Andrzej Markowski Rados�aw Pawelec WIELKI S�OWNIK WYRAZ�W OBCYCH i TRUDNYCH Redakcja hase� Agnieszka Komaszewska Ewa Rudnicka Dorota S�owie� Ewa Wola�ska Adam Wola�ski Projekt ok�adki i karty tytu�owej Janusz Ob�ucki Opracowanie redakcyjne Zesp� Wydawnictwa WILGA pod kierunkiem Anny Sikorskiej-Michalak i Olgi Wojni�ko Redaktor: Stanis�awa �aboklicka Korekta: Zesp� Przygotowanie do druku: Oficyna Wydawnicza PAPIRUS �amanie: Sebastian Okni�ski Druk: Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca S.A. Krak�w (c) 2001 Copyright by Wydawnictwo WILGA Wszelkie prawa zastrze�one. �adna cz�� tego s�ownika nie mo�e by� kopiowana ani odtwarzana w jakiejkolwiek formie i przy u�yciu jakichkolwiek �rodk�w - bez pisemnej zgody Wydawcy. Wydawnictwo WILGA ul. Smulikowskiego 1/3 00-389 Warszawa tel. 828 98 08 fax 826 06 43 e-mail: [email protected] www.wilga.com.pl SPIS TRE�CI 1. Po co napisali�my ten s�ownik i co Czytelnik w nim znajdzie . . VII 2. Dlaczego wiele s��w zapo�yczonych to wyrazy trudne? IX 3. Zapo�yczenia j�zykowe we wsp�czesnej polszczy�nie XII 4. Jak jest zbudowany artyku� has�owy w tym s�owniku? XIV 5. Skr�ty u�ywane w s�owniku . XVII 6. S�ownik . 1 - 780 Po co napisali�my ten s�ownik i co Czytelnik w nim znajdzie S�owniki, w tym tak�e s�owniki wyraz�w obcych, tworzy si� zazwyczaj po to, �eby obja�ni� znaczenia s��w, by mo�na by�o odnie�� te s�owa do odpowiedniego fragmentu rzeczywisto�ci, w�a�ciwie skojarzy� je z rzeczami, do kt�rych si� odnosz�, a potem dobrze si� nimi pos�ugiwa�, trafnie ich u�ywa� w wypowiedziach ustnych i pisemnych. Wsp�cze�nie waga s�owa, jego rola w �yciu publicznym jest coraz wi�ksza. Ka�dy z nas jest przecie� s�uchaczem radia, odbiorc� program�w telewizyjnych, czytelnikiem rozmaitych typ�w pism. Ze wszystkich tych �rodk�w przekazywania informacji docieraj� do nas s�owa. Niekiedy s� to s�owa proste, dobrze zrozumia�e, ale bardzo cz�sto s� to wyrazy skomplikowane, trudne do zrozumienia. Coraz cz�ciej zdarza si�, �e przestajemy rozumie� wypowiedzi polityk�w, ekonomist�w, prawnik�w, ba, nawet "dziennikarzy, gdy� s� one utkane z wyraz�w im pewnie dobrze znanych, ale dla nas niejasnych. W wi�kszo�ci s� to wyrazy zapo�yczone. Czasem chodzi o zapo�yczenia do�� dawne, ale dot�d u�ywane w pewnych do�� zamkni�tych �rodowiskach (np. naukowym czy technicznym), kiedy indziej o nowe, a nawet najnowsze, bardzo szybko rozprzestrzeniaj�ce si� jednak w j�zyku publicznym. W rezultacie mamy wi�c tak� sytuacj�, �e aby zrozumie� to, co m�wi� do nas z ekranu telewizyjnego, z g�o�nika radiowego, to, co pisz� dla nas w prasie, jeste�my zmuszeni zagl�da� do s�ownika. Szukanie obja�nie� wyraz�w trudnych, w�r�d kt�rych znaczn� wi�kszo�� stanowi� s�owa zapo�yczone, sta�o si� wi�c konieczno�ci�. Dlatego powsta� ten s�ownik. Chcemy pom�c tym wszystkim, kt�rzy gubi� si� w g�szczu dealer�w, marketing�w, suspens�w, transz, liposom�w, face-lifting�w, joystick�w, chat�w, haevy metali i graffiti, kt�rzy nie wiedz�, co ]est formowane, a co formu�owane, czy metodyk i metodysta to okre�lenia r�wnoznaczne, czy doch�d globalny to doch�d z ca�ego �wiata, czy prominent jest wyrazem ob-ra�liwym itd. Ale chodzi nam te� o co� wi�cej: mamy nadziej�, �e lektura hase� w tym s�owniku umo�liwi nie tylko poznanie znaczenia s��w, lecz tak�e pozwoli lepiej zrozumie� wsp�czesny �wiat. Dlatego tak du�� wag� przywi�zujemy do ilustrowania znacze� poszczeg�lnych wyraz�w odpowiednimi zdaniami przyk�adowymi i cytatami. Dot�d w s�ownikach wyraz�w obcych cytat�w raczej nie by�o; s�dzimy, �e nie by� to zwyczaj dobry. Nasz s�ownik chce by� tak�e po trosze leksykonem: zbiorem wiadomo�ci o tym fragmencie rzeczywisto�ci, do kt�rego si� s�owo odnosi. Dlatego cz�sto po definicji, czyli podaniu znaczenia wyrazu, przytaczamy zdania, w kt�rych zawarte s� wiadomo�ci o charakterze encyklopedycznym. Chcemy pokaza� �wiat poprzez j�zyk, �wiat zakl�ty w j�zyku, a nie tylko zbi�r wyraz�w, kapi�cych litera po literze z kolejnych stron ksi��ki. Z tego samego powodu wyrazy odnosz�ce si� do jednego kr�gu zjawisk, a zbudowane podobnie, ��czyli�my w jedno du�e has�o, zwane przez j�zykoznawc�w bardzo obrazowo gniazdem wyrazowym. W takim gnie�dzie, jak w prawdziwym, mie�ci si� ca�a rodzina wyraz�w: pozwala to ukaza� podobie�stwa znaczeniowe mi�dzy nimi, ale tak�e r�nice, umo�liwia te� pokazanie, kt�ry wyraz od kt�rego pochodzi. W rezultacie wi�c nasz s�ownik jest s�ownikiem gniazdowym. Czytelnik szukaj�cy obja�nienia znaczenia pewnego wyrazu przy okazji przypomni sobie wyrazy od niego pochodz�ce i zwi�zane z nim znaczeniem. VII Po co napisali�my ten s�ownik i co Czytelnik w nim znajdzie Mamy te� inne ambicje: pragniemy wskaza� na te wyrazy i ich znaczenia, kt�re s� modne, nadu�ywane, czyli u�ywane bez istotnej potrzeby, na przyk�ad tylko po to, �eby si� popisa� (sp�jrzmy cho�by na has�o market). Chcemy te� ostrzec, �e pewne s�owa wcale nie znacz� tego, co si� powszechnie s�dzi (przeczytajmy np. has�a resentymenty albo dieta). Chcemy wi�c przy okazji poznawania znacze� wyraz�w trudnych podpowiada�, jak ich poprawnie u�ywa�, a jakich u�y� si� wystrzega�. Ponadto w przyk�adach podajemy zdania z w�a�ciwymi formami odmiany obja�nianych s��w i ich w�a�ciwymi po��czeniami sk�adniowymi. Przyk�ady czerpali�my z r�nych �r�de�, g��wnie publicystycznych i naukowych, zosta�y one jednak przystosowane do potrzeb tego s�ownika tak, by wyrazi�cie ilustrowa� znaczenie i formy obja�nianego wyrazu. Ponadto do�� du�o przyk�ad�w, zw�aszcza przy dawniejszych znaczeniach wyraz�w, pochodzi z literatury: "Trylogii" Henryka Sienkiewicza, utwor�w Adama Mickiewicza (zwykle z "Pana Tadeusza"), "Lalki" Boles�awa Prusa i z utwor�w innych tw�rc�w. Przy obja�nianiu hase� mitologicznych cytowali�my cz�sto "Mitologi�" Jana Parandowskiego, a trudne has�a filozoficzne opatrywali�my przejrzystymi cytatami z prac W�adys�awa Tatarkiewicza. Je�eli jaki� przyk�ad jest dos�ownym cytatem, umieszczamy po nim w nawiasie nazwisko autora. Nieco szerzej ni� w innych s�ownikach potraktowane s� niekt�re obja�nienia dotycz�ce pochodzenia wyrazu, czyli wiadomo�ci etymologiczne. Tam, gdzie si� to nam wydawa�o ciekawe, informowali�my nie tylko o tym, z jakiego j�zyka przyj�li�my dane s�owo, ale tak�e o tym, sk�d