Andrzej Markowski Radosław Pawelec WIELKI SŁOWNIK WYRAZÓW OBCYCH i TRUDNYCH Redakcja haseł Agnieszka Komaszewska Ewa Rudnicka Dorota Słowień Ewa Wolańska Adam Wolański Projekt okładki i karty tytułowej Janusz Obłucki Opracowanie redakcyjne Zespół Wydawnictwa WILGA pod kierunkiem Anny Sikorskiej-Michalak i Olgi Wojniłko Redaktor: Stanisława Żaboklicka Korekta: Zespół Przygotowanie do druku: Oficyna Wydawnicza PAPIRUS Łamanie: Sebastian Okniński Druk: Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca S.A. Kraków (c) 2001 Copyright by Wydawnictwo WILGA Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tego słownika nie może być kopiowana ani odtwarzana w jakiejkolwiek formie i przy użyciu jakichkolwiek środków - bez pisemnej zgody Wydawcy. Wydawnictwo WILGA ul. Smulikowskiego 1/3 00-389 Warszawa tel. 828 98 08 fax 826 06 43 e-mail: wilga@wilga.com.pl www.wilga.com.pl SPIS TREŚCI 1. Po co napisaliśmy ten słownik i co Czytelnik w nim znajdzie . . VII 2. Dlaczego wiele słów zapożyczonych to wyrazy trudne? IX 3. Zapożyczenia językowe we współczesnej polszczyźnie XII 4. Jak jest zbudowany artykuł hasłowy w tym słowniku? XIV 5. Skróty używane w słowniku . XVII 6. Słownik . 1 - 780 Po co napisaliśmy ten słownik i co Czytelnik w nim znajdzie Słowniki, w tym także słowniki wyrazów obcych, tworzy się zazwyczaj po to, żeby objaśnić znaczenia słów, by można było odnieść te słowa do odpowiedniego fragmentu rzeczywistości, właściwie skojarzyć je z rzeczami, do których się odnoszą, a potem dobrze się nimi posługiwać, trafnie ich używać w wypowiedziach ustnych i pisemnych. Współcześnie waga słowa, jego rola w życiu publicznym jest coraz większa. Każdy z nas jest przecież słuchaczem radia, odbiorcą programów telewizyjnych, czytelnikiem rozmaitych typów pism. Ze wszystkich tych środków przekazywania informacji docierają do nas słowa. Niekiedy są to słowa proste, dobrze zrozumiałe, ale bardzo często są to wyrazy skomplikowane, trudne do zrozumienia. Coraz częściej zdarza się, że przestajemy rozumieć wypowiedzi polityków, ekonomistów, prawników, ba, nawet "dziennikarzy, gdyż są one utkane z wyrazów im pewnie dobrze znanych, ale dla nas niejasnych. W większości są to wyrazy zapożyczone. Czasem chodzi o zapożyczenia dość dawne, ale dotąd używane w pewnych dość zamkniętych środowiskach (np. naukowym czy technicznym), kiedy indziej o nowe, a nawet najnowsze, bardzo szybko rozprzestrzeniające się jednak w języku publicznym. W rezultacie mamy więc taką sytuację, że aby zrozumieć to, co mówią do nas z ekranu telewizyjnego, z głośnika radiowego, to, co piszą dla nas w prasie, jesteśmy zmuszeni zaglądać do słownika. Szukanie objaśnień wyrazów trudnych, wśród których znaczną większość stanowią słowa zapożyczone, stało się więc koniecznością. Dlatego powstał ten słownik. Chcemy pomóc tym wszystkim, którzy gubią się w gąszczu dealerów, marketingów, suspensów, transz, liposomów, face-liftingów, joysticków, chatów, haevy metali i graffiti, którzy nie wiedzą, co ]est formowane, a co formułowane, czy metodyk i metodysta to określenia równoznaczne, czy dochód globalny to dochód z całego świata, czy prominent jest wyrazem ob-raźliwym itd. Ale chodzi nam też o coś więcej: mamy nadzieję, że lektura haseł w tym słowniku umożliwi nie tylko poznanie znaczenia słów, lecz także pozwoli lepiej zrozumieć współczesny świat. Dlatego tak dużą wagę przywiązujemy do ilustrowania znaczeń poszczególnych wyrazów odpowiednimi zdaniami przykładowymi i cytatami. Dotąd w słownikach wyrazów obcych cytatów raczej nie było; sądzimy, że nie był to zwyczaj dobry. Nasz słownik chce być także po trosze leksykonem: zbiorem wiadomości o tym fragmencie rzeczywistości, do którego się słowo odnosi. Dlatego często po definicji, czyli podaniu znaczenia wyrazu, przytaczamy zdania, w których zawarte są wiadomości o charakterze encyklopedycznym. Chcemy pokazać świat poprzez język, świat zaklęty w języku, a nie tylko zbiór wyrazów, kapiących litera po literze z kolejnych stron książki. Z tego samego powodu wyrazy odnoszące się do jednego kręgu zjawisk, a zbudowane podobnie, łączyliśmy w jedno duże hasło, zwane przez językoznawców bardzo obrazowo gniazdem wyrazowym. W takim gnieździe, jak w prawdziwym, mieści się cała rodzina wyrazów: pozwala to ukazać podobieństwa znaczeniowe między nimi, ale także różnice, umożliwia też pokazanie, który wyraz od którego pochodzi. W rezultacie więc nasz słownik jest słownikiem gniazdowym. Czytelnik szukający objaśnienia znaczenia pewnego wyrazu przy okazji przypomni sobie wyrazy od niego pochodzące i związane z nim znaczeniem. VII Po co napisaliśmy ten słownik i co Czytelnik w nim znajdzie Mamy też inne ambicje: pragniemy wskazać na te wyrazy i ich znaczenia, które są modne, nadużywane, czyli używane bez istotnej potrzeby, na przykład tylko po to, żeby się popisać (spójrzmy choćby na hasło market). Chcemy też ostrzec, że pewne słowa wcale nie znaczą tego, co się powszechnie sądzi (przeczytajmy np. hasła resentymenty albo dieta). Chcemy więc przy okazji poznawania znaczeń wyrazów trudnych podpowiadać, jak ich poprawnie używać, a jakich użyć się wystrzegać. Ponadto w przykładach podajemy zdania z właściwymi formami odmiany objaśnianych słów i ich właściwymi połączeniami składniowymi. Przykłady czerpaliśmy z różnych źródeł, głównie publicystycznych i naukowych, zostały one jednak przystosowane do potrzeb tego słownika tak, by wyraziście ilustrować znaczenie i formy objaśnianego wyrazu. Ponadto dość dużo przykładów, zwłaszcza przy dawniejszych znaczeniach wyrazów, pochodzi z literatury: "Trylogii" Henryka Sienkiewicza, utworów Adama Mickiewicza (zwykle z "Pana Tadeusza"), "Lalki" Bolesława Prusa i z utworów innych twórców. Przy objaśnianiu haseł mitologicznych cytowaliśmy często "Mitologię" Jana Parandowskiego, a trudne hasła filozoficzne opatrywaliśmy przejrzystymi cytatami z prac Władysława Tatarkiewicza. Jeżeli jakiś przykład jest dosłownym cytatem, umieszczamy po nim w nawiasie nazwisko autora. Nieco szerzej niż w innych słownikach potraktowane są niektóre objaśnienia dotyczące pochodzenia wyrazu, czyli wiadomości etymologiczne. Tam, gdzie się to nam wydawało ciekawe, informowaliśmy nie tylko o tym, z jakiego języka przyjęliśmy dane słowo, ale także o tym, skąd się ono w tym języku wzięło, czy z jego przejęciem do polszczyzny wiążą się jakieś zmiany znaczeniowe itp. Niekiedy podana jest nawet jakaś ciekawostka związana z używaniem danego wyrazu w polszczyźnie czy w innym języku, a także pewne informacje o rzeczy, osobie czy sytuacji, do których to słowo się odnosi. W naszym słowniku są te słowa, w zdecydowanej większości zapożyczone, które uznaliśmy za trudne na podstawie naszego rozeznania w badaniach, dotyczących stopnia rozumienia wyrazów przez osoby z różnych grup społecznych, a także na podstawie własnych obserwacji. Umieściliśmy w nim wszystkie wyrazy, które weszły do polszczyzny jako zapożyczenia w ciągu ostatniego ćwierćwiecza. Podstawą umieszczenia słowa w tym słowniku było używanie go w prasie, radiu i telewizji, a także w literaturze popularnej i popularnonaukowej oraz w podręcznikach szkolnych, licealnych. Staraliśmy się, by wybór był możliwie pełny i obejmował różne dziedziny aktywności ludzkiej. Nie umieszczaliśmy natomiast w słowniku takich wyrazów niegdyś zapożyczonych, które nie dość, że zadomowiły się na dobre w naszym języku, to ponadto niesprawiają kłopotów, jeśli chodzi o ich zrozumienie. Nie znajdziemy więc w tym słowniku wyrazów ko-ściół, apteka, cegła, rynek, handel, szpinak, sałata czy zegar, choć z pewnością można by o nich niejedną ciekawą rzecz powiedzieć. My jednak skupiliśmy się na tych słowach i ich znaczeniach, które istotnie mogą sprawiać kłopoty znaczeniowe, gdyż i tak jest ich dużo: ponad 16.000, a niemal każdy z tych wyrazów ma więcej niż jedno znaczenie. Łącznie więc objaśniliśmy, opatrzyliśmy przykładami i ostrzeżeniami oraz etymologią kilkadziesiąt tysięcy jednostek słownikowych. Słownik nasz ma być poradnikiem dla tych wszystkich osób, które chcą lepiej funkcjonować we współczesnym świecie - z większym zrozumieniem słuchać tego i czytać to, co napływa z telewizji, radia i prasy. Jest to słownik dla wszystkich tych, którzy pragną dobrze rozumieć wyrazy trudne, wiedzieć, jak ich używać i chcą się o nich co nieco dowiedzieć. Jest to więc pomoc dla tych wszystkich osób, które pragną się świadomie posługiwać współczesną polszczyzną. VIII Dlaczego wiele stów zapożyczonych to wyrazy trudne? Wielu Polakom wyrazy zapożyczone z innych języków sprawiają rozmaite trudności. Dlaczego tak się dzieje? Czy przyczyną jest niechęć do wszystkiego, co obce? Tak chyba powiedzieć nie można. Przyczyny kłopotów z wyrazami zapożyczonymi niegdyś, a zwłaszcza zapożyczanymi dziś do polszczyzny, są bardziej szczegółowe i możliwe do wskazania. Mają one naturę językową - w szerokim tego słowa rozumieniu, a nie "narodową". Przyjrzyjmy się więc im nieco bliżej. l. Duża grupa wyrazów zapożyczonych - zwłaszcza tych, które weszły do polszczyzny stosunkowo niedawno (choć nie tylko ich) - zachowuje pisownię oryginalną, czyli taką, jaką te słowa mają w języku, z którego pochodzą. Ta pisownia odbiega czasem dość znacznie od sposobów zapisu, który występuje w naszym języku. Są więc takie słowa zapożyczone, w których pisze się na przykład obok siebie dwie jednakowe litery samogłoskowe (weekend, tweed, fastfood) lub spółgłoskowe {cap]mccino, cellulitis, immobili-ser), a także połączenia różnych liter {dealer, holding, lycra, tipsy ) bardzo rzadko zjawiające się w pisowni wyrazów polskich. Niekiedy wraz z zapożyczonym wyrazem przenosimy do polszczyzny obce znaki literowe, na przykład litery samogłoskowe z kropeczkami (milsli) czy z kreseczkami nad nimi (a propos), do czego może się dołączyć obcy sposób zapisywania (charge d 'affaires, vis-d-vis). Taka pisownia wzmaga wrażenie obcości wyrazu, zwłaszcza że bardzo często towarzyszy jej wymowa inna niż zapis. 2.1 to jest kwestia następna, chyba ważniejsza: w licznych wyrazach zapożyczonych wymowa znacznie odbiega od pisowni. Jest to dla Polaka kłopot nie lada. Z jednej strony spodziewa się bowiem, że nie należy czytać tych słów "literowo", czyli tak, jak sieje pisze, z drugiej nie bardzo wie, jak je odczytać właściwie. Czasem zresztą rezygnuje z poszukiwania tej obcej wymowy i mówi wyrazy zapożyczone z polska. Niekiedy to się nawet powszechnie przyjmuje: większość z nas mówi rugby, a nie ragby, niemal wszyscy puzle, a mepazi. Nie wiadomo, czy taki sam los nie spotka słowa pub, które bywa wymawiane, zwłaszcza przez osoby starsze, tak jak sieje pisze, czyli z głoską u, a nie a. Jednakże w innych wypadkach domyślamy się, że nie można wyrazu obcego odczytać "literka po literce". Ale poprawna wymowa takich wyrazów wymaga znajomości zasad ich odczytywania w języku, z którego pochodzą. Trzeba więc przynajmniej trochę się orientować w języku angielskim, by wiedzieć, że napis shop czyta się szop, a dealer to w wymowie: di-ler. Atakują nas reklamy cheesburgerów ifishburgerów, rajstop z lycrą i eyelinerów z nierozmazującym się tuszem. A każdy przyzna, że różnica między napisem cheesburger, eyeliner a wymową czizburger, ajlajner jest dla Polaka bardzo duża. Dlatego więc takie wyrazy są postrzegane jako trudne. Zauważmy, że trudność tego typu dotyczy nie tylko wyrazów zapożyczonych z angielskiego. Trzeba się orientować co nieco w wymowie włoskiej, żeby słowo zapisane jako pizza odczytać: pieca, cappuccino - kapuczino, a lasagne - laza-ńje. Niekiedy tej wiedzy mamy za mało i odczytujemy nazwę wina włoskiego chianti ]&ko "czianti", a nazwę serii zabawek niemowlęcych c/nccojako " cziko ", choć powinniśmy mówić kjanti i kiko. Nazwę składnika środka kosmetycznego jojoba niektóre panie odczytują właśnie tak, z głoską; inne robią to z francuska, mówiąc żożoba, choć chyba właściwsze jest wymawianie jej z hiszpańska, czyli chochoba. A przecież Polak, używający wyrazów, występujących już w języku polskim (choć z pochodzenia obcych), nie ma obowiązku znać zasad wymowy, panujących w kilku językach obcych. Dlatego w przeszłości dużą większość wyrazów zapożyczonych spolszczano pod względem wymowy i zapisu, i dziś nie uchodzą one za wyrazy trudne. Czasem trudno się w nich nawet dopatrzyć obcości: kto wie, że pieniądz to staroniemiecki pfenning, bulka to łacińska bulla, a czekolada to włoska cioccolata. Można się więc spodziewać, że wiele słów zapożyczanych współcześnie także zmieni swą formę ortograficzną i sposób wymowy, i dla naszych potomków nie będą to wyrazy trudne, które trzeba by umieszczać w odpowiednim słowniku. Zresztą już dziś piszemy komputer, dżinsy, możemy też pisać dżez, lancz, dżojstik i wymawiamy te słowa według zasad obowiązujących w polszczyźnie (np. komputer, a nie: kompjuter). 3. Jak wiadomo, wyrazy polskie się odmieniają, na przykład rzeczowniki odmieniają się przez przypadki i liczby. Niektóre zapożyczone rzeczowniki są trudne dlatego, że niełatwo znaleźć dla nich wzorzec, według którego należałoby je odmieniać. Od ponad dwustu lat kłopotliwy jest np. wyraz kakao, którego nie ix Dlaczego wiele słów zapożyczonych to wyrazy trudne? powinno się odmieniać, choć "aż kusi", żeby mówić tego kakaa, temu kaau, tym kakaem, o tym kakale (!). Nasi przodkowie ustalili przed wiekami, że wyrazy z pochodzenia łacińskie, zakończone na -urn nie będą się odmieniać w liczbie pojedynczej (do tego muzeum, temu muzeum, tym muzeum, o tym muzeum), ale będą odmieniane w liczbie mnogiej. W tej odmianie pomija się zakończenie -urn, w mianowniku daje się końcówkę -a (jak w łacinie!), a potem dodaje końcówki takie, jakie występująprzy rzeczownikach rodzaju męskiego: tych muzeów, tym muzeom, tymi muzeami, o tych muzeach. Przy słowach rzadziej używanych może dochodzić do pomyłek; zdarzało się, że wyraz plenum odmieniano: te "plenumy", tych "plenumów" itd. Kłopoty z odmianą wyrazów zapożyczonych dotyczą także słów najnowszych. Bardzo często jest używany rzeczownik logo, który ze względu na nietypową budowę jak na razie się nie odmienia (zapożyczony dawniej, a zakończony podobnie wyraz embargo się odmienia, ale jest on trzysylabowy): tego logo, temu logo, tym logo, o tym logo, te logo, tych logo itp. Nieodmienne jest słowo graffiti, a w dodatku nawet nie bardzo wiadomo, czy jest to graffiti (w liczbie pojedynczej), czy może te graffiti (czyli tylko w liczbie mnogiej). Nie powinno się odmieniać wyrazu show, choć słyszy się: tego showu, tym showem. Kłopotliwe ze względu na nietypową budowę, która uniemożliwia odmienianie, są też niektóre zapożyczone przymiotniki, choćby khaki, mini, porno, toples, wideo (np. w bluzie khaki, w spódniczce mini, o piśmie porno, w stroju toples, na kasecie wideo). Zdarza się i tak, że-niezgodnie z polską trądy ej ą-w zapożyczonej nazwie dwuwyrazowej odmienia się tylko drugi wyraz: Idę dofitness ciubu. Jem hotdoga. Nie lubię porno shopów. Wahanie, czy takie "półodmienne" potraktowanie tych połączeń jest poprawne, czy też nie, także przyczynia się do tego, że określenia tego typu uchodzą za trudne ze względu na odmianę. 4. Niektóre wyrazy zapożyczone bywają także uznawane za trudne dlatego, że nie tworzy się od nich nowych słów, na przykład przymiotników czy czasowników od rzeczowników. Nie mówimy np. " rajstopy lycrowe" (choć mówimy nylonowe), "zabawa j oggingowa", "znak logowy". Nie mamy czasowników "joggingować", "karaokować", "peelingować". Być może niektóre z tych wyrazów pojawią się w przyszłości w naszym języku, ale powstanie innych uniemożliwiają zasady słowotwórcze polszczyzny. W każdym razie konieczność poszukiwania sposobu, jak wyrazić treść, której nie można ująć jednym słowem (mówimy więc: rajstopy z lycry, uprawiać jogging, wykonywać pilling itp.), niewątpliwie powoduje to, że pewne wyrazy obce uchodzą za trudne. 5. Jednakże najistotniejszą przyczyną uznawania wyrazów obcych za trudne jest ich znaczenie, a ściślej rzecz ujmując to, że znaczenia tego nie można wywieźć z budowy takiego słowa. Wyrazy rodzime to albo słowa powszechnie znane i używane w czasie rozmów na tematy codzienne (takich słów mamy kilka tysięcy, np. chleb, dzień, chodzić, pisać, piękny, mądry, już, jutro, ani, przez), albo takie słowa, których znaczenie da zrozumieć przez powiązanie z innymi wyrazami. Tego, co znaczy przymiotnik dwustronny, możemy się domyślać z jego budowy, z występujących w nim cząstek dwu- i -stronny: dwustronny to "mający jakiś związek z dwiema stronami'. Zapożyczony wyraz bilateralny nie budzi żadnych słownych skojarzeń u kogoś, kto nie zna łaciny czy angielskiego. Rzeczownik koincydencja większości Polaków z niczym się nie łączy, jest zbitką (w dodatku długą i trudną do wymówienia!) dźwięków, której znaczenia trzeba się dopiero wyuczyć. Słowo zbieżność kieruje naszą uwagę ku innym wyrazom polskim: zbieżny, zbiegać się. Możemy więc się domyślić, że zbieżność to 'to, że coś się zbiega, czyli łączy ze sobą'. Układanka to 'coś co powstało w wyniku układania', natomiast tego, co znaczy słowo puzzle, nie możemy się w żaden sposób ustalić z jego budowy. Słowem: wyrazy zapożyczone są dla znacznej większości Polaków grupami dźwięków (w języku mówionym) lub liter (w języku pisanym) następujących po sobie i wspólnie coś znaczących, ale tego, co one znaczą, trzeba się specjalnie uczyć, za każdym razem dopasowując do nich odpowiedni sens. Oczywiście osoby znające języki obce, a zwłaszcza te, które znają łacinę lub grekę starożytną, łatwiej poruszają się w gąszczu słów, nawet tych nowo zapożyczonych, gdyż większość z nich ma korzenie łacińskie lub greckie. Widząc wyraz rozpoczynający się od maksi-, maksy-, osoba taka skojarzy go z łacińskim maximum ('największe'), a oglądając reklamy z wyrazami na hiper-, będzie wiedziała, że chodzi o coś, co ma związek z nadwyżką, nadmiarem, zbyt dużym rozmiarem (takie znaczenie ma bowiem ta cząstka w grece). Ten, kto zna angielski, domyśli się, że brushing ma coś wspólnego z czyszczeniem, szczotkowaniem, x Dlaczego wiele stów zapożyczonych to wyrazy trudne? a liftingto podnoszenie czegoś. Jednakże dla większości Polaków języki obce są naprawdę obce, a nie możemy wymagać ich znajomości i skojarzeń z tego wypływających wtedy, gdy posługujemy się językiem ojczystym. Co więcej: czasami wyrazy takie, jeśli się już z czymś kojarzą, mogą się kojarzyć niezbyt fortunnie, na przykład ze względu na swoje brzmienie. Wielu Polaków jest przeświadczonych o tym, że wyraz oportu-nista znaczy 'ten, który stawia opór', łączy więc to słowo z wyrazem opór (bo brzmią tak podobnie...). Tymczasem oportunista (z łaciny: opportunus 'przychylny, korzystny, wygodny') to człowiek, który rezygnuje ze stałych zasad lub przekonań dla osiągnięcia doraźnych korzyści; ktoś, kto wybiera zawsze to, co jest dla niego korzystne w danej sytuacji. Nazwa karawaning może przywodzić na myśl kondukt pogrzebowy przez skojarzenie z wyrazem karawan 'wóz pogrzebowy'; tymczasem jest to rodzaj turystyki w specjalnym typie pojazdu samochodowego. W skrajnych wypadkach może dochodzić do skojarzeń wręcz absurdalnych, np. leasingu z lizaniem, kruszonu z kruszeniem czy dressingu z dresami. Wśród wyrazów zapożyczonych zdarzają się słowa brzmiące i zapisywane podobnie. One także przyczyniają się do ugruntowania opinii o tym, że wyrazy obce są trudne. Często myli się więc na przykład czasowniki adaptować i adoptować, formować i formułować, rzeczowniki klimatyzacja i aklimatyzacja, status i statut, parlamentarzysta i parlamentariusz, przymiotniki efektowny i efektywny. Czasem jednemu z wyrazów obcych przypisuje się znaczenie innego, podobnego. Wielu dziennikarzy sądzi na przykład, że konsu-meryzm to 'przywiązywanie zbytniej wagi do zdobywania i posiadania dóbr materialnych', tymczasem takie znaczenie przysługuje wyrazowi konsumpcjonizm. A konsumeryzm to 'społeczny ruch obrony praw klientów'. Z drugiej strony zdarza się, że dwa wyrazy obce brzmiące podobnie mają właściwie to samo znaczenie. Tak jest ze słowami komercyjny i komercjalny, które znaczą: 'obliczony na zysk, oparty na zasadach handlowych'. Spora część wyrazów zapożyczonych to słowa, których używa się wtedy, gdy pisze się lub rozmawia na tematy specjalistyczne: techniczne, ekonomiczne, społeczne, albo wtedy, gdy rzecz dotyczy mody, sportu, muzyki młodzieżowej itd. To również nie sprzyja dobremu rozumieniu takich słów. Kiedy ekonomista pisze o trzeciejtranszy przedsiębiorstw przeznaczonych do prywatyzacji, wydaje mu się zapewne, że wszyscy powinni rozumieć, o co mu chodzi, gdyż wyraz transza]est w jego środowisku często używany i tam całkowicie zrozumiały. Tymczasem poza ekonomistami wyrazu tego do niedawna nikt nie używał, i mało kto wie, co on znaczy. Dlatego wtedy, kiedy zwraca się do nieekonomistów, należy użyć określeń grupa, partia, część, bardzo bliskich znaczeniowo niezrozumiałemu zapożyczeniu (tym razem z języka francuskiego) transza. Filmowcy czy aktorzy doskonale rozumieją, co znaczy słowo casting, i używają go w rozmowach między sobą; kiedy jednak pisze się artykuł do popularnego tygodnika, lepiej posłużyć się wyrazami obsada albo obsadzanie ról. Politycy, a jeszcze częściej dziennikarze, komentujący wydarzenia polityczne, posługują się wyrazem koabitacja, całkowicie niezrozumiałym poza tym środowiskiem, zapożyczonym kilka lat temu z języka francuskiego. Szacunek dla słuchaczy, widzów czy czytelników nakazuje w takim wypadku posłużyć się raczej opisem - określeniem: współrządzenie polityków z różnych obozów politycznych - niż modnym wyrazem obcym. Nieprzestrzeganie takich zasad prowadzi do tego, że wielu Polaków odbiera wyrazy obce nie tylko jako trudne, ale także jako snobistyczne, takie, którymi posługują się ludzie zarozumiali, po to, żeby pokazać, że są światowcami, osobami znającymi języki obce, a w gruncie rzeczy po to, żeby się popisywać lub przechwalać. I choć w większości wypadków nie jest to prawdą, to jednak należy się liczyć z takimi sądami i opiniami; to przez nie sporo wyrazów obcych jest źle przyjmowanych przez Polaków. Te wszystkie przyczyny sprawiają, że większość wyrazów zapożyczonych, zwłaszcza niedawno, do naszego języka należy do grupy wyrazów trudnych, które trzeba umieszczać i objaśniać w specjalnych słownikach. XI Zapożyczenia językowe we współczesnej polszczyźnie W ciągu ostatnich kilkunastu lat zapożyczyliśmy do polszczyzny ogólnej kilkaset nowych wyrazów. Przyczyny tego są powszechnie znane. Nastąpiły i ciągle trwają zmiany w rzeczywistości, co powoduje konieczność nazywania nowych zjawisk, rzeczy, nowych zawodów itd. Rozwój kontaktów z zagranicą, przepływ ludzi, informacji i terminologii, a także zafascynowanie Zachodem, zwłaszcza Stanami Zjednoczonymi, przenoszenie zwyczajów i zachowań anglosaskich - wszystko to powoduje zwiększenie liczby wyrazów zapożyczonych, przede wszystkim anglicyzmów (choć zdarzają się współcześnie także zapożyczenia z francuskiego, niemieckiego, włoskiego, a nawet szwedzkiego), w naszym języku. Są to słowa bardzo często pojawiające się w gazetach, w radiu, telewizji. Są też obecne w wystąpieniach polityków, naukowców, a także w reklamach. Sprawiają wrażenie wszechobecnych w tekstach wygłaszanych publicznie i pisanych dla wielu czytelników. Odnoszą się do wielu dziedzin życia, od tych najbardziej powszednich, do dość wyspecjalizowanych. Przykładowo można tu wymienić zapożyczenia z zakresu: - żywienia: cappuccino, cheeseburger, chipsy, cornflakes, fastfood, fishburger, hamburger, hot dog, lasagne, lunch, muesli, pizza, snack bar; brunch, catering, dip, dressing; - dbałości o zdrowie i urodę: aerobik, balejaż, brushing, callanetics, cellulitis, ceramidy, covermark, eyeliner.fit, fitness ciub, hipoalergiczny, hydrożel, jogging, jojoba, layering, lifting, liposomy, lipożel, lotion, make-up, ma-krobiotyka, niosomy, pampers, peeling, rewitalizować, scrub, stretching, tanoreksja, tipsy; - odzieży, mody: body, legginsy, lycra, napa, patchwork, rollery, toples, T-shirt; - zachowania, zwyczajów, kultury, zabawy, sportu, muzyki: naturyzm; peep show, porno, porno shop, sex shop; aborcja, survival, rokiet; asertywnosć, syndrom, suspens, top; karawaning, haloween, show, show business, sit-com, graffiti, poster, puzzle; aszet, harlekin; bond, casting, come back, remake, replay, telenowela, thriller, talk show; snowboard, windsurfing; evergreen, fan, heavy metal, karaoke, support; - zawodów i typów ludzkich: aborter, baby-sitter, biseks, blokers, broker, businesswoman, copywriter, dealer, designer, deweloper, gej, healer, disc jockey, gastarbeiter, hacker, macho, merchandiser, moderator, objector, ombudsman, paker, rekieter, showman, seksista, seksoholik, skin, skinhead, stylista, topmodelka, tutor, wideo-man, wizażysta, wolontariusz, workaholik, yuppie, zapper; - osiągnięć technicznych, zwłaszcza w zakresie komputerów: analogowy, CD, CD-ROM, chip, dygitalny, dysko-fon, e-mail, infostrada, interaktywny, interfejs, internauta, internet, joystick, kompakt, kompatybilny, kursor, laptop, mikroprocesor, modem, notebook, palmtop, pc, serwer, skaner, terminal, tuner, airbus, biper, faks, gadżet, immobiliser, malakser, mobil, organizer, pager, parkomat, rekorder, telebim, walkie-talkie, walkman, wi-deoklip; klon, klonować; - polityki, życia społecznego: autorytarny, briefing, consensus, infolinia, koabitacja, konsumeryzm, konsumpcjo-nizm, mass media, news, publicity, ranking, readmisja; - ekonomii: bankomat, barter, billing, clearing, dumping, dyskont, dywersyfikacja, ecu, euro, hipermarket, holding, joint-yenture, konsulting, leasing, logo, market, marketing, monitoring, promocja, recykling, supermarket, transza. Niektóre najnowsze zapożyczenia są słowami przeniesionymi bez żadnych zmian z języków obcych (np. baby-sitter, joint-venture, show). Nie są one liczne, ale - co naturalne - to przede wszystkim one zwracają uwagę Polaków. Wiele zapożyczeń zachowuje do dziś pisownię oryginalną (np. briefing, callanetics, lasagne, support, joystick), różniącą się, czasem dość znacznie, od wymowy spodziewanej w polszczyźnie. Wszystkie te nowe wyrazy są objaśnione w naszym słowniku. Od wielu najnowszych zapożyczeń tworzy się już w polszczyźnie nowe wyrazy, rvp.faks:faksować,fa-ksowy; promocja: promocyjny, promować; monitoring: monitorować, monitorowanie; pampers: pampersik. Dla współczesnej polszczyzny bardzo charakterystyczne jest używanie wyrazów złożonych o pierwszej cząstce obcej. Początkowo do polszczyzny takie wyrazy przenikały jako zapożyczenia np. agrobiz-nes, autoalarm, bioenergia, ekosystem, eurobank, pornoshop, specgrupa, superatrakcja, telebim itd., dzisiaj na ich wzór powstają całe ciągi wyrazów tak zbudowanych, o pierwszym członie obcym, drugim zaś polskim albo obcym od dawna przyswojonym. Prasa, radio i telewizja upowszechniły na przykład rze- XII Zapożyczenia językowe we współczesnej polszczyźnie czowniki: agrowypoczynek, automyjnia, bioprądy, ekorozwój, ekożywność, eurowybory, europosel, neo-związki, pornogwiazda, postsolidarnościowy, specustawa, supercena, superdziewczyna, telewidownia. Także tego typu wyrazy znalazły się w tym słowniku. W ostatnich kilkunastu latach pojawiło się w polszczyźnie sporo zapożyczeń ukrytych: takich, w których pożyczone jest tylko nowe znaczenie, dodane do starego wyrazu. Są to tak zwane zapożyczenia znaczeniowe. To zjawisko również odnotowujemy w poszczególnych hasłach naszego słownika. Najczęstsze z tych wyrazów o nowych znaczeniach to: - agresywny (ang. aggressive), z nacechowaniem dodatnim 'bardzo intensywny, gorliwy, pełen entuzjazmu, dynamiczny' (Agresywny pracownik marketingu); - alternatywa (ang. alternative) 'inne rozwiązanie' (Cóż jest alternatywą dla gospodarki rynkowej?) - aplikacja (ang. application) 'podanie, prośba' (Wystarczy tylko podpisać tę aplikację, że chcemy korzystać ze zniżki); - artykułować (ang. articulate) 'uzewnętrzniać, wyrażać' (Politycy wyartykułowali już swoje poglądy); - definiować (ang. define) 'określać' (Proszę mnie słuchać, kiedy definiuję wasze obowiązki); - dieta (ang. diet) 'sposób odżywiania' (Dieta przeciętnego Polaka jest uboga w ryby); - dynamiczny (ang. dynamie) w odniesieniu do ludzi: 'rzutki, energiczny' (Dynamiczny miody biznesmen); - elektorat (ang. electorate) 'wyborcy' (Jak zachowa się elektorat w najbliższych wyborach?}; - film (ang. film) 'cienka warstwa kosmetyku, błonka, która pozostaje na skórze, po zastosowaniu określonego kosmetyku' (Preparat doskonale się wchłania, nie pozostawiając tłustego filmu); - filozofia (ang. philosophy) 'sposób postępowania, metoda działania, koncepcja' (Filozofia rządzenia); - generacja (ang. generation) 'typ, rodzaj' (Nowa generacja proszków do prania; Żyletki nowej generacji); - inteligentny (ang. intelligent) w odniesieniu do wytworów cywilizacji, maszyn, urządzeń i innych produktów (inteligentny samochód, inteligentne nawozy sztuczne); - klinika (ang. clinic) 'prywatna lecznica' (Nowoczesna klinika stomatologiczna doktora Nowaka); - kondycja (ang. conditon, fr. condition) 'stan, położenie' (Kondycja większości towarzystw powierniczych jest odzwierciedleniem sytuacji na giełdzie); - kreatywny (ang. creative, fr.creatij) 'twórczy' (Chcę, by ludzie mnie postrzegali jako silnego i kreatywnego szefa); - lider (ang. leader) 'przedsiębiorstwo, instytucja przodujące w jakiejś dziedzinie' (Światowy lider w produkcji proszku doprania); - linia(ang. linę) 'zestaw tworzący zharmonizowaną całość, jednolita grupa' (Nowa linia kosmetyków firmy,, Body"}; - nominacja (ang. nomination) 'wyznaczenie do jakiegoś wyróżnienia'(7Vow;nac/a do "Oscara"); - nostalgia (ang. nostalgia, fr. nostalgie) 'tęsknota za tym, co minęło '(Nostalgia za bezpieczeństwem socjalnym w epoce komunizmu); - prezydent (ang. president, fr. president) 'prezes, przewodniczący'(.Prez>'cfen; Konfederacji Pracodawców Polskich, Prezydent miejscowego Jachtklubu); - promocja(ang. promotion) 'propagowanie, lansowanie towaru' (Promocja najnowsze/powieści Zyty Górnik); - przyjazny (ang. friendly) w odniesieniu do produktów przemysłowych 'nieszkodliwy dla środowiska lub człowieka, współpracujący z nim' (Samochód przyjazny dla środowiska); - sentymentalny (ang. sentimental) 'oparty na uczuciach, wywołujący wspomnienia; także osobisty, intymny' (Policja wioska wyklucza sentymentalny motyw zabójstwa); - trening (ang. training) 'ćwiczenie, kształcenie' (Trening psychologiczny); * * * Coraz częściej rodzi się pytanie o to, czy duża liczba współczesnych zapożyczeń nie zagraża naszemu językowi, czy nie spowoduje przekształcenia się polszczyzny, zwłaszcza tej używanej publicznie, w jakiś język mieszany, "anglopolski" lub "europolski". Niepokojące jest zwłaszcza to, że nowe zapożyczenia są bardzo szybko upowszechniane przez telewizję, radio i prasę, oswaja się z nimi nie tylko ten, kto zna języki obce, ale właściwie każdy Polak. Dlatego istotne jest to, byśmy świadomie posługiwali się wyrazami zapożyczonymi, byśmy wiedzieli, co one znaczą i kiedy można ich używać, a kiedy nie jest to wskazane. Świadome używanie języka pozwoli rozsądnie korzystać z zapożyczeń, przyjąć do polszczyzny to, co konieczne, odrzucić zaś to, co zbędne. Takjakjuż kilka razy bywało w historii naszego języka. Można mieć nadzieję, że tak, jak polszczyzna nie uległa w przeszłości łacinie ani francuszczyźnie, choć ich wpływy były bardzo duże, tak samo teraz nie podda się językowi angielskiemu. XIII Jak jest zbudowany artykuł hasłowy w tym słowniku? Budowę artykułu hasłowego najlepiej objaśnić na przykładzie kilku haseł z odnośnikami. Oto one: d> EGZYSTENCJA l. 'byt, istnienie czegoś lub życie kogoś, zwłaszcza biedne albo ciche i spokojne': Zatrucie środowiska naturalnego zagroziło egzystencji wielu gatunków roślin. Druga siostra nie wyszła za mąż i wiodła cichą egzystencję u boku matki. () Minimum egzystencji w ekonomii 'minimum środków potrzebnych do życia': Organizacje międzynarodowe alarmowały, że ponad połowa mieszkańców tego afrykańskiego państwa żyje na granicy minimum egzystencji. 