Karol Ko�mi�ski Tadeusz Ko�ciuszko 1746-1817 Warszawa: MON, 1969 Na dysk przepisa� Franciszek Kwiatkowsk�wi�to szko�y Tysi�cem zapalonych �wiec jarzy si� dzi� wielka, honorowa sala Szko�y Rycerskiej kr�la Stanis�awa Augusta Poniatowskiego. Na bia�ych jej �cianach, u g�ry, z�oc� si� litery biegn�cego niby szlak hymnu o "�wi�tej mi�o�ci kochanej Ojczyzny", kt�ry jest hymnem szko�y. Na galerii przy jednej ze �cian bocznych grzmi co si� kapela szkolna na zmian� z kapel� regimentu gwardii kr�lewskiej, a sala pe�na jest m�odzie�y. Dzi� bowiem zako�czenie roku szkolnego. Kadeci w pi�knych, �wi�tecznych mundurach, w granacie i amarancie majestatycznie ta�cz� menueta, patrz�c w oczy swych tancerek, si�str czy znajomych przyby�ych z miasta. W ta�cu ledwie dotykaj� one ziemi, podobne do boginek greckich w bia�ych, przepasanych kolorowymi szarfami, zwiewnych sukienkach. Na obraz ten z lubo�ci� patrzy kr�l ze stopni ustawionego w g��bi sali tronu. Nie lubi wojny, ale nosi ch�tnie mundur szko�y, zdobny dzi� b��kitn� wst�g� i brylantow� gwiazd� orderu Or�a Bia�ego. Za kr�lem �wita wspania�a z ksi�ciem Adamem Czartoryskim, komendantem korpusu. S� oczywi�cie i profesorowie. A wi�c dyrektor nauk - Anglik Lind, skoro kr�l wszystko co angielskie uwa�a za najlepsze, s�awny filozof Marcin Nakuta, wyk�adowca moralno�ci i ekonomiki, Nagurczewski od literatury i historii Polski, Jankowski, Konderski od �aciny, profesorowie j�zyk�w obcych, matematyki, fizyki, fechtunku czy ta�ca, cudzoziemcy i Polacy. Ta�cz�c� m�odzie� z uwag� obserwuj� oficerowie, starsi jej kiedy� koledzy, pe�ni�cy obecnie s�u�b� w szkole. Jeden z nich robi to mo�e najpilniej, cho� od czasu do czasu zatrzymuje wzrok nieco d�u�ej tam, gdzie zdaje si� l�ni� jasna sukienka c�rki pisarza polnego wojsk litewskich, Ludwiki Sosnowskiej. Ciemnow�osy, o oczach wielkich, marz�cych, szlachcic ubogi z Kobry�skiego z Litwy, by� zawsze jednym z najpilniejszych uczni�w, wiedz�c, �e tylko prac� i zdobyt� wiedz� b�dzie si� m�g� wybi� w�r�d grona zamo�nych panicz�w. Koledzy nazywaj� go "Szwedem", widz�c w nim bowiem jakby �ywy obraz zawo�anego �o�nierza, kr�la-ascety, Karola XII, i wiedz� ju�, �e jego has�em jest: "siebie samego zwyci�aj - to najwi�ksze zwyci�stwo". A wszyscy, zw�aszcza najm�odsi, za kt�rymi zawsze potrafi si� uj��, lubi� go i szanuj�. To Tadeusz Ko�ciuszko, syn Ludwika Tadeusza, pu�kownika Bu�awy Polnej Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego, miecznika wojew�dztwa brzeskiego. W Mereczowszczy�nie sp�dzi� dzieci�stwo i wiek pachol�cy. Rodzice �yli zgodnie, ich sytuacja materialna by�a raczej pomy�lna i do�� ustalona. Ojciec garn�� si� do urz�d�w wojskowych i on to zapewne rozbudzi� w synu zami�owanie do zawodu wojskowego. 24 czerwca 1758 roku Ludwik Ko�ciuszko umiera osierocaj�c �on� i czworo dzieci. Tadeusz ma w�wczas nieca�e trzyna�cie lat. Na Tekl� z Ratomskich Ko�ciuszkow� spadaj� nie tylko k�opoty zwi�zane z wychowaniem i wyposa�eniem dzieci, ale te� gospodarka na kilku folwarkach. Pierwsze nauki Tadeusz pobiera� w domu, a w grudniu 1765 roku ju� jako 19-letni m�odzieniec wst�pi� do Korpusu Kadet�w w Warszawie. Uczy� si� dobrze i wyr�nia� niezwyk�� pilno�ci�. W rok p�niej patentem kr�lewskim zostaje awansowany na chor��ego, a na pocz�tku maja 1768 roku znajduje si� na li�cie oficer�w i pe�ni s�u�b� podbrygadiera maj�c pewne zwierzchnictwo nad dziewi�tnastoma wsp�towarzyszami... Wytworne tony menueta przebrzmia�y. Ostatni, wdzi�czny uk�on kawaler�w przed ich damami. W tej chwili kr�l powsta� z miejsca i klaszcze w d�onie. To znak, �e m�odzie� ma przej�� do sali jadalnej, gdzie czeka ju� przygotowana wieczerza. Obie kapele graj� teraz skocznego marsza, a kawalerowie prowadz� swe damy weso�ym korowodem do suto zastawionych sto��w. Ale wraz z m�odzie�� do sto��w zaczynaj� si� cisn�� obecni na sali balowej starsi, rodzice kadet�w czy ich tancerek. Tadeusz rozgl�da si� po sali, widzi w t�umie go�ci niejakiego Stanis�awa Gozdzkiego, dumnego pana, wojewod� podlaskiego, tego samego, kt�ry kiedy� na balu, poza terenem Szko�y, potr�ci� w przej�ciu jednego z najm�odszych kadet�w prowadz�cego sw� dam� i nie tylko nie przeprosi� go za to, ale zawo�a� g�o�no: - Z drogi, smarkaczu! - i pchn�� kadecika mocno. Ch�opak poczerwienia�. Zniewaga publiczna, i to na oczach damy! Ale przeciwnikiem - wojewoda. Jak�e tu od takiego magnata ��da� satysfakcji? Oburzeni kadeci chcieli w�wczas wyruszy� ca�� szko�� pod pa�ac wojewody, by zmusi� go do przeprosin, ale udaremni�o to dow�dztwo korpusu. Gdy kr�l dowiedzia� si� o incydencie, wezwa� do siebie Tadeusza jako jednego z przyw�dc�w m�odzie�y kadeckiej. Ko�ciuszko kr�tko zameldowa� o zaj�ciu. Kr�l wys�ucha� go z uwag�. Jako szef swej ulubionej Szko�y Rycerskiej poczu� si� sam dotkni�ty. Kadet�w, kt�rych mundur tak ch�tnie nosi�, uwa�a� jakby za swoj� przyboczn� gwardi�. Stanis�aw Gozdzki musia�, niestety, na polecenie kr�la kadeta przeprosi�. Tadeusz postaw� sw� pozyska� serca koleg�w i zwr�ci� na siebie uwag� kr�la. I teraz, gdy ca�y orszak ju� ruszy�, Stanis�aw August u�miechn�� si� �yczliwie do Ko�ciuszki: - Potrzebuj� lektora - powiedzia�. - M�wi� mi te� profesor Mller, �e rysujesz pi�knie. B�dziesz mi wi�c i do tego potrzebny... Odt�d cz�sto wzywa� zacz�� do siebie Tadeusza. Z przyjemno�ci� stwierdzi�, �e biegle czyta on po francusku, �e ma du�e zdolno�ci do rysunku i malarstwa. Pocz�� si� zastanawia�: czyby m�odzieniec nie m�g� si� kszta�ci� w�a�nie w malarstwie, zosta� z czasem wyk�adowc� projektowanej przez kr�la Akademii Sztuk Pi�knych, takiej, jakie maj� Rzym, Pary�?... Po z�o�eniu ostatnich egzamin�w Ko�ciuszko pozosta� przy Korpusie jako brygadier i uzyska� stopie� kapitana. Wakacje szybko min�y. Wraz z nowym rokiem szkolnym pozwalano kadetom, kt�rzy wyr�niali si� pilno�ci�, bywa� w towarzystwach, uczestniczy� w zabawach tanecznych i balach na zamku, na kt�rych kr�l chcia� cz�sto ich widywa�: niech nabieraj� og�ady towarzyskiej w przyj�ciach dworskich. Maj� by� przecie� oficerami, czekaj� na nich urz�dy w organizowanej przez kr�la administracji krajowej. Na bale przybywaj� zawsze najpi�kniejsze