si� ono w tym j�zyku wzi�o, czy z jego przej�ciem do polszczyzny wi��� si� jakie� zmiany znaczeniowe itp. Niekiedy podana jest nawet jaka� ciekawostka zwi�zana z u�ywaniem danego wyrazu w polszczy�nie czy w innym j�zyku, a tak�e pewne informacje o rzeczy, osobie czy sytuacji, do kt�rych to s�owo si� odnosi. W naszym s�owniku s� te s�owa, w zdecydowanej wi�kszo�ci zapo�yczone, kt�re uznali�my za trudne na podstawie naszego rozeznania w badaniach, dotycz�cych stopnia rozumienia wyraz�w przez osoby z r�nych grup spo�ecznych, a tak�e na podstawie w�asnych obserwacji. Umie�cili�my w nim wszystkie wyrazy, kt�re wesz�y do polszczyzny jako zapo�yczenia w ci�gu ostatniego �wier�wiecza. Podstaw� umieszczenia s�owa w tym s�owniku by�o u�ywanie go w prasie, radiu i telewizji, a tak�e w literaturze popularnej i popularnonaukowej oraz w podr�cznikach szkolnych, licealnych. Starali�my si�, by wyb�r by� mo�liwie pe�ny i obejmowa� r�ne dziedziny aktywno�ci ludzkiej. Nie umieszczali�my natomiast w s�owniku takich wyraz�w niegdy� zapo�yczonych, kt�re nie do��, �e zadomowi�y si� na dobre w naszym j�zyku, to ponadto niesprawiaj� k�opot�w, je�li chodzi o ich zrozumienie. Nie znajdziemy wi�c w tym s�owniku wyraz�w ko-�ci�, apteka, ceg�a, rynek, handel, szpinak, sa�ata czy zegar, cho� z pewno�ci� mo�na by o nich niejedn� ciekaw� rzecz powiedzie�. My jednak skupili�my si� na tych s�owach i ich znaczeniach, kt�re istotnie mog� sprawia� k�opoty znaczeniowe, gdy� i tak jest ich du�o: ponad 16.000, a niemal ka�dy z tych wyraz�w ma wi�cej ni� jedno znaczenie. ��cznie wi�c obja�nili�my, opatrzyli�my przyk�adami i ostrze�eniami oraz etymologi� kilkadziesi�t tysi�cy jednostek s�ownikowych. S�ownik nasz ma by� poradnikiem dla tych wszystkich os�b, kt�re chc� lepiej funkcjonowa� we wsp�czesnym �wiecie - z wi�kszym zrozumieniem s�ucha� tego i czyta� to, co nap�ywa z telewizji, radia i prasy. Jest to s�ownik dla wszystkich tych, kt�rzy pragn� dobrze rozumie� wyrazy trudne, wiedzie�, jak ich u�ywa� i chc� si� o nich co nieco dowiedzie�. Jest to wi�c pomoc dla tych wszystkich os�b, kt�re pragn� si� �wiadomie pos�ugiwa� wsp�czesn� polszczyzn�. VIII Dlaczego wiele st�w zapo�yczonych to wyrazy trudne? Wielu Polakom wyrazy zapo�yczone z innych j�zyk�w sprawiaj� rozmaite trudno�ci. Dlaczego tak si� dzieje? Czy przyczyn� jest niech�� do wszystkiego, co obce? Tak chyba powiedzie� nie mo�na. Przyczyny k�opot�w z wyrazami zapo�yczonymi niegdy�, a zw�aszcza zapo�yczanymi dzi� do polszczyzny, s� bardziej szczeg�owe i mo�liwe do wskazania. Maj� one natur� j�zykow� - w szerokim tego s�owa rozumieniu, a nie "narodow�". Przyjrzyjmy si� wi�c im nieco bli�ej. l. Du�a grupa wyraz�w zapo�yczonych - zw�aszcza tych, kt�re wesz�y do polszczyzny stosunkowo niedawno (cho� nie tylko ich) - zachowuje pisowni� oryginaln�, czyli tak�, jak� te s�owa maj� w j�zyku, z kt�rego pochodz�. Ta pisownia odbiega czasem do�� znacznie od sposob�w zapisu, kt�ry wyst�puje w naszym j�zyku. S� wi�c takie s�owa zapo�yczone, w kt�rych pisze si� na przyk�ad obok siebie dwie jednakowe litery samog�oskowe (weekend, tweed, fastfood) lub sp�g�oskowe {cap]mccino, cellulitis, immobili-ser), a tak�e po��czenia r�nych liter {dealer, holding, lycra, tipsy ) bardzo rzadko zjawiaj�ce si� w pisowni wyraz�w polskich. Niekiedy wraz z zapo�yczonym wyrazem przenosimy do polszczyzny obce znaki literowe, na przyk�ad litery samog�oskowe z kropeczkami (milsli) czy z kreseczkami nad nimi (a propos), do czego mo�e si� do��czy� obcy spos�b zapisywania (charge d 'affaires, vis-d-vis). Taka pisownia wzmaga wra�enie obco�ci wyrazu, zw�aszcza �e bardzo cz�sto towarzyszy jej wymowa inna ni� zapis. 2.1 to jest kwestia nast�pna, chyba wa�niejsza: w licznych wyrazach zapo�yczonych wymowa znacznie odbiega od pisowni. Jest to dla Polaka k�opot nie lada. Z jednej strony spodziewa si� bowiem, �e nie nale�y czyta� tych s��w "literowo", czyli tak, jak sieje pisze, z drugiej nie bardzo wie, jak je odczyta� w�a�ciwie. Czasem zreszt� rezygnuje z poszukiwania tej obcej wymowy i m�wi wyrazy zapo�yczone z polska. Niekiedy to si� nawet powszechnie przyjmuje: wi�kszo�� z nas m�wi rugby, a nie ragby, niemal wszyscy puzle, a mepazi. Nie wiadomo, czy taki sam los nie spotka s�owa pub, kt�re bywa wymawiane, zw�aszcza przez osoby starsze, tak jak sieje pisze, czyli z g�osk� u, a nie a. Jednak�e w innych wypadkach domy�lamy si�, �e nie mo�na wyrazu obcego odczyta� "literka po literce". Ale poprawna wymowa takich wyraz�w wymaga znajomo�ci zasad ich odczytywania w j�zyku, z kt�rego pochodz�. Trzeba wi�c przynajmniej troch� si� orientowa� w j�zyku angielskim, by wiedzie�, �e napis shop czyta si� szop, a dealer to w wymowie: di-ler. Atakuj� nas reklamy cheesburger�w ifishburger�w, rajstop z lycr� i eyeliner�w z nierozmazuj�cym si� tuszem. A ka�dy przyzna, �e r�nica mi�dzy napisem cheesburger, eyeliner a wymow� czizburger, ajlajner jest dla Polaka bardzo du�a. Dlatego wi�c takie wyrazy s� postrzegane jako trudne. Zauwa�my, �e trudno�� tego typu dotyczy nie tylko wyraz�w zapo�yczonych z angielskiego. Trzeba si� orientowa� co nieco w wymowie w�oskiej, �eby s�owo zapisane jako pizza odczyta�: pieca, cappuccino - kapuczino, a lasagne - laza-�je. Niekiedy tej wiedzy mamy za ma�o i odczytujemy nazw� wina w�oskiego chianti ]&ko "czianti", a nazw� serii zabawek niemowl�cych c/nccojako " cziko ", cho� powinni�my m�wi� kjanti i kiko. Nazw� sk�adnika �rodka kosmetycznego jojoba niekt�re panie odczytuj� w�a�nie tak, z g�osk�; inne robi� to z francuska, m�wi�c �o�oba, cho� chyba w�a�ciwsze jest wymawianie jej z hiszpa�ska, czyli chochoba. A przecie� Polak, u�ywaj�cy wyraz�w, wyst�puj�cych ju� w j�zyku polskim (cho� z pochodzenia obcych), nie ma obowi�zku zna� zasad wymowy, panuj�cych w kilku j�zykach obcych. Dlatego w przesz�o�ci du�� wi�kszo�� wyraz�w zapo�yczonych spolszczano pod wzgl�dem wymowy i zapisu, i dzi� nie uchodz� one za wyrazy trudne. Czasem trudno si� w nich nawet dopatrzy� obco�ci: kto wie, �e pieni�dz to staroniemiecki pfenning, bulka to �aci�ska bulla, a czekolada to w�oska cioccolata. Mo�na si� wi�c spodziewa�, �e wiele s��w zapo�yczanych wsp�cze�nie tak�e zmieni sw� form� ortograficzn� i spos�b wymowy, i dla naszych potomk�w nie b�d� to wyrazy trudne, kt�re trzeba by umieszcza� w odpowiednim s�owniku. Zreszt� ju� dzi� piszemy komputer, d�insy, mo�emy te� pisa� d�ez, lancz, d�ojstik i wymawiamy te s�owa wed�ug zasad obowi�zuj�cych w polszczy�nie (np. komputer, a nie: kompjuter). 