Przyk�adem mo�e by� kompleks ni�szo�ci. To uczucie niepe�nowarto�ciowo�ci, u kt�rego podstaw mo�e le�e� laka� nawet nieistotna cecha uwa�ana za pow�d do wstydu (np. piegi). A jak bardzo mo�e ona zak��ci� kontakty z grup� r�wie�nik�w, przysporzy� cierpie�. N ie ma rzeczy niewa�nych. Znaczenie ma zar�wno aspekt zewn�trzny - czynniki :fizyczne, jak i wewn�trzny - czynniki psychiczne. ;�: ue pst nie ~od sji, a ) Wygl�d zewn�trzny Najpierw kilka zda� na temat czynnik�w fizycznych. Przys�owie m�wi: .Jak ci� widz�, tak ci� pisz�". Oczywi�cie, nie znaczy to, �e ubranie decyduje warto�ci cz�owieka. Trzeba jednak przyzna�, �e czysty, "przyzwoity" wygl�d zbudza zaufanie i nie jest bez wp�ywu w r�nych sytuacjach �yciowych (np. zmowa kwalifikacyjna przed przyj�ciem do szko�y lub pracy). To prawda, �e - _e wszystko zale�y od nas. Cz�owiek rodzi si� wyposa�ony w okre�lone zadatki, - ~wnie� fizyczne, takie jak wzrost, kszta�t g�owy, rysy twarzy. Warunki �ycia, -.~-�aszcza w okresie dojrzewania i m�odo�ci mog�, co prawda, pozytywnie b�d� ~Jatywnie wp�ywa� na rozw�j, jednak kod genetyczny nie ulega zmianie. ?vnniki wrodzone s� nam przekazane w procesie dziedziczenia po naszych --zodkach - tych bliskich, jak ojciec, matka, i tych odleg�ych (np. pradziad-,byle, kt�rych nie znamy, i o kt�rych �yciu niewiele wiemy). Cz�sto s�yszy si�: "jaki podobny do ojca", "to wykapana babcia Ala". ~icz�ciej, ale nie wy��cznie, dotyczy to podobie�stwa fizycznego. Mo�e warto ~~n�� do tych korzeni. M�odo�� to niepowtarzalny okres wychylania si� przysz�o��. M�odego cz�owieka niezbyt interesuje �ycie dziadk�w czy pradzia _ ~:,~w. To zrozumia�e, a jednak szkoda, bo tylko wtedy mo�na jeszcze pozna� .~,zinn� histori�, wa�ne wydarzenia, rodzinne mity, kt�re maj� r�wnie� wp�yw wsze �ycie. Czas biegnie szybko i okazuje si�, �e wtedy, kiedy chcemy zada� gnie, nie ma ju� tego, kto m�g�by na nie odpowiedzie�. My�l�, �e nikogo nie trzeba przekonywa�, �e mo�emy mie� i rzeczywi�cie " .my wp�yw na nasz wygl�d. Przecie� wy��cznie od nas zale�y, czy na przyk�ad l�damy czysto i czy czysto�ci� pachniemy. Sprawa higieny staje si� szczeg�lnie ,dna dla dojrzewaj�cego ch�opca i dziewczyny, a tak�e ich otoczenia. "Fabryka -uliczna" organizmu zaczyna pracowa� "pe�n� par�", intensyfikuj�c wszystkie --:.,:zsy fizjologiczne, czego efektem mo�e by� na przyk�ad zwi�kszona ilo�� - _;ilony zapach potu. Dost�pno�� myde�, szampon�w, dezodorant�w i innych - .,Jk�w higienicznych pozwala "zapanowa� nad fizjologi�". Pole do popisu maj� zw�aszcza dziewcz�ta, od wiek�w wdra�ane do r -�~ kowania urody, umiej�tnego tuszowania brak�w i podkre�lania walor�w. tylko lusterko nie przes�oni�o im innych, warto�ciowszych mo�liwo�ci . --. udoskonalenia. ~ si� i,/~ 'r Zdrowie ert Ifa mch �rys~s2). Dojrzewaj�cy organizm, aby m�g� si� prawid�owo rozwija�, potrzebuje _ Dulca. W dzieci�stwie rodzice pilnowali, aby od�ywianie by�o w�a�ciwe. ",," ^. ~,dv cz�owiek, zdecydowany sterowa� w�asnym �yciem, musi pami�ta�, �e �. ;n rnie� w tej dziedzinie wa�na jest wiedza i odpowiedzialno��. Odpowiedzial 9 no�� za w�asne zdrowie to tak�e cz�� odpowiedzialno�ci za jako�� �ycia. Mod na odchudzanie (przewa�nie w�r�d dziewcz�t) niezbyt oryginalna mo�e be przesady zrujnowa� organizm. Dba�o�� o urod� i estetyczny wygl�d, b�d�c atutem kobiet, staje si� w�wczas broni� wycelowan� w siebie. Wychudzor, dziewczyna tylko w swoim mniemaniu wygl�da atrakcyjnie. Zar�wno g�odzen si�, jak i nadmierne objadanie �wiadcz� o psychicznej niedojrza�o�ci. Lepi zastan�w si�, dlaczego masz na to ochot�, co jest tego przyczyn�? Mo�e jakie niepowodzenie? Je�li tak, to czy naprawd� s�dzisz, �e jedzenie rozwi��e problen Poszukaj lepszych, bardziej "doros�ych" sposob�w. Okres dojrzewania, jest okresem przej�ciowym mi�dzy dzieci�stwem a d~ ros�o�ci� (11-18 lat), okresem intensywnych zmian fizycznych i psychicznyc: Pod�o�em tych zmian jest dojrzewanie gruczo��w p�ciowych. U dziewcz; pojawia si� pierwsza menstruacja, u ch�opc�w mi�dzy innymi zmiana g�o; - mutacja. Kalendarz osi�gania dojrza�o�ci seksualnej (w klimacie europejski: przeci�tnie 12-14 lat) jest r�ny dla ch�opc�w i dziewcz�t. U dziewcz�t proc. dojrzewania przewa�nie rozpoczyna si� wcze�niej5. Jest to przyczyn� "za�aman si�" harmonijnej koegzystencji obu p�ci w m�odszych klasach szko�y poi stawowej. Dziewcz�ta pytane o kontakty z kolegami m�wi�: "ch�opcy - to tak dzieciaki, o czym z nimi rozmawia�". Ch�opcy za� twierdz�, �e "dziewczy zadzieraj� nosa, maj� jakie� tajemnice i nie da si� z nimi wytrzyma�". Dojrza�o�� biologiczna nie idzie w parze z dojrza�o�ci� psychiczn�, kt� m�ody cz�owiek osi�ga znacznie p�niej (oko�o 18. roku �ycia). Dlatego t osoby niepe�noletnie, mimo dojrza�o�ci biologicznej, nie ponosz� pe�nej o powiedzialno�ci prawnej za swoje post�powanie. c) R�wie�nicy "Hormonalna burza", obejmuj�c nastoletni organizm, mo�e zmien pos�uszn� dziewczynk� w zbuntowan� pann�, a spokojnego ch�opca w arogan kiego m�odzie�ca. Wiek m�odzie�czy to okres buntu przeciw autorytetom, okr poszukiwania w�asnej to�samo�ci. To prawo rozwojowe. Dorastaj�cy m�o~ cz�owiek musi przej�� od post�powania zgodnego z nakazami doros�ych (n "nie k�ami�, bo tego wymagaj� rodzice") do post�powania zgodnego z przyj�ty przez siebie systemem przekona� (np. "nie k�ami�, poniewa� ceni� sot prawdom�wno��"). Post�powanie takie samo, ale zupe�nie inne motywyb. Motywem zachowa� nastolatk�w, nie zawsze akceptowanym przez dorc �ych, jest bardzo silna potrzeba' uzyskania akceptacji r�wie�nik�w. Rodzinne spacery trac� dotychczasow� atrakcyjno��, a narzucone regi wywo�uj� sprzeciw. Post�powanie doros�ych spotyka si� z bardzo krytyczny os�dem. M�odzie� jest niezwykle wra�liwa na brak zgodno�ci mi�dzy g�oszony ideami a codzienn� praktyk�, mi�dzy s�owem a czynem. 