tytu�: "PRZYGOTOWANIE DO �YCIA W RODZINIE" autor: pod redakcj� Krystyny Ostrowskiej i Marii Ry� cz�� 2 Materia�y pomocnicze dla nauczycieli, wychowawc�w i rodzic�w DAM OFICYNA WYDAWNICZO-POLIGRAFICZNA "ADAM" WARSZAWA 1997 Zdj�cie na I stronie ok�adki TOMASZ GO��B Zdj�cie na IV stronie ok�adki LESZEK RUDNICKI Redaktor Naczelny ADAM MAZUREK Redaktorzy merytoryczni prof. dr hab. KRYSTYNA OSTROWSKA dr hab. MARIA RY� Redaktor techniczny JOANNA ROMANOWSKA-BARANOWSKA Korekta ANNA ANDRE-URBA�SKA (c) Copyright by Krystyna Ostrowska, Maria Ry� Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna ..ADAM" Warszawa 1997 ,:,. ,..,.. .,~.. .... ISB1 83-86940-33-6 Motto: Zachwyt ukochan� osob� jest odpowiedzi� na warto��, kt�r� ona stanowi. Dietrich von Hildebrand Spis tre�ci Cz�� I Materia�y pomocnicze dla nauczycieli, wychowawc�w i rodzic�w Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 I. Rodzina jako zadanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1. Podstawowe funkcje rodziny - Krystyna Ostrowska . . . . . 9 2. Przygotowanie do pe�nienia r�l ma��e�skich i rodzinnych - Maria Ry� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 3. By� dobrymi rodzicami we wsp�czesnym �wiecie - Aleksandra Szymanowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 :1. M�czyzna jako m�� i ojciec - Bronislaw Mierzwi�ski . . . . 49 a. Cz�owiek chory w rodzinie - Malgorzata Ko�cielska . . . . . 6? 6. Ma��e�stwo i rodzina w �wietle prawa - Ewa ?'okarczyk . . . 81 II. Ku dojrza�o�ci osobowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 1. �y� i odkrywa� swoj� godno�� - Stanislaw Janiec . . . . . . 101 '. Komunikowa� sig z lud�mi - Lidia Grzesiuk . . . . . . . . . 113 ~. Dorasta� do �ycia w ma��e�stwie - Maria Ry� . . . . . . . . 125 .~. Integrowa� swoj� p�ciowo��, aby kocha� - Wojciech Boloz . 135 ~. Kocha�, aby si� rozwija� - Wladyslaw Szewczyk . . . . . . . 145 5 III. Dojrzewanie i odpowiedzialna prokreacja . . . . . . . . . . . 1. Rozw�j prenatalny dziecka. Aspekty, metody, kryteria oceny - Zygmunt ~Ifadeja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Dynamika rozwoju dziecka przed urodzeniem - Dorota Kornas-Biela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Rozw�j p�ciowo�ci cz�owieka - Wojciech Boloz . . . . . . . . 4. Dlaczego naturalne planowanie rodziny - El�bieta W�jcik . . 5. P�odno�� i metody jej rozpoznawania - Hanna Cera�ska-Gosz czy�ska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Antykoncepcja w programie kontroli urodze� - Wlodzimierz Fijalkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Choroby przenoszone drog� p�ciow� - Bogdan Chazan . . . 2C 21 21 153 153 167 183 197 V~prowadzenie 201 213 S�owo "rodzina" wywo�uje r�ne emocje, uczucia i my�li tak u dzieci, m�odzie�y, jak i doros�ych. Jednym poj�cie to kojarzy si� z pe�nym dobroci 219 u�miechem rodzic�w, dziadk�w, z czu�ym zatroskaniem matki, siln� i pewn� r�k� ojca oraz jego m�drymi i dalekowzrocznymi radami. Przypomina ono wsp�lnie sp�dzane �wi�ta, wakacje, spacery, rozmowy o ludziach, rzeczach, zdarzeniach, o historii, Ojczy�nie i o Bogu. Zapewne u tych os�b s�owo "rodzina" przywo�uje w pami�ci ciep�e i bezpieczne miejsce dzieci�stwa, zabawy, odrabiania lekcji, wypoczynku, pracy nad sob� i dla otoczenia. U niekt�rych os�b s�owo "rodzina" budzi smutek, nostalgi�, poczucie zagro�enia, l�k, a nieraz z�o��, gniew. Staj� im przed oczyma obrazy pe�ne smutku, grozy, pijanego i awanturuj�cego si� ojca zrozpaczonej, zagubionej i bezradnej matki, nieraz zimnego domu, w kt�rym nie by�o co je��, a poniszczone meble by�y wyprzedawane na alkohol. S� i tacy, u kt�rych s�owo "rodzina" wyzwala t�sknot� za innym, ciep�ym i szcz�liwym domem, gdzie byliby kochani, zaakceptowani, uznani za sw�j wysi�ek i prac�, gdzie mogliby uzyska� pomoc, rad� i wsparcie wtedy, gdy prze�ywaj� obawy i niepokoje. R�ne wi�c s� oblicza rodzin, r�ne do�wiadczenia, jakie wynosi si� ze swego rodzinnego domu. Jednak�e, jak wykazuj� badania, wszyscy-niezale�nie od wieku, wykszta�cenia i miejsca zamieszkania - bardzo wysoko ceni� warto�� dobrej rodziny. Niedawno przeprowadzone badania (czerwiec 1996 rok) potwierdzi�y tak�e, �e m�odzie� oczekuje od doros�ych przekazania takiej wiedzy i takich umiej�tno~ci, kt�re pozwol� im w przysz�o�ci zachowa� i pomno�y� mi�o��, jak� obdarzaj� si� ludzie w chwili podejmowania decyzji o za�o�eniu rodziny. Oddajemy do r�k rodzic�w, nauczycieli i wychowawc�w ksi��k� Przygotovranie do �ycia w rodzinie. Mamy nadziej�, �e tre�ci w niej zawarte s� odpowiedzi� na oczekiwania m�odych ludzi. Dostarczaj� bowiem informacji, kt�re dotycz� takich zagadnie� jak: rola i funkcja rodziny w spo�ecze�stwie, prawa i obowi�zki os�b zak�adaj�cych wsp�lnot� rodzinn�, poznanie i kszta�towanie w�asnych umiej�tno�ci w przygotowywaniu si� do pe�nienia r�l ma��e�skich i rodzicielsmich. Podj�to r�wnie� problemy warto�ci i znaczenia postaw wobec niepe�no:prawnego lub chorego cz�onka rodziny, umiej�tno�ci organizowania czasu wolnego i zabawy w rodzinie. Istotne w tego typu problematyce s� te� takie tre�ci, kt�re dotycz� odpowiedzialnego rodzicielstwa, ucz� poznawania siebie i wsp�ma��onka oraz szacunku dla siebie i innych. We wsp�czesnym �wiecie coraz cz�ciej zwraca si� uwag� na to, �e przygotowanie do �ycia w rodzinie powinno by� r�wnie powa�nie traktowane jak przygotowanie do r�l zawodowych. Wymaga wi�c wiedzy i umiej�tno�ci, a tak�e odpowiednio d�ugiego czasu i cierpliwo�ci. Wiadomo bowiem, �e wytrwa�o��, up�r i konsekwencja sprzyjaj� doskonaleniu r�nych umiej�tno�ci zawodowych i spo�ecznych. To samo dotyczy przygotowania do �ycia w rodzinie. Przygotowanie to wi��e si� z najwa�niejszymi problemami ludzkiego istnienia, a tak�e z sensem i celem �ycia, z idea�ami i warto�ciami. Obejmuje ono tak�e takie przygotowanie m�odego cz�owieka, aby realizowa� swoj� p�ciowo�� w spos�b odpowiedzialny, szanuj�c og�lnoludzkie warto�ci. Odpowiedzialno�� w pe�nieniu r�l rodzicielskich wynika nie tylko z posiadania gruntownej wiedzy, dotycz�cej problematyki ma��e�stwa i rodziny, ale tak�e z kszta�towania w sobie postawy mi�o�ci w stosunku do innych, z rozwijania zdolno�ci i motywacji do samowychowania, kierowania swoim 'zyciem. Warto podkre�li�, �e wielowymiarowo�� i