3. Jak wiadomo, wyrazy polskie si� odmieniaj�, na przyk�ad rzeczowniki odmieniaj� si� przez przypadki i liczby. Niekt�re zapo�yczone rzeczowniki s� trudne dlatego, �e nie�atwo znale�� dla nich wzorzec, wed�ug kt�rego nale�a�oby je odmienia�. Od ponad dwustu lat k�opotliwy jest np. wyraz kakao, kt�rego nie ix Dlaczego wiele s��w zapo�yczonych to wyrazy trudne? powinno si� odmienia�, cho� "a� kusi", �eby m�wi� tego kakaa, temu kaau, tym kakaem, o tym kakale (!). Nasi przodkowie ustalili przed wiekami, �e wyrazy z pochodzenia �aci�skie, zako�czone na -urn nie b�d� si� odmienia� w liczbie pojedynczej (do tego muzeum, temu muzeum, tym muzeum, o tym muzeum), ale b�d� odmieniane w liczbie mnogiej. W tej odmianie pomija si� zako�czenie -urn, w mianowniku daje si� ko�c�wk� -a (jak w �acinie!), a potem dodaje ko�c�wki takie, jakie wyst�puj�przy rzeczownikach rodzaju m�skiego: tych muze�w, tym muzeom, tymi muzeami, o tych muzeach. Przy s�owach rzadziej u�ywanych mo�e dochodzi� do pomy�ek; zdarza�o si�, �e wyraz plenum odmieniano: te "plenumy", tych "plenum�w" itd. K�opoty z odmian� wyraz�w zapo�yczonych dotycz� tak�e s��w najnowszych. Bardzo cz�sto jest u�ywany rzeczownik logo, kt�ry ze wzgl�du na nietypow� budow� jak na razie si� nie odmienia (zapo�yczony dawniej, a zako�czony podobnie wyraz embargo si� odmienia, ale jest on trzysylabowy): tego logo, temu logo, tym logo, o tym logo, te logo, tych logo itp. Nieodmienne jest s�owo graffiti, a w dodatku nawet nie bardzo wiadomo, czy jest to graffiti (w liczbie pojedynczej), czy mo�e te graffiti (czyli tylko w liczbie mnogiej). Nie powinno si� odmienia� wyrazu show, cho� s�yszy si�: tego showu, tym showem. K�opotliwe ze wzgl�du na nietypow� budow�, kt�ra uniemo�liwia odmienianie, s� te� niekt�re zapo�yczone przymiotniki, cho�by khaki, mini, porno, toples, wideo (np. w bluzie khaki, w sp�dniczce mini, o pi�mie porno, w stroju toples, na kasecie wideo). Zdarza si� i tak, �e-niezgodnie z polsk� tr�dy ej �-w zapo�yczonej nazwie dwuwyrazowej odmienia si� tylko drugi wyraz: Id� dofitness ciubu. Jem hotdoga. Nie lubi� porno shop�w. Wahanie, czy takie "p�odmienne" potraktowanie tych po��cze� jest poprawne, czy te� nie, tak�e przyczynia si� do tego, �e okre�lenia tego typu uchodz� za trudne ze wzgl�du na odmian�. 4. Niekt�re wyrazy zapo�yczone bywaj� tak�e uznawane za trudne dlatego, �e nie tworzy si� od nich nowych s��w, na przyk�ad przymiotnik�w czy czasownik�w od rzeczownik�w. Nie m�wimy np. " rajstopy lycrowe" (cho� m�wimy nylonowe), "zabawa j oggingowa", "znak logowy". Nie mamy czasownik�w "joggingowa�", "karaokowa�", "peelingowa�". By� mo�e niekt�re z tych wyraz�w pojawi� si� w przysz�o�ci w naszym j�zyku, ale powstanie innych uniemo�liwiaj� zasady s�owotw�rcze polszczyzny. W ka�dym razie konieczno�� poszukiwania sposobu, jak wyrazi� tre��, kt�rej nie mo�na uj�� jednym s�owem (m�wimy wi�c: rajstopy z lycry, uprawia� jogging, wykonywa� pilling itp.), niew�tpliwie powoduje to, �e pewne wyrazy obce uchodz� za trudne. 5. Jednak�e najistotniejsz� przyczyn� uznawania wyraz�w obcych za trudne jest ich znaczenie, a �ci�lej rzecz ujmuj�c to, �e znaczenia tego nie mo�na wywie�� z budowy takiego s�owa. Wyrazy rodzime to albo s�owa powszechnie znane i u�ywane w czasie rozm�w na tematy codzienne (takich s��w mamy kilka tysi�cy, np. chleb, dzie�, chodzi�, pisa�, pi�kny, m�dry, ju�, jutro, ani, przez), albo takie s�owa, kt�rych znaczenie da zrozumie� przez powi�zanie z innymi wyrazami. Tego, co znaczy przymiotnik dwustronny, mo�emy si� domy�la� z jego budowy, z wyst�puj�cych w nim cz�stek dwu- i -stronny: dwustronny to "maj�cy jaki� zwi�zek z dwiema stronami'. Zapo�yczony wyraz bilateralny nie budzi �adnych s�ownych skojarze� u kogo�, kto nie zna �aciny czy angielskiego. Rzeczownik koincydencja wi�kszo�ci Polak�w z niczym si� nie ��czy, jest zbitk� (w dodatku d�ug� i trudn� do wym�wienia!) d�wi�k�w, kt�rej znaczenia trzeba si� dopiero wyuczy�. S�owo zbie�no�� kieruje nasz� uwag� ku innym wyrazom polskim: zbie�ny, zbiega� si�. Mo�emy wi�c si� domy�li�, �e zbie�no�� to 'to, �e co� si� zbiega, czyli ��czy ze sob�'. Uk�adanka to 'co� co powsta�o w wyniku uk�adania', natomiast tego, co znaczy s�owo puzzle, nie mo�emy si� w �aden spos�b ustali� z jego budowy. S�owem: wyrazy zapo�yczone s� dla znacznej wi�kszo�ci Polak�w grupami d�wi�k�w (w j�zyku m�wionym) lub liter (w j�zyku pisanym) nast�puj�cych po sobie i wsp�lnie co� znacz�cych, ale tego, co one znacz�, trzeba si� specjalnie uczy�, za ka�dym razem dopasowuj�c do nich odpowiedni sens. Oczywi�cie osoby znaj�ce j�zyki obce, a zw�aszcza te, kt�re znaj� �acin� lub grek� staro�ytn�, �atwiej poruszaj� si� w g�szczu s��w, nawet tych nowo zapo�yczonych, gdy� wi�kszo�� z nich ma korzenie �aci�skie lub greckie. Widz�c wyraz rozpoczynaj�cy si� od maksi-, maksy-, osoba taka skojarzy go z �aci�skim maximum ('najwi�ksze'), a ogl�daj�c reklamy z wyrazami na hiper-, b�dzie wiedzia�a, �e chodzi o co�, co ma zwi�zek z nadwy�k�, nadmiarem, zbyt du�ym rozmiarem (takie znaczenie ma bowiem ta cz�stka w grece). Ten, kto zna angielski, domy�li si�, �e brushing ma co� wsp�lnego z czyszczeniem, szczotkowaniem, x Dlaczego wiele st�w zapo�yczonych to wyrazy trudne? a liftingto podnoszenie czego�. Jednak�e dla wi�kszo�ci Polak�w j�zyki obce s� naprawd� obce, a nie mo�emy wymaga� ich znajomo�ci i skojarze� z tego wyp�ywaj�cych wtedy, gdy pos�ugujemy si� j�zykiem ojczystym. Co wi�cej: czasami wyrazy takie, je�li si� ju� z czym� kojarz�, mog� si� kojarzy� niezbyt fortunnie, na przyk�ad ze wzgl�du na swoje brzmienie. Wielu Polak�w jest prze�wiadczonych o tym, �e wyraz oportu-nista znaczy 'ten, kt�ry stawia op�r', ��czy wi�c to s�owo z wyrazem op�r (bo brzmi� tak podobnie...). Tymczasem oportunista (z �aciny: opportunus 'przychylny, korzystny, wygodny') to cz�owiek, kt�ry rezygnuje ze sta�ych zasad lub przekona� dla osi�gni�cia dora�nych korzy�ci; kto�, kto wybiera zawsze to, co jest dla niego korzystne w danej