5 A.P. Sperling, Psychologia. Pozna� 1996. 6 Motywacja - og� czynnik�w dynamicznych maj�cych decyduj�cy wp�yw na post�powa jednostki (N. Silamy, S�ownik Psychologii. dz. cyt.). ' Potrzeba - stan osoby odczuwaj�cej brak czego�. Potrzeba dzia�a jak sygna� alarmov prowadz�c jednostk� do dokonania czynno�ci, kt�ra mo�e j� zaspokoi�. Zaspokojenie potr: fizjologicznych jest niezb�dne dla funkcjonowania organizmu. W psychologii cz�owieka najwa�n sze potrzeby to: potrzeba bezpiecze�stwa, mi�o�ci i poczucia w�asnej warto�ci. Niezaspokojenie t: potrzeb mo�e sta� si� przyczyn� zaburze� zachowania (N. Silamy, S�ownik Psychologii. dz. cy 1~ Ch�opcy i dziewcz�ta tworz� grupy - "paczki", "bandy" - pocz�tkowo tej samej p�ci, p�niej mieszane. Znacznie �atwiej przychodzi przeciwstawi� si� ,rodzicom ni� naciskowi w�asnej grupy. Mo�e warto wiedzie�, �e obawa przed :~~irzuceniem przez grup� r�wie�nicz� ro�nie od 11. do 15. roku �ycia, po czym Paczyna si� obni�a�. Zw�aszcza u dziewcz�t po tym okresie wzrasta zaintereso.~ anie kontaktami z rodzin�8. Manifestowanie swojej indywidualno�ci wobec poros�ych nie musi i�� w parze z tak� sam� postaw� wobec koleg�w. Grupa ~~cyduje o stylu ubierania si�, j�zyku. Nie musi to mie� negatywnych konsek.~ encji, ale mo�e zdarzy� si�, �e m�odzie�owy "gang" tworzy swoj� subkultur�, -.iezgodn� z normami �ycia spo�ecznego. Co zrobi�, aby: 1) naturalna dla m�odzie�czego wieku afirmacja w�asnej ,ros�o�ci, potrzeba uniezale�nienia si� od rodzic�w i podejmowania eks -~: ryment�w nie sta�a si� przyczyn� k�opot�w w domu i w szkole; 2) poszerzaj�ce �ranice swobody wykorzysta� dla przyjemno�ci, ale i dla w�asnego rozwoju; ..hu�tawka" nastroju, jak� prze�ywamy, nie rani�a naszych bliskich i nie -.-.r�a�a ich do nas? Nie jest to proste, ale warto stawi� czo�o trudno�ciom. Zanim staniesz si� cz�onkiem grupy, sprawd�: ~ jakie cele sobie stawia i czy s� zgodne z twoimi? ~ jak� opini� ciesz� si� koledzy/kole�anki b�d�ce jej cz�onkami? ~ czy odpowiada ci obowi�zuj�cy styl zachowania, a zw�aszcza - czy napxawd� chcesz, aby kto� decydowa� za ciebie, co i jak masz robi�? Pami�taj o przys�owiu: "z jakim przestajesz, takim si� stajesz". To --.wjemne i bardzo po��dane mie� grup� przyjaci�, ale je�li to naprawd� --~vjaciele, to powinni wzajemnie mobilizowa� si� do rozwoju i podnoszenia _~,z ianych sobie poprzeczek. Styl grupy nie musi polega� na u�ywaniu ;lgarnego j�zyka, manifestowaniu niekulturalnych zachowa�, na poddawaniu ..modom" rujnuj�cym zdrowie. Najpierw pali si� i pije "dla szpanu". Brak ~~ ; obra�ni mo�e spowodowa� �yciow� kl�sk�. Czy chcesz, aby okre�lenie ~_koholik", "narkoman" dotyczy�o ciebie? Zaprzeczamy, uwa�amy, �e nam to grozi i czasem wchodzimy na r�wni� pochy��, by stoczy� si� w d� ,iekawo�ci lub z l�ku przed wy�mianiem, odrzuceniem. Trudno si� wtedy ",ofa�, czy warto wi�c ryzykowa�? Przynale�no�� do "niebezpiecznych" grup, "gang�w" lub inny "fa�szywy" - ~ i; mo�e by� wielk� pokus�, zw�aszcza wtedy, gdy wydaje si�, �e wszystko si� . ~;i. W domu czujesz si� niezrozumiany, w szkole spotka�a ci� seria niepowo:..- : ri, nie mo�esz dogada� si� z kolegami8. Przys�owie m�wi: "Fortuna ko�em si� _zv". Uwierz w siebie. Samoakceptacja to klucz do sukcesu. Nie ma ludzi _: ~:Inych, ka�demu mo�e zdarzy� si� potkni�cie, wa�ne jest tylko, czy potrafi :i�gn�� z tego nauk� na przysz�o��. Staraj si� wyszukiwa� dobre strony nawet z�ej sytuacji. My�lenie pozytywne :den ze sposob�w osi�gni�cia lepszego samopoczucia. ' T. So�tysiak, Uwarunkowania �rodowiskowe i determinanty subiektywne uczestnictwa . .mich w podkulturach. Bydgoszcz 1995. 11 d) Czas wolny Zwr�� uwag� na spos�b sp�dzania wolnego czasu. Nie ma go zbyt wiele najwy�ej 2,5 - 3 godziny dziennie. Wiadomo, �e cz�� "przecieka przez palce" ale szkoda, aby reszta zosta�a zmarnowana. Spr�buj po��czy� przyjemni z po�ytecznym. Sprawd� na przyk�ad, czy ksi��ki i czasopisma, kt�re czytasz pomagaj� ci realizowa� �yciowe cele. Czy kolorowe, przyci�gaj�ce oko (robi� tc specjali�ci od reklamy) magazyny m�odzie�owe lansuj� wizerunek dziewczy ny/kobiety, jaki na pewno ci odpowiada? Polskie wersje prasy kobiecej i m�odzie�owej ("Dziewczyna", "Popcorn" "Girl") propaguj� "konsumpcyjno-seksualny model nastolatki"9. Jest an; raczej przedmiotem �atwym do manipulacji, ni� podmiotem my�l�cym w kutego riach odpowiedzialno�ci za jako�� w�asnego �ycia. Kobiety jawi� si� jako istoty zainteresowane wy��cznie kuchni�, kosmetyk. i plotkami'�. Czy wsp�czesna polska dziewczyna tak postrzega swoj� przy sz�o��? Warto spojrze� krytycznie na to, co proponuje nam prasa, i wybra lektury bardziej ambitne, kt�re pokazuj� z�o�ono�� �wiata i zawieraj� tre�ci dl nas przydatne. Respektuj zasad�, �e "prawom do ..." musi towarzyszy� "odpowiedzialno� za ..." - to