panie. Niejedna z nich �askawym okiem zerka na m�odego kapitana - lektora Jego Kr�lewskiej Mo�ci. Dlaczeg� to pan kapitan pod spojrzeniami tymi spuszcza wzrok? Czy�by m�ody rycerz ba� si� pi�knych dam? Czy mo�e jego serce jest zaj�te? Tak. Oto na zamku m�wi�, �e kapitan Ko�ciuszko jest nie tylko nauczyciele pi�knej Ludwiki, c�rki pisarza polnego, niebawem hetmana wojsk litewskich, pana Sosnowskiego, ale, �e oboje m�odzi kochaj� si�. Podobno wymienili ju� s�owa przysi�gi. C� st�d, �e dla ubogiego kapitana za wysokie mo�e progi pa�ac�w magnackich! Skoro kochaj� si� - wierz�, �e rodzice Ludwiki musz� si� zgodzi�. Je�li za� nie - to ju� postanowili oboje - od czeg� dawny obyczaj rycerski: kawaler porwie sw� ukochan� i potajemnie za�lubi... Tylko �e... Pewnego dnia pan pisarz polny wojsk litewskich poprosi� o pos�uchanie na zamku. Kr�l przyj�� go skwapliwie: wiedzia�, �e pan Sosnowski jest dobrze widziany przez ambasadora imperatorowej Katarzyny. Pan Sosnowski nie nadu�ywa� drogiego zawsze czasu monarchy. M�wi� kr�tko: - Najja�niejszy Panie. Jeden z oficer�w Waszej Kr�lewskiej Mo�ci - tu pad�o nazwisko - wzdycha do mej c�rki Ludwiki, kt�ra... ch�tnie tego oficera widzie� rada, ale ja r�k� jej z dawna przyrzek�em komu� innemu. Gdyby wi�c Wasza Kr�lewska Mo�� raczy�a... Pan Sosnowski nie potrzebowa� t�umaczy� sprawy bli�ej. Kr�l zrozumia�, o co chodzi. I �egna� �askawie pana pisarza in spe hetmana: - Waszmo�� Pan mo�e by� zupe�nie o los swej c�rki spokojny... P�dzlem czy szabl�? Tego dnia po po�udniu, gdy Tadeusz wszed� do biblioteki kr�lewskiej, by pe�ni� zwyk�e swe obowi�zki lektora, kr�l, witaj�c go, rzek�: - Nie b�dziesz mi dzisiaj potrzebny. - A po chwili doda�: - Szykuj si� do drogi. Tadeusz sta� milcz�c w oczekiwaniu dalszych rozkaz�w. - Jestem z ciebie bardzo zadowolony. Ale my�l� od dawna o tym, by wys�a� ci� do Pary�a... Tadeusz sk�oni� si� g��boko. - Pojedziesz... pojedziecie obaj, ty i Or�owski. B�dziecie w Pary�u studiowali malarstwo. Macie, jak si� przekona�em, pewien talent. Chc� mie� z was moich nadwornych malarzy. Po szczeg�y zg�osisz si� do im� pana Bacciarellego. S�dz�, �e jeste� rad! Zn�w tylko uk�on g��boki. Tadeusz milczy, jest pe�en niepokoju: a wi�c rozkaz kr�lewski oddala go od ukochanej? Na czas nieograniczony. Chce co� powiedzie�, ale kr�l odprawia go kr�tkim: - Mo�esz odej��! Tej nocy Tadeusz nie m�g� zasn��. wyra�ne wyr�nienie kr�lewskie? Tak. Ale jednocze�nie przymusowe rozstanie z t�, kt�r� pierwszym m�odym uczuciem ukocha�. Kiedy j� zn�w zobaczy? Czy zobaczy? Czas, oddalenie, czy nie zatr� pami�ci chwil, jak�e kr�tkich, w sercu Ludwiki? Czaru pierwszych s��w mi�o�ci? On uniesie przed oczyma jej obraz na zawsze. Ona - pozostanie w �wiecie, do kt�rego nale�y. Je�li stanie przed ni� panicz bogaty, pi�kny, c� znaczy� b�dzie daleki, ubogi szlachcic kobry�ski?... Wczesn� jesieni� 1769 roku kapitan Ko�ciuszko jecha� do Pary�a. Jecha� z dobrym koleg� - przyjacielem, kapitanem J�zefem Or�owskim. Obaj w jednym czasie wst�pili do Korpusu Kadet�w, awansowali jednocze�nie i odt�d, jako oficerowie, razem pe�nili s�u�b� w szkole. Teraz mieli studiowa� w Pary�u jako stypendy�ci kr�la. W�a�nie 16 wrze�nia pokwitowali odbi�r pieni�dzy, przydzielonych im przez kr�la na wyjazd i koszty pierwszego roku pobytu za granic�. Czy� nie nale�a�o si� cieszy� z tego? Rozkaz kr�lewski otwiera� drog� w szeroki �wiat, skarbnic� nauk i sztuk. Marzy� o tym nie m�g� ubogi miecznikowicz brzeski w swych rodzinnych Siechnowiczach. Nale�a�o by� wdzi�cznym kr�lowi. Ale Tadeusz my�la� wci��, �e rozkaz kr�la odsuwa go od Ludwiki, oddala od Ojczyzny, kt�rej pragn�� ze wszystkich si� s�u�y�, jak go uczono, jak �o�nierz. A tymczasem w Ojczy�nie prawie od dw�ch ju� lat toczy si� wojna konfederacka, obejmuj�c coraz to inne ziemie Rzeczypospolitej, gdy on, siedz�c w dalekim Pary�u, b�dzie sobie malowa�!... W Pary�u zaj�li z Or�owskim kwater� przy ulicy "Ma�ych Augustian�w" na lewym brzegu Sekwany i dzi�ki protekcji kr�la, a przede wszystkim poparciu ksi�cia Adama Czartoryskiego, zapisani zostali jako s�uchacze s�ynnej na ca�y �wiat Akademii Kr�lewskiej Malarstwa i Rze�by. Mie�ci�a si� ona w pa�acu kr�lewskim Luwru i mia�a znakomitych profesor�w. Jeden z nich, Karol Cochin, w�a�ciwy kierownik uczelni, wyk�adami swymi budzi� w�r�d uczni�w my�l g��bsz�, uczy�, �e mistrzyni� winna im by� natura. W kompozycjach malarskich zaleca�, by si�gali po natchnienie do czyn�w dawnych bohater�w Grecji i Rzymu. Ko�ciuszko w szkole tej znalaz� si� w gronie s�awnych ju� artyst�w francuskich, takich jak David i Vernet, obok m�odych Polak�w, z kt�rych wyrosn� z czasem malarze tej miary, co Kucharski i Oleszkiewicz. W akademii jednak, mimo �e kierunek jej odpowiada� mu jak najbardziej, nie czu� si� dobrze. Por�wnuj�c swe prace ze studiami Or�owskiego i innych koleg�w, widzia�, �e mniej ma od nich talentu, czu�, �e sztuka nie zapewni mu przysz�o�ci. Poci�ga�o go zupe�nie co� innego. Korzystaj�c wi�c z tego, �e kr�l coraz rzadziej przysy�a� subwencje i nie ��da� �adnych sprawozda�, postanowi� opu�ci� Akademi�, wzi�� si� do innych studi�w. Pod koniec roku szkolnego po�egna� wi�c koleg�w, kt�rzy zd��yli go ju� polubi�. Or�owski, troskliwy zawsze o kompana, pyta� go: - Czemu opuszczasz szko�� Chcesz mo�e wraca� do kraju? - Nie. Mam jeszcze troch� grosza ze schedy po ojcu, s�dz� te�, �e ksi��� Adam o mnie nie zapomni. B�d� w Pary�u studiowa� dalej, tyle �e nie sztuk�. - C� wi�c? - Wojskowo��. Czuj� si� �o�nierzem. Interesuje mnie artyleria i in�ynieria wojskowa, nauki zaniedbane zupe�nie w armii Rzeczypospolitej. - Brawo! - wykrzykn�� Or�owski. - Czy jednak, rzucaj�c malarstwo, nie nara�asz si� tym samym kr�lowi? Tadeusz zamy�li� si� chwil�. - Kr�l chyba o nas zapomnia� - rzuci� po namy�le. Ju� nazajutrz zastanawia� si�, jak wzi�� si� do nowych studi�w. By� oficerem. M�g� wst�pi�, jak wielu Polak�w, ochotniczo do wojska francuskiego. Nie chcia�. Wojsko to w chyl�cej si� do upadku Francji Ludwika XV w niczym nie przypomina�o s�awnej ze zwyci�stw armii jego poprzednika, "kr�la-s�o�ce". Nominacje genera��w zale�a�y od intryg buduarowych, protekcji przyjaci�ek