wielofunkcyjno�� rodziny nie mo�e by� uj�ta w jednym, cho�by najbardziej obszernym opracowaniu. Niniejsza publikacja, kt�ra jest dzie�em specjalist�w z r�nych dziedzin dotycz�cych ma��e�stwa i rodziny, stanowi pewn� propozycj� podejmowania problem�w i sposob�w ich przedstawiania. W Polsce istnieje ju� dosy� bogata i obszerna literatura, kt�ra mo�e s�u�y� zar�wno rodzicom, jak i nauczycielom oraz uczniom w pog��bianiu refleksji na temat zagadnie� zwi�zanych z rodzin�. Mamy nadziej�, �e Przygotowanie do �ycia w rodzinie nie tylko dostarczy wiedzy dotycz�cej okre�lonych problem�w, ale r�wnie� zainspiruje Czytelnik�w do w�asnych poszukiwa� oraz pomo�e w nawi�zaniu dialogu mi�dzy wychowuj�cymi i wychowywanymi. Krystyna Ostrowska Maria Ry� CZE�� I I. Rodzina jako zadanie Krystyna Ostrowska 1. Podstawowe funkcje rodziny 1) Rodzina jako grupa i wsp�lnota os�b Rodzina to z punktu widzenia uk�adu spo�ecznego najmniejsza grupa spo�eczna, o kt�rej m�wimy, �e jest pierwotna i �e stanowi wsp�lnot� os�b oraz d�br materialno-ekonomicznych. Grupa pierwotna jest pierwsz� grup�, z jak� spotyka si� jednostka, przychodz�c na �wiat. Gdy za� m�wimy o grupie, to mamy na my�li nast�puj�ce w �a�ciwo�ci takiego zbioru os�b: Grupa zak�ada pewn� liczb� os�b. Na og� s�dzi si�, �e przynajmniej trzy osoby stanowi� grup�. Ka�da grupa ma swoje ~.~ �asne, przyj�te b�d� narzucone cele i zadania. Grupa kieruje si� uznawanymi -normami post�powania, dysponuje specyficznymi dla siebie �rodkami, cho� :no�e korzysta� r�wnie� z tych, kt�re s� w�a�ciwe innym grupom, jak i pojedyn.zym osobom. Odr�nienia jednej grupy od innej dokonuje si� ze wzgl�du na -odzaj symboli, terminologi�, czyli u�ywany j�zyk, spos�b komunikowania si� wzory zachowa�. Ka�da grupa istnieje dzi�ki temu, �e zaspokaja potrzeby �~~~~oich cz�onk�w. W przypadku rodziny mo�emy m�wi� o tym, �e ma ona w�a�ciwe dla siebie pele, zadania, dysponuje w�a�ciwymi tylko sobie �rodkami, kieruje si� okre�a~nymi zasadami, normami prowadz�cymi do realizacji cel�w, ma w�asny j�zyk, ;~ zory zachowa�, znak�w i rzeczy. Ka�da grupa, a wi�c i rodzina, chc�c realizowa� cele, do kt�rych zosta�a dowo�ana, musi mie� o�rodek kierowania i wypracowywany system kont-,lowania dzia�a� przybli�aj�cych realizacj� zada� i cel�w. W�a�nie ze wzgl�du -.~ powy�sze elementy struktury rodziny w dziejach ludzko�ci istnia�y tzw. rody -uatriarchalne i patriarchalne, czyli takie, w kt�rych liderem by�a kobieta, i takie, :~ kt�rych liderem by� m�czyzna. Wsp�cze�nie sugerowano przyj�cie modelu ::~; . rodziny partnerskiej, jednak zwa�ywszy na typowe funkcje i dynamik� _-upy, trudno zgodzi� si� na model grupy efektywnie funkcjonuj�cej bez systemu ,:i:rowniczego, przyw�dczego i kontrolnego. W rodzinie, jak w ka�dej grupie, istnieje system nagr�d i kar, kt�rymi ~vsponuj� cz�onkowie rodziny jako �rodkami s�u��cymi osi�gni�ciu za�o�onych 9 cel�w. Rodzice mog� w stosunku do dzieci, a tak�e nawzajem wobec siebie u�ywa� takich nagr�d i kar, kt�re s� z jednej strony skuteczne, z drugiej za; nastawione na poszanowanie godno�ci osoby. Mo�e by� te� tak, �e system kap i nagr�d odgrywa jedynie dora�n� rol�, to znaczy przynosi efekty kr�tkoter minowe. Na przyk�ad mocny krzyk, uderzenie mo�e spowodowa�, �e p�acz�cy dziecko przestanie p�aka�, ale problem nie zostanie rozwi�zany, gdy� ta reakcja rodzica nie by�a nakierowana na dotarcie do przyczyny p�aczu. R�wnie� czasen stosowane nagrody, na przyk�ad pieni�ne za dobre stopnie, mog� byc nieskuteczne dla osi�gni�cia takiego celu, jakim jest zainteresowanie nauk� wzbudzanie ciekawo�ci, pobudzanie do obowi�zkowo�ci, pracowito�ci. Innymi s�owy, rodzice powinni poszukiwa� adekwatnych do zaplanowa nych cel�w �rodk�w zach�ty lub przeciwstawiania si�. Bardzo niestosownymi karami mog� okaza� si� o�mieszanie, zawstydzanie niedostrzeganie wysi�ku. W tym miejscu warto zapozna� si� z dziesi�cioma zaleceniami, dyrek tywami, zasadami, wa�nymi dla rodzic�w. Tak�e uczniowie mog� je wykorzys ta� jako regu�y post�powania w r�inych dzia�aniach podejmowanych wsp�lnie z innymi. Oto one: 1. S�owem i czynem okazywa� sobie wzajemn� mi�o��, zatroskanie gotowo�� do wsp�dzia�ania i pomocy. 2. Stara� si� pozna� pozytywne cechy drugiej osoby, a tak�e dotrze� do je ukrytych mo�liwo�ci i zdolno�ci. 3. Planowa� i wykonywa� r�ne zadania i prace wsp�lnie. Niewa�ne, cz: s� to drobne, czy du�e sprawy. 4. Dostrzega� i nagradza� wysi�ek, a nie tylko ostateczny rezultat dzia�ania 5. Unika� zwrot�w i zachowa�, kt�re poni�aj� ludzk� godno��. Krytyko wa� i kara� za niew�a�ciwe zachowanie, niedbalstwo. 6. Nie wymaga� od innych czego�, od czego uwalniamy si� sami. By wiarygodnym w tym, czego oczekuje si� od innych. 7. Nie akcentowa� zbytnio swojego po�wi�cenia, wyrzeczenia, ale racze m�wi� o swoich problemach i trudno�ciach. 8. Stara� si� ze sob� rozmawia� na r�ne tematy, nie eliminowa� innycl z udzia�u w podejmowaniu decyzji, kt�rych skutki s� wa�ne dl. wszystkich. 9. Umie� powiedzie�: dzi�kuj�, przepraszam, prosz�. 10. Uczy� si� �mia� z siebie, swoich niezgrabno�ci, niedoskona�o�ci - mie dystans do samego siebie. O wsp�lnocie os�b m�wimy wtedy, gdy tworz�ce j� osoby �wiadomi urzeczywistniaj� takie same cele i d��enia �yciowe, warto�ci, kieruj� si� tyrs samymi normami post�powania. Przede wszystkim jednak cz�onkowie rodzin przedk�adaj� dobro i korzy�ci wszystkich cz�onk�w wsp�lnoty nad korzy�c osobiste. S� gotowi z tych ostatnich zrezygnowa�, gdyby dobro wszystkich lu kt�rego� z cz�onk�w by�o zagro�one. Bardzo cz�sto jeste�my obserwatoram takich zachowa� ze strony matki, ojca b�d� rodze�stwa, wtedy gdy rezygnuj� ot z w�asnych sukces�w, korzy�ci, zaspokojenia potrzeb, aby zapewni� te osi�� ni�cia swoim dzieciom lub bratu czy siostrze. Jednak�e w prawdziwej wsp�lnoci oczekuje si� r�wnowa�no�ci i symetryczno�ci takich zachowa�. Wszyscy cz�on kowie na miar� swoich mo�liwo�ci powinni by� gotowi do dzia�a� na rzec 10 innych cz�onk�w grupy. We wsp�lnocie os�b MY g�ruje nad Ja. Ale r�wnie� tylko w dobrze pojmowanej wsp�lnocie JA jest szanowane, cenione i uwzgl�dniane. Oznacza to, �e potrzeby matki, ojca, dziecka/dzieci s� rozpoznawane i zaspokajane w spos�b, kt�ry shi�y rozwojowi ka�dej osoby. Rodzina stwarza takie warunki, gdy� w�a�nie w tym wsp�lnotowym uk�adzie