dow�d doros�o�ci. Traktuj innych tak, jak chcia�by�, aby traktowali ciebie. Konsekwentnie poznawaj siebie - sw�j organizm. Dziewczyna �wiadom przyczyn waha� nastroju czy z�ego samopoczucia w r�nych fazach cykl miesi�cznego �atwiej zapanuje nad negatywnymi emocjamil'. e) Kultura zachowania Ch�opcu/m�czy�nie zdaj�cemu sobie spraw� z inno�ci rytmu biologiczneg dziewcz�t/kobiet i r�nych uwarunkowa� psychicznych - potrzeb, oczekiwa~ zainteresowa� - �atwiej b�dzie zrozumie� ich zachowanie. Na przyk�ad je�li d wyboru jest mo�liwo�� sp�dzenia wolnego czasu na meczu pi�ki no�nej i pokaz mody, to wi�kszo�� ch�opc�w wybierze mecz, a dziewcz�t - pokaz mody. I nie rr tu nic do warto�ciowania, kt�ry wyb�r jest "m�drzejszy", bo po prostu s� r�ni Niezamierzonym efektem r�wnouprawnienia sta�o si� zewn�trzne upodol nieme obu p�ci (uniseks) - ubrania, zachowania, s�ownik. My�l�, �e znaczn trudniej o d�entelme�skie postawy ch�opca (np. przepuszczenie w drzwiac pomoc w niesieniu czego� ci�kiego) w stosunku do dziewczyny, kt�ra wygl�c i zachowuje si� jak ch�opak. Ba, czasem uwa�a on, �e jej z tym do twarz Dziewczyny uniemo�liwiaj� wi�c ch�opcom trening w nabywaniu zachowa kt�rych - jako kobiety - b�d� od m�czyzn oczekiwa�y. Kultura dnia codzie 9 E. Sowa-Czajka, Wizerunki kobiet w tygodnikach spo�eczno-politycznych w lata 1980-1995. Referat wyg�oszony na Konferencji zorganizowanej przez Zak�ad Socjologii O�wi i Wychowania UW, Polski Komitet UNESCO i Instytut Socjologii UW, po�wi�conej wizerunki kobiet w �rodkach masowego przekazu i w systemie edukacyjnym w okresie transforma (Warszawa 7 - 8 czerwca 1996 r.). ~� N. Silamy S�ownik psychologii. dz. cyt. " Emocja - globalna reakcja organizmu na niespodziewan� sytuacj�, na zak��cenia r�m wagi w stosunkach z otoczeniem. Mo�e mie� warto�� dodatni� lub ujemn� (N. Silamy, S�ow Psychologii. dz. cyt.). 12 nego u�atwia �ycie. Dbaj o to, aby twoje zachowanie przyci�ga�o, a nie odpycha�o. Dawniej trzy s�owa: "prosz�", "dzi�kuj�", "przepraszam" okre�lano jako magiczne - tak wiele potrafi� zdzia�a�. Wa�ny jest spos�b ubierania, poruszania si�, gesty, mimika, ton g�osu. Zdarza si�, �e zdanie, kt�re wypowiadamy jest niezgodne z tym, co "m�wi" nasze cia�o. Je�li m�wimy "przepraszam", siedz�c niedbale, stoj�c z r�kami w kieszeniach, robi�c znudzon� min�, to w�tpi�, czy zadzia�a ono magicznie. "J�zyk cia�a", tzw. komunikacja niewerbalna, jest bardzo wa�ny w kontaktach z otoczeniem'z. Mo�emy mie� wp�yw na to, jacy jeste�my i jak jeste�my odbierani przez ;nnych. Na co dzie� wprawdzie rzadko si� nad tym zastanawiamy, ale my�l�, �e :eza, i� o wszystkim m�g�by decydowa� "los", �e od nas nic nie zale�y, ,~-wvo�a�aby oburzenie i protest. Problem tylko, jak to s�uszne oburzenie �po�ytkowa�, wykorzysta� do wypracowania i utrwalenia nawyku refleksji nad �ob�, swoim zachowaniem i tym, jakie reakcje innych ono wywo�uje. 1'I Do�wiadczenia z w�asnej rodziny Ca�e nasze �ycie zwi�zane jest w wi�kszym lub mniejszym stopniu ze rudowiskiem, w kt�rym urodzili�my si�, wychowali�my, �yjemy. Ma ono na nas Jromny wp�yw, nie zawsze u�wiadomiony, modeluj�cy nasze zachowania upodobania. Wed�ug m�odzie�y (badania z 1991 r.)'3 najwi�kszy wp�yw na M::zta�towanie si� postaw'4 dzieci ma rodzina. Mimo, �e s�owo "rodzina" obejmuje wszystkich jej cz�onk�w, a ka�dy wnosi ;, �j niepowtarzalny wk�ad w jej �ycie, to doro�li (rodzice) w du�ej mierze :~:vduj� o tym, jaki b�dzie obraz i klimat domu rodzinnego. Nie mamy wp�ywu to, w jakiej rodzinie przychodzimy na �wiat i jakim oddzia�ywaniem jeste�my -.oddani w pierwszym okresie, niezwykle istotnym dla ca�ego naszego �ycia. Definicja "dobrej rodziny" jest z�o�ona. Decyduje nie status materialny, tak ~esywnie domagaj�cy si� w ostatnich latach docenienia (zrozumia�e po latach >~vdliwego odnoszenia si� do pieni�dza, kt�rego posiadanie kojarzono z nie ~~~t uczciwym sposobem zdobywania go). Rodzina odpowiedzialna jest za ...zta�towanie u dzieci w�a�ciwych postaw, kt�re u�atwiaj� im budow� dojrza�ej ~bowo�ci. Powszechne jest oczekiwanie, �e ch�opiec czy dziewczyna wychowani ,.. rodzinie, w kt�rej wzajemne relacje oparte s� na mi�o�ci, szacunku, jasnym, z~�tywnym systemie warto�ci, wynios� z niej takie do�wiadczenia, kt�re zwol� im w doros�ym �yciu by� kreatorem w�asnej "dobrej rodziny". Trudniej jest tym, kt�rych rodziny, z r�nych, czasem losowych przyczyn, v-yposa�y�y w dostateczn� pul� pozytywnych do�wiadcze�. Ogromnie wa�ne . : dokonanie "obrachunku". Wiem, co otrzyma�em "w spadku"; ode mnie :�y, jak to spo�ytkuj�, w czym chc� kontynuowa� tradycje rodzinne, a co =rzuci�. Teraz ja odpowiadam za �wiadome kszta�towanie w�asnego JA, za = A. Pease, J�zyk cia�a. Jak czyta� my�li ludzi z ich gest�w. Krak�w 1992. A. Gonczarczyk, Orientacje �yciowe m�odzie�y w warunkach transformacji ustroju. wice 1994. Postawa - spos�b zachowania si� jednostki w jakiej� sytuacji. Okre�lone cechy r�nych _ b�w reagowania, my�lenia i odczuwania jednostki w stosunku do rozmaitych aspekt�w - =wciska (P. Sperling, Psychologia. dz. cyt.). 