ADAM BOCHENEK profesor Uniwersytetu Jagiello�skiego w Krakowie. TOM II. TRZEWA napisa� ADAM BOCHENEK. MICHA� REICHERProfesor Akademii Medycznej w Gda�sku. ANATONIA CZ�OWIEKA. przerobili i uzupe�nili lS�aW HICLER, WIES�AW �-ASI�SKI, MICHA� REICHER, STANIS�AW ZAWISTOWSKI. ZOFIA ZEGARSKA. w**zm*o*r*o*wro**. pod redakcj� WIES�AWA �aSlNlSKIEGO. SI****K\S 2. PA�STWOWY ZAK�AD WYDAWNICTW LEKARSKICH. Warszawa 1992. right by Pa�stwowy Zak�ad Wydawnictw Lekarskich. wj i budow� mikroskopow� narz�d�w opracowali:*rs*w*, *, d*s*s*w z*s*ws*i prof. dr ZOFIA ZEGARSKA. Zdj�cia rentgenowskie wykonano w Zak�adzie Radiologii Akademii Medycznej w Gda�sku. Redaktorzy:lek. Wceta Suchorska-Dubmamgr Jadwiga ZawadzkaRedaktor techniczny:lMarim Kuna Korektor:Barbara M�g�czak Projekt ok�adki:lMcrian Kun�. ISBN 83-200-1460-3-ca�o�� ISBN 83-200-1556-1-tom li. PANSTWOWY ZAK�AD WYDAWNICTW LEKARSKICH W***sWydanie W. Nak�ad 49650 z 350 egz. Format 85 Obj�to��:ark, druk, 51, 0 z 1, 25 wklejki WROC�AWSKIE ZAK�-ADY GRAFICZNE Zak�ad nr I ul. Ko�ciuszki 29 �arn, rr 2217426/90/01. PRZ'I�(PRZEDMOWA DO TOMU II. Ukazuj�cy si� li tommt IT tom. Anatomii cz�owieka"A. Bochenka i M. Reicherajest jego wydaniinlgydaniem si�dmym kolejnym, a czwartym powojennym, st�d podw�jna nu ni amia numeracja na karcie tytu�owej. Jest on poprawionym i uzupe�nionym ww mgym wydaniem tego� tomu z roku 1969 i odpowiada tomom:111, IV i cz�ci Wb�s�ci V z edycji 7-tomowej wydawanej w latach:1955, 1958 i 1963. Konferencja naukowawi�ukowa, zorganizowana niedawno w Krakowie w 75-lecie �mierci A. BochemsbAochenka, jeszcze raz potwierdzi�a donios�� rol�, jak� odegra� ten podr�cznik �lnxcznik w kszta�ceniu kadr lekarskich w Polsce. Mimo �e nie brak obecnie inn ad sie innych dobrych podr�cznik�w anatomii prawid�owej, poszczeg�lne tomy ymw tomy dzie�a A. Bochenka i M. Reichera s� ci�gle poszukiwane jako praca frl zrzaca fundamentalna i �r�d�owa. Znikaj� b�yskawicznie z p�ek ksi�garskictb�rrskich, a ich warto�� na "czarnym rynku"wyra�a si� w cenach, na kt�re tylklM ae tylko nieliczni mog� sobie pozwoli�. Dobrze wi�c, �e tom ukazuje si� w w w wg w wi�kszym nak�adzie. Zalecenia Mi�dzynarmrzynarodowego Komitetu Mianownictwa Anatomicznego zmuszaj� Komisgzlmiomisj� ds. Mianownictwa Polskiego Towarzystwa Anatomicznego(PTA)d LI:TA)do dokonywania-nie zawsze na lepsze-cz�stych zmian nazw polslmJx polskich. Cho� m�j stosunek do dzia�alno�ci Mi�dzynarodowego Komitetu lbldtetu jest krytyczny, to w obecnym wydaniu stosuj�, w ograniczonym zaHst rm zakresie, mianownictwo, paryskie"z poprawkami zatwierdzonymi na u lrii na Kongresach w Tokio(1975 r. )i w Meksyku(1980 r. Podobnie jak u zje jak w tomie I gwiazdkami oznaczono miana nie wyst�puj �ce w tym miano-ouicuanownictwie. W opracowanie tego gv tego tomu, podobnie jak tom�w poprzednich, du�y wk�ad pracy wnie�li prmil�li prof. dr hab, med. Stanis�aw Zawistowski i prof. dr hab, med. Zofia Zegepa Zegarska. Dokonali oni poprawek i uzupe�nie� cz�ci opracowanej przez pi zrrzez nie�yj�cego prof. Stanis�awa Hillera, unowocze�nili tekst i wymienili m illcsnili niekt�re ryciny. Nale�y Im si� za to moje(i nasze)podzi�kowanie i uzzv i*e i uznanie. Uzupe�nienia i poprawienia cz�ci napisanej przez prof. MichastllMicha�a Reichera oraz redakcji ca�o�ci dokona� ni�ej podpisany. ��d�, w maju 1989 r. rS� r. Wies�du �dsi�ski. *z*mow**o*r*rrr*****r*. tak zaznaczyli�my w przedmowie do tomu I z 1968 r. , wydanie VIII), tom li nowego wydania naszego podr�cznika obejmuje trzewa, Ire w wydaniach poprzednich by�y uj�te w trzech cz�ciach(tomy, IV i cz�� V). Takie scalenie tekstu stanowi te� g��wn� zmian� podr�czniku w por�wnaniu do wyda� poprzednich. Zmiany rzeczowe ograniczaj� si� tylko do usuni�cia drobnych uste�i do wprowadzenia niekt�rych nowych w�a�ciwo�ci budowy, jak unaczynienie p�ucne czy segmentowe unaczynienie w�troby, czy:t�tnice segmentowe nerki. Podobnie natomiast jak w tomie I ostatniego wydania zwr�cili�my u szczeg�ln� uwag� na ilustracje. Chocia� og�lna liczba rycin nie:g�a zmianie, to jednak oko�o 30 z nich zast�piono nowymi i tak� n� liczb�-poprawiono, a poza tym opisy wielu rycin uzupe�niono. izystkie zmiany ilustracyjne z t� sam� staranno�ci� wykona�y rysodczkipoprzednich tom�w podr�cznika. Zwr�cili�my te� uwag� na zmiany mianownictwa �aci�skiego ustalona kongresie anatomicznym w New Yorku(N. A, 1960)w por�wnaj do mianownictwa kongresu paryskiego(N. A, l 955). W zwi�zku ym nale�a�o te� odpowiednio skorygowa� Polskie Mianownictwo iatomiczne z 1958 r. (P. M. A, l 958). Podobnie jak w poprzednich nach r�wnie� i w tym gwiazdk� oznaczono anatomiczne miana �aiskie nie obj�te obowi�zuj�c� terminologi�(N. A, l 969). la�sk 1968 r. Micha� Reicher. SPIS TRE�CI. UK�AD TRAWIENNY Uwagi wst�pne Stosunki og�lne Rys rozwoju przewodu pokarmowego-opracowali S. Miller i 2. ZegdrskdR�nicowanie si� �ciany przewodu pokarmowego-opracowali 3. Miller i 2. ZegdrskdBudowa og�lna �ciany przewodu pokarmowego-opracowali N. Miller i S. ZcuistouskiB�ona �luzowa B�ona mi�niowa B�ona surowicza i b�ona zewn�trzna Podzia� uk�adu trawiennego-napisali IM. Reicher i W. �csmskiJama ustna i gruczo�y �linowe Rozw�j jamy ustnej, jamy nosowej i gard�a-opracowali N. Miller i 2. ZegdrskaBudowa og�lna jamy ustnej-opracowali M. Reicher i W. �dsmskiPrzedsionek jamy ustnej Wargi ust Policzki Dzi�s�a Streszczenie Z�by i uz�bienie Stosunki og�lne W�a�ciwo�ci fizyczne i chemiczne z�b�w Rozw�j z�b�w-opracowali S. Miller i 2. ZegcrskdBudowa mikroskopowa z�b�w-opracowali S. Miller i S. ZcuistouskiKszta�t z�b�w-opracowali M. Reicher i W. �-asmskiZ�by sta�e Z�by mleczne Osadzenie z�b�w w szcz�kach Czas wyrzynania si� z�b�w Uz�bienie jako ca�o�� Uwagi morfologiczna-por�wnawcze i filogenetyczne Odmiany i zboczenia z�b�w Naczynia i nerwy z�b�w Streszczenie Gruczo�y jamy ustnej-opracowali M. Reicher i W. �asitiski�linianka przyuszna �linianka pod�uchwowa�linianka podj�zykowa Rozw�j �linianek-opracowali 3. Miller i 2. ZegdrskdBudowa mikroskopowa �linianek-opracowali S. Miller i S. Zauistouski Czynno�� gruczo��w �linowych i �lina-opracowali N. Miller i S. Zcuistouski Streszczenie-opracowali IM. Reicher i W. �asitiski. VIT. �zyk-opracowali