os�b, po��czonych wi�zami mi�o�ci, troski, serdeczno�ci, �yczliwo�ci, wsparcia mo�na najlepiej rozpoznawa�, ~:o w �yciu jest wa�ne, cenne, po��dane. W rodzinie najpierw do�wiadczamy, czym gest sprawiedliwo��, przebaczanie, po�wi�cenie, lojalno��, solidarno��, pos�usze�snvo, prawda, odpowiedzialno��. W rodzinie poznajemy system warto�ci. Dynamika proces�w zachodz�cych w rodzinie stwarza okazj� do uwyra�nienia i realizacji tych wszystkich warto�ci, kt�re w innych grupach spo�ecznych w ca�ym spo�ecze�stwie znajduj� swoje odbicie, i od kt�rych wielokrotnie zale�y =unkcjonowanie poszczeg�lnych grup spo�ecznych, instytucji spo�ecznych i pa�s:wowych. Dlatego panuje zgoda w okre�laniu rodziny jako szko�y �ycia, czyli r:~iejsca, w kt�rym kszta�tuje si� p�niejszy styl �ycia. Rodzina - wsp�lnota os�b podzielaj�ca te same cele i d��enia, normy ~~~st�powania i warto�ci jest tak�e wsp�lnot� materialn�. Jest miejscem osobo~e�o rozwoju tworz�cych j� os�b, urzeczywistniania warto�ci i kszta�towania ~:~.lu �ycia, jest te� miejscem przygotowania do przysz�ego funkcjonowania _. ~ innych grupach spo�ecznych, religijnych oraz organizacjach politycznych pa�stwowych. Ta ostatnia rola rodziny odnosi si� nie tyle do uczenia ~; ?mpetencji profesjonalnych, ile do uczenia kompetencji �ycia w grupie, _.~konywania wybor�w, urzeczywistniania warto�ci. Rodzin� mo�na ujmowa� jako jednopokoleniow� i wielopokoleniow�. ~'. ~~dzina jednopokoleniowa to matka, ojciec, dziecko/dzieci; rodzin� wielo-~, &~oleniow� tworz� nie tylko rodzice i dzieci, ale tak�e dziadkowie oraz inne aby spokrewnione, na przyk�ad ciotki, wujowie, stryjowie. e� iie mi ny �ci ub mi mi Egcie >n:cz Funkcje rodziny Rodzina - jako najmniejsza grupa i wsp�lnota os�b - spo�r�d innych grup -. ~~ j onuj�cych w uk�adzie spo�ecznym wyr�nia si� w�a�ciwymi tylko dla siebie i:-r:~iami. Funkcje rodziny to wed�ug socjolog�w zesp� przypisanych jej zada� _.~ efekty, kt�re s� ich wynikiem. Realizacja funkcji rodzinnych zale�y od postaw cz�onk�w rodziny wobec y _.~rn. kt�re przypisuje si� rodzinie, i kt�re dobrowolnie s� podejmowane przez ~~t _~lcnk�w. ~~~cjologowie, psychologowie, politycy spo�eczni wyr�niaj� nast�puj�ce _- r.:~e rodziny: ~ prokreacyjn�, ~ socjalizacyjno-kulturotw�rcz�, ~ opieku�czo-wychowawcz�, ~ wspomagaj�c� rozw�j osobowo�ci, ~ wspomagaj�c� rozw�j moralno-religijny, ~ ekonomiczn�, ~ profilaktyczn�. 11 a) Funkcja prokreacyjna rodziny oznacza przyj�cie - na podstawie historii rozwoju ludzko�ci, wiedzy naukowej i do�wiadczenia �yciowego poszczeg�lnych spo�ecze�stw i narod�w - �e rodzina jest t� wsp�lnot� os�b, kt�ra spe�nia najkorzystniejsze warunki, aby w niej przyszed� na �wiat nowy cz�owiek i w niej przygotowywa� si� do samodzielnego i odpowiedzialnego �ycia po osi�gni�ciu odpowiedniego stopnia dojrza�o�ci biologicznej, psychicznej, spo�ecznej i duchowej oraz profesjonalnej, zawodowej. Nie nale�y ukrywa� faktu, �e zdarzaj� si� rodziny, w kt�rych mo�na zauwa�y� pewne niedostatki, a nawet powa�ne braki w poszanowaniu, zrozumieniu, gotowo�ci do wyrzecze�, odpowiedzialno�ci za opiek� i wychowanie m�odego pokolenia, ale nie mo�e to by� argumentem za przeniesieniem prokreacyjnej funkcji poza obszar rodziny. Wiemy bowiem z licznych bada� naukowych i obserwacji �ycia - tak w aspekcie historycznym, jak i bie��cych wydarze� - �e rodzina, w kt�rej panuje jedno�� cel�w i d��e�, systemu warto�ci, w kt�rej nie ma podzia��w ja - ty, ja - wy, my - wy r�wnie� w dziedzinie przekona� i aktywno�ci jest najlepszym gwarantem wprowadzenia nowych cz�onk�w spo�ecze�stwa w ich indywidualne i spo�eczne dorosle �ycie. Spo�ecze�stwa, lokuj�c okre�lone funkcje w pewnych grupach, oczekuj� od tych grup ich realizacji; od prawid�owego funkcjonowania rodziny zale�y trwanie danego narodu, spo�ecze�stwa, czyli zapewnienie ci�g�o�ci pokole�. Tak wi�c rodzina przez swoj� funkcj� prokreacyjn� staje si� gwarantem istnienia danej spo�eczno�ci, narodu, przekazania dziedzictwa kulturowego, tradycji oraz rozwoju i post�pu tej spo�eczno�ci, tego narodu czy pa�stwa. Realizacja prokreacyjnej funkcji rodziny wymaga z jednej strony odpowiedniej wiedzy, umiej�tno�ci i postaw odno�nie do zasad planowania liczby dzieci w rodzinie, ale z drugiej - wymaga odpowiednich postaw spo�ecznych, patriotycznych i poziomu to�samo�ci osobowo�ciowej, przede wszystkim mi�o�ci, kt�ra jest spoiwem mi�dzy ma��onkami i dzie�mi. Macierzy�skie i ojcowskie zachowania zwierz�t - obserwowane przez licznych badaczy i opisane na przyk�ad w ksi��ce Vitusa B. Dr�schera Nestwarme. Wie Tiere Familienprobleme l�sen' - dowodz�, �e s� one bardzo precyzyjnie zaprogramowane i ujawniaj� si� oraz rozwijaj� pod wp�ywem specyficznych bod�c�w uruchamiaj�cych reakcje hormonalne i chemiczne w organizmie matki lub ojca. Z cz�owiekiem jest inaczej, gdy� tylko u cz�owieka aktywno�� seksualna poprzez rozum, uczucia oraz normy etyczne i moralne mo�e by� u�wiadomiona jako prowadz�ca do powo�ania do �ycia nowego cz�owieka. Por�wnanie ze �wiatem zwierz�t pozwala u�wiadomi� sobie i zrozumie�, �e czlowiek musi dokona� namys�u nad swoj� zdolno�ci� rodzenia cz�owieka. Istotne jest u�wiadomienie sobie tego, �e rozw�j i kszta�t �ycia drugiego cz�owieka zostaj� z�o�one w nasze r�ce, a mo�e lepiej powiedzie�: powierzone naszemu kochaj�cemu sercu. By inny cz�owiek, rozpoczynaj�c swoje �ycie, na wa�nych jego etapach czu� si� bezpieczny, m�g� si� rozwija�, doskonali�, tworzy�, potrzebna jest akceptacja i mi�o�� oraz wiele lat trwaj�ca (a mo�e ca�e �ycie) pomoc innych. ' V. B. Dr�scher, Rodzinne gniazdo. Jak zwierz�ta rozwi�zuj� swoje problemy rodzinne. Warszawa 1988. 