2. w filozofii 'byt, to, że coś istnieje, przeciwieństwo istoty czegoś, czyli esencji': Wiele własności rzeczy wynika z ich istoty, która przesądza, że muszą być takie a nie inne; ogólna ich istota stanowi o ich konkretnym istnieniu lub, mówiąc z łacińska, ich esencja stanowi o ich egzystencji. (Tatarkiewicz) Zwężając wraz z Kierkegaardem znaczenie wyrazu "egzystencja", egzystencj aliści nazwali tak specjalnie egzystencję ludzką. (Tatarkiewicz) -EGZYSTOWAĆ 'być, istnieć': Egzystować w skrajnie trudnych warunkach klimatycznych. UWAGA: wyraz nadużywany i używany w błędnych znaczeniach, np.: "Młoda kobieta od roku egzystująca pod namiotem tlenowym" (poprawnie: ...od roku wegetująca pod namiotem tlenowym). "Zawodnicy egzystujący w klubach zachodnich" (poprawnie: ...grający w klubach zachodnich). '-EGZYSTENCJALNY l. 'związany z istnieniem, zwłaszcza związany z prostymi potrzebami życiowymi': W tamtych trudnych czasach ludzie troszczyli się przede wszystkim o podstawowe potrzeby egzystencjalne, o dach nad głową, jedzenie i ubranie. 2. 'związany z egzystencj alizmem': Poezja egzystencjalna. Filozofia egzystencjalna. 3. w logice 'stwierdzający istnienie czegoś': Twierdzenie egzystencjalne. p.-fac. exsistentia 'istnienie, występowanie' FAKSYMILE albo FACSIMILE (czytaj: faksymile) 'dokładna reprodukcja, kopia dokumentu, rękopisu, rysunku': Opublikował wybór poezji Mickiewicza opracowany na podstawie faksymiliów autografów. Wydano faksymilia Norwidowskiego "Vade mecum". od łac. fac simile 'czyń podobnie' EPILEPSJA inaczej: PADACZKA 'choroba mózgu, która wywołuje u człowieka nagłe ataki niekontrolowanych drgawek, utratę przytomności, występowanie piany na ustach i szczękościsk': W przypadku ataku epilepsji choremu należy zapewnić wygodne ułożenie, z daleka od twardych przedmiotów, i włożyć do ust łyżeczkę lub ołówek owinięte chustką, by zapobiec odgryzieniu języka. EPILEPTYK 'osoba cierpiąca na epilepsję': Wśród epileptyków było wielu ludzi sławnych i genialnych, np. Juliusz Cezar, dlatego też sama epilepsja jest bywa nazywana "wielką chorobą". p.-fac. epilepsja XIV Jak jest zbudowany artykuł hasłowy w tym słowniku? (J) Główny wyraz gniazda znajduje się na jego początku, podany jest wersalikami, czyli dużymi literami, pogrubionym drukiem i wysunięty względem linii dalszego tekstu. W Słowniku alfabetycznie ułożone są tylko główne słowa gniazd, a nie wszystkie słowa. W tych przypadkach, w których tego typu układ mógłby powodować trudności w znalezieniu wyjaśnienia - zastosowano odsyłacze, np. EKSPONOWAĆ zob. pod hasłem EKSPOZYCJA. @ Pozostałe słowa należące do gniazda podane są po słowie głównym wersalikami. Zazwyczaj są one ułożone w porządku: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, inne rzeczowniki, należące do gniazda. (3) Warianty hasła. Różne warianty zapisu objaśnianego słowa, z reguły jego pisownię obcą i pisownię spolszczoną, podaje się po słowie albo. Oczywiście warianty podawane są tylko wówczas, gdy obie postacie zapisu są dopuszczane przez słowniki poprawnościowe współczesnego języka polskiego. (4) Polskie odpowiedniki obcych słów. Wiele słów obcych ma w naszym języku swoje rodzime, polskie z pochodzenia odpowiedniki. Są one podawane po słowie inaczej. Jeżeli dwa zapożyczone z obcych języków słowa mają to samo znaczenie, przy jednym z nich znajduje się objaśnienie, zaś przy drugim odesłanie do tego pierwszego. Tak jest np. ze słowami: astrobiologia i kosmobiologia. Pod hasłem KOSMOBIOLOGIA znajduje się wyjaśnienie 'to samo, co astrobiologia' (oraz etymologia), zaś pod hasłem ASTROBIOLOGIA informacja: inaczej: KOSMOBIOLOGIA - oraz definicja pojęcia i przykłady. (5) Wymowa. Wymowa jest podawana wówczas, gdy może budzić jakiekolwiek wątpliwości. Przy jej zapisie używa się zwykłego polskiego alfabetu, wzbogaconego tylko jedną specjalną głoską- mianowicie "a", oznaczającą nosowe a, takie jak np. w wyrazach: trans, tramwaj. Akcentowana sylaba jest podana pogrubionym drukiem. (6) Kwalifikatory podawane są pochylonym drukiem po słowie albo znaczeniu, które jest objaśniane. Informują one o tym, z jaką dziedziną nauki albo z jaką odmianą języka jest związane to słowo albo znaczenie, np. w filozofii, w logice, przestarz.,przen. @ Definicje znaczeń. Jeżeli objaśniane słowo ma więcej niż jedno znaczenie, definicje jego znaczeń są podane są pod kolejnymi numerami. Przy wyróżnianiu znaczeń kierowano się zasadą ekonomii, nie wydzielano ich więcej niż jest to niezbędne. Niekiedy definicja znaczenia jest podzielona średnikiem, a poszczególne jej części ukazują dwa trwale ze sobą związane aspekty jakiegoś znaczenia, np. MAGISTER 'tytuł, który się otrzymuje po ukończeniu wyższych studiów magisterskich, napisaniu pracy magisterskiej i zdaniu końcowego egzaminu magisterskiego; także: osoba mająca ten tytuł'. (r) Ustabilizowane połączenia słów. Po znaku O są podawane i objaśniane ustalone połączenia wyrazu hasłowego z innymi słowami. Są to najczęściej nie tyle zwykłe frazeologizmy (zazwyczaj zadomowione w naszym języku i łatwo zrozumiałe), co raczej wielowyrazowe terminy z różnych dziedzin nauki. (9) Cytaty. Po definicji znaczenia z reguły podawane są przykłady użycia objaśnianego słowa lub cytaty z tym słowem. Cytaty zostały wybrane ze współczesnej prasy i literatury, zwłaszcza z książek popularnonaukowych. Po tych cytatach, które podane są w dosłownym brzmieniu, bez korekt i skrótów, umieszczone jest nazwisko autora. Do najczęściej cytowanych w słowniku dzieł należą: "Historia filozofii" Władysława Tatarkiewicza, "Mitologia" Jana Parandowskiego, "Od czystej formy do literatury faktu" Artura Hutnikiewicza, "Trylogia" Henryka Sienkiewicza i "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza. (10) Uwagi. W wielu hasłach można znaleźć uwagi dotyczące objaśnianych słów. Najczęściej są to uwagi poprawnościowe, np. informacje, że słowo bywa w prasie używane w niewłaściwym znaczeniu lub jest nadużywane i wypiera inne, precyzyjniejsze określenia. Uwagi oznaczane są podwójną kreską z lewej strony. XV Jak jest zbudowany artykuł hasłowy w tym słowniku? @ Etymologia. U dołu hasła, zmniejszonym drukiem podana jest informacja, z jakiego języka zostało zapożyczone dane słowo oraz co w nim znaczyło -jeżeli znaczyło coś innego niż obecnie znaczy w polszczyźnie. Przy słowach rodzimych, takie bowiem są także w tym słowniku, a także przy wielu słowach obcych - podawane są ponadto rozmaite informacje historyczne i uwagi. Z reguły podaje się też skrótowe informacje o ludziach i dziełach, z którymi związane są pewne słowa, np. pod hasłem BAJRONICZNY - informacje o Byronie, pod hasłem DANTEJSKIE SCENY - o Dantem i o "Boskiej Komedii". @ Skróty są w niniejszym Słowniku stosowane rzadziej niż w innych dziełach tego typu. W skrócie podane są tylko te wskazówki i informacje, które w hasłach szczególnie często się powtarzają, np. dotyczące odmiany języka: pot. -słowo lub znaczenie potoczne, przen. - znaczenie przenośne. W skrócie podane są też informacje w etymologii - z jakiego języka zostało dane słowo zapożyczone, np. ang. - angielski, łac. - łacina. Stosowane w Słowniku skróty są wymienione i objaśnione w następnym, ostatnim już punkcie wstępu. XVI SKRÓTY UŻYWANE W SŁOWNIKU amer. amerykański, odmiana angielskiego ang. angielski ar. arabski czes. czeski fr. francuski gr. grecki hebr. hebrajski hind. hinduski hiszp. hiszpański hol. holenderski iron. ironicznie jap. japoński książk. książkowe tac. łaciński lać. kość. łacina kościelna łac. śr. średniowieczny łaciński niem. niemiecki n. -łac. nowołaciński oficj. oficjalnie pers. perski p.-łac. późnołaciński pot. potocznie port. portugalski przen. przenośnie przestarz. przestarzałe reg. regionalne roś. rosyjski rum. rumuński rząd. rzadkie sanskr. sanskryt śród. środowiskowe tur. turecki ukr. ukraiński węg. węgierski wl. włoski zob. zobacz żart. żartobliwie Kwalifikatory wskazujące dziedzinę, z którąjest związane definiowane słowo lub pewne jego znaczenie, są podawane w pełnym brzmieniu, a nie w skrócie, np. w ekonomii, w finansach, w fizyce. Także nazwy języków, z których w polszczyźnie zapożyczono bardzo niewiele stów, są podawane w pełnym brzmieniu, np. z języka polinezyjskiego, z języków zachodnioafrykańskich, z języka malarskiego. Oba rozwiązania przyjęte zostały ze względu na to, że pełna nazwa przekazuje odbiorcy pełniejszą i dokładniejszą informację o dziedzinie, z którą słowo jest związane oraz o jego etymologii, zwłaszcza wówczas, gdy jest to etymologia (w naszym kraju) egzotyczna. Nazwy rzadkich w naszym kręgu kulturowym języków są podawane w pełnym brzmieniu także dlatego, że skrót de facto niczego tu nie skraca, natomiast zmusza czytelnika do poszukiwań i utrudnia przez to lekturę. XVII A skrót słowa: amper (zob.) a skrót słowa: ar (zob.) a 'po - przyimek francuski, w Polsce używany zwłaszcza w drobnych zapiskach handlowych i rachunkowości': 5 opakowań a 2 zł; 4 sztuki a 8 zł. fr.a aa skrót wyrażenia: ad acta (zob.) A- przedrostek oznaczający brak czegoś albo nieodnosze-nie się do czegoś, obojętność wobec czegoś (znaczący w przybliżeniu to, co polski przedrostek nie-), łączący się z przymiotnikami i (rzadziej) z rzeczownikami, np. anormalny, apolityczny, aspołeczny, ahistoryzm odgr. a 'nie' ABDYKACJA 'zrzeczenie się przez cesarza, króla lub księcia swej władzy, ustąpienie z tronu': Abdykacja Stanisława Leszczyńskiego w 1736 r. miała tylko formalny charakter, w tym czasie rządził już w Polsce popierany przez Rosję August III. ABDYKOWAĆ 'o władcy: ustąpić z tronu': Jan Kazimierz abdykował w 1668 r., po niepowodzeniach w polityce wewnętrznej. lać. abdicatio • ABERRACJA l.książk. 'odchylenie od normalnego stanu, zwłaszcza odchylenie psychiczne, myślowe, obyczajowe': Szanowali profesora, ale jego teoria głosząca, iż w bardzo dawnych czasach istniała już na Ziemi inna, wysoko rozwinięta cywilizacja, wydawała im się niezrozumiałą aberracją. 2. w astronomii 'pozorne odchylenie ciał niebieskich od ich rzeczywistego położenia, wywołane ruchem Ziemi': Aberracja dzienna jest wywołana obrotem Ziemi wokół własnej osi, zaś aberracja rocznajej ruchem dookoła Słońca. 3. w optyce 'wada soczewek i zwierciadeł optycznych powodująca ich nieostrość, zniekształcenie lub zabarwienie obrazu': W optyce występują różne typy aberracji, wywołane np. nie-jednorodnością zastosowanego do budowy soczewki szkła lub tym, że poszczególne części soczewki mają różne ogniskowe. 4. w genetyce 'zmiany w strukturze chromosomów, których efektem są zmiany cech genetycznych organizmów': Aberracje chromosomów często występują spontanicznie, mogą też być wywołane przez określone czynniki, np. przez promieniowanie jonizujące. ABERRACYJNY l. ksiąźk. 'związany z aberracją- odchyleniem od normy w dziedzinie myśli, zachowań itd.': Aberracyjne pomysły. 2. w astronomii 'związany z aberracją - pozornym odchyleniem ciał niebieskich': Odchylenie aberracyjne. 3. w optyce 'związany z aberracją -wadą soczewek': Czynniki aberracyjne. 4. w genetyce 'związany z aberracją - zmianą w strukturze chromosomu': Aberracyjne podwojenie lub utrata odcinka chromosomu. tac. aberratio 'zbłądzenie' ABITURIENT oficj. 'osoba, która kończy lub ukończyła szkołę, zwłaszcza szkołę średnią': Na ostatnim apelu dyrektor życzył abiturientom pomyślności w życiu osobistym i sukcesów w nauce. niem. Abiturient od łac. sr. abituriens 'mający odejść' ABNEGACJA 'zaniedbywanie się, niezwracanie uwagi na swój wygląd, a także niedbanie o własne wygody': Denerwuje mnie jego abnegacja, to wieczne chodzenie w trampkach i starej flanelowej koszuli. ABNEGAT 'ten, kto praktykuje abnegację, niechluj z przekonania': Śpi na gołych sprężynach, je tylko konserwy - prawdziwy abnegat. tac. abnegatio 'wyparcie się, odmawianie sobie czegoś' ABOLICJA wprawie 'akt nakazujący niewszczynanie postępowań za określone przestępstwa popełnione przed wydaniem tego aktu lub umorzenie postępowań już prowadzonych': Zdaniem niektórych dziennikarzy abolicja podatkowa pozwoliłaby zmniejszyć szarą strefę i unormować stosunki w gospodarce. ABOLICYJNY w prawie 'związany z abolicją': Odrzucono projekt ustawy abolicyjnej dla szpiegów działających na terenie Polski. lać. abolitio 'zniesienie, umorzenie' ABOLICJONIZM l. 'ruch społeczny dążący do zniesienia jakichś praw' 2. 'ruch społeczny w XVIII i XIX wieku w Stanach Zjednoczonych i Europie domagający się zniesienia niewolnictwa': Sukcesem abolicjonizmu w USA było uchwalenie w 1865 r. poprawki do konstytucji, która znosiła niewolnictwo na terenie całego kraju. ABOLICJONISTA l. 'członek ruchu dążącego do zniesienia jakichś praw': Abolicjoniści walczyli o zniesienie kary śmierci. 2. 'członek ruchu społecznego w Stanach Zjednoczonych i Europie, domagającego się zniesienia niewolnictwa': Abolicjoniści amerykańscy osiągnęli swój cel dopiero po krwawej wojnie domowej. ang. abolitionism od łac. abolitio 'zniesienie' ABONAMENT 'opłacone z góry prawo do otrzymywania czegoś lub do korzystania z czegoś': Opłacił na poczcie ABORCJA ABSOLUTYZACJA abonament telewizyjny. Na początku miesiąca musieli wykupić abonament parkingowy. ABONENT 'osoba, która wykupiła abonament na coś': Abonent telefoniczny. Abonent radiowy. ABONOWAĆ *to samo, co prenumerować' ABONAMENTOWY 'związany z abonamentem': Obiady na stołówce są wydawane tylko posiadaczom kart abonamentowych. ABONENCKI 'związany z abonentem lub abonentami': Rachunki abonenckie. Q Centrala abonencka 'mała centrala telefoniczna, do której podłączone są np. telefony w jakiejś instytucji, osiedlu': Do centrali abonenckiej podłącza się kolejne telefony niezależnie od dużej centrali telekomunikacyjnej, oczywiście pod warunkiem, że są jeszcze wolne numery. niem. Abonnement ABORCJA 'sztuczne poronienie, sztuczne przerwanie ciąży': Nasiliły się dyskusje wokół dopuszczalności aborcji. ABORCYJNY 'związany z aborcją, powodujący ją, dopuszczający ją': Pigułka aborcyjna. Postawa aborcyjna. albo proaborcyjna. ABORCJONISTA albo ABORTER 'ktoś, kto dopuszcza aborcję albo jest jej zwolennikiem': Nie należał do grupy aborcjonistów w parlamencie. ang. abortion, wl. aborto z łac. abortio, abortus 'poronienie' ABORDAŻ 'dawny sposób walki na morzu, polegający na sczepieniu swego okrętu z okrętem nieprzyjaciela, przejściu na pokład wroga i walce wręcz z załogą': Piraci zaczęli się szykować do abordażu, przygotowując liny z hakami i specjalne pomosty. fr. abordage ABORYGEN 'pierwotny mieszkaniec jakiegoś kraju, zwłaszcza pierwotny mieszkaniec Australii': Szacuje się, że przed przybyciem białego człowieka Australię zamieszkiwało kilkaset tysięcy Aborygenów. Dziś jest ich tylko kilkadziesiąt tysięcy i stanowią niewiele ponad 1% mieszkańców kraju. lać. aborigines (liczba mnoga) od wyrażenia: ab origine 'od początku' AB OVO 'od początku - wyrażenie używane po to, by poinformować, że opowie się jakąś historię od samego początku, udzieli się wyjaśnień, uwzględniając źródła, najdawniejsze przyczyny jakiejś sprawy': Widząc, że nie rozumieją jego pospiesznych wyjaśnień, westchnął i powiedział: no dobrze, więc ab ovo... tac. ab ovo, pierwsza część porzekadła: ab ovo usque ad mała 'od jajka do jabłek' - Rzymianie na początku uczty jadali jajka, na końcu zaś jabłka abp albo arcybp skróty: ARCYBISKUP (zob.) abstwo skrót: ARCYBISKUPSTWO (zob.) ABRAZJA w geologii 'niszczące działanie fal morza, jeziora lub rzeki na brzeg': W Trzęsaczu oglądali ostatni fragment kościółka stojącego na wysokim, klifowym brzegu. Gdy go budowano, brzeg morza był oddalony o dwa kilometry, trwająca przez wieki abrazja spowodowała, że teraz z kościółka pozostała już tylko jedna ściana, która niedługo osunie się w morze wraz z następnym fragmentem brzegu. ang. abrasion odp.-lac. abrasio 'odskrobywanie, zeskrobywanie' ABSENCJA oficj. 'nieobecność w jakimś miejscu, zwłaszcza w pracy, szkole, na wyborach': Dyrektor obliczył, że w I kwartale obniżyła się absencja chorobowa. lać. absentią ABSENTEIZM oficj. 'uchylanie się od wypełniania obowiązków społecznych': Dziennikarz sądził, iż niepój-ście do um przez prawie połowę uprawnionych nie jest wyrazem przyrodzonego Polakom abstenteizmu, lecz rozczarowania stylem uprawianej polityki i niewiary w procedury demokratyczne. ABSENTEISTA oficj. 'osoba, która uchyla się od wykonywania obowiązków społecznych': Gdy po raz kolejny odmówił wzięcia udziału w organizowanej w zakładzie akcji, zarzucono mu, że jest absenteistą. ang. absenteeism ABSOLUCJA 'w religii chrześcijańskiej: rozgrzeszenie, odpuszczenie grzechów; także: zdjęcie klątwy kościelnej': Ksiądz udzielił mu absolucji. Cesarz Henryk IV przybył do Kanossy, by prosić papieża Grzegorza VII o absolucję. od łac. absolutio 'uwolnienie od czegoś' ABSOLUT 'w filozofii idealistycznej: byt doskonały: niezależny od niczego, wieczny i niezmienny, warunkujący istnienie całej rzeczywistości': Podczas gdy wszelki znany nam byt jest w ten czy inny sposób zależny, on jest niezależny i bezwzględny, jest absolutem. Plotyn wielbił go jako będący ponad wszelką doskonałością szczyt piękna, dobra, prawdy i jedności; był dlań tym, co religie nazywają Bogiem. (Tatarkiewicz) od łac. absolutus 'bezwzględny, niezależny' ABSOLUTNY l. 'zupełny, całkowity, najwyższego stopnia': Absolutny spokój. Absolutna pewność. Absolutna racja. 2. 'związany z absolutem, bezwzględny, istniejący niezależnie i obiektywnie': Byt absolutny. Prawda absolutna. 3. 'związany z absolutyzmem, mający nieograniczoną władzę': Władca absolutny. lać. absolutus 'zupełny, bezwzględny' ABSOLUTUM DOMINIUM zob. pod hasłem ABSOLUTYZM ABSOLUTYZACJA książk. 'traktowanie jakiejś wartości, idei czy zasady jako bezwzględnie słusznej, niezależnie od jakichkolwiek czynników': Pisarz przestrzegał przed absolutyzacją profesjonalizmu, według niego dosko- ABSOLUTYZM ABSTRAKCJA nałość w robieniu czegoś jest tylko wówczas wartością, gdy służy dobru, zawodowy oszust i morderca to także profesjonaliści. ABSOLUTYZOWAĆ książk. 'uznawać coś za bezwzględnie dobre, słuszne itd.': Absolutyzować demokrację. Absolutyzować zasadę równego podziału. od łac. absolutus 'zupełny, bezwzględny' ABSOLUTYZM 'ustrój państwowy, w którym najwyższa, nieograniczona żadnymi prawami, władza spoczywa w ręku monarchy': Absolutyzm panował we Francji od czasów Ludwika XIV do czasów Ludwika XVI, czyli od połowy XVII w. do Wielkiej Rewolucji Francuskiej w 1789 r. ABSOLUTUM DOMINIUM 'nieograniczona, absolutna władza; także: państwo, w którym panuje absolutyzm': Szlachta oskarżała króla o to, że zmierza do abso-lutum dominium. fr. absolutisme, łac. absolutum dominium ABSOLUTORIUM l. 'przyjęcie przez jakieś ciało ustawodawcze, np. przez sejm, przez zgromadzenie ogólne członków jakiejś organizacji, sprawozdania organu wykonawczego (np. rządu, zarządu organizacji), które dotyczy działalności, głównie finansowej, w pewnym okresie': Sejm udzielił rządowi absolutorium za rok ubiegły. Zebranie nie udzieliło absolutorium ustępującemu zarządowi spółki. 2. 'zdanie wszystkich egzaminów kursowych na studiach wyższych, które umożliwia dopuszczenie do egzaminu końcowego; także: ukończenie studiów bez uzyskania tytułu': Miał absolutorium, ale nigdy nie obronił pracy magisterskiej. lać. absolutorium 'zwolnienie' od absolvere 'zwalniać, rozwiązywać' ABSOLWENT 'osoba, która ukończyła jakąś szkołę lub jakiś kurs': Zjazd absolwentów liceum ogólnokształcącego. Absolwentom wydziału elektroniki przedstawiono wiele ofert pracy. Była absolwentką kursów zawodowych. niem. Absolwent z łac. absolvens 'kończący' ABSORBOWAĆ l. w chemii i fizyce 'pochłaniać jakąś substancję lub energię zawartą w promieniowaniu': Ciemne przedmioty w większym stopniu niż jasne absorbują energię cieplną. 2. 'zajmować czyjąś uwagę i czas': Badania naukowe bardzo go absorbują. ABSORPCJA w fizyce i chemii 'pochłanianie przez jakieś ciało pewnych substancji lub przez jakiś ośrodek energii promieniowania': Absorpcja cieczy przez ciała stałe. Absorpcja fal elektromagnetycznych. ABSORBENT w chemii 'ciało pochłaniające jakąś substancję': Absorbentami gazów są ciecze. ABSORBAT w chemii 'substancja pochłaniana przez jakieś ciało': Absorbatjest równomiernie rozprowadzany w absorbencie. ABSORBER 'urządzenie służące do przeprowadzania absorpcji, zwłaszcza absorpcji gazu ': Absorbery są szeroko stosowane w różnych gałęziach przemysłu. ABSORPCYJNY w fizyce lub chemii 'związany z absorpcją lub wykorzystaniem w praktyce zjawiska absorpcji chemicznej': Procesy absorpcyjne. Chłodziarka absorpcyjna. fr. absorption z łac. absorptio 'pochłanianie' ABSTRAHOWAĆ l. (od czegoś) 'nie brać czegoś pod uwagę (chwilowo) pomijać coś, uważając to za mało istotne': Abstrahujmy od tego, co powiedział na zebraniu, ważniejsze jest to, co zrobił. Nie można zupełnie abstrahować od zewnętrznych uwarunkowań naszej polityki w ciągu ostatniego roku. 2. 'wyodrębniać istotne cechy jakiegoś zjawiska lub przedmiotu, po to, by tworzyć pojęcia ogólne; tworzyć abstrakty (w znaczeniu l.)': Podobno dzieci uczą się abstrahować już w wieku przedszkolnym. Mój drogi, a czy kobiety w ogóle umieją abstrahować? tac. abstrahere 'odciągać, odrywać' ABSTYNENCJA 'powstrzymywanie się od czegoś, co się zwykle robi i co się uważa za przyjemność; na ogół: powstrzymywanie się od picia alkoholu, czasem też: zaprzestanie życia seksualnego': Całkowita abstynencja jest pierwszym i koniecznym warunkiem leczenia się z alkoholizmu. Trzeba przyznać, że abstynencja seksualna w obozie jenieckim nie jest aktem wielkiego wyrzeczenia. ABSTYNENT 'człowiek praktykujący abstynencję, powstrzymujący się od picia alkoholu, czasem też: ktoś, kto zaprzestał życia seksualnego': Był całkowitym abstynentem od ponad siedmiu lat, od ostatniego ataku delirium tremens. ABSTYNENCK-I 'związany z abstynencją lub abstynentem, propagujący abstynencję - całkowite powstrzymywanie się od picia alkoholu': Abstynenckie życie. Absty-nencki okres. Ruch abstynencki. lać. abstinentia 'powściągliwość' i abstinens 'powstrzymujący się' ABSTRAKCJA l. 'wyodrębnianie cech zdarzeń i przedmiotów uznawanych za istotne i uogólnianie ich; abstrahowanie': Podstawą filozofii jako nauki zawsze będzie abstrakcja. 2. 'coś niekonkretnego, co nie ma żadnego związku z rzeczywistością, coś zupełnie nierealnego': Ale pomysł wybudowania tu parku rozrywki to czysta abstrakcja, bo nie ma ani odpowiedniego terenu, ani - co ważniejsze - pieniędzy. 3.'obraz abstrakcyjny': Malowała tylko abstrakcje, a klienci woleli malarstwo z realistycznymi postaciami albo pejzażami. ABSTRAKT l. 'pojęcie oderwane, które jest wynikiem myślenia uogólniającego, przeciwieństwo konkretu' Proszę jednak zauważyć, że dla wielu rodaków takie określenia jak "wolność sumienia", "sprawiedliwość społeczna" to abstrakty, za którymi nie kryje się nic konkretnego, co dawałoby im wymierne korzyści. 2. wjęzy- ABSTRAKCJONIZM ACETYLOSALICYLOWY KWAS ku różnych nauk 'streszczenie tekstu naukowego: referatu, artykułu, wystąpienia, często rozdawane uczestnikom konferencji, zebrania itp.' Niemal wszyscy referenci rozdali wcześniej abstrakty swoich wystąpień, co bardzo ułatwiło dyskusję nad ich tezami. ABSTRAKCYJNY l. 'będący wynikiem abstrahowania, ogólny, a nie konkretny': Mówili o pojęciach abstrakcyjnych, takich jak wolność, sprawiedliwość i dobro. 2. 'niemający związku z rzeczywistością, nierealny': Gdy nowy cywilny wykładowca zapytał, co zrobić, jeżeli studenci uczelni wojskowej nie będą chcieli go słuchać, oficerowie ze śmiechem wyjaśnili mu, że mówi o zupełnie abstrakcyjnym problemie. 3. 'związany z abstrakcjoniz-mem': Sztuka abstrakcyjna. Malarstwo abstrakcyjne. tac. abstractus 'odciągnięty, wyciągnięty', ang. abstract ABSTRAKCJONIZM 'kierunek w sztuce XX w. zrywający z naśladowaniem rzeczywistości, przedstawianiem konkretnych, istniejących realnie form i przedmiotów, a wprowadzający operowanie linią, bryłą, kolorem itd.': Trzy wielkie kierunki zaważyły na losach i ewolucji sztuk oglądowych w XX wieku - kubizm, abstrakcjo-nizm i surrealizm. Wszystkie trzy wyrażają opozycję wobec tradycyjnych tematów i form ekspresji - linearnego rysunku i iluzjonizmu, usiłującego przy pomocy środków malarskich wywołać wrażenie trójwymiarowości. Chodzi o wyzwolenie plastyki spod nacisku rzeczywistości. (Hutnikiewicz) ABSTRAKCJONISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami abstrakcjonizmu': Do słynnych abstrakcjo-nistów zalicza się m.in. Wasyla Kandinsky'ego i Pięta Mondriana. fr. abstractionnisme ABSURD 'coś niedorzecznego, bezsensownego, zwłaszcza powiedzenie niesensowne, sprzeczne wewnętrznie, także szerzej: bzdura': To, co mówisz, to oczywisty absurd! Absurdem byłoby rozpoczynanie śledztwa od nowa, skoro poprzednie jest już w fazie końcowej. ABSURDALNY 'taki, który zawiera absurd, który jest pełen absurdów': Im zarzut był bardziej absurdalny im bardziej bezczelny, tym łatwiej trafiał do prasy. Wyświetlono kolejny odcinek absurdalnej wenezuelskiej "tele-noweli". ABSURDYZM 'pogląd, iż rzeczywistość jest absurdalna i kierunek w sztuce, który usiłuje ową absurdalność przedstawić': Niektórzy głoszą, że prekursorem współczesnego absurdyzmujest Witkacy. ABSURDYSTA 'osoba, która jest zwolennikiem absur-dyzmu, a także artysta, który w swych dziełach silnie akcentuje absurdalność świata, który nas otacza': Przełom wieków, teorie końca cywilizacji, zanegowanie idei postępu sprzyjają absurdystom, przekonanym o bezsensowności naszego świata. ang. absurdisme od łac. absurdus 'niedorzeczny' ABSYDA zob. APSYDA ABSYNT inaczej: PIOŁUNÓWKA 'nalewka spirytusowa na piołunie': Popularny dawniej absynt zawierał szkodliwe dla zdrowia substancje i w związku z tym wyrabianie go zostało w wielu krajach zakazane. Obecnie produkuje się likier z dodatkiem piołunu, mający podobny smak i właściwości. fr. absinthe od gr. apsinthion 'piołun' ABULIA w psychiatrii 'chorobliwe osłabienie woli, niezdolność do podejmowania decyzji i działania': Abulia często towarzyszy różnorodnym chorobom psychicznym, np. schozofrenii. ABULIK. w psychiatrii 'osoba cierpiąca na abulię': Abu-lik nie jest w stanie rozstrzygać różnorodnych kwestii i formułować konkluzji, nie potrafi też konsekwentnie wcielać w życie swoich postanowień. ABULICZNY w psychiatrii 'związany z abulią, będący jej wynikiem': Abuliczne objawy. Abuliczne osłabienie woli. ang. abulią odgr. aboulia 'niestanowczość' Ac symbol pierwiastka chemicznego: aktyn (zob.) a.c. skrót wyrażenia: a conto (zob.) a.C. skrót wyrażenia: ante Christum (zob. pod hasłem: ante) A CAPELLA (czytaj: akapella) 'bez akompaniamentu muzycznego': Drugą część piosenki Juan Bacz wykonała a capella. wl. a capella 'na sposób kościelny - tak jak śpiewa chór w kaplicy' ACETON 'związek chemiczny o wzorze CH3COCH3 -bezbarwna, lotna ciecz o charakterystycznym silnym zapachu, dobrze mieszająca się z wodą': Aceton znajduje różnorodne zastosowania w przemyśle i gospodarstwie domowym, np. jako uniwersalny rozpuszczalnik, zmywacz do paznokci itd. ACETONOWY 'zawierający acenton': Acetonowy zmywacz do paznokci. Lakier acetonowy. fr. acćtone od łac. acetum 'ocet' ACETYLEN 'związek organiczny o wzorze CHCH, bezbarwny gaz, który po zmieszaniu z tlenem daje mieszankę wybuchową oraz płomień o wysokiej temperaturze, otrzymywany m.in. przez zalanie karbidu wodą': Acetylen jest wykorzystywany m.in. przy spawaniu i cięciu metali, a także wytwarzaniu organicznych związków chemicznych. ACETYLENOWY 'zawierający acetylen, taki, w którym wykorzystuje się acetylen': Butla acetylenowa. Palnik acetylenowy. Lampa acetylenowa. fr. acetylene od łac. acetum 'ocet' ACETYLOSALICYLOWY KWAS w chemii 'aspiryna': Kwas acetylosalicylowy ma działanie przeciwgorączko-we, przeciwbólowe i przeciwzapalne. ang. acetylsalicilic acid ACHAJSKI ADDIO ACHAJSKI 'w historii starożytnej: grecki': Achajskie wojska. Achajscy wodzowie. od nazwy: Achajowie - w dziełach Homera to samo co Grecy; historycznie - jedno z greckich plemion, które dokonywało w II tysiącleciu p.n.e. licznych podbojów ACHILLES 'w mitologii i literaturze greckiej: bohater spod Troi, który pokonał w pojedynku Hektora, a następnie zginął raniony zatrutą strzałą w piętę, która była jedynym nieodpornym na ciosy miejscem na jego ciele': Matka Achillesa - Tetyda - zanurzyła go jako niemowlę w rzece Styks, płynącej w zaświatach, dzięki czemu jego ciało stało się odporne na zadawane przez wrogów rany. Jedyną nieodporną częścią był pięta, za którą Tetyda trzymała synka. () Pięta Achillesa, pięta achillesowa 'czyjaś słaba strona': Przyznał, że matematyka była zawsze jego piętą achillesową. () Ścięgno Achillesa w anatomii 'ścięgno łączące mięsień trój głowy łydki z piętą': Niezręcznie się odbił do skoku i naciągnął sobie ścięgno Achillesa. gr. Achilleus A CONTO (czytaj: akonto) 'na poczet (przyszłej) należności, skrót a.c.': Już pierwszego dnia murarz prosił, żeby wypłacić mu a conto kilkaset złotych, bo musi zapłacić ratę za pralkę. Księgowa wypłacała im drobne zaliczki, notując: Kowalski 80 zł a.c.; Nowak 120 zł a.c.; Pola-czek 100 zł a.c. AKONTO 'zaliczka wypłacona na poczet (przyszłej) należności': Wziął od szefa akonto, żeby kupić prezent narzeczonej. wl. a conto 'na rachunek' A.D. zob. Anno Domini AD 'do - przyimek łaciński używany niekiedy przy odesłaniach do punktów pewnego planu, programu itp.: Na kolejne pytania sformułowane w piśmie dyrekcji kierownik wydziału odpowiedział: ad l. W maju przeprowadzimy kompleksową kontrolę techniczną urządzeń w lakierni. ad 2. Wszystkie ścieki są oczyszczane, systematycznie bada się też zawartość chemiczną cieczy, odprowadzanych z naszego wydziału. I UWAGA: bardzo częstym błędem jest stawianie po ad kropki. Wiele osób mylnie sądzi, że ad to jakiś skrót, tymczasem jest to po prostu słowo do po łacinie. tac. ad 'do' AD ABSURDUM książk. 'do absurdu - wyrażenie używane najczęściej w rozważaniach naukowych i eseistyce wówczas, gdy autor chce pokazać niesłuszność pewnego rozumowania, wskazując na jego niedorzeczne konsekwencje': Doprowadzając idee społecznej równości i powszechnego dobrobytu ad absurdum, należałoby zgodzić się, że zarobki ogółu zatrudnionych powinny być wyrównane i wszystkie wyższe od średniej. lać. ad absurdum AD ACTA (ad akta) l. 'do akt - wyrażenie używane w dosłownym sensie, np. w informacjach, że coś należy dołączyć do akt, skrót aa': Szef zostawił jej na biurku kopie wysłanych dokumentów z adnotacją: wszystko aa. 2. 'do akt - wyrażenie oznaczające odłożenie jakiejś sprawy urzędowej na bok, na później': Znajoma uprze-dziłają, że jeśli nie będzie dopytywała się o swoje podanie, odłożąjej sprawę ad acta. lać. ad acta ADADŻIO albo ADAGIO (czytaj: adadżio) w muzyce l. 'określenie wykonawcze: wolne tempo' 2. 'utwór muzyczny albo część cyklicznego dzieła muzycznego wykonywane w wolnym tempie': Grać, wykonywać adadżio (adagio). Słuchać adadżia (adagia). wl. adagio 'powoli' ADAMASZEK 'dwustronna wzorzysta i gruba tkanina, pierwotnie jedwabna, obecnie wytwarzana z różnych rodzajów włókna, z jednej strony matowa, a z drugiej z połyskiem': Adamaszek jest używany m.in. do wyrobu zasłon, obić mebli i bielizny pościelowej. lać. sr. adamascus od nazwy miasta Damascus - Damaszek, obecnie stolicy Syrii ADAPTACJA l. 'przystosowanie czegoś do użytku innego niż pierwotnie zakładano; przeróbka - na przykład utworu powieściowego na scenariusz filmowy albo: przerobienie - na przykład koszar na budynek szkoły': Po wojnie częste były adaptacje opowiadań na sztuki teatralne. Adaptacji dworku na przedszkole dokonywano z pewnymi oporami. 2. 'przystosowanie się żywego organizmu do nowych warunków życiowych': Adaptacja roślin do surowego klimatu. Adaptacja uczniów ze wsi w środowisku miejskim. ADAPTATOR 'ktoś, kto dokonuje adaptacji, najczęściej: artysta (pisarz, reżyser), który adaptuje utwór literacki': Hanuszkiewicz należał wówczas do najzdolniejszych adaptatorów klasyki polskiej. ADAPTOWAĆ 'przystosowywać, przerabiać': Wajda adaptował na ekran "Wesele" Wyspiańskiego. Przejmowali puste hotele robotnicze i adaptowali je na lokale zastępcze. ADAPTOWAĆ SIĘ 'przystosować się, dostosować się do czegoś': Spora część nowej emigracji szybko się adaptuje w kraju osiedlenia. Mimo wysiłków nie mogła zaadaptować się w nowym środowisku. ADAPTACYJNY 'polegający na adaptacji w znaczeniu 2., związany z adaptacją, odnoszący się do niej': Zaobserwowano, że zdolności adaptacyjne dzieci imigrantów wzrastają w środowisku życzliwie do nich nastawionym. | UWAGA: nie należy mylić wyrazu adaptować ze słowem || adoptować (zob.). tac. adaptatio 'przystosowanie' i adaptare 'przystosowywać' ADDIO (czytaj: adijo) 'włoska formuła pożegnania, odpowiadająca polskiemu: żegnaj, bądź zdrów': Jeszcze raz ADEKWATNY ADMINISTRACJA odwrócił się w moją stronę, podniósł rękę i zawołał: -Addio! wl. addio ADEKWATNY książk. 