IM. Reicher i W. �asmskiCzynno�� j�zyka Rys rozwoju rodowego i pola unerwienia j�zyka Budowa og�lna j�zyka B�ona �luzowa j�zyka Mi�nie j�zyka Zewn�trzne mi�nie j�zyka Wewn�trzne mi�nie j�zyka Naczynia i nerwy j�zyka Streszczenie Jkohca podj�zykowa Streszczenie �odnieb lenie Podniebienie twarde Podniebienie mi�kkie Mi�nie podniebienia mi�kkiego Naczynia i nerwy podniebienia Streszczenie d�o-opracowali M. Reicher i W. �asitiski�tosunki og�lne jodowa �ciany gard�a B�ona �luzowa gard�a Cz�� nosowa gard�a Cz�� ustna gard�a Cz�� krtaniowa gard�a B�ona w��knista gard�a B�ona mi�niowa gard�a Mi�nie zwieracze gard�a Mi�nie d�wigacze gard�a Czynno�� mi�ni gard�a i ruchy �ykania B�ona zewn�trzna gard�a opografia gard�a �aczynia i nerwy gard�a itres z czenie�cie� ch�onny gard�owy-opracowali N. Miller i S. Zauistouskidyk-opracowali IM. Reicher i W. �asitiskiitosunki og�lne ludowa �ciany prze�yku B�ona �luzowa prze�yku B�ona mi�niowa prze�yku B�ona zewn�trzna prze�yku itosunki topograficzne iaczynia i nerwy prze�yku itreszczenieewna-opracowali M. Reicher i W. �asitiskiJwagi wst�pne itosunki og�lne otrzewnej i narz�d�w jamy brzusznej �ozw�j otrzewnej i cewy �o��dkowa-jelitowej Pierwotne po�o�enie cewy �o��dkowa-jelitowej i jej krezki P�tla dwunastnicy Rozw�j wielkiej p�tli jelitowej i dalsze przemiany jej krezki Rozw�j �o��dka i dalsze przemiany jego krezki Rrzewna po uko�czeniu rozwoju Topografia otrzewnej Zachy�ki otrzewnowe ludowa otrzewnej �aczynia i nerwy otrzewnej. Znaczenie otrzewnej Statyka i dynamika jamy brzusznej Streszczenie �o��dek-opracowali M. Reicher i W. �asitiskiStosunki og�lne Cz�ci �o��dka Wielko�� �o��dka Kszta�t �o��dka Po�o�enie �o��dka Stosunek �o��dka do narz�d�w s�siednich Stosunek do otrzewnej i wi�zad�a �o��dka Budowa �ciany �o��dka B�ona surowicza �o��dka B�ona mi�niowa �o��dka B�ona �luzowa �o��dka Budowa mikroskopowa b�ony �luzowej �o��dka-opracowali S. Miller i S. ZcuistouskiCzynno�� �o��dka-opracowali S. Miller i S. ZauistouskiNaczynia i nerwy �o��dka-opracowali IM. Reicher i W. �asitiskiStreszczenie Jelito cienkie-opracowali IM. Reicher i W. �asitiskiStosunki og�lne Dwunastnica Jelito czcze i jelito kr�te Budowa i czynno�� �ciany jelita cienkiego B�ona surowicza jelita cienkiego B�ona mi�niowa jelita cienkiego B�ona �luzowa jelita cienkiego Budowa mikroskopowa b�ony �luzowej jelita cienkiego-opracowali S. Miller i S. ZauistouskiCzynno�� b�ony �luzowej jelita cienkiego-opracowali N. Miller i S. ZduistouskiNaczynia i nerwy jelita cienkiego-opracowali IM. Reicher i W. �asi�skiStreszczenie Jelito grube-opracowali IM. Reicher i W. �asitiskiStosunki og�lne Jelito �lepe i wyrostek robaczkowy Jelito �lepe Wyrostek robaczkowy Naczynia i nerwy jelita �lepego i wyrostka robaczkowego Okr�nica-opracowali IM. Reicher i W. �dsitiskiTypowe w�a�ciwo�ci okr�nicy Budowa �ciany okr�nicy Okr�nica wst�puj�ca Zgi�cie prawe okr�nicy Okr�nica poprzeczna Zgi�cie lewe okr�nicy Okr�nica zst�puj�ca Okr�nica esowata Naczynia i nerwy okr�nicy Odbytnica-opracowali M. Reicher i W. �asitiskiStosunki og�lne Budowa �ciany odbytnicy Naczynia i nerwy odbytnicy Ka� Streszczenie W�troba-opracowali M. Reicher i W. �asittski. *unki og�lne zierzchnie w�troby Powierzchnia przeponowa w�troby Powierzchnia trzewna w�troby na w��knista w�troby ty w�troby menty naczyniowe w�troby sunek w�troby do otrzewnej. Wi�zad�a w�troby sunki topograficzne w�troby ocowanie i ruchomo�� w�troby woj w�troby-opracowali N. Miller i 2. ZegarskaIowa mikroskopowa w�troby-opracowali S. Miller i S. Zcuistousianno�� w�troby-opracowali N. Miller i N. Zmmstouski:zynia i nerwy w�troby-opracowali IM. Reicher i W. �csinskiT�tnice i �y�y Naczynia ch�onne Nerwy es zez e*e��ciowe-opracowali IM. Reicher i W. �asi�skiigi ��ciowe wewn�trzw�troboweagi ��ciowe zewn�trzw�trobowePrzew�d w�trobowy wsp�lny Przew�d ��ciowy wsp�lny P�cherzyk ��ciowy Stosunki og�lne Budowa og�lna Stosunek do otrzewnej Stosunki topograficzne Przew�d p�cherzykowy Budowa �ciany przewod�w ��ciowych zewn�trzw�trobowych��� Odp�yw ��ci Naczynia i nerwy dr�g ��ciowych zewn�trzw�trobowychZmienno�� dr�g ��ciowych zewn�trzw�trobowych**********azw�j trzustki-opracowali N. Miller i 2. Zegarskaisunki og�lne-opracowali M. Reicher i W. �wsmskidowa zewn�trzna trzustki Jsunek do otrzewnej i umocowanie trzustki isunki topograficzne Stosunek trzustki do szkieletu Stosunek trzustki do narz�d�w s�siednich zewody trzustki Iowa mikroskopowa trzustki-opracowali 3. Miller i S. Zcuistouskiynno�� trzustki-opracowali N. Miller i N. Zcuistouskiiczynia i nerwy trzustki-opracowali IM. Reicher i W. �dsitiskifCSZCZ? 1118 UK�AD ODDECHOWY i wst�pne-opracowali IM. Reicher i W. �dsi�skiewn�trzny i jama nosowa-opracowali M. Reicher i W. �dsitiskiis zewn�trzny Stosunki og�lne Budowa nosa zewn�trznego Naczynia i nerwy nosa zewn�trznego. Uwagi antropologiczne Streszczenie Jama nosowa Stosunki og�lne Budowa jamy nosowej Zatoki przynosowe B�ona �luzowa jamy nosowej Naczynia i nerwy jamy nosowej Streszczenie Krta�-opracowali IM. Reicher i W. �asmskiRozw�j krtani Stosunki og�lne Budowa krtani Szkielet krtani(chrz�stki krtani)Po��czenia chrz�stek krtani Po��czenia �cis�e i po��czenia stawowe chrz�stek krtani Po��czenia wi�zad�owe i b�oniaste chrz�stek krtani ze strukturami s�siednimi Po��czenia wi�zad�owe i b�oniaste wewn�trz krtani Jama krtani i b�ona �luzowa Jama g�rna krtani Jama po�rednia krtani Jama dolna krtani B�ona �luzowa krtani Obraz laryngoskopowy krtani u osoby �ywej Mi�nie krtani i ich mechanika Wytwarzanie g�osu Ochrona drogi powietrza Podzia� czynno�ciowy mi�ni krtani Mi�sie� rozwieracz szpary g�o�ni Mi�nie zwieracze szpary g�o�ni Mi�nie napinaj�ce wargi g�osowe Mi�nie wej�cia do krtani(mi�nie nag�o�ni)Naczynia i nerwy krtani Streszczenie Tchawica i jej rozga��zienia-opracowali IM. Reicher i W. �dsitiskiStosunki og�lne Budowa �ciany tchawicy Oskrzela g��wne Stosunek tchawicy i oskrzeli do narz�d�w s�siednich Naczynia i nerwy tchawicy i oskrzeli Streszczenie P�uca-opracowali IM. Reicher i W. �asitiskiUwagi wst�pne Rozw�j osobniczy p�uc-opracowali S. Miller i 2. ZegdrskdStosunki og�lne p�uc-opracowali IM. Reicher i