sytuacji. Nazwa karawaning mo�e przywodzi� na my�l kondukt pogrzebowy przez skojarzenie z wyrazem karawan 'w�z pogrzebowy'; tymczasem jest to rodzaj turystyki w specjalnym typie pojazdu samochodowego. W skrajnych wypadkach mo�e dochodzi� do skojarze� wr�cz absurdalnych, np. leasingu z lizaniem, kruszonu z kruszeniem czy dressingu z dresami. W�r�d wyraz�w zapo�yczonych zdarzaj� si� s�owa brzmi�ce i zapisywane podobnie. One tak�e przyczyniaj� si� do ugruntowania opinii o tym, �e wyrazy obce s� trudne. Cz�sto myli si� wi�c na przyk�ad czasowniki adaptowa� i adoptowa�, formowa� i formu�owa�, rzeczowniki klimatyzacja i aklimatyzacja, status i statut, parlamentarzysta i parlamentariusz, przymiotniki efektowny i efektywny. Czasem jednemu z wyraz�w obcych przypisuje si� znaczenie innego, podobnego. Wielu dziennikarzy s�dzi na przyk�ad, �e konsu-meryzm to 'przywi�zywanie zbytniej wagi do zdobywania i posiadania d�br materialnych', tymczasem takie znaczenie przys�uguje wyrazowi konsumpcjonizm. A konsumeryzm to 'spo�eczny ruch obrony praw klient�w'. Z drugiej strony zdarza si�, �e dwa wyrazy obce brzmi�ce podobnie maj� w�a�ciwie to samo znaczenie. Tak jest ze s�owami komercyjny i komercjalny, kt�re znacz�: 'obliczony na zysk, oparty na zasadach handlowych'. Spora cz�� wyraz�w zapo�yczonych to s�owa, kt�rych u�ywa si� wtedy, gdy pisze si� lub rozmawia na tematy specjalistyczne: techniczne, ekonomiczne, spo�eczne, albo wtedy, gdy rzecz dotyczy mody, sportu, muzyki m�odzie�owej itd. To r�wnie� nie sprzyja dobremu rozumieniu takich s��w. Kiedy ekonomista pisze o trzeciejtranszy przedsi�biorstw przeznaczonych do prywatyzacji, wydaje mu si� zapewne, �e wszyscy powinni rozumie�, o co mu chodzi, gdy� wyraz transza]est w jego �rodowisku cz�sto u�ywany i tam ca�kowicie zrozumia�y. Tymczasem poza ekonomistami wyrazu tego do niedawna nikt nie u�ywa�, i ma�o kto wie, co on znaczy. Dlatego wtedy, kiedy zwraca si� do nieekonomist�w, nale�y u�y� okre�le� grupa, partia, cz��, bardzo bliskich znaczeniowo niezrozumia�emu zapo�yczeniu (tym razem z j�zyka francuskiego) transza. Filmowcy czy aktorzy doskonale rozumiej�, co znaczy s�owo casting, i u�ywaj� go w rozmowach mi�dzy sob�; kiedy jednak pisze si� artyku� do popularnego tygodnika, lepiej pos�u�y� si� wyrazami obsada albo obsadzanie r�l. Politycy, a jeszcze cz�ciej dziennikarze, komentuj�cy wydarzenia polityczne, pos�uguj� si� wyrazem koabitacja, ca�kowicie niezrozumia�ym poza tym �rodowiskiem, zapo�yczonym kilka lat temu z j�zyka francuskiego. Szacunek dla s�uchaczy, widz�w czy czytelnik�w nakazuje w takim wypadku pos�u�y� si� raczej opisem - okre�leniem: wsp�rz�dzenie polityk�w z r�nych oboz�w politycznych - ni� modnym wyrazem obcym. Nieprzestrzeganie takich zasad prowadzi do tego, �e wielu Polak�w odbiera wyrazy obce nie tylko jako trudne, ale tak�e jako snobistyczne, takie, kt�rymi pos�uguj� si� ludzie zarozumiali, po to, �eby pokaza�, �e s� �wiatowcami, osobami znaj�cymi j�zyki obce, a w gruncie rzeczy po to, �eby si� popisywa� lub przechwala�. I cho� w wi�kszo�ci wypadk�w nie jest to prawd�, to jednak nale�y si� liczy� z takimi s�dami i opiniami; to przez nie sporo wyraz�w obcych jest �le przyjmowanych przez Polak�w. Te wszystkie przyczyny sprawiaj�, �e wi�kszo�� wyraz�w zapo�yczonych, zw�aszcza niedawno, do naszego j�zyka nale�y do grupy wyraz�w trudnych, kt�re trzeba umieszcza� i obja�nia� w specjalnych s�ownikach. XI Zapo�yczenia j�zykowe we wsp�czesnej polszczy�nie W ci�gu ostatnich kilkunastu lat zapo�yczyli�my do polszczyzny og�lnej kilkaset nowych wyraz�w. Przyczyny tego s� powszechnie znane. Nast�pi�y i ci�gle trwaj� zmiany w rzeczywisto�ci, co powoduje konieczno�� nazywania nowych zjawisk, rzeczy, nowych zawod�w itd. Rozw�j kontakt�w z zagranic�, przep�yw ludzi, informacji i terminologii, a tak�e zafascynowanie Zachodem, zw�aszcza Stanami Zjednoczonymi, przenoszenie zwyczaj�w i zachowa� anglosaskich - wszystko to powoduje zwi�kszenie liczby wyraz�w zapo�yczonych, przede wszystkim anglicyzm�w (cho� zdarzaj� si� wsp�cze�nie tak�e zapo�yczenia z francuskiego, niemieckiego, w�oskiego, a nawet szwedzkiego), w naszym j�zyku. S� to s�owa bardzo cz�sto pojawiaj�ce si� w gazetach, w radiu, telewizji. S� te� obecne w wyst�pieniach polityk�w, naukowc�w, a tak�e w reklamach. Sprawiaj� wra�enie wszechobecnych w tekstach wyg�aszanych publicznie i pisanych dla wielu czytelnik�w. Odnosz� si� do wielu dziedzin �ycia, od tych najbardziej powszednich, do do�� wyspecjalizowanych. Przyk�adowo mo�na tu wymieni� zapo�yczenia z zakresu: - �ywienia: cappuccino, cheeseburger, chipsy, cornflakes, fastfood, fishburger, hamburger, hot dog, lasagne, lunch, muesli, pizza, snack bar; brunch, catering, dip, dressing; - dba�o�ci o zdrowie i urod�: aerobik, baleja�, brushing, callanetics, cellulitis, ceramidy, covermark, eyeliner.fit, fitness ciub, hipoalergiczny, hydro�el, jogging, jojoba, layering, lifting, liposomy, lipo�el, lotion, make-up, ma-krobiotyka, niosomy, pampers, peeling, rewitalizowa�, scrub, stretching, tanoreksja, tipsy; - odzie�y, mody: body, legginsy, lycra, napa, patchwork, rollery, toples, T-shirt; - zachowania, zwyczaj�w, kultury, zabawy, sportu, muzyki: naturyzm; peep show, porno, porno shop, sex shop; aborcja, survival, rokiet; asertywnos�, syndrom, suspens, top; karawaning, haloween, show, show business, sit-com, graffiti, poster, puzzle; aszet, harlekin; bond, casting, come back, remake, replay, telenowela, thriller, talk show; snowboard, windsurfing; evergreen, fan, heavy metal, karaoke, support; - zawod�w i typ�w ludzkich: aborter, baby-sitter, biseks, blokers, broker, businesswoman, copywriter, dealer, designer, deweloper, gej, healer, disc jockey, gastarbeiter, hacker, macho, merchandiser, moderator, objector, ombudsman, paker, rekieter, showman, seksista, seksoholik, skin, skinhead, stylista, topmodelka, tutor, wideo-man, wiza�ysta, wolontariusz, workaholik, yuppie, zapper; - osi�gni�� technicznych, zw�aszcza w zakresie komputer�w: analogowy, CD, CD-ROM, chip, dygitalny, dysko-fon, e-mail, infostrada, interaktywny, interfejs, internauta, internet, joystick, kompakt, kompatybilny, kursor, laptop, mikroprocesor, modem, notebook, palmtop, pc, serwer, skaner, terminal, tuner, airbus, biper, faks, gad�et, immobiliser, malakser, mobil, organizer, pager, parkomat, rekorder, telebim, walkie-talkie, walkman, wi-deoklip; klon, klonowa�; - polityki, �ycia