12 Cz�owiek w rzeczywisto�ci nie jest istot� samowystarczaln�, do pe�ni realizacji swego �ycia potrzebuje nie tylko by�, ale i dzia�a� z innymi. Prokreacyjna funkcja rodziny domaga si� uczenia akceptacji i szacunku dla drugiego cz�owieka. b) Funkcja socjalizacyjna rodziny - niezale�nie od tego, czy jej cz�onkowie s� tego �wiadomi, czy nie - dokonuje si� nieomal w ka�dej rodzinnej sytuacji. Matka lub ojciec, zach�caj�c dziecko do pilno�ci, pos�usze�stwa, osi�gania dobrych wynik�w w nauce, tym samym uwyra�niaj� znaczenie - zar�wno zachowa�, �rodk�w prowadz�cych do osi�gni�cia tych cel�w, jak i ukazuj� ich wa�no�� w �yciu cz�owieka. Istniej� trzy wa�ne mechanizmy, za pomoc� kt�rych dokonuje si� proces socjalizacji, czyli proces poznawania i w��czania si� w �ycie spo�eczne, przyj�cia warto�ci, norm, wzor�w zachowania, nauczenia si� sposob�w osi�gania sukcesu w spo�ecze�stwie. Pierwszy mechanizm, zwany modelo~waniem, polega na obserwacji zachowania innych i skutk�w, jakie to zachowanie powoduje. Zachowania, kt�re przynosz� sukces, powodzenie, uznanie, korzy�ci :materialne i osobiste, s� cz�ciej na�ladowane, czyli wykorzystywane we -a-�amym �yciu. Osoby, z kt�rymi ��cz� nas silne wi�zy emocjonalne: mi�o��, serdeczno��, przyja��, �yczliwo��, powa�anie, staj� si� najlepszymi modelami. R�wnie� osoby maj�ce w�adz�, dysponuj�ce �rodkami, ciesz�ce si� autorytetem i pres:�em spo�ecznym, czy chc�, czy nie, s� modelami zachowa�, postaw, opinii, ~~ekona�, wyra�ania uczu�. Rodzice dla dziecka s� pierwszymi i najwa�niejszymi modelami stylu �ycia, -,zwi�zywania problem�w, komunikowania si� z innymi, realizacji warto�ci norm. S� modelami r�wnie� dlatego, �e w�a�nie z rodzicami ��czy nas bardzo ~..lna wi� emocjonalna, oni zaspokajaj� nasze potrzeby, przez d�ugie lata maj� -_.~d nami w�adz� i dysponuj� �rodkami. Bardzo wa�ne jest u�wiadomienie sobie, �e zawsze mo�emy stanowi� dla ~; ~ bo� pewien punkt odniesienia - wz�r, model �ycia i model bycia cz�owiekiem. Drugi mechanizm wprowadzania w �ycie spo�eczne, czyli socjalizowania, to . :=lugiwanie si� systemem kar i nagr�d. Stosowane kary mog� mie� charakter dolegliwo�ci fizycznej, psychicznej, _chowej, moralnej. Na przyk�ad kara izolacji za pope�niony czyn przest�pczy TT ~: �e zmieni� dotychczasowe warunki �ycia danej osoby z korzystnych na ~_ e ~ orrystnie w bardzo wielu sferach. Skuteczno�� kar i nagr�d w du�ym stopniu zale�y do subiektywnego ~.zuwania dolegliwo�ci kary, od akceptacji osoby, kt�ra wymierza kar� lub .:~_ nuje nagrodami, od wielko�ci i si�y kary lub nagrody, ale przede wszystkim ~~W~ :ego, czy dostrzegany jest zwi�zek pomi�dzy czynno�ci�, zachowaniem, .. ~~: gem dzia�a� a otrzyman� nagrod� lub wymierzon� kar�. Trzeba zdawa� sobie spraw�, �e instrument karania i nagradzania spe�nia r.a_: funkcj� uwyra�niania warto�ci sprawiedliwo�ci, mi�o�ci, odpowiedzialno-~i~a-no�ci, tolerancji. Tak wi�c jest to wa�ny mechanizm wprowadzania ~.._. - ~.�eka w �ycie spo�eczne. Trzecim mechanizmem socjalizacji jest uwewn�trznianie, kt�re zak�ada ~~~.: mae zaanga�owanie os�b w przyswojenie i zaakceptowanie warto�ci i norm. _-:. mechanizm socjalizacji zostaje w��czony wtedy, gdy zdolno�ci poznawcze, i ~ _~~ zdolno�� nie tylko konkretnego my�lenia, ale tak�e my�lenia logicz 13 no-abstrakcyjnego, symbolami, ideami, uzupe�nianiem brakuj�cych element�v do ca�o�ci, zaczynaj� si� rozwija� i utrwala�. Mechanizm uwewn�trzniania, czyi przyjmowanie postaw, norm, warto�ci jako tych, z kt�rymi dana osoba si~ identyfikuje, uto�samia, wi��e si� z przej�ciem od my�lenia konkretnego dc abstrakcyjno-konkretnego, czyli zaczyna si� oko�o 12. roku �ycia i trwa w latacl nast�pnych. Dziecko zaczyna odkrywa� sam� istot� sprawiedliwo�ci, prawdy, mi�o�ci solidarno�ci, tolerancji i przyjmuje wzorce ich realizacji nie ze wzgl�du n. wymagania innych, ale ze wzgl�du na osobiste pragnienia bycia dobrym sprawiedliwym, tolerancyjnym, us�u�nym, mi�ym itp. Im dziecko w rodzinie ma wi�cej mo�liwo�ci zaobserwowania zachowa b�d�cych realizacj� systemu warto�ci i norm moralnych i prawnych, tym wi�ksi jest prawdopodobie�stwo uwewn�trznienia przez nie postaw, warto�ci, norm Jednocze�nie dziecko mo�e pozna� i wypr�bowa� r�ne sposoby urzeczywist niania warto�ci. Jego �yciowe do�wiadczenie jest bogatsze i pe�niejsze, staje si cz�owiekiem otwartym na inno��, pluralizm, szacunek dla ka�dego. Im rodzice konsekwentniej i ze zrozumieniem korzystaj� z systemu ka i nagr�d, tym skuteczniej mog� wprowadzi� dziecko w �wiat warto�ci, zasap wsp�ycia spo�ecznego, zwyczaj�w i obyczaj�w. Im wi�cej czasu doro�l po�wi�caj� na rozmow�, wyja�nianie, poznanie spraw dzieci i m�odzie�y, tyn lepiej mog� pom�c im w ich rozwi�zywaniu oraz uczy�, jakimi �rodkam dochodzi si� do celu. Jednak z ca�� moc� trzeba powiedzie�, �e osobisty przyk�ad jest najlepsi metod� socjalizacji. Ten fakt dostrzega m�odzie�, gdy m�wi: "daj przyk�ad, ni wyk�ad", ale m�odzie�, przygotowuj�c si� do przysz�ych r�l m�a, �ony, ojca matki, powinna zdawa� sobie spraw�, �e w przysz�o�ci pod jej adresem jej dzie< skieruj� te same oczekiwania. c) Funkcja kulturotw�rcza rodziny to mi�dzy innymi piel�gnowanie i po� trzyurywanie tradycji, zwyczaj�w i obyczaj�w danego rodu, grupy lokalnej cz narodu. Te zadania rodziny najcz�ciej s� realizowane podczas obchod�w �wia religijnych, pa�stwowych, spo�eczno�ci lokalnych, rocznic historycznych, wa: nych wydarze� dotycz�cych przodk�w i aktualnie �yj�cych cz�onk�w rodum Jest to tak�e kultywowanie przywi�zania do okre�lonych zawod�w, pras upodoba� i zainteresowa�, na przyk�ad medycznych, spo�ecznikowskich, religi nych. Do kulturotw�rczej funkcji rodziny trzeba zaliczy� dba�o�� o kultur codziennego �ycia danej rodziny, spos�b wyra�ania si�, piel�gnowanie movc ojczystej, spos�b ubierania si�, czysto�� i schludno�� otoczenia, w kt�rym s mieszka. Dba�o�� o estetyk� i wystr�j domu jest na pewno podtrzymywanie i rozwijaniem kultury. S� jednak sytuacje, gdy pewne rodziny bardziej dynamie nie w��czaj� si� w tworzenie kultury, czy to przez bezpo�redni� prac� artystyc n�, malarsk�, rze�biarsk�, naukow�, odkrywcz� i tw�rcz�, czy te� przy sponsorowanie takiej dzia�alno�ci. Mamy wiele przyk�ad�w rodzin, kt� wnios�y wybitny wk�ad w rozw�j kultury polskiej. Jednak o kulturze dane� narodu, o dynamice tej kultury decyduje tak�e to, co dzieje si� w przeci�tnyc rodzinach. Kulturowo-socjalizacyjne nastawienie rodziny mo�na obserwowa� tak poprzez rzeczy, kt�rymi ona si� otacza, kupuje, piel�gnuje. Mo�na pozna� tak po tym, do jakich symboli jest przywi�zana. Znaki i symbole s� wyraze 14 preferowanych warto�ci religijnych, estetycznych, poznawczych, konsumpcyjnych itp. Cz�owiek �yj�cy w otoczeniu pi�kna i harmonii sam zaczyna tworzy� pi�kno, �ad i harmoni�. Uwra�liwianie na pi�kno, estetyk�, muzyk�, sztuk� poci�ga za sob� r�wnie� korzystanie z kultury i sztuki. Rodzice s� tymi, kt�rzy wprowadzaj� w ten �wiat, chodz�c z dzie�mi do teatru, kina, muze�w, s�uchaj�c razem muzyki, �piewaj�c, czytaj�c ksi��ki i prowadz�c rozmowy o sztuce i kulturze. d) Funkcja opieku�czo-wychowawcza. 