13 prac� nad w�asnym charakterem. Otoczenie mo�e mi w tym pomaga� lub przeszkadza�, ale to ja decyduj�, czy i w jakim stopniu wezm� odpowiedzialno�� za w�asne �ycie. To trudna decyzja, �atwiej jednak j� podj��, ni� konsekwentnie realizowa�. Ka�dy dzie� niesie nowe do�wiadczenia, kontakty ze znajomymi, spotkania nowych ludzi. Dawniej, kiedy rytm �ycia by� wolniejszy (cz�sto dla nas niewyobra�alnie wolny) bez radia, TV, magnetowid�w, kaset, kompakt�w, �rodk�w szybkiej ��czno�ci i komunikacji do�� powszechne prowadzenie dziennik�w i pisanie pami�tnik�w by�o okazj� do refleksji. Dzi� te� m�odzie� si�ga do tej formy "intymnego" zapisu, ale nie jest to ju� takie powszechne. Tempo �ycia szybkie i coraz szybsze sprawia, �e brak nam czasu (a mo�e umiej�tno�ci) porz�dkowania wra�e�, oceny zachowa� w�asnych i otoczenia. Codziennie co� nas cieszy, co� smuci czy denerwuje. Spr�bujmy zada� sobie kilka pyta�: ~ Co? Jak na to reagujemy? Jak na nasze zachowanie reaguj� inni? ~ Kim s� ci "inni"? Doro�li? R�wie�nicy? Koledzy? Kole�anki? ~ Czy ich reakcje by�y r�ne? Je�li tak, to dlaczego? ~ Czy sprawili�my komu� przykro��? Co by�o tego powodem? ~ Jakie zachowanie innych os�b (jakich?) odebrali�my jako przykre i dlaczego? Lista pyta� jest otwarta i zale�y od rozbudzenia w sobie zaciekawienia poznaniem siebie i innych. Nigdy nie jest za wcze�nie na rozpocz�cie praktyki codziennego "rachunku sumienia", jednak zw�aszcza okres dorastania jest okresem, kiedy brak "psychicznej czujno�ci" mo�e przysporzy� nam (i nie tylko nam) wielu przykrych prze�y�, mo�liwych do unikni�cia. �atwiej jest oburzy� si� na czyje� zachowanie, negatywnie je oceni�, ni� zastanowi� si�, jak by si� samemu zachowa�o w podobnej - cz�sto trudnej - sytuacji. "Obejrzenie" i podsumowanie minionego dnia u�atwia wyrobienie w sobie takich cech, jak umiej�tno�� s�uchania (maj�ca swoje �r�d�o w szacunku dla rozm�wcy), empatia, tolerancja'S. 2) Wyb�r zawodu Samopoznanie procentuje nie tylko w sytuacjach dnia codziennego, "ti i teraz", jest r�wnie� kapita�em maj�cym du�e znaczenie dla naszej przysz�o�ci wk�adem w jako�� �ycia. Czas m�odo�ci ma du�e przyspieszenie i najpierw czujemy si� doro�li (chocia� otoczenie mo�e mie� inne zdanie), a zaraz potem jeste�my doro�li naprawd� (wi��e si� to z osi�gni�ciem dojrza�o�ci emocjonalnej spo�ecznej, intelektualnej, wypracowaniem dojrza�ej filozofii �ycia, osi�gni�ciem niezale�no�ci ekonomicznej)'6. Zanim jednak to nast�pi okres dorastania (adolescencji") wi��e si� z konieczno�ci� podejmowania wa�nych wybor�w kt�rych konsekwencje b�d� mia�y wp�yw na "doros�e �ycie". 'S Empatia - wsp�odczuwanie, emocjonalne porozumienie z innym cz�owiekiem. Tolerancja - szanowanie pogl�d�w i uczu� odmiennych od w�asnych (N. Silamy, S�owni Psychologii. dz. cyt.). '6 A.P. Sperling, Psychologia. dz. cyt. (rozdz. Psychologia wieku dorastania). " N. Silamy, S�ownik psychologii. dz. cyt. 14 Najbardziej nieunikniona i brzemienna w skutki jest decyzja dotycz�ca wyboru zawodu. W ostatniej klasie szko�y podstawowej, czyli w wieku 15 lat, dokonuje si� wyboru kierunku dalszego kszta�cenia. Ta w�a�nie decyzja wyznacza najcz�ciej drog� rozwoju zawodowego. M�odzie�, kt�ra idzie do lice�w og�lnokszta�c�cych, podejmuje decyzj� wst�pn�, zapewniaj�c� mo�liwo�� wielu kierunk�w kszta�cenia i przesuwaj�c� o cztery lata termin podj�cia decyzji w�a�ciwej. Wyb�r zawodu decyduje nie tylko o naszym poziomie finansowym (wa�nym m.in. dla zapewnienia okre�lonego standardu materialnego naszego i naszej przysz�ej rodziny), ale wyznacza �rodowisko, w kt�rym �yjemy, kr�g znajomych i przyjaci�. "Dobra" lub "z�a" praca, satysfakcja zawodowa, b�d� jej brak s� bez w�tpienia jednym z wyznacznik�w jako�ci "doros�ego �ycia". Praca powinna nam zapewni� osobiste zadowolenie i uznanie otoczenia. niezadowolenie z wykonywanej pracy mo�e wynika� z wielu przyczyn. Na przyk�ad praca poni�ej naszych mo�liwo�ci jest odczuwana jako nudna, praca aawiaj�ca wymagania powy�ej naszych mo�liwo�ci do pewnego poziomu -nobilizuje do rozwoju, ale po przekroczeniu go (wymaga� znacznie prze~raczaj�cego mo�liwo�ci) jest powodem stres�w, nierzadko prowadz�cych do powa�nych chor�b, tzw. psychosomatycznych, to znaczy takich, w kt�rych powstaniu znaczn� rol� odgrywaj� prze�ycia psychiczne. Zadowolenie z wykonywanego zawodu, dobre kole�e�skie stosunki w pracy ~~ p�ywaj� na samopoczucie, kt�re "rze�bi" rysy naszej twarzy (uwaga dziewzzta!). Dokonanie w�a�ciwego wyboru, uwzgl�dniaj�cego pragnienia i mo�liwo�ci ~:~ realizacji, do tego w tak m�odym wieku, kiedy podj�cie pracy zawodowej _: daje si� bardzo odleg�e, jest niezwykle trudne. Co prawda mo�na korzysta� z pomocy, "podpowiedzi" os�b doros�ych - rodzic�w, nauczycieli, psycholog�w, ale to wy podejmujecie decyzj� i wy ponosicie ~= skutki. Namowa kole�anki/kolegi, aby i�� do tej samej szko�y, na pewno nie jest .. starczaj�cym argumentem za podj�ciem takiej decyzji. R�wnie� plany rodzic�w - cz�sto dyktowane mi�o�ci� (zdarza si�, �e wynikaj�ce z braku mo�liwo�ci -~alizowania w�asnych aspiracji'8) - nie zawsze uwzgl�dniaj� wszystkie warunki ~:otne z punktu wiedzenia indywidualnych potrzeb m�odego cz�owieka. Specjali�ci zajmuj�cy si� poradnictwem zawodowym okre�laj� decyzj� ~, . boru zawodu jako niepewn� i ryzykown� (nie wszystko zale�y bowiem od sejmuj�cego decyzj�). Jako czynniki zmniejszaj�ce ryzyko pope�nienia b��du doradcy zawodowi ~. .. anieniaj�'9: 1) wiedz� o sobie, ?) wiedz� o zawodzie (w tym o perspektywach rozwojowych zawodu), 3) znajomo�� dr�g prowadz�cych do zawodu (system kszta�cenia), 4) wiedz� o rynku pracy (zapotrzebowanie na okre�lonych specjalist�w), 5) umiej�tno�� podejmowania decyzji. ` .Aspiracja - og� sk�onno�ci popychaj�cych cz�owieka w stron� jakiego� idea�u, pragnienie __ni�cia czego� znacz�cego (N. Silamy, S�ownik Psychologii. dz. cyt.). Czytelnikowi zainteresowanemu zapoznaniem si� z pozosta�ymi uwarunkowaniami pode. ;pnia w�a�ciwej decyzji zawodowej polecam np. ksi��k� C. Pielok, G. So�tysi�skiej Vademecum .venta szko�y ponadpodstawowej (dalsze kszta�cenie, zaw�d, praca). Warszawa 1995. 