kr�lewskich. Oficerowie awansowali dzi�ki urodzeniu i koligacjom, byli dworakami raczej ni� dow�dcami, a tr�d rozpusty po�eraj�cy dw�r kr�lewski, �ycie nad stan i nieuctwo zara�a�y r�wnie� armi�. Oficerowie wi�c oddaj�cy si� ucztom i grom hazardowym �yli ze swych oddzia��w, �o�nierz za� cierpia� niedostatek i poniewierk�. Trzymany w surowej dyscyplinie, bra� za byle co plagi, a za pr�b� dezercji zsy�any by� na galery. Szeregi topnia�y z n�dzy i chor�b. Lepsze warunki panowa�y w szko�ach wojskowych. Do szk� tych jednak Ko�ciuszko jako cudzoziemiec nie m�g� si� dosta�. Nie my�la�, oczywi�cie, o szko�ach �rednich: sta�y one na og� ni�ej ni� warszawski Korpus Kadet�w, kt�ry przecie� uko�czy�. Ale wy�sze szko�y specjalne? Szko�a artylerii w Bapaume? Szko�a in�ynierii w Mezieres? Wyk�adano w nich artyleri�, balistyk� i pirotechnik�, matematyk� wy�sz�, wytrzyma�o�� materia��w i topografi�, fizyk� i rysunek techniczny, fortyfikacj� twierdz i polow�. Uczelnie te mia�y te� znakomitych profesor�w. Ale Ko�ciuszko marzy� nawet nie m�g�, by by� przyj�tym do kt�rej� z tych szk�. Wiedzia� to dobrze: nie by� poddanym kr�la Francji!... Radzi� wi�c sobie jak m�g�. Chodzi� na wyk�ady publiczne i bra� prywatne lekcje u profesor�w i wyk�adowc�w wy�szych francuskich szk� wojskowych. Zdobywa� podr�czniki szkolne, skrypty z wyk�ad�w. Podr�czniki by�y co prawda drogie, ale nie �a�owa� na nie pieni�dzy. I ju� ca�ymi dniami, zarywaj�c nocy, jak swego czasu w Korpusie, poch�ania dzie�a Bossuta - matematyk�, hydrodynamik� i budow� tam, kursy matematyki dla u�ytku marynarki i artylerii, metodyk� geografii czy zasady taktyki. To zn�w jecha� ogl�da� umocnienia twierdz francuskich, przebudowywanych w�a�nie przez absolwent�w szko�y w Mezieres, takich jak s�awny niebawem tw�rca zwyci�stwa Francji rewolucyjnej �azarz Carnot. Prawdopodobnie bada� te� stan twierdz w Niemczech, Szwajcarii i we W�oszech. I zn�w wraca� do swych ksi��ek, do stolicy Francji. A Pary�, wielki Pary�, ju� hucza� od pism Woltera, kt�ry pi�rem swym uderza� jak taranem w chwiej�cy si� gmach monarchii absolutnej Ludwik�w, od dzie� Jana Jakuba Rousseau, kt�ry g�osi�, �e ludzie rodz� si� wolni i r�wni, a ��da� republiki. Po domach, po kawiarniach wszyscy rozprawiali o traktacie Turgota, kt�ry rzuci� zupe�nie nowe my�li o tworzeniu i rozdziale bogactw, k�ad�c podwaliny nowej nauki - ekonomii. Zaczytywa� si� w �wie�o wydanym dziele Duponta de Nemours "O najlepszym rz�dzie dla ducha ludzko�ci", bynajmniej nie rz�dzie kr�l�w, czy w dzie�ach pana Quesnay. G�osz� oni, i� ubodzy ch�opi - to biedne pa�stwo, a biedne pa�stwo - to rz�d bez �rodk�w!... Te w�a�nie my�li ca�� pe�ni� wch�ania Ko�ciuszko. Pami�ta wci�� zgi�tych nad drewnian� soch� ch�op�w pa�szczy�nianych, wie, �e skarb wielkiej i pot�nej ongi� Rzeczypospolitej jest wiecznie pusty, a kr�l nie wstydzi si� �ebra� u dawnej swej kochanki - carycy!... Kt�rego� jednak dnia, wiosn� czwartego ju� roku pobytu w Pary�u, Ko�ciuszko spostrzeg�, �e nigdy niebogata jego sakiewka jest niemal pusta. Obliczy�, �e zaledwie na powr�t do kraju wystarczy. Postanowi� wi�c wraca�. Czu�, �e nie zmarnowa� tych lat. Wiedzia� ju�, czego chce, co sam g�osi� b�dzie, czemu w s�u�bie si� po�wi�ci. B�dzie to mi�o�� cz�owieka i wolno�ci. B�dzie szczepi� te zasady, kt�rymi si� tu przej�� we Francji. Ale wiedzia� te�, �e wraca do Ojczyzny rozdzieranej w�a�nie przez pot�nych s�siad�w, ojczyzny z bezsilnym kr�lem na czele, ze sfor� sprzedajnych magnat�w, ze szlacht� ciemi꿹c� lud prosty. Wraca� do kraju jako wykszta�cony z pewno�ci� oficer artylerii. C� st�d jednak? Czy b�dzie m�g� broni� Ojczyzny i jej honoru, tak jak mu to nakazywa�a przysi�ga kadecka? Jak�e jednak broni� ca�o�ci i czci Rzeczypospolitej, kt�ra wojska zdatnego do obrony tak jakby wcale nie posiada�a, a armie zaborc�w, odrywaj�cych od kraju ca�e wojew�dztwa i pozbawiaj�ce j� dost�pu do morza, licz� setki tysi�cy �o�nierzy. A wszystko to dzieje si� niemal bez oporu. Na sejmie pos��w przekupionych z�otem zaborc�w jeden tylko Rejtan z gar�ci� nieprzejednanych broni� ca�o�ci i wolno�ci Ojczyzny. Z tymi my�lami Tadeusz Ko�ciuszko wraca� do okaleczonej przez wrog�w Rzeczypospolitej. Przybywszy w po�owie 1774 roku do kraju Ko�ciuszko znalaz� si� jakby na bruku. Stan�� w Warszawie, pr�buj�c si� jako� urz�dzi�. Dowiedzia� si� ju�, �e miejsce jego w Szkole Rycerskiej zosta�o zaj�te. Do kr�la z pro�b� o jakie� stanowisko i�� nie �mia�, ksi��� Adam za� - protektor z czas�w paryskich - by� nieuchwytny. W stolicy panowa� kompletny chaos: sejm zwany "delegacyjnym" ca�kowicie uleg�y ambasadorowi carowej - Stackelbergowi - zatwierdza� w�a�nie oderwanie przez zaborc�w ziem i nikt z os�b znacz�cych co� w kraju "nie mia� g�owy", by wys�ucha� przybysza, a c� dopiero mu pom�c. Najpro�ciej, oczywi�cie, by�oby wst�pi� do s�u�by wojskowej. Trzeba by jednak w takim razie, jak zwyczaj kaza�, odkupi� od kogo� funkcj� kapitana - dow�dcy kompanii, daj�c niby odst�pne za dzier�aw�. Kosztowa�oby to jednak z tysi�c dukat�w, a Ko�ciuszko by� bez grosza. Nie pozostawa�o nic innego, jak uda� si� do rodzinnych Siechnowicz, w kt�rych po �mierci matki w 1768 roku gospodarowa� brat J�zef. Tadeusz liczy�, �e mu si� co� jeszcze ze schedy po ojcu nale�y. Jad�c tam wst�pi� po drodze do si�str, starszej Anny Estkowej i m�odszej, Katarzyny ��kowskiej. Obie wysz�y za m�� za niezamo�nych dzier�awc�w i mieszka�y po s�siedzku na Podlasiu. Ucieszy�y si� przyjazdem brata, a widz�c, �e jest w potrzebie, ofiarowa�y si� mu z pomoc�. Tadeusz dzi�kowa�: - Nie przelewa si� u was przecie� - m�wi�. - Oblicz� si� z bratem i wezm� si� do jakiej� roboty. Potem i was odwiedz�... J�zefa zasta� w domu, na kawalerce, starszy brat bowiem nie o�eni� si� dot�d. Nie widzieli si� od lat, ale przyj�cie nie by�o zbyt serdeczne. Gdy za� Tadeusz napomkn��, �e mo�e mu si� co� ze schedy czy z dochod�w z Siechnowicz za lata ubieg�e nale�y, J�zef skar�y� si� zacz�� na "ci�kie czasy", upadek gospodarstwa i k�opoty osobiste. - Bra�em, widzisz - m�wi� - udzia� w konfederacji barskiej, ale tym �ci�gn��em na siebie tylko gwa�ty wojsk carycy i niech�ci w�adz