3edynie cz�owiek jest wychowywany. Co to znaczy? O zwierz�ciu m�wimy, �e podlega tresurze, a cz�owiek jest poddany procesowi wychowywania. Czym wi�c r�ni si� tresura od wychowania? Tresura nie uwzgl�dnia mo�liwo�ci wp�ywania tresowanego na przebieg procesu. Tresowany poddany jest porcji bod�c�w, kt�re maj� wywo�a� okre�lony skutek (np. pos�usze�stwo psa). Wychowywanie to dynamiczny proces, w kt�rym osoba wychowuj�ca, na arzyk�ad rodzic, nauczyciel wspomaga dzieci, m�odzie� w rozpoznawaniu ich potencjalnych mo�liwo�ci, zdolno�ci, zainteresowa�, ukazuje im, jak �y�, po co w�, jak stawa� si� coraz bardziej cz�owiekiem. Wychowywanie cz�owieka wynika z w�a�ciwo�ci naszej natury. Zwi�zane pst z tym, �e cz�owiek staje si� tym, kim mo�e by� i tym, kim jest na ka�dym Mapie swojego rozwoju, d���c do coraz wy�szych i lepszych form rozwoju charakteru i osobowo�ci. Cz�owiek wymaga wychowania i samowychowania, gdy� jest osob� "w .srodze", kt�ra dzi�ki swojej aktywno�ci i wsp�dzia�aniu z innymi, korzystaj�c ich pomocy osi�ga coraz wy�sze poziomy swego rozwoju, a nadto mo�e przekracza� pewne ograniczenia fizyczne, psychiczne i duchowe. Wychowywa-~ie jest wi�c procesem wsp�dzia�ania wychowawcy-rodzica i wychowanw:a-dziecka. Wychowawca dysponuje wiedz� o mo�liwo�ciach dochodzenia do ~~~raz pe�niejszego rozwoju osobowo�ci, zdobywania wiedzy o sobie i �wiecie, ~:ontrolowania swoich emocji i zachowa�. Wychowawca stymuluje wychowanka do urzeczywistniania pewnego idea�u ~~sobowego, spo�ecznego, duchowego. W rodzinie wychowawcami s� rodzice, rnatka i ojciec, starsze rodze�stwo, dziadkowie. By� wychowawc� nie jest �atwo, :rzeba posiada� okre�lon� wiedz� o naturze cz�owieka, o prawach rozwojowych, ., czynnikach u�atwiaj�cych lub utrudniaj�cych rozw�j. Jaka wiedza jest szczeg�lnie potrzebna? Wsp�czesna psychologia rozwojowa i wychowawcza, a tak�e pedagogika :-nog� dostarczy� niezb�dnej wiedzy i umiej�tno�ci wychowawczych, trzeba tylko .hcie� korzysta� i mie� odpowiedni� motywacj� zdobywania wiedzy o: ~ cechach psychologicznych dziecka na r�nych etapach jego rozwoju, ~ prawach rozwoju uczu�, my�lenia, podejmowania decyzji, kszta�towania systemu samokontroli, rozwoju moralnego, religijnego, t znaczeniu wysy�anych do dziecka komunikat�w, kt�re kszta�tuj� obraz samego siebie i poczucie warto�ci, wizji �wiata, ~ mechanizmach kszta�towania postaw, zaspokajania potrzeb itp. Wychowanie traktowane jako proces ukierunkowuj�cy i wspomagaj�cy -~~zw�j sfery psychicznej, spo�ecznej, moralnej i religijnej cz�owieka nie tylko ~ maga wiedzy, kompetencji, umiej�tno�ci, ale nade wszystko przyjaznego, ~.:rdecznego, akceptuj�cego i rozumiej�cego podej�cia. 15 Kto chce by� wychowawc�, rodzicem, jest zobowi�zany uczy� si� akceptac i poznawania oraz rozumienia zachowa� innych i swoich. Cz�owiek jest istot� my�l�c�, rozumiej�c� i dokonuj�c� wybor�w, nie jej automatem i z g�ry zaprogramowanym �ywym organizmem, kt�ry po. wp�ywem czarodziejskiej r�d�ki si� rozwija. Rozw�j cz�owieka wymaga jeg indywidualnego zaanga�owania, dlatego s�usznie czyni� ci, kt�rzy zach�caj i stymuluj� do osobistego w��czania si� dziecka w proces wychowania. Jest t nazywane podmiotowym traktowaniem wychowanka. Od zachowania rodzic�w, ich wiedzy, umiej�tno�ci, poznania i rozumiem proces�w rozwojowych cz�owieka w jakim� sensie zale�y �ycie, zdrowie, rozwi fizyczny, psychiczny, spo�eczny i duchowy dziecka. Badania naukowe jednoznacznie dowodz�, �e warunki psychospo�ecznE w jakich wychowuje si� cz�owiek, mog� u�atwia� lub utrudnia� zdobywani coraz wy�szych poziom�w rozwojowych i stawanie si� coraz bardziej cz�owie kiem. Przecie� od rodzic�w, od ich pe�nej mi�o�ci akceptacji przede wszystkix zale�y nasze �ycie. Dzi�ki ich po�wi�ceniu, troskliwo�ci, wyrzeczeniu, zapobie� liwo�ci, rozumowi, zdolno�ciom organizacyjnym, pracowito�ci dziecko 0 chwili urodzin ma zaspokojone potrzeby pokarmowe, snu, �wie�ego powietrza odpoczynku, ciep�a, a przede wszystkim bezpiecze�stwa fizycznego i psychic: nego. Zaspokojenie materialno-bytowych, fizjologicznych potrzeb daje mo: liwo�ci rozwoju biologicznego. Zapewnienie potrzeb bezpiecze�stwa, czu�o�c mi�o�ci, blisko�ci staje si� fundamentem rozwoju psychicznego, spo�eczneg i duchowego. Opieku�cza funkcja rodziny nie sprowadza si� wi�c tylko d zapewnienia dziecku jedzenia, ubrania, warunk�w do snu, zabawy, odpoczynki ale tak�e obejmuje te wszystkie dzia�ania, kt�re s�u�� zachowaniu zdrowi. uchronienia przed niebezpiecze�stwami dla rozwoju fizycznego, psychicznego spo�ecznego i duchowego. Szczeg�ln� rol� w efektywnej realizacji tej funkcji rodzicielskiej odgryvr tzw. wyobra�nia spo�eczna, rozwojowa, przestrzenna. Co to oznacza? Wyobra�nia potrzebna do realizacji funkcji opieku�czo-wychowawcz oznacza umiej�tno�ci i zdolno�ci przewidywania wielu mo�liwych rozwi�za nast�pstw, wydarze�, kt�re mog� mie� zwi�zek `z aktualn� sytuacj�. Pos�u�n si� prostym przyk�adem braku wyobra�ni. Matka, kt�ra wysz�a na spac z ma�ym dzieckiem w w�zku, spotyka nagle swoj� kole�ank�, zatrzymuje ; i rozmawia, jest zadowolona, tym bardziej, �e dziecko spokojnie �pi, ale r zwraca uwagi na to, �e zatrzyma�a si� w miejscu, gdzie na dachu prowadzone roboty. W pewnym momencie na w�zek spada kawa�ek ceg�y, rani�c �pi� dziecko. Mo�na by�o tego unikn��, gdyby matka mia�a rozwini�t� w wysoki stopniu wyobra�ni�, czyli uwzgl�dni�a jednocze�nie mo�liwo�� dzia�ania wie bod�c�w prowadz�cych do r�nych skutk�w. Wyobra�ni� �wiczy si� tak, j inne umiej�tno�ci. Opieku�cza funkcja rodziny realizuje si� r�wnie� w tworzeniu optymalny materialnych, fizycznych warunk�w �ycia domowego, na przyk�ad popr: wydzielenie w domu miejsca do zabawy, pracy, nauki, odpoczynku, spo�ywa pokarm�w. Aczkolwiek pierwsz� i podstawow� wsp�lnot� spo�eczn�, kt�ra realizuje potrzeby dziecka, jest rodzina, to jednak trzeba pami�ta�, �e r�wnie� realizacj� opieku�czo-wychowawczych, a tak�e innych funkcji jest odpowiedz 16 lne pa�stwo. Polityka spo�eczna pa�stwa, stan gospodarki, prawodawstwa, systemu podatk�w, zaplecze infrastruktury mog� sprzyja� lub