15 Ze wzgl�du na problematyk� tego rozdzia�u ogranicz� si� tylko do om�wieni wiedzy o sobie. A wi�c, jaka wiedza o sobie jest niezb�dna przy wyborze zawodu Oczywi�cie, �e nie chodzi tu o wygl�d zewn�trzny-wzrost, sylwetk�, kolor oczl w�os�w itd. (chocia� np. w zawodzie modelki czy cz�onka za�ogi �odzi podwodne niekt�re z tych cech mog� mie� decyduj�ce znaczenie). Praca w poszczeg�lnych zawodach stawia przed wykonywuj�cymi j osobami zr�nicowane wymagania fizyczne i psychiczne. Na przyk�ad o� kandydata na lotnika - opr�cz innych wysokich wymaga� - wymagane jej idealne zdrowie. Wiedza o stanie naszego zdrowia i ewentualnych zdrowotnyc przeciwwskazaniach b�d� ograniczeniach mo�e zapobiec wielu rozczarowa niom. Je�li odpowiednio wcze�niej wiem o swojej wadzie wzroku (nie daj�cej si skorygowa� za pomoc� okular�w), nie b�d� budowa� marze� o przysz�o�c wok� zawod�w, kt�re wad� t� wykluczaj�. Na przyk�ad projektant mody ni mo�e mie� k�opot�w z rozr�nianiem barw. Warto zastanowi� si� r�wnie�, jaI wp�yw na aktualny stan fizyczny mia�y przebyte przez nas choroby, czy ni zmniejszy�y naszej odporno�ci, czy pozwol� na d�ugotrwa�y wysi�ek fizyczny. N przyk�ad dziewcz�ta wybieraj�ce zaw�d chirurga powinny pami�ta�, �e wymag on nie tylko wiedzy i precyzji, ale r�wnie� si�y fizycznej i zdrowych n� pozwalaj�cych sta� codziennie przez wiele godzin przy stole operacyjnym. Je� trudno nam oceni� swoje mo�liwo�ci fizyczne, najlepiej poradzi� si� lekarza. R�wnie wa�ny i niezb�dny dla dokonania w�a�ciwej decyzji zawodowej je; aspekt psychiczny. Podobnie, jak przy omawianiu wymaga� fizycznych, nale� pami�ta�. �e w r�nych zawodach b�dzie po��dane posiadanie r�nych cec psychicznych. Na przyk�ad odwaga - nieodzowna w zawodzie sapera - nie je. warunkiem koniecznym wykonywania pracy ksi�gowego czy sprzedawcy. W jednych zawodach liczy si� nie tyle czas wykonania, ile pedantyczn dok�adno��, w innych odwrotnie - gotowo�� do szybkiego podejmowani dzia�ania, ruchliwo��, refleks. Jedni lubi� r�norodno�� obowi�zk�w, mo�liwo�� wykazania w�am inwencji, "sprawdzanie si�" w sytuacjach ryzykownych. Inni wol� stabilizacj prac� w samotno�ci, �ci�le okre�lony zakres czynno�ci. O tym, jakie warunki pracy uwa�amy za po��dane b�d� niepo��dan decyduje temperament=�. Samopoznanie u�atwi nam zastanowienie si� nad tym, jaki jest na stosunek do: ~ innych ludzi (tolerancyjny, wyrozumia�y, opieku�czy, �yczliwy itp.), r przyk�ad przy wyborze zawodu nauczyciela powinno decydowa� to, c: lubimy dzieci; ~ pracy i obowi�zk�w - czy jeste�my dok�adni, odpowiedzialni, punktu lni, konsekwentni w realizacji wytkni�tego celu, czy na przyk�ad �atv~ podejmujemy zadania, ale r�wnie� �atwo przy pierwszych trudno�ciac z nich rezygnujemy, brak nam bowiem wytrwa�o�ci, cierpliwo�ci, sy tematyczno�ci. W takim przypadku, nawet je�li marzy si� o pracy m jakim� odkryciem (np. nowej szczepionki), uzyskanie efektu jest ma Z� Temperament - og� biologicznych i psychicznych czynnik�w wsp�tworz�cych osobow< (N. Silamy, S�ownik Psychologii. dz. cyt.). 16 realne. U�wiadomienie sobie w�asnych brak�w jest cenne, mo�na popracowa� nad sob�. To satysfakcjonuj�cy rezultat uzna�, �e na przyk�ad s�owo "ba�aganiarz" czy "sp�nialska" ju� do mnie nie pasuje; ~ siebie samego - jaka jest nasza samoocena, czy staramy si�, aby by�a zgodna z rzeczywistymi mo�liwo�ciami. Niska samoocena prowadzi do podejmowania zada� poni�ej mo�liwo�ci, poniewa� l�k przed pora�k� "parali�uje" i uniemo�liwia nie tylko realizacj�, ale nawet stawianie sobie ambitnych cel�w. Zawy�ona samoocena, lekcewa�enie obiektywnych ogranicze�, przecenianie swoich mo�liwo�ci (cz�sto zarozumia�o�� i nieprzyznawanie si� do b��du) prowadzi� nieuchronnie do niepowodze� i �yciowych pora�ek. Cz�owiek inteligentnyz' rzadko wpada w samouwielbienie. Warto sprawdzi�, czy poziom naszych aspiracji jest zgodny z naszymi ~sycho-fizycznymi mo�liwo�ciami. Serdeczne, �yczliwe kontakty z lud�mi, do ~:4�rych mamy zaufanie (np. grono przyjaci�), pomog� nam urealni� samo:~en�. Je�li jednak trudno pokona� w�asne s�abo�ci, przezwyci�y� nie�mia�o�� lub ~~~wiedzie� "nie" w sytuacji, kiedy uwa�amy, �e tak w�a�nie nale�y post�pi�, t~rawd�my, czy w naszym miejscu zamieszkania b�d� niedu�ej od niego ~~ileg�o�ci s� organizowane zaj�cia (warsztaty, treningi) dla m�odzie�y, u�at~~~iaj�ce uporanie si� z tymi problemami. W Polsce jest ponad 600 publicznych -~~radni psychologiczno-pedagogicznych (adres najbli�szej mo�na znale�� a~~, szkole), kt�re oferuj� wiele zaj��, takich, jak na przyk�ad: ~ treningi podejmowania decyzji, ~ treningi asertywno�ci, ~ treningi komunikowania si� mi�dzy rodzicami i dzie�mi i w grupie r�wie�niczej, ~ treningi efektywno�ci