'dokładnie czemuś odpowiadający': Krytycy uważali, że sformułowana przez autora definicja pojęcia sprawiedliwości jest adekwatna do jego treści i dobrze oddaje różne sposoby rozumienia tego, czym jest sprawiedliwość w społeczeństwie. Trudno mu było znaleźć adekwatny przykład. tac. adaequatus 'dostosowany, zrównany' ADEPT 'osoba, który kształci się w jakiejś dziedzinie, zwłaszcza taka, która zdobywa pewną wiedzę praktyczną': Młodzi adepci dziennikarstwa. Adeptka sztuki filmowej. Adept żeglarstwa. lać. adeptus 'ten, kto coś osiągnął' ADHERENT książk. 'osoba popierająca coś lub kogoś, zwłaszcza zwolennik jakiejś partii lub osoby w polityce': Należał do wąskiego grona adherentów tej partii. Adherenci prezydenta próbuj ą tłumaczyć jego ostatnie lapsusy. lać. adhaerens ADHEZJA l. w fizyce 'przyleganie do siebie powierzchni dwóch substancji lub ciał': Wynikiem adhezji jest przywieranie smaru i kleju do podłoża oraz kredy do tablicy. 2. w medycynie 'sklejenie się lub zrośnięcie dwóch organów, np. po operacji' 3.przestarz. 'przystąpienie, akces do czegoś': Adhezja do organizacji, akcji. ADHEZYJNY l. w fizyce 'związany z adhezją - przyleganiem dwóch substancji lub ciał': Powierzchnia adhe-zyjna. Zjawiska adhezyjne. 2. w medycynie 'związany z adhezją- sklejeniem się lub zrośnięciem organów': Warstwa adhezyjna. 3. w prawie () Umowa adhezyjna 'taka umowa, której poszczególnych postanowień nie można negocjować, trzeba je w całości przyjąć lub w całości odrzucić': Umowy adhezyjne są na ogół formułowane przez stronę znacznie silniejszą ekonomicznie od partnera, często działającą przy tym w sytuacji monopolu. fr. adhesion z łac. adhaesio 'przyleganie' AD HOC (czytaj: at hok) książk. 'do tego - wyrażenie używane najczęściej wówczas, gdy chce się podkreślić, że coś zostało wymyślone lub stworzone do spełnienia jakiegoś doraźnego celu': Swoje ewidentne marnotrawstwo próbowali uzasadniać stworzoną ad hoc teorią o wzroście zapotrzebowania na energię pod koniec sezonu. lać. ad hoc ADIEU (czytaj: adje) 'francuska formuła pożegnania, w Polsce używana obecnie najczęściej wówczas, gdy chce się podkreślić, że jest to nie tylko pożegnanie, ale i rozstanie': Wzruszyła ramionami i powiedziała do niego: - W takim razie adieu mój miły, przecież nie musimy wiecznie być ze sobą. fr. adieu ADIUNKT l. 'stanowisko niesamodzielnego pracownika naukowego na wyższej uczelni, wyższe od stanowiska asystenta, a niższe od stanowiska profesora; także: pracownik zatrudniony na tym stanowisku, zazwyczaj doktor': Ogłoszono konkurs na stanowisko adiunkta w instytucie literatury. Dziekan zaprosił na zebranie wszystkich zatrudnionych na wydziale adiunktów. 2. 'tytuł zawodowy pracownika umysłowego w niektórych zawodach': Adiunkt bibliotekarstwa. ADIUNKTURA 'stanowisko lub tytuł adiunkta': Obronił doktorat i uzyskał adiunkturę. od niem. Adjunkt - stanowisko pomocniczego urzędnika ADIUSTACJA 'przygotowanie tekstu do druku, obejmujące opracowanie graficzne, korektę stylistyczną, gramatyczną i ortograficzną': Pracownik wydawnictwa, który zajął się adiustacją tekstu rozprawy, doradził autorowi ujednolicenie systemu przypisów i odesłań, a także zaproponował nieco inny wygląd tabel i wykresów. ADIUSTATOR 'osoba zajmująca się zawodowo adiustacją tekstów': Adiustator zastanawiał się nad doborem czcionki i układem graficznym na stronie. ADIUSTOWAĆ 'dokonywać adiustacji': Był to tekst adiustowany przez bardzo doświadczonego redaktora. ADIUSTACYJNY 'związany z adiustacją': Poprawki adiustacyjne. Prace adiustacyjne. niem. adjustieren od łac. ad 'do', iustus 'prawidłowy' ADIUTANT 'oficer przyboczny wysokiego rangą dowódcy lub dowództwa': Adiutant generała krótko poinformował ich o planowanym przebiegu uroczystości. ADIUTANCKI 'związany z adiutantem': Obowiązki ad-iutanckie. Służba adiutancka. niem. Adjutant od łac. adiutare 'pomagać' AD MAIOREM DEI GLORIAM (czytaj: ad majorem dej i gloriam) 'na większą chwałę Boga': Formuła "Ad maiorem Dei gloriam" była dewizą św. Ignacego Loyo-li, założyciela zakonu jezuitów, dziś jest często spotykana na budowlach sakralnych i związanych z religią dziełach sztuki. lać. ad maiorem Dei gloriam ADMINISTRACJA l. 'zespół zarządzających czymś osób': Administracja fabryki. Administracja osiedla. 2. 'rząd kierowany przez jakiegoś prezydenta lub premiera (zwykle w odniesieniu do rządu USA)': Administracja prezydenta Reagana. 2. 'czynność zarządzania, obejmująca kierowanie czymś, opiekę nad tym, działania porządkowe i organizacyjne': Administracja majątkiem ziemskim. Administracja siecią komputerową w jakiejś instytucji. ADMINISTRATOR 'osoba, która zajmuje się administracją, zwłaszcza w lokalnej skali': Administrator bloku. Administrator sieci komputerowej. ADMIRAŁ ADREM ADMINISTROWAĆ 'kierować czymś, zwłaszcza w skali lokalnej': Administrować osiedlem. ADMINISTRACYJNY 'związany z administracją': Zarządzenia administracyjne. (> Podział administracyjny kraju 'podział na jednostki administracyjne, tj. jednostki podległe jednemu kierownictwu, w skali krajowej układające się w hierarchiczną strukturę: gminy, powiaty i województwa': 1.01. 1999 r. wszedł w życie nowy podział administracyjny Polski - na 16 województw, 308 powiatów ziemskich i 65 grodzkich oraz prawie dwa i pół tysiąca gmin. lać. administratio 'zarządzanie' ADMIRAŁ 'najwyższy stopień oficerski w marynarce wojennej, odpowiednik generała broni w innych rodzajach sił zbrojnych': Wprzełomowej wwojnie na Pacyfiku bitwie pod Midway, stoczonej w czerwcu 1942 r., flotą amerykańską dowodził admirał Fletcher, zaś japońską -admirał Yamamoto. ADMIRALICJA l. 'grupa najwyższych oficerów marynarki wojennej': Prezydent był uroczyście witany przez admiralicję. 2. 'w Wielkiej Brytanii, Francji i innych krajach: kierownictwo marynarki wojennej': Wszedł do gmachu admiralicji. niem. Admirał ADNOTACJA 'drobna notatka na marginesie jakiegoś tekstu': Uważnie czytali adnotacje prezydenta na dokumentach. ADNOTOWAĆ 'opatrywać jakiś tekst adnotacjami': Dziennikarz widział projekt ustawy adnotowany przez prawników. lać. adnotatio 'dopisek' ADOLESCENCJA książk. 'wiek młodzieńczy': Adoles-cencja przyszłego pisarza pełna była skrytych miłości i romantycznych uniesień. ADOLESCENT książ. 'osoba w wieku młodzieńczym': Byli wówczas grupą adolescentów, już nie dzieci, ale jeszcze nie dorosłych. ADOLESCENCYJNY książk. 'młodzieńczy': Wiekado-lescencyjny. Problemy adolescencyjne. lać. adolescentia ADONAI 'w tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej: jedno z zastępczych imion Boga': W wielu religiach zamiast głównego imienia Boga, otoczonego szczególną czcią, na co dzień używa się imion zastępczych. Z tym właśnie wiąże się używanie - zamiast imienia Jahwe - form: Adonai, Elohim czy też, w języku polskim, Pan. hebr., dosłownie 'mój Pan' ADONIS l. 'w mitologii greckiej: piękny młodzieniec, w którym zakochała się Afrodyta': Pewnego dnia pod cedrami Libanu, poszarpał Adonisa dzik. Za późno przybyła bogini z pomocą. Adonis schylił głowę w jej białe ramiona i wyzionął ducha. Afrodyta polała krew kochanka nektarem i krew czerwona zamieniła się w kwiat zwany anemonem. (Parandowski) 2. 'żartobliwie lub ironicznie o czyimś ukochanym lub pięknym młodzień-cu, zwłaszcza takim, który przesadnie dba o swą urodę': Przyszła tam ze swoim adonisem, który głównie tym się zajmował, żeby wszystkich zachwycić swoim wyglądem. gr. Adonis ADOPCJA 'uznanie wobec prawa obcego dziecka za własne, przysposobienie dziecka, jego usynowienie': Adopcja jest zawsze aktem prawnym. ADOPTOWAĆ 'dokonać adopcji, usynowić': Czy można adoptować dziecko, którego rodzice żyją? Adoptowany syn. Adoptowana córka. ADOPCYJNY 'dotyczący adopcji, związany z adopcją': Procedury adopcyjne mogą być nieraz długie i dość skomplikowane. | UWAGA: nie należy mylić wyrazu adoptować ze słowem || adaptować (zob.). lać. adoptio od: adoptare 'przybrać, przyjąć do rodziny' ADORACJA l. 'zachwyt kimś, uwielbienie wyrażane tak, by widział je ten ktoś lub widzieli inni': Była obiektem adoracji wszystkich mężczyzn. 2. 'w religii: ceremonia oddawania czci Bogu lub świętym': Adoracja obrazu Najświętszej Marii, Matki Bożej. ADORATOR 'osoba, która okazuje komuś uwielbienie, często też - zabiega o jego względy': Miała wielu adoratorów. ADORANT 'przedstawiana na obrazach o treści religijnej, klęcząca postać ze złożonymi rękami, adorująca Boga lub Matkę Boską': U stóp Chrystusa przedstawiono postacie dwóch adorantów. ADOROWAĆ l. 'wyrażać zachwyt, uwielbienie kimś, tak by on to widział lub widzieli inni': Dziewczęta adorowały Witka, który był od nas rok starszy i występował ze swoim zespołem na koncertach rockowych. 2. 'w religii: oddawać cześć Bogu lub świętym' lać. adoratio 'uwielbienie, błaganie' AD PERSONAM książk. 'do osoby - wyrażenie używane wówczas, gdy chcemy zaznaczyć, że to, co ktoś mówi, dotyczy prywatnych spraw pewnej osoby, a nie - poruszanego w dyskusji problemu ogólnego; najczęściej w formie: argument lub - po łacinie - argumentum ad personam': Dziennikarze zarzucali posłowi, że krytykując prezydencki projekt, sięgnął po argumenty ad personam, więcej zajmując się przeszłością prawników, którzy ten akt przygotowali, niż jego stroną merytoryczną. lać. (argumentum) ad personam AD REM książk. 'do rzeczy - wyrażenie używane najczęściej po to, by powiedzieć, że przechodzi się do zasadniczej treści jakiegoś wystąpienia, obrad, zebrania itd.': ADRENALINA AERO- Po krótkich ustaleniach proceduralnych i wymianie zdań przewodniczący wstał i powiedział: szanowni państwo, teraz ad rem... lać. ad rem ADRENALINA w medycynie 'hormon wytwarzany przez rdzeń nadnerczy, powodujący m.in. podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi, przyspieszenie akcji serca, podwyższenie poziomu cukru we krwi': Adrenalina podnosi zdolność organizmu do wysiłku, jest wydzielana w przypadku silnego stresu oraz obciążeń fizycznych i utraty krwi. fr. adrenalinę od łac. ad 'do, przy'; renalis 'nerkowy' ADRESOWAĆ l. 'wypisywać adres': Adresować list. 2. 'odnosić, kierować do kogoś jakieś uwagi, pytania, pretensje itd.': Pytanie to adresujemy do władz naszego miasta. UWAGA: w znaczeniu tym wyraz adresować jest nadużywany, np. "Spotkanie adresowano przede wszystkim do przedstawicieli zagranicznych przedsiębiorstw", lepiej: Spotkanie to było przeznaczone przede wszystkim dlaprzed-stawicieli zagranicznych przedsiębiorstw. "Spektakl adresowany do młodych widzów", lepiej: Spektakl przeznaczony dla młodych widzów. fr. adresser ADSORBCJA w fizyce i chemii 'zjawisko polegające na pochłanianiu przez powierzchnię ciał stałych lub porowatych jakichś gazów, oparów bądź substancji rozpuszczonych w cieczy': W przeciwieństwie do absorbcji, w której cała masa jakiegoś ciała pochłania pewne substancje, adsorbcja to pochłanianie czegoś tylko przez powierzchnię pewnego ciała. ADSORBENT w fizyce i chemii 'ciało, którego powierzchnia pochłania jakieś substancje w procesie adsorb-cJi' ADSORBAT w fizyce i chemii 'substancja pochłaniana w procesie adsorbcji przez powierzchniową warstwę adsorbera' ABSORBER 'urządzenie przemysłowe służące do adsorbcji różnych substancji': Adsorbery są wykorzystywane m.in. do oczyszczania gazów i cieczy. ABSORBOWAĆ w fizyce i chemii 'pochłaniać jakąś substancję w procesie adsorbcji': W pochłaniaczu maski przeciwgazowej trujące gazy są adsorbowane przez węgiel drzewny. ADSORBCYJNY w fizyce i chemii 'związany z adsorbcja, taki, w którym zachodzi adsorbcja': Proste urządzenia adsorpcyjne znajdują zastosowanie w gospodarstwie domowym, np. przy oczyszczaniu wody z kranu. fr. adsorption od łac.: ad 'do', sorbeo 'pochłaniam' AD USUM DELPHINI zob. pod hasłem III DELFIN ADVOCAAT (czytaj: adwokat) 'likier z brandy, jajek i cukru': Znany i popularny obecnie w wielu krajach ad- vocaat w początkach naszego wieku był specjalnością holenderską. hol. advocaat 'adwokat - likier, który pijali adwokaci' ADVOCATUS DIABOLI (adwokatus diaboli) l. 'w procesach kanonizacyjnych: duchowny, który wymienia argumenty przeciw uznaniu jakiejś osoby za świętą, np. jej grzechy' 2. przen. 'osoba, zwłaszcza zaprzyjaźniona, która wylicza czyjeś wady lub argumenty przeciwko czemuś': Przyjaciel pisarza wystąpił tu jako advocatus diaboli, wymieniając niedostatki jego dzieła. lać. advocatus diaboli, dosłownie 'adwokat diabła' AD VOCEM 'w tej sprawie, o której właśnie mowa' (często prośba o dopuszczenie do głosu poza kolejnością, żeby uzupełnić lub sprostować coś, co zostało właśnie powiedziane): Panie Marszałku, ja tylko ad vocem! Poseł Kowalski ad vocem, proszę. tac. ad vocem 'do (tego) głosu' ADWENT 'w religii chrześcijańskiej: czterotygodniowy okres przed Bożym Narodzeniem': Adwent jest okresem oczekiwania na przyjście Chrystusa. ADWENTYSTA 'członek jednej z chrześcijańskich wspólnot religijnych, głoszących rychły koniec świata i drugie nadejście Chrystusa': Największą ze wspólnot adwentystów jest założony w połowie XIX w. w USA Kościół Adwentystów Dnia Siódmego. tac. adventus 'przyjście', ang. adventist ADWERSARZ książk. 'przeciwnik, zwłaszcza przeciwnik w jakiejś dyskusji lub sporze': Adwersarzem przedstawiciela partii liberalnej był w tej dyskusji przewodniczący socjalistów. lać. adversarius, dawniej w Polsce słowem adwersarz określano także przeciwnika, z którym stawało się do rozprawy na szable, co na sejmikach było częstym przedłużeniem dyskusji ADWOKAT l. 'prawnik, który w sądzie broni oskarżonego, prowadzi jego sprawę, a także udziela porad prawnych': Adwokat robił wszystko, by dowieść przed sądem, że jego klient nie popełnił oszustwa. 2. przen. 'osoba, która broni kogoś przed zarzutami, występuje ze słowną obroną kogoś': Chciał wytnimaczyć postępowanie przyjaciela, ale nauczycielka przerwała mu ostro: - Ty lepiej w ogóle nie zabieraj głosu, Karol nie potrzebuje takich adwokatów. ADWOKATURA l. 'stanowisko adwokata': Zawsze marzył o adwokaturze. 2. 'ogół adwokatów i aplikantów adwokackich': Redagował pismo warszawskiej adwokatury. ADWOKACKI 'związany z adwokatem': Aplikacja adwokacka. Kancelaria adwokacka. lać. advocatus 'wezwany na pomoc' AERO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'powietrze', wskazująca na to, że ich znaczenie jest związa- AEROBIK AFILIACJA ne z powietrzem lub lataniem, np. aerodynamika, aeroklub od gr. aer 'powietrze' AEROBIK 'forma ćwiczeń gimnastycznych, uprawianych w rytm muzyki': Uprawiać aerobik. Chodzić na aerobik. Interesować się aerobikiem. ang. aerobic (pierwotne znaczenie: 'służący dotlenieniu, dotleniający') AEROBUS 'wielki samolot pasażerski lub śmigłowiec przewożący pasażerów na małe odległości': Używane obecnie aerobusy mieszczą na pokładzie nawet kilkuset pasażerów. złożenie cząstki: aero- i słowa: bus (w różnych językach) AERODYNAMIKA 'dział fizyki, badający zjawiska przepływu gazów oraz siły, działające na stałe ciało, poruszające się w gazach, głównie w powietrzu': Badania z zakresu aerodynamiki znajdują zastosowanie m.in. przy projektowaniu samolotów, śmigłowców, karoserii samochodowych, a także w różnych typach wentylacji. AERODYNAMICZNY 'zgodny z zasadami aerodynamiki, służący do badań w zakresie tej nauki': Konstrukcja aerodynamiczna. Tunel aerodynamiczny. złożenie cząstki: aero- i słowa: dynamika AEROKLUB 'klub zrzeszający pilotów sportowych, skoczków spadochronowych i modelarzy lotnictwa': Zdobył licencję pilota szybowcowego w aeroklubie. złożenie cząstki: aero- i słowa: klub AEROPLAN przestarz. 'samolot, zwłaszcza jeden z pierwszych typów samolotów': Marzenie ludzi o locie maszyną cięższą od powietrza spełniło się na początku XX w.: po wielu próbach w 1909 r. aeroplan skonstruowany i pilotowany przez francuskiego inżyniera Louisa Bićriota przeleciał nad kanałem La Manche. fr. aeroplane odgr. aer ' powietrze';fr. planer 'latać' AEROZOL 'układ rozproszony, powstający w wyniku rozproszenia w gazie cząstek jakiejś cieczy lub ciała stałego, np. pyłu': Aerozole są wykorzystywane w bardzo wielu dziedzinach, w opryskach rolniczych, inhalacjach medycznych, gaśnicach, dezodorantach, farbach itd. niem. Aerosol, złożenie cząstki: aero- i cząstki wyrazu łac. sol(ution) 'rozproszenie' AFAZJA w psychologii 'zaburzenie mowy będące efektem uszkodzenia (w wypadku lub w wyniku choroby) ośrodków mózgowych odpowiedzialnych za mówienie': Afa-zja może się przejawiać m.in. utratą zdolności mówienia, np. łączenia wyrazów w zdania, lub utratą zdolności rozumienia tego, co mówi inna osoba, AFATYK w psychologii 'osoba cierpiąca na afazję': Badania afatyków pozwoliły ustalić wiele prawidłowości dotyczących mechanizmów mowy. odgr. aphasia 'bycie niemym', w wielu językach AFEKT l. w psychologii i prawie 'krótko trwająca silna emocja, która może powodować, że człowiek nie w pełni kontroluje swoje zachowanie': Czyny popełnione w afekcie są z reguły obłożone niższą sankcją prawną. 2. przestarz. 'uczucie, zwłaszcza miłość lub przyjaźń': Jan Sobieski w swych listach do Marysieńki zapewnia o swym niegasnącym afekcie. AFEKTYWNY w psychologu i prawie 'związany z afektem': Reakcje afektywne. AFEKTACJA 'nienaturalność i przesada w wyrażaniu uczuć, zachowaniu się i mówieniu': Ściskając jego rękę powtarzała z afektacją, że jest bezgranicznie szczęśliwa. AFEKTOWANY 'nienaturalny i przesadny; mający skłonność do takich zachowań': Afektowany sposób mówienia. Afektowana osoba. tac. affectus AFERA l. 'nieuczciwe przedsięwzięcie o wielkiej skali, kolidujące z prawem lub wykorzystujące luki w prawie, które ma na celu zysk lub zwalczanie przeciwników politycznych': Do najsłynniejszych polskich afer po roku 1989 należały m.in.: afera alkoholowa, afera spółki Art B oraz afera żelatynowa. Od nazwy najsłynniejszej amerykańskiej afery Watergate, związanej z zakładaniem za wiedzą prezydenta Nixona podsłuchów w budynku Partii Demokratycznej w Waszyngtonie wiele afer zaczęto nazywać, wiążąc określające je słowa z cząstką-gate, np. sznapsgate, żelgate. l. pot. 'awantura, heca': Mąż wrócił, kiedy był u niej kochanek. Ale afera! AFERZYSTA rzadziej: AFEROWICZ albo AFERAŁ 'człowiek zamieszany w jakąś aferę albo szukający zysku w aferach (w l. znaczeniu)': Prasa żądała ukarania aferzystów i odzyskania pieniędzy z budżetu. AFEROMANIA 'mania na punkcie afer': Dziennikarzy informujących społeczeństwo o nadużyciach gospodarczych oskarżano o aferomanię. AFERALNY 'związany z aferą lub aferami (w l. znaczeniu)': Dziennikarze uznali, że prywatyzacja przedsiębiorstwa miała aferalny charakter. AFEROGENNY 'powodujący afery (w l. znaczeniu)': Zdaniem prawnika niedoprecyzowanie pewnych przepisów dotyczących zamówień publicznych jest aferogen-ne. fr. affaire 'sprawa' AFILIACJA l. w psychologii 'przynależność jakiejś osoby do grupy ludzi, np. rodziny, grupy rówieśniczej': Potrzeba afiliacji jest jedną z najbardziej podstawowych potrzeb człowieka, kształtującą się już we wczesnym dzieciństwie. 2. rząd. 'przyjęcie jakiejś osoby lub organizacji do działającego już stowarzyszenia': Afiliacja AFIRMACJA AGAPE dwóch organizacji studenckich do ogólnopolskiego stowarzyszenia akademickiego. AFILIOWAĆ rząd. przyjąć jakąś osobę lub organizację do działającego stowarzyszenia': Utworzono unię wielu partii, do której afiliowano kilka występujących dotąd niezależnie ugrupowań. AFILIACYJNY l. w psychologii 'związany z afiliacją': Problemy afiliacyjne z dzieciństwa. 2. rząd. 'związany z przyjęciem osoby lub organizacji do jakiegoś stowarzyszenia': Procedura afiliacyjna. p.-tac. affiliatio 'usynowienie' AFIRMACJA książk. 'uznanie istnienia czegoś i w pełni pozytywny stosunek do tego, zwłaszcza do jakichś wartości, faktów, stanów, jakiejś grupy społecznej': Afir-macja miłości i życia. "Trylogia" Sienkiewicza to afirmacja polskiej szlachty. AFIRMOWAC książk. 'uznawać istnienie czegoś i aprobować to': Afirmować czyjś styl życia. Afirmować jakieś ideały. AFIRMATYWNY książk. 'aprobujący coś': Afirmatywny stosunek do rzeczywistości. UWAGA: znaczenie słowa afirmacja nie jest ostre. Niekiedy ąfirmację rozumie się raczej jako uznanie istnienia czegoś i zgodę na to, np. afirmacja seksualizmu człowieka - takie rozumienie, zgodne z etymologią, dominuje w starszych użyciach. Niekiedy, zwłaszcza we współczesnym języku, afirmacja to przede wszystkim 'aprobata, akceptacja czegoś' - np. afirmacja miłości, afirmacja osoby ludzkiej. lać. affirmatio 'potwierdzenie' AFISZ 'ogłoszenie rozlepiane na tablicach, słupach itd., informujące o mającej się odbyć imprezie kulturalnej': Afisz teatralny. Afisz zapowiadający występ sławnego tenora włoskiego. <) Nie schodzić z afisza 'być ciągle granym': Sztuka nie schodziła z afisza przez trzy kolejne sezony. () Zdjąć coś z afisza 'przestać coś grać lub -w przenośni - przestać się czymś zajmować': Prezes oświadczył, że najwyższy czas, byśmy problemy dawnych rozliczeń zdjęli z afisza, obecnie trzeba się skupić na przyszłości firmy. AFISZOWAĆ SIĘ 'o jakiejś osobie: zwracać powszechną uwagę na jakąś swoją cechę albo na znajomość z jakąś osobą': Afiszowała się ze znajomością języków obcych. Zwracano mu uwagę, by nie afiszował się z narzeczoną kolegi. fr. affiche AFORYZM w nauce o literaturze 'krótkie, błyskotliwe sformułowanie, wyrażające jakąś prawdę o świecie, ludziach, moralności itd.': Była miłośniczką aforyzmów Stanisława Jerzego Lecą. AFORYSTYKA w nauce o literaturze 'pisanie aforyzmów; także: zbiór aforyzmów': Zajmował się afo-rystyką. Fascynowała go aforystyka Friedricha Nie-tzschego. AFORYSTA 'pisarz-twórca aforyzmów': Jako aforystę najbardziej lubił Jana Sztaudyngera. AFORYSTYCZNY 'odznaczający się właściwościami takimi, jak aforyzmy: zwięzłością, błyskotliwością, głębią sformułowań': Aforystyczny styl utworów Norwida. fr. aphorisme od gr. aphorismós 'definicja' AFRO 'fryzura uformowana z mocno skręconych i sterczących w różne strony włosów - rzeczownik; o fryzurze: uformowana z gęsto skręconych, sterczących w różne strony włosów - przymiotnik': Nie lubiła afro, ta fryzura robiła na niej wrażenie jakiegoś nieporządku na głowie. Fryzura afro przypomina naturalne włosy niektórych Murzynów. ang. afro AFRODYZJAK 'roślina albo lek, które wzmagają lub pobudzają popęd płciowy człowieka': Lekarze zwracają uwagę na afrodyzjaki, oferowane klientom poza jakąkolwiek kontrolą medyczną. gr. aphrodisiakós 'kamień podniecający seksualnie' AFRODYZJE 'w starożytnej Grecji: święto Afrodyty': Afrodyzje obchodzono zwykle w ciepłą wiosenną noc. Boginię czczono śpiewami i tańcem, nie składano natomiast żadnych krwawych ofiar ze zwierząt. od imienia Afrodyty, gr. Aphrodite AFROKONWERSJA w ekonomii 'zmiana długu jakiegoś państwa na inwestycje w Afryce': Rząd tego kraju prowadził z Bankiem Światowym rozmowy na temat afro-konwersji zadłużenia. złożenie cząstki: afro- (od słowa: Afryka) i słowa: konwersja AFRONT przestarz. 'zniewaga, niegrzeczne zachowanie wobec kogoś lub umyślne okazanie mu lekceważenia': Polscy oficerowie doświadczali wielu upokorzeń i afrontów ze strony Wielkiego Księcia Konstantego. fr. affront 'zniewaga' AGA 'w dawnej Turcji: tytuł oficera w armii sułtańskiej lub urzędnika cywilnego, także: oficer lub urzędnik noszący ten tytuł': Janczarami dowodził olbrzymi aga. tur. aga'pan' AGAPA 'uczta pierwszych chrześcijan, będąca pamiątką Ostatniej Wieczerzy': Wyprawiali sobie czasem obrzędowe agapy w nocy. (Sienkiewicz) lać. kość. agape odgr. agape 'miłość' AGAPE 'w filozofii neoplatońskiej i chrześcijańskiej: miłość czysta, niebiańska': Koncepcja miłości braterskiej, czystej - agape była rozwijana w opozycji do miłości erotycznej, zmysłowej. Agape obejmuje takie rodzaje miłości, jak miłość do Boga, miłość bliźniego i miłość nieprzyjaciół. gr. agape 'miłość' 10 AGENCJA AGONIA AGENCJA l. 'przedstawicielstwo handlowe, usługowe albo przedstawicielstwo jakiejś instytucji': Agencja Banku Rozwoju Eksportu w Poznaniu. Podwarszawska agencja supermarketu. 2. 'instytucja służąca środkom upowszechniania informacji poprzez przekazywanie im wiadomości zebranych przez dziennikarzy, korespondentów i współpracowników': Agencja prasowa. Agencja fotograficzna. Polska Agencja Informacyjna. Zob. też ajencja. AGENCYJNY l. 'związany z agencją-przedstawicielstwem jakiejś instytucji': Biuro agencyjne. 2. 'związany z agencją informacyjną': Depesza agencyjna. AGENCJA TOWARZYSKA 'eufemistyczne, omowne określenie domu publicznego, burdelu' AGENT l. 'tajny pracownik policji lub służb specjalnych' (wywiadu, kontrwywiadu itp.): Poszukiwano dawnych agentów bezpieki. 2. 'pośrednik, przedstawiciel jakiegoś przedsiębiorstwa lub instytucji itp.' (W tym znaczeniu używa się też słowa ajent.) Agent handlowy. Agent PZU. AGENTURA l. 'zorganizowana grupa agentów, zwłaszcza obcych szpiegów; gniazdo szpiegów': Była to dobrze zakonspirowana agentura STASI. 2. rząd. 'biuro pośrednictwa handlowego lub usługowego' (Dziś częściej używa się w tym znaczeniu słowa agencja). Pracowała w poznańskiej agenturze (agencji) banku. AGENTURALNY 'dotyczący agentów lub agentur, będący agentem lub agenturą; szpiegowski': Kilkunastu posłów oskarżono o agenturalną przeszłość. AGENTURALNOŚĆ 'powiązanie z agenturą, z agentami; bycie agenturą albo agenturami': Część pomówień dotyczyła zarzutu agenturalności. lać. agentia 'agencja' i niem. Agentur 'agencja', z łac. agens 'działający, sprawca' AGITACJA 'propagowanie określonych idei, haseł i poglądów po to, by skłonić ludzi do pewnych zachowań, zwłaszcza zachowań w dziedzinie politycznej': Agitacja przedwyborcza powinna zostać zakończona na 48 godzin przed rozpoczęciem wyborów. AGITATOR 'osoba, która prowadzi agitację': Na wiecu występowali kolejni agitatorzy, wzywający związkowców do oporu przeciw rządowi. AGITOWAĆ 'przekonywać kogoś do pewnych poglądów, wpływając tym na jego zachowania': Udało mu się zaagitować do partii kilku nowych członków. AGITACYJNY albo AGITATORSKI 'związany z agitacją lub agitatorem': Działalność agitacyjna. Umiejętności agitatorskie. lać. agitatio 'poruszanie, pobudzanie' AGLOMERACJA l. 'wielkie skupisko ludzi i domów na małym obszarze; duże miasto'. W centrach wielkich aglomeracji istnieje tendencja do zabudowy terenów zielonych. Rozwój aglomeracji miejskich na północnym wschodzie Ameryki. 2. rząd. ogólniej: 'nagromadzenie czegoś, skupisko'. Aglomeracja budynków renesansowych. AGLOMERAT l. książk. 'rzecz, pojęcie abstrakcyjne lub idea, które są zlepkiem różnych, często niepa-sujących do siebie elementów': Budynek wielokrotnie rozbudowywano i przebudowywano, w efekcie stał się osobliwym aglomeratem różniących się znacznie pod względem architektonicznym skrzydeł, balkonów i wieżyczek. Wielokrotnie twierdzono, że moralność mieszczańska jest aglomeratem przeróżnych koncepcji moralnych i resentymentów. 2. w geologii 'niejednorodna skała, będąca zlepkiem okruchów skalnych, lawy i popiołu wulkanicznego' AGLOMERACYJNY l. 'związany z aglomeracją- skupiskiem ludzi i domów na małym obszarze': Aglomera-cyjne tendencje w rozwoju przestrzennym województwa. 2. 'związany z aglomeratem, mający charkter aglomeratu, zwłaszcza geologicznego'. Skały aglomeracyj-ne. lać. aggiomeratus 'nagromadzony' od aggiomerare 'skupić, zgromadzić' AGNOSTYCYZM 'pogląd filozoficzny negujący możliwość obiektywnego poznania świata i rządzących nim praw': [Spencer] przyjmował [...], że poza zjawiskami istnieje prawdziwa rzeczywistość. Ale też twierdził [...], że jest niepoznawalna. Tak więc tę prawdziwą rzeczywistość nazywał: "to, co niepoznawalne" (the unknowa-ble). W tym powoływał się już nie na przyrodników, lecz na filozofów, a w szczególności na Hamiltona. Stanowisko to jeden z jego uczniów, Huxley, nazwał z grecka "agnostycyzmem". Był to pogląd podobny do Kaniowskiego, jednakże uzasadniany inaczej. (Tatarkiewicz) AGNOSTYK 'zwolennik agnostycyzmu': Wielu agnostyków uważa, że tak jak nie można nic pewnego powiedzieć o rzeczywistości, tak i nieuprawnione jest wyrokowanie o istnieniu lub nieistnieniu Boga. AGNOSTYCZNY 'związany z agnostycyzmem': Postawa agnostyczna. ang. agnosticism, termin wprowadzony w pół. XIX w., od gr. agnostos 'nieznany' AGNUS DEI 'Baranek Boży - symbol Chrystusa w Nowym Testamencie i pierwsze, łacińskie słowa modlitwy odmawianej w czasie mszy' lać. Agnus Dei AGONIA l. inaczej: KONANIE 'stan poprzedzający śmierć człowieka': W stanie agonii następuje m.in. stopniowe upośledzenie czynności fizjologicznych organizmu i niedotlenienie mózgu. 2. przen. 'chylenie się czegoś ku upadkowi, ostatnie chwile poprzedzające nieodwracalny już upadek': Agonia państwa. Agonia firmy. AGONALNY 'związany z agonią, najczęściej w podstawowym, l. znaczeniu': Drgawki agonalne. Stan agonalny. fr. agonie od gr. agonia 'walka, strach' 11 AGORA AHISTORYCZNY AGORA 'rynek w miastach starożytnej Grecji': Agora była miejscem spotkań i zebrań mieszkańców, miejscem wymiany handlowej i niektórych obrzędów religijnych. gr. agora AGRARNY 'rolny, rolniczy': Kwestie agrarne w programie Unii. AGRARYZM 'teoria i oparty na niej ruch społeczno--polityczny, w myśl których chłopi są podstawą narodu, a rolnictwo podstawą gospodarki kraju': Ta partia znana jest ze swojego skrajnego agraryzmu. AGRYRYSTA 'zwolennik agraryzmu': Agraryści uważali, że największym bogactwem każdego narodu jest ziemia i jej plony. AGRARYSTYCZNY 'związany z agraryzmem': Agra-rystyczne hasła. Agrarystyczne poglądy. lać. agrarius 'rolny, dotyczący roli' AGREGAT l. 'zespół sprzężonych na stałe maszyn, wykonujących pewną pracę': Agregat gaśniczy. Agregat chłodniczy. 2. w geologii 'skupienie drobnych ziaren krystalicznych jakiegoś minerału': Agregaty krystaliczne mogą mieć bardzo różne postacie. 3. 'przen. pot. 'człowiek sprytny, dowcipny, zaskakujący pomysłami itd.': Ależ z niego agregat! AGREGACJA w wielu naukach 'tworzenie się skupień elementów; także: stan skupienia': Procesy agregacji w biologii. Agregacja ziaren krystalicznych w geologii. fr. agregat od łac. aggregatus 'skupiony' AGREMENT (czytaj: agrema) w dyplomacji 'wstępna zgoda rządu jakiegoś państwa na to, by pewna osoba została w nim mianowana przedstawicielem dyplomatycznym innego kraju': Nieoficjalnie wiadomo, że nasz rząd udzielił już agrement nowemu ambasadorowi tego państwa i w styczniu przybędzie on do Polski. fr. agrement 'zezwolenie' AGRESJA l. 'napastliwe zachowanie, szukanie zaczepki, chęć wyładowania swojej złości na ludziach lub rzeczach': Czy agresja jest przyrodzoną cechą nastolatków? 2. 'zbrojna napaść jednego państwa albo grupy państw na inne państwo albo państwa'. Agresja państw Układu Warszawskiego na Czechosłowację była oficjalnie nazywana "bratnią pomocą". AGRESOR 'najczęściej: państwo, które napada na inne': We wrześniu 1939 r. polskie armie, rozciągnięte na bardzo długim froncie wokół granic kraju, nie były w stanie skutecznie przeciwstawić się agresorowi. AGRESYWNY l. 'taki, który jest przejawem agresji -typu zachowania, brutalnie zaczepliwy': Agresywne gesty. Agresywna postawa wobec kolegów. 2. 