utrudnia� po~zczeg�lnym rodzinom wype�nianie zada�, nawet wtedy, gdy rodzice s� w pe�ni ach �wiadomi. Rodzina nie dzia�a w pr�ni, ale jest jednym z element�w z�o�onego systemu spo�ecznego. e) Wspomaganie rozwoju osobowo�ci. Powo�ane do �ycia dziecko jest osob� ~d samego pocz�cia i przynale�y mu ochrona, godno��, szacunek i takie prawa, akie ma ka�dy inny cz�owiek. Jednak�e osobowo�� jako zbi�r w�a�ciwo�ci i cech asychicznych, spo�ecznych i duchowych rozwija si� i kszta�tuje przez ca�e �ycie, .izi�ki pomocy innych i w�asnej aktywno�ci. Rodzina jest wi�c pierwszym �rodowiskiem wspomagaj�cym rozw�j osoboa~-o�ci. W rodzinie kszta�tuj� si� g��wne struktury osobowo�ci, na przyk�ad ;~-iedza o sobie i �wiecie, postawy wobec siebie i innych oraz sytuacji i zdarze�. Szczeg�lne znaczenie w rozwoju osobowo�ci ma wiedza o sobie, samoocena samoakceptacja. Te elementy struktury osobowo�ci kszta�tuj� si� pod wp�ywem ~~ �asnej aktywno�ci oraz odnoszonych sukces�w i pora�ek. Tak�e w du�ym ~~opniu pod wp�ywem informacji, jakich o nas samych dostarczaj� nam inni, przede wszystkim osoby dla nas wa�ne, bliskie (znacz�ce), szczeg�lnie rodzice nauczyciele. Psychologowie i socjologowie m�wi� o tzw. samospe�niaj�cych si� przepow bedniach. Oznacza to, �e cz�sto jeste�my tacy, jakimi chc� i widz� nas inni. ~.amospe�niaj�ce si� przepowiednie dotycz�ce postrzegania innych os�b modyfir.uje nie tylko zachowanie si� danej osoby, ale i jej w�a�ciwo�ci. Je�li postrzegamy ~:~~go� jako dobrego, mi�ego, sympatycznego, przyjaznego, odpowiedzialnego, ;_ adnego zaufania itp., to osoba ta dzia�a zgodnie z tym modelem. Je�li -~~~strzegamy inn� osob� jako leniw�, nieodpowiedzialn�, k�amczuch�, niegodn� .::ufania, to ten obraz r�wnie� zaczyna modyfkowa� zachowanie tej osoby �taje si� tzw. spe�niaj�c� si� przepowiedni�. Postrzeganie ma��onk�w oraz dzieci w rodzinie, przypisywanie im pewnych ~M tor�w ma wa�ne znaczenie w relacjach rodzinnych. Dobrze jest uczy� si� ~-~ptymalnego" spogl�dania na braki i ostro�nie pos�ugiwa� si� "pesymistycz-'_.m" wzorem ludzi. W rodzinie stymulowany jest rozw�j potrzeb, ich nasilenie, poziom i stopie� :uspokojenia. R�wnie� - jak ju� wspomniano - w rodzinie poznaje si� vwewn�trznia system warto�ci, doskonali si� proces my�lenia, poznawania, L :~ agi, rozwija si� inteligencja, zainteresowania. Obecnie psychologowie pos�uguj� si� wieloma koncepcjami osobowo�ci, L $ tego wymieniono tu te elementy struktury osobowo�ci, kt�re w r�nych ~~A = nfiguracjach wyst�puj� we wszystkich teoriach. Rozw�j osobowo�ci w rodzi obejmuje wszystkich cz�onk�w poprzez procesy interakcyjne, wzajemne ~~ �p�dzia�anie, wsp�lne rozwi�zywanie problem�w, podejmowanie decyzji, � lizacj� zada� i cel�w osobistych i wsp�lnotowych. Zmienia si� wiedza o sobie, onych cz�onkach rodziny, nabiera si� przekonania o swoich mo�liwo�ciach imiej�tno�ciach, uczy si� kompromisu, opanowywania, cierpliwo�ci, od::zania zaspokajania potrzeb. Wielo�� sytuacji, zr�nicowane relacje i zadania, realizowane przez po,,Tczeg�lnych cz�onk�w rodziny, mi�dzy innymi nauka, praca zawodowa, :~:zestnictwo w grupach kole�e�skich, lokalnych, religijnych - sprzyjaj� kszta� 17 towaniu osobowo�ci. Jednak podobnie - jak wspominano przy procesacl wychowania - musz� by� spe�niane pewne istotne warunki, aby proce kszta�towania osobowo�ci nie ulega� zaburzeniu. Wa�na jest obecno�� w rodzinie wszystkich os�b: ojca, matki, dziadk�w dzieci. Przy czym nie chodzi tylko 0 obecno�� fizyczn�, ale o rzeczywist zaanga�owanie poszczeg�lnych os�b w sprawy i problemy innych cz�onk�w rodziny. Zaanga�owanie, obecno�� i uczestnictwo decyduje o jako�ci wi�c ��cz�cej poszczeg�lnych cz�onk�w rodziny, daje tak�e szans� zaobserwowani. sposob�w radzenia sobie z r�nymi problemami. Jest okazj� do pobudzeni. samodzielnego my�lenia i wykonywania pewnych zada�. Bardzo wa�ne jes prowadzenie rozm�w, wzajemne informowanie si� o rado�ciach, smutkacl problemach, sukcesach. Wa�ne jest tak�e okazywanie uczu�, tak pozytywnycr rado�ci, zadowolenia, mi�o�ci, jak i negatywnych: z�o�ci, gniewu, buntu i rozmowa o tych uczuciach. Rodzina jest tak� grup�, gdzie kontakty z poszczeg�lnymi cz�onkami s bezpo�rednie "twarz� w twarz" i dlatego jest ona jedynym i niepowtarzalnyr miejscem, gdzie inni cz�onkowie rodziny mog� najlepiej nas obserwowa�, pozna nasze dobre i z�e zachowanie, w�a�ciwo�ci, przyzwyczajenia. Dlatego te w rodzinie s� ogromne zasoby niewykorzystywanych mo�liwo�ci wzajemnego wspierania si� w rozwoju, wymaga to tylko akceptacji i gotowo�ci do s�uchani innych i zmiany. i~ Wspomaganie rozwoju moralno-religijnego. Aby rodzina mog�a funkc jonowa� i realizowa� swoje zadania podtrzymywania �ycia ka�dego cz�owieka zaspokajania jego potrzeb, stymulowania rozwoju, ochrony zdrowia, utrzyma nia to�samo�ci i ci�g�o�ci, musi korzysta� z repertuaru norm reguluj�cyc wsp�ycie rodziny z szersz� spo�eczno�ci� i pomi�dzy lud�mi. Tak wi� w rodzinie zapoznajemy si� z systemem norm spo�ecznych, prawnych, mora' pych, obyczajowych. Rodzina jest pierwsz� szko�� rozwoju moralnego i religi nego. W przygotowaniu do przysz�ego odpowiedzialnego �ycia w rodzinie wa�n jest zastanowienie si� nad tym, jak rodzice: ojciec i matka wprowadzaj� w �wia �adu i �ycia moralnego zgodnego z prawem. Wymaganie pos�usze�stwa, system nakaz�w, zakaz�w i zasad, kt�~ reguluj� �ycie rodziny same przez si�, przez ich przestrzeganie staj� si� cz�ci naszego �wiata wewn�trznego, naszego systemu reguluj�cego zobowi�zani wobec siebie, innych ludzie (w tym rodzic�w), przyrody, Boga. W realizac zada� wspomagania rozwoju moralno-religijnego szczeg�ln� rol� ma do spe niema ojciec. Ojciec jest uto�samiany z w�adz�, si��, autorytetem osoby stoj�c na stra�y �adu i porz�dku. Dlatego, jak dowodz� liczne badania psychologiczt i socjologiczne, zachowania ojca, jego spos�b bycia, zgodno�� dzia�a� z d klaracjami odgrywaj� wa�n� rol� w przyswojeniu przez dziecko zasad mora nych i prawnych. W pierwszym okresie �ycia, gdy dziecko jest ca�kowicie zdane na opiek zaspokoje�ie potrzeb i w�adz� rodzicielsk�, mo�e zdarzy� si�, �e nawet rodzi nie przestrzegaj�cy osobi�cie norm moralnych i prawnych mog� wymusza� tak zachowania od swoich dzieci. Najcz�ciej motywem dzia�a� jest wtedy l�k przy utrat� mi�o�ci, l�k przed kar�, niezaspokojeniem podstawowych potrze W miar� dorastania ten spos�b �ycia zgodnego z normami moralnymi i pra~ 18 nymi traci na znaczeniu, gdy� dziecko mo�e si� przekona�, �e ojciec czy matka nie jest tak silny (np. fizycznie), nie ma absolutnej w�adzy, a niekt�re potrzeby mo�na samemu zaspokoi�. Dlatego osobisty wz�r rodzic�w nie tylko uznaj�cych normy moralne i prawne, ale tak�e wedle nich uk�adaj�cych �ycie osobiste, zawodowe, rodzinnne jest najlepsz� metod� zapewniaj�c� uwewn�trznienie norm moralnych i prawnych, tak by sta�y si� osobistymi zasadami �ycia. R�wnie� ta funkcja rodziny wymaga od m�odzie�y namys�u i odpowiedzialnego przygotowania, trzeba bowiem stara� si� pozna�, wedle jakich norm i zasad .