uczenia si�, ~ treningi radzenia sobie ze stresem, ~ zaj�cia aktywizuj�ce wyb�r zawodu. W procesie decyzyjnym dotycz�cym wyboru zawodu mo�na wykorzysta� w- ~~-nie� inne podej�cie, okre�laj�c w�asne preferencje wed�ug podzia�u pracy v~artego na relacjach, jakie zachodz� mi�dzy wykonawcami danego zawodu u przedmiotem pracyzz. Relacje te to: ~ Cz�owiek - cz�owiek, praca z lud�mi (np. lekarz), ~ Cz�owiek - rzeczy (technika), praca z narz�dziami (np. in�ynier mechanik), ~ Cz�owiek - dane, praca z informacjami (np. ksi�gowy), ~ Cz�owiek - przyroda, praca w kontakcie z natur� (np. le�nik), ~ Cz�owiek - dzie�o artystyczne, tw�rczo�� artystyczna (np. muzyk). Mam nadziej�, �e dalszy proces poznawania siebie, w aspekcie wyboru :zwodu, b�dzie �atwiejszy. Ka�dy wie, jak wa�ne s� zainteresowania, a ich "znanie nie nastr�cza wi�kszych trudno�ci. Wystarczy zastanowi� si�, jakie 2' Inteligencja - zdolno�� zrozumienia relacji istniej�cych mi�dzy elementami sytuacji i do ;- _ sowania si� do nich, tak by osi�gn�� sw�j cel. Jednostki obdarzone s� r�nymi formami �;strakcyjn�, praktyczn�, spo�eczn�) i poziomami inteligencji w zale�no�ci od swego wyposa�enia ~o�e "genetycznego osobistej aktywno�ci i �rodowiska (N. Silamy, S�ownik Psychologii. dz. cyt.). tb~ , 2z W. Trzeciak, Przygotowujemy si� do wyboru zawodu. Warszawa 1980. "` 19 :.a ~; lekcje, ksi��ki, zaj�cia najbardziej lubimy. Nie chodzi tu o zainteresowan chwilowe, przelotne, zmieniaj�ce si� na przyk�ad w zale�no�ci od tego, czy lu si� nauczycielk� (chocia� dobry nauczyciel mo�e wzbudzi� g��bokie zainteres wanie wyk�adanym przedmiotem), ale o zainteresowania trwa�e, mobilizuj�ce < podejmowania wysi�k�w, po�wi�cania czasu, pog��biania wiedzy z danej dzied; ny. Je�li jeste�my zainteresowani tym, co robimy, praca nas nie m�czy, a sukce osi�gane s� niejako "przy okazji" odkrywania coraz to nowych aspekt�~ znacze�, zastosowa�. Zainteresowania mog� dotyczy� r�nych dziedzin. M�wimy o zainteres waniach matematycznych, humanistycznych, mechanicznych, artystycznyc przyrodniczych... Mo�na jednocze�nie interesowa� si� kilkoma dziedzinami, r tylko geniusze osi�gaj� mistrzostwo w wielu r�nych, cz�sto odleg�ych od siec zawodach (Leonardo da Vinci - malarz, architekt, rze�biarz, technik - wynala ca, badacz przyrody, iilozo~. Cz�sto jednak zdarza si�, �e interesujemy : w r�wnym stopniu matematyk� i malarstwem b�d� literatur� i muzyk� i trud wybra�, co stanie si� naszym zawodem, a co towarzyszy� b�dzie jako hobl urozmaicaj�ce i wzbogacaj�ce �ycie. W podj�ciu decyzji pomo�e nam ocena zdolno�ci. Nie zawsze nas zainteresowania i zdolno�ci pokrywaj� si�. Mo�na bardzo interesowa� astronomi�, ale brak zdolno�ci matematycznych uniemo�liwi wyb�r zawoi astronoma. Najkorzystniej jest, je�li zainteresowania i zdolno�ci si� pokrywz (np. nie tylko lubi� rysowa�, ale mam zdolno�ci w tym kierunku; nie tyh interesuj� si� samochodami, ale mam uzdolr�enia techniczne). Ka�dy ucze� w �e zainteresowania i zdolno�ci nie gwarantuj� jeszcze sukcesu. Je�li nie przygoi j� si� do klas�wki, czy nie "odrobi�" pracy domowej, skutki nie ka�� na siei czeka�. A wi�c zn�w praca. Praca nad zdobywaniem wiedzy i umiej�tno~ rozwijaxiiem uzdolnie�, praca nad sob�. Nawet wielki talent bez pracy nie ~ szansy zab�ysn��. Przyk�adem mog� by� treningi sportowc�w czy wielogodzin �wiczenia muzyk�w. Przed podj�ciem ostatecznej decyzji o wyborze zawodu nale�y zada� so jeszcze jedno pytanie: Co jest dla mnie wa�ne, najwa�niejsze? Jakie warto�. stan� si� celem moich dzia�a�? B�dzie to by� mo�e lista pragnie�, takich jak przyk�ad szcz�liwe �ycie rodzinne, przygoda, s�awa, wielka mi�o��, samoreali cja, odpowiedni poziom materialny... i wiele innych. Warto�ci szczeg�owe, wa�ne w �yciu codziennym, powinny pe�ni� x wspomagaj�c� osi�gni�cie wy�szych cel�w. 3) Wyb�r wsp�hna��onka Wyborem wa�nym, a na pewno jednym z najwa�niejszych dla jaki naszego �ycia jest wyb�r partnera, przewa�nie podejmowany nieco p�nie: studiach lub po nich, ale zdarza si� r�wnie� w okresie nastoletnim. Cza z' Warto�ci - poj�cie wieloznaczne. Warto�ci ukierunkowuj� dzia�ania i s� podstaw� o tych dzia�a�. Warto�ci naczelne: np. mi�o��, wolno��, sprawidliwo�� ...Warto�ci szczeg�owe pieni�dze, mieszkanie, samoch�d... (L. Dyczewski, Rodzina polska i kierunki jej przez Warszawa 1981). 18 ol� D�C1 j na sem sceny :: np. mian. d�ugoletnia "szkolna przyja��", pierwsza mi�o�� - przekszta�caj� si� w trwa�y owi�zek, prowadz� do ma��e�stwa i za�o�enia rodziny. Ten wyb�r rzadko ,w i��e si� z ch�odn� kalkulacj�. Osoba b�d�ca przedmiotem naszego zaintereso~~ unia cz�sto poch�ania nas "bez reszty", nie zostawiaj�c miejsca na spokojn�, :obiektywn� ocen� rzeczywisto�ci. Potocznie m�wi si�, �e "mi�o�� jest �lepa". .f~ e~li nawet niezupe�nie, to zgodzimy si�, �e w okresie zakochania patrzy si� -rzez r�owe okulary. Ten drugi cz�owiek, kt�rego wybrali�my na towarzysza -. cia - kobieta (m�czyzna) - to inne JA, ukszta�towane w innych warunkach. ~~~ cz�onek rodziny, w kt�rej - by� mo�e - obowi�zywa� inny, odmienny od Wszego, system warto�ci, styl �ycia. "Inny" to nie znaczy "gorszy". Pytanie :9~0, czy i w jakim stopniu jeste�my przygotowani do akceptacji tej inno�ci. "�w j pocz�tku, w okresie wzajemnej fascynacji, kiedy nie tylko kochamy, ale o~~:~e�my zakochani, wszystko wydaje si� proste. Trudno�ci nie widzimy albo je ~~atelizujemy. Wierzymy, �e mi�o�� wszystko pokona. Dziewczyny - jak ~;:-, wzuj� badania - realniejsze od ch�opc�w w swojej samoocenie w stosunku r.