spo�ecznego: autorytarny, briefing, consensus, infolinia, koabitacja, konsumeryzm, konsumpcjo-nizm, mass media, news, publicity, ranking, readmisja; - ekonomii: bankomat, barter, billing, clearing, dumping, dyskont, dywersyfikacja, ecu, euro, hipermarket, holding, joint-yenture, konsulting, leasing, logo, market, marketing, monitoring, promocja, recykling, supermarket, transza. Niekt�re najnowsze zapo�yczenia s� s�owami przeniesionymi bez �adnych zmian z j�zyk�w obcych (np. baby-sitter, joint-venture, show). Nie s� one liczne, ale - co naturalne - to przede wszystkim one zwracaj� uwag� Polak�w. Wiele zapo�ycze� zachowuje do dzi� pisowni� oryginaln� (np. briefing, callanetics, lasagne, support, joystick), r�ni�c� si�, czasem do�� znacznie, od wymowy spodziewanej w polszczy�nie. Wszystkie te nowe wyrazy s� obja�nione w naszym s�owniku. Od wielu najnowszych zapo�ycze� tworzy si� ju� w polszczy�nie nowe wyrazy, rvp.faks:faksowa�,fa-ksowy; promocja: promocyjny, promowa�; monitoring: monitorowa�, monitorowanie; pampers: pampersik. Dla wsp�czesnej polszczyzny bardzo charakterystyczne jest u�ywanie wyraz�w z�o�onych o pierwszej cz�stce obcej. Pocz�tkowo do polszczyzny takie wyrazy przenika�y jako zapo�yczenia np. agrobiz-nes, autoalarm, bioenergia, ekosystem, eurobank, pornoshop, specgrupa, superatrakcja, telebim itd., dzisiaj na ich wz�r powstaj� ca�e ci�gi wyraz�w tak zbudowanych, o pierwszym cz�onie obcym, drugim za� polskim albo obcym od dawna przyswojonym. Prasa, radio i telewizja upowszechni�y na przyk�ad rze- XII Zapo�yczenia j�zykowe we wsp�czesnej polszczy�nie czowniki: agrowypoczynek, automyjnia, biopr�dy, ekorozw�j, eko�ywno��, eurowybory, europosel, neo-zwi�zki, pornogwiazda, postsolidarno�ciowy, specustawa, supercena, superdziewczyna, telewidownia. Tak�e tego typu wyrazy znalaz�y si� w tym s�owniku. W ostatnich kilkunastu latach pojawi�o si� w polszczy�nie sporo zapo�ycze� ukrytych: takich, w kt�rych po�yczone jest tylko nowe znaczenie, dodane do starego wyrazu. S� to tak zwane zapo�yczenia znaczeniowe. To zjawisko r�wnie� odnotowujemy w poszczeg�lnych has�ach naszego s�ownika. Najcz�stsze z tych wyraz�w o nowych znaczeniach to: - agresywny (ang. aggressive), z nacechowaniem dodatnim 'bardzo intensywny, gorliwy, pe�en entuzjazmu, dynamiczny' (Agresywny pracownik marketingu); - alternatywa (ang. alternative) 'inne rozwi�zanie' (C� jest alternatyw� dla gospodarki rynkowej?) - aplikacja (ang. application) 'podanie, pro�ba' (Wystarczy tylko podpisa� t� aplikacj�, �e chcemy korzysta� ze zni�ki); - artyku�owa� (ang. articulate) 'uzewn�trznia�, wyra�a�' (Politycy wyartyku�owali ju� swoje pogl�dy); - definiowa� (ang. define) 'okre�la�' (Prosz� mnie s�ucha�, kiedy definiuj� wasze obowi�zki); - dieta (ang. diet) 'spos�b od�ywiania' (Dieta przeci�tnego Polaka jest uboga w ryby); - dynamiczny (ang. dynamie) w odniesieniu do ludzi: 'rzutki, energiczny' (Dynamiczny miody biznesmen); - elektorat (ang. electorate) 'wyborcy' (Jak zachowa si� elektorat w najbli�szych wyborach?}; - film (ang. film) 'cienka warstwa kosmetyku, b�onka, kt�ra pozostaje na sk�rze, po zastosowaniu okre�lonego kosmetyku' (Preparat doskonale si� wch�ania, nie pozostawiaj�c t�ustego filmu); - filozofia (ang. philosophy) 'spos�b post�powania, metoda dzia�ania, koncepcja' (Filozofia rz�dzenia); - generacja (ang. generation) 'typ, rodzaj' (Nowa generacja proszk�w do prania; �yletki nowej generacji); - inteligentny (ang. intelligent) w odniesieniu do wytwor�w cywilizacji, maszyn, urz�dze� i innych produkt�w (inteligentny samoch�d, inteligentne nawozy sztuczne); - klinika (ang. clinic) 'prywatna lecznica' (Nowoczesna klinika stomatologiczna doktora Nowaka); - kondycja (ang. conditon, fr. condition) 'stan, po�o�enie' (Kondycja wi�kszo�ci towarzystw powierniczych jest odzwierciedleniem sytuacji na gie�dzie); - kreatywny (ang. creative, fr.creatij) 'tw�rczy' (Chc�, by ludzie mnie postrzegali jako silnego i kreatywnego szefa); - lider (ang. leader) 'przedsi�biorstwo, instytucja przoduj�ce w jakiej� dziedzinie' (�wiatowy lider w produkcji proszku doprania); - linia(ang. lin�) 'zestaw tworz�cy zharmonizowan� ca�o��, jednolita grupa' (Nowa linia kosmetyk�w firmy,, Body"}; - nominacja (ang. nomination) 'wyznaczenie do jakiego� wyr�nienia'(7Vow;nac/a do "Oscara"); - nostalgia (ang. nostalgia, fr. nostalgie) 't�sknota za tym, co min�o '(Nostalgia za bezpiecze�stwem socjalnym w epoce komunizmu); - prezydent (ang. president, fr. president) 'prezes, przewodnicz�cy'(.Prez>'cfen; Konfederacji Pracodawc�w Polskich, Prezydent miejscowego Jachtklubu); - promocja(ang. promotion) 'propagowanie, lansowanie towaru' (Promocja najnowsze/powie�ci Zyty G�rnik); - przyjazny (ang. friendly) w odniesieniu do produkt�w przemys�owych 'nieszkodliwy dla �rodowiska lub cz�owieka, wsp�pracuj�cy z nim' (Samoch�d przyjazny dla �rodowiska); - sentymentalny (ang. sentimental) 'oparty na uczuciach, wywo�uj�cy wspomnienia; tak�e osobisty, intymny' (Policja wioska wyklucza sentymentalny motyw zab�jstwa); - trening (ang. training) '�wiczenie, kszta�cenie' (Trening psychologiczny); * * * Coraz cz�ciej rodzi si� pytanie o to, czy du�a liczba wsp�czesnych zapo�ycze� nie zagra�a naszemu j�zykowi, czy nie spowoduje przekszta�cenia si� polszczyzny, zw�aszcza tej u�ywanej publicznie, w jaki� j�zyk mieszany, "anglopolski" lub "europolski". Niepokoj�ce jest zw�aszcza to, �e nowe zapo�yczenia s� bardzo szybko upowszechniane przez telewizj�, radio i pras�, oswaja si� z nimi nie tylko ten, kto zna j�zyki obce, ale w�a�ciwie ka�dy Polak. Dlatego istotne jest to, by�my �wiadomie pos�ugiwali si� wyrazami zapo�yczonymi, by�my wiedzieli, co one znacz� i kiedy mo�na ich u�ywa�, a kiedy nie jest to wskazane. �wiadome u�ywanie j�zyka pozwoli rozs�dnie korzysta� z zapo�ycze�, przyj�� do polszczyzny to, co konieczne, odrzuci� za� to, co zb�dne. Takjakju� kilka razy bywa�o w historii naszego j�zyka. Mo�na mie� nadziej�, �e tak, jak polszczyzna nie uleg�a w przesz�o�ci �acinie ani francuszczy�nie, cho� ich wp�ywy by�y bardzo du�e, tak samo teraz nie podda si� j�zykowi angielskiemu. XIII Jak jest zbudowany artyku� has�owy w tym s�owniku? Budow� artyku�u has�owego najlepiej obja�ni� na przyk�adzie kilku hase� z odno�nikami. Oto one: d> EGZYSTENCJA l. 