W. �dsitiskiBudowa p�uc P�uco Cz�ci p�uca Powierzchnia zewn�trzna p�uca i jej stosunek do narz�d�w s�siednich Korze� p�uca Oskrzela wewn�trzp�ucneBudowa �ciany oskrzeli W�a�ciwo�ci og�lne oskrzeli Typowy obraz drzewa oskrzelowego P�aty, segmenty, zraziki i grona P�aty. Segmenty oskrzelowa-p�ucne Zraziki p�ucne Grona Przegrody mi�dzyz razi ko we Budowa mikroskopowa p�uc-opracowali S. Miller i S. ZnistouskiNab�onek oddechowy czyni� p�uc-opracowali M. Reicher i W. �asitiskiNaczynia krwiono�ne Pie� p�ucny i t�tnice p�ucne �y�y p�ucne Naczynia oskrzelowe Naczynia i w�z�y ch�onne Merwy p�uc Mechanika p�uca-opracowali M. Reicher i W. �asi�skiNapi�cie p�ucne Zdolno�� przystosowania si� p�uca Ruchy p�uca i jego cz�ci Streszczenie �ucna-opracowali M. Reieher i W. �asitiskiStosunki og�lne Op�ucna trzewna Op�ucna �cienna Cz�ci op�ucnej �ciennej Zachy�ki op�ucnowe Przej�cie op�ucnej �ciennej w op�ucn� trzewn� Topografia op�ucnej i p�uca Granice op�ucnej w rzucie na �cian� klatki piersiowej Brzegi p�uc w rzucie na �cian� klatki piersiowej Szczeliny mi�dzyp�atowe w rzucie na �cian� klatki piersiowej Badanie p�uc na osobie �ywej Budowa op�ucnej Naczynia i nerwy op�ucnej �r�dpiersie Streszczenie UK�AD MOCZOWO-PL CIOWYragi wst�pne-opracowali IM. Reicher. W. �asitiskiuz�dy moczowe-opracowali M. Reicher. W. �wsmskiRozw�j narz�d�w moczowych-opracowali S. Miller, 2. ZegarskdUwagi og�lne Rozw�j przednerczaRozw�j �r�dnerczaRozw�j nerki w�a�ciwej Rozw�j p�cherza moczowego i cewki moczowej Streszczenie-opracowali M. Reicher. W. �asi�skinka-opracowali IM. Reicher. W. �-asitiskiStosunki og�lne Os�onki nerki Torebka w��knista Torebka t�uszczowa Umocowanie i ruchomo�� nerki Stosunki topograficzne nerek Stosunek do szkieletu Stosunek do tylnej �ciany brzucha Stosunek do narz�d�w s�siednich Stosunek do otrzewnej. Segmenty t�tnicze nerki Korze� nerki Budowa og�lna nerki Budowa szczeg�owa nerki-opracowali N. Miller, S. ZcuistouskiBudowa nefronu i jego znaczenie Cewka zbiorcza Tkanka ��czna nerki i jej znaczenie Mocz Naczynia i nerwy nerki-opracowali JM. Reic�er. W. �asi�skiStreszczenie Drogi odprowadzaj�ce mocz Miedniczka i kielichy nerkowe Budowa �ciany kielich�w i miedniczki-opracowali 3. Miller, S. Z auis ton skiStreszczenie-opracowali M. Reicher. W. �-asitiskiMoczow�d Stosunki og�lne Stosunki topograficzne Budowa �ciany moczowodu-opracowali S. Miller, S. ZcuistouskiNaczynia i nerwy moczowodu-opracowali Jf. Reicher. W. �umskiStreszczenie P�cherz moczowy-opracowali IM. Reicher. W. �asmskiStosunki og�lne Stosunki topograficzne Budowa �ciany p�cherza moczowego Naczynia i nerwy p�cherza moczowego Streszczenie Narz�dy p�ciowe-opracowali IM. Reicher. W. �asmskiNarz�dy p�ciowe m�skie Droga nasienia Rozw�j narz�d�w p�ciowych m�skich-opracowali N. Miller, 2. Zegarska Uwagi wst�pne Rozw�j j�dra i dr�g odprowadzaj�cych Streszczenie J�dro-opracowali M. Reicher. W. �asitiskiStosunki og�lne Budowa j�dra Wady rozwojowe j�dra Spermatogeneza-opracowali S. Miller, S. ZmistouskiSpermiogeneza i plemniki dojrza�e-opracowali S. Miller, S. ZmmstowskiWydzielanie wewn�trzne j�dra-opracowali S. Miller, S. ZauistouskiNaczynia i nerwy j�dra-opracowali JM. Reicher. W. �csi�skiStreszczenie Naj�drze-opracowali IM. Reicher. W. �asi�skiStosunki og�lne Budowa naj�drza Czynno�� naj�drza Naczynia i nerwy naj�drza Streszczenie Nasieniow�d-opracowali M. Reicher. W. �csmskiStosunki og�lne Stosunki topograficzne Budowa �ciany nasieniowodu Ba�ka nasieniowodu Przew�d wytryskowy. X�TTT. Naczynia i nerwy nasieniowodu i ba�ki Streszczenie P�cherzyk nasienny-opracowali M. Reicher. W. �asmskiStreszczenie Pozosta�o�ci embrionalne narz�d�w moczowo-p�ciowych m�skich Zewn�trzne narz�dy p�ciowe m�skie Rozw�j cz�ci p�ciowych zewn�trznych i zst�powanie j�der-opracowali S. Miller, 2. ZegdrskdMoszna, os�onki powr�zka nasiennego oraz j�dra-opracowali IM. Reicher. W. �asmskiNaczynia i nerwy moszny Powr�zek nasienny Streszczenie Pr�cie Stosunki og�lne Budowa pr�cia Os�onki pr�cia Wady rozwojowe pr�cia Naczynia i nerwy pr�cia Streszczenie Cewka moczowa m�ska i jej gruczo�y Stosunki og�lne Budowa cewki moczowej Gruczo� krokowy Stosunki og�lne Umocowanie gruczo�u krokowego i jego powi� Budowa gruczo�u krokowego Gruczo�y opuszkowa-cewkowe Naczynia i nerwy Streszczenie Narz�dy p�ciowe �e�skie-opracowali M. Reicher. W. �csmskiDroga jaja Rozw�j narz�d�w p�ciowych �e�skich-opracowali 3. Miller, 2. Zegurska Rozw�j jajnika Zst�powanie j alnika Rozw�j wi�zade� jajnika Rozw�j dr�g odprowadzaj�cych jajnika Streszczenie Jajnik-opracowali IM. Reieher. W. �dsinskiStosunki og�lne Umocowanie jajnika i jego wi�zad�a Stosunki topograficzne Budowa jajnika-opracowali N. Miller, N. ZauistouskiDojrzewanie p�cherzyk�w jajnika i cykl jajnikowy-opracowali 3. Miller, S. ZamstouskiNaczynia i nerwy jajnika-opracowali IM. Reicher. W. �dsitiskiStreszczenie Jajow�d-opracowali M. Reicher. W. �asmskiStosunki og�lne Budowa �ciany jajowodu Zap�odnienie i pierwsze okresy rozwoju zarodka-opracowali S. Miller, 2. ZegarskaNaczynia i nerwy jajowodu-opracowali IM. Reicher. W. �csitiskiStreszczenie Macica-opracowali M. Reicher. W. �asi�ski Stosunki og�lne. opracowali S. Miller, S. Zauistouski. opracowali M. Reicher. W. �asi�ski. Statyka macicy Stosunek macicy do otrzewnej Uhnocowanie i wi�zad�a macicy Stosunek do narz�d�w s�siednich Budowa �ciany macicy Cykl menstruacyjny Macica w okresie ci��y Macica w okresie porodu Macica w okresie po�ogu Naczynia i nerwy macicy Streszczenie. Pochwa-opracowali IM. Reicher. W. �asitiskiStosunki og�lne Stosunki topograficzne Budowa pochwy Naczynia i nerwy pochwy Streszczenie Pozosta�o�ci embrionalnych narz�d�w moczowo-p�ciowych �e�skich I(arz�dy p�ciowe �e�skie zewn�trzne Rozw�j cz�ci p�ciowych zewn�trznych i zatoki moczowo-p�ciowej opracowali S. Miller, 2. ZegarskdCewka moczowa �e�ska-opracowali M. Reichez. W. �asmskiStosunki og�lne Budowa �ciany cewki moczowej �e�skiej Naczynia i nerwy cewki moczowej �e�skiej Streszczenie Wzg�rek �onowy i wargi sromowe Przedsionek pochwy i jego gruczo�y. B�ona dziewicza �echtaczka i opuszki przedsionka Wady rozwojowe Naczynia i nerwy sromu niewie�ciego Streszczenie Dno