Rzeczypospolitej. Pragn�c si� ratowa� wzi��em w zarz�d klucz folwark�w z d�br biskup�w unickich. Ludzie m�wi�, �em si� fortuny dorobi�. Gdzie tam! Na folwarkach tych zakwaterowa�y pu�ki carycy, kozak�w i Baszkir�w. Zjadali wszystko jak szara�cza. W ko�cu biskup pe�nomocnictwo mi cofn��. Musia�em wr�ci� do Siechnowicz, na dziady prawdziwie zszed�em. Po takim przyj�ciu nie pozostawa�o nic innego, jak tylko si� z czu�ym braciszkiem po�egna�. Tadeusz postanowi� skorzysta� wi�c z zaprosin stryja (brata stryjecznego ojca), pana Jana Ko�ciuszki. W�a�ciciel S�awinka pod Lublinem, �onaty, ale bezdzietny, dowiedziawszy si� o powrocie krewniaka pisa�, �e "rad go widzie� b�dzie u siebie, �e stryjowi b�d�cemu ju� "w latach" bratanek b�dzie w gospodarstwie pomocny. Na wyjezdnym wi�c ju� tylko Tadeusz, �egnaj�c si� z bratem napomkn��, �e "m�g�by przy okazji cz�� sw� przypadaj�c� mu ze schedy czy z dochod�w kwitowa�". J�zef zdziwi� si�: - Wzi��e� przecie� sporo na wyekwipowanie si� do Korpusu, potem a� siedem tysi�cy z�otych na wyjazd do Pary�a. Nie ma �adnych dochod�w z Siechnowicz. Budynki s� tak zrujnowane, �e do remontu ich z w�asnego dok�ada� musz�. Gdyby wi�c wszystko obliczy�, z kredk�, jak m�wi�, w r�ku, wypad�oby, �e ty mi jeszcze co� winien jeste� z pewno�ci�. Tadeusz milcza�. W ko�cu J�zef, pragn�c si� brata najwidoczniej pozby�, rzek�: - Zreszt�, skoro jeste� w potrzebie, m�g�bym ci da� jeszcze ze trzysta z�otych, kt�re mam w domu. B�d�c w finansowych tarapatach Tadeusz musia� z tej upokarzaj�cej propozycji skorzysta�. I zaraz pojecha� do stryjowego S�awinka. Starszy pan ch�tnie przyjmowa� bratanka. Tadeusz przybywa� bowiem z szerokiego �wiata. Stryj, cz�owiek za m�odu bywa�y, ch�tnie s�ucha� jego opowiada�, wpr�dce te� jednak spostrzeg�, �e bratanek go�y jest, jak mysz ko�cielna. Kt�rego� wi�c wieczoru prosto z mostu zapyta�, czy mu si� nic po ojcu, czy z Siechnowicz nie nale�y? A gdy us�ysza�, �e "Siechnowicze pono nad warto�� s� obd�u�one i �adnych dochod�w nie przynosz�", stary a� fukn��: - Nie mo�e to by�, m�j Tadeuszku! A je�li tak, troch� w tym winy twojej. Siedzia�by� na swej cz�ci sam, zagonu ojczystego, w�asnego pilnuj�c, mia�by� co do g�by w�o�y�... - S�u�y�em przecie w Korpusie. Wi�c... - Wiem. Da�e� sw� cz�� w zarz�d bratu. Wiedz, �e J�zef p�dziwiatr, pstro mu zawsze w g�owie, koniki, karty. Narobi�, s�ysz�, d�ug�w, cho� przecie ni �ony, ni dzieci, sam jak palec. Nim na psy ca�kiem ju� zejdzie - nic innego - zapozwa� go musisz. Inaczej, przy jego zarz�dzie z torbami p�jdziesz, jak amen w pacierzu! Ja ci to m�wi�!... Racje wydawa�y si� oczywiste. Tadeusz wezwa� brata urz�dowo do obrachunku, ale gdy J�zef na pocz�tku marca 1775 roku obrachunek ten poparty rejestrami niebawem nades�a�, okaza�o si�, �e Tadeuszowi nie tylko si� nic nie nale�y, ale on jeszcze bratu J�zefowi jest winien sum�, i to niema��: 39132 z�ote i groszy 9, jak tego J�zef dowodzi�. A� si� Tadeusz za g�ow� z�apa�. - Protestowa� musisz - wo�a� stryj Jan, przejrzawszy dok�adnie za��czone rejestry. - Skrzywdzi� ci� chce braciszek, na s�d cho�by polubowny musisz go wezwa�! Tadeusz us�ucha� stryja i na �w. Jana wni�s� "manifest protestacyjny" do grodu brzeskiego, a stryj zgodzi� si� przewodniczy� s�dowi polubownemu. Kt�rego� dnia Tadeusz nie chc�c si� zbytnio stryjowi ze swym towarzystwem naprzykrza�, postanowi� zn�w siostry odwiedzi�. Droga jednak z podlubelskiego S�awinka na Podlasie do si�str nie wypada�a inaczej jak przez dobra w ziemi che�mskiej po�o�one. By�o tam pi�knie. Rozsiad�o si� malowniczo nad rzek� Piwoni� miasteczko Sosnowica z dworem, a tak�e wsi� o tej samej nazwie oraz kilku innymi wsiami i folwarkami. Niedawno w�a�nie dobra zmieni�y w�a�ciciela: odziedziczy� je po dalekim krewnym pan J�zef Sosnowski, do niedawna pisarz polny litewski i wojewoda smole�ski, kt�ry ju� wkr�tce mia� z �aski ambasadora carowej obj�� urz�d hetmana polnego litewskiego. Wczesn� wiosn� tego roku zjecha� w�a�nie do Sosnowicy z rodzin� i ca�ym dworem. Pokusa by�a zbyt silna. Tadeusz kt�rego� wiosennego dnia jad�c ze S�awinka na Podlasie zatrzyma� si� w Sosnowicy, z pewno�ci� jednak nie dlatego, by si� panu wojewodzie do s�u�by wojskowej meldowa�. Przyj�cie - o dziwo - nader by�o �askawe. Pan wojewoda zatrzymywa� na obiad kapitana, �onie i c�rkom go prezentowa�: czy aby pami�taj� lektora Jego Kr�lewskiej Mo�ci �wie�o w�a�nie przybywaj�cego z Pary�a po d�ugoletnim tam pobycie? Okaza�o si�, �e panie pami�ta�y go dobrze, a przy prezentacji jedna z panien sp�oni�a si� nawet lekko. Przy po�egnaniu za� pani wojewodzina m�wi�a: - Niech�e do Sosnowicy zaje�d�a, skoro tylko zechce, zawsze mile b�dzie widziany. Kawaler ze stolicy Francji - rzadki to go�� na wsi w ziemi che�mskiej! I odt�d kapitan Ko�ciuszko sta� si� w Sosnowicy cz�stym go�ciem. Ju� przy pierwszej wizycie zdo�a� si� przekona�, �e czas i przestrze� nie odmieni�y serca z dawna ukochanej. Odt�d, za ka�dym powrotem, przekonywa� si� o tym coraz silniej. Pani wojewodzina by�a dla� �askawa: uczy� si� na in�yniera w stolicy Francji. Niech�e wykre�li linie do zasadzenia klomb�w w ogrodzie na wz�r takich, jakie widywa� w Pary�u. Uczy� si� z rozkazu kr�la na malarza, m�g�by zn�w uczy� pann� Ludwik� rysunku czy malarstwa?... I Tadeusz ch�tnie podda� si� tym zaj�ciom. A w cienistym parku sta�a otoczona krzewami bz�w i ja�min�w, obro�ni�ta winogradem altana. Jakby stworzona do wytchnienia. Cz�sto jednak Ko�ciuszko wyje�d�a� st�d, absorbowany sprawami rozliczenia z bratem. Pewnego dnia, po d�u�szym pobycie u stryja, zapragn�� nagle odwiedzi� Ludwik�. Nie zastanawia� si� ju� d�u�ej. Pop�dzi� do Sosnowicy, my�l�c, �e padnie do n�g ukochanej, a je�li nie zgodz� si� wyda� Ludwiki za ubogiego oficera - jest pewien jej uczu� - wykradnie j� i nie odda ju� nikomu. Nie wiedzia�, �e wojewoda, przyjmuj�c go niby przyja�nie, spostrzeg� od razu, obserwuj�c oboje m�odych, �e uczucia ich trwaj�. Tak si� z�o�y�o, �e pewnego zimowego wieczoru wojewoda wygra� przy zielonym stoliku olbrzymi� fortun� - dobra �winiogrodzkie od ksi�cia Stanis�awa Lubomirskiego, na wp� ob��kanego utracjusza, nami�tnego gracza. Wojewoda