'zmierzający do agresji, posługujący się metodami agresji': Agresywne państwo. Agresywna polityka. UWAGA: wyraz nadużywany, np. "agresywna kampania wyborcza" (lepiej: napastliwa), "agresywna polityka handlowa" (lepiej: aktywna, rzutka), "agresywne krycie zawodników przeciwnika" (lepiej: aktywne). Trzeba pamiętać, że wyraz agresywny ma zabarwienie ujemne i nie powinien być stosowany wtedy, gdy chce się coś pochwalić czy mówić o czymś z podziwem. AGRESYWNOŚĆ 'bycie agresywnym, napastliwość, zaczepliwość'. Agresywności nie pochwalam. Agresywność skinów zwiększa się, gdy stawiać im opór. łac. aggressio 'napaść' AGRO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na związek z rolnictwem lub rolnikami tego, o czym mówi druga część złożenia, np. agrobiznes, agro-turystyka. gr. agrós- 'rola' AGROBIZNES 'wszystkie sfery gospodarki oparte na rolnictwie; przemysł i handel rolny, przetwórstwo rolne itd.': Rozwoju agrobiznesu nie da się wymusić, należy stworzyć takie warunki, by przemysł i przetwórstwo rolne stały się po prostu opłacalne. złożenie cząstki: agro- i stówa: biznes AGROTURYSTYKA 'wypoczynek w gospodarstwie chłopskim (często: wyspecjalizowanym), zazwyczaj połączony z uczestniczeniem w życiu tego gospodarstwa': Agroturystyka staje się dziś modnym sposobem spędzania urlopu, także u nas. AGROTURYSTA 'wczasowicz wypoczywający w gospodarstwie rolnym, często uczestniczący w jego prowadzeniu': Agroturyści pojawili się ostatnio na Podlasiu. AGROTURYSTYCZNY 'związany z agrotury styka': Region agroturystyczny. złożenie cząstki: agro- i słowa: turystyka AHIMSA 'zasada etyczna obowiązująca w buddyzmie, dżinizmie i hinduizmie, zabraniająca krzywdzenia jakichkolwiek istot żywych': Ahimsa jest realizowana w religiach indyjskich i ich odłamach z różną konsekwencją, przykładem bardzo rygorystycznego zastosowania tej zasady są pewne odłamy dżninizmu, których wyznawcy bezustannie zamiatają przed sobą drogę, aby nie rozdeptać niewidocznych żyjątek. sanskr. ahimsa 'niekrzywdzenie' AHISTORYCZNY książk. 'pomijający czynniki i uwarunkowania historyczne': Profesor uważał, że wiele analiz utworów literackich z dawnych epok ma całkowicie ahi-storyczny charakter, co poważnie zniekształca ich odbiór. Np. czytając treny Kochanowskiego, trzeba pamiętać, że w XVI w. dzieci rodziło się i umierało bardzo wiele, śmierć dziecka nie była niczym szczególnym -dopiero na tym tle można zobaczyć wyjątkowość i głębię uczucia poety do Urszulki. 12 AIDE-MEMOIRE AKADEMIA AHISTORYZM książk. 'ahistoryczne ujęcie jakichś faktów, niezgodność opinii, twierdzeń itd. z uwarunkowaniami historycznymi': Autorowi artykułu zwracano uwagę, iż twierdzenie o rozłamie w komunistycznej partii Rosji na stronnictwo bolszewików i mienszewików w 1903 r. to ahistoryzm: partia w rzeczywistości nazywała się socjaldemokratyczna, choć jej komunistyczny charakter jest bezdyskusyjny. złożenie cząstki: a- i słowa: historyczny AIDE-MEMOIRE (czytaj: ed memuar) 'w dyplomacji: notatka zawierająca uzasadnienie lub szczegółowe wyjaśnienie stanowiska, wyrażonego przez jedną ze stron w trakcie rozmów czy też w ustnym oświadczeniu': Aide-memoirejest zazwyczaj wystosowywane jako pisemna notatka, której celem jest zapobiegnięcie nieporozumieniom i wytłumaczenie spraw niejasnych. fr. aide-memoire, dosłownie 'pomoc pamięci' AIDS (czytaj: ejts albo ajts) 'groźna choroba wirusowa, która objawia się zanikiem odporności organizmu, co prowadzi do jego wycieńczenia i różnych chorób, a w konsekwencji - śmierci': Chorzy na AIDS są nazywani trędowatymi XX wieku. AJDSOWIEC albo AIDS-owiec pot. 'chory na AIDS': Nie odpowiada im mieszkanie obok ajdsowców. ang. A(cquired) I(mmune) D(eficiency) S(yndrome) 'nabyty zespół niewydolności immunologicznej' AIKIDO 'japoński system walki wręcz i samoobrony, wykorzystujący chwyty i rzuty podobne jak w dżudo': Ai-kido, jak wiele wschodnich sztuk walki, jest nie tylko sportem, ale i drogą poszukiwania wewnętrznej harmonii oraz łączności ciała z duchem. jap. ai 'harmonia' ki 'siła' do 'droga' AIRBUS (czytaj: erbas) 'typ samolotu odrzutowego, przewożącego na krótkich lub średnich trasach większą liczbę pasażerów; autobus powietrzny': Airbusy są wygodne i tanie w eksploatacji. Pasażerowie airbusu zostali poproszeni do odprawy celnej. ang. airbus AIR MAIŁ (czytaj: ermeji) 'poczta lotnicza - napis na listach i przesyłkach informujący o tym, że mają być lub były przewożone samolotem': Nakleił na liście dodatkowy znaczek i nalepkę z napisem: air maił. ang. air mai! AJATOLLAH 'w religii muzułmańskiej, wśród szyitów: tytuł wysokiego duchownego, interpretatora Koranu; także: duchowny noszący ten tytuł': Po upadku szacha duchowym przywódcą w Iranie został ajatollah Chomeini. pers. ajatollach 'znak Boga' AJENCJA l. 'dzierżawienie jakiejś placówki handlowej lub usługowej': Wzięli w ajencję niewielki sklepik na przedmieściu. 2. 'to samo, co agencja w znaczeniu l. - biuro pośrednictwa handlowego lub usługowego': Ajencja banku prywatnego. AJENT l. 'osoba, która dzierżawi jakąś placówkę handlową lub usługową'. Jakiś ajent kiosku spożywczego dorobił się małego kapitału. 2. 'to samo, co agent w znaczeniu 2., pośrednik, przedstawiciel': Ajent przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego. AJENCYJNY l. 'dzierżawiony': Sklep ajencyjny. 2. rząd. 'to samo, co agencyjny w znaczeniu l.': Oddział ajencyjny. lać. agentia 'agencja' AJERKONIAK 'słodki i gęsty napój alkoholowy, będący mieszanką spirytusu, mleka i jajek, zwykle z dodatkiem wanilii': Ajerkoniak to domowym sposobem przyrządzony likier odpowiadający słynnemu advocaatowi. niem. Eierkognac AJNSZTAJN zob. EINSTEIN AJOLOS zob. EOL AKADEMIA l. 'wyższa uczelnia o określonym profilu specjalistycznym': Akademia sztuk pięknych. Akademia wychowania fizycznego. Akademia rolnicza. Akademia medyczna. 2. 'instytucja skupiająca wokół siebie wybitnych uczonych lub artystów': Polska Akademia Nauk. Polska Akademia Umiejętności. 3. 'publiczna ceremonia z jakiejś okazji, w której programie są zazwyczaj wystąpienia oficjalne i artystyczne': W szkole odbyła się akademia z okazji Święta Niepodległości. AKADEMIK l. pot. 'rodzaj hotelu studenckiego: budynek szkoły wyższej, w którym mieszkają studenci tej szkoły': Przeprowadzono remont uniwersyteckich akademików. 2. przestarz. 'student' 3. przestarz. 'profesor uczelni wyższej' 4. przestarz. 'członek instytucji grupującej uczonych lub artystów': Prezydent wręczył odznaczenie znakomitemu akademikowi. AKADEMICKI l. 'związany z akademią-wyższą uczelnią': Podręcznik akademicki. O Kwadrans akademicki 'kwadrans opóźnienia w rozpoczęciu zajęć, zwyczajowo uznawany na wyższych uczelniach jako czas, przez który studenci mają oczekiwać na wykładowcę, zwłaszcza wówczas, gdy wcześniej zawiadomi o spóźnieniu. O Dyskusja akademicka 'z dezaprobatą o dyskusji czysto teoretycznej': Wymiana zdań między zebranymi na kongresie specjalistami szybko przeobraziła się w czysto akademicką dyskusję, niemającą żadnego związku z rzeczywistością. 2. 'związany z akademią- instytucją skupiającą uczonych lub artystów': Wyróżnienia akademickie. 3. 'związany z akademizmem': Malarstwo akademickie. AKADEMIJNY 'to samo, co akademicki, najczęściej w odniesieniu do akademii - szkoły wyższej lub akademii -instytucji skupiającej uczonych lub artystów': Akademijne zwyczaje. Zebranie akademijne. AKADEMIZACJA l. 'nadanie jakiejś szkole statusu akademii': Akademizacja wyższej szkoły pedagogicz- 13 AKADEMIZM AKCES nej. 2. 'nadanie czemuś charaktem akademizmu': Aka-demizacja sztuk plastycznych. od gr. Akademiea 'gaj Akademosa', w którym mieściła się w starożytnej Grecji Akademia Platońska AKADEMIZM 'kierunek w sztuce, zwłaszcza dziewiętnastowiecznej, którego główną zasadą było podporządkowanie twórczości artystycznej ściśle określonym, klasycznym regułom i naśladowanie wzorców uznawanych za doskonałe': W drugiej połowie wieku [XIX] klasy-cyzm wyradza się, słabnie i słusznie nazywany jest akademizmem. (Estreicher) fr. academisme AKAPIT 'fragment tekstu zaczynający się od nowego wiersza z wcięciem; także: nowy wiersz z wcięciem lub dawniej - specjalnym znakiem, np. ozdobną literą': Przeczytał dwa akapity tekstu. Akapit rozpoczynała piękna, stylizowana litera S. od łac. a capite 'od rozdziału, od ustępu' AKCELERACJA l. w różnych naukach 'przyspieszenie jakichś zjawisk, procesów, ruchu czegoś itd.'. Akceleracja procesów społecznych. Akceleracja przebiegu procesów chemicznych. Akceleracja ruchu cząstek w fizyce. 2. w biologii i psychologii 'przyspieszenie naturalnych procesów rozwojowych przez warunki cywilizacyjne w krajach rozwiniętych lub przez sztuczną stymulację': Efektem akceleracji rozwoju biologicznego młodzieży w krajach rozwiniętych jest coraz wcześniejsze dojrzewanie płciowe. AKCELERATOR w fizyce 'urządzenie do zwiększania energii kinetycznej (przyspieszania) cząstek naładowanych': W akceleratorach liniowych cząstki są przyspieszane przez pole elektryczne istniejące między różniącymi się potencjałem elektrodami, w akceleratorach cyklicznych prócz pola elektrycznego do przyspieszania cząstek wykorzystuje się też pole magnetyczne. ang. acceleration, accelerator od łac. accelerare 'przyspieszać' AKCENT l. -w językoznawstwie 'wyróżnienie jednej z sylab w wyrazie lub jednego z wyrazów w zdaniu przez mocniejsze, dłuższe lub śpiewne wymówienie; także: znak graficzny służący wyróżnieniu pewnej sylaby lub wyrazu': W języku polskim akcent pada z reguły na przedostatnią sylabę. Zauważył, że nad tą sylabą jest akcent, l. pot. 'sposób wymawiania wyrazów': Mówił z obcym akcentem. 3. w muzyce 'wyróżnienie jednego z dźwięków lub akordu melodii'; także znak nad lub pod nutą oznaczający akcent' 4. przen. 'charakterystyczna cecha lub wyodrębniający się element czegoś': Nowe akcenty w wystąpieniach polityków. Akcent architektoniczny. Wręczenie nagród i medali było końcowym akcentem uroczystości. UWAGA: w ostatnim znaczeniu słowo akcent fest nadużywane, warto pamiętać, że podobny sens mają polskie słowa: nacisk, podkreślenie, uwypuklenie. AKCENTOWAĆ l. w językoznawstwie 'wyróżniać sylabę w wyrazie lub wyraz w zdaniu za pomocą akcentu': W języku polskim akcentujemy sylaby, wymawiając je mocniej. 2. w muzyce 'wyróżniać dźwięk lub akord melodii' 3. 'uwydatniać, podkreślać jakieś elementy czy cechy, kłaść na coś nacisk w wypowiedzi': Autor książki akcentował znaczenie wybitnych jednostek w historii. AKCENTUACJA w językoznawstwie l. 'system akcentowy jakiegoś języka': Polska, czeska akcentuacja. Akcentuacja w języku prasłowiańskim. 2. w językoznawstwie 'zaznaczanie akcentów w tekście; także: wszystkie akcenty w tekście': Akcentuacja została zaznaczona za pomocą kropek i podkreśleń. lać. accentus 'przyśpiew, przycisk wyrazowy' AKCEPTACJA l. 'zgadzanie się na coś, zatwierdzenie czegoś (jakiejś umowy, jakichś warunków)': Nowy pomysł uzyskał akceptację zebranych. 2. AKCEPTACJA WEKSLA w bankowości 'zobowiązanie się do zapłacenia wymienionej na wekslu sumy w określonym terminie': Urzędnik prosił go o akceptację weksla: umieszczenie na odwrocie słowa: zaakceptowano, i własnoręczny podpis. UWAGA: wyraz błędnie używany w znaczeniu 'poparcie', np. "ubiegać się o akceptację władz powiatowych" (właściwie: o poparcie władz powiatowych), "mała akceptacja społeczna Sejmu" (właściwie: male poparcie społeczne dla Sejmu). AKCEPT w bankowości 'zobowiązanie do zapłacenia wymienionej na wekslu (rzadziej: czeku) sumy w określonym terminie, to samo, co akceptacja w znaczeniu 2.; także: weksel, na którym jakaś osoba umieściła swój podpis jako akceptanta' AKCEPTANT w bankowości 'osoba, która zaakceptowała weksel': Akceptant weksla jest głównym dłużnikiem w stosunku do posiadacza weksla. AKCEPTOWAĆ l. 'zgadzać się na coś, uznawać coś': Widzowie akceptują naszą działalność. 2. AKCEPTOWAĆ WEKSEL w bankowości 'zobowiązywać się do zapłacenia wymienionej na wekslu sumy w określonym terminie' lać. acceptatio 'przyjmowanie' od acceptare 'brać, otrzymywać' AKCES 'przystąpienie do jakiejś organizacji, włączenie się do jakiejś akcji': Akces Polski do NATO. Siedem następnych klubów piłkarskich zgłosiło akces do nowo powstałej Ligi Futbolowej. AKCESJA l. 'w bibliotece: przyjmowanie i rejestracja kupowanych i otrzymywanych książek, czasopism, broszur, druków itd.': Zaczęła pracować w wielkiej bibliotece w dziale akcesji. 2. 'to samo, co akces' AKCESYJNY l. 'związany z akcesem': Procedura akce-syjna została rozpoczęta, po trzech miesiącach mieli się połączyć z klubem, który był ich dotychczasowym rywalem. O Deklaracja akcesyjna w prawie międzynarodowym 'przystąpienie do umowy zawartej już wcześniej między jakimiś państwami' 2. 'związany z akcesją': 14 AKCESORIUM AKLIMATYZACJA Wszystkie wpływające do biblioteki pozycje odnotowywała w księdze akcesyjnej i nadawała im kolejne sygnatury akcesyjne. lać. accesus 'przystąpienie', accesio 'zbliżenie, przybycie do' AKCESORIUM wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: AKCESORIA 'dodatkowe składniki wyposażenia czegoś; rzeczy albo szczegóły czegoś niepodstawowe, choć ważne; dodatki do czegoś': Zajmuje się sprzedażą akcesoriów samochodowych, takich jak zagłówki, chodniczki czy radia. Torebka jest niewielkim, lekkim akcesorium kobiecym. AKESORYJNY 'dodatkowy, zazwyczaj też: odgrywający mniej ważną rolę, niepodstawowy': Akcesoryj-ne warunki, elementy jakiejś umowy. Oprócz elementów podstawowych w języku wyróżniamy też elementy akcesoryjne, dodatkowe, np. w sylabie samogłoska jest członem podstawowym, zaś spółgłoska akcesoryj-nym. AKCESORYCZNY 'to samo, co akcesoryjny' O Minerały akcesoryczne w geologii 'minerały stanowiące bardzo niewielki składnik jakichś skał': Minerały akcesoryczne nie mają wpływu na klasyfikowanie skał. lać. accessoria 'dodatki' od: accessorius 'dodatkowy' AKCJA l. 'działanie, zwłaszcza działanie zorganizowane i zmierzające do pewnego celu': Błyskawiczna akcja policji udaremniła ucieczkę bandytów. 2. 'przebieg zdarzeń w filmie, powieści lub dramacie': Akcja "Quo va-dis" rozgrywa się w starożytnym Rzymie w początkach naszej ery. () Film akcji 'film, którego główną- niestety zwykle też: jedyną - zaletą jest wartka akcja': Wyświetlono amerykański film akcji, w którym główne role odgrywali mistrzowie walk Wschodu. 3. w nauce o literaturze 'część fabuły - zdarzenia bezpośrednio przedstawione w utworze lub typ fabuły - taki, w którym działania bohaterów mają określony cel, a zdarzenia układają się w ciąg zmierzający do pewnego finału' AKCJE 'rodzaj papierów wartościowych, które są dokumentem stwierdzającym prawo uczestnictwa w kapitale i dochodach spółki akcyjnej': Akcje "Wedla" znowu zwyżkowały. Spółka stała się właścicielem większości akcji "Okocimia". AKCYJNY l. 'związany z akcją - pewnym działaniem, najczęściej: taki, który ma charakter doraźnych akcji': Profesor tłumaczył swemu asystentowi, że praca naukowa nie może mieć charakteru akcyjnego, potrzebny jest ciągły, wytężony wysiłek, a nie nagłe zrywy przeplatane okresami bezczynności. 2. 'związany z akcjami': Podstawą działalności spółki akcyjnej jest kapitał zebrany w wyniku sprzedaży akcji. AKCJONARIUSZ 'ten, kto ma akcje spółki akcyjnej': Akcjonariusze na razie wstrzymali się ze sprzedażą swoich udziałów. AKCJONARIAT PRACOWNICZY 'system własności przedsiębiorstwa, w którym pracownicy są zbiorowym właścicielem dużej części akcji': Akcjonariat pracowniczy wprowadzono w Polsce w niektórych przedsiębiorstwach po 1989 r. fr. action, wl. azione z łac. actio 'działanie' AKCYDENS l. w filozofii 'przypadkowa, nieistotna cecha jakiegoś przedmiotu lub przypadkowa zmiana przedmiotu, nie wpływająca na jego istotę': [...] dialektyka [...] nie pozwalała mu uznać zmiany substancji bez zmiany akcydensów. (Tatarkiewicz) 2. inaczej DRUK AKCYDENSOWY 'drobny druk, np. ogłoszenie, formularz, etykieta': Założył małą firmę i zajmował się drukowaniem akcydensów, głównie wizytówek i ogłoszeń. 3. przestarz. 'to samo, co akcydencja' AKCYDENCJA przestarz. 'coś przypadkowego, jakiś wypadek czy choroba, lub dodatkowego, np. dodatkowy zarobek lub opłata za coś': Pana radcę spotkała w tym miesiącu niemiła akcydencja. Oprócz zasadniczego podatku musiał na granicy opłacić jeszcze akcydencję. AKCYDENSOWY l. 'związany z akcydensem w 2. znaczeniu - drobnym drukiem': Druki akcydensowe. Drukarnia akcydensowa. l. przestarz. 'związany z akcydencja': Opłata akcydensowa. AKCYDENTALNY ksiązk. 'przypadkowy, dodatkowy': Pisarz uważał, że należy pominąć wszystko to, co w naszym życiu społecznym jest akcydentalne, uboczne, i poszukiwać narodowego charakteru Polaków. lać. accidens 'przypadkowy' AKCYDENTALIZM inaczej: KONTYNGENTYZM w filozofii 'pogląd, iż zjawiska - w mniejszym lub większym stopniu-nie są ze sobą powiązane, często też: że pewnych rzeczy przewidzieć nie można i nie wynika to z braków nauki, ale z przypadkowości wpisanej w naturę świata': Einstein protestował gorąco przeciw akcy-dentalizmowi wynikającemu z wczesnych wersji teorii nieoznaczoności Heisenberga, mówiąc, że "Pan Bóg nie gra w kości". ang. accidentalism AKCYZA inaczej: PODATEK AKCYZOWY 'rodzaj podatku od pewnych artykułów spożywczych, użytkowych lub usług, który państwo nakłada na przedsiębiorcę, a ten wlicza go do ceny towaru lub usługi, obciążając w ten sposób klientów'. Brak ustawy o znakach skarbowych akcyzy. Dodawać kwotę akcyzy do ceny towaru. Obniżyć podatek akcyzowy na telewizory. lać. accisia 'podatek' AKLAMACJA 'przyjęcie przez jakieś zgromadzenie pewnej uchwały lub wniosku jednomyślnie i bez głosowania': Zebrani przyjęli wniosek prezesa przez aklamację. lać. acciamatio 'obwieszczenie' AKLIMATYZACJA l. 'przystosowanie się roślin, zwierząt albo człowieka do nowych warunków klimatycznych': Aklimatyzacja dzieci w górach musi trwać co najmniej kilka dni. l.przen. 'przyzwyczajenie 15 AKME I AKORD się do nowego otoczenia, nowego środowiska, nowych sytuacji': Aklimatyzacja Nowaka w "Legii" nie trwała dhigo AKLIMATYZOWAĆ SIĘ l. 'przystosowywać się do nowych warunków życia, podlegać aklimatyzacji': Te kwiaty szybko aklimatyzują się do warunków ogrodowych. l. przen. 'przyzwyczajać się, przywykać do nowego otoczenia, nowego środowiska itp.': Dzieci, które chodziły do przedszkola, szybciej niż inne aklimatyzują się do warunków szkolnych. UWAGA: nie należy mylić wyrazu aklimatyzacja ze słowem klimatyzacja (zob.) ani wyrazu aklimatyzować z klimatyzować. ang. acciimatization, niem. Akkiimatisation AKME książk. 'szczyt lub punkt krytyczny czegoś: życia, twórczości, gorączki, choroby itd.': W różnych epokach panowały bardzo różne poglądy na temat tego, kiedy przypada akme, szczyt zdolności twórczych człowieka, dawniej na ogół wskazywano okres po ukończeniu 40. roku życia, natomiast w II połowie XX w. zapanował swoisty kult młodości. gr. akme' 'szczyt' AKMEIZM 'kierunek w poezji rosyjskiej w latach 1910-1922, negujący "ciemną" symboliczną i mistyczną poezję, głoszący zwrot do prostego języka i ukazywania w utworach piękna realnego świata': Akmeizm był kierunkiem o wyraźnie neoklasycznym charakterze, także sztandarowe pismo z nim związane miało tytuł "Apol-lon". AKMEISTA 'poeta związany z akmeizmem': Do najbardziej znanych akmeistów należą Mikołaj Gumilow i Osip Mandelsztam. AKMEISTYCZNY 'związany z akmeizmem': Akmei-styczny ideał poety to nie natchniony wieszcz, ale rzemieślnik ze znawstwem i trudem pracujący w języku. roś. akmeizm od gr. akme' 'szczyt' AKOLITAT 'w Kościele katolickim: czwarte, ostatnie z niższych święceń kapłańskich': Akolitat daje m.in. prawo do rozdawania komunii. AKOLITA l. 'w Kościele katolickim: kleryk mający czwarte, ostatnie z niższych święceń kapłańskich': Akolita towarzyszył księdzu przy ceremonii. 2. przen. rząd. 'osoba stale komuś towarzysząca, zwłaszcza jako jego poplecznik, stronnik': Na spotkaniu burmistrz zjawił się ze swoimi dwoma akolitami. gr. akólouthos 'towarzyszący' AKOMODACJA l. -w fizjologii 'dostosowanie się oka do widzenia przedmiotów z pewnej odległości': Akomoda-cja oka wiąże się ze zmianami kształtu jego soczewki. 2. w psychologii 'rozwijanie i doskonalenie pojęć oraz struktur poznawczych pod wpływem nowych doświadczeń': W psychologii akomodacja poznawcza jest przeciwieństwem asymilacji. 3. w językoznawstwie 'dostosowanie brzmienia głoski do brzmienia głosek ją otaczających': Przykładem akomodacjijest ubezdźwię-cznienie głoski "w" w słowie lewka ze względu na sąsiedztwo z bezdźwięczną głoską "k": ławka wymawiamy jako lafka. AKOMODOWAĆ l. w fizjologii 'dostosowywać oko do widzenia z różnej odległości': Soczewka oka akomoduje się do ostrego widzenia przedmiotów, spłaszczając się lub uwypuklając. 2. w psychologii 'rozwijać i doskonalić pojęcia oraz struktury poznawcze pod wpływem nowych doświadczeń' 3. w językoznawstwie 'dostosowywać brzmienie głosek do brzmienia głosek z nimi sąsiadujących' AKOMODACYJNY l. w fizjologii 'związany z akomodacja - dostosowaniem oka do widzenia z różnej odległości': Zdolności akomodacyjne oka. 2. w psychologii 'związany z akomodacja- rozwijaniem struktur poznawczych pod wpływem nowych doświadczeń': Akomodacyjne przemiany w psychice człowieka. 3. w językoznawstwie 'związany z akomodacja - dostosowaniem brzmienia głosek do brzmienia głosek sąsiednich': Akomodacyjne zmiany pod względem dźwięczności i miękkości. lać. acommodatio 'przystosowanie' AKOMPANIAMENT l. w muzyce 'partia instrumentalna, rzadziej wokalna, towarzysząca głównej partii melodycznej, wykonywanej przez solistę lub grupę solistów; w muzyce rozrywkowej, w większości wypadków, ma zastosowanie akompaniament sekcji rytmicznej, która realizuje przede wszystkim tło rytmiczno-harmoniczne'. Grać, śpiewać przy akompaniamencie (z akompaniamentem). Akompaniament gitarowy (gitary). Dobierać akompaniament do melodii. 2. w muzyce 'wykonywanie partii instrumentalnej, rzadziej wokalnej, towarzyszącej głównej partii melodycznej, realizowanej przez solistę lub grupę solistów': Umiejętności tworzenia zaangażowanego bluesa i boogie z pełnymi treści i nacechowanymi wyobraźnią tekstami dorównywał ekspresyjny wokal i pełen rezerwy akompaniament. 3. przen. 'coś (najczęściej różne dźwięki), co towarzyszy czemuś'. Pracował przy akompaniamencie hałasów dochodzących zza ściany. AKOMPANIATOR 'instrumentalista, towarzyszący soliście lub grupie solistów' AKOMPANIOWAĆ w muzyce 'wykonywać partię instrumentalną, rzadziej wokalną, towarzyszącą głównej partii melodycznej, realizowanej przez solistę lub grupę solistów': Akompaniować soliście. Akompaniować sobie na gitarze. wf. accompagnamento AKONTO zob. A CONTO I AKORD 'system płacenia za pracę, polegający (w najprostszej wersji) na płaceniu w zależności od sztuki, a nie od ilości przepracowanych godzin': U farmera w Norwegii studenci zbierali truskawki na akord, otrzymując za każdy półkilogramowy pojemnik 2 korony. 16 II AKORD AKSELBANT AKORDOWY 'taki, w którym wypłata zależy od ilości wykonanych sztuk, a nie od liczby przepracowanych godzin; płatny w tym systemie': Akordowy system płacy. Akordowi robotnicy. fr. accord II AKORD l. w muzyce 'współbrzmienie co najmniej trzech różnych co do wysokości dźwięków, zorganizowane według pewnej zasady': Ragtime, jazz nowoorle-ański i dixieland bazują na harmoniach pod każdym względem jednoznacznych z akordami stosowanymi w polkach, marszach i walcach, na tonice oraz dominancie. Fałszywy akord. Brzmienie akordów. Akord fortepianowy, gitarowy. Brać, dobywać, wydobywać akordy. 2. przen. 'nastrój, tonacja uczuciowa towarzysząca danemu zjawisku albo dźwiękom': Akordy radości. Pożegnalne akordy. fr. accord,wl. accordo AKR 'jednostka powierzchni gruntu w krajach anglojęzycznych, równa 4047 m2 ':' l akr to 0,405 hektara. ang. acre z niem. Acker, pierwotnie 'pastwisko' AKREDYTACJA 'oficjalne upoważnienie dyplomaty albo dziennikarza do pełnienia obowiązków przy rządzie państwa, do którego jest wysłany (jeśli chodzi o dyplomatę), lub w organizacji, instytucji, do której jest oddelegowany (jeśli chodzi o dziennikarza)': Akredytacja przy rządzie Holandii. Akredytacja nowego korespondenta w Bonn. Uzyskać akredytację w Sejmie. AKREDYTOWAĆ 'udzielić akredytacji, oficjalnie upoważnić dyplomatę lub dziennikarza do pełnienia ich funkcji przy obcym rządzie, organizacji międzynarodowej, instytucji itp.': Dyplomaci akredytowani w Libii zostali wezwani do tamtejszego MSZ. Została akredytowana przy FAO. AKREDYTACYJNY 'związany z akredytacją': Korespondentom wydawano specjalne karty akredytacyjne. fr. accreditation AKREDYTYWA w bankowości 'umowa, zgodnie z którą bank, otwierający kredyt na życzenie klienta, dokonuje wpłat na rzecz osoby trzeciej, płaci lub akceptuje weksle ciągnione przez tę osobę albo też upoważnia inny bank do dokonywania wpłat, akceptowania i negocjowania weksli'. Różne formy akredytywy są często stosowane w rozliczeniach krajowych i międzynarodowych. fr. accreditif AKROBACJA 'ćwiczenie sportowe lub cyrkowe wymagające wielkiej zręczności, siły i koordynacji ruchów': Z zapartym tchem chłopcy oglądali akrobacje pod kopułą cyrku. <) Akrobacja lotnicza 'trudna ewolucja samolotem lub szybowcem': Do akrobacji lotniczych należą np. beczka, pętla i spirala. AKROBATA 'sportowiec lub cyrkowiec wykonujący akrobacj e': Akrobaci wykonywali ćwiczenia na trapezie' AKROBATYKA 'dziedzina sportu lub sztuki cyrkowej obejmująca wykonywanie akrobacji': Akrobatyka sportowa obejmuje m.in. skoki na trampolinie i wykonywanie zespołowych układów gimnastycznych. Jest to dyscyplina bardzo zbliżona do gimnastyki, nie wchodząca jednak do programu igrzysk olimpijskich. AKROBATYCZNY l. 'związany z akrobacjami': Ćwiczenia akrobatyczne. 2. 'wymagający zręczości i taktu w jakiejś dziedzinie, świadczący o takiej zręczności': Przekształcenie ruchu o charakterze związkowym w prawicową partię polityczną wymagało od tego działacza wręcz akrobatycznych zdolności. fr. acrobatie odgr. akrobates 'wspinający się, chodzący na palcach, tańczący na linie' AKRONIM inaczej: SKRÓTOWIEC w językoznawstwie 'wyraz utworzony z pierwszych głosek, liter, sylab lub innych członów słów składających się na wielowyra-zową nazwę jakiej ś organizacji, instytucji itd.': Do akronimów należą np. MON, PBK, Cepelia i PZMot. ang. acronym od gr. akrós 'czubek, zewnętrzna część', ónoma 'imię' AKROPOL 'w miastach starożytnej Grecji: położony na wzgórzu gród': Pierwotnie akropol był warowną, otoczoną murami częścią miasta, z biegiem czasu nabrał charakteru reprezentacyjnego i religijnego. Będąc w Grecji, oglądali wspaniały ateński Akropol. gr. akrópolis AKRYL inaczej: WŁÓKNO AKRYLOWE 'wełonopodo-bne włókno syntetyczne otrzymywane z akrylonitrylu': Do najbardziej znanych w Polsce rodzajów akrylu należy anilana. AKRYLONITRYL 'nitryl kwasu akrylowego, związek chemiczny o wzorze CHzCHCN': Akrylonitryl jest jednym z podstawowych surowców w przemyśle tworzyw sztucznych. ang. acryl (onitrile) AKSAMIT 'miękka tkanina, jedwabna lub będąca połączeniem jedwabiu z wełną albo bawełną, po jednej stronie mająca gęsty, błyszczący meszek': Aksamit jest tkaniną bardzo cenioną i elegancką, wykorzystywaną do szycia ubiorów, konfekcji, zasłon, obić mebli, obrusów itd. I AKSAMITKA 'wstążka z aksamitu': Strój dziewczynki ozdabiała czarna aksamitka. AKSAMITNY l. 'wykonany z aksamitu': Aksamitny obrus. 2.przen. 'miękki i gładki jak aksamit': Aksamitna skóra. Aksamitny głos. II AKSAMITKA 'roślina zielna o żółtych, pomarańczowych lub ciemnoczerwonych kwiatach': Aksamitki uprawiane są u nas jako rośliny ozdobne. lać. śr. examitum z gr. heksamitos 'z sześciu nici' AKSELBANT 'ozdobny sznur noszony na mundurze m.in. ;ez wysokich oficerów i adiutantów w niektórych 17 AKSJOLOGIA AKTYWA armiach': Aż tu ciżba Moskali, las w lesie, mrowie. Juliusz Hrabia podnosi oczy, szuka słońca glorii. Pochmurno. [...] Raptem czernieją jego akselbanty. (Herbert) niem. Achselband AKSJOLOGIA 'nauka o wartościach, ogólna teoria wartości, która zajmuje się badaniem istoty i typów wartości oraz tym, co i jak wartościować': Aksjologię zajmuj ą takie pojęcia, jak dobro, piękno i prawda oraz ich miejsce w życiu człowieka. Ten program szkolny neguje potrzebę aksjologii w nauczaniu. AKSJOLOGICZNY 'taki, który wynika z aksjologii, ma charakter aksjologii; także: nacechowany pod względem wartości, wartościujący': Dobro i prawda to podstawowe kategorie aksjologiczne. Polska stoi wobec konieczności wyboru, którego natura jest aksjologiczna, a nie techniczna. złożenie zgr. aksios 'cenny, godny' i logos 'słowo' AKSJOMAT inaczej: PEWNIK, l. 'twierdzenie przyjęte w jakiejś dziedzinie nauki bez dowodu, służące za podstawę przy budowie innych twierdzeń': Pewnikami są przy swych zwyczajnych znaczeniach takie zdania, jak np. "jeśli a jest równe b, to b jest równe a", "jeśli a jest wcześniejsze od b, to b nie jest wcześniejsze od a", "każdy kwadrat ma 4 boki" itp. (Ajdukiewicz) 2. 'prawda uznana przez kogoś lub uznane powszechnie twierdzenie, niekoniecznie prawdziwe, często też: czyjaś zasada życiowa': Przez całe życie trzymał się aksjomatu, iż pieniądze szczęścia nie dają, a odkąd powodzi mu się gorzej, zaczął głosić, iż właściwie w ogóle nie można być szczęśliwym, mając dużo pieniędzy. AKSJOMATYCZNY 'związany z aksjomatami, oparty na aksjomatach': Aksjomatyczny system w logice. AKSJOMATYKA 'zbiór powiązanych ze sobą aksjomatów w jakiejś nauce': Aksjomatyka matematyczna. Aksjomatyka etyczna. AKSJOMATYZACJA 'ujęcie twierdzeń w jakiejś nauce w system aksjomatyczny': Aksjomatyzacja systemu jakiejś nauki może ograniczać jego funkcje poznawcze, bowiem charakterystyczną cechą systemów aksj ornaty -cznychjest to, że lista aksjomatów jest w nich zamknięta. Służy ona natomiast formalizacji tego systemu i zwiększeniu jego spójności terminologicznej. lać. axioma od gr. aksioma 'coś cennego' I AKT l. 'dokument urzędowy, zwłaszcza taki, który potwierdza coś z mocą prawną': W obecności notariusza podpisali akt sprzedaży mieszkania. 2 oficj. 'jakiś czyn, zwłaszcza czyn, którego znaczenie chce się podkreślić lub czyn będący zewnętrznym przejawem czegoś. Oskarża się go o dokonywanie aktów okrucieństwa wobec ludności Bośni. Akt miłości. Akt dobrej woli. 3. oficj. 'czynność urzędowa lub jakaś ceremonia': Akt dekoracji. Dokonać aktu otwarcia wystawy'. lać. actus 'czyn' II AKT 'część utworu dramatycznego, wyodrębniona kompozycyjnie; także: część przedstawienia scenicznego': Po drugim akcie opery była przerwa. fr. acte III AKT 'w sztuce: przedstawienie nagiego ciała ludzkiego': Francisco Goyajest autorem słynnego aktu "Maja naga". fr. acte AKTUALIZM w geologii 'kierunek wyjaśniający zjawiska, które zachodziły w odległej przeszłości, przez podobieństwo do zjawisk zachodzących obecnie': Jednym z podstawowych założeń aktualizmujest to, że np. takie procesy jak erozja czy powstawanie osadów rzecznych - przed tysiącami lat przebiegały podobnie jak dziś, więc na podstawie współczesnych obserwacji można dokonywać rekonstrukcji zjawisk z przeszłości. od łac. actualis 'czynny, działający' AKTUALNY 'związany z tym, co się teraz dzieje, ważny w czasie obecnym': Bardzo aktualnym tematem jest wpływ zanieczyszczenia środowiska na życie człowieka. Prasa przekazywała aktualne informacje z terenu objętego walkami. UWAGA: aktualny to słowo modne, często używane niepotrzebnie lub niewłaściwie. Zamiast: "aktualny rząd Francji" - lepiej mówić: obecny rząd Francji, zamiast: "aktualne stosunki między tym krajami" - obecne stosunki między tymi krajami. AKTUALNOŚĆ 'bycie aktualnym': Gombrowicz przedstawia problemy, które nigdy nie tracą aktualności: ojczyzna i obcość, dojrzałość i niedojrzałość. AKTUALNOŚCI rzadziej: AKTUALIA 'aktualne zdarzenia lub wiadomości o nich - ze świata polityki, kultury, sportu itd.': Aktualności sportowe. Aktualności giełdowe. AKTUALIZACJA 'czynienie czegoś aktualnym, np. uzupełnianie tego nowymi informacjami': Zmiany kadrowe zmuszały do częstej aktualizacji danych personalnych. AKTUALIZOWAĆ 'dokonywać aktualizacji czegoś': Aktualizować mapę powiatu. lać. actualis 'działający, czynny' AKTYN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 89 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 227, symbol Ac: srebrzy stobiały, promieniotwórczy metal': Aktyn należy do bardzo rzadkich pierwiastków, występuje w niewielkich ilościach w rudach uranu. n.-tac. actinum odgr. aktinos 'promień' AKTYWA w finansach 'ogół środków, którymi dysponuje dane przedsiębiorstwo (trwałych, np. nieruchomości i urządzenia, oraz obrotowych, np. gotówka, wierzytelności) i które są wykorzystywane w jego działalności 18 AKTYWACJA AKUPUNKTURA gospodarczej': Stan aktywów i pasywów spółki, która zawiesiła działalność gospodarczą nie uległ zmianie. od łac. activa 'to, co czynne' AKTYWACJA l. w chemii i technice 'pobudzanie do działania albo wzmaganie działania jakiegoś organizmu albo mechanizmu': Aktywacja wielu procesów chemicznych wiąże się z dostarczeniem do pewnego układu określonej porcji energii. 