miednicy-opracowali IM. Reicher. W. �asitiskiStosunki og�lne Mi�nie dna miednicy Mi�nie przepony miednicy i ko�ca cewy jelitowej Mi�nie przepony moczowo-p�ciowej i narz�d�w p�ciowych zewn�trznych Mechanika dna miednicy Powi�zie miednicy mniejszej Stosunki og�lne Podzia� kana�u miednicy Powi�zie Po��czenia w �cianie miednicy Tkanka ��czna miednicy mniejszej Naczynia i nerwy dna miednicy Streszczenie UK�-AD WEWN�TRZWYDZIELNICZY Uwagi wst�pne-opracowali M. Reicher. W. �asmskiGrasica-opracowali M. Reicher. W. �dsi�skiStosunki og�lne Budowa og�lna grasicy Stosunki topograficzne Rozw�j grasicy-opracowali S. Miller, 2. ZegdrskaBudowa szczeg�owa grasicy i jej czynno��-opracowali N. Milicz, z'. Zmistouski. XVP. Naczynia i nerwy grasicy-opracowali M. Reicher. W. �csmskiStreszczenie Gruczo� tarczowy-opracowali M. Reicher. W �asinseiStosunki og�lne Budowa og�lna gruczo�u tarczowego Torebka gruczo�u tarczowego, powi� tarczowa oraz umocowanie narz�du Stosunki topograficzne Stosunki topograficzne w�zmyStosunki topograficzne p�at�w bocznych Rozw�j gruczo�u tarczowego i jego wady rozwojowe Budowa szczeg�owa gruczo�u tarczowego-opracowali N. Miller, S. ZauistowskiCzynno�� gruczo�u tarczowego-opracowali S. Miller, S. ZmistouskiNaczynia i nerwy gruczo�u tarczowego-opracowali IM. Reicher. W. �asitiskiT�tnice �y�y Naczynia i w�z�y ch�onne Nerwy Streszczenie Gruczo�y przytarczyczne-opracowali M. Reicher. W. �asmskiStosunki og�lne Rozw� j gruczo��w przytarczycznych Budowa i czynno�� gruczo��w przytarczycznych-opracowali S. Miller, S. Z auistou skiNaczynia i nerwy gruczo��w przytarczycznych-opracowali IM. Reicher. W. �csi�s ki Streszczenie Gruczo� nadnerczowy-opracowali M. Reicher. W. �asinskiStosunki og�lne Stosunki topograficzne Odmiany. Nadnercze dodatkowe Rozw�j nadnerczy-opracowali S. Miller, 2. ZegarskaBudowa nadnerczy-opracowali S. Miller, S. ZauistouskiCzynno�� nadnerczy-opracowali S. Miller, N. /cuistowskiNaczynia i nerwy nadnerczy-opracowali IM. Reicher. W. �asittskiStreszczenie Cia�ka przyzwojowe-opracowali M. Reicher. W. �csmskiCia�ka przyzw�l owe wsp�czulne(sympatogenne)Cia�ka przyzwo j owe przywsp�czulne(parasymp a togenne)Streszczenie Szyszynka-opracowali M. Reicher. W. �asi�skiPrzysadka-opracowali M. Reic�er. W. �asitiskiStosunki og�lne Komora przysadki i jej stosunki topograficzne Przysadki dodatkowe Rozw�j przysadki-opracowali S. Miller, 2. ZegarskaBudowa przysadki-opracowali S. Miller, N. ZnnstouskiTorebka przysadki P�at przedni P�at tylny Przysadka gard�owa-opracowali S. Miller, S. ZmistowskiCzynno�� przysadki-opracowali S. Miller, S. ZauistouskiNaczynia i nerwy przysadki-opracowali S. Miller, S. ZcuistouskiStreszczenie-opracowali IM. Reicher. W. �asitiski Skorowidz. �X 7 T. UK�AD TRAWIENNY. uw*cr ws*przewa obejmuj� wielk� grup� narz�d�w, kt�re s�u�� do zachowania zar�wno jednostki, jak i gatunku. Ustr�j wymaga codziennie pewnej ilo�ci pokarm�w organicznych(w�glowodan�w, t�uszcz�w, bia�ek, witamin)i nieorganicznych(wody, soli mineralnych). Pobrane zwi�zki s�u�� do budowy wzrastaj�cego organizmu, do odbudowy zu�ytych kom�rek oraz do wytwarzania substancji czynnych, jak enzymy, hormony itp. T�uszcze i w�glowodany dostarczaj� g��wnie energii. Witaminy, kt�rych organizm nie mo�e sam wytwarza� i musi je otrzymywa� z zewn�trz, s� substancjami niezb�dnymi dla niego i w razie ich braku powstaj� zaburzenia zwane awitammozami. Oddychaj�c zmieniamy 16 razy na minut� oko�o 500 mi powietrza zawartego(w wi�kszej ilo�ci)w p�ucach. T� drog� doprowadzany jest do tkanek tlen zawarty w powietrzu, niezb�dny do spalania pobieranych substancji. Produkty przemiany pokarm�w zostaj� wydalone czy to w postaci ka�u, czy te� przez odpowiednie gruczo�y, jako mocz i pot, czy wreszcie przez p�uca jako bezwodnik kwasu w�glowego, para wodna itp. Kom�rki naszego ustroju zbudowane s� g��wnie z cia� bia�kowych zawieraj�cych azot:cz�� tego azotu wydalamy wraz z moczem g��wnie w postaci mocznika, musimy te� co dzie� ubytek ten uzupe�nia� w postaci bia�ka w celu zachowania r�wnowagi azotowej. Pobieranie substancji ze �wiata zewn�trznego(od�ywianie i trawienie), przekszta�canie ich(przemiana po�rednia)i wreszcie wydalanie z ustroju sk�adnik�w nie nadaj�cych si� do u�ytku stanowi istot� przemiany materii. Znaczenie przemian ustrojowych jest dwojakie, po pierwsze, organizm zdobywa materia� budulcowy cia�a i zast�puje zu�yte sk�adniki, po drugie, t� drog� otrzympje energi� niezb�dn� do zachowania �ycia:przemiana materii jest wi�c jednocze�nie przemian� energii, kt�ra z potencjalnej energii chemicznej pokarm�w wytwarza energi� fizjologiczn�(mechaniczn�, ciepln� itp). Powy�sze zmiany tocz� si� w organizmach �ywych na tych samych zasadach, co i w �wiecie nieo�ywionym. Narz�dy, kt�re pobieraj� pokarm, przerabiaj� go i wydalaj� cz�ci nie zu�yte, tworz� uk�ad trawienny albo pokarmowy:narz�dy, kt�re powoduj� przemian� gaz�w, pobieraj�c tlen i usuwaj�c z organizmu bezwodnik kwasu w�glowego(dwutlenek w�gla), stanowi� uk�ad oddechowy. Wydalanie moczu jest zadaniem narz�d�w I. fzowych. Zachowaniu gatunku s�u�� gruczo�y p�ciowe, kt�re z z ich drogami wyprowadzaj�cymi tworz� narz�dy p�ciowe. z�dy moczowe i p�ciowe pomimo r�nej czynno�ci wi��� si� ze sob� jedzeniem oraz niekt�rymi wsp�lnymi cz�ciami i z tego wzgl�du emy je ��czy� w jeden wsp�lny uk�ad moczowo-p�ciowy(t. T. szystkie procesy odbywaj�ce si� w organizmie wzajenmie od siebie ��. T� harmonijn� wsp�prac� narz�d�w podejmuj� gruczo�y o wy*laniuwewn�trznym:wytwarzaj� one niezb�dne dla ustroju subkje(hormony), kt�re drog� krwi i ch�onki przekazuj� do miejsca iznaczenia. Gruczo�y o wydzielaniu wewn�trznym, czyli gruczo�y rewne, umo�liwiaj� wi�c wsp�zale�no�� chemiczn� mi�dzy r�nyiz�ciamicia�a, natomiast wsp�zale�no�� nerwowa polega na przeieniuwp�yw�w jednej cz�ci cia�a na drug� za po�rednictwem ido nerwowego. Gruczo�y o wydzielaniu wewn�trznym tworz�*ad wewn�trzwydzielniczy. Tczewa(mscerP s. enterPnanchnP)stosownie do ich r�nych zada� mo�emy wi�c podzieli� I uk�ady narz�d�w:uk�ad trawienny, czyli pokarmowy, uk�ad oddechowy, t uk�ad moczowo-p�ciowy i uk�ad wewn�trzwydzielniczy. tej kolejno�ci zapoznamy si� z nimi