zaproponowa� wi�c pewien uk�ad: nie ��da tych d�br dla siebie. B�d� one posagiem dla jego c�rki, Ludwiki, o ile syn ksi�cia Ludwik� po�lubi. A �e w�a�nie stary ksi��� na uk�ad ten wyrazi� zgod�... Kiedy wi�c kapitan Ko�ciuszko stan�� przed dworem sosnowickim, jeden tylko stary s�uga na jego powitanie wyszed� i rzek�: - Oboje pa�stwo z ja�nie panienkami wyjechali do Ratna. I po chwili doda� nie bez dumy: - Ja�nie panienka Ludwika za m�odego ksi�cia Lubomirskiego za m�� wychodzi! Ko�ciuszko zrozumia�: nie dla ubogiego kapitana, szlachetki, c�rka wojewody: dla ksi�cia! Za ocean Ko�ciuszko postanowi� opu�ci� kraj. Dotkni�ty osobi�cie w naj�ywszych swych uczuciach, zawiedziony w nadziei, �e Ojczy�nie m�g�by by� u�ytecznym, nie widzia� dla siebie w Polsce �adnej przysz�o�ci. My�la� wi�c wst�pi� na razie w s�u�b� sask�. Tym samym nie oddala�by si� zbytnio od kraju, a mo�e kiedy�, w innych okoliczno�ciach, m�g�by jeszcze do Ojczyzny powr�ci�. Nale�a�o jednak przed wyjazdem uregulowa� sprawy w�asne. Nie czekaj�c wi�c na wyrok s�du polubownego w sprawie z bratem, cofn�� mu pe�nomocnictwo zarz�dzania sw� cz�ci� ojcowizny i zwr�ci� si� z tym do starszej siostry, Estkowej, i jej m�a. Niechby oni wzi�li w zarz�d b�d� w zastaw jego dziedzictwo, przejmuj�c jego d�ugi. Oboje kochali go szczerze, a widz�c, �e jest w potrzebie, zgodzili si� ch�tnie. Zaproszeni s�siedzi ocenili, �e cz�� jego warta jest oko�o trzydziestu tysi�cy z�otych, d�ugi wynosi�y niemal tyle�. Nie przestrasza�o to poczciwego Estki: - Nic to - m�wi� - przyjmujemy wraz z Anusi� wszystkie twoje zobowi�zania. Bierzemy twoj� cz��, powiedzmy, pod zastaw. B�d� ni� zarz�dza� i przekazywa� ci z niej dochody, je�li tylko jakie� b�d�. I szwagier przy spisaniu umowy jeszcze kilkadziesi�t dukat�w wy�o�y� "na drog�". Z tym mo�na by�o ju� co� rozpocz��. Stryj Jan, u kt�rego Tadeusz wci�� jeszcze przesiadywa�, radzi� jecha� do kasztelana krakowskiego, Jerzego Mniszcha, do Dukli: - Skoro chcia�by� wst�pi� w s�u�b� sask� - t�umaczy� - wiedz, �e pan kasztelan jest mi wielce zobowi�zany za pewne us�ugi, jakie mu swego czasu odda�em, a dobrze jest widziany na dworze saskim. Dam ci do niego list. P�d� do niego, m�j Tadeuszku, do Dukli, nie zwlekaj�c. Nie po�a�ujesz tego z pewno�ci�. Do Dukli Tadeusz jecha� niech�tnie: b�dzie musia� prosi� o protekcj� magnata. Wiedzia� jednak, �e bez protekcji mo�nych ubogi szlachcic nic nie znaczy� w �wiecie przez nich rz�dzonym. Ale na miejscu kasztelana nie zasta�. Mniszech w�a�nie wyjecha� do Drezna. Ko�ciuszko pisa� wi�c do niego o wstawiennictwo u elektora, o umieszczenie w kt�rym� z pu�k�w lub w administracji "co by lepiej wola�" i ko�czy� s�owami: "St�d jad� do Krakowa, gdzie je�eli nie zastan� Ja�nie Wielmo�nego Pana Dobrodzieja, pojad� do Drezna i tam oczekiwa� b�d� �aski Jego..." Zgodnie z t� zapowiedzi� uda� si� z Dukli najpierw do Krakowa, a st�d do Drezna. Ju� w kraju dowiedzia� si� o zatargu zbrojnym mi�dzy koloniami ameryka�skimi a rz�dem angielskim. Krak�w, a zw�aszcza Warszawa hucza�y wprost od nowin powtarzanych z ust do ust. Gdy Ko�ciuszko przyby� do Drezna, wiadomo�ci o wojnie o niepodleg�o�� Ameryki by�y ju� dok�adniejsze. Oto koloni�ci angielscy w Ameryce o�wiadczyli publicznie, �e czuj� si� wolnymi obywatelami na ziemi ameryka�skiej. Do�� maj� nad sob� rz�d�w kr�la i ucisku jego gubernator�w. Wezwani do pos�usze�stwa zdecydowali si� na op�r zbrojny. Jakoby ju� walcz�, zbieraj� we Francji ochotnik�w, gotowych bi� si� za ich spraw�, kt�ra jest przecie� spraw� s�uszn�. Ko�ciuszko nie namy�la� si� d�ugo: wesprze kolonist�w ameryka�skich w ich walce, odda im zdobyte we Francji do�wiadczenie i wiedz�. B�dzie to z pewno�ci� szczytniejsze ni� s�u�ba u elektora saskiego. Pojedzie za ocean! P�n� jesieni� 1775 roku stan�� Ko�ciuszko w Pary�u. Tutaj ludzie nie rozprawiali o niczym innym, jak o akcji pana de Beaumarchais na rzecz ameryka�skich "buntownik�w" bij�cych si� z Anglikami. Pan ten nazywa� si� w rzeczywisto�ci Piotr Caron, by� synem skromnego zegarmistrza, ale s�yn�� z ci�tego j�zyka, mia� talent do pi�ra i wyda� w�a�nie komedi� pod tytu�em Cyrulik Sewilski. �mia�y i zr�czny potrafi� zwr�ci� na siebie uwag� dworu kr�lewskiego, zaprzyja�ni� si� z wys�annikami "buntownik�w" i teraz dowodzi�, �e skoro ludzie ci walcz� z Angli� "odwiecznym wrogiem Francji", rz�d francuski powinien ich wspiera�. Wszystko przecie�, co os�abia Angli�, musi by� Francji na r�k�. Poparcie to jednak powinno by� dyskretne, nie mo�e bowiem narazi� Francji na otwart� wojn� z Angli�. Rzecz wi�c ca�� pan de Beaumarchais bierze na siebie. Jako cz�owiek najzupe�niej prywatny. Uzyska ze skarbu Francji tylko odpowiednie kredyty, za�o�y w Pary�u Dom Handlowy pod nie budz�c� podejrze� firm� obc� "Rodrigo Hortalez i Sp�ka" i b�dzie "buntownikom" dostarcza� bro�, amunicje i oporz�dzenie, werbowa� i wysy�a� do Ameryki ochotnik�w. Oferta pana de Beaumarchais zosta�a przez rz�d JKMo�ci przyj�ta. "Hiszpa�ski Dom Handlowy" ju� prosperowa�. Podr�ny przyby�y �wie�o z Polski nie waha� si� skorzysta� z jego us�ug, a to, co s�ysza� w Pary�u, utwierdzi�o go tylko w powzi�tej decyzji. "Buntownicy" walcz�cy z kr�lem Anglii g�osili idee wolno�ci i r�wno�ci powszechnej. Jeden z nich, niejaki James Otis, adwokat z Bostonu, domagaj�c si� publicznie wolno�ci dla swych wsp�braci, m�wi� ju� w pierwszych dniach "buntu": "Kto zwyci�y - B�g wie, ale natura ludzka musi si� wyzwoli� i wyzwoli si� w istocie z powszechnej niewoli, kt�ra tak d�ugo ci��y nad rodzajem ludzkim. Koloni�ci ameryka�scy s� lud�mi, s� zatem wolni z urodzenia, bo wed�ug praw natury wszyscy ludzie, czarni czy biali, rodz� si� wolni..." S�owa Otisa powtarza� teraz ca�y Pary�. Przybysz z Polski ch�on�� je chciwie. Skoro "buntownicy" tak my�l� w�a�nie, czy� w takim razie sprawa ich nie jest spraw� wsp�ln� wszystkim, kt�rym droga jest wolno�� i r�wno��? Czy� nie jest wprost obowi�zkiem poprze� ich w walce w�asnym ramieniem? Ko�ciuszko zastanawia� si� ju� teraz tylko, czy i jak w Ameryce b�dzie przyj�ty. S�ysza� przecie� w Pary�u powtarzane g�o�ne s�owa jednego w�a�nie z najczynniejszych przyw�dc�w buntu, Beniamina