- obiektu uczucia - cz�sto wpadaj� w niezbyt uzasadniony optymizm, -oceniaj�c w�asn� si�� oddzia�ywania. Uwagi rodzic�w o wzbudzaj�cych ~~ =pok�j zachowaniach narzeczonego - nawet uznaj�c ich zasadno�� - kwituj� ...~=niem "ja go zmieni�". Nic bardziej z�udnego. Odpowiedzialny, dojrza�y ~~ g�r partnera zak�ada akceptacj� jego indywidualno�ci, zgody na jego ~~ worealizacj� w zwi�zku. "Kocha� kogo� - to przede wszystkim pozwala� mu ..~ r.o, �eby by�, jaki jest"24. Je�li nie ma w nas tej zgody, trzeba zada� sobie z -.gnie, czy uczucie nasze to na pewno mi�o��. Mo�e mylimy je z chwilowym ,.. _roczeniem, fascynacj�, poci�giem fizycznym. Uczuciaz5 te nie wykluczaj� gra i�ci i cz�sto z ni� wsp�wyst�puj�, ale na pewno nie wyczerpuj� bogactwa, u; : v -e si� wi��e z tym najpi�kniejszym uczuciem, jakim mo�emy obdarzy� :r:-_ Mego cz�owieka. Im wi�kszy mamy trening w samoocenie i umiej�tno�ci oceny innych, im !~ -~ jej wiemy o r�nicach w potrzebach i oczekiwaniach w stosunkach mi�dzy r~~_~.ryznami i kobietami, i wreszcie - im lepiej znamy oczekiwania naszego ~~.~r : _ ~ca/dziewczyny, tym �atwiej unikniemy rozczarowa�. Dobrze wiedzie�, �e �''~- ~~!_1% ch�opc�w uwa�a, �e "kobiety powinny zajmowa� si� domem, a rz�dzenci~ = ::rajem pozostawi� m�czyznom"26. Czy tw�j wybrany te� tak uwa�a? Czy si� ": -.-~ zgadzasz? Warto odpowiedzie� wcze�niej na te pytanie, by� mo�e b�dzie aa~rc:~.-.~a na uzgodnienie wzajemnych oczekiwa�, mi�dzy innymi co do roli ~aw~ - ~^~izinie m�czyzny/ojca i kobiety/matki. Zbudowanie trwa�ego, szcz�liwego zwi�zku, umiej�tno�� wsp�lnego pokomm~ -,~" ania nieuniknionych trudno�ci zale�y przede wszystkim od dojrza�o�ci ~~~v~- ~bicznej obojga ma��onk�w. Na pocz�tku powiedzia�am, �e nigdy nie jest za wcze�nie na rozpocz�cie ~r~n ,--.awania siebie; dodam teraz, �e r�wnie� nigdy nie jest za p�no. "Wspaniale, !,irrw� =.,'krywacie siebie, wyznaczacie w�asne miejsce na ziemi. Wiedzie�, czego si� -` W. Wharton, Tato. Warszawa 1989. v Uczucia - �wiadome zjawiska psychiczne, nadaj�ce emocjonalne zabarwienie naszym ~war~~ ~ , -ze�eniom i wywieraj�ce wp�yw na nasze post�powanie (N. Silamy, S�ownik Psychologii. dz. ;arr, ' .A. Gonczarczyk, Orientacje �yciowe m�odzie�y w warunkach transformacji ustroju. dz. cyt. 19 chce, i robi� wszystko, co niezb�dne do osi�gni�cia celu to najwa�niejsze na t3 etapie naszego �ycia, na ka�dym etapie, w �yciu ka�dego cz�owieka."Z'. Zamierzeniem moim by�o u�atwienie m�odym ludziom pracy nad kreo~ niem w�asnego JA, umo�liwiaj�cej wzi�cie w swoje r�ce odpowiedzialno�ci jako�� �ycia, za w�asny rozw�j, ale i odpowiedzialno�ci za konsekwencje, jal niesie to dla innych. Czytelnika, kt�ry dobrn�� do ko�ca rozdzia�u, prosz�, a jeszcze raz odpowiedzia� na pytanie: "Jaki/jaka jestem?" i por�wna� ol odpowiedzi. 2' W. Wharton, Sp�nieni kochankowie. Pozna� 1996. 20 chce, i robi� wszystko, co niezb�dne do osi�gni�cia celu to najwa�niejsze na t~ etapie naszego �ycia, na ka�dym etapie, w �yciu ka�dego cz�owieka."z'. Zamierzeniem moim by�o u�atwienie m�odym ludziom pracy nad kreov~ niem w�asnego JA, umo�liwiaj�cej wzi�cie w swoje r�ce odpowiedzialno�ci jako�� �ycia, za w�asny rozw�j, ale i odpowiedzialno�ci za konsekwencje, jal niesie to dla innych. Czytelnika, kt�ry dobrn�� do ko�ca rozdzia�u, prosz�, a jeszcze raz odpowiedzia� na pytanie: "Jaki/jaka jestem?" i por�wna� ol odpowiedzi. Z' W. Wharton, Sp�nieni kochankowie. Pozna� 1996. 20 lfaria Ry� 2. Rozwijanie dojrza�ej osobowo�ci. "Ku dojrza�o�ci osobowej w ma��e�stwie" - propozycje �wicze� W prowadzenie Niniejsze opracowanie zawiera propozycje �wicze� dla m�odych ludzi, szczeg�lnie tych, kt�rzy kiedy� chcieliby zawrze� zwi�zek ma��e�ski. Zamiesz~aone tu �wiczenia stanowi� okazj� do przemy�le�, refleksji, poznania siebie. r~ zyskane wyniki mog� stanowi� materia� pomocniczy dla tw�rczej, owocnej ~ skusji przeprowadzonej w klasie, dla por�wna�, poznania pogl�d�w i oczekiv~.a� innych, a tak�e dla wypracowywania w�asnego modelu �ycia, opartego na ~t~bokich przemy�leniach i analizie przewidywanych skutk�w okre�lonych T,~~staw. Zasadniczym celem �wicze� jest pomoc w poznawaniu samego siebie, zrozumieniu mo�liwo�ci rozwoju swojej osobowo�ci. Warto tutaj podkre�li�, _ _ udany zwi�zek ma��e�ski wymaga nie tylko ci�g�ej troski, ale tak�e _-:ajomo�ci g��wnych zagadnie� dotycz�cych psychiki cz�owieka, znajomo�ci ;,.~ mego siebie. I chocia� szcz�cie w ma��e�stwie nie jest tylko prost� konsekwen r.,~ poznania, to jednak rzetelna znajomo�� samego siebie, a tak�e dobre ~�_~znanie przysz�ego wsp�ma��onka znacznie zwi�kszaj� szans� stworzenia i~~anego zwi�zku. ~ REALNE POZNANIE �WIATA. PASJA POZNAWANIA W przypadku m�odego cz�owieka wa�ny jest kierunek jego rozwoju. i~ du�ej mierze pomocne mo�e by� poznanie, w jaki spos�b poszerza on swoje z . n,zonty my�lowe, co go interesuje, co inspiruje jego aktywno��. W zakresie tej vr ablematyki wa�ne s� nie tylko kwestie zwi�zane z szeroko poj�t� wiedz�, ale :~ k�e problematyka ma��e�ska i rodzinna. ".~ �adnienia, kt�re uda�o mi si� zg��bi� ostatnio: ~.