'byt, istnienie czego� lub �ycie kogo�, zw�aszcza biedne albo ciche i spokojne': Zatrucie �rodowiska naturalnego zagrozi�o egzystencji wielu gatunk�w ro�lin. Druga siostra nie wysz�a za m�� i wiod�a cich� egzystencj� u boku matki. () Minimum egzystencji w ekonomii 'minimum �rodk�w potrzebnych do �ycia': Organizacje mi�dzynarodowe alarmowa�y, �e ponad po�owa mieszka�c�w tego afryka�skiego pa�stwa �yje na granicy minimum egzystencji. 2. w filozofii 'byt, to, �e co� istnieje, przeciwie�stwo istoty czego�, czyli esencji': Wiele w�asno�ci rzeczy wynika z ich istoty, kt�ra przes�dza, �e musz� by� takie a nie inne; og�lna ich istota stanowi o ich konkretnym istnieniu lub, m�wi�c z �aci�ska, ich esencja stanowi o ich egzystencji. (Tatarkiewicz) Zw�aj�c wraz z Kierkegaardem znaczenie wyrazu "egzystencja", egzystencj ali�ci nazwali tak specjalnie egzystencj� ludzk�. (Tatarkiewicz) -EGZYSTOWA� 'by�, istnie�': Egzystowa� w skrajnie trudnych warunkach klimatycznych. UWAGA: wyraz nadu�ywany i u�ywany w b��dnych znaczeniach, np.: "M�oda kobieta od roku egzystuj�ca pod namiotem tlenowym" (poprawnie: ...od roku wegetuj�ca pod namiotem tlenowym). "Zawodnicy egzystuj�cy w klubach zachodnich" (poprawnie: ...graj�cy w klubach zachodnich). '-EGZYSTENCJALNY l. 'zwi�zany z istnieniem, zw�aszcza zwi�zany z prostymi potrzebami �yciowymi': W tamtych trudnych czasach ludzie troszczyli si� przede wszystkim o podstawowe potrzeby egzystencjalne, o dach nad g�ow�, jedzenie i ubranie. 2. 'zwi�zany z egzystencj alizmem': Poezja egzystencjalna. Filozofia egzystencjalna. 3. w logice 'stwierdzaj�cy istnienie czego�': Twierdzenie egzystencjalne. p.-fac. exsistentia 'istnienie, wyst�powanie' FAKSYMILE albo FACSIMILE (czytaj: faksymile) 'dok�adna reprodukcja, kopia dokumentu, r�kopisu, rysunku': Opublikowa� wyb�r poezji Mickiewicza opracowany na podstawie faksymili�w autograf�w. Wydano faksymilia Norwidowskiego "Vade mecum". od �ac. fac simile 'czy� podobnie' EPILEPSJA inaczej: PADACZKA 'choroba m�zgu, kt�ra wywo�uje u cz�owieka nag�e ataki niekontrolowanych drgawek, utrat� przytomno�ci, wyst�powanie piany na ustach i szcz�ko�cisk': W przypadku ataku epilepsji choremu nale�y zapewni� wygodne u�o�enie, z daleka od twardych przedmiot�w, i w�o�y� do ust �y�eczk� lub o��wek owini�te chustk�, by zapobiec odgryzieniu j�zyka. EPILEPTYK 'osoba cierpi�ca na epilepsj�': W�r�d epileptyk�w by�o wielu ludzi s�awnych i genialnych, np. Juliusz Cezar, dlatego te� sama epilepsja jest bywa nazywana "wielk� chorob�". p.-fac. epilepsja XIV Jak jest zbudowany artyku� has�owy w tym s�owniku? (J) G��wny wyraz gniazda znajduje si� na jego pocz�tku, podany jest wersalikami, czyli du�ymi literami, pogrubionym drukiem i wysuni�ty wzgl�dem linii dalszego tekstu. W S�owniku alfabetycznie u�o�one s� tylko g��wne s�owa gniazd, a nie wszystkie s�owa. W tych przypadkach, w kt�rych tego typu uk�ad m�g�by powodowa� trudno�ci w znalezieniu wyja�nienia - zastosowano odsy�acze, np. EKSPONOWA� zob. pod has�em EKSPOZYCJA. @ Pozosta�e s�owa nale��ce do gniazda podane s� po s�owie g��wnym wersalikami. Zazwyczaj s� one u�o�one w porz�dku: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, inne rzeczowniki, nale��ce do gniazda. (3) Warianty has�a. R�ne warianty zapisu obja�nianego s�owa, z regu�y jego pisowni� obc� i pisowni� spolszczon�, podaje si� po s�owie albo. Oczywi�cie warianty podawane s� tylko w�wczas, gdy obie postacie zapisu s� dopuszczane przez s�owniki poprawno�ciowe wsp�czesnego j�zyka polskiego. (4) Polskie odpowiedniki obcych s��w. Wiele s��w obcych ma w naszym j�zyku swoje rodzime, polskie z pochodzenia odpowiedniki. S� one podawane po s�owie inaczej. Je�eli dwa zapo�yczone z obcych j�zyk�w s�owa maj� to samo znaczenie, przy jednym z nich znajduje si� obja�nienie, za� przy drugim odes�anie do tego pierwszego. Tak jest np. ze s�owami: astrobiologia i kosmobiologia. Pod has�em KOSMOBIOLOGIA znajduje si� wyja�nienie 'to samo, co astrobiologia' (oraz etymologia), za� pod has�em ASTROBIOLOGIA informacja: inaczej: KOSMOBIOLOGIA - oraz definicja poj�cia i przyk�ady. (5) Wymowa. Wymowa jest podawana w�wczas, gdy mo�e budzi� jakiekolwiek w�tpliwo�ci. Przy jej zapisie u�ywa si� zwyk�ego polskiego alfabetu, wzbogaconego tylko jedn� specjaln� g�osk�- mianowicie "a", oznaczaj�c� nosowe a, takie jak np. w wyrazach: trans, tramwaj. Akcentowana sylaba jest podana pogrubionym drukiem. (6) Kwalifikatory podawane s� pochylonym drukiem po s�owie albo znaczeniu, kt�re jest obja�niane. Informuj� one o tym, z jak� dziedzin� nauki albo z jak� odmian� j�zyka jest zwi�zane to s�owo albo znaczenie, np. w filozofii, w logice, przestarz.,przen. @ Definicje znacze�. Je�eli obja�niane s�owo ma wi�cej ni� jedno znaczenie, definicje jego znacze� s� podane s� pod kolejnymi numerami. Przy wyr�nianiu znacze� kierowano si� zasad� ekonomii, nie wydzielano ich wi�cej ni� jest to niezb�dne. Niekiedy definicja znaczenia jest podzielona �rednikiem, a poszczeg�lne jej cz�ci ukazuj� dwa trwale ze sob� zwi�zane aspekty jakiego� znaczenia, np. MAGISTER 'tytu�, kt�ry si� otrzymuje po uko�czeniu wy�szych studi�w magisterskich, napisaniu pracy magisterskiej i zdaniu ko�cowego egzaminu magisterskiego; tak�e: osoba maj�ca ten tytu�'. (r) Ustabilizowane po��czenia s��w. Po znaku O s� podawane i obja�niane ustalone po��czenia wyrazu has�owego z innymi s�owami. S� to najcz�ciej nie tyle zwyk�e frazeologizmy (zazwyczaj zadomowione w naszym j�zyku i �atwo zrozumia�e), co raczej wielowyrazowe terminy z r�nych dziedzin nauki. (9) Cytaty. Po definicji znaczenia z regu�y podawane s� przyk�ady u�ycia obja�nianego s�owa lub cytaty z tym s�owem. Cytaty zosta�y wybrane ze wsp�czesnej prasy i literatury, zw�aszcza z ksi��ek popularnonaukowych. Po tych cytatach, kt�re podane s� w dos�ownym brzmieniu, bez korekt i skr�t�w, umieszczone jest nazwisko autora. Do najcz�ciej cytowanych w s�owniku dzie� nale��: "Historia filozofii" W�adys�awa Tatarkiewicza, "Mitologia" Jana Parandowskiego, "Od czystej formy do