-moralnych dzia�a�, jakie normy i zasady uznawane s� za wa�ne w spo�ecze�stwie, :ho� mo�e nie wszyscy je respektuj�. Zdarza si� nieraz, �e rodzice, kt�rym nie udaje si� utrzyma� harmonii pomi�dzy dostrzeganiem wa�no�ci norm a osobistym dzia�aniem, s� bardzo :~ymagaj�cy i surowi wobec swoich dzieci. Jednak ten spos�b post�powania nie est skuteczny; lepiej przyzna�, �e ma si� trudno�ci, cho� uznaje si� wa�no�� akich� zasad i zach�ca� do ich respektowania, ni� si�� wymaga� od dzieci ich przestrzegania. Niestety, przed wsp�czesnymi rodzicami stoi znacznie wi�cej zada�, ni� .~ ynika to z analizy funkcjonowania rodziny w poprzednich okresach historycz-wch. Przede wszystkim rodzice du�o czasu po�wi�caj� pracy zawodowej 'zarobkowej, kt�ra odbywa si� poza domem. Dziecko nie ma mo�liwo�ci �~ stematycznego i w miar� d�ugiego czasu obserwowania wielu zachowa� -udzicielskich. Zar�wno rodzice, jak i dzieci dzia�aj� w sytuacji, w kt�rej nieustannie musz� nape�nia� brakuj�ce elementy sytuacji, zdarze�, �achowa�, postaw, opinii, -motywacji, by mie� sp�jny obraz rzeczywisto�ci, w kt�rej �yj�. To, czym 'spe�niamy brakuj�ce fragmenty ci�gu zdarze�, mo�e nie zawsze by� w pe�ni prawdziwe, gdy� na przyk�ad mo�e pochodzi� z obserwacji innych os�b, zdarze� vikcyjnych, filmowych, teatralnych itp. By� mo�e w�a�nie ten fakt powoduje, �e :z�sto mylimy si� w naszych ocenach sytuacji, zdarze�, os�b i dlatego b��dnie ~3dzimy, b��dnie podejmujemy decyzje. W rodzinie dokonuje si� tak�e uwyra�nienie relacji z Bogiem i religi�. godzina jest pierwsz� wsp�lnot�, kt�ra wprowadza w �wiat prze�y� religijnych ub je eliminuje z �ycia jednostki. Od osobistego zaanga�owania religijnego -~~dzic�w, ich postaw i zachowa� religijnych zale�y, czy zetkni�cie z religi� ma :.aki sam charakter, jak zetkni�cie ze spo�eczno�ci�, innymi lud�mi, przyrod�, czy :~� dokonuje si� na innym etapie rozwoju cz�owieka, w wyniku jego osobistych poszukiwa�. W spo�ecze�stwach o ma�ym zr�nicowaniu religijnym, na przyk�ad -,w Polsce, gdzie wi�kszo�� os�b przyznaje si� do religii chrze�cija�skiej, rytm w_ cia rodziny wyznaczony jest rytmem �ycia religijnego i ko�cielnego. Ju� przyj�cie dziecka na �wiat ��czy si� z w��czeniem go nie tylko do ~.~ sp�lnoty spo�ecznej, ale tak�e do wsp�lnoty religijnej. Pierwszym zetkni�ciem � religi� jest chrzest, nast�pnie rodzice wprowadzaj� dziecko w religi� przez T�ownictwo, my�lenie i poj�cia religijne. Rodzice jako pierwsi przekazuj� dziecku :wiedz� o Bogu i zasadach komunikowania si� z Nim. Swoim zachowaniem, postawami religijnymi dokumentuj� tak�e wa�no�� rozwoju religijnego w �yciu .:z�owieka. Wystr�j mieszkania, otoczenia mo�e wskazywa� na wa�no�� i rang� �eligii w �yciu danej rodziny. 19 Trzeba jednak pami�ta�, �e aczkolwiek rodzina mo�e wprowadza� i wprc wadza w rzeczywisto�� religijn�, to jednak autentyczne wprowadzenie mu dokonywa� si� w ��czno�ci z ca�� wsp�lnot� religijn�: duchownymi i �wieckim kt�rzy j� tworz�, i musi podlega� pewnej systematyzacji. Dlatego zaj�ci katechetyczne wspieraj�, dope�niaj� i ukierunkowuj� rozw�j religijny os�l Wa�ne jest tak�e systematyczne i trwa�e uczestnictwo w �yciu religijnym dan~ spo�eczno�ci. W tym miejscu trzeba zaznaczy�, �e rozw�j religijny sprzyj otwarciu si� na innych ludzi, ich potrzeby, na �wiat przyrody, poszer2 horyzonty my�lowe i pomaga udzieli� sobie odpowiedzi na pytanie o ser istnienia i w�asn� to�samo��. Osoby przyznaj�ce si� do przynale�no�ci do danej religii, przygotowuj�c s do przysz�ego �ycia w rodzinie, nie mog� pomija� religijnego wymiaru wsp�lnol rodzinnej. W�a�nie dzi�ki rodzinie mog� przetrwa� pewne zwyczaje i zachowam religijne, na przyk�ad zwi�zane z obchodzeniem wa�nych �wi�t czy uroczysto� religijnych, dotycz�ce poszczeg�lnych os�b, codzienna praktyka modlitw; analizowanie w�asnych zachowa� (rachunek sumienia). Nie mo�na pomin�� faktu, �e w rodzinie cz�owiek przychodzi na �wiat i przy cz�onk�w rodziny jest �egnany, gdy odchodzi z tego �wiata. Te dwa graniczy momenty w �yciu cz�owieka w szczeg�lny spos�b uwypuklaj� znaczenie rodzic w przygotowaniu cz�owieka do �ycia w �wiecie i w przygotowaniu go do odej�c z tego �wiata, w kt�rym �y�, tworzy� i zostawi� �lady swojej egzystencji. Rodzic jest szczeg�lnym miejscem zrozumienia tajemnicy �ycia i tajemnicy �mier - przej�cia do nowego �ycia. Rodzina jest dlatego najlepszym miejscem do�wia~ czepia wa�no�ci i sensu �ycia, gdy� tylko w rodzinie wzajemne relacje mi�d: osobami maj� najbardziej intymny charakter. Czy� mo�e by� silniejsze zje noczenie os�b, ni� to ��cz�ce dziecko z matk� przed jego narodzeniem, i to prz~ 9 miesi�cy. Ojciec jest tak�e (po�rednio) w��czony w ten proces jedno�ci, od jel aktywnego, akceptuj�cego udzia�u zale�y samopoczucie matki, jej stany emo jonalne, a nawet nierzadko zdrowie. Ojciec, maj�c pewien dystans, mo�e lepe oceni� potrzeby matki i dziecka, ale musi by� �wiadom takiej w�a�nie swojej ro �ycie wielu rodzin koncentruje si� r�wnie� wok� wa�nych wydarz religijnych: �lubu, chrztu, I komunii �w., bierzmowania, pogrzebu. Trzel jednak u�wiadomi� sobie, �e same te uroczysto�ci, nawet bardzo podnios�e, r mog� wyczerpywa� religijnych funkcji rodziny. Potrzebne jest sta�e i s~ tematyczne uczestnictwo w �yciu religijnym. Rodzina jako ca�o�� w��czona wsp�lnot� religijn�, parafialn� w spos�b autentyczny, �ywy i zaanga�owa: przyczynia si� do rozwoju religijnego swoich cz�onk�w i tworzy klimat religij w danym spo�ecze�stwie i wsp�lnocie lokalnej. g) Ekonomiczna funkcja rodziny nie mo�e by� rozumiana jedynie ja zaspokojenie potrzeb materialno-bytowych jej cz�onk�w. Gdy m�wimy o ek nomicznej funkcji rodziny, to my�limy o tym, �e ka�da rodzina dzi�ki pra poszczeg�lnych cz�onk�w wnosi istotny wk�ad w zasobno�� i si�� ekonomicz pa�stwa. Pewne rodziny, niekiedy prowadz�ce w�asne rodzinne przedsi�biorstw gospodarstwa rolne wnosz� szczeg�lny wk�ad ekonomiczny do ca�ej wsp�lny spo�ecznej. Znane s� nie tylko w kraju, ale i za granic� te rodziny, kti przyczyni�y si� do rozwoju pewnych ga��zi przemys�u cukierniczego, w��kic niczego, spo�ywczego, rolnego, motoryzacyjnego. 