poczynaj�c od uk�adu traOllC�O. od wzgl�dem swej og�lnej budowy trzewa wyst�puj� w postaci gakiej:albo maj� one kszta�t cew lub zbiornik�w, jak jelita, perz, macica, albo te� maj� budow� mniej lub bardziej spoist�, jak raba, nerki, gruczo�y p�ciowe itp. Spoist� tkank� narz�du nazynymi��szem(parenchyma:parencheein s wlewa�)woistej budowie i czynno�ci. Drugim sk�adnikiem:z �d�w mi �� s z owych(orgmc pcrenchgmmosdS jest tkanka ma:tworzy ona z r � b(strome)dla mi��szu oraz otacza zaopatruj� o naczynia i nerwy:zr�b ten nazywamy te� po d� cieli s kiem. STOSUNKI OG�LNE. dn� z istotnych w�a�ciwo�ci ka�dego �ywego organizmu jest jego zdolno�� do wyg materii ze �rodowiskiem. Ka�dy ustr�j jako ca�o�� i ka�da jego kom�rka pobiera vego �rodowiska substancje pokarmowe. Substancje te organizm nast�pnie przetwaauzyskan� w tych chemicznych przemianach energi� wykorzystuje do wykonywarwychczynno�ci i zwi�zanej z nimi pracy:cz�� sk�adnik�w substancji pokarmotwbudowuje w cz�steczki �ywej materii. To ost�tnie zjawisko stanowi podstaw� esu wzrastania kom�rek i ustroju jako ca�o�ci. W powy�szych bardzo z�o�onych zjaachwewn�trznej tzw. po�redniej przemiany materii powstaj� jednocze�nie i proy, kt�re organizm usuwa do �rodowiska jako tzw. wydaliny, abstancje pokarmowe pobierane s� przez kom�rk� przewa�nie z wodnych roztwo. Podobnie jak w tomie I gwiazdkami oznaczono miana nie wyst�puj�ce w Mianowme Anatomicznym Paryskim(NAP). r�w:warunkiem tego zjawiska jest swoist� przepuszczalno�� b�on cytoplazmatycznych dla tych cia�. Pewne rodzaje kom�rek mog� pobiera� pokarmy r�wnie� w postaci sta�ej pos�uguj�c si� mechanizmem fagocytozy(t. I), kt�ra polega na tym, �e kom�rki mog� poch�ania� cia�a obce, np. bakterie. Pokarm taki mo�e by� u�ytkowany przez kom�rk� dopiero po strawieniu, tj. po roz�o�eniu go wewn�trz wodniczki pokarmowej za pomoc� enzym�w �r�dkom�rkowych na sk�adniki prostsze, dla kt�rych protoplazma jest przepuszczalna. Wreszcie trzecim sposobem pobierania pokarmu przez kom�rk� jest tzw. pinocytozaginem-pi�). Jej mechanizm polega na wypuklaniu si� b�ony cytoplazmatycznej w postaci woreczka submikroskopowego w g��b cytoplazmy wraz z zawart� w nim kropelk� p�ynu �rodowiska lub jakiej� innej substancji, np. kropelki t�uszczu. Woreczek odrywa si� od b�ony cytoplazmatycznej i albo ulega w g��bi cytoplazmy rozpuszczeniu, albo zostaje wydalony na zewn�trz z kom�rki w innym miejscu jej powierzchni(p. dalej). Kom�rka mo�e pobiera� substancje pokarmowe b�d� ca�� swoj� powierzchni�, b�d� tylko jej cz�ci� przystosowan� do tej czynno�ci. Ju� liczne organizmy jednokom�rkowe maj� specjalne narz�dy kom�rkowe(organoidy)przystosowane sw� budow� do pobierania pokarm�w. Wi�kszo�� wy�szych istot wielokom�rkowych wykonuje t� czynno�� za pomoc� mniej lub bardziej z�o�onych narz�d�w pokarmowych. U niekt�rych z nich, b�d�cych na bardzo niskim stopniu rozwoju rodowego, jak np. u jamoch�on�w, uk�ad pokarmowy ma kszta�t worka lub cewy o mniej lub bardziej z�o�onym kszta�cie i komunikuje si� ze �wiatem zewn�trznym przez jeden tylko otw�r, zwany g�bowym, s�u��cy zar�wno do pobierania pokarm�w, jak i do usuwania wydalin. U wi�kszo�ci wy�szych organizm�w uk�ad pokarmowy ma kszta�t cewy(przew�d pokarmowy)o dw�ch zewn�trznych otworach:otw�r ustny s�u�y do pobierania pokarm�w, odbyt do usuwania wydalin. Drobne, mikroskopowej wielko�ci cz�steczki pokarmowe, kt�re u zwierz�t ni�szych dostaj� si� do przewodu pokarmowego, mog� by� przez kom�rk� tego przewodu fagocytowane, a nast�pnie trawione �r�dkom�rkowo. Wy��cznie w ten spos�b od�ywiaj� si� np. g�bki. Ju� jednak u jamoch�on�w opr�cz fagocytozy wyst�puje �r�djelitowe trawienie pozakom�rkowe. Pokarm jest trawiony wewn�trz jamy jelitowej za pomoc� enzym�w trawiennych wydzielanych przez kom�rki wy�cie�aj�ce przew�d pokarmowy. U wy�szych zwierz�t trawi�cych pokarm tylko �r�djelitowo enzym�w trawiennych dostarczaj� gruczo�y przewodu pokarmowego. Nab�onek jelitowy wch�ania nast�pnie produkty trawienia i za po�rednictwem uk�adu krwiono�nego i ch�onnego przekazuje je innym narz�dom organizmu. RYS ROZWOJU PRZEWODU POKARMOWEGO. Pierwszy okres rozwoju przewodu pokarmowego zosta� ju� opisany w tomie 1. Z podanego tam opisu wynika, �e przew�d pokarmowy powstaje ze sklepienia p�cherzyka ��tkowego tworz�cego tzw. rynienk� jelitow�. Budulcem rynienki jelitowej jest endoderma i pokrywaj�ca j� warstwa mezenchymyi mezodermy �r�dzarodkowej. Zarodek wzrastaj�c na d�ugo�� zgina si� w kierunku p�cherzyka ��tkowego, zar�wno cz�ci� przedni�, jak i tyln�, tworz�c fa�d g�owowy i fa�d*g*o*. Zamykaj�ca si� w tym czasie cewa jelitowa tworzy cz�� g�owow� zwan� jelitem prze 4 Jmoraz cz�� ogonow� zwan� jelitem tylnym. Cz�� cewy jelitowej, le��c� mi�dzy je@emprzednim a tylnym i zachowuj�c� jeszcze ��czno�� z p�cherzykiem ��tkowym, nazwano jelitem �rodkowym. Jelito przednie jest pocz�tkowo zamkni�te b�on� gard�ow�(membrana phcrgngicd)zwan� inaczej b�on� g�bowa-gard�ow�(membrana stomdtophcrgngedlis), a jelito tylne b�on� stekow�(membran� clodcdlis)(ryc, li d). Obie te b�ony s� zbudowane z listka ek�odermalnegoi endodermalnego bez udzia�u mezodermy. Po zaniku b�ony gard�owej w 3 tygodniu �ycia zarodka jelito przednie po��czy si� z ektodermaln� zatok� g�bow�(ustn�), a jelito tylne po zaniku b�ony stekowej w 6 tygodniu po��czy si� z zatok� odbytow�. ko�cowego odcinka jelita tylnego poni�ej b�ony stekowej wyrasta �lepo ko�cz�cy:hy�ek jelita, wnikaj�cy do ogona zarodka, zwany jelitem ogonowym(ryc. 4). Odcie� nie bierze udzia�u w budowie wykszta�conego jelita i utrzymuje si� do pocz�tku tego miesi�ca �ycia zarodka. Jelito �rodkowe pozostaje przez kr�tki czas(do 5 tygopo��czonez p�cherzykiem ��tkowym przez przew�d ��tkowa-jelitowy(ductusointestindlisy. Owodnia JeTo tylne Przew�d omoczni. Jelito przednie. . P�cherzyk ��tkowy. Cewka nerwowa. B�ona gard�ow� Serce. Jelito. przednie Jelito tylne. g Kosmki. Szyp ufa brzuszna. B�ona stekowa. Smuga pierwotna. Przew�d omoczni. We. 1. Kszta�towanie si� jelita przedniego i tylnego z kra�cowych odcink�w rynienki jelitowej u zarodka ludzkiego:a-Z�-dniowego:wg Payne, b-23-dniowego:wg Cornera. dalszym ci�gu rozwoju oba te