Franklina. Syn mydlarza, a wynalazca piorunochronu, swymi Listami Osadnika wzywa� kolonist�w do buntu i dowodzi�, �e musz� walczy�, gdy� inaczej zostan� "r�wnie pod�ymi niewolnikami, jak ci, kt�rych wida� w Polsce: w �apciach na nogach, z ko�tunami nigdy nie czesanych w�os�w na g�owach..." Franklin mia� na my�li uciskanych przez szlacht� i ch�op�w polskich. Jak�e wi�c przyj�ty przez "buntownik�w" b�dzie szlachcic polski? Jako awanturnik, kondotier, poszukiwacz przyg�d? Ko�ciuszko nie zwa�a� na to. "Pojad� - my�la� - przydam si� tym ludziom, jak potrzebny jest ka�dy cz�owiek na wojnie." I gdy wyrusza� ju� w podr� pod koniec czerwca 1776 roku, do Pary�a nadbieg�a wie��, �e w�dz kolonist�w, Jerzy Waszyngton, odni�s� w wojnie z kr�lem Anglii pierwsze zwyci�stwo: wypar� wojska kr�lewskie z miasta Bostonu. Daleka Ameryka wydawa�a mu si� bliska i droga. Oto s�ysza� te� przecie�, �e poszczeg�lne osady kolonist�w ��czy�y si� w wojnie jakby w now� Rzeczpospolit�. Sejmikowa�y pono� jak wojew�dztwa jego ojczyzny w�asnej. Nie poddawa�y si� jednak obcej tyranii. Przeciwnie: o�mieli�y si� walczy� o swoje prawa. I - okaza�o si� - �e potrafi�y zwyci�a�! Podr� trwa�a dwa miesi�ce: okr�t, na kt�rym p�yn�� Ko�ciuszko, musia� posuwa� si� bardzo ostro�nie, unikaj�c spotkania z flot� kr�la Anglii i piratami angielskimi - m�g� przecie� �atwo sta� si� ich zdobycz�. Dobi� te� do wybrze�y ameryka�skich dopiero pod koniec sierpnia 1776 roku. Tymczasem 4 lipca w obozie "buntownik�w" nast�pi�o wydarzenie o wielkiej, �wiatowej donios�o�ci. Osadnicy ameryka�scy proklamowali niepodleg�o�� swych kolonii. Akt ten g�osi� powszechn� r�wno�� wszystkich obywateli wobec prawa i swobod� wszystkich wyzna�, ustanawia� rz�d w�asny, zrywa� wszystkie wi�zy z rz�dem Anglii. Poszczeg�lne kolonie jako "pa�stwa niezale�ne" ��czy�y si� w Uni� - republik� na wz�r Szwajcarii. Obywatele tej nowej rzeczypospolitej przysi�gli broni� jej ca�o�ci oraz uchwalonych praw "mieniem, �yciem i honorem". Ale Ko�ciuszko stawa� na ziemi ameryka�skiej w momencie szczeg�lnie dla m�odej Unii ci�kim. Wojska angielskie natar�y na Nowy Jork. Jerzy Waszyngton, nie maj�c do�� si� do jego obrony, musia� wycofa� si� na zach�d i w po�owie wrze�nia Anglicy zaj�li to miasto, zak�adaj�c tam sw� g��wn� kwater�. Z przyj�ciem do s�u�by w armii ameryka�skiej nowy ochotnik nie mia� trudno�ci. Kongres, kt�ry obradowa� w Filadelfii (a tam w�a�nie wyl�dowa� nasz bohater), ju� 30 sierpnia 1776 roku przyj�� Ko�ciuszk� do armii ameryka�skiej na stanowisko in�yniera. Od razu te� powierzono mu wa�ne zadanie: opracowanie planu zabezpieczenia Filadelfii od strony morza przed spodziewanym atakiem floty angielskiej. Opracowany przez Ko�ciuszk� projekt zosta� przyj�ty do realizacji, a on w zwi�zku z tym otrzyma� 18 pa�dziernika awans na pu�kownika korpusu in�ynier�w i polecenie kierowania fortyfikowaniem Filadelfii od strony oceanu, a p�niej r�wnie� od strony l�du. Anglicy �atwo mogli zaatakowa� Filadelfi�. Le�a�a nad rzek� Delaware, a rzeka ta, sp�awna, stanowi�a dogodn� drog� dla okr�t�w angielskich d���cych od strony oceanu. W realizacji zadania mia� Ko�ciuszce pomaga� m�ody in�ynier francuski, Romond de Lisle. Warunki by�y ci�kie, zbli�a�a si� wczesna zima, r�k do pracy brakowa�o. - Co my�lisz robi�? - pyta� francuski kolega. In�ynier polski rozejrza� si� ju� dobrze w sytuacji i plan mia� gotowy. - Zamkniemy rzek� od strony jej uj�cia do oceanu, czyli poni�ej miasta. - Jak? - Kilku rz�dami "kobylic", to znaczy pali d�bowych wbitych w dno, pozostawiaj�c tylko w�skie przej�cie dla naszych lekkich okr�t�w. Francuz z aprobat� skin�� g�ow�. Ale po chwili zagadn��: - Dobrze. Jak jednak zabezpieczysz to wszystko? - Widzisz to miasteczko w pobli�u? To Billingsport. Panuje nad okolic�. Zbudujemy tam siln� redut�, zapewni ona w razie czego skuteczn� os�on� ogniow�. Niech no Anglicy spr�buj� pod ogniem forsowa� przej�cie! Wszystko, mimo ci�kich warunk�w, wykonane zosta�o szybko i sprawnie. Filadelfia od strony oceanu by�a bezpieczna. Ko�ciuszko sw� prac� zdoby� uznanie genera�a Putnama, szefa in�ynierii armii stan�w, i zaufanie Kongresu. Dyplom, jaki otrzyma�, podkre�la� jego "patriotyzm, zalety, zachowanie si� i lojalno��". W tym te� czasie pozna� ju� Ko�ciuszko warunki nowej s�u�by. Oto w�r�d osadnik�w ameryka�skich panowa�a pewna niech�� do tworzenia armii sta�ej. Si�y zbrojne kompletowano wi�c w drodze werbunku ochotnik�w, b�d� uzupe�niano oddzia�ami milicji, formowanymi na mocy uchwa� poszczeg�lnych stan�w. Przypomina�o to nieco pospolite ruszenie w Polsce. Ale o ile w Polsce ostatnio szlachta niech�tnie siada�a na ko� i do wojska dawa�a jako rekruta ludzi najgorszych, o tyle tu do milicji szli wszyscy: bogaci farmerzy, urz�dnicy i kupcy, rzemie�lnicy i biedota. Ca�a ta jednak masa nie wy�wiczona i s�abo uzbrojona z trudem dawa�a sobie rad� w walce z regularnymi oddzia�ami wojsk angielskich i mimo najlepszych ch�ci �atwo ulega�a panice. Wiedzia� to dobrze Waszyngton, w�dz naczelny, i za��da� od Kongresu utworzenia armii sta�ej. Kongres uchwali� odpowiednie zaci�gi na etat stutysi�czny. Ale skarb Unii by� pusty. Waszyngton musia� wi�c ucieka� si� do rekwizycji: nikt bowiem nie chcia� przyjmowa� papierowych pieni�dzy. Szybko te� narasta�a opozycja. Nale�eli do niej najbogatsi ziemianie i zamo�niejsi obywatele miast, tak zwani torysi, zwolennicy rz�du kr�lewskiego, wierz�cy w zwyci�stwo wojsk angielskich. Cz�� opozycjonist�w usz�a wprawdzie z wojskami kr�lewskimi, cz�� jednak pozosta�a na miejscu i nierzadko dawa�a zna� o sobie. Zima dobrze dawa�a si� ju� we znaki. Rzek� Delaware p�yn�a g�sta kra. Je�li mr�z zakuje j� w pancerz lodowy, nie na wiele przyda si� zapora pod Billingsport: Anglicy mog� zaatakowa� miasto id�c po lodzie. Waszyngton postanowi� wi�c zniszczy� si�y nieprzyjaciela zagra�aj�ce Filadelfii od p�nocy, to jest od strony l�du. W noc Bo�ego Narodzenia nag�ym natarciem zaskoczy� garnizon angielski pobliskiego miasta Trenton i niemal w ca�o�ci zmusi� go do z�o�enia broni. W�wczas to naczelny w�dz angielski, genera� Howe, przebywaj�cy w Nowym Jorku, postanowi� skoncentrowa� wszystkie swe si�y