literatury faktu" Artura Hutnikiewicza, "Trylogia" Henryka Sienkiewicza i "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza. (10) Uwagi. W wielu has�ach mo�na znale�� uwagi dotycz�ce obja�nianych s��w. Najcz�ciej s� to uwagi poprawno�ciowe, np. informacje, �e s�owo bywa w prasie u�ywane w niew�a�ciwym znaczeniu lub jest nadu�ywane i wypiera inne, precyzyjniejsze okre�lenia. Uwagi oznaczane s� podw�jn� kresk� z lewej strony. XV Jak jest zbudowany artyku� has�owy w tym s�owniku? @ Etymologia. U do�u has�a, zmniejszonym drukiem podana jest informacja, z jakiego j�zyka zosta�o zapo�yczone dane s�owo oraz co w nim znaczy�o -je�eli znaczy�o co� innego ni� obecnie znaczy w polszczy�nie. Przy s�owach rodzimych, takie bowiem s� tak�e w tym s�owniku, a tak�e przy wielu s�owach obcych - podawane s� ponadto rozmaite informacje historyczne i uwagi. Z regu�y podaje si� te� skr�towe informacje o ludziach i dzie�ach, z kt�rymi zwi�zane s� pewne s�owa, np. pod has�em BAJRONICZNY - informacje o Byronie, pod has�em DANTEJSKIE SCENY - o Dantem i o "Boskiej Komedii". @ Skr�ty s� w niniejszym S�owniku stosowane rzadziej ni� w innych dzie�ach tego typu. W skr�cie podane s� tylko te wskaz�wki i informacje, kt�re w has�ach szczeg�lnie cz�sto si� powtarzaj�, np. dotycz�ce odmiany j�zyka: pot. -s�owo lub znaczenie potoczne, przen. - znaczenie przeno�ne. W skr�cie podane s� te� informacje w etymologii - z jakiego j�zyka zosta�o dane s�owo zapo�yczone, np. ang. - angielski, �ac. - �acina. Stosowane w S�owniku skr�ty s� wymienione i obja�nione w nast�pnym, ostatnim ju� punkcie wst�pu. XVI SKR�TY U�YWANE W S�OWNIKU amer. ameryka�ski, odmiana angielskiego ang. angielski ar. arabski czes. czeski fr. francuski gr. grecki hebr. hebrajski hind. hinduski hiszp. hiszpa�ski hol. holenderski iron. ironicznie jap. japo�ski ksi��k. ksi��kowe tac. �aci�ski la�. ko��. �acina ko�cielna �ac. �r. �redniowieczny �aci�ski niem. niemiecki n. -�ac. nowo�aci�ski oficj. oficjalnie pers. perski p.-�ac. p�no�aci�ski pot. potocznie port. portugalski przen. przeno�nie przestarz. przestarza�e reg. regionalne ro�. rosyjski rum. rumu�ski rz�d. rzadkie sanskr. sanskryt �r�d. �rodowiskowe tur. turecki ukr. ukrai�ski w�g. w�gierski wl. w�oski zob. zobacz �art. �artobliwie Kwalifikatory wskazuj�ce dziedzin�, z kt�r�jest zwi�zane definiowane s�owo lub pewne jego znaczenie, s� podawane w pe�nym brzmieniu, a nie w skr�cie, np. w ekonomii, w finansach, w fizyce. Tak�e nazwy j�zyk�w, z kt�rych w polszczy�nie zapo�yczono bardzo niewiele st�w, s� podawane w pe�nym brzmieniu, np. z j�zyka polinezyjskiego, z j�zyk�w zachodnioafryka�skich, z j�zyka malarskiego. Oba rozwi�zania przyj�te zosta�y ze wzgl�du na to, �e pe�na nazwa przekazuje odbiorcy pe�niejsz� i dok�adniejsz� informacj� o dziedzinie, z kt�r� s�owo jest zwi�zane oraz o jego etymologii, zw�aszcza w�wczas, gdy jest to etymologia (w naszym kraju) egzotyczna. Nazwy rzadkich w naszym kr�gu kulturowym j�zyk�w s� podawane w pe�nym brzmieniu tak�e dlatego, �e skr�t de facto niczego tu nie skraca, natomiast zmusza czytelnika do poszukiwa� i utrudnia przez to lektur�. XVII A skr�t s�owa: amper (zob.) a skr�t s�owa: ar (zob.) a 'po - przyimek francuski, w Polsce u�ywany zw�aszcza w drobnych zapiskach handlowych i rachunkowo�ci': 5 opakowa� a 2 z�; 4 sztuki a 8 z�. fr.a aa skr�t wyra�enia: ad acta (zob.) A- przedrostek oznaczaj�cy brak czego� albo nieodnosze-nie si� do czego�, oboj�tno�� wobec czego� (znacz�cy w przybli�eniu to, co polski przedrostek nie-), ��cz�cy si� z przymiotnikami i (rzadziej) z rzeczownikami, np. anormalny, apolityczny, aspo�eczny, ahistoryzm odgr. a 'nie' ABDYKACJA 'zrzeczenie si� przez cesarza, kr�la lub ksi�cia swej w�adzy, ust�pienie z tronu': Abdykacja Stanis�awa Leszczy�skiego w 1736 r. mia�a tylko formalny charakter, w tym czasie rz�dzi� ju� w Polsce popierany przez Rosj� August III. ABDYKOWA� 'o w�adcy: ust�pi� z tronu': Jan Kazimierz abdykowa� w 1668 r., po niepowodzeniach w polityce wewn�trznej. la�. abdicatio � ABERRACJA l.ksi��k. 'odchylenie od normalnego stanu, zw�aszcza odchylenie psychiczne, my�lowe, obyczajowe': Szanowali profesora, ale jego teoria g�osz�ca, i� w bardzo dawnych czasach istnia�a ju� na Ziemi inna, wysoko rozwini�ta cywilizacja, wydawa�a im si� niezrozumia�� aberracj�. 2. w astronomii 'pozorne odchylenie cia� niebieskich od ich rzeczywistego po�o�enia, wywo�ane ruchem Ziemi': Aberracja dzienna jest wywo�ana obrotem Ziemi wok� w�asnej osi, za� aberracja rocznajej ruchem dooko�a S�o�ca. 3. w optyce 'wada soczewek i zwierciade� optycznych powoduj�ca ich nieostro��, zniekszta�cenie lub zabarwienie obrazu': W optyce wyst�puj� r�ne typy aberracji, wywo�ane np. nie-jednorodno�ci� zastosowanego do budowy soczewki szk�a lub tym, �e poszczeg�lne cz�ci soczewki maj� r�ne ogniskowe. 4. w genetyce 'zmiany w strukturze chromosom�w, kt�rych efektem s� zmiany cech genetycznych organizm�w': Aberracje chromosom�w cz�sto wyst�puj� spontanicznie, mog� te� by� wywo�ane przez okre�lone czynniki, np. przez promieniowanie jonizuj�ce. ABERRACYJNY l. ksi��k. 'zwi�zany z aberracj�- odchyleniem od normy w dziedzinie my�li, zachowa� itd.': Aberracyjne pomys�y. 2. w astronomii 'zwi�zany z aberracj� - pozornym odchyleniem cia� niebieskich': Odchylenie aberracyjne. 3. w optyce 'zwi�zany z aberracj� -wad� soczewek': Czynniki aberracyjne. 4. w genetyce 'zwi�zany z aberracj� - zmian� w strukturze chromosomu': Aberracyjne podwojenie lub utrata odcinka chromosomu. tac. aberratio 'zb��dzenie' ABITURIENT oficj. 'osoba, kt�ra ko�czy lub uko�czy�a szko��, zw�aszcza szko�� �redni�': Na ostatnim apelu dyrektor �yczy� abiturientom pomy�lno�ci w �yciu osobistym i sukces�w w nauce. niem. Abiturient od �ac. sr. abituriens 'maj�cy odej��' ABNEGACJA 'zaniedbywanie si�, niezwracanie uwagi na sw�j wygl�d, a tak�e niedbanie o w�asne wygody': Denerwuje mnie jego abnegacja, to wieczne chodzenie w trampkach i starej flanelowej koszuli. ABNEGAT 'ten, kto praktykuje abnegacj�, niechluj z przekonania': �pi na go�ych spr�ynach, je tylko konserwy - prawdziwy abnegat. tac. abnegatio 'wyparcie si�, odmawianie sobie czego�' ABOLICJA wprawie 'akt nakazuj�cy niewszczynanie post�powa� za okre�lone przest�pstwa pope�nione przed wydaniem tego aktu lub umorzenie post�powa� ju� prowadzonych': Zdaniem niekt�rych dziennikarzy abolicja podatkowa pozwoli�aby zmniejszy� szar� stref� i unormowa� stosunki w gospodarce. ABOLICYJNY w prawie 'zwi�zany z abolicj�': Odrzucono projekt ustawy abolicyjnej dla szpieg�w dzia�aj�cych na terenie Polski. la�. abolitio 'zniesienie, umorzenie' ABOLICJONIZM l. 