odcinki dziel� si� na dwa pi�tra:z cz�ci czaszkowej wolnej jamy ustnej)powstanie w�a�ciwa jama ustna i jama nosowa, z cz�ci ogona(steku)z jednej strony odbytnica, z drugiej za� p�cherz moczowy oraz zatoka moczoo�ciowa(p. dalej). Tylko tylny odcinek jelita g�owowego(p�niejsze gard�o)pozostaje odz teiny. a� we wczesnych okresach rozwoju pierwotnej cewy pokarmowej daj� si� odr�ni� odcinki:Odcinek czaszkowy-j elito g�owowe. Z niego powstaje jama ustna i gard�o, xwrue� jama nosowa(g�rne drogi oddechowe), a poza tym j�zyk, migda�ki i gruczo�. W�troba. Przew�d ��tkowa-jelitowy. T�tnica ��tkowa. T�tnica p�pkowa-------. Ryc. 2. Jelito I-miesi�cznego zarodka ludzkiego:wg Misa. J�zyk. Przysadka. Przew�d ��tkowa-jelitowy Przew�d omoczni. Stek. Zawi�zek moczowodu Przew�d �r�d nercza(Wolffa). I �uk t�tniczy. I kieszonka skrzelowa Wewn�trzna li �uk t�tniczy li kieszonka skrzelowa wewn�trzna 18 �uk t�tniczy 18 kieszonka skrzelowa wewn�trzna Y p)juk t�tnicBYs*IV kieszonka skrzeloyya yyeyyo�trznaXc'T�(ojca p�ucna***s Aorta. P�uco. Trzustka. s P�cherz moczowy. Ry�. 3. Przekr�j pod�u�ny przez moael zarodka ludzkiego d�ugo�ci 5 mm. Przew�d pokarmowy w ca�o�ci otwarty:wg Misa. gczowy. U ni�szych kr�gowc�w �ciana tego odcinka jest przerwana szczelinami skrzewymi. U zwierz�t oddychaj�cych skrzelami jest wi�c jednocze�nie narz�dem oddechoym. U ssak�w zawi�zek narz�d�w oddechowych(dolne drogi oddechowe i p�uca)po staje przez odszczepienie si� z przedniej �ciany cewy jelitowej na granicy jelita g�owo ego i tu�owiowego. Z Z Z Z/Kieszonka przysadkowa(Rarhkego)P�cherzyk ��ciowy Przew�d ��tkowa-je I i�owy Przew�d omacani Jelito ogonowe-B�ona stekowa. Tarczyca-Tchawica Prze�yk-Serce-�o��dek W�troba Zawi�zek grzbietowy trzustki Zawi�zek brzuszny trzustki Przekroje p�tli tel i�owych Jelito �lepe Przew�d �r�d nercza(Wolffa). yc. 4. Przew�d pokarmowy zarodka ludzkiego d�ugo�ci 9, 4 mm. Wierzcho�ek pierwotejp�tli jelita od��czony od przewodu ��tkowa-jelitowego znalaz� si� w p�powinowym uchy�ku jamy brzusznej:wg F'. T. Lewisa. 2. Odcinek �rodkowy-j elito tu�owi owe. Jest to najd�u�sza cz�� przewodu poarmowego, w kt�rej mo�emy odr�ni� r�wnie� trzy cz�ci:a. Cz�� pierwsz�-j elito przednie, z kt�rego powstaje prze�yk i �o��dek. b. Cz�� drug�-jelito �rodkowe, z kt�rego wytwarza si� jelito cienkie(dwuastnica, jelito czcze i kr�te). Ze �ciany brzusznej dwunastnicy powstaje w�troba, ze �any grzbietowej wi�ksza cz�� trzustki. Z jelita kr�tego odchodzi przew�d p�pkowoelitowy. c. Cz�� trzeci�-j elito tylne, kt�re si�ga od zawi�zku jelita �lepego a� do przej�aw jelito ogonowe. Z jelita tylnego powstaje jelito grube. 3. Odcinek ogonowy-j elito o gon owe. Jak wy�ej wspomniano, odcinek ten zaniaca�kowicie, nie bierze wi�c udzia�u w budowie wykszta�conego jelita. Jelito ogonowe rst wi�c po�o�one kaudalnie od odbytu i dlatego te� zwane jest r�wnie� jelitem zaodbyJWyTTlJu� w tej pierwszej formie cewy pokarmowej, kt�ra przebiega jeszcze symetrycznie zd�u� ca�ego cia�a zarodka, daje si� odr�ni� w ko�cu jelita przedniego wrzecionowaWgeinek odpowiadaJ 4 cy �o��dkowi, nieco p�niej za� w jelicie tylnym na granicy jelita odkowego ma�e zgrubienie-zawi�zek jelita �lepego. W dalszych okresach rozwoju. w zwi�zku z intensywnym wzrastaniem jelita, zw�aszcza w obr�bie jamy brzusznej, nast�puje zasadnicza zmiana po�o�enia poszczeg�lnych cz�ci i znaczne wyd�u�enie cewy. Jelita rosn� znacznie szybciej ni� �ciany brzucha, uk�adaj� si� wi�c stopniowo w liczne p�tle. Ze stosunkami tymi zapoznamy si� przy omawianiu rozwoju otrzewnej. Wyrostek robaczkowy. Przepuklina p�pkowa*. Zatoka moczowo-p�ciowa-. B�ona odbytu. Ry�. 5. Fizjologiczna przepuklina p�pkowa zarodka ludzkiego d�ugo�ci 22, 8 run:wg Lewisa-Johnsona. RӯNICOWANIE SI� �CIANY PRZEWODU. POKARMOWEGO. Przysadk�. -Tarczyca Tchawica Prze�yk Serce W�troba �o��dek*rz ust ka Od bym i ca. Rynienka jelitowa ju� w pierwszym okresie swego wyodr�bniania si� z p�cherzyka ��tkowego jest pokryta mezoderm� �r�dzarodkow�(t. I). Skrzyde�ka tej mezodermy ulegaj� wkr�tce rozszczepieniu, ka�de z nich ma dwie blaszki:blaszk� � cienn�(lamina pmetahs)i blaszk� trzewn�(lamina mscerdlis). Po dokonaniu si� tego rozszczepienia enidoderm� rynienki jelitowej pokrywa blaszka trzewna. W czasie gdy rynienka ta przekszta�ca si� w cew� jelitow�, jama cia�a(coelomd)zawarta mi�dzy obu blaszkami mezodermy znacznie si� powi�ksza, a trzewne blaszki mezodermy zbli�aj� si� do siebie wzd�u� grzbietowej strony jelita i tworz� tu b�on�, kt�ra w p�aszczy�nie po �rodkowej ��czy jelito z grzbietow� �cian� jamy cia�a(ryc. 6, 7). B�ona ta wyst�puje poni�ej prze�yku wzd�u� ca�ej d�ugo�ci jelita tu�owiowego i nosi nazw� krez ki gr z b i e. Blaszka �cienna-mezodermy. Ryc. 6. Schemat przebiegu krezki brzusznej i krezki grzbietowej w przednim odcinku cia�a. Blaszka �cienna mezodermy. **� j(Wi�. Krezka grzb*e*owdPrzew�d pokarmowy. Krezka brzuszna. Krezka grab*erowd-Blaszka trzewna mezodermy s-Przew�d pokarmowy. Ryc. 7. Schemat przebiegu krezki grzbietowej w tylnym odcinku cia�a. rej j elita(mesenterium dorsdle). Sk�ada si� ona z dw�ch nab�onkowych blaszek odermy i po�o�onej mi�dzy nimi warstwy kom�rek nnezenchymy, kt�re z tych blaszek z�drowab. odobnie i mezoderma pokrywaj�ca endodermaln� cew� jelitow� jako otrzewna trze, r�nicuje si� na warstw� nab�onkow� i warstw� mezenehymy uk�adaj�cej si� na en. dodermie(ryc, 9 b). Wzd�u� brzusznej strony jelita blaszki mezodermy trzewnej zbli�aj� si� zn�w ku linii po�rodkowej i tworz� krezk� brzuszn� j elita(mesenterium tenrrale), ��cz�c� jelito z brzuszn� �cian� jamy cia�a. Krezka ta wyst�puje jednak tylko w cz�ci jelita, a� do g�rnego odcinka dwunastnicy, dalej doogonowo zanika(ryc. I). W g�owowej cz�ci krezki brzusznej zawi�zuje si� serce(ryc, 8 d), poni�ej od niego krezka ta rozszerza si� w przegrod� poprzeczn�(septum trmsoersum)oddzielaj�c� g�rn� cz�� jamy cia�a, czyli j am� op�ucnowa-osierdziow�(cmum pleuropericdrdiacum)od cz�ci dolnej, czyli j a my otrzewne j(cdtitcs peritonedlis). W przegrodzie tej rozwijaj� si� nast�pnie w�troba i przepona brzuszna(ryc, 8 b). Krezka grzbietowa. Rdze�. Aorta dorsalis. Gard�o. Jama