i rozprawi� si� stanowczo z "buntownikami". W zwi�zku z tym wyprawi� silny korpus genera�a Cornwallisa pod Trenton, gdzie Waszyngton r�wnie� �ci�gn�� swe stoj�ce najbli�ej oddzia�y. Do walk dosz�o najpierw pod Trenton, a nast�pnie 2 stycznia 1777 roku pod Princeton. Tam to wojska powsta�cze pod wodz� Waszyngtona jednym silnym uderzeniem rozbi�y nie spodziewaj�ce si� natarcia si�y przeciwnika. Genera� Cornwallis musia� wycofa� si� ze swym korpusem na p�noc. Na p�nocy jednak, nad rzek� Hudson, wpadaj�c� do Oceanu Atlantyckiego w pobli�u Nowego Jorku, istnia� jeszcze drugi teatr wojny. Gdy Waszyngton prowadzi� dzia�ania pod Filadelfi�, p�nocy broni� genera� Schuyler, do niedawna w�a�ciciel tartak�w. Obie te armie komunikowa�y si� z sob� dogodnie biegiem rzeki Hudson. Tej niezwykle wa�nej drogi wodnej strzeg�a twierdza Ticonderoga, po�o�ona na w�skim przesmyku mi�dzy jeziorem Champlain i jeziorem �w. Jerzego. Twierdz� t� Waszyngton nazywa� kluczem w komunikacji P�nocy z Po�udniem. Istotnie, Anglicy opanowuj�c Ticonderog�, odcinali armi� p�nocn� Schuylera od si� Waszyngtona. Wiosn� 1777 roku Kongres wys�a� na p�noc genera�a Gatesa, kt�ry - podczas gdy genera� Schuyler by� dow�dc� p�nocnej armii - otrzyma� niezale�ne dow�dztwo nad oddzia�ami stoj�cymi w rejonie Ticonderogi. Zako�czywszy fortyfikowanie Filadelfii Ko�ciuszko zosta� wys�any do p�nocnej armii ameryka�skiej. Gdy do Ticonderogi przyby� Gates, Ko�ciuszko przeszed� pod jego dow�dztwo. Genera� s�ysza� ju� o Ko�ciuszce jako o "nadzwyczaj zdolnym in�ynierze" i od razu za��da� od niego wniosk�w w sprawie obrony twierdzy. Szczeg�lnie za� chcia� wiedzie�, czy - zdaniem Ko�ciuszki - mo�na by wprowadzi� ci�k� artyleri� na pobliski stromy szczyt, zwany "G�r� Cukru", kt�ry by w�wczas panowa� ogniem nad ca�� rozleg�� okolic�. Dow�dca armii p�nocnej, genera� Schuyler, znajduj�c poparcie swego g��wnego in�yniera, pu�kownika Baldwina, dowodzi� bowiem, �e jest to niewykonalne. Ko�ciuszko za�, przeciwnie, by� zdania, �e po uprzednim splantowaniu stok�w g�ry i jej szczytu wprowadzenie tam artylerii dogodn� serpentyn� jest bezwzgl�dnie konieczne dla skutecznej obrony twierdzy Ticonderogi. Zabezpieczy to jej forty, mosty na rzece i przysta�. Gates poleci� Ko�ciuszce rozpocz�� prac�. Pozostawi� mu do pomocy swego adiutanta Wilkinsona i zaraz potem odjecha�. Gdy jednak Ko�ciuszko wzi�� si� do pracy, Schuyler natychmiast kaza� mu j� przerwa�, stwierdzaj�c, �e "pomys� polskiego in�yniera jest szale�stwem". Ticonderoga jest do�� mocna, by w razie czego obroni� si� przed Anglikami. Wilkinson szybko zaprzyja�ni� si� z Ko�ciuszk�: sypiali nawet pod jedn� ko�dr�, gdy� polski in�ynier nie mia� dot�d jeszcze w�asnej. I Wilkinson, widz�c op�r Schuylera, zawiadomi� swego genera�a o wszystkim. Gates natychmiast zarz�dzi�, by Ko�ciuszko "robi� swoje i to zaraz". Poniewa� jednak Schuyler trwa� w swym sprzeciwie, Ko�ciuszko przes�a� Gatesowi raport o nast�puj�cej tre�ci: "Generale, prosz� Ci� nade wszystko, nie ka� mi robi� czegokolwiek wcze�niej ni� tu przyb�dziesz. Powiem Ci przyczyn�: lubi� zgod� i chc� by� w przyja�ni ze wszystkimi, o ile to mo�liwe; gdyby si� upierano i nie chciano wype�ni� mojej idei, kt�ra by mog�a by� lepsz�, pozostawi�bym im swobod�, tym bardziej �e jestem cudzoziemcem. Wiem, jak musz� by� ogl�dnym i ile wzgl�d�w winienem krajowcom. Szczerze Ci m�wi�: jestem czu�y i lubi� zgod�. Wol� raczej porzuci� wszystko i wr�ci� do domu sadzi� kapust�..." Nie pojecha� jednak sadzi� kapusty. Z rozkazu Gatesa pozosta� na miejscu, a zwi�zany w dalszym ci�gu decyzj� Schuylera, by� �wiadkiem jego kl�ski. W ko�cu czerwca z p�nocy nadci�gn�� genera� Burgoyne, z po�udnia za� szed� genera� Clinton. By�o rzecz� oczywist�, �e Anglicy chc� sobie poda� r�ce, by przeci�� "Drog� P�nocn�" Unii. Burgoyne zaraz zdoby� jeden z fort�w i pod jego os�on� wprowadzi� ci�k� artyleri� na "G�ow� Cukru", by z jej szczytu ogniem przygotowa� szturm. Mierzy� stamt�d w Ticonderog�, widoczn� jak na d�oni. Jej komendant, genera� Saint Clair, nie czeka� natarcia. Opu�ci� twierdz� pod os�on� nocy, pozostawiaj�c Anglikom 200 zagwo�d�onych dzia� i wszystkie zapasy!... Schuyler zarz�dzi� wtedy odwr�t. Ale Burgoyne szed� za nim trop w trop. Teraz dopiero in�ynierowie Schuylera przypomnieli sobie o ich polskim koledze: skoro jest tak do�wiadczony, niech�e os�ania odwr�t. Dadz� mu ca�kowit� swobod� dzia�ania. Ko�ciuszko potrafi� z zadania tego wywi�za� si� po mistrzowsku. Droga odwrotu prowadzi�a przez las. Ko�ciuszko wali� za cofaj�c� si� armi� pot�ne k�ody drzew, budowa� zasieki, trzymaj�c w ten spos�b nieprzyjaciela na wodzy. Na wyspie Van Schaik u uj�cia rzeki Mohawk do Hudsonu upatrzy� miejsce na ob�z dla armii i starannie go ubezpieczy�. Armia stan�a w nim pod koniec lipca bez wi�kszych strat, a p�niej cofn�a si� jeszcze dalej, do Stillwater. Mimo to Schuyler i Saint Clair poszli pod s�d. Saratoga i West Point Po Schuylerze dow�dztwo armii p�nocnej obj�� osobi�cie Gates. Chc�c podnie�� na duchu zdemoralizowanego kl�sk� i odwrotem �o�nierza, pod koniec sierpnia ruszy� z obozu pod Stillwater, by zmierzy� si� z nieprzyjacielem. Ko�ciuszk� genera� wyprawi� naprz�d, by upatrzy� dogodn� pozycj� dla zamierzonych dzia�a�, gdzie� na p�noc od Stillwater, na zachodnim brzegu Hudsonu. Ko�ciuszko znalaz� miejsce odpowiednie: Wzg�rza Bemisa w pobli�u n�dznej wioski india�skiej zwanej Saratog�, gdzie pan Bemis mia� karczm� s�yn�c� z t�gich trunk�w. Wzg�rza te zdecydowanie panowa�y nad jedyn� drog� prowadz�c� z p�nocy na po�udnie wzd�u� Hudsonu. Ko�ciuszko za�o�y� tu ob�z warowny dla armii Gatesa. Ufortyfikowa� go silnie. Przep�ywaj�c� przed frontem pozycji rzeczk� wyzyska� jako naturaln� fos�. Usypa� wzd�u� niej kilka rz�d�w okop�w i wzni�s� liczne baterie i reduty, kt�rymi wzmocni� r�wnie� skrzyd�a. Baterie panowa�y nad obu brzegami Hudsonu i kana�em Champlain, o kt�ry opar� prawe skrzyd�o. W chwili gdy armia Gatesa znalaz�a si� w obozie pod Saratog�, ku obozowi temu zmierza� z p�nocy genera� Burgoyne, zdobywca Ticonderogi, z po�udnia za� - genera� Clinton. Marsz ich by� powolny: obaj pokonywa� musieli liczne