'ruch spo�eczny d���cy do zniesienia jakich� praw' 2. 'ruch spo�eczny w XVIII i XIX wieku w Stanach Zjednoczonych i Europie domagaj�cy si� zniesienia niewolnictwa': Sukcesem abolicjonizmu w USA by�o uchwalenie w 1865 r. poprawki do konstytucji, kt�ra znosi�a niewolnictwo na terenie ca�ego kraju. ABOLICJONISTA l. 'cz�onek ruchu d���cego do zniesienia jakich� praw': Abolicjoni�ci walczyli o zniesienie kary �mierci. 2. 'cz�onek ruchu spo�ecznego w Stanach Zjednoczonych i Europie, domagaj�cego si� zniesienia niewolnictwa': Abolicjoni�ci ameryka�scy osi�gn�li sw�j cel dopiero po krwawej wojnie domowej. ang. abolitionism od �ac. abolitio 'zniesienie' ABONAMENT 'op�acone z g�ry prawo do otrzymywania czego� lub do korzystania z czego�': Op�aci� na poczcie ABORCJA ABSOLUTYZACJA abonament telewizyjny. Na pocz�tku miesi�ca musieli wykupi� abonament parkingowy. ABONENT 'osoba, kt�ra wykupi�a abonament na co�': Abonent telefoniczny. Abonent radiowy. ABONOWA� *to samo, co prenumerowa�' ABONAMENTOWY 'zwi�zany z abonamentem': Obiady na sto��wce s� wydawane tylko posiadaczom kart abonamentowych. ABONENCKI 'zwi�zany z abonentem lub abonentami': Rachunki abonenckie. Q Centrala abonencka 'ma�a centrala telefoniczna, do kt�rej pod��czone s� np. telefony w jakiej� instytucji, osiedlu': Do centrali abonenckiej pod��cza si� kolejne telefony niezale�nie od du�ej centrali telekomunikacyjnej, oczywi�cie pod warunkiem, �e s� jeszcze wolne numery. niem. Abonnement ABORCJA 'sztuczne poronienie, sztuczne przerwanie ci��y': Nasili�y si� dyskusje wok� dopuszczalno�ci aborcji. ABORCYJNY 'zwi�zany z aborcj�, powoduj�cy j�, dopuszczaj�cy j�': Pigu�ka aborcyjna. Postawa aborcyjna. albo proaborcyjna. ABORCJONISTA albo ABORTER 'kto�, kto dopuszcza aborcj� albo jest jej zwolennikiem': Nie nale�a� do grupy aborcjonist�w w parlamencie. ang. abortion, wl. aborto z �ac. abortio, abortus 'poronienie' ABORDA� 'dawny spos�b walki na morzu, polegaj�cy na sczepieniu swego okr�tu z okr�tem nieprzyjaciela, przej�ciu na pok�ad wroga i walce wr�cz z za�og�': Piraci zacz�li si� szykowa� do aborda�u, przygotowuj�c liny z hakami i specjalne pomosty. fr. abordage ABORYGEN 'pierwotny mieszkaniec jakiego� kraju, zw�aszcza pierwotny mieszkaniec Australii': Szacuje si�, �e przed przybyciem bia�ego cz�owieka Australi� zamieszkiwa�o kilkaset tysi�cy Aborygen�w. Dzi� jest ich tylko kilkadziesi�t tysi�cy i stanowi� niewiele ponad 1% mieszka�c�w kraju. la�. aborigines (liczba mnoga) od wyra�enia: ab origine 'od pocz�tku' AB OVO 'od pocz�tku - wyra�enie u�ywane po to, by poinformowa�, �e opowie si� jak�� histori� od samego pocz�tku, udzieli si� wyja�nie�, uwzgl�dniaj�c �r�d�a, najdawniejsze przyczyny jakiej� sprawy': Widz�c, �e nie rozumiej� jego pospiesznych wyja�nie�, westchn�� i powiedzia�: no dobrze, wi�c ab ovo... tac. ab ovo, pierwsza cz�� porzekad�a: ab ovo usque ad ma�a 'od jajka do jab�ek' - Rzymianie na pocz�tku uczty jadali jajka, na ko�cu za� jab�ka abp albo arcybp skr�ty: ARCYBISKUP (zob.) abstwo skr�t: ARCYBISKUPSTWO (zob.) ABRAZJA w geologii 'niszcz�ce dzia�anie fal morza, jeziora lub rzeki na brzeg': W Trz�saczu ogl�dali ostatni fragment ko�ci�ka stoj�cego na wysokim, klifowym brzegu. Gdy go budowano, brzeg morza by� oddalony o dwa kilometry, trwaj�ca przez wieki abrazja spowodowa�a, �e teraz z ko�ci�ka pozosta�a ju� tylko jedna �ciana, kt�ra nied�ugo osunie si� w morze wraz z nast�pnym fragmentem brzegu. ang. abrasion odp.-lac. abrasio 'odskrobywanie, zeskrobywanie' ABSENCJA oficj. 'nieobecno�� w jakim� miejscu, zw�aszcza w pracy, szkole, na wyborach': Dyrektor obliczy�, �e w I kwartale obni�y�a si� absencja chorobowa. la�. absenti� ABSENTEIZM oficj. 'uchylanie si� od wype�niania obowi�zk�w spo�ecznych': Dziennikarz s�dzi�, i� niep�j-�cie do um przez prawie po�ow� uprawnionych nie jest wyrazem przyrodzonego Polakom abstenteizmu, lecz rozczarowania stylem uprawianej polityki i niewiary w procedury demokratyczne. ABSENTEISTA oficj. 'osoba, kt�ra uchyla si� od wykonywania obowi�zk�w spo�ecznych': Gdy po raz kolejny odm�wi� wzi�cia udzia�u w organizowanej w zak�adzie akcji, zarzucono mu, �e jest absenteist�. ang. absenteeism ABSOLUCJA 'w religii chrze�cija�skiej: rozgrzeszenie, odpuszczenie grzech�w; tak�e: zdj�cie kl�twy ko�cielnej': Ksi�dz udzieli� mu absolucji. Cesarz Henryk IV przyby� do Kanossy, by prosi� papie�a Grzegorza VII o absolucj�. od �ac. absolutio 'uwolnienie od czego�' ABSOLUT 'w filozofii idealistycznej: byt doskona�y: niezale�ny od niczego, wieczny i niezmienny, warunkuj�cy istnienie ca�ej rzeczywisto�ci': Podczas gdy wszelki znany nam byt jest w ten czy inny spos�b zale�ny, on jest niezale�ny i bezwzgl�dny, jest absolutem. Plotyn wielbi� go jako b�d�cy ponad wszelk� doskona�o�ci� szczyt pi�kna, dobra, prawdy i jedno�ci; by� dla� tym, co religie nazywaj� Bogiem. (Tatarkiewicz) od �ac. absolutus 'bezwzgl�dny, niezale�ny' ABSOLUTNY l. 'zupe�ny, ca�kowity, najwy�szego stopnia': Absolutny spok�j. Absolutna pewno��. Absolutna racja. 2. 'zwi�zany z absolutem, bezwzgl�dny, istniej�cy niezale�nie i obiektywnie': Byt absolutny. Prawda absolutna. 3. 'zwi�zany z absolutyzmem, maj�cy nieograniczon� w�adz�': W�adca absolutny. la�. absolutus 'zupe�ny, bezwzgl�dny' ABSOLUTUM DOMINIUM zob. pod has�em ABSOLUTYZM ABSOLUTYZACJA ksi��k. 'traktowanie jakiej� warto�ci, idei czy zasady jako bezwzgl�dnie s�usznej, niezale�nie od jakichkolwiek czynnik�w': Pisarz przestrzega� przed absolutyzacj� profesjonalizmu, wed�ug niego dosko- ABSOLUTYZM ABSTRAKCJA na�o�� w robieniu czego� jest tylko w�wczas warto�ci�, gdy s�u�y dobru, zawodowy oszust i morderca to tak�e profesjonali�ci. ABSOLUTYZOWA� ksi��k. 'uznawa� co� za bezwzgl�dnie dobre, s�uszne itd.': Absolutyzowa� demokracj�. Absolutyzowa� zasad� r�wnego podzia�u. od �ac. absolutus 'zupe�ny, bezwzgl�dny' ABSOLUTYZM 'ustr�j pa�stwowy, w kt�rym najwy�sza,