cia�a. Serce. z'Sr�dnercze. je'. ***j*********. '�o��dek. Krezka brzuszna. Ryc. 8. Schematyczne przekroje poprzeczne zarodka na wysoko�ci:a-serca, b-w�troby:wg Pattena. W czasie r�nicowania si� �ciany cewy pokarmowej obserwujemy zmiany zar�wno w wy�cie�aj�cym je nab�onku endodermalnym, jak i w pokrywaj�cej ten nab�onek mezenchymie. Proces ten rozpoczyna si� w g�owowej cz�ci cewy i stopniowo przesuwa si� doogonowo. R�nicowanie nab�onka jest poprzedzone okresem intensywnego rozplemu jego kom�rek, szczeg�lnie silnym w prze�yku, dwunastnicy i okr�nicy zst�puj�cej, gdzie w niekt�rych miejscach kom�rki te mog� ca�kowicie wype�nia� �wiat�o jelita i zamyka� je. Nast�pnie kom�rki po�o�one w �wietle rozst�puj� si�, powstaj� najpierw ma�e przestrzenie, kt�re wreszcie zlewaj� si� z sob� i wytwarzaj� nieprzerwane, ci�g�e �wiat�o jelita. Je�eli zamkni�cie �wiat�a nie ust�puje, to w danych miejscach mog� si� wytwarza� patologiczne zw�enia(stenoses)lub mo�e nawet doj�� do zupe�nego zamkni�cia cewy jelitowej. W okresie w�a�ciwego r�nicowania warstwy nab�onkowej ustala si� jej ostateczna budowa, a mianowicie:w prze�yku, podobnie jak w jamie ustnej i gardle, oraz w cz�ci kroczowej odbytnicy tworzy si� nab�onek wielowarstwowy p�aski, a w �o��dku i w jelitach-nab�onek jednowarstwowy walcowaty. Fazie r�nicowania si� nab�onka cewy pokarmowej towarzyszy drugi okres rozplemu jego kom�rek. Nab�onek ten wzrasta pasmami w le��c� doko�a mezenchym� i tworzy zawi�zki gruczo��w. W pasmach gruczo�owych pojawia si� nast�pnie �wiat�o, kom�rki wy�cie�aj�ce to �wiat�o r�nicuj� si� za� w spos�b charakterystyczny dla poszczeg�lnych odcink�w jelita. R�nicowanie mezenchymy �ciany przewodu pokarmowego pod��a w dw�ch kierunkach:cz�� jej element�w tworzy tkank� ��czn�, cz�� tkank� mi�niow�. W 2 i na po. ty� y-�K-we'Biv. Warstwa okr�na, b�ony mi�niowej Warstwa pod�u�na b�ony mi�niowej N ab�onek. Owa przekrote przez jelito 7 b 7-tygodniowego zarodka ludzkiego:a-odcinek barga, b-odcinek mniej zr�nicowany-jelito tylne. Mikrofotografie. miesi�ca w mezenchy�nie g�cs. �gj. . '??W 8@? 'P 99 s. , �. . . . ���jjj�wt��(w dalszych odc@� 88 P 9 �P 8 W 9 P 98 i�c� ��eyjw yggj'ggggy�arstwy hyc, 9 a):******w �cis�yjj+. Xg g� gg"-�Wewn�trzn� przylegaj�c� do endodermy, bogal� w KoP 99 � 9 ochodz***e po d�(u��. . Xgy'�, owa znaczeniu. *YY"i-arstwa tkanki ��cznej, o lu�niejszym uJKaniu, iesl W********alnej w�yj��ggyggyy'tela submucosc). ��czy ono b�on� �luzow� w�a�ciw� ��, j� �. . �'%"?��%. ? P��y cewy r�nicuj� si� kom�rki@i�ow 888 P 9 �P 95 ��'Y 986989 o p�niet w. ggyg, 'iB a OOBca@@sc@@ris)cewy jelitowej. Kom�rki mi�YP 988 Fs twe pX��, y?**i�nie. Worz�c wewn�trzn� warstw� okr�n�(sOr@�*ocz�tku 3 miesi�ca)na zewn�trz od niej kom�rki mi�*z n �(stru�am longitudindle)tej b�ony. B�ona �luzowa. Nab�onek. Mezenchyma. 3. Z najbardziej zewn�trznej warstwy mezenchymy powstaje ��cznotkankowa b�ona pokryta nab�onkiem mezodermalnym otrzewnej:stanowi ona b ton� surowi c z �(tunice serosd). B�ona surowicza otacza narz�dy przewodu pokarmowego jamy brzusznej jako otrzewna trzewna. Z b�on� mi�niow� ��czy j� warstwa tkanki ��cznej zwanej utkaniem po dsurowi czym(felc subsezosd). Te odcinki przewodu pokarmowego, kt�re nie le�� w jamie brzusznej, jak np. prze�yk, s� pokryte warstw� tkanki ��cznej. Znacznie p�niej(w 4-5 miesi�cu)zewn�trzna warstwa mezenchymy b�ony �luzowej tworzy cienk� warstw� tkanki mi�niowej g�adkiej, zwanej blaszk� mi�niow� b tony �luzowe j(lamina musculdris mucosae, ry�, lOk uk�ada si� ona na granicy mi�dzy b�on� �luzow� a tkank� pod�luzow� 6(Kosmki. jt:. z**jzyjg i�-Br. � �(. V cj:e��. �v(, a cj. rv 86 g 8 � �j Y 8'j 7 � 6 k 3. rv 86 g 8 � �j Y 8'j 7 � 6 k 3-8 �ss�� Ie. *fX!f-cji �XR�***********. fc� 7 w-s �yp. 3 ruczo�y jelitowe. Blaszka mi�niowa b�ony �luzowej Warstwa okr�na b�ony mi�niowej Warstwa pod�u�na b�ony mi�niowej B�ona surowicza. Ry�. 10. Wycinek przekroju poprzecznego przez jelito cienkie �-miesi�cznego p�odu ludzkiego. Widoczne:kosmki, gruczo�y b�ony �luzowej oraz b�ona mi�niowa z�o�ona z warstwy okr�nej i pod�u�nej. Rozpoczyna si� r�wnie� powstawanie blaszki mi�niowej b�ony �luzowej. Gr u c z o ty cewy pokarmowej rozrastaj� si� przewa�nie tylko w obr�bie b�ony �luzowej(ryc. IO). Wyj�tek stanowi prze�yk, w kt�rym gruczo�y rozwijaj� si� g��wnie w tkance pod�luzowej, a rzadko tylko we w�a�ciwej b�onie �luzowej, oraz dwunastnica, kt�ra ma gruczo�y zar�wno w b�onie �luzowej, jak i w tkance pod�luzowej. Ponadto endoderma dwunastnicy ju� w I miesi�cu �ycia p�odowego tworzy zawi�zki wielkich gruczo��w przewodu pokarmowego:w�troby i trzustki. Wyrastaj� one poza �cian� jelita:w�troba w obr�b krezki brzusznej, trzustka cz�ciowo w obr�b krezki brzusznej, g��wnie jednak w obr�b krezki grzbietowej. R�wnie� du�e gruczo�y �linowe(�linianka przyuszna, �linianka pod�uchwowa i podj�zykowa)wyd�u�aj� swe przewody wydzielnicze i oddalaj� si� w wi�kszym lub mniejszym stopniu od miejsca swego pierwotnego zawi�zku. Dalsze r�nicowanie si� �ciany jelita powoduje fa�dowanie si� jego b�ony �luzowej wraz z tkank� pod�luzow�:wytwarzaj� si� np. fa�dy pod�u�ne w prze�yku oraz poprzeczne w jelicie cienkim. Poza tym zar�wno w jelicie cienkim, jak i w grubym b�ona �luzowa w�a�ciwa tworzy ma�e wyrostki zwane k o sm karni j cli� owymi(mili mtestmdles). W 4 miesi�cu �ycia p�odowego usiana jest nimi ca�a powierzchnia wewn�trzna �ciany jelita. W jelicie cienkim kosmki te zachowuj� si� przez ca�e �ycie, w jelicie grubym za� gin� ju� w ko�cu �ycia p�odowego. U noworodk�w jelito grube kosmk�w ju� nie posiada. JaK 86@4 Ka z hi�t��enezy, po uko�czeniu rozwoju �ciana przewodu tokarmowego si-g���-g� z trzech warstw:kieruj�c si� od �wiat�a cewy u obwodowi s� t�-pn� �luzowa wraz z utkaniem pod�luzowym, b�oami�niowa i Hjjj�:urowicza z utkaniem podsurowiczym lub b�ona ewn�trzna ryc g(. B�ona �luzowa Sk�ra(cu@s)j-jaja �luzowa(tunice mucosd)tworz� dwie poierzchnie:zew�w��i� i wewn�trzn�. Powierzchnia zewn�trzna po�Batest zrogw�ep�ym nab�onkiem wielowarstwowym p�askim, a s k 6 r� i em rzjjjwmis), kt�ry spoczywa na pod�o�u ��cznotkankoyio, �zy sk� � e w�a� c twe j(corium). Powierzchni� wewn�trzn� rzewodu pokarjjwwgo oraz dr�g