przeszkody, jakie na dalekich przedpolach obozu pozostawi� im Ko�ciuszko na drodze. Clinton utkn�� w miejscu wskutek zdobywania napotykanych po drodze fort�w i walk z oddzia�ami milicji ameryka�skiej. Burgoyne dotar� pod Saratog�, ale nie czekaj�c nadej�cia swego kolegi przeszed� do natarcia. Wszystkie jednak ataki na umocnienia obozu zbudowane przez Ko�ciuszk� zosta�y odparte. Zbli�a�a si� jesie�. Po nieudanych walkach w obozie angielskim zacz�� si� sro�y� g��d, szerzy�y choroby i nierzadka by�a dezercja. Burgoyne widz�c, �e si�y jego szybko topniej� - i nie mog�c si� doczeka� przybycia Clintona, wkr�tce zarz�dzi� odwr�t. Ale Gates ruszy� natychmiast za nim w po�cig. Burgoyne w sytuacji wprost rozpaczliwej 17 pa�dziernika 1777 roku z�o�y� bro� i z ca�ym swym korpusem odda� si� do niewoli. Zwyci�stwo pod Saratog� rozs�awi�o imi� Gatesa. Ale nie tylko jego. Bo oto Gates, broni�c si� przed gratulacjami i powinszowaniami, m�wi�: - B�d�my rzetelni. Na wojnie wiele znacz� �rodki, jakie stwarza natura. W danym wypadku by�y to wzg�rza i lasy, a m�ody in�ynier polski, zak�adaj�c w�r�d nich m�j ob�z, umia� je tak zr�cznie wykorzysta�, �e one to zapewni�y nam zwyci�stwo. W depeszy za� do Kongresu Gates stwierdzi�, �e "pozycj� pod Saratog� wybra� i osza�cowa� pu�kownik Ko�ciuszko". Teraz te� dopiero Waszyngton, w�dz naczelny, z raport�w Gatesa us�ysza� po raz pierwszy nazwisko "m�odego in�yniera polskiego". I tak pisa� 10 listopada do przewodnicz�cego Kongresu Lawrence'a: "Pozwalam sobie nadmieni�, i� wed�ug otrzymanych przeze mnie dok�adnych wiadomo�ci in�ynier armii p�nocnej - zdaje mi si�, �e si� nazywa Ko�ciuszko - jest cz�owiekiem nauki i wy�szych zalet. Wedle za�wiadcze�, jakie mam o nim, zas�uguje bardzo, aby go mie� na pami�ci..." "M�ody in�ynier polski" ze zwyk�� sobie skromno�ci� przyjmowa� te pochwa�y, a przecie� m�g�by by� dumny z tego, czego dokona�. Zwyci�stwo pod Saratog� odbi�o si� g�o�nym echem zar�wno w Ameryce, jak i za oceanem. W Pary�u ju� nie tylko pan de Beaumarchais stawa� po stronie osadnik�w ameryka�skich. Rz�d francuski o�wiadcza�, i� got�w jest uzna� Uni� "buntownik�w" za pa�stwo niepodleg�e. ��da� tylko, by Amerykanie zobowi�zali si� broni� swej niepodleg�o�ci a� do ostatecznego zwyci�stwa i nie poddali si� ju� nigdy zwierzchno�ci kr�la Anglii. Na tych warunkach w lutym roku 1778 podpisane zosta�o przymierze mi�dzy Uni� i Francj�, tym samym wojna mi�dzy Angli� a Francj� stawa�a si� nieunikniona. Wiosn� Waszyngton m�g� og�osi� wojsku: "Nie jeste�my sami, staje za nami Francja!" Jeszcze w czerwcu tego� roku przybi�a do brzeg�w Ameryki flota francuska, kt�ra zmusi�a Anglik�w do opuszczenia Filadelfii. Kongres m�g� powr�ci� do swej siedziby. Zaraz jednak Francuzi musieli si� uda� na po�udnie, gdzie pod Savannah, w stanie Georgia, Anglicy utrzymywali silny punkt oporu. Wojna trwa�a dalej. Dow�dztwo ameryka�skie po dawnemu przywi�zywa�o wielk� wag� do utrzymania w swym r�ku biegu rzeki Hudson, tej naturalnej drogi z p�nocy na po�udnie Unii. Postanowiono w tym celu zbudowa� now� siln� twierdz� w miejscu, gdzie Hudson tworzy pod wzg�rzem West Point kolano, a koryto rzeki zw�one jest tam przez Wysp� Konstytucji. Roboty fortyfikacyjne, prowadzone pod nadzorem in�yniera francuskiego Radiere'a, sz�y jednak jako� opieszale. I wtedy to Waszyngton postanowi� powierzy� je Ko�ciuszce, kt�ry zajecha� tam pod koniec marca 1778 roku. Radiere jednak nie chcia� ust�pi� swego stanowiska. Dowodz�cy wi�c na miejscu genera� Mac Dougall (Gates obj�� w tym czasie wydzia� wojny) zwr�ci� si� do Waszyngtona, ��daj�c kategorycznie, by roboty obj�� Ko�ciuszko, gdy� "pan Ko�ciuszko ma wi�cej praktyki od pu�kownika Radiere'a, spos�b za� jego obchodzenia si� z lud�mi jest przyjemniejszy". Waszyngton rozstrzygn�� wi�c spraw� pisz�c: "poniewa� pu�kownik Radiere i pu�kownik Ko�ciuszko, jak widz�, nigdy nie zgodz� si� na jedno, s�dz�, �e lepiej b�dzie kaza� Radiere'owi wraca�, tym bardziej �e, jak si� dowiaduj�, Ko�ciuszko lepiej si� nadaje do charakteru i ducha ludu naszego". A wi�c zadecydowa�y tu nie tylko wzgl�dy takie jak "wi�cej praktyki". Ko�ciuszko sposobem bycia i pogl�dami by� bli�szy duchowi m�odej demokracji ameryka�skiej ni� Francuz i zosta� mianowany "g��wnym budowniczym" twierdzy West Point. Mimo wysokiego swego stanowiska �y� po dawnemu skromnie. Nie wiemy, czy mia� wreszcie w�asn� ko�dr�. Mieszka� w jednym pokoju w dworku wdowy, pani Warren, i stale przebywa� przy swoich ludziach. Ujmowa� �o�nierzy dobroci�, troskliwo�ci� o ich potrzeby. Dzieli� si� z nimi wszystkim, co mia�, pami�taj�c nawet o pracuj�cych przy fortyfikacjach je�cach angielskich. Zadanie mia� nie�atwe. Musia� zaczyna� wszystko od nowa, plan Radiere'a by� bowiem b��dny, nie uwzgl�dnia� dostatecznie warunk�w terenowych, wykracza� poza mo�liwo�ci ludzkie i materia�owe. Ko�ciuszko opar� si� na do�wiadczeniach zdobytych przy budowie zapory na rzece Delaware pod Billingsport. Tym razem jednak rzek� Hudson zamkn�� pot�nym �a�cuchem �elaznym (ogniwa jego na 2 i p� cala grube mierzy�y do 2 st�p d�ugo�ci), umocowanym za pomoc� kotwic i pali, przeci�gni�tym od West Point do Wyspy Konstytucji. Przed �a�cuchem wzni�s� broni�cy go pomost, g��wnym za� punktem obrony twierdzy uczyni� fort Clinton. Zbudowa� go na szczycie stromej ska�y stanowi�cej tu brzeg rzeki i wzni�s� nad nim amfiteatralnie szereg baterii panuj�cych ogniem nad ca�� okolic�. Nie do�� na tym: os�oni� sw�j fort ze wszystkich stron. Na p�nocy broni� go fort Sherbourne, od po�udnia dwa forty: Putnam (jego podziemne kazamaty zabezpiecza�y ca�kowicie od ognia nieprzyjaciela koszary i magazyny) oraz po��czony z nim umocnieniami fort Montgomery. Wreszcie od wschodu i od zachodu fort Clinton os�ania�y z jednej strony silne umocnienia na Wyspie Konstytucji, z drugiej za� - dwie reduty wzniesione na wynios�ych pobliskich szczytach. 16 lipca 1778 roku zwiedzi� fortyfikacje naczelny w�dz. We wszystkim, podobnie jak pod Saratog�, Ko�ciuszko zrywa� z przestarza�ymi szablonami budowy umocnie� i twierdz, skrupulatnie natomiast wyzyskiwa� warunki terenowe. W ten spos�b twierdza jego, panuj�c ca�kowicie