20 Ekonomiczna funkcja rodziny jest nie do przecenienia. Dzi�ki tej aktywno~ci rodzin powi�ksza si� doch�d narodowy pa�stwa i mo�na lepiej zabezpieczy� interesy wszystkich grup spo�ecznych. W przygotowaniu si� do przysz�ych r�l rodzicielskich wa�ne jest r�wnie� _Twr�cenie uwagi na ten aspekt i udzielenie sobie przez m�odzie� odpowiedzi na -_!ytanie: Czy widzi mo�liwo�� i ma takie umiej�tno�ci i wiedz�, aby ich rodzina nie tylko zaspokaja�a ekonomiczne potrzeby swoich cz�onk�w, ale tak�e ~~rganizowa�a miejsca pracy dla innych i stymulowa�a rozw�j jakie� dziedziny _w_ cia gospodarczego? h) Profilaktyczna funkcja rodziny sprowadza si� do sta�ej obserwacji neutralizacji tych czynnik�w, kt�re mog� zagra�a� zdrowiu i �yciu, rozwojowi ,sychicznemu, spo�ecznemu, duchowemu cz�onk�w oraz jedno�ci i realizacji -_.ada� i cel�w rodziny jako wsp�lnoty. Jest to wi�c wyszukiwanie i stymulowanie _zia�ania tych czynnik�w, kt�re sprzyjaj� zdrowiu, rozwojowi os�b i jedno�ci :~~ sp�lnoty. Jakie czynniki mog� zagra�a� rodzinie? Zgodnie przyjmuje si�, �e nieodpowiednie �ywienie, nieracjonalny tryb --,. ~~ia, brak wypoczynku, nadmierne przeci��enie fizyczne czy psychiczne, o�ywanie �rodk�w uzale�niaj�cych, nikotyny, alkoholu czy innych �rodk�w ~_. choaktywnych, wczesna i niekontrolowana aktywno�� seksualna mog� ..:powi� zagro�enie dla zdrowia fizycznego, psychicznego i moralnego. Nieumiej�tno�� i brak troski o pe�ne szacunku i godno�ci wyra�anie swoich ::n�w emocjonalnych zwi�zanych z zachowaniem innych cz�onk�w rodziny, -spe�nianie przez nich oczekiwa� w zakresie realizacji zada�, kt�re przed nimi ,i~�. prowadzi do przeci��enia psychicznego, powoduj�c stresy i zaburzenia ~, =unkcjonowaniu i rozwoju osobowo�ci. Nieumiej�tno�� rozmowy, k��tnie, awantury, czasami wulgarny j�zyk to .~ nie� czynniki zagra�aj�ce rodzinie i rozwojowi osobowemu. Wa�nym czynnikiem zagra�aj�cym jest niekorzystna lub z�a organizacja :~ i chroniczny brak czasu, aby by� razem, co� wsp�lnie wykonywa�, :nawia�, dyskutowa�, poznawa�. Pewne osobiste nawyki, na�ogi, upodoba -~ :.. kt�re dezorganizuj� �ycie wsp�lnotowe, to kolejne czynniki utrudniaj�ce raniczaj�ce wsp�ycie w rodzinie. Kondycja materialna rodziny, praca _ ;~ ~~,dowa matek, zw�aszcza na zmiany, d�ugotrwa�a nieobecno�� w domu ~~~-.. ~ ego z rodzic�w s� te� uznawane za czynniki, kt�re mog� ujemnie wp�ywa� na �:.~-:~oni�, jedno�� rodziny i sprzyja� zaburzeniom w zachowaniu dzieci, ~w:~olnieniu tempa rozwoju ich uczu�, sfer poznawczych, wykonawczych. .:~:~ak te czynniki nie s� bezpo�rednimi przyczynami zagra�aj�cymi rozwojowi ~_~no�ci rodziny, ale w po��czeniu na przyk�ad z cz�stym spo�ywaniem ::~~holu, za�ywaniem �rodk�w psychoaktywnych, tendencjami agresywnymi Ti~: ~v_ lko dezorganizuj� �ycie rodzinne, ale tak�e hamuj�, utrudniaj� i niszcz� m �j osobowo�ci poszczeg�lnych cz�onk�w. Mog� te� prowadzi� do utraty ~-~~wia psychicznego b�d� fizycznego. W�r�d czynnik�w wymagaj�cych rozumnej kontroli trzeba umie�ci� korzy.._nie z post�pu technicznego: telewizji, komputera. Te dwa �rodki techniczne ~xv si� przeka�nikami informacji oraz ��cznikami z innymi lud�mi, kultur�, ~:ami �ycia, �wiatem warto�ci. Rozumne korzystanie z nich mo�e poszerza� ~" rdz�, uczy� nowych sposob�w radzenia sobie z problemami, stymulowa� 21 w�asn� tw�rcz� aktywno��. I przeciwnie - nie kontrolowane korzystanie z ty urz�dze� pod wzgl�dem tre�ci i po�wi�canego im czasu mo�e przyczyni� si� ~ zaburze� w rozwoju osobowym i spo�ecznym. Zaburzenia te wyra�aj� izolacj� od ludzi, przejmowaniem wzor�w zachowa� niezgodnych z uznany warto�ciami i wyznawan� religi� oraz celami i d��eniami, kt�re cz�owiek sol sam wytycza. Czynnikami neutralizuj�cymi zagro�enia mog� okaza� si� silne wi�zi em< jonalne, wzajemna mi�o��, �yczliwo��, podzielanie tych samych przekona� i warl �ci. Wa�na jest tu przede wszystkim wyrazisto�� i jasno�� cel�w i zada�, kt�re da rodzina chce osi�gn�� tak w wymiarze jednostkowym, jak i wsp�lnotowym. Przyj�cie tzw. jednocz�cej filozofii �ycia, czyli nadrz�dnych idei, warto� kt�re porz�dkuj� i hierarchizuj� r�ne bardziej lub mniej szczeg�owe c~ i zadania wydatnie pe�ni funkcj� stymuluj�c� jedno�� rodziny, jej rozw�j i roz~ poszczeg�lnych cz�onk�w. Takimi ideami mog� by�: ~ �ycie w przyja�ni z Bogiem, z lud�mi, z ca�ym �wiatem, ~ Pozostawienie po sobie trwa�ego �ladu w kulturze, nauce, sztuce, ~ Bycie pomocnym innym, ~ Bycie szermierzem pokoju mi�dzy lud�mi, ~ Rozwijanie w�asnej rodowej tradycji i wnoszenie nowych element ubogacaj�cych. Wsp�czesne nauki spo�eczne, ale tak�e medyczne przypisuj� rodzi bardzo wa�n� rol� profilaktyczn�, s�usznie uznaj�c, �e rodzaj, jako��, cz�st~ liwo��, nasilenie relacji mi�dzyludzkich w rodzinie oraz wielko�� i r�y poziomowo�� realizowanych zada� daje niewyczerpane okazje, by rodzina ja ca�o�� dzia�a�a na rzecz ochrony zdrowia, �ycia, rozwoju osobowego, religijne; moralnego, spo�ecznego. 3) Wszyscy pragniemy mie� dobr� rodzin� i szcz�liwe �ycie ma��e�skie Wielu badaczy dynamiki �ycia rodzinnego zwraca uwag�, �e okre�le "szcz�liwe �ycie ma��e�skie" i "szcz�liwe �ycie rodzinne" zawieraj� w so mocno zr�nicowane tre�ci. Mimo to we wszystkich badaniach ten cel, odwieczne pragnienie - niezale�nie od p�ci, wieku i Wykszta�cenia - zajm pierwsz� pozycj� w�r�d deklarowanych cel�w i zada� �yciowych. Cho� wszy pragniemy szcz�cia ma��e�skiego i rodzinnego, to czy o tym samym my�lir W �wietle bada� naukowych o szcz�liwym �yciu ma��e�skim lub rod; nym decyduj� nast�puj�ce czynniki: ~ Subiektywna, osobista ocena funkcjonowania ma��e�stwa, rodziny konywana na zasadzie por�wnania z innymi rodzinami, ma��e�stw lub wzorcem, kt�ry lansowany jest w danym spo�ecze