oddechowych i moczowo-p�ciowych vorzy b�on a spj�, w a(tunice mucosc), r�wnie� pokryta na b lontem(ep@8 e(tajg �ho� delikatniejszym od poprzedniego, tak�e na od�o�u ��cznot��j�wym. W okolicy szpary ust, nozdrzy przednich szpar powiek z je�jj strony, a odbytu i otworu moczowo-p�ciowego drugiej nab��gg im przechodzi bezpo�rednio w nask�rek. B�ona gzowa zale�nie �j ukrwienia ma zabarwienie od blador�owego do*erwonego:wy-g:-jaj, -ona p�yn, przewa�nie �luzowy, dlatego te� jest i*go@a, b�yszcz�ca i 98886 nie�@Mch ez�seiach przewodu pokarmowego b�ona �luzowa jest lalka, w innyc%j@, da si� w fa�dy czy to pod�u�ne(np. w prze�yku). Inne 8984 JwoJamj nie-:a�ymi, s� wywo�ane skurczem b�ony mi�niowej laoy i ulegaj� ���naniu przy jej rozlu�nieniu(np. fa�dy p�ksi�yowatejelBa gFubegolOpr�czfa�dce-jjjj-a �luzowa mo�e wytwarza� drobne wynios�o�ci 8 Jo w poslac� H�lawek(pcpillce), jak np. na j�zyku, czy listkoB�hlub oitkww�tch kosmk�w(filii), kt�re wpuklaj� si� do 8 a 8 a cewy, sj�jj takie wyst�puj� w jelicie cienkim i z powodu Pet liczebno��-znacznie silni�j���j stopniu ni� fa�dy, przy czym nadaj� one b�onie uzowet wygl 4 c� at�as 8 Y 4 Bab(o@eK jeptr%lium)pokrywaj�cy b�on� �luzow� reguluje jej rzepuszczalnos� IX nzewodzie pokarmowym od ust do �o��dka po 8@Wnie s 4 wcjg��tne:przesuwaj�ce si� k�sy, ju� rozdrobnione, ale-zcze nie raz:�gz�one, mog�yby mechanicznie uszkadza� �cian� rzewodu:wyst��w tu te� ochronna posta� nab�onka, nab�onek wie*arsTwowy p+��g. kloce utraci�y swe j�dra. Pocz�wszy od �o��dka a� do samego prawie odbytu si�ga delikatny nab�onek jednowarstwowy walcowaty, przystosowany zar�wno do wch�aniania pokarm�w, jak i do czynno�ci wydzielniczej. W jelicie, ale nie w �o��dku, jest on pokryty r�bkiem pr��kowanym, kt�ry odgrywa du�� rol� w resorpcji po�ywienia. Na drodze powietrza oddechowego(w drogach oddechowych i w g�rnej cz�ci gard�a)nab�onek jest r�wnie� walcowaty, ale wielorz�dowy i wyposa�ony w migawki. 2. Blaszka w�a�ciwa b�ony �luzowej(lamina proprid mucosde). Pod�o�e nab�onka tworzy tzw. blaszka w�a�ciwa, kt�ra stanowi ��cznotkankowy trzon b�ony �luzowej. W �cianie trzew wytwarza ona zr�b, kt�ry w pewnym stopniu zast�puje szkielet. W blaszce w�a�ciwej le�� przewa�nie gruczo�y oraz mniejsze naczynia i nerwy. Ze swej powierzchni zwr�conej do nab�onka wielowarstwowego p�askiego wysy�a ona wysokie, silnie unaczynione brodawki, kt�re zaopatruj� nab�onek:nab�onek bowiem nie ma w�asnych naczy� i od�ywia si� przes�czaj�cymi si� sokami tkanki ��cznej(osmoza). Sie� naczy� w�osowatych blaszki w�a�ciwej prze�wieca przez nab�onek i nadaje b�onie �luzowej r�owoczerwonezabarwienie. Na swej powierzchni zwr�conej do nab�onka jednowarstwowego walcowatego blaszka w�a�ciwa nie tworzy brodawek i ma charakter tkanki siateczkowej, w kt�rej cz�sto wyst�puj� limfocyty. 3. Blaszka mi�niowa b�ony �luzowej(lamina musculdris mucosde)jest to cienka warstwa kom�rek mi�niowych g�adkich, odgraniczaj�ca blaszk� w�a�ciw� od g��biej le��cej tkanki pod�luzowej. Bierze ona udzia� w ruchach b�ony �luzowej i kszta�towaniu si� jej rze�by. Szczeg�lnie pewne odcinki blaszki mi�niowej zawieraj� liczne �ci�gienkaspr�yste, kt�re wytwarzaj� uk�ad spr�ysta-mi�niowy ��cz�cy si� z rozga��zieniami naczy�, gruczo�ami i zr�bem ��cznotkankowym. W odcinkach, kt�re pozbawione s� czynnej ruchomo�ci, jak np. w jamie ustnej, blaszka mi�niowa nie wyst�puje. W innych odcinkach blaszk� mi�niow� zast�puje czynno�ciowo w��knista blaszka spr�ysta, jak w gardle czy w drogach oddechowych dolnych:w miejscach tych ukszta�towanie si� rze�by b�ony �luzowej odbywa si� tylko biernie. 4. Utkanie pod�luzowe(felc submucosd)sk�ada si� z cienszej lub grubszej, szczeg�lnie wiotkiej tkanki ��cznej, kt�ra stanowi ruchordepo��czenie mi�dzy b�on� �luzow� a b�on� mi�niow�. Zawiera ona splot nerwowy wraz z kom�rkami zwojowymi oraz wi�ksze naczynia i nerwy. Z gruczo��w le�� w niej tylko gruczo�y prze�yku i dwunastnicy. Utkanie pod�luzowe jako wyra�nie zr�nicowana warstwa wyst�puje tylko tam, gdzie od blaszki w�a�ciwej b�ony �luzowej odgranicza j� blaszka mi�niowa. W okolicach, w kt�rych b�ona �luzowa jest nieprzesuwalniepo��czona z pod�o�em, jak w dzi�s�ach czy na podniebieniu, budowa warstwowa nie jest wyra�na:mo�na wtedy m�wi�, �e b�ona �luzowa pozbawiona jest utkania pod�luzowego. 13. W wi�kszo�ci b�on �luzowych wyst�puj� gruczo�y:le�� one przewa� te, jak ju� wspomniano, w blaszce w�a�ciwej(np. w �o��dku), lub te� izprzestrzeniaj� si� r�wnie� w utkaniu pod�luzowym, tak jak w przekui dwunastnicy. Mog� by� jednak gruczo�y tak wielkie, �e nie miercz�si� w �cianach przewodu pokarmowego i uk�adaj� si� na ze*�trz�ciany, jak du�e gruczo�y �linowe, w�troba i trzustka. Zapalne odra�nienie b�ony �luzowej, kt�remu towarzyszy wzmo�one wydzieniegruczo��w i obrz�k, nazywamy nie�ytem lub katarem. Jak z powy�szego wynika, b�ona �luzowa sk�ada si� z czterech arstw(I-4):wielu autor�w zalicza jednak do b�ony �luzowej tylko zy warstwy(I-3), kt�re tworzy�yby w�wczas b�on� �luzow�(w �ei*ymznaczeniu), wyodr�bniaj� za� warstw� czwart� jako oddzielne tkanie pod�luzowe. Gruczo�y(glmdulae:glans-�o��d�). W sk�rze cz�owieka jako ponodnenask�rka znajduj� si�, opr�cz wielkich zespo��w gruczo��w dekowych, p�cherzykowe gruczo�y �ojowe i cewkowe gruczo�y potoe. B�ona �luzowa jest znacznie bogatsza w gruczo�y ni� sk�ra. K o m o rk i ku b k o w e. Ju� oddzielna kom�rka nab�onka walcowa igo mo�e przekszta�ci� si� w kom�rk� gruczo�ow�. W ca�ym jelicie ienkim i grubym, w drogach oddechowych, w spoj�wce wyst�puj� taje jednokom�rkowe gruczo�y le��ce wewn�trz nab�onka i wydzielaj�c �luz:nazywamy je k o nn�rk a mi kub k owymi(glandulocgtus edciformis). Og�ln a b ud ow a gro c z ot o w. Przewa�nie wi�ksza liczba kom�ekgruczo�owych wytwarza wi�kszy zesp� zwany gruc z ot em(t. I), tory zst�puje w obr�b przylegaj�cej tkanki ��cznej:gruczo�y takie jog� zachowywa� sw� nieskomplikowan� budow�(gruczo�y pojedynze)lub te� dziel� si� na kszta�t konar�w drzewa(gruczo�y rozga��zia e), a ich r�wnie� rozga��ziony przew�d wyprowadzaj�cy ��czy si� powierzchni� nab�onka. Du�e gruczo�y, jak np. �linianka przyuszna, nie mieszcz� si� w �ciaiecewy pokarmo