2. w telekomunikacji 'włączenie telefonu (zwłaszcza telefonu komórkowego) do odpowiedniej sieci, rozpoczynające i gwarantujące jego działanie': Aktywacja usługi DUAL NTM jest bezpłatna. Za telefon wraz z aktywacją opłata wynosi 432 złote. AKTYWATOR w chemii 'substancja, która po dodaniu do katalizatora przyspiesza pewną reakcję' AKTYWOWAĆ l. w chemii i technice 'pobudzać jakiś mechanizm, organizm lub substancję do działania albo wzmagać ich działanie': Bohaterowie serialu fantastycznego aktywowali olbrzymiego robota, by posłużyć się nim w walce z siłami zła. 2. w telekomunikacji 'włączać telefon, zwłaszcza komórkowy' AKTYWACYJNY l. w chemii i technice 'odnoszący się do aktywacji': Przeprowadzona w laboratorium analiza aktywacyjna. 2. w telekomunikacji 'związany z aktywacją, dający aktywację': Usługi aktywacyjne sieci EPOKA. fr. activation, z łac. activus 'czynny' AKTYWNY l. 'działający lub skłonny do działania, do udziału w czymś, także: energiczny, ruchliwy': Dynamiczny, pełen inicjatywy prezes był najaktywniejszym członkiem organizacji. Dużo pracowała, uprawiała sport i w ogóle prowadziła aktywny tryb życia. 2. w chemii 'zdolny do reakcji chemicznej; także: mający wpływ na jej przebieg': Bardzo aktywny chemicznie pierwiastek. Aktywny składnik reakcji. 3. inaczej: CZYNNY 'o wulkanie: wybuchający co jakiś czas, zdolny do erupcji': Jedynym aktywnym wulkanem w Europie jest Wezuwiusz, wszystkie inne to wulkany wygasłe. AKTYWNOŚĆ l. 'bycie aktywnym': Nauczycielka pochwaliła go za aktywność na lekcji. 2. w chemii 'zdolność do reakcji chemicznej': Aktywność chemiczna chloru. AKTYW 'najbardziej aktywni członkowie jakiejś organizacji': Aktyw związkowy. Aktyw partyjny. AKTYWISTA 'aktywny członek jakiejś organizacji': Aktywiści otrzymali od przewodniczącego okolicznościowe dyplomy. AKTYWIZACJA 'ożywienie czyjejś działalności, robienie aktywnym; także: pobudzenie do działania': Aktywizacja dużych grup społecznych jest możliwa tylko wówczas, gdy są one bezpośrednio zainteresowane określoną i bardzo konkretną działalnością. AKTYWIZOWAĆ 'ożywiać, robić aktywnym; także: pobudzać do działania': Dzieci z młodszych klas należy aktywizować także przez zabawy ruchowe. lać. activus 'czynny', ang. activize AKUMULOWAĆ 'gromadzić coś, zbierać (określenie używane zwykle w terminologii naukowej lub technicznej)': Akumulować kapitał. Akumulować energię elektryczną. AKUMULACJA l. 'gromadzenie albo gromadzenie się czegoś'. Akumulacja ciepła. 2. w ekonomii 'zbieranie i przeznaczanie środków finansowych na inwestycje oraz zwiększanie zasobów i rezerw, a nie na bieżącą konsumpcję': Środki przeznaczone na akumulację powinny znacznie wzrosnąć w przyszłym roku finansowym. AKUMULATOR 'urządzenie do magazynowania energii, np. bateria w samochodzie, doładowywana podczas ruchu silnika': Nie mógł zapalić samochodu, musiał doładować akumulator za pomocą prostownika i oczyścić klemy. AKUMULATOROWY 'związany z akumulatorem': Bateria akumulatorowa w latarce. () Wózek akumulatorowy 'niewielki pojazd napędzany silnikiem elektrycznym pobierającym prąd z dużych akumulatorów' AKUMULACYJNY l. 'związany z akumulacją - gromadzeniem się czegoś': Zjawiska akumulacyjne w geologii. O Piec akumulacyjny 'piec używany np. do ogrzewania mieszkania, który gromadzi energię elektryczną, a następnie oddaje ją w postaci ciepła. 2. w ekonomii 'związany ze środkami przeznaczonymi na inwestycje' Zob. też: kumulacja. lać. accumulatio 'nagromadzenie' AKUPRESURA 'wywodząca się z Chin metoda leczenia, polegająca na masowaniu biologicznie aktywnych okolic ciała koniuszkami palców': Akupresurajest metodą pokrewną akupunkturze, leczyć nią można wiele dolegliwości, przede wszystkim stany bólowe. AKUPRESURZYSTA 'osoba, która zna zasady akupre-sury i leczy innych za pomocą tej metody': Akupresurzy-sta masował kolejne okolice jego ciała okrężnymi ruchami koniuszków palców przy lekkim nacisku. ang. acupressure na wzór: acupuncure (znanej już od wieków, także w Europie) i łac. pressura 'nacisk' AKUPUNKTURA 'wywodząca się z Chin metoda leczenia, polegająca na wbijaniu cienkich, zwykle: złotych i srebrnych, igieł w ściśle określone punkty ciała na czas od kilku sekund do kilku godzin': Akupunktura jest uznaną w kręgach medycznych metodą leczenia takich chorób jak reumatyzm i nerwobóle. AKUPUNKTURZYSTA 'osoba, która zna zasady akupunktury i leczy innych za pomocą tej metody': Akupun-kturzysta wbijał igły na czas potrzebny do przepływu energii wzdłuż linii energetycznych jej ciała. ang. acupuncture od łac. acus 'igła', punctura 'ukłucie' 19 AKUSTYKA AKWIZYCJA AKUSTYKA l. 'jeden z działów fizyki - nauka o dźwięku' 2. 'warunki rozchodzenia się dźwięków w pewnym pomieszczeniu lub na pewnej przestrzeni': Koncert odbył się w sali mającej bardzo dobrą akustykę. AKUSTYK l. 'fizyk prowadzący badania w zakresie akustyki' 2. 'specjalista od rozchodzenia się dźwięków w pewnym pomieszczeniu': Akustyk ocenił, że dla dobrego nagłośnienia sali trzeba powiększyć o 20% moc kolumn. AKUSTYCZNY l. 'związany z dźwiękiem; zapewniający dobre rozchodzenie się dźwięków i nie powodujący ich deformacji': Efekty akustyczne w filmie. Akustyczne wnętrze sali koncertowej. 2. 'nieizolujący od hałasów': Akustyczne mieszkanie w bloku. fr. acoustique odgr. akoustikós 'dotyczący słuchu' AKUSZERIA inaczej: POŁOŻNICTWO 'dział medycyny zajmujący się przebiegiem ciąży, porodem i okresem poporodowym': Akuszeria jako specjalność medyczna jest blisko powiązana z ginekologią. AKUSZER inaczej: POŁOŻNIK 'lekarz, specjalista w zakresie położnictwa': Akuszer opiekuje się kobietą w czasie ciąży. AKUSZERKA inaczej: POŁOŻNA 'pielęgniarka specjalizująca się w udzielaniu pomocy przy porodach': Urodziła dziecko w domu w obecności tylko akuszerki. fr. accoucheur AKWAFORTA l. 'technika graficzna, polegająca na wykonaniu rysunku igłą na metalowej płycie pokrytej np. woskiem, następnie poddaniu płyty działaniu kwasu azotowego, który wytrawia szczeliny w miejscach, w których - wykonując rysunek - wy drapano wosk, wreszcie - pokryciu płyty farbą i odbijaniu rysunku': W akwaforcie wykorzystuje się najczęściej płyty miedziane. 2. 'rycina wykonana tą techniką': W muzeum oglądali akwaforty z XVI w. AKWAFORCISTA 'grafik posługujący się akwafortą': Do najwybitniejszych akwaforcistów zaliczany jest m.in. Rembrandt. wl. acquaforte, dosłownie 'mocna woda' AKWALUNG 'zamocowany na ciele płetwonurka aparat do oddychania pod wodą': Akwalung składa się m.in. z butli ze sprężonym powietrzem, rury doprowadzającej i ustnika. amer. aqualung, pierwotnie nazwa zastrzeżona przez twórców; od łac. aqua 'woda' i ang. lung 'płuco' AKWAMARYN albo AKWAMARYNA 'niebieski lub niebieskozielony, przezroczysty kamień szlachetny, odmiana berylu': Najbardziej znane odmiany berylu to szmaragd - kamień zielony, i akwamaryn - niebieski lub niebieskozielony. od łac. aqua marina 'woda morska' w wielu językach AKWANAUTYKA 'badania podwodne, zwłaszcza badania nad możliwością przebywania przez człowieka przez dłuższy czas pod wodą': Badania w zakresie ak-wanautyki rozpoczęto w połowie XX w. po wynalezieniu akwalungu. AKWANAUTA 'osoba, która prowadzi badania podwodne, najczęściej płetwonurek z akwalungiem' AKWANAUTYCZNY 'związany z akwanautyką': Badania akwanautyczne. Sprzęt akwanautyczny. amer. aquanaut od łac. aqua 'woda' i gr. nautes 'żeglarz' AKWARELA l. 'farba malarska rozpuszczalna w wodzie': Oglądała portrecik malowany akwarelą na papierze. 2. 'technika malarska polegająca na stosowaniu farb rozpuszczalnych w wodzie': Był mistrzem akwareli. 3 'obraz namalowany farbami wodnymi': Kupił na licytacji śliczną akwarelę. AKWARELISTA 'malarz posługujący się techniką akwareli': Akwareliści muszą odznaczać się wielką wprawą, ponieważ uprawiana przez nich technika w zasadzie nie pozwala na nanoszenie poprawek. AKWARELOWY 'związany z akwarelą: farbą, techniką lub obrazem': Farby akwarelowe. Technika akwarelowa. Obrazek akwarelowy. wl. acquarello od łac. aqua 'woda' AKWAWITA inaczej: AQUA VITAE (czytaj akfa wite) 'woda życia - żartobliwe określenie wódki': Panowie już na pierwszym postoju postanowili się pokrzepić ak-wawitą. łac. aqua vitae AKWEDUKT 'naziemny wodociąg wraz z podtrzymującą go konstrukcją, prowadzący wodę nad rzekami, dolinami itd. z miejsc wyżej do niżej położonych na zasadzie naturalnego spadku': Akwedukty budowano głównie w starożytności i średniowieczu. łac. aquaeductus AKWEN oficj. 'określony obszar wodny lub jego część': Akwen Morza Śródziemnego. Akwen Bałtyku. Akwen portowy. od łac. aqua 'woda', na wzór słowa: teren AKWIZYCJA 'pozyskiwanie przez jakąś firmę, przedsiębiorstwo, instytucję klientów przez zbieranie zamówień na towar lub zawieranie umów o usługi': Od lat zajmował się akwizycją, dopiero ostatnio przeszedł do planowania. AKWIZYTOR 'pracownik jakiejś firmy, przedsiębiorstwa itp. zajmujący się akwizycją, agent handlowy; także: osoba proponująca kupno towarów w sprzedaży obnośnej': Karierę rozpoczynał jako akwizytor mało znanej firmy z branży chemicznej. 20 Al ALCHEMIA | UWAGA: wyraz nadużywany w odniesieniu do pracowni-| ków oferujących towar w sprzedaży obnośnej; tradycyjnie || nazywało się ich komiwojażerami. z łac. acquisitio 'nabywanie, (po)zyskiwanie' i acquisitor 'pozyskujący' Al symbol pierwiastka chemicznego: glin (zob. pod hasłem ALUMINIUM) A LA 'na sposób, w rodzaju, tak jak - wyrażenie najczęściej używane w odniesieniu do sposobu przyrządzenia różnych potraw': Kurczęta nadziewane a la Sapieha są przyrządzane tak, jak niegdyś przyrządzali je kucharze na dworze Sapiehów. Na koniec przyjęcia Jasiek, nasz przemiły gospodarz, podał ukręcone przez siebie lody, zapowiadając: - Proszę państwa, teraz lody a la Jan. fr. a la ALABASTER 'drobnoziarnisty biały minerał, odmiana gipsu': Alabaster jest od bardzo dawnych czasów stosowany jako materiał do wyrabiania rzeźb i ozdobnych przedmiotów. ALABASTROWY l. 'wykonany z alabastru': Alabastrowy posąg. Alabastrowa waza. 2. 'właściwy alabastrowi, mający kolor alabastru': Alabastrowa biel. Alabastrowe dłonie. tac. alabaster od gr. alabastros A LA CARTE (czytaj: alakart) 'według jadłospisu, do wyboru - wyrażenie używane przy zamawianiu potraw w restauracji': Zupy możemy wybierać a la carte. Komponować posiłek a la carte. fr. a la carte 'według karty' A LA DIABLE (czytaj: aladjabi) 'o potrawie: przyrządzona w bardzo ostrym, pikantnym sosie': Zraziki a la diable. fr. a la diable, dosłownie 'na sposób diabelski' A LA FOURCHETTE (czytaj: alafurszet) 'o przyjęciu, posiłku: taki, na którym podano zimne mięsa, wędliny i potrawy, które można spożywać wyłącznie za pomocą widelca': Zaprosili nas na śniadanie a la fourchette. fr. a la fourchette 'na widelec' A LA LONGUE (czytaj: alaląg) 'na dłuższy czas, z czasem, po dłuższym czasie': Filuternie zapytała go: - Czy chodzi o znajomość a la longue? fr. a la longue A LA MODĘ (czytaj: alamod) 'o stroju lub osobie: modny - przymiotnik; o zachowaniu lub sposobie ubrania: modnie - przysłówek': Kawaler a la modę. Była ubrana a la modę. fr. a la modę ALASZ 'likier kminkowy': Zazwyczaj alasz jest doprawiany różnymi korzeniami i ziołami, np. anyżkiem. od nazwy miejscowości Allasz (lub inaczej: Alażi) koło Rygi ALBIGENS 'członek sekty chrześcijańskiej działającej w XII i I połowie XIII w. w południowej Francji, u-znającej, że w świecie działają dwa przeciwstawne pierwiastki: dobro i zło, przy czym ciało człowieka jest związane z tym drugim, co oznacza nakaz skrajnej asce-zy dla oczyszczenia się z grzechów i osiągnięcia zbawienia': Albigensi byli odłamem większego ruchu katarów, odznaczali się wielką pobożnością i ascetycznym trybem życia. Ich wytępienie z niebywałym okrucieństwem opisuje m.in. Zbigniew Herbert w tomie swych szkiców "Barbarzyńca w ogrodzie". od nazwy miasta Albi w południowej Francji, będącego - oprócz Tuluzy -jednym z centrów tego ruchu religijnego ALBINIZM inaczej: BIELACTWO 'wrodzony brak pigmentu w skórze, włosach i oczach człowieka oraz zwierząt, a także brak chlorofilu u roślin': Albinizmjest dziedziczny. ALBINOS 'osoba dotknięta albinizmem, także - dotknięte albinizmem zwierzę lub roślina': Albinosi mają białą albo różowawą skórę, białe włosy i różowe tęczówki oczu. hiszp. albinos od: albo 'biały' ALBION 'dawna nazwa Anglii oraz Wielkiej Brytanii, dziś używana niekiedy w stylizowanych poetycko tekstach, zwłaszcza takich, w których mowa o historii lub literaturze': Nazwa Albion występuje już u historyków starożytnych. Dzieje Albionu. Wielcy poeci Albionu. ang. Albion od fac. albus 'biały' (najpewniej chodziło o białe wybrzeże klifowe w pobliżu Dover) ALBUM l. 'księga z takimi kartami, w które można wkładać albo wklejać znaczki czy fotografie': Przeglądał album z rodzinnymi fotografiami. 2. 'książka, której zasadniczą część stanowią reprodukcje obrazów': Album malarstwa polskiego. 3. 'jedna lub dwie razem oprawione płyty kompaktowe bądź kasety zawierające nowe utwory jakiegoś wykonawcy, zespołu, orkiestry': Na urodziny dostał najnowszy album swojego ulubionego zespołu. 4. 'szkicownik malarza lub grafika' 5. 'na wyższej uczelni: księga, w którą wpisani są wszyscy studenci': Każdy student miał w indeksie wpisany swój numer w albumie, d.przestarz. 'ozdobny zeszyt, do którego wpisywano wiersze i sentencje na pamiątkę; pamiętnik' ALBUMOWY 'będący albumem, związany z albumem - książką, której zasadniczą część stanowią reprodukcje obrazów': Albumowe wydanie książki o Warszawie. lać. album 'białość, biel; biała tablica, karta; rejestr imienny' ALCHEMIA 'nauka tajemna, uprawiana głównie w średniowieczu, która za cel stawiała sobie wynalezienie kamienia filozoficznego, mającego magiczną moc, m.in. zdolnego przemieniać różne substancje w złoto i leczyć choroby': Alchemia była poprzedniczką dzisiejszej chemii. 21 ALDEHYD II ALFA ALCHEMIK 'średniowieczny uczony zajmujący się alchemią': Alchemicy nie zdołali oczywiście stworzyć kamienia filozoficznego, ale ich doświadczenia wzbogaciły znacznie wiedzę naukową i przyczyniły się do odkrycia wielu nieznanych wcześniej substancji. niem. Alchimie z ar. al.-kimiya 'sztuka topienia (substancji)' ALDEHYD w chemii 'związek organiczny powstający w wyniku utleniania alkoholu': Aldehydy są związkami bardzo aktywnymi chemicznie, powszechnie używanymi w przemyśle, m.in. w przemyśle tworzyw sztucznych, przemyśle kosmetycznym i spożywczym. ALDEHYD MRÓWKOWY zob. FORMALDEHYD ALDEHYDOWY w chemii 'związany z aldehydem' <) Grupa aldehydowa 'występująca w każdym aldehydzie grupa: atom węgla i atom wodoru powiązane z atomem węgla' n.-tac. al(coholus) dehyd(rogenatus) 'alkohol odwodorowiony, tj. pozbawiony wodoru w wyniku utleniania' ALEA IACTA EST (czytaj: aleajakta est) 'kości zostały rzucone - słowa wypowiedziane przez Juliusza Cezara po przekroczeniu ze swymi oddziałami rzeki Rubikon, co wiązało się ze złamaniem zakazu wprowadzania na teren Italii wojska i oznaczało rozpoczęcie wojny domowej; dziś niekiedy używane w przenośnym sensie: zapadła nieodwołalnie decyzja o rozpoczęciu jakiegoś ryzykownego działania'. Panowie oficerowie - przemówił generał - alea iacta est, kości rzucone, jutro rozpoczynamy działania. lać. alea iacta est ALEGORIA 'obrazowe przedstawienie czegoś w dziele sztuki pod inną postacią, najczęściej: motyw lub zespół motywów obrazujący pewne pojęcie abstrakcyjne': Postać kościstej niewiasty z kosą jest często występującą w sztuce średniowiecznej alegorią śmierci. ALEGORYCZNY 'mający cechy alegorii, będący alegorią': Do najczęstszych w sztuce popularnej alegorycznych motywów należy serce przeszyte strzałą. ALEGORYZOWAĆ 'nadawać czemuś sens alegoryczny; rzadziej: posługiwać się alegorią': Uważał, że nie należy alegoryzować wszystkich postaci w dawnych bajkach, wiele z nich oznacza rzeczywiście te osoby, które zostały nazwane, natomiast dopiero cały utwór ma sens przenośni. ALEGORYKA 'zespół alegorii występujących w jakimś dziele, charakterystycznych dla pewnego okresu, odpowiadających pewnemu pojęciu itd.': Bogata alegoryka średniowiecza. Alegoryka miłości. gr. allegoria ALEGORYZM 'tendencja w sztuce polegająca na szczególnie częstym stosowaniu alegorii': Alegoryzm był szczególnie silny w sztuce średniowiecza i baroku. fr. allegorisme ALEMBIK l. przestarz. 'aparat do destylacji alkoholu, olejków lub naczynie do topienia kruszców' 2. inaczej: PRZEPALANKA 'gatunek wytrawnej wódki' lać. śr. alembicum, w l. znaczeniu ALERGIA inaczej: UCZULENIE 'nadwrażliwość na pewne substancje, które w zetknięciu z organizmem wywołują takie objawy, jak np.: plamy na skórze, wysypkę, katar, duszności itd.': Alergia na białko zwierzęce. ALERGEN w medycynie 'czynnik wywołujący alergię': Do najczęstszych alergenów należą: białko zwierzęce, pyłki kwitnących roślin, kurz i sierść zwierząt. ALERGIK inaczej: UCZULENIOWIEC 'osoba cierpiąca na alergię': Obecnie bardzo duża część dzieci to alergicy - przypuszcza się, że jest to jednym z efektów zatrucia środowiska i chemizacji produktów spożywczych. ALERGIZOWAĆ w medycynie inaczej: UCZULAĆ 'wywoływać alergię': Do słabo alergizujących odmian mięsa należy mięso z indyka i królika. ALERGICZNY 'związany z alergią, wywołany przez alergię, cierpiący na alergię': Alergiczna wysypka. Alergiczne dziecko. fr. allergie ALERGOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się badaniem alergii i opracowywaniem metod zapobiegania im i leczenia ich': Alergologia zajmuje się m.in. opracowywaniem testów pozwalających na rozpoznanie substancji, na które ktoś jest uczulony. ALERGOLOG 'lekarz - specjalista w zakresie alergolo-gii': Po serii testów alergolog stwierdził, że jest uczulona na pyłki kwitnącej lipy. ALERGOLOGICZNY 'związany z alergologią': Leczenie alergologiczne. Preparaty alergologiczne. złożenie słowa: alergia i cząstki: -logia odgr. logos 'nauka, słowo' ALERT l. 'stan gotowości, ogłaszany w jakiejś organizacji, wzywający do pewnych działań': Alert harcerski. W oddziałach ogłoszono alert. 2. w fizyce Ziemi 'międzynarodowe pogotowie obserwacyjne w okresach wzmożonej aktywności Słońca lub zaburzeń magnetycznych, ogłaszane przez odpowiednie organizacje naukowe' fr. alerte od: a 1'erte 'baczność, uwaga' I ALFA 'pierwsza litera greckiego alfabetu: duża: A, mała: a. II ALFA w fizyce 'przymiotnik oznaczający jeden z typów rozpadu promieniotwórczego, powstające w jego czasie cząstki i promieniowanie' () Cząstka alfa 'jądro atomu helu, z dwoma neutronami i dwoma protonami' Rozpad alfa 'jeden z typów rozpadu promieniotwórczego, podczas którego emitowane są cząstki alfa' () Promienie alfa 'strumień cząstek alfa, wydzielany podczas rozpadu promieniotwórczego alfa' od nazwy pierwszej litery greckiego alfabetu: a - alfa 22 III ALFA ALIMENTY III ALFA w astronomii 'oznaczenie najjaśniejszej gwiazdy w jakimś gwiazdozbiorze': Alfa Centauri to jedna z gwiazd najbliższych Słońca. od nazwy pierwszej litery greckiego alfabetu: a - alfa ALFA I OMEGA l. książk. 'początek i koniec': Narodziny i śmierć - oto alfa i omega życia człowieka, jego początek i koniec. 2. 'osoba, która wie wszystko z jakiejś dziedziny; także: coś, co jest wielkim autorytetem': Profesor był alfą i omegą w dziedzinie prawa karnego. Ten podręcznik stał się dla niego alfą i omegą. 3. 'w Biblii: Bóg' od nazwy pierwszej i ostatniej litery greckiego alfabetu: a i omega ALFONS 'mężczyzna zapewniający prostytutce ochronę i utrzymujący się z jej zarobków': Alfonsowi musiała oddawać połowę pieniędzy, które otrzymywała od klientów. fr. alphonse od imienia bohatera sztuki Aleksandra Dumasa (syna) "Monsieur Alphonse" AL FRESCO zob. FRESK ALGA 'prosta pod względem budowy roślina, pozbawiona liści, korzeni i pnia; glon, wodorost': Algi występują w miejscach wilgotnych i we wszystkich rodzajach wód. ALGINA 'galaretowata, kleista substancja otrzymywana z alg': Alginajest stosowana w wielu dziedzinach przemysłu, m.in. we włókienniczym, spożywczym i kosmetycznym. lać. alga ALGONKIŃSKA ERA zob. PROTEROZOICZNA ERA ALGORYTM 'przepis postępowania, składający się z kolejnych poleceń, które należy wykonać, by rozwiązać jakieś zadanie lub osiągnąć pewien cel': Algorytmy, pierwotnie stosowane głównie w matematyce, są obecnie podstawowym pojęciem odnoszącym się do programów komputerowych, a także wielu dziedzin życia. Przykładem prostego algorytmu jest przepis kucharski. ALGORYTMICZNY 'ujęty w algorytm, będący algorytmem': Algorytmiczne rozwiązanie problemu. Algorytmiczny przepis. lać. sr. agorithmus od przydomka uczonego perskiego: al-Chwais- ALIANS 'sojusz polityczny, zwłaszcza przymierze między jakimiś państwami': Alians między Polską i Francją. Nietrwałe alianse między partiami. ALIANT wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: ALIANCI l. 'sprzymierzeniec, sojusznik': Dla aliantów Stanów Zjednoczonych oznacza to niepokój i zamęt. 2. 'w okresie II wojny światowej: państwa sprzymierzone w koalicji antyhitlerowskiej': Lądowanie aliantów w Normandii w 1944 roku. ALIANCKI l. 'sojuszniczy': Wojska alianckie pokonały Irak. 2. 'należący do aliantów - państw koalicji antyhitlerowskiej': Armie alianckie spotkały się nad Łabą. •Łfr. alliance 'związek, przymierze' ALIAS inaczej: ZWANY 'łaciński przysłówek, obecnie używany najczęściej wówczas, gdy oprócz imienia właściwego podaje się inne imię, nazwisko, pseudonim itd. jakiejś osoby; dawniej także występujący w innych znaczeniach, np. czyli': Bohaterem "Potopu" jest Kmi-cic, alias Babinicz. lać. alias 'inaczej' ALIAŻ l.przestarz. 'stop metali' 2. książk. 'połączenie jakichś pojęć lub cech abstrakcyjnych': Aliaż pojęcia sprawiedliwości i równości. Aliaż patosu i śmieszności. fr. alliage 'stop' ALIBI 'dowód, że osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa była gdzie indziej wówczas, gdy je popełniono': Miał niezbite alibi - w czasie, gdy popełniono kradzież, był operowany w szpitalu. lać. alibi 'gdzie indziej' ALIENACJA 'przykry stan umysłu, który przejawia się poczuciem obcości; wyobcowanie, odizolowanie się od środowiska': Zmianie miejsca pracy może towarzyszyć alienacja. ALIENOWAĆ SIĘ, WYALIENOWAĆ SIĘ 'ulegać alienacji, przeżywać alienację': Czułem się kompletnie wyalienowany, z nikim nie mogłem nawiązać kontaktu. lać. alienatio 'oddalenie, odstręczenie' od: alienus 'należący do kogo innego,obcy,cudzy' ALIMENTY 'ustalane sądownie środki, które pewna osoba musi łożyć na utrzymanie krewnych w linii prostej, niezdolnych do samodzielnego utrzymania się, najczęściej pieniądze na utrzymanie dzieci, które po rozwodzie łoży ten z rodziców, z którym dzieci nie mieszkają': Na rozprawie ustalono wysokość alimentów. Po rozwodzie płacił alimenty na dwójkę swoich dzieci. ALIMENTACJA l. w prawie 'płacenie alimentów': Uchylanie się od obowiązku alimentacji jest karane przez prawo. 2. w hydrologii 'zasilanie rzek albo jezior w wodę przez źródła, wody gruntowe, deszcz itd.' ALIMENTATOR wprawie 'osoba, która płaci alimenty' ALIMENTOBIORCA wprawie 'osoba, która otrzymuje alimenty' ALIMENTACYJNY w prawie 'związany z płaceniem alimentów': Obowiązek alimentacyjny. O Fundusz alimentacyjny 'utworzony w latach 70. fundusz, z którego wypłaca się alimenty osobom, którym nie wypłacił ich ten, kto jest do tego zobowiązany' od łac. alimentum 'pożywienie, pokarm' 23 A LINEA ALLACH A LINEA 'od linii - od początku wiersza albo od nowego wiersza': Pisać a linea. tac. a linea ALINEARNY 'nie wyrażony za pomocą linii, nie ustawiony w linii, nieciągły': Alineamy ornament. Alineame ustawienie. Alineamy porządek. złożenie przedrostka: a- i przymiotnika: linearny ALITERACJA w nauce o literaturze 'celowe powtarzanie tych samych głosek lub liter w jakimś fragmencie tekstu artystycznego, często na początku wyrazu, wersu lub zdania': Wielokrotne powtarzanie głoski "r" w piosence J. K-aczmarskiego "Mury" jest przykładem aliteracji: Wyrwij murom zęby krat, zerwij kajdany, połam bat, a mury runą [...]. fr. alliteration od łac. ad litteram 'do litery' ALKALIA w chemii 'mocne zasady, np. wodorotlenki takich metali jak wapń, potas, węglany sodu i potasu, wodny roztwór amoniaku': Niektóre alkalia mają silne właściwości żrące. ALKALOIDY w chemii 'zasadowe związki organiczne o silnym działaniu fizjologicznym, bardzo często trujące': Do znanych alkaloidów należą m.in. nikotyna, chinina, kofeina, morfina i kokaina. ALKALICZNY w chemii 'mający silne właściwości zasadowe': Roztwór alkaliczny. Metale alkaliczne 'takie metale jak lit, sód, potas, których wodorotlenki są silnymi zasadami'. O Bateria alkaliczna 'bateria, w której elektrolitem jest wodorotlenek jakiegoś metalu alkalicznego, a elektrodą dodatnią zazwyczaj tlenek rtęci': Baterie alkaliczne odznaczają się dużą trwałością oraz stałym poziomem napięcia. fr. alcali ALKIERZ l. w architekturze 'narożna, wyodrębniona część budowli, kryta osobnym dachem': Alkierze charakterystyczne sadła starych dworków. 2. 'w dawnych domach: boczny pokój służący za sypialnię' czes. arker; słowo o bardzo długiej etymologii, do czeskiego dostało się przez francuski i niemiecki, w których pierwotnie oznaczało wyodrębnione pomieszczenie w budowli obronnej, z którego strzelali do nieprzyjaciół łucznicy - od łac. arcus 'tuk' ALKOHOL l. w chemii 'związek organiczny zawierający jedną lub wiele grup wodorotlenowych -OH w cząsteczce': Do alkoholi należą m.in. metanol o wzorze CH30H oraz etanol - C2H50H. Ten pierwszy jest silną trucizną, drugi nie jest szkodliwy tylko w niewielkich ilościach. 2. 'alkohol etylowy lub napój zawierający ten alkohol, np. wódka, wino lub piwo': Częste spożywanie alkoholu prowadzi do uzależnienia. ALKOHOLIZACJA l. 'dodawanie do czegoś alkoholu, zazwyczaj nasycanie jakiegoś napoju alkoholem': Alko-holizacja wina. 2. oficj. 'zachęcanie do nadużywania alkoholu, sprawianie, że ktoś go nadużywa': Był zdania, że zniesienie obowiązujących ograniczeń prowadzi do alkoholizacji społeczeństwa. ALKOHOLIZOWAĆ l. 'dodawać do czegoś alkohol, nasycać coś alkoholem': Alkoholizować piwo. 2. oficj. 'zachęcać kogoś do spożywania alkoholu, sprawiać, że ktoś go nadużywa': Zarzucano mu, że alkoholizuje swoje najbliższe otoczenie. ALKOHOLOWY l. w chemii 'związany z alkoholem'. Fermentacja alkoholowa. 2. 'związany z alkoholem etylowym lub spożyciem go, zawierający alkohol': Choroba alkoholowa. Upojenie alkoholowe. Napój alkoholowy. niem. Alkohol, początkowo w języku alchemików, dokąd z ar. al-kuhl 'suchy proszek' ALKOHOLIZM 'choroba alkoholowa: nałogowe picie alkoholu, powodujące negatywne skutki psychiczne i fizjologiczne': Alkoholizm powoduje m.in. uszkodzenia przewodu pokarmowego, trzustki i wątroby. Omawiano metody walki ze społeczną plagą alkoholizmu. ALKOHOLIK 'osoba dotknięta alkoholizmem': Poradnia dla alkoholików. () Anonimowi Alkoholicy 'organizacja alkoholików, którzy starają się pokonać swój nałóg' niem. Alkoholismus ALKOHOLOMETR albo ALKOHOLOMIERZ 'przyrząd do mierzenia zawartości alkoholu w roztworach wodnych'. Alkoholometr wskazuje poziom alkoholu w substancji wodnej w procentach objętości, oznaczanych 0°,1°,100°. złożenie słowa: alkohol i cząstki: -metr (poi. -mierz) od gr. metron 'miara' ALKOMAT 'przyrząd do mierzenia poziomu alkoholu we krwi': Alkomat wykazał we krwi kierowcy prawie 2 promile alkoholu. złożenie słów: alkohol i (auto)mat ALKOWA 'w dawnych domach: wnęka bez okna przylegająca do większego pokoju, często służąca za sypialnię': W alkowie obok pokoju spały dzieci. O Tajemnice alkowy 'tajemnice miłosne lub - w przenośni - sprawy, o których się nie mówi, o których mówić nie wypada': Uznała, że jest wypytywana o zbyt prywatne sprawy, i zastrzegła, że o tajemnicach alkowy mówić nie zamierza. fr. alcóve ALLACH 'Bóg w religii islamskiej': Muzułmanie wierzą w jedynego Boga - Allacha i proroka, który obwieścił ludziom prawdę o nim - Mahometa. ALLACH AKBAR 'Allach jest wszechmocny - formuła muzułmańskiego wyznania wiary': [...] byli pewni, że zguba derwiszów i ich proroka jest nieuchronna, albowiem Anglików nigdy nikt nie zwyciężył. - Akbar Allach! - przerwał wznosząc do góry ręce Idrys - a jednakże zostali zwyciężeni! (Sienkiewicz) ar. Allah 'Bóg' 24 ALLEGRO ALOPATIA ALLEGRO w muzyce l. 'określenie wykonawcze: żywe, szybkie tempo' 2. 'utwór muzyczny albo część cyklicznego dzieła muzycznego wykonywane w szybkim tempie': Allegro z koncertu, sonaty, suity. ALLEGRO ASSAI 'określenie wykonawcze: bardzo szybko' ALLEGRO CON BRIO (czytaj: alegro koń brijo) 'określenie wykonawcze: szybko i z werwą' ALLEGRO CON MOTO (czytaj: alegro koń moto) 'określenie wykonawcze: szybko, ruchliwie' ALLEGRO MAESTOSO (czytaj: alegro maestozo) 'określenie wykonawcze: szybko i z powagą' ALLEGRO MA NON TROPPO 'określenie wykonawcze: umiarkowanie szybko' ALLEGRO MODERATO 'określenie wykonawcze: umiarkowanie szybko' wl. allegro 'żwawy' ALLEL w genetyce 'jeden z pary - lub większej liczby -genów, które zajmuj ą to samo miejsce w chromosomach homologicznych i odpowiadają sobie, lecz warunkują odmienne wykształcenie się pewnej cechy w organizmie': Allele powodują wykształcenie się różnych barw kwiatów groszku. niem. Allel od gr. allelon 'wzajemnie' ALLELUJA l. 'chwalcie Pana-chrześcijańskie wezwanie do złożenia Bogu hołdu jako wyrazu radości': Wiele pieśni kościelnych związanych ze Świętami Wielkanocnymi kończy: alleluja! l.przen. 'Święta Wielkanocne': Życzyli im Wesołego Alleluja. hebr. hallelu-Jah 'chwalcie Boga' ALMA MATER 'uroczyście lub żartobliwie o szkole wyższej, zwłaszcza o uniwersytecie': W 2000 r. odbyły się uroczyste obchody sześćsetlecia krakowskiej Alma Ma-ter. lać. alma mater 'matka karmicielka' - w średniowieczu uniwersytety spełniały cały szereg funkcji opiekuńczych wobec studentów, np. zapewniały im mieszkanie, a uboższym także - wyżywienie ALMANACH l. 'publikacja, periodyczna lub jednorazowa, zawierająca artykuły z jakiejś dziedziny, najczęściej zbiór tekstów literackich różnych autorów': Wziął do ręki almanach literacki z utworami debiutantów. 2. 'dawny kalendarz, zawierający informacje z różnych dziedzin, np. przepowiednie, rady gospodarskie itd.': W almanachach wyczytać można było o miejscach, w których odbywają się jarmarki, o czynnościach gospodarskich w różnych porach roku, prawach, które rządzą pogodą, a także o pieniądzach obowiązujących w różnych krajkach i zasadach ich przeliczania. niem. Almanach ALO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'inny, różny' wskazująca, że nazywają one rzeczy lub osoby inne albo różne od kogoś lub czegoś, np. alochton, alop-lastyka. gr. allos 'inny' ALOCHTON albo ALLOCHTON l. w socjologii 'o-soba, zamieszkuje na jakimś obszarze, ale nie należy do jego rdzennej ludności, jest przybyszem': Dyskutowano o alochtonach, problemie ich napływu, asymilacji i relacjach łączących ich z autochtonami. 2. w geologii 'skała, która na skutek ruchów skorupy ziemskiej przemieściła się w poziomej płaszczyźnie z tego miejsca, gdzie się uformowała' 3. w biologii 'gatunek roślin lub zwierząt, który nie pochodzi z tego obszaru, na którym obecnie występuje': Alochtonemjest w Polsce np. stonka ziemniaczana. ALOCHTONICZNY albo ALLOCHTONICZNY l. w socjologii 'będący alochtonem, taki, który składa się z alochtonów': Ludność autochtoniczna i alochtoniczna. 2. w geologii SKAŁY ALOCHTONICZNE 'skały, które na skutek ruchów skorupy ziemskiej przemieściły się w płaszczyźnie poziomej z tego miejsca, gdzie się uformowały' 3. ORGANIZMY ALOCHTONICZNE w biologii 'gatunek roślin lub zwierząt, niepochodzący z tego obszaru, na którym obecnie występuje' złożenie cząstek: alo- i -chton od gr. chthon 'ziemia', na wzór słowa: autochton ALOKACJA w ekonomii 'przydział środków budżetowych, środków produkcji i materiałów, zwłaszcza przydział na inne niż uprzednio cele': Prezes oświadczył, że nowa sytuacja ekonomiczna zmusza naszą firmę do alokacji środków. ALOKACYJNY w ekonomii 'związany z alokacją': Decyzje alokacyjne. Ryzyko alokacyjne. lać. śr. allocatio ALOKUCJA przestarz. 