~ zadnienia, kt�re pragn� zg��bi�: 21 Przewidywane sposoby poznawania i termin realizacji: 1. ..................................................................................................................... 2. ..................................................................................................................... 3. ..................................................................................................................... Warto�ciowe ksi��ki przeczytane ostatnio: Autor .............................................................................................................. Tytu� ............................................................................................................... Wydawnictwo ................................................................................................. Miejsce i rok wydania .................................................................................... Moje refleksje ................................................................................................. Warto�ciowe ksi��ki dotycz�ce ma��e�stwa i rodziny przeczytane ostatnio: Autor .............................................................................................................. Tytu� ............................................................................................................... Wydawnictwo ................................................................................................. Miejsce i rok wydania .................................................................................... Moje refleksje ................................................................................................. Artyku�y, do kt�rych warto wr�ci�: Autor .............................................................................................................. Tytu� ............................................................................................................... Czasopismo ..................................................................................................... Rocznik ..... Rok ...... Strony .................................................................. Moje refleksje ................................................................................................. Artyku�y na temat ma��e�stwa i rodziny, do kt�rych warto wr�ci�: Autor ............................................................................................... Tytu� ................................................................................................ Czasopismo ...................................................................................... Rocznik ..... Rok ...... Strony ................................................... Moje refleksje .................................................................................. 22 2) PRAWID�OWY OBRAZ SAMEGO SIEBIE Zajrzyj w siebie! W Twoim wn�trzu jest �r�dlo, kt�re nigdy nie wyschnie, je�li potrafisz je odszuka�. Marek Aureliusz SAMOOCENA MOJE CECHY POZYTYWNE MOJE CECHY NEGATYWNE 1. 2. 3. 4. S. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12, 13. 14, 15. 16. 17. 18. 19. '_0. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 23 CECHY CHARAKTERU Poni�ej podane s� r�ne cechy charakteru. Zaznacz krzy�ykiem w jakim stopniu cenisz ka�d� z nich: CECHA bardzo ma�o w og�le ceni� I ceni� I ceni� I nie ceni� 1. pogoda ducha 2. zaradno�� 3. wierno�� 4. uczciwo�� 5. spryt 6. niezale�no�� i swoboda 7. �yczliwo�� 8. szczero�� 9. prawdom�wno�� 10. uczynno�� 11. odwaga 12. umiej�tno�� zarabiania du�ych pieni�dzy 13. wyzwolenie z kr�puj�cych norm moralnych 14. wewn�trzny �ad i harmonia 15. wsp�czucie 16. rozumienie innych 17. zdolno�� wybaczania 18. odpowiedzialno�� 19. opieku�czo�� 20. umiej�tno�� poprzestawani na ma�ym 24 Je�li zastanowi� si� nad sob� w odniesieniu da wszech�wiata, to kim ja jestem....? Ludwig van Beethoven CECHY, KT�RE CHCIA�BYM SPOSOBY I CZAS (CHCIA�ABYM) POSIADA� ICH REALIZACJI 1. 3. -t. 6. i 6. 9. =~). 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Nie szcz�d� czasu na to, aby by� szcz�liwym. Phil Bosmans 25 Cho�by�my caly �wiat przemierzyli w poszukiwaniu Pi�kna, nie znajdziemy go nigdzie, je�li nie nosimy go w sobie... Ralph Waldo Emerson POZIOM AKCEPTACJI SAMEGO SIEBIE W JAKIM STOPNIU AKCEPTUJ�: SFERA (ZDECYDOWANIE I RACZEJ TAK I RACZEJ NIE IZDECYDOWAN TAK NIE WYGL�D ZEWN�TRZNY UZDOLNIENIA TEMPERAMENT CHARAKTER �WIAT UCZU� POSTAWY WARTO�CI NORMY STYL �YCIA Pi�kno ludzi jest najwi�kszym pi�knem ziemi. Johann H. Pestalozzi CO PRAGN� ZMIENI� I SPOSOBY I CZAS REALIZACJI l. ..................................................... I. .................................................... 2. ..................................................... 2. .................................................... 3. ..................................................... 3. .................................................... 4. ..................................................... 4. .................................................... 5. ..................................................... 5. .................................................... 26 3) POSTAWA MI�O�CI DOBRO, KT�RE DOSTRZEGAM W: KORZYSTNYM WYDARZENIU NIEKORZYSTNYM .....................