'uroczyste przemówienie': Wykonał ceremonialny ukłon i rozpoczął alokucję. lać. allocutio I ALPAKA 'spokrewnione z lamą zwierzę domowe, o długiej, miękkiej, zwykle czarnej sierści': Alpaki hoduje się w Ameryce Południowej, w Andach, dla mięsa i wełny, są one też wykorzystywane jako zwierzęta juczne. 2. 'wełna z alpaki; także: lśniąca tkanina z tej wełny': Spódnica z alpaki. hiszp. alpaca z jeż. indiańskich II AKPAKA inaczej: NOWE SREBRO, ARGENTAN 'stop miedzi, cynku i niklu, srebrzystobiałej barwy': Al-pakajest m.in. wykorzystywana do wytwarzania narzędzi medycznych i w jubilerstwie. niem. Alpaka, Neusiłber ALOPATIA w medycynie 'metoda leczenia, polegająca na stosowaniu środków przeciwstawnych do objawów choroby': Alopatia i homeopatia to przeciwstawne metody leczenia. 25 ALOPLASTYKA ALTERNACJA ALOPATA 'lekarz stosujący aleopatię': Był przekonanym alopatą, nie dowierzającym środkom homeopatycz-nym. Uważał, że przeciwne leczy się przeciwnym, a nie, jak głosi homeopatia, podobne - podobnym. ALOPATYCZNY w medycynie 'związany z alopatią': Środki alopatyczne. Leczenie alopatyczne. ang. allopathy, odgr. allos 'inny, różny' i pathos (m.in.) 'cierpienie' ALOPLASTYKA w medycynie 'zastępowanie uszkodzonych tkanek ludzkich wkładkami z tworzyw sztucznych i metali': Dzięki aloplastyce możliwe jest przywrócenie pierwotnego wyglądu i możliwości poruszania się wielu ofiarom wypadków. ALOPLASTYCZNY w medycynie 'związany z alopla-styką': Operacja aloplastyczna. Wkładki aloplastyczne. złożenie cząstki: alo- i słowa: plastyka ALOTROPIA w chemii 'występowanie pewnych pierwiastków w stanie wolnym, w tym samym stanie skupienia w dwu lub kilku odmianach różniących się właściwościami chemicznymi i fizycznymi': Przykładem alotro-piijest występowanie węgla w postaci grafitu i postaci diamentu oraz występowanie tlenu w normalnej, najczęstszej postaci oraz w postaci ozonu. ALOTROPOWY w chemii 'związany z alotropią, przejawiający alotropię': Odmiany alotropowe pierwiastków. Pierwiastki alotropowe: węgiel, siarka i fosfor. złożenie cząstki: alo- i tropią od gr. trópos 'zwrot, obrót' AL PARI rzadziej: A PARI w bankowości 'o kursie papierów wartościowych: na równi z wartością nominalną': Kurs al pari. Wyżej, niżej pari 'wyżej, niżej niż wartość nominalna' wł. alpari 'na równi' ALPINARIUM 'ogród z odpowiednio przygotowanym skalnym podłożem, w którym posadzone są rośliny wysokogórskie': Zwiedzili Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem i obejrzeli piękne alpinarium. od nazwy: Alpy, na wzór słowa: akwarium ALPINIZM inaczej: ALPINISTYKA 'górski sport wyczynowy polegający na zdobywaniu wysokich, zwykle oblodzonych szczytów przy użyciu specjalnego sprzętu': Taternictwo jest jedną z odmian alpinizmu. ALPINISTA 'sportowiec uprawiający alpinizm': Alpiniści posługują się linami, hakami i czekanem, mają też specjalne stroje oraz buty z kolcami i zaczepami. od nazwy: Alpy ALT w muzyce l. 'niski głos żeński lub chłopięcy': Nucić, śpiewać altem. Kompozycja na alt. Głęboki alt. 2. 'osoba śpiewająca takim głosem': Zaangażować alt, alty (kobietę, kobiety) albo: alta, altów (chłopca, chłopców). Światowej sławy alt. Aria alta. 3. 'głos środkowy między sopranem a tenorem w chórze lub w instrumentalnym utworze polifonicznym' 4. śród. 'instrument muzyczny o skali zbliżonej do skali głosu altowego, np. flet altowy, saksofon altowy': Grać na alcie. ALCISTA albo ALTYSTA l. 'osoba śpiewająca altem, niskim głosem żeńskim lub chłopięcym': Głos, śpiew al-cisty (altysty). 2. 'muzyk grający na altówce; altowiolista (altowiolinista)': Gra alcisty (altysty). Alcista (altysta) gra, wykonuje utwór. 3. 'muzyk grający na instrumencie o skali zbliżonej do skali głosu altowego, np. na flecie altowym lub saksofonie altowym' ALTOWY w muzyce l. 'odnoszący się do niskiego głosu żeńskiego lub chłopięcego': Głos altowy. 2. 'odnoszący się do głosu środkowego między sopranem a tenorem w chórze lub w instrumentalnym utworze polifonicznym': Partia altowa kwartetu. 3. 'odnoszący się do instrumentu muzycznego o skali zbliżonej do skali głosu altowego': Saksofon altowy 'rodzaj saksofonu o skali zbliżonej do skali głosu altowego; skrót: as': 65-letni dziś Argentyń-czyk Gato Barbieri sięgnął po saksofon tenorowy w wieku 20 lat, mając już za sobą doświadczenia z klarnetem i saksofonem altowym. niem. Alt ALTANA 'niewielka, lekka budowla w ogrodzie, parku lub na działce, zwykle obsadzona roślinami, służąca jako miejsce odpoczynku': Z ogrodowej altany wojewoda zdyszany bieży w zamek z wściekłością i trwogą. (Mickiewicz) wl. altana ALTEMBAS inaczej: ZŁOTOGŁÓW 'ciężka, bardzo kosztowna tkanina jedwabna, przetykana złotymi nitkami': Król kazał ozdobić łoże altembasem. Szaty z altembasu. w dawnej polszczyźnie od tur. altyn 'złoto', baz 'płótno' ALTERA PARS książk. 'druga strona - w sporze, dyskusji, sądzie itd.': Wysłuchał jego oskarżeń, ale oświadczył, że decyzję podejmie dopiero wówczas, gdy dowie się co ma na ten temat do powiedzenia altera pars. lać. altera pars 'druga część' ALTER EGO książk. l. 'bardzo bliski przyjaciel': Janek był moim alter ego, mogłem mu zaufać w każdej sytuacji, rozumiał wszystkie moje problemy, myślał i działał tak jak ja. 2. 'postać literacka lub filmowa, która wyraża uczucia i poglądy autora lub reżysera, jakby "zastępuje go" w utworze': We wczesnych utworach Mickiewicza i Słowackiego bohaterowie są często alter ego autora, myślą i działają tak jak on, wyrażają jego uczucia. lać. alter ego 'drugie ja' ALTERNACJA l. w językoznawstwie 'regularna wymiana spokrewnionych głosek w cząstkach wyrazów': Przykładem altemacji głoski "o" i "ó" są wyrazy: mowa -mów, krowa - krów; zaś altemacji "rz" i "r": wierzę -wiara, mierzę-miara, l. w architekturze 'naprzemienny układ elementów jakiejś budowli': Altemacja kolumn o różnym stylu. 3. rząd. 'wymienne występowanie czegoś': Altemacja elementów zbioru. 26 ALTERNATOR ALZHEIMER ALTERNOWAĆ l. w językoznawstwie 'o głoskach lub innych elementach języka: występować wymiennie, obocznie': W wyrazach: czernić - czarny i bielić - biały altemują głoski: "e" i "a". 2. w architekturze 'o elementach jakiejś budowli: występować naprzemiennie' 3. rząd. 'występować wymiennie': Altemujące wartości. ALTERNANT w językoznawstwie 'element podlegający altemacji' ALTERNACYJNY 'wymienny' O Języki altemacyjne 'języki, w których głównym sposobem wyrażania kategorii gramatycznych, np. kategorii przypadka, są regularne wymiany samogłoskowe w rdzeniach wyrazów': Do języków altemacyjnych należą np. języki semito-chami-ckie w północnej Afryce. łac. altematio ALTERNATOR w technice 'prądnica wytwarzająca prąd zmienny, połączona w jedno urządzenie z prostownikiem przekształcającym go na prąd stały': W czasie ruchu silnika alternator wytwarza prąd doładowujący akumulator i zasilający instalację elektryczną w samochodzie. ang. alternator ALTERNATYWA l. 'dwie wykluczające się możliwości; albo - albo': Mieliśmy przed sobą alternatywę: natychmiast opuścić przyjęcie albo pozostać do rana. Stanąłem przed alternatywą: nauka albo praca. 2. 'inne rozwiązanie, inne możliwości': Nie ma także alternatywy dla włączenia się do zachodniego nurtu cywilizacyjnego. UWAGA: wyraz używany także w znaczeniu 'jedna z kilku możliwości', co nie jest poprawne, np.: "Polska ma przed sobą dwie alternatywy: być skansenem Europy bądź jej normalnym składnikiem" (poprawnie: Polska ma przed sobą dwie możliwości..). ALTERNATYWNY 'taki, który daje możność wyboru jednej z dwóch możliwości': Masz tu rozwiązanie alternatywne; którą możliwość wybierzesz, zależy od ciebie. UWAGA: wyraz używany w znaczeniu 'inny', co nie jest poprawne: "Alternatywny program gospodarczy" (poprawnie: konkurencyjny program gospodarczy), "alternatywny pomysł" (poprawnie: inny pomyśl), "alternatywne myślenie" (poprawnie: inny sposób myślenia). fr. altemative z łac. altemare 'zmieniać, robić coś na przemian; być niepewnym, niezdecydowanym' ALTRUIZM 'bezinteresowne działanie dla dobra innych ludzi i zdolność do poświęceń dla nich': Szanowali go za altruizm, z którym niósł ludziom pomoc, poświęcając swój czas, wysiłek, a nierzadko też pieniądze. ALTRUISTA 'osoba odznaczające się altruizmem': Nie był ani altruistą, ani egoistą, kierował się w życiu przede wszystkim swój ą korzyścią, ale nigdy nie naraził dla niej na szwank dobra kogoś innego. ALTRUISTYCZNY 'związany z altruizmem, wynikający z altruizmu': Altruistyczne podejście do życia. Altruistyczne zasady. Altruistyczna pomoc. fr. altruisme od łac. alter 'inny' ALUMINIUM inaczej: GLIN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 13 i masie atomowej 26,98, symbol AL: srebrzystobiały, lekki metal': Aluminium jest metalem wykorzystywanym w różnorodnych gałęziach przemysłu, np. w przemyśle samolotowym i samochodowym ze stopów aluminium wykonuje się wiele lekkich, mocnych i odpornych na korozję części. ALUMINIOWAĆ 'pokrywać powierzchnię przedmiotów warstwą aluminium': Przedmioty żelazne najczęściej aluminiuje się dla ochrony przed korozją lub dla nadania im odpowiedniej żaroodpomości. ALUMINIOWY 'wytworzony z aluminium, zawierający aluminium': Folia aluminiowa. Stop aluminiowy. UWAGA: słowo aluminium jest raczej używane w technice, zaś glin - w chemii. Ostatnio w języku polskim coraz częściej spotyka się przeniesione z języka niemieckiego złożenia: alufelgi i alufolia. Bardziej zrozumiałe od nich i poprawniejsze są polskie 'wyrażenia: felgi aluminiowe i folia aluminiowa. n.-fac. aluminium ALUMN l. inaczej: KLERYK 'słuchacz seminarium duchownego': W naszym seminarium było 200 alumnów. 2. 'w dawnej Polsce: uczeń bezpłatnie kształcony w jakiejś szkole i utrzymywany przez nią' 3. 'w krajach anglosaskich: uczeń pewnych szkół, zwłaszcza szkół wyższych': Alumn Uniwersytetu Harvarda. ALUMNAT 'w dawnej Polsce: szkoła, w której młodzież kształciła się bezpłatnie, otrzymując środki na utrzymanie i miejsce do mieszkania' lać. alumnus 'wychowanek' ALUWIUM w geologii 'sypki materiał skalny nanoszony przez rzeki': Aluwia osadzają się szczególnie w deltach rzek i okolicach zapór. ALUWIALNY 'naniesiony przez rzeki': Osady aluwial-ne. Aluwialne złoża diamentów. niem. Alluvium od łac. alluvium 'naniesiony przez wodę muł' ALUZJA 'danie czegoś do zrozumienia, napomknienie o czymś, powiedzenie czegoś drogą okrężną, nie wprost, lecz tak, aby wywołać pewne skojarzenia (często będące przytykiem lub złośliwością pod adresem rozmówcy)': Powiedzenie o starym koźle było aluzją do jego wieku. Sypią się przy tym pomówienia i aluzje osobiste. ALUZYJNY 'taki, który opiera się na aluzji, pełen aluzji': Ten wiersz ma charakter aluzyjny. Aluzyjna wypowiedź. lać. allusio 'igranie z czymś' od: alludere 'igrać, żartować' ALZHEIMER (czytaj: alc-hajmer), CHOROBA ALZHEI-MERA 'choroba polegająca na zaniku kory mózgowej 27 AŁUN AMATOR w przednich i bocznych częściach mózgu, której objawami są m.in. otępienie, zanik pamięci i osobowości': Choroba Alzheimera atakuje najczęściej osoby między 50. a 60. rokiem życia, dotąd nie wynaleziono na nią skutecznego lekarstwa, choć choruje na nią ponad 5% osób. od nazwiska Aloisa Alzheimera (1864-1915), niemieckiego neurologa, który opisał tę chorobę AŁUN 'związek chemiczny: uwodniony siarczan glino-wo-potasowy, mający postać bezbarwnych kryształów': Ałun jest stosowany m.in. do garbowania skór i hamowania krwawienia. AŁUNY w chemii 'nieorganiczne związki uwodnionych siarczanów podwójnych, w których występuje potas, ru-bid lub cez w połączeniu z np. chromem, glinem, kobaltem, żelazem': Ałuny stosowane są m.in. w lecznictwie i kosmetyce. AŁUNOWY 'związany z ałunem, zawierający ałun': Garbowanie ałunowe. Kamień ałunowy. dawne niem. 'Ałun' od łac. alumen (ałun znany i wykorzystywany jest od starożytności) a.m. skrót: ANTE MERIDIEM (zob.) Am symbol pierwiastka chemicznego: AMERYK (zob.) AMALGAMAT l. w chemii 'stop pewnego metalu z rtęcią': Amalgamaty złota i srebra są stosowane do pozłacania i posrebrzania powierzchni różnych przedmiotów. l.przen. 'zlepek, połączenie przeróżnych abstrakcyjnych elementów': Amalgamat kultur. Amalgamat różnych elementów sztuk Wschodu. AMALGAMACJA l. w chemii 'odparowanie rtęci z jej stopu z innym metalem': Amalgamacja była od wieków stosowaną metodą uzyskiwania złota i srebra. 2. w technice 'pokrywanie metalu amalgamatem, zwłaszcza amalgamatem złota lub srebra' AMALGAMOWAĆ l. w chemii 'tworzyć stopy rtęci z metalami lub odparowywać metale rozpuszczone w rtęci': Amalgamować srebro. Amalgamować rudy metali. 2. w technice 'pokrywać powierzchnię przedmiotu pewnym metalem przez zanurzenie go na krótki czas w jego rtęciowym roztworze': Amalgamować złotem wyroby jubilerskie. niem. Amalgam od gr. malgama 'zmiękczenie, środek zmiękczający' AMALTEJA 'w mitologii greckiej: koza (w niektórych przekazach - nimfa), której mlekiem karmił się mały Zeus': Zeus chował się pod opieką nimf górskich, karmiony mlekiem kozy Amaltei. Dziecko kochało ją bardzo. Kiedy Amalteja złamała sobie jeden róg, Zeus wziął go w swe boskie ręce i pobłogosławił, tak że odtąd napełniał się on wszystkim, czego zapragnął ten, kto go posiadał. (Parandowski) O Róg Amaltei 'róg obfitości': Prawnik uznał, że założone w tej bogatej dzielnicy biuro będzie rogiem Amaltei - i nie pomylił się: już w pierwszym miesiącu pojawiło się wielu poważnych klientów, a w następnych ich liczba ciągle rosła. gr. Amaltheia AMANT l. żart. albo iron. 'czyjś chłopak, kochanek lub adorator': Ależ ona ma zabawnego amanta, l.przestarz. 'przystojny aktor, grywający role bohatera romansów; także: emploi aktorskie: role namiętnych kochanków': Wielkim amantem starego kina był Rudolph Yalentino, odtwórca ról namiętnych i romantycznych kochanków, uwielbiany przez kobiety w latach 20. i 30. XX w. Wyspecjalizował się w grywaniu tajemniczych i namiętnych amantów. fr. amant 'kochanek' I AMARANT inaczej: SZARŁAT 'roślina zielna występująca w wielu gatunkach, głównie w strefie umiarkowanej, mająca purpurowe, czerwone lub zielone kwiaty przypominające kłosy': Niektóre gatunki amarantu są uprawiane jako rośliny ozdobne, inne uznaje się za chwasty. od gr. amarantos 'niewiędnący' II AMARANT 'kolor czerwonopurpurowy z odcieniem fioletowym': Niebo nabierało powoli odcienia amarantu. AMARANTOWY 'czerwonopurpurowy z odcieniem fioletowym': Amarantowa szata. Amarantowe róże. Amarantowe tło sztandaru. od nazwy rośliny gr. amarantos 'niewiędnący', w wielu językach AMATOR l. 'miłośnik czegoś, osoba zajmująca się czymś z upodobaniem i znajdująca w tym przyjemność': Amator jazdy na rowerze. Amatorka dalekich podróży. 2. 'osoba uprawiająca jakąś działalność, zwłaszcza sportową lub artystyczną, niezawodowe': Na igrzyskach olimpijskich mogą występować tylko bokserzy amatorzy. 3. 'osoba uprawiająca jakąś działalność bez fachowego przygotowania': W profesjonalnej kancelarii adwokackiej bez trudu wykazano, że dokumenty zostały przygotowane przez amatorów, nieznających zasad postępowania prawnego. 4. 'osoba, która ma na coś ochotę, chce coś zrobić': Znalazł się amator na mój stary rower. () Amator kwaśnych jabłek 'osoba o dziwnych upodobaniach, mające ochotę na to, co w ogólnym przekonaniu raczej budzi niechęć' AMATORSKI 'związany z amatorem, najczęściej w znaczeniu 2. lub 3.': Amatorski sport. Amatorski teatr. Krytycy uznali, że są to bardzo amatorskie próby. AMATORSTWO l. 'uprawianie jakiejś działalności, zwłaszcza sportowej lub artystycznej niezawodowe': Postanowił zakończyć w swej karierze sportowej okres amatorstwa i przejść na zawodowstwo. 2. 'to samo, co amatorszczyzna' AMATORSZCZYZNA 'uprawianie jakiejś działalności bez fachowego przygotowania, zwłaszcza takie, które w rażący sposób odbiega od zasad w niej obowiązujących': 28 I AMAZONKA AMERICAN DREAM To, co zaprezentował nowy zespół tego radia, była to żałosna amatorszczyzna. lać. amator 'miłośnik' I AMAZONKA l. 'w mitologii greckiej: kobieta należąca do wojowniczego plemienia niewiast żyjących bez mężczyzn': [Tezeusz] ruszył nad Morze Czarne, aby idąc śladami Heraklesa spróbować walki z Amazonkami. Skończyło się na tym, że porwał królowę Amazonek, Antiopę, i wplątał Ateny w długotrwałą wojnę z tym dziarskim plemieniem kobiet. (Parandowski) 2. 'kobieta jeżdżąca konno': W cyrku oglądali popisy amazonek. 3. 'kobiecy strój do konnej jazdy': Miała na sobie czarną amazonkę. 4. 'kobieta po amputacji piersi': W klubie amazonek znalazła wiele serdecznych przyjaciółek. gr. a 'bez', mazós 'pierś' (legenda głosi, że Amazonki obcinały sobie prawą pierś, by łatwiej im było naciągać cięciwę łuku) II AMAZONKA 'wielka rzeka w Ameryce Południowej, uchodząca w Brazylii do Oceanu Atlantyckiego': Pod względem wielkości dorzecza Amazonka jest największą rzeką świata. od nazwy legendarnego plemienia kobiet III AMAZONKA 'papuga występująca w wielu gatunkach w Ameryce Południowej, zielona z czerwonymi plamami na skrzydłach i ogonie': Amazonki potrafią naśladować ludzką mowę. od nazwy rzeki Amazonki, w której nizinie występują te papugi AMBARAS przestarz. 'trudność, kłopot': Bo w tym cały jest ambaras, żeby dwoje chciało naraz. (Boy-Żeleński) Narobić ambarasu. AMBARASOWAĆ przestarz. 'sprawiać kłopot, trudności, niepokoić': Te sprawy wielce ambarasowały pana starostę. Był tak zaambarasowany, że nie dostrzegł wejścia cioteczki. fr. ambarras AMBASADA 'placówka dyplomatyczna najwyższej rangi, reprezentująca interesy pewnego państwa w innym państwie; także: budynek, w którym się ta placówka mieści': Przed ambasadą tego państwa w Warszawie odbyły się demonstracje przeciw prowadzonej przez nie wojnie. Uporządkowano teren wokół ambasady amerykańskiej . AMBASADOR l. 'najwyższy rangą przedstawiciel jakiegoś państwa w innym państwie, kierujący pracą ambasady': Jej ekscelencja Elżbieta Smułkowa, ambasador Polski na Białorusi, otworzyła wystawę kultury polskiej w Mińsku. 2. przen. 'osoba dobrze reprezentująca czyjeś interesy lub jakieś wartości, zwłaszcza interesy ogólne lub wartości związane z życiem publicznym': Wybitni pisarze emigracyjni byli ambasadorami polskości w świecie. fr. ambassade 'poselstwo, ambasada' AMBIWALENCJA l. książk. 'przeciwstawność dwóch elementów zawarta w zachowaniu, postępowaniu, ocenie itp.; dwojakość, dwuwartościowość': Widać było ambiwalencję zachowań i postaw - niby to go cenili, ale jednocześnie odnosili się z ironią do jego osiągnięć. 2. w psychologii 'doznawanie jednocześnie dwóch przeciwstawnych uczuć, przeżywanie sprzecznych pragnień dotyczących jednej osoby albo rzeczy': "I chciałabym, i boję się" to typowy przykład ambiwalencji pragnień. AMBIWALENTNY książk. 'zawierający w sobie sprzeczne uczucia albo pragnienia, pełen ambiwalencji': Jej stosunek do Rosji jest ambiwalentny - z jednej strony pełna fascynacja, z drugiej głęboka niechęć. złożenie z łac. ambio 'oba' i valens 'znaczący, mający sens' AMBONA 'mównica w kościele, zwykle mająca formę podwyższenia okolonego balustradą, z której dawniej księża wygłaszali kazania': Ksiądz Skarga grzmiał z ambony, a król i dygnitarze słuchali jego kazania pełnego groźnych dla Polski przepowiedni. tac. ambo AMBROZJA l. 'w mitologii greckiej: pokarm bogów, zapewniający im nieśmiertelność': Hebe i Ganimedes roznoszą ambrozję. Był to zwyczajny pokarm bogów, jakaś dziwnie rozkoszna słodycz, rozpływająca się w ustach: dawała moc ciału, pogodę myślom i nieśmiertelność duszy. (Parandowski) l.przen. 'napój lub potrawa o szczególnie dobrym smaku': Na koniec gospodarz podał najlepsze wino ze swych piwnic. Pili tę ambrozję powolutku, delektując się smakiem. gr. ambrosia AMBULANS 'odpowiednio wyposażony pojazd, będący ruchomą placówką jakiejś instytucji, zwykle placówki zdrowia lub poczty': Do wsi przyjechał ambulans sanitarny, w którym chętni mogą bezpłatnie wykonać niektóre badania. fr. ambulance AMBULATORIUM 'placówka lecznicza dla ludzi lub zwierząt, w której wykonuje się drobne zabiegi': Poszedł na zastrzyk i zmianę opatrunku do ambulatorium. AMBULATORYJNY 'najczęściej o pomocy lub leczeniu: udzielany w ambulatorium, doraźny': Zabiegi ambulatoryjne. Ambulatoryjna pomoc. Ambulatoryjne leczenie. od łac. ambulatorius 'poruszający się' AMEN 'końcowe słowo wielu modlitw chrześcijańskich lub przysiąg, wzmacniające ich treść' Przysięgamy na Boga Najwyższego i święty krzyż! Amen! (Sienkiewicz) <) Pewne jak amen w pacierzu 'całkowicie pewne' O Na amen 'zupełnie, całkowicie': Zakochał się w niej na amen. gr. amen z hebr. 'zaiste; niech się stanie' AMERICAN DREAM (czytaj: amerikan drim) 'amerykańskie marzenie - marzenie o wolności, równości, de- 29 AMERYK AMNESTIA mokracji, o tym, że dzięki zdolnościom i pracy z pucy-buta można stać się milionerem': American dream to ideał, który przyświecał całym pokoleniom pionierów, twórców potęgi Stanów Zjednoczonych. Bili Gates, który ze skromnego programisty komputerowego przeobraził się w najbogatszego człowieka świata, szefa potężnej firmy i współtwórcę IntemetuJest dla wielu ludzi uosobieniem american dream naszych czasów. amer. american dream AMERYK 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 95 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 243: srebrzysty, promieniotwórczy metal, symbol Am': Ameryk nie występuje w przyrodzie, jest otrzymywany sztucznie z plutonu. n.-tac. americium AMETYST 'fioletowa lub purpurowa odmiana kryształu górskiego, kamień półszlachetny': Ametyst jest używany wjubilerstwie. tac. amethystus AMFETAMINA inaczej: PSYCHEDRYNA, BENZEDRY-NA pot. AMFA 'środek psychotropowy, pobudzający aktywność psychiczną i motoryczną, m.in. zwiększający zdolność koncentracji i likwidujący uczucie zmęczenia': Amfetamina była dawniej stosowana w leczeniu psychiatrycznym. Obecnie tego zaniechano, ponieważ łatwo prowadzi ona do uzależnienia. Jest natomiast nielegalnie wytwarzana i rozprowadzana jako jeden z narkotyków i środków dopingujących. ang. amphetamine, skrót ang. a(lpha) + m(ethyl) + ph(enyl) + et(hyl) + amine - symbol chemiczny tego środka AMFIBIA l. 'pojazd przystosowany dojazdy po lądzie i do przepływania przeszkód wodnych, np. rzek': Amfibie są wykorzystywane w wielu armiach. 2. 'samolot lub helikopter, który może startować i lądować zarówno na wodzie, jak i na lądzie': Amfibie mają oprócz kół także pływaki. 3. w biologii 'zwierzę, które żyje zarówno na lądzie, jak i wodzie': Do amfibii zalicza się np. żaby, salamandry i foki. AMFIBIOTYCZNY ORGANIZM w biologii 'amfibia w znaczeniu 3.' odg"". amphibios 'dwojako żyjący' AMFILADA 'ciąg pomieszczeń, np. sal, komnat, leżących w jednej linii i połączonych przejściami znajdującymi się na jednej osi; także: ciąg podobnych kształtem kolumn znajdujących się w jednej linii': Amfilada pałacowa. Amfilada komnat. Amfilada kolumn. AMFILADOWY 'związany z amfiladą, tworzący amfi-ladę': Pomieszczenia amfiladowe. Łuki amfiladowe. fr. enfilade AMFITEATR l. 'widownia teatru, cyrku lub sali wykładowej, która wznosi się koliście lub półkoliście ku górze': Widzowie zapełnili niższe rzędy siedzeń amfiteatru. 2. 'w starożytnej Grecji: widownia teatru rozłożona półkoliście wokół sceny na wzniesieniach' 3. 'w starożytnym Rzymie: odkryta budowla przeznaczona na widowiska, z kolistą lub półkolistą schodkową widownią wznoszącą się ku górze': Zwiedzili Koloseum, amfiteatr rzymskich cezarów. AMFITEATRALNY 'zbudowany tak jak amfiteatr': Amfiteatralna widownia. lać. amphitheatrum z gr. amphi 'wokół', theatron 'teatr' AMFORA 'naczynie z wypalanej gliny, mające wydłużony kształt i wąską szyjkę oraz dwa pionowe uchwyty po bokach': Amfory były używane w starożytności do przechowywania oliwy i wina. lać. amphora z gr. amphoreus AMIDY w chemii 'związki chemiczne, pochodne amoniaku, w których jeden atom wodoru amoniaku jest zastąpiony resztą kwasową': Amidy są stosowane m.in. w lecznictwie, np. sulfonamidy, i w wyrobie włókien sztucznych, np. poliamidy. fr. amides AMINY w chemii 'związki organiczne, pochodne amoniaku, w którym atomy wodoru zastąpione zostały przez grupy wodorotlenowe'. Aminy są bardzo rozpowszechnione w przyrodzie, odznaczają się nieprzyjemnym zapachem, powstają m.in. podczas gnicia substancji zawierających białko, np. mięsa rybiego. AMINOWY w chemii 'związany z aminami, zawierający aminy': Związki aminowe. {) Grupa aminowa ' grupa NHz, charakterystyczna np. dla amin' AMINOKWASY w chemii 'związki organiczne zawierające w cząsteczkach co najmniej jedną grupę aminową i co najmniej jedną karboksylową': Amikokwasy odgrywają w przyrodzie ogromnie ważną rolę, są podstawowym składnikiem białek. AMINOPLASTY w chemii i technice 'tworzywa sztuczne otrzymywane w wyniku kondensacji formaldehydu i związków aminowych': Aminoplasty są stosowane m.in. do wyrobu przedmiotów domowego użytku oraz do wytwarzania farb i lakierów. fr. amines AMNESTIA 'akt łaski, który przysługuje głowie państwa albo parlamentowi, polegający na powszechnym darowaniu (całkowitym lub częściowym) orzeczonych kar za określone przestępstwa, popełnione przed pewną datą': Wyszedł z więzienia po ogłoszeniu amnestii. AMNESTIONOWAĆ 'udzielać amnestii': W roku 1956 został amnestionowany i odzyskał wolność. AMNESTYJNY 'związany z amnestią, obwieszczający amnestię': Amnestyjne zwalnianie więźniów. Dekret amnestyjny. gr. amnestia 'zapomnienie, przebaczenie' 30 AMNEZJA AMORTYZACJA AMNEZJA ksiąźk. inaczej: NIEPAMIĘĆ 'zanik pamięci lub luki w pamięci, obejmujące pewien okres życia lub pewne zdarzenia': Amnezja występuje w wielu chorobach psychicznych, może być też wywołana np. urazem głowy w wypadku. AMNESTYCZNY ksiąźk. 'związany z amnezją': Amne-styczne luki w pamięci. Amnestyczne osłabienie pamięci. gr. amnesia AMOK l. 'napad szału, który powoduje, że ogarnięta nim osoba biegnie przed siebie, niszcząc wszystko po drodze, zabijając ludzi i zwierzęta': Amok zaobserwowano pierwotnie wśród ludności malajskiej. 2. 'stan silnego podniecenia prowadzącego do niekontrolowanych zachowań': Ludzie w amoku wykupywali wszystkie towary. malajskie amuk I AMON albo AMUN 'w mitologii egipskiej: jeden z najważniejszych bogów, bóg witalnych sił natury, powietrza i urodzaju': Starożytni Egipcjanie z czasem zaczęli identyfikować Amona z bogiem słońca Ra. ang. Amon, Amun, Ammon z egipskiego Amon 'ukryty' AMONIAK 'związek azotu z wodorem o wzorze chemicznym NH3, bezbarwny gaz o ostrej woni': Amoniak znajduje zastosowania w wielu dziedzinach, jest głównym surowcem do otrzymywania kwasu azotowego, używa się go do wyrabiania nawozów sztucznych i w chłodnictwie. AMONIAKALNY w chemii 'zawierający amoniak': Woda amoniakalna jest stosowana m.in. jako nawóz sztuczny. II AMON w chemii 'połączenie atomu azotu z czterema atomami wodoru, związek chemiczny o wzorze chemicznym NŁL': Sole amonu powszechnie wykorzystuje się jako nawozy sztuczne. AMONOWY w chemii 'związany z amonem, zawierający amon': Saletra amonowa, czyli azotan amonu, jest jednym z najważniejszych nawozów sztucznych. 1 AMONIT w chemii 'materiał wybuchowy, będący połączeniem azotanu amonu z nitrogliceryną lub trotylem': Amonit jest jednym z materiałów wybuchowych stosowanych w górnictwie. fr. ammoniaque II AMONIT 'głowonóg występujący od epoki dewonu do epoki kredy w wielu tysiącach gatunków, przeważnie mający spiralnie skręconą muszlę o średnicy od l do 2 cm': Do dziś dochowało się wiele odcisków muszli amonitów w kamieniu. niem. Ammonit od łac. comu Ammonis 'róg Amona' (ze względu na kształt przypominający zwinięty róg, atrybut boga Amona) AMOR l. 'w mitologii rzymskiej: bóg miłości, odpowiednik greckiego Erosa': [Wenera] postarała się zaszczepić w niej miłość do bohatera. Mógł zaś to uczynić tylko Amor. Przebrała go więc za Askaniusza i wprowadziła na salę biesiadną. (Parandowski) () Ugodzony strzałą Amora ksiąźk. 'zakochany' 2. 'to samo, co amorek' 3. przen. ksiąźk. 'miłość': Ktoś jest owładnięty, ogarnięty, opętany przez amora. AMOREK 'przedstawienie postaci rzymskiego bożka miłości w sztuce, zwykle pod postacią skrzydlatego chłopca z łukiem i strzałą': Posążek amorka. Nad głowami zakochanej pary, przedstawionej na obrazie, unosi się uśmiechnięty amorek. AMORY 'zalecanie się, zakochanie się, przygody miłosne': Wdać się w amory. Wybić komuś z głowy amory. lać. Amor od: amor 'miłość' AMORALIZM 'postępowanie odznaczające się brakiem jakichkolwiek hamulców moralnych; także: zespół poglądów uzasadniających takie postępowanie': Jego utwory zawierały skandalizujące treści, w prasie zaczęto go oskarżać o deprawowanie młodzieży i amoralizm. Amoralizm w poglądach sofistów, Nietzschego, Fran-ce'a. AMORALISTA 'pisarz lub filozof, który nie uznaje zasad moralnych, zwłaszcza zasad moralności obiegowej': Nazywano go, i sam siebie nazywał, "amoralistą". [Nie-tzsche] Był przeciwnikiem przede wszystkim moralności panującej. (Tatarkiewicz) AMORALNY 'pozbawiony zasad moralnych, sprzeczny z nimi postępujący wbrew nim': Amoralny utwór. Amo-raine postępowanie. Amoralna osoba. złożenie cząstki: a- i słowa: moralizm AMORFIZM l. ksiąźk. 'brak określonych kształtów lub określonej struktury': Amorfizm pewnej substancji. Amorfizm powieści. 2. w fizyce 'brak budowy krystalicznej w stanie stałym': Amorfizm ciał jest z reguły związany z inną ich właściwością fizyczną: izo-tropią. AMORFICZNY l. ksiąźk. 'niemający określonych kształtów lub określonej struktury': Amorficzna masa. Amorficzna struktura dramatów surrealistycznych. 2. w fizyce 'niemający uporządkowanej struktury cząsteczek, takiej jak kryształy': Do ciał amorficznych zalicza się m.in. szkło nieorganiczne i gumy. od gr. amorphos 'bezkształtny' AMORTYZACJA l. 'zmniejszanie się wartości budynków, maszyn i innych urządzeń na skutek tego, że się zużywają w czasie korzystania z nich': Roczna amortyzacja tego urządzenia jest obliczana na 7%. 2. 'odliczanie co jakiś czas pewnych sum pieniędzy od wartości budynku, maszyny, urządzenia itd. z powodu ich zużywania się'. Koszty amortyzacji ciągle rosną. 3. 'łagodzenie za pomocą specjalnego urządzenia wstrząsów i uderzeń w pojazdach, maszynach i aparatach': Amortyzacja za pomocą resorów. AMORTYZOWAĆ l. 'wyrównywać koszt budowy jakiegoś obiektu gospodarczego lub zakupu jakiegoś 31 AMPER ANABOLIZM urządzenia zyskami osiąganymi z używania go': Specjaliści obliczyli, że jest to inwestycja mało opłacalna, aby ją zamortyzować potrzeba ponad 20 lat. 2. 'łagodzić drgania mechaniczne, kołysania, wstrząsy itd. w różnego rodzaju pojazdach, maszynach i aparatach': Potężne bufory amortyzowały uderzenia o siebie zestawianych wagonów. AMORTYZOWAĆ SIĘ 'o kosztach budowy lub zakupu czegoś: zwracać się jako zysk, który się ma z użytkowania danej rzeczy': Maszynka do lodów szybko się zamortyzowała i już po pół roku zarobiliśmy więcej, niż kosztowała. AMORTYZACYJNY l. 'związany ze zmniejszaniem się wartości budynków i urządzeń w wyniku ich zużywania się': Stopa amortyzacyjna. Tabela amortyzacyjna. 2. 'związany z odliczaniem co jakiś czas pewnych sum pieniędzy od wartości budynków i urządzeń na skutek ich zużywania się': Księgowa dokonywała odpisów amortyzacyjnych, wliczając odpowiednie sumy w koszty działalności naszej firmy. 3. 'związany z łagodzeniem drgań, wstrząsów itd.': Urządzenie amortyzacyjne. AMORTYZATOR 'urządzenie łagodzące drgania, wstrząsy itd. w różnego rodzaju pojazdach, maszynach i aparatach': Mechanik sprawdził stan amortyzatorów w naszym samochodzie. lać. amortisatio 'umorzenie' od: amortisare 'umorzyć, zabić' AMPER w fizyce 'jednostka natężenia prądu elektrycznego w układzie SI, skrót: A': l A to wartość natężenia prądu stałego, który płynąc w dwóch równolegle biegnących w próżni, nieskończenie drugich i bardzo wąskich przewodach powodowałby między nimi powstanie siły o wartości 2 * l O'7 niutona na każdy metr odległości. AMPEROMIERZ albo AMPEROMETR 'przyrząd do pomiaru natężenia prądu elektrycznego, wskazujący jego wartość w amperach': Amperomierz należy włączyć do obwodu elektrycznego szeregowo. AMPEROSEKUNDA zob. KULOMB od nazwiska Andre M. Ampere'a (1776-1836), fizyka francuskiego AMPLIFIKACJA l. w nauce o literaturze i retoryce 'rozwijanie jakiegoś tematu lub motywu, zazwyczaj polegające na wzbogacaniu i dopełnianiu go w kolejnych zdaniach tekstu': Do figur retorycznych służących amp-lifikacji zaliczano m.in. porównanie, peryfrazę i dygresję. 2. w genetyce 'pomnożenie liczby kopii genów': Amplifikacja genów jest częstym zjawiskiem, wiąże się ze zwielokrotnieniem pewnej sekwencji łańcucha DNA. lać. amplificatio 'rozszerzenie, powiększenie' AMPLITUDA l. 'największe odchylenie pewnych wartości od średniej': Amplituda temperatur. 2. w fizyce 'zakres wahania: największe odchylenie ciała drgającego lub wahającego się od średniej pozycji lub pozycji w spoczynku': Amplituda drgań. Amplituda wahadła. ang. amplitudę z łac. amplitudo 'obszemość' AMPUTACJA 'operacyjne usunięcie jakiejś części ciała, zwłaszcza części wystającej lub jej fragmentu': Amputacja kończyny. Amputację piersi wykonuje się w przypadku stwierdzenia nowotworu złośliwego, którego nie można zwalczać w inny sposób. AMPUTOWAĆ 'dokonać amputacji': Amputować rękę. Amputować zmiażdżony palec. AMPUTACYJNY 'związany z amputacją, polegający na amputacji, służący do niej': Zabieg amputacyjny. Leczenie amputacyjne. Narzędzia amputacyjne. lać. amputatio 'odcięcie' AMULET 'niewielki przedmiot, któremu przypisuje się magiczne działanie i nosi się go przy sobie': Zawsze w torbie nosił swój amulet: mały czarny kamień pokryty dziwnymi znakami, wierząc, że chroni go od nieszczęścia i pomaga w trudnych sytuacjach. lać. amuletum ANABAPTYSTA w historii 'członek protestanckiej wspólnoty religijnej praktykującej chrzest nie dzieci, ale osób dorosłych': Z szesnastowiecznych ruchów anabaptystów wyłonił się m.in. współczesny protestancki Kościół baptystów. ANABAPTYZM w historii 'wiara anabaptystów': Ana-baptyzm przeciwstawiał się zarówno katolicyzmowi, jak i największym ruchom protestanckim, jak luteranizm i kalwinizm. niem. Anabaptist z łac. sr. anabapitista od gr. anabaptizein 'chrzcić na nowo' ANABIOZA w biologii 'przejściowy stan bardzo znacznego obniżenia funkcji życiowych, przypominający śmierć': Anabioza występuje w przypadku niekorzystnych warunków życiowych u wielu roślin i zwierząt niższych, np. u pierwotniaków. Podobnym do niej stanem jest np. sen zimowy ssaków. ANABIOTYCZNY w biologii 'związany z anabiozą, zdolny do zapadania w stan anabiozy': Stan anabiotycz-ny. Organizmy anabiotyczne. ang. anabiosis odgr. anabiósis 'ożycie' ANABOLIZM w biologii 'zespół procesów zachodzących w żywym organizmie, polegających na przekształcaniu składników pobieranych z zewnątrz, ich syntezie i przyswajaniu': Anabolizm i katabolizm to dwa typy reakcji przemiany materii, reakcji metabolicznych zachodzących w organizmie. ANABOLICZNY w biologii 'związany z anabolizmem': Reakcje anaboliczne, wiążące się z syntezą składników pokarmowych i tworzeniem własnych tkanek, wymagają dostarczenia energii z zewnątrz, natomiast efektem reakcji katabolicznych jest wytwarzanie energii. ANABOLIK inaczej: ŚRODEK ANABOLICZNY, STERYD ANABOLICZNY 'związek chemiczny wzmagający syntezę białka w organizmie': W medycynie ana-boliki są niekiedy stosowane przy leczeniu chorób 32 ANACHRONIZM ANALIZA związanych z zaburzeniami przemiany materii. W sporcie są uznawane za niedozwolone środki dopingujące. ang. anabolism odgr. anabole 'narzucenie' ANACHRONIZM l. 'coś (rzecz, zachowanie się, poglądy, jakiś układ) nie na czasie, nieodpowiednie dla danej epoki, a charakterystyczne dla czasów już minionych; przeżytek': Jesteśmy chyba ostatnim państwem w Europie, w którym istnieje taki anachronizm jak czytanie przez jednego lektora dialogów filmowych w telewizji. 2. 'pomyłka, która polega na tym, że umieszcza się jakieś fakty, wydarzenia, rzeczy w epoce, w której jeszcze one nie istniały': Koszenie zboża kosami w XV wieku to jawny anachronizm w filmie "Krzyżacy". Zegarek na ręce pana Wokulskiego byłby anachronizmem. ANACHRONICZNY l. 'przestarzały, taki, który jest przeżytkiem': Te poglądy są już anachroniczne i nie wytrzymują porównania ze współczesną wiedzą o żywieniu. 2. 'niewłaściwie umieszczony, jeśli chodzi o czas, w którym występuje, i błędny z tego powodu': Takie porównania są anachroniczne, bo przeniesione z innej epoki. gr. anachronismós, od anachronidzein 'spóźnić się' ANACHORETYZM w historii 'prowadzenie życia na pustyni w skrajnej ascezie': Anachoteryzm był formą spotykaną wśród mnichów w Egipcie i Syrii w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. ANACHORETA w historii 'mnich prowadzący ascetyczne życie na pustyni': Powieść Anatola France'a "Tha-is" opowiada o dziejach anachorety, który wyrusza ze swej pustelni do Aleksandrii, by nawrócić żyjącą w tym mieście słynną kurtyzanę. lać. anachoreta ANAFORA w nauce o literaturze 'powtórzenie na początku kolejnych zwrotek wiersza, wersów, zdań lub ich członów pewnego słowa lub wyrażenia': Przykładem anafbry jest rozpoczynanie kolejnych wersów Norwidowskiej "Mojej piosnki" od słowa "ona": Złe, źle zawsze i wszędzie, / Ta nić czarna się przędzie: / Ona za mną, przede mną i przy mnie, / Ona w każdym oddechu, / Ona w każdym uśmiechu, / Ona we łzie, w modlitwie i w hymnie... fr. anaphore odgr. anaphora 'podniesienie' ANAGRAM albo ANAGRAMAT 'wyraz, wyrażenie lub zdanie utworzone w wyniku przestawienia głosek lub sylab innego wyrazu, wyrażenia lub zdania': Przykłady anagramów to np. pralka - kapral, Gdyni - nigdy, Tomasz - masz to. ANAGRAMOWY albo ANAGRAMATYCZNY 'polegający na przestawieniu kolejności głosek lub sylab w jakimś wyrazie, wyrażeniu lub zdaniu': Zdanie: kobyła ma mały bok - odczytane w sposób anagramatyczny - od końca - ma to samo brzmienie. gr. anagramma ANAKOLUT w językoznawstwie 'niepoprawna konstrukcja składniowa, odznaczająca się brakiem harmonii między poszczególnymi częściami zdania': Anakoluty występują często w mowie potocznej. Niekiedy wiążą się one z niepoprawnym zastosowaniem imiesłowowych równoważników zdania, np. anakolutemjest stwierdzenie: siedząc przy biurku, paliła się lampa. tac. anacoluthon od gr. anakólouthon 'brak związku' ANALFABETYZM l. 'nieumiejętność czytania i pisania przez dorosłe osoby': Dopiero po II wojnie światowej całkowicie zlikwidowano w Polsce analfabetyzm. 2. przen. 'całkowity brak wiedzy lub umiejętności w jakiejś dziedzinie': Analfabetyzm dydaktyczny. Ujawnił swój techniczny analfabetyzm. ANALFABETA l. 'dorosła osoba, która nie umie czytać i pisać' l. przen. 'osoba, która odznacza się całkowitym brakiem wiedzy lub umiejętności w jakiejś dziedzinie': Był analfabetą w sprawach kulinarnych, nie umiał przyrządzić nawet najprostszych potraw. gr. analphabetos od: alfa, beta - nazwy pierwszych liter greckiego alfabetu ANALIZA l. 'operacja myślowa, polegająca na rozłożeniu jakiejś całości na części, wyodrębnieniu pewnych jej cech itd. po to, by lepiej ją zrozumieć; także: rezultat tej operacji w postaci dokumentu, tekstu, opracowania': Po powrocie do domu dokonał analizy sytuacji. Uczeń odczytał swoją analizę powieści. 2. w różnych dziedzinach wiedzy i nauki 'zestawianie danych dotyczących czegoś, porównywanie ich i wyciąganie wniosków na temat istoty tego, rozwoju tego w przyszłości itd., także: dokument lub opracowanie będące wynikiem tej operacji': Najnowsze analizy statystyczne wskazują na to, że w przyszłości przewaga importu nad eksportem może się utrzymać lub nawet wzmocnić. 3. w chemii i medycynie 'określanie składu jakichś substancji, wydzielin ciała, wycinków itd. za pomocą metod laboratoryjnych; także: dokument zawierający opis wyniku takiego badania': Wykonane analizy ułatwiły lekarzowi postawienie diagnozy. ANALIZOWAĆ l. 'dokonywać operacji myślowej polegającej na rozłożeniu pewnej całości na części, wyodrębnieniu jej cech itd.': Analizować postępowanie. Analizować pojęcia. 2. w różnych dziedzinach wiedzy i nauki 'zestawiać dane dotyczące czegoś': Analizować wyniki najnowszych badań. Analizować dane liczbowe. 3. w chemii i medycynie 'określać skład jakichś substancji za pomocą metod laboratoryjnych': Analizować skład krwi, moczu. ANALIZATOR l. w chemii i medycynie, także w innych naukach 'urządzenie do przeprowadzania analiz' 2. w anatomii 'elementy układu nerwowego organizmu odbierające i analizujące bodźce ze środowiska zewnętrznego i z wnętrza ciała': Analizator wzrokowy, słuchowy. ANALITYK l. 'osoba o ścisłym umyśle, precyzyjnie dokonująca analiz różnych problemów': Umieszczone w jego książce definicje wskazuj ą na to, że jest doskonałym analitykiem. 2. 'osoba, która dokonuje analiz w określo- 33 ANALNY ANARCHOSYNDYKALIZM nej dziedzinie wiedzy lub nauki': Analitycy giełdowi uważają, że w najbliższych tygodniach utrzyma się wysoka cena akcji. ANALITYCZNY l. 'związany z myślowym rozłożeniem pewnej całości': Analityczne myślenie. () Filozofia analityczna 'kierunek w filozofii XX w., który za główne zadanie stawiał sobie analizę języka filozoficznego': Przedstawicielami filozofii analitycznej byli m.in. B. Russel i R. Camap. 2. w różnych naukach 'związany z zestawianiem i porównywaniem danych dotyczących czegoś': Metody analityczne. gr. analisis 'rozbiór' ANALNY 'związany z odbytem': Seks analny. Stosunek analny. W psychoanalizie rozróżniano kolejne fazy rozwoju zainteresowań seksualnych: oralną, analną i genitalną. ANUS 'odbyt Coitus per anum 'stosunek doodbytniczy' lać. Anus odbyt' ANALOGIA 'zbieżność lub znaczne podobieństwo dwóch rzeczy, ich cech, właściwości itd.; także: to, co jest z czymś zbieżne lub bardzo do tego podobne': Istnieją wyraźne analogie między sytuacją ekonomiczną w Polsce, w Czechach i na Węgrzech, rozwój gospodarczy tych krajów po upadku komunizmu przebiega pod wieloma względami podobnie. Sytuacja przedstawiona w powieści była analogią innej sytuacji sprzed lat, w której pisarz brał udział. ANALOGICZNY 'mający zbieżne lub bardzo podobne do czegoś innego cechy': Analogiczne zachowania. Analogiczne poglądy. () Analogiczne narządy w biologii 'narządy różnych zwierząt odpowiadające sobie pod względem funkcji, ale mające zasadniczo inne pochodzenie z okresu rozwoju zarodkowego': Skrzydła ptaka i skrzydła motyla to narządy analogiczne. UWAGA: słowo analogiczny nie znaczy 'taki sam', lecz 'mający podobne cechy'. Z tego powodu wielu językoznawców krytykuje takie rozpowszechnione konstrukcje językowe, jak "w analogicznym okresie ubiegłego roku". Lepiej mówić: w tym samym okresie ubiegłego roku - przecież nie chodzi o okres podobny, lecz o taki sam, np. od stycznia do marca. gr. analogos 'odpowiedni, proporcjonalny' od: analogon 'proporcja' ANALOGOWY zwykle w połączeniach: urządzenie analogowe, telefon analogowy itp. 'działający z wykorzystaniem techniki analogowej, czyli takiej, która opiera się na wytwarzaniu, przesyłaniu i przetwarzaniu sygnałów ciągłych, czyli mających postać wielkości fizycznej zmieniającej się w sposób płynny (a nie "skokowy", jak np. w technice cyfrowej, gdzie sygnały są wytwarzane, przesyłane i przetwarzane w systemie nieciągłym np. na zasadzie "tak - nie", czyli w systemie binarnym, zero-jedynkowym, opartym na cyfrach O i l)': Na technice analogowej oparte są np. takie proste przyrządy pomiarowe, jak waga uchylna (płynnie, pod wpływem ważonej masy przesuwa się wskazówka na wadze) czy termometr rtęciowy (stopniowo, płynnie, pod wpływem temperatury, rośnie lub opada słupek rtęci). od: analog, a to z gr. analogos 'proporcjonalny' od: analogon 'proporcja' ANARCHIA l. 'kompletny rozkład życia publicznego, chaos i rozprężenie we wszystkich dziedzinach życia, powstałe na skutek nieudolności władz lub ich braku': Jest to granica, za którą mamy do czynienia z anarchią i bezprawiem. 2. rząd. 'anarchizm w znaczeniu l' ANARCHICZNY 'taki, który opiera się na anarchii, jest jej właściwy': Anarchiczne zachowanie grup młodzieży. ANARCHIZOWAĆ 'wywoływać anarchię, prowadzić do anarchii': Są to z pewnością poczynania, które ana-rchizują naszą gospodarkę. ANARCHIZACJA 'doprowadzenie do anarchii': Czy ci politycy naprawdę dążą do anarchizacji życia w Polsce? ANARCHIZM l. 'pogląd i ruch społeczny, według których państwo i wszelkie jego organa są zbędne i należy je zlikwidować, a życie społeczeństwa oprzeć na luźnych związkach wolnych gmin': Elementy anarchizmu w programie bolszewików. 2.pot. 'propagowanie chaosu i rozprężenia w życiu publicznym': Czy można tolerować w szkole taki anarchizm? ANARCHISTA l. 'człowiek, który jest zwolennikiem anarchizmu - poglądu i ruchu': Grupy anarchistów demonstrowały przeciwko obowiązkowej służbie wojskowej. 2. pot. 'zwolennik kompletnego rozprężenia, anarchii w życiu publicznym'. Z takimi anarchistami w ogóle nie powinno się rozmawiać! ANARCHISTYCZNY 'związany z anarchizmem': Anarchistyczna polityka. Anarchistyczni działacze. gr. anarchia 'bezrząd', niem. Anarchismus ANARCHO- cząstka wyrazów złożonych wskazująca, że ich znaczenie jest związane z anarchizmem, np. ana-rchokomunizm, anarchosyndykalizm. od niem. Anarchismus, a to od gr. anarchia 'bezrząd' ANARCHOKOMUNIZM inaczej: KOMUNIZM ANARCHISTYCZNY 'połączenie komunizmu i anarchizmu: pogląd głoszący, iż jednostka ludzka powinna być obdarzona w życiu społecznym absolutną wolnością, nie krępowana żadnymi ograniczeniami, zaś wszelka własność powinna być wspólna': Głównym teoretykiem anarcho-komunizmu był rosyjski rewolucjonista Piotr Kropot-kin. złożenie cząstki: anarcho- i stówa: komunizm ANARCHOSYNDYKALIZM l. 'połączenie syndykaliz-mu i anarchizmu w teoriach komunistycznych: pogląd głoszący, że nie ma potrzeby istnienia państwa robotniczego i rządzącej w nim partii komunistycznej, władza i środki produkcji powinny natomiast należeć do syndykatów robotniczych związków zawodowych': Anarchosyndykalizm zakładał przejęcie władzy przez związki 34 ANATEMA ANEKSJA zawodowe w drodze strajku generalnego, który sparaliżuje działalność państwa. 2. 'pogląd, który władza komunistyczna przypisywała w Polsce w latach 80. opozycji, głoszący, że nadrzędną rolę w państwie powinny odgrywać związki zawodowe, a nie partia komunistyczna': Na zjeździe PZPR oskarżano działaczy "Solidarności" o anarchosyndykalizm. złożenie cząstki: anarcho- i słowa: syndykalizm ANATEMA l. przestarz. 'w Kościele katolickim i prawosławnym: uroczysta klątwa': Biskup rzucił na niego anatemę, l.przen. 'surowa krytyka jakiejś osoby lub jej postępowania, zwłaszcza krytyka dokonywana z pozycji konserwatywnych': Małomiasteczkowe środowisko rzuciło anatemę na niekonwencjonalną działalność artystki. lać. anathema ANATOMIA l. 'nauka o budowie ciała człowieka i zwierząt, rzadziej: także o budowie roślin': Chodził na wykłady z anatomii. 2. 'budowa ciała ludzi i zwierząt, rzadziej: także budowa roślin': Od lat zajmował się anatomią jamochłonów. 3. przen. 'dokładny opis i analiza czegoś': Anatomia sukcesu. Anatomia zbrodni. ANATOM 'specjalista w zakresie anatomii - nauki o budowie ciała człowieka i zwierząt': Jednym z pierwszych anatomów był słynny grecki lekarz Hipokrates, uważany za "ojca medycyny". ANATOMOPATOLOGIA inaczej: ANATOMIA PATOLOGICZNA albo PATOMORFOLOGIA 'dział anatomii, który zajmuje się badaniem zmian w budowie tkanek i narządów, które wywołane są chorobą': Anato-mopatologia jest odróżniana od anatomii prawidłowej, zajmującej się budową zdrowych tkanek i narządów. ANATOMOPATOLOG 'specjalista w zakresie anatomopatologu' lać. anatomia od gr. anatome' 'cięcie, krojenie' ANCHOIS (czytaj: aszua) 'ostro przyprawione filety z sardeli, najczęściej zwinięte w małe koreczki': Anchois są używane m.in. jako dodatek do mięs i kanapek. fr. anchois ANCIEN REGIME (czytaj: asję reżim) książk. 'dawny ustrój, dawny system rządów': Pod koniec lat 80. w ZSRR i jego satelitach nawet przedstawiciele ancien regime'u zdawali sobie sprawę z tego, że gospodarka komunistyczna nie ma przed sobą żadnej przyszłości. fr. ancien regime - określenie ustroju feudalnego, stosowane od czasów Wielkiej Rewolucji Francuskiej ANDANTE w muzyce l. 'określenie wykonawcze: spokojne, umiarkowane tempo' 2. 'utwór muzyczny albo część cyklicznego dzieła muzycznego wykonywane w umiarkowanie wolnym tempie' wl. andante 'umiarkowany' ANDRAGOGIKA 'pedagogika dorosłych': Andragogika zajmuje się m.in. metodami uczenia ludzi dorosłych oraz oddziaływaniami wychowawczymi na ich zachowania i postawy. ANDRAGOG 'specjalista w dziedzinie andragogiki': Andragogowie uważają, że we współczesnym, bardzo szybko zmieniającym się świecie, koniecznością staje się uczenie się i aktywne zdobywanie nowych wiadomości przez całe życie. utworzone na wzór: pedagogika, z wykorzystaniem gr. aner, dopełniacz andrós 'mężczyzna, człowiek (dorosły)' ANDROID 'robot mający postać człowieka': Była to gra komputerowa, w której po przejściu każdego kolejnego etapu należało pokonać straszliwego androida. Oglądał film fantastyczno-naukowy, przedstawiający świat opanowany przez androidy. ang. android odgr. aner, dopełniacz andrós 'mężczyzna, człowiek' ANDROLOGIA 'dział medycyny zajmujący się budową i chorobami męskich narządów płciowych': Odpowiednikiem andrologii w odniesieniu do kobiet jest ginekologia. ANDROLOG 'lekarz, specjalista w zakresie andrologii': Ze swoimi problemami zgłaszał się do urologa i androlo-ga- ANDROLOGICZNY 'związany z andrologią': Badanie andrologiczne. niem. Andrologie od gr. aner, dop. andrós 'mężczyzna', logos 'nauka, słowo' ANEKS l. 'dodatek do książki, rozprawy, artykułu lub jakiegoś pisma, uzupełniający ich treść': Dane statystyczne dotyczące badanej grupy stanowiły aneks jego pracy doktorskiej. Do wniosku dołączony był aneks, zawierający szczegółowe wyliczenia. 2. 'dodatkowy element jakiegoś budynku lub wydzielona dodatkowo część jakiegoś pomieszczenia': Mieszkał z żoną i dzieckiem w jednym pokoju, w którym wydzielił sobie niewielki aneks na pracownię kreślarską. lać. annexus 'przyłączenie, dołączenie' ANEKSJA l. 'przyłączenie przez jakieś państwo części lub całości terytorium innego państwa, zwłaszcza takie przyłączenie, które wiąże się z wymuszeniem uległości na państwie słabszym, nie towarzyszy mu natomiast konflikt zbrojny': Hitler dokonał aneksji Austrii i części terytorium Czech. ANEKTOWAĆ l. 'o jakimś państwie: przyłączyć część lub całość terytorium innego państwa, wymuszając na nim uległość': Polska w sojuszu z Litwą stanowiła groźną siłę, zdolną przeciwstawić się anektowaniu przez Krzyżaków podstępem lub groźbą kolejnych terytoriów słowiańskich i bałtyckich, l.przen. 'przywłaszczać sobie coś, zabierać to wbrew prawu lub racjom moralnym': Anektować tereny pod budowę dróg. Anektować pewną tematykę, pewne wartości. lać. annexio 'przyłączenie' 35 ANEKSJONIZM ANGLOSASKI ANEKSJONIZM 'powiększanie przez jakieś państwo swego terytorium przez przyłączanie terytoriów innych państw w drodze aneksji': Aneksjonizm pruski. Ane-ksjonizm imperiów kolonialnych. ANEKSJONISTYCZNY 'związany z aneksjonizmem, będący wyrazem aneksjonizmu': Polityka aneksjonisty-czna. Tendencje aneksjonistyczne. fr. annexionisme ANEMIA 'choroba polegająca na obniżeniu się we krwi zawartości hemoglobiny lub liczby krwinek czerwonych poniżej normy': Anemia objawia się bladością, krótkim oddechem i ogólnym osłabieniem. ANEMIK 'osoba cierpiąca na anemię': Przy leczeniu anemików ważne jest rozpoznanie przyczyn niedokrwi-stości, którymi mogą np. być: niewłaściwe odżywianie, wpływ promieniowania, substancje toksyczne. ANEMICZNY l. 'cierpiący na anemię': Anemiczne dziecko, l.przen. 'słaby i niepozorny': W kącie podwórka rosły anemiczne drzewka. gr. anaimia 'bezkrwistość' ANERGIA l. w psychiatrii 'odbiegająca od normy utrata energii i woli działania': Anergia występuje w niektórych chorobach psychicznych i w stanie depresji. 2. w immunologii 'niezdolność organizmu do wytworzenia przeciwciał chroniących przed czynnikami chorobotwórczymi' ang. anergie ANEROID 'barometr sprężynowy, służący do mierzenia ciśnienia atmosferycznego': Aneroid składa się z metalowej, próżniowej puszki, której cienkie, pofałdowane wieczko jest przesuwane pod wpływem zmian ciśnienia zewnętrznego; ten ruch, potęgowany przez sprężynę i układ dźwigni, przenoszony jest na wskazówkę. ang. aneroid ANESTEZJA w medycynie 'znieczulenie ogólne lub miejscowe: stan bardzo ograniczonego odczuwania bólu, będący wynikiem zastosowania specjalnych środków': Do anestezji służą środki wstrzykiwane dożylnie lub wdychane wraz z powietrzem. ANESTETYK w medycynie 'środek służący do znieczulania, zwłaszcza miejscowego': Do anestetyków należą np. kokaina i nowokaina. ANESTETYCZNY w medycynie 'związany z anestezją, powodujący anestezję': Środki anestetyczne. amer. anesthesia od gr. anaisthesia 'nieczułość' ANESTEZJOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się znieczulaniem pacjentów i leczeniem bólu': Badania w dziedzinie anestezjologii doprowadziły do odkrycia nowych, skuteczniejszych niż stare, a zarazem mniej szkodliwych, środków znieczulających. ANESTEZJOLOG 'lekarz, specjalista w dziedzinie anestezjologii': W czasie strajku anestezjologowie przygotowywali pacjentów tylko do tych operacji, które musiały być natychmiast wykonane. ANESTEZJOLOGICZNY 'związany z anestezjologią': Badania anestezjologiczne. złożenie słowa: anestezja i cząstki: -logia od gr. logos'nauka, słowo' ANGAŻ 'zatrudnienie gdzieś, zwłaszcza zatrudnienie aktora jako wykonawcy roli w filmie; także: umowa o pracę, będąca formalnym dokumentem potwierdzającym otrzymanie zatrudnienia': Dostał angaż w filmie. Dyrektor zatwierdził jego angaż i opatrzył go zamaszystym podpisem. ANGAŻOWAĆ l. 'zatrudniać kogoś': Firma angażuje nowych pracowników ochrony. 2. 'zajmować kogoś czymś, wciągać go w to': Praca w zespole artystycznym angażuje nas bez reszty. 3. 'przeznaczać na coś pieniądze, siły, czas': W tę inwestycję zaangażowano wszystkie środki finansowe. ANGAŻOWAĆ SIĘ l. 'brać w czymś udział, włączać się w coś, wkładając w to uczucie, podejmując pewne zobowiązania itd.': Kolejne państwa angażowały się w działania wojenne. Angażować się uczuciowo, politycznie. 2. 'zatrudniać się gdzieś': Zaangażował się w małym zakładzie cukierniczym. fr. engagement ANGELOLOGIA 'dział teologii: wiedza o aniołach': W "Słowniku Aniołów" Gustav Davidson zawarł ogólne informacje z dziedziny angelologii, a także bardzo wiele szczegółów dotyczących każdego z aniołów. złożenie słów gr. angelos 'anioł' i logos 'nauka, słowo' ANGLEZOWAĆ 'opierając się na strzemionach, unosić się w siodle w rytm biegu konia': Na lekcjach jazdy konnej uczyli się anglezować. odfr. słowa: anglaise 'angielski' (słowo: anglezować - niejako odwrotnie niż jazda konna - upowszechniło się w naszych czasach) ANGLIKANIZM 'wyznanie chrześcijańskie powstałe w XVI w. w Anglii, łączące elementy katolicyzmu i kalwi-nizmu, uznające za głowę Kościoła nie papieża, ale króla Anglii': Powstanie anglikanizmu jest związane z uniezależnieniem się przez króla Henryka VIII od papieża. ANGLIKANIN 'wyznawca anglikanizmu': Współcześni anglikanie dopuszczają udzielanie święceń kapłańskich kobietom. ANGLIKAŃSKI 'związany z anglikanizmem': Anglikańska liturgia. Wyznanie anglikańskie. Na spotkaniu biskupów obecni byli przedstawiciele Kościoła anglikańskiego. ang. Anglicanism ANGLOSASKI 'związany z Anglikami i angielskojęzycznymi Amerykanami (zwłaszcza białymi)': Kultura anglosaska. Pisarze anglosascy. od ang. Anglo-Saxon, pierwotnie odnoszącego się do dawnych mieszkańców Wysp Brytyjskich, pochodzących z obszarów germańskich 36 ANGORA ANIMUSZ ANGORA 'rasa zwierząt - kozy, kota i królika - o długiej, miękkiej sierści; także: wełna z tej sierści': Króliki angory są hodowane głównie ze względu na swą wartościową sierść. Miała szalik i sweter z angory. ANGORSKI 'należący do angory - rasy zwierząt; zrobiony z sierści tych zwierząt': Królik angorski. Wełna angorska. od dawnej nazwy miasta w Turcji: Angora, dziś: Ankara ANIHILACJA w fizyce 'proces zachodzący podczas zderzenia cząstki i antycząstki, polegający na unicestwieniu tej pary i powstaniu innego rodzaju cząstki': Anihilacja następuje np. podczas zderzenia elektronu i pozytonu, w wyniku czego obie te cząstki zanikają, a na ich miejsce powstaje foton. UWAGA: w języku angielskim słowo anihilacja ma szersze znaczenie, anihilacja to 'całkowite zniszczenie czegoś, spowodowanie zniknięcia tego, np. anihilacja statku kosmicznego, anihilacja złego uroku, a nawet anihilacja jakiejś siły politycznej. Tego typu użycia są w polszczyźnie niedopuszczalne. ang. annilitation z łac. ANILANA 'wełnopodobne włókno akrylowe; także: tkanina z tego włókna': Anilana to włókno polskiej produkcji. Kupił kamizelkę z anilany. polska nazwa firmowa z łac. członem lana 'wełna' ANIMACJA l. 'pobudzanie do działania, do aktywności w jakiejś dziedzinie': Animacja życia społecznego w parafii. 2. 'poruszanie kukiełkami w teatrzyku lalkowym': Mistrzowie animacji teatralnej. 3. 'wykonywanie rysunków do filmów rysunkowych': Animacja w stylu disne-yowskim. ANIMOWAĆ l. 'pobudzać, zachęcać do czegoś, ożywiać': Animować folklor. 2. 'poruszać kukiełkami': Animować lalki w teatrzyku. 3. 'rysować do filmu rysunkowego': Animować bajki o Bolku i Lolku. Film animowany. ANIMATOR l. 'człowiek, który zachęca do jakiegoś działania, pobudza je, aktywny jest w jakiejś dziedzinie i wzbudza nią zainteresowanie środowiska': W okolicy jest tylko trzech takich animatorów życia kulturalnego. Animator kultury. 2. 'osoba, która porusza kukiełkami w teatrzyku kukiełkowym': Mamy w "Baju" znakomitych animatorów. 3. 'osoba, która wykonuje rysunki do filmu rysunkowego': Animatorzy ze studia filmowego w Biel-sku-Białej. ANIMEK 'postać z filmu animowanego': Każde z dzieci miało swojego ulubionego animka. lać. animatio 'ożywienie', animator 'ożywiciel' od: animare 'ożywiać, tchnąć duszę' ANIMALISTYKA 'fotografowanie zwierząt i przedstawianie ich w malarstwie oraz rzeźbie, a także innych sztukach': Od dziecka pociągała go animalistyka, mógł godzinami czekać w lesie przyczajony z aparatem. ANIMALISTA 'fotograf robiący artystyczne zdjęcia zwierząt, malarz, rzeźbiarz lub artysta uprawiający inną dziedzinę sztuki, przedstawiający zwierzęta': Jednym z najznakomitszych w literaturze światowej animalistów jest pisarz amerykański Jack London. ANIMALISTYCZNY 'związany ze zwierzętami jako tematem sztuki, przedstawiający zwierzęta': Animalisty-czne tematy w malarstwie. Animalistyczny obraz. fr. animaliste od łac. animal 'zwierzę' ANIMALIZM 'cechy właściwe zwierzętom, zwłaszcza takie cechy występujące u człowieka': W swych dziełach przedstawiał animalizm, zwierzęcość człowieka rządzonego biologicznymi popędami i instynktami. ANIMALNY 'zwierzęcy, zwłaszcza w odniesieniu do cech człowieka': Animalne instynkty. Animalna strona jego natury. ang. animalism od łac. animal 'zwierzę' ANIMIZM 'wiara, że wszystkie przedmioty, rośliny i zwierzęta mają duszę, w jakiś sposób są żywe i świadome': Animizm występuje w wierzeniach wielu ludów. Pojawia się też w baśniach ludowych i dziecięcych, np. w baśniach Andersena. ANIMISTA 'osoba, która wierzy w to, że wszystkie przedmioty, rośliny i zwierzęta mają duszę' ANIMISTYCZNY 'związany z animizmem lub animi-stami': Wierzenia animistyczne. Rytuały animistyczne. fr. animiste od łac. anima 'dusza' ANIMIZACJA w nauce o literaturze 'rodzaj metafory, polegającej na nadaniu rzeczom martwym właściwości istot żywych': Animizacja to jeden z częstszych środków poetyckich. Przykładem zastosowania go może być fragment wiersza Czesława Miłosza "Wieczorem wiatr...": "Wyżej szła chmura, a nad nią spienione / stada gwiazd gnały i parły motory / trój śmigłych statków". ANIMIZOWAĆ 'nadawać rzeczom martwym właściwości istot żywych': W swej powieści Żeromski animi-zuje "Wierną rzekę", która najpierw ukrywa przed kozakami powstańcze papiery, a potem ukrywa łzy i miłość porzuconej dziewczyny. fr. animisation od łac. anima 'dusza' ANIMOZJA wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: ANIMOZJE 'niechęci, pretensje, urazy, boczenie się na kogoś': Dawne animozje wygasły. Stale czuł do niego animozje. lać. animosus 'burzliwy, gwałtowny, namiętny' ANIMUSZ 'uczucie zapału, energii i odwagi': Mimo niepowodzeń nie tracił animuszu. Pochwała trenera dodała zawodnikom animuszu. lać. animus 'duch' 37 ANION ANONS ANION w chemii 'jon ujemny': Podczas elektrolizy aniony wędrują do elektrody dodatniej - anody, a kationy do elektrody ujemnej - katody. ang. złożenie słów: anodę, ion ANKIETA l. 'formularz z pytaniami na pewien temat, zazwyczaj skierowany do wielu osób i mający na celu zbadanie opinii społecznej na ten temat': Firma rozesłała do stałych odbiorców ankietę z pytaniami o opinię na temat jakości jej produktów. <) Ankieta personalna 'ankieta z pytaniami o dane personalne konkretnej osoby, np. rok urodzenia, wykształcenie, miejsce zamieszkania': Angażując się w zakładzie, musieli wypełnić ankiety personalne. 2. 'zbieranie opinii na pewien temat': Wśród młodzieży przeprowadzono ustną ankietę dotyczącą najpopularniejszych stacji radiowych. ANKIETER 'osoba przeprowadzająca ankietę': Ankieterami tego ośrodka badania opinii społecznej byli studenci wydziału socjologii. ANKIETOWAĆ 'badać opinie ludzi na pewien temat za pomocą ankiety: stawiać pytania i notować odpowiedzi': Zbierając materiały do swej pracy magisterskiej, ankietowała sadowników z regionów podwarszawskich. ANKIETOWY 'związany z ankietą lub z przeprowadzaniem ankiet': Pytania ankietowe. Badania ankietowe. fr. anquete ANNAŁY 'roczniki, pisma, w których opisane są zdarzenia w poszczególnych latach, zwłaszcza takie pisma dotyczące historii miasta, regionu, kraju': W dziewiętnastowiecznych miejskich annałach znalazł informacje o inicjatorach rozbudowy ratusza. ANNALISTYKA 'dział historii zajmujący się badaniem starych annałów': Profesor był znawcą średniowiecznych kronik i specjalistą w dziedzinie annalistyki. ANNALISTA 'autor annałów': Przeczytał stare roczniki i kroniki, ale informacji o początkach fabryki nie znalazł: annaliści nie umieścili o tym żadnej wzmianki, może z niewiedzy, a może dlatego, że wydawało im się to sprawą zbyt drobną. lać. annales ANNASZ 'w Biblii: arcykapłan żydowski, który wraz z Kajfaszem sądził Jezusa' O Od Annasza do Kajfasza 'od jednej instancji urzędowej do drugiej': Żaden z urzędników nie chciał wydać decyzji, odsyłali nas od Annasza do Kajfasza. od imienia Annasz ANNO DOMINI (czytaj: anno domini) 'roku Pańskiego -roku po narodzinach Chrystusa, roku naszej ery, skrót: AD': Na szczycie bramy przed kościółkiem widniało: AD 1605 - tę datę historycy uznali za rok zakończenia całej budowli. lać. anno Domini ANODA -w fizyce 'elektroda dodatnia w przyrządach elektrycznych i elektronicznych': W elektrolizerze, diodzie i lampie elektronicznej anoda to elektroda mająca wyższy potencjał niż katoda. ANODYZACJA albo ANODOWANIE w technice 'wytwarzanie na powierzchni aluminium cienkiej warstwy tlenku tego metalu w procesie elektrolizy': W czasie anodyzacji zanurzony w elektrolicie przedmiot aluminiowy jest ogniwem dodatnim, anodą. ANODYZOWAĆ albo ANODOWAĆ w technice 'wytwarzać na powierzchni przedmiotów aluminiowych cienką warstwę tlenku tego metalu': Przedmioty anody -zuje się m.in. dla zwiększenia ochrony przed korozją i w celach dekoracyjnych. ang. anodę, słowo utworzone w I pół. XIX w. odgr. anodos 'droga do góry' ANOMALIA wyraz używany często w liczbie mnogiej: ANOMALIE 'nieprawidłowości, które polegają na odchyleniu od jakiejś normy, od czegoś, co uchodzi za normalność, za regułę': Anomalie pogodowe zepsuły wszystkim urlop. Anomalie optyczne. Anomalie psychiczne. gr. anomalia 'nierówność' ANOMIA w socjologii 'stan braku wyraźnych norm zachowań w jakiejś grupie społecznej, spowodowany szybkimi zmianami socjologicznymi w tej grupie i jej dezintegracją': Wielu badaczy uważa, że anomia jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech współczesnych społeczeństw industrialnych. ANOMICZNY w socjologii 'związany z anomia, odznaczający się anomia': Anemiczne społeczeństwa. fr. anomie, termin wprowadzony przez Emila Durkheima, spopularyzowany w latach 30. XX w., od gr. anomia 'brak praw' ANONIM l. 'nieznany, bezimienny autor lub człowiek nieujawniający swego nazwiska': Gali Anonim. Wokul-ski wystawił konia do wyścigów jako anonim. 2. 'tekst nie podpisany nazwiskiem tego, kto jest jego twórcą, zwłaszcza tekst zawierający groźby, insynuacje, obraź-liwe uwagi itd.': Dostawał anonimy z pogróżkami. ANONIMOWY l. 'o człowieku: nie ujawniający swego nazwiska, nieznany z nazwiska': Anonimowy malarz, kronikarz. Anonimowy darczyńca. 2. 'o jakimś tekście lub dziele sztuki: nie podpisany nazwiskiem': Anonimowy list. Anonimowe dzieła średniowiecznych twórców, tworzone "ku większej chwale Boga". gr. anónymos 'bezimienny' ANONS l. 'ogłoszenie w prasie, zwłaszcza ogłoszenie drobne': Jeśli szukamy pracy, mało skuteczne jest czytanie anonsów w jednym tylko dzienniku. 2. 'krótki fragment (zwykle specjalnie dobrany pod względem atrakcyjności) programu radiowego lub telewizyjnego, nadawany jako reklama tego programu, zwiastun': Jako anons dano najlepszą piosenkę tego kabaretu. 38 ANORAK ANTECENDENCJE ANONSOWAĆ l. 'zapowiadać czyjeś wejście, przybycie, przez wymienienie jego nazwiska': Anonsowano kolejnych gości, kiedy do ministra szybkim krokiem podszedł pułkownik. 2. 'ogłaszać coś, obwieszczać o czymś; zapowiadać ważne wydarzenie': Liczne afisze anonsuj ą premierę najnowszego filmu Kazimierza Ku-tza. fr. annonce 'zawiadomienie, ogłoszenie' i annoncer 'zawiadamiać' ANORAK 'ciepły, nieprzemakalny skafander z kapturem, sięgający bioder': Anorak to skafander wzorowany na ubiorach polamików i Eskimosów. eskimoskie anorak ANOREKSJA 'brak łaknienia, spowodowany różnymi chorobami o podłożu fizycznym lub psychicznym': Młoda dziewczyna z anoreksją psychiczną potrzebuje pomocy psychologa. W wieku młodzieńczym anoreksją odzwierciedla zaburzenia natury psychicznej, przekraczające pospolitą troskę o zachowanie smukłej sylwetki. ANOREKTYK 'chłopiec lub mężczyzna cierpiący na anoreksję, okazujący brak łaknienia': W ostatnich latach leczyliśmy na oddziale tylko dwóch anorektyków. ANOREKTYCZKA 'dziewczyna lub kobieta, cierpiąca na anoreksję': Wśród młodzieży anorektyczki zdarzają się o wiele częściej niż anorektycy. ANOREKSYJNY 'związany z anoreksją, będący jej wynikiem': Anoreksyjny brak łaknienia. Anoreksyjne objawy. ang. anorexia od gr. a- 'bez', 'nie' i óreksis 'apetyt, pożądanie' ANORMALNY 'odbiegający od normy, zwłaszcza w sensie negatywnym: nienaturalny, nieprawidłowy': Anormalne zachowania. Anormalny osobnik. Anormalne warunki działania. złożenie cząstki: a- i słowa: normalny ANSA rząd. 'niechęć do kogoś, uraza, pretensje': Czuć do kogoś ansę. Nie chciał wyjaśnić przyczyny swej ansy do przyjaciela. Między nimi są jakieś anse. od łac. ansa 'powód, sposobność' ANSAMBL l.przestarz. 'zespół muzyków albo aktorów': W latach 60. XIX w. Helena Modrzejewska grywała w Polsce, w małych, prowincjonalnych ansamblach. 2. rząd. 'scena grupowa w teatrze lub operze': Sztukę kończył wspaniały ansambl. 3. w muzyce 'utwór dla kilku instrumentalistów lub kilku śpiewaków solistów; także: zespół śpiewaków solistów o różnych barwach głosu' fr. ensemble ANSZLUS 'przyłączenie - słowo używane najczęściej w odniesieniu do aneksji Austrii przez Hitlera w 1938 r.': Hitler dokonał anszlusu Austrii wbrew zawartym po pierwszej wojnie światowej traktatom pokojowym, które zakazywały łączenia obu państw. niem. Anschluss ANTABA l. 'metalowa sztaba wzmacniająca zamknięcie drzwi lub bramy': Na noc zasuwali potężne antaby w drzwiach. 2. 'metalowy uchwyt umieszczany na drzwiach, bramach, skrzyniach itd.': Na bramie była zamocowana piękna antaba z brązu w kształcie głowy lwa. od niem. Handhabe ANTABUS zob. ESPERAL ANTAGONIZM 'sprzeczność, wzajemna niechęć albo wrogość między ludźmi lub środowiskami, prowadzące ich do zwalczania się': Antagonizmy pokoleniowe. Brak antagonizmów środowiskowych jest czymś wyjątkowym. ANTAGONISTA 'osoba występująca przeciw komuś, zwłaszcza przeciwnik w jakimś sporze': Dziennikarka zaprosiła do studia ministra i dwóch posłów znanych jako jego antagonistów. ANTAGONIZOWAĆ 'skłócać nawzajem ludzi lub środowiska, podjudzać je przeciwko sobie, wrogo względem siebie usposabiać': Takie postępowanie z pewnością będzie antagonizować miasto i wieś. ANTAGONISTYCZNY 'taki, który jest pełen antagonizmów, oparty na antagonizmach, przeciwstawny, sprzeczny': Antagonistyczne siły. Antagonistyczne grupy polityczne. gr. antagonisma 'opozycja' od antagónidzesthai 'przeciwstawiać Się' ANTAŁEK przestarz. 'beczułka na piwo, wino, miód itd.': Na drogę podkomorzy podarował gościowi antałek najlepszego wina. ANTAŁ 'dawna miara objętości płynów, równa mniej więcej jednej czwartej dużej beczki' węg. antalag ANTE przyimek łaciński o znaczeniu 'przed' ANTE CHRISTUM 'przed Chrystusem - przed naszą erą, skrót: a.C.': Juliusz Cezar został zamordowany w 44 r. a.C. ANTE MERIDIEM 'przed południem, skrót: a.m. lub A.M.': W Anglii kupił sobie zegarek elektroniczny, który wyświetlał dwanaście godzin oraz na dole informację a.m. lub p.m. lać. ante ANTE- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'przed', wskazująca na to, że ich znaczenie związane jest z czymś wcześniejszym od czegoś, poprzedzającym coś, np. antecendencje, antenat fac. ante'przed' ANTECENDENCJE książk. 'zdarzenia coś poprzedzające': Uczeni dyskutowali o antecendencjach tych procesów w kulturze. 39 ANTECESSOR ANTROPOLOGIA ANTECEDENS l. książk. 'zdarzenie coś poprzedzające': Prawnicy badali wszystkie przedstawione okoliczności i ich antecedensy. 2. inaczej: POPRZEDNIK w logice 'część zdania warunkowego zaczynająca się oA. jeżeli''. W zdaniu: Jeżeli ktoś jest studentem, to ma indeks -antecedensemjest część: Jeżeli ktoś jest studentem. ANTECEDENTNY książk. 'poprzedzający'. Antecede-ntne okoliczności. Antecedentna sytuacja w powieści. lać. antecedens 'poprzedzający' ANTECESSOR przestarz. 'to samo, co antenat' lać. antecessor ANTEDATOWAĆ zob. ANTYDATOWAĆ ANTENAT 'przodek jakiejś rodziny': Na ścianach wisiały portrety antenatów tego znakomitego rodu. Doszukał się w swym rodowodzie szlacheckich antenatów. lać. sr. antenatus, złożenie słów łac.: ante 'przed', natus 'urodzony' ANTOCOL zob. ESPERAL ANTIDOTUM 'środek mający czemuś zaradzić, pomóc na coś, odtrutka': Takie lektury to antidotum na szarą codzienność. Praca była dla mnie zawsze antidotum na nudę. tac. antidotum z gr. antidoton dosłownie 'dany przeciw' ANTOLOGIA 'wybór krótkich utworów, zazwyczaj z twórczości różnych pisarzy': Antologia poezji oświeceniowej. Antologia noweli polskiej. gr. anthologia, dosłownie 'zbiór kwiatów' ANTONIMIA w językoznawstwie 'przeciwstawność znaczeń wyrazów': W ścisłym, lingwistycznym znaczeniu antonimia to tylko przeciwstawienie stopniowalne, tj. takie jak między wyrazami: ciepły - zimny, wysoki - niski, nie zaś np. takie jak: kręgowy - bezkręgowy, góra - dół. ANTONIM w językoznawstwie 'wyraz o znaczeniu przeciwstawnym do znaczenia innego wyrazu': Antonim słowa dobry to słowo zły, słowa żywy - martwy, słowa bieda - bogactwo. fr. antonyme odgr, anti 'przeciw', ónoma 'imię' ANTRAKT 'przerwa między częściami sztuki teatralnej, opery lub koncertu muzycznego': W czasie antraktu zeszli na chwilę do kawiarni. fr. entracte ANTRESOLA 'niskie pomieszczenie wydzielone w górnej części jakiejś kondygnacji, zwykle parteru lub najwyższego piętra': Z pokoju stołowego małymi schodkami wchodziło się na antresolę, gdzie pan domu urządził sobie niewielki gabinet. Zrobili antresolę, która zastępowała im stryszek. fr. entresol ANTROPO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'człowiek, człowieczy', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca, że ich znaczenie jest związane z człowiekiem i cechami ludzkimi, np. antro-pogeneza, antropocentryczny. gr. anthropos 'człowiek' ANTROPOCENTRYZM 'pogląd stawiający człowieka w centrum zainteresowań filozoficznych, moralnych, naukowych itd., głoszący, że miarą wszystkiego jest człowiek: jego psychika, dobro, świat poznawczy': An-topocentryzm występował w wielu epokach jako składnik rozmaitych filozofii, bardzo charakterystyczny jest zwłaszcza dla różnych odmian humanizmu. ANTROPOCENTRYCZNY 'związany z antropocentry-zmem, wynikający z antropocentryzmu': Antropocentryczny punkt widzenia. Antropocentryczny światopogląd. złożenie cząstki: antropo- i słowa: centryzm ANTROPOGENEZA 'pochodzenie człowieka i rozwój gatunku ludzkiego we wczesnych stadiach': Danych na temat antropogenezy dostarczają prace wykopaliskowe, a ostatnio także badania genetyczne człowieka i małp. ANTROPOGENETYCZNY 'związany z antropoge-nezą, odnoszący się do niej': Badania antropogenetycz-ne. Hipotezy antropogenetyczne. złożenie cząstki: antropo- i słowa: centryzm ANTROPOID 'małpa najbliżej spokrewniona z człowiekiem': Do antropoidów należą szympansy, goryle i orangutany. ANTROPOIDALNY 'mający cechy podobne do ludzkich': Wiele osób sądzi, że yeti to jakiś stwór antro-poidalny. ang. antropoid z gr. anthrópoeides 'człekokształtny' ANTROPOLOGIA 'wiedza o człowieku, będąca działem jakiejś nauki albo zespołem pewnych nauk' ANTROPOLOGIA BIBLIJNA 'dział biblistyki, który zajmuje się tym, jak ujmowany jest człowiek w Biblii': Antropologia biblijna zwraca uwagę na to, że w Biblii ukazuje się rozmaite aspekty istoty ludzkiej: ciało i duszę, umysł i serce, skłonność do grzechu i zdolność bycia świętym. ANTROPOLOGIA BIOLOGICZNA 'dział biologii, który zajmuje się powstaniem gatunku ludzkiego, jego ewolucją, zróżnicowaniem rasowym i osobniczym': W rozwoju antropologii biologicznej ważnym przełomem było powstanie teorii ewolucji, jej krytyka i późniejsze zmiany. ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA 'dział filozofii, który zajmuje się problemami miejsca człowieka w rzeczywistości, sensem jego istnienia i stosunkiem do przyrody oraz własnych wytworów': Antropologia filozoficzna jest działem występującym zarówno w filozofii 40 ANTROPOMETRIA ANTYATOMOWY chrześcijańskiej, jak i np. w egzystencjalizmie, w którym stanowi jeden z najważniejszych tematów rozważań. ANTROPOLOGIA KULTUROWA 'dyscyplina z pogranicza socjologii i kulturoznawstwa, badająca organizację różnych kultur ludzkich, zwłaszcza kultur pierwotnych': Początki antropologii kulturowej wiążą się z badaniami prowadzonymi w Ameryce nad kulturami Indian. ANTROPOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie antropologii - biblijnej, biologicznej, filozoficznej lub kulturowej': Do najbardziej znanych amerykańskich antropologów kulturowych należą Franz Boas i Margaret Mead. ANTROPOLOGICZNY 'związany z antropologią': Badania antropologiczne. Prace antropologiczne. O Typy antropologiczne 'typy biologiczne człowieka, rozróżniane ze względu na kształt czaszki, nosa, uszu, kolor włosów itd.' Ekspertyza antropologiczna 'ekspertyza dotycząca pokrewieństwa dwóch osób, przeprowadzana na podstawie badania podobieństwa bardzo wielu ich cech biologicznych, a także cech genetycznych': Ekspertyzy antropologiczne przeprowadza się najczęściej w celu ustalenia ojcostwa. złożenie cząstki: antropo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' ANTROPOMETRIA 'dział antropologii biologicznej zajmujący się pomiarami ciała ludzkiego': Antropometria zajmuje się m.in. opracowaniem zasad i technik mierzenia czaszki i jej fragmentów, kończyn, kręgosłupa i ustalaniem stosunków wielkości poszczególnych części ciała ludzkiego charakterystycznych dla różnych okresów życia i różnych typów ludzkich. ANTROPOMETR 'przyrząd do mierzenia ciała ludzkiego': Antropometrem zmierzono długość kończyn i wysokość ciała. ANTROPOMETRYCZNY 'związany z antropometrią': Pomiary antropometryczne. złożenie cząstki: antropo- i -metria od gr. metron 'miara' ANTROPOMORFIZACJA w nauce o literaturze 'rodzaj metafory polegającej na nadaniu zwierzętom lub rzeczom martwym właściwości ludzkich': Antropomorfi-zacjajest bardzo częsta w bajkach, zwłaszcza w tych, w których pod postacią zwierząt przedstawia się ludzi. ANTROPOMORFIZOWAĆ w nauce o literaturze 'nadawać zwierzętom lub rzeczom martwym właściwości ludzkie': Świat poetycki Leśmiana pełen jest tworów ludowej wyobraźni oraz antropomorfizowanych fragmentów przyrody, łąk, drzew i chmur mających ludzkie cechy i współdziałających z człowiekiem. złożenie cząstek: antropo- i -morfizacja od gr. morphe 'kształt' ANTROPOMORFIZM 'nadawanie cech ludzkich rzeczom, zwierzętom i roślinom, a także przypisywanie cech ludzkich Bogu czy też bogom': Antropomorfizm jest charakterystyczny dla wielu religii. złożenie cząstek: antropo- i -morfizm od gr. morphe 'kształt' ANTROPOZOFIA 'koncepcja religijno-filozoficzna głosząca, że człowiek przez rozwinięcie wyższych władz duchowych może osiągnąć nadnaturalne, nadzmysłowe poznanie świata. Boga i swej osoby': Antropozofiajest odmianą teozofii, stworzoną i rozwijaną przez niemieckiego mistyka Rudolfa Steinera (1861-1925). ANTROPOZOF 'filozof, tworzący zgodnie z zasadami antropozofii albo - szerzej - zwolennik tej koncepcji': Antropozofowie wychodzą z założenia, że wiedza naukowa nie dostarcza informacji o tym, jak rozwiązać najważniejsze problemy człowieka i świata. Zdobyć je można jedynie dzięki "duchowemu widzeniu" osiąganemu przez długotrwałe, specjalne ćwiczenia. ANTROPOZOFICZNY 'związany z antropozofią': Antropozoficzne ćwiczenia duchowe. Antropozoficz-ny zachwyt nad mądrością zawartą w dziełach Goethego. niem. Anthroposophie odgr. anthropos 'człowiek', sophia 'mądrość' ANTRYKOT 'mięso wołowe lub cielęce z kością z części międzyżebrowej; także: kotlet z tego mięsa': Antrykot to mięso z tylnego odcinka górnicy wołowej lub cielęcej. Na drugie danie podano nam antrykot cielęcy z frytkami. fr. entrecóte ANTY- przedrostek o znaczeniu 'przeciw, przeciwny, przeciwnie, odwrotnie', łączący się z rzeczownikami i przymiotnikami i nadający im znaczenie przeciwstawne do tego, które mają, np. antykomunista, antybohater; antyaborcyjny, antytotalitamy gr. anti 'przeciw' ANTYABORCJA pot. 'poglądy przeciwstawiające się prawu do aborcji': Oprócz antyaborcji pani senator ma w zanadrzu jeszcze inne atuty. ANTYABORCJONISTA/w?. 'osoba przeciwstawiająca się prawu do aborcji': Do kierownictwa resortu zdrowia z partyjnego klucza miano wprowadzić kilku antyabor-cjonistów. ANTYABORCYJNY 'skierowany przeciw legalności aborcji, zakazujący aborcji': Postawa antyaborcyjna. Ustawa antyaborcyjna. złożenie cząstki: anty- i słowa: aborcja ANTYALKOHOLOWY 'skierowany przeciw nadużywaniu alkoholu; także: związany z leczeniem alkoholików' : Kampania antyalkoholowa. Poradnia antyalkoholowa. złożenie cząstki: anty- i słowa: alkoholowy ANTYATOMOWY 'skierowany przeciw produkcji i użyciu broni atomowej, chroniący przed jej skutkami': Międzynarodowa kampania antyatomowa. Schron antyato-mowy. złożenie cząstki: anty- i słowa: atomowy 41 ANTYBIOTYK ANTYFASZYSTA ANTYBIOTYK 'substancja wytwarzana przez niektóre grzyby i bakterie lub uzyskiwana syntetycznie, zabijająca bakterie i inne mikroorganizmy': Pierwszym antybiotykiem była penicylina, odkryta w 1929 r. przez szkockiego lekarza Aleksandra Fleminga. ANTYBIOTYKOWY 'związany z antybiotykami': Leczenie antybiotykowe stosowane jest w medycynie najczęściej w przypadku zakażenia bakteryjnego. ang. antibiotic od gr. anti 'przeciw', biotikós 'zdolny do życia' -początkowo, przed odkryciem antybiotyków, słowo o ogólnym znaczeniu ANTYBOHATER l. 'centralna w jakimś filmie lub powieści postać, która -w odróżnieniu od tradycyjnych bohaterów obdarzonych wieloma niezwykłymi cechami - nie wyróżnia się niczym szczególnym': W wielu późnych filmach, np. w "Światłach rampy" Chaplin kreuje postać antybohatera, jakże odmienną od herosów amerykańskiego kina -jest zwykłym, trochę bezradnym człowiekiem. 2. w nauce o literaturze 'przeciwieństwo bohatera, osoba lub postać literacka czy filmowa mająca negatywne cechy psychiczne': Nawet negatywni bohaterowie w powieściach Sienkiewicza obdarzeni są pewnymi cechami pozytywnymi, tak jak np. Azja Tuhaj-bej. Jednym z nielicznych antybohaterów, postacią mającą same "czarne" cechy, jest Neron z "Quo vadis". złożenie cząstki: anty- i słowa: bohater ANTYCHRYST l. 'w Biblii: przeciwnik Chrystusa, który ma przed końcem świata omamić ludzi i sprowadzić na nich nieszczęścia': Nadejście Antychrysta jest zapowiedziane m.in. w Apokalipsie św. Jana. 2. przen. 'przeciwnik religii chrześcijańskiej, sprowadzający na świat nieszczęścia': W różnych czasach obwoływano antychrystem różne osoby, m.in. Kaligulę, Napoleona, Hitlera. 3. przen. 'osoba krytykowana przez otoczenie za swą postawę niezgodną z zasadami głoszonymi przez Kościół': Dzieci obwołały go antychrystem, gdy nie chciał z nimi pójść do Kościoła. lać. Antichristos ANTYCYPACJA książk. 'coś, co wyprzedza wystąpienie jakiegoś wydarzenia czy zjawiska: stan, czynność, przepowiednia; także: przewidywanie, przeczucie tego, co nastąpi później': Przepowiednie wiedźm w "Makbecie" są antycypacją późniejszej akcji dramatu. 2. w językoznawstwie 'upodobnienie wsteczne: przystosowanie wymawianej wcześniej głoski pod względem jakichś cech do głoski wymawianej później': Przykładem antycypacji jest ubezdźwięcznienie głoski "w" do "f pod wpływem następującego później bezdźwięcznego "k" w wyrazie ławka. 3. w muzyce 'wprowadzenie do akordu na słabej części taktu jednego lub więcej dźwięków składowych akordu następnego; wyprzedzenie' ANTYCYPOWAĆ książk. 'uprzedzać, wyprzedzać jakieś wydarzenie albo zjawisko, wykonywać coś wcześniej niż się powinno; także: przewidywać, przeczuwać coś, co nastąpiło później': Można powiedzieć, że ruch ten antycypował "Solidarność", nie miał jednak ani jej masowości, ani siły oddziaływania. Ten genialny twórca antycypował niewątpliwie epokę romantyzmu. ANTYCYPACYJNY książk. 'związany z antycypacją, uprzedzający wystąpienie czegoś': Antycypacyjny fragment we wstępie do opowiadania. lać. anticipatio 'uprzedzenie czegoś' ANTYCZĄSTKA w fizyce 'cząstka elementarna, mająca przeciwne do danej cząstki właściwości fizyczne, np. ładunek elektryczny i moment magnetyczny': Zderzenie cząstki i antycząstki powoduje ich anihilację. Pary antycząstek to m.in. pozyton i negaton, proton i antypro-ton. złożenie cząstki: anty- i słowa: cząstka ANTYCZNY zob. ANTYK ANTYDATOWAĆ rzadziej: ANTEDATOWAĆ 'umieszczać na dokumencie datę wcześniejszą od faktycznej': Wpisał jej zaliczenie, antydatując je, na wypadek gdyby miała w dziekanacie kłopoty. fr. antidater od łac. ante 'przed' i data 'dany' ANTYDEMOKRATYCZNY 'skierowany przeciw demokracji': Wystąpienia antydemokratyczne. Antydemokratyczne ograniczenia wprowadzane przez reżim. Siły antydemokratyczne. złożenie cząstki: anty- i słowa: demokratyczny ANTYDEPRESYJNY 'przeciwdziałający depresji': Leki antydepresyjne powodują ogólną poprawę nastroju. złożenie cząstki: anty- i słowa: depresyjny ANTYDOPINGOWY 'przeciwdziałający stosowaniu przez sportowców niedozwolonych środków dopingujących lub wykrywający zastosowanie takich środków': Kampania anty dopingowa. Kontrola antydopingowa. złożenie cząstki: anty- i słowa: dopingowy ANTYDUMPINGOWY (czytaj: antydampingowy) 'przeciwdziałający stosowaniu dumpingu': Cła antydumpin-gowe nałożone przez Komisję na te towary powodują, że na rynkach unijnych ich cena znacznie wzrasta. złożenie cząstki: anty- i słowa: dumpingowy ANTYESTETYKA 'estetyka niezgodna z tradycyjnymi wartościami w tej dziedzinie, np. pięknem i harmonią': Antyestetyka była charakterystyczna dla twórczości wielu grup awangardowych w latach 60. XX w., obejmowanych ogólną nazwą: antysztuka. złożenie cząstki: anty- i słowa: estetyka ANTYFASZYSTA 'osoba walcząca z faszyzmem, zwłaszcza osoba, która zwalczała faszyzm z latach 30. i 40. XX w.': Do władz Republiki Federalnej Niemiec weszło wielu niemieckich antyfaszystów, którzy przeciwstawiali się reżimowi Hitlera, np. Konrad Adenauer. 42 ANTYFEMINIZM ANTYKONCEPCJA ANTYFASZYSTOWSKI 'skierowany przeciw faszyzmowi, zwalczający faszyzm': Front antyfaszystowski. Działacze antyfaszystowscy. złożenie cząstki: anty- i słowa: faszysta ANTYFEMINIZM 'postawa niechęci wobec kobiet, nieuznawanie tego, że mają one równe z mężczyznami prawa w społeczeństwie': Stowarzyszenie nasze często spotyka się z zarzutem antyfeminizmu. Uznałyśmy to za przejaw dyskryminacji i antyfeminizmu. ANTYFEMINISTA 'mężczyzna głoszący antyfemi-nizm, niechętny kobietom i ich równouprawnieniu': Po tych wypowiedziach okrzyknięto go antyfeministą. ANTYFEMINISTYCZNY 'taki, który opiera się na antyfeminizmie, ma cechy antyfeminizmu'. Był to prawdziwy antyfeministyczny zlot; nikt nie powiedział o kobietach ani jednego dobrego słowa. złożenie cząstki: anty- i słowa: feminizm ANTYGEN w biologii 'substancja, która wywołuje reakcje odpornościowe organizmu, przede wszystkim pobudza produkcję przeciwciał': Wyróżnia się antygeny obce, np. obce krwinki, oraz antygeny własne, wytwarzane przez organizm. ang. antigen zfr. antigene ANTYHITLEROWSKI 'skierowany przeciw hitleryzmowi, zwalczający hitleryzm': Koalicja antyhitlerowska. złożenie cząstki: anty- i słowa: hitlerowski ANTYHORMON w medycynie 'substancja hamująca lub znosząca działanie hormonów': Do antyhormonów należą m.in. substancje, które działają przeciwnie do działania danych hormonów. złożenie cząstki: anty- i słowa: hormon ANTYIMPORTOWY 'taki, który zapobiega nadmiernemu importowi, znacznie przewyższającemu eksport': Do antyimportowych posunięć rządu tego kraju należy m.in. troska o wysoką jakość i konkurencyjność własnych wyrobów oraz o niezbyt wysoki kurs swej waluty. złożenie cząstki: anty- i słowa: importowy ANTYINFLACYJNY 'taki, który przeciwdziała albo zapobiega inflacji, czyli stałemu wzrostowi cen towarów i usług': Program antyinflacyjny. Polityka antyinfla-cyjna. złożenie cząstki: anty- i słowa: inflacyjny ANTYK l. 'świat starożytnej Grecji i Rzymu': Był zafascynowany literaturą antyku. Wielu badaczy poszukuje korzeni współczesnej cywilizacji europejskiej w kulturze antyku. 2. inaczej: STAROŻYTNOŚĆ 'okres historyczny poprzedzający średniowiecze': Dość powszechnie przyjmuje się, że okres antyku kończy się w roku 476, wraz z upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego. 3. 'stary, zabytkowy przedmiot': Na urodziny dziadek podarował mu piękny antyk, stary zegar z XIX w. ANTYCZNY l. 'związany ze światem starożytnej Grecji i Rzymu': Sztuka antyczna. Antyczne pojęcie piękna. 2. 'starożytny': Okres antyczny. 3. pot. 'stary, często -przestarzały i niemodny': Wystąpiła w jakiejś antycznej sukni. To był zupełnie antyczny kapelusz. fr. antique z łac. antiquus 'dawny' ANTYKATOLICKI 'skierowany przeciw katolicyzmowi, zwalczający katolicyzm': Antykatolickie nastroje wśród niektórych grup młodzieży. Antykatolickie wystąpienia działaczy tego ruchu społecznego. złożenie cząstki: anty- i słowa: katolicki ANTYKLERYKALIZM 'niechętne nastawienie do kleru, występowanie przeciw odgrywaniu przez duchownych znaczącej roli w życiu społecznym': Była to partia znana ze swego antyklerykalizmu, krytyki Kościoła i jego poczynań. ANTYKLERYKAŁ 'osoba, której poglądy i działania charakteryzuje antyklerykalizm': Niektórzy, najzupełniej niesłusznie, obwołali Boya-Żeleńskiego wojującym antyklerykałem. ANTYKLERYKALNY 'niechętny wobec kleru, przeciwny odgrywaniu przez duchownych znaczącej roli w życiu społecznym': Nastawienie antyklerykalne. Wystąpienia antyklerykalne. złożenie cząstki: anty- i słowa: klerykalizm ANTYKOLONIALIZM 'ideologia i działalność skierowana przeciw kolonializmowi': Antykolonializm ostatecznie zwyciężył w latach 60. XX w., kiedy to bardzo duża część dawnych kolonii odzyskała niepodległość. ANTYKOLONIALNY 'skierowany przeciw kolonializmowi': Wystąpienia antykolonialne. złożenie cząstki: anty- i słowa: kolonializm ANTYKOMUNIZM 'ideologia i działalność skierowana przeciw komunizmowi': Wszystkich działaczy opozycji demokratycznej w czasach PRL-u oskarżano o antyko-munizm. ANTYKOMUNISTA 'osoba występująca przeciw komunizmowi, zwalczająca komunizm': Był działaczem wolnych związków zawodowych i zdeklarowanym anty-komunistą. ANTYKOMUNISTYCZNY 'skierowany przeciw komunizmowi, zwalczający komunizm': Niewiele osób wie, że George Orwell, znany ze swych antykomunistycznych i antytotalitamych poglądów, w młodości był sympatykiem komunizmu. złożenie cząstki: anty- i słowa: komunizm ANTYKONCEPCJA 'zapobieganie ciąży; także: środki i metody służące zapobieganiu ciąży': Zalecali dziewczę- 43 ANTYKOROZYJNY ANTYPERSPIRANT tom naturalne metody antykoncepcji. Stosowała od dawna antykoncepcję. ANTYKONCEPCYJNY 'zapobiegający zajściu w ciążę lub rozwojowi ciąży': Do środków antykoncepcyjnych należą m.in. prezerwatywy, spirale domaciczne, pianki plemnikobójcze i środki hormonalne w formie tabletek. złożenie cząstki: anty- i łac. słowa: conceptio 'poczęcie' ANTYKOROZYJNY 'zapobiegający korozji, zabezpieczający przed nią': Preparaty antykorozyjne. Lakier antykorozyjny. Antykorozyjna warstwa cynku. złożenie cząstki: anty- i słowa: korozyjny ANTYKORUPCYJNY 'skierowany przeciw zjawisku korupcji': Dyskutowano o walce z korupcją i o wprowadzeniu skutecznych przepisów antykorupcyjnych, przede wszystkim dotyczących publicznych zamówień i przetargów. złożenie cząstki: anty- i słowa: korupcyjny ANTYKRYZYSOWY 'przeciwdziałający jakiemuś kryzysowi, dążący do ograniczenia jego negatywnych następstw': Premiera oskarżano o to, że po pierwszych doniesieniach o rozmiarach powodzi nie powołał natychmiast sztabu antykryzysowego. złożenie cząstki: anty- i słowa: kryzysowy ANTYKULTURA zob. KONTRKULTURA ANTYKWARIAT l. 'sklep lub dział sklepu ze starymi pismami, drukami i książkami, niedostępnymi już w księgarniach': W antykwariacie kupił słownik języka polskiego wydany przed wojną. 2. 'sklep z antykami i wyrobami rzemiosła artystycznego': W antykwariacie można było obejrzeć osobliwą kolekcję starych atlasów geograficznych i globusów. ANTYKWARIUSZ 'osoba prowadząca antykwariat -sklep ze starymi książkami lub z antykami': Antykwa-riusz wystarał się dla niego o stare numery pisma podróżniczego, zawierające rady i przestrogi dla tych, którzy wybierają się na Alaskę. ANTYKWARYCZNY 'związany ze sprzedażą starych książek lub antyków; właściwy starym książkom lub antykom': Stoisko antykwaryczne w księgami. Były to przedmioty o dużej wartości antykwarycznej. niem. Antiquariat z łac. antiquarius 'zajmujący się starożytnością' ANTYLUSTRACYJNY 'przeciwny lustracji, skierowany przeciw procesowi lustracji': Frakcja anty lustracyjna w sejmie. Antylustracyjna propaganda. złożenie cząstki: anty- i słowa: lustracyjny ANTYMAFIJNY 'zwalczający mafię, służący do walki z mafią': Wyspecjalizowane, antymafijne oddziały policji. Dzięki uruchomieniu antymafijnego telefonu schwytano gangstera na gorącym uczynku. złożenie cząstki: anty- i słowa: mafijny ANTYMATERIA w fizyce 'substancja zbudowana z antycząstek': Fizycy zakładają, że we wszechświecie mogą istnieć duże skupiska antymaterii. Przy zetknięciu materii i antymaterii następuje ich anihilacja. złożenie cząstki: anty- i słowa: materia ANTYMON 'pierwiastek o liczbie atomowej 51 i masie atomowej 121, 75: srebrzysty, rzadziej: żółty lub czarny, kruchy metal, symbol Sb': Antymon jest składnikiem stopów drukarskich (czcionek) i stopów używanych do produkcji łożysk. Wykorzystywany jest także w wielu innych dziedzinach, np. w elektronice. ANTYMONIT 'minerał, siarczek antymonu': Antymo-nit jest najbogatszą rudą antymonu. Występuje m.in. w Chinach i Meksyku. lać. śr. antimonium (antymon jest pierwiastkiem dość rzadkim, ale znanym od bardzo dawna) ANTYMONOPOLOWY rzadziej: ANTYMONOPOLI-STYCZNY 'występujący przeciwko praktykom monopolistycznym różnych przedsiębiorstw, zwalczający takie praktyki': Urząd Antymonopolowy. Działania anty-monopolistyczne. złożenie cząstki: anty- i słów: monopolowy, monopolistyczny ANTYNOMIA książk. 'przeciwstawność dwóch równorzędnych idei, poglądów, twierdzeń itd.': Filozof uwikłany w antynomię wolności i konieczności. () Antynomię w filozofii 'twierdzenia prawdziwe, lecz wewnętrznie sprzeczne': Do podawanych przez starożytnych filozofów antynomii należy m.in. stwierdzenie: jeżeli kłamca mówi, że kłamie, to zarazem kłamie i mówi prawdę. ANTYNOMICZNY książk. 'przeciwstawny lub wewnętrznie sprzeczny': Antynomiczne poglądy. Antynomicz-ne przekonania. gr. antinomia 'sprzeczność praw' ANTYNUKLEARNY 'skierowany przeciw produkcji, rozpowszechnianiu i stosowaniu broni nuklearnej': Demonstracje antynuklearne. Pacyfistyczne i antynuklearne działania tej organizacji. złożenie cząstki: anty- i słowa: nuklearny ANTYPATIA 'niechęć do kogoś lub czegoś; także: osoba lub rzecz, do których odczuwa się niechęć': Do nowych kolegów odnosił się z wyraźną antypatią. Szybko wyszła z przyjęcia, na którym główną osobą była Ewka, jej antypatia. ANTYPATYCZNY 'najczęściej: taki, który budzi niechęć': Antypatyczny wygląd. Antypatyczna osoba. Antypatyczne zachowanie. fr. antipathie od gr. antipatheia 'odraza, niechęć' ANTYPERSPIRANT 'środek ograniczający lub powstrzymujący pocenie się, zazwyczaj zawarty w dezodorancie, żelu, kremie itd.; także: dezodorant, żel, 44 ANTYPODY ANTYTERRORYSTYCZNY krem z takim środkiem': Firma oferuje dezodoranty z antyperspirantem. Posmarował stopy antyperspirantem. ang. antiperspirant ANTYPODY l. ksiąźk. 'obszary położone po przeciwnej stronie kuli ziemskiej': Kaczmarski postanowił przenieść się na antypody - do Australii, l.przen. 'krańcowo różne od siebie postawy, sposoby myślenia, kierunki polityczne, artystyczne itd.': W czasach komunistycznych opozycja wcale nie znajdowała się na antypodach socjalizmu, większość działaczy wolnych związków zawodowych chciała tylko reformy ustroju i nadania mu bardziej demokratycznego kształtu. ANTYPODA rząd. 'osoba mieszkająca po przeciwnej stronie kuli ziemskiej': Dla antypodów każdy nasz ruch w górę oznacza ruch w przeciwnym kierunku - czyli w dół. ANTYPODYCZNY ksiąźk. 'najczęściej: krańcowo różny': Antypodyczne kierunki, tendencje w sztuce. od gr. antipodes 'osoba mająca przeciwne stopy' ANTYPROTON w fizyce 'cząstka elementarna przeciwstawna do protonu': Antyproton, czyli antycząstka protonu, został odkryty w latach 50. ang. antiproton ANTYRADAR 'radar zakłócający pracę innego radaru': Policja drogowa ostrzegała przed stosowaniem antyra-darów, zakłócających pracę urządzeń policyjnych. złożenie cząstki: anty- i słowa: radar ANTYRAKIETA 'rakieta służąca do zestrzeliwania innych rakiet': Antyrakiety są pociskami o bardzo dużej prędkości i dużym zasięgu, pozwalającymi na niszczenie rakiet wroga w bezpiecznej odległości od własnych obiektów. złożenie cząstki: anty- i słowa: rakieta ANTYREWOLUCYJNY 'skierowany przeciw rewolucji, do niedawna najczęściej: przeciw rewolucji październikowej w Rosji': Bolszewicy oskarżyli go o działania antyrewolucyjne i rozstrzelali. złożenie cząstki: anty- i słowa: rewolucyjny ANTYREŻIMOWY 'występujący przeciw reżimowi, zwalczający reżim': Po zamachu stanu działacze partii socjalistycznej usiłowali stworzyć jednolity front anty-reżimowy wszystkich sił opozycyjnych. złożenie cząstki: anty- i słowa: reżimowy ANTYSEMITYZM 'ideologia i działalność skierowana przeciw narodowi żydowskiemu; także szerzej: wrogość wobec Żydów': Wielu zbrodniarzy hitlerowskich było ludźmi fanatycznie opętanymi antysemityzmem. ANTYSEMITA 'osoba występująca przeciw narodowi żydowskiemu, wroga wobec Żydów': Wśród członków tej nacjonalistycznej partii było wielu antysemitów. ANTYSEMICKI 'skierowany przeciw narodowi żydowskiemu, wrogi wobec Żydów': Antysemickie ekscesy. Antysemicka propaganda. Antysemickie nastroje. złożenie cząstki: anty- i słowa: semityzm ANTYSEPTYKA w medycynie 'niszczenie drobnoustrojów na narzędziach chirurgicznych, w salach operacyjnych, w ranach, na skórze itd. w celu zapobiegania zakażeniom': Współcześnie w antyseptyce stosuje się m.in. środki chemiczne, np. jodynę, alkohol, wysoką temperaturę i ultradźwięki. ANTYSEPTYK. w medycynie 'środek służący niszczeniu drobnoustrojów': Pierwszym świadomie zastosowanym antyseptykiem w historii medycyny była woda chlorowana. Obowiązek mycia w niej rąk przed zabiegami położniczymi wprowadził w połowie XIX w. Ignacy Semmelweis, węgierski lekarz zatrudniony w Wiedeńskim Szpitalu Powszechnym. ANTYSEPTYCZNY w medycynie 'niszczący drobnoustroje, służący do niszczenia drobnoustrojów': Substancje antyseptyczne. Urządzenia antyseptyczne. ang. antiseptic odgr. anti 'przeciw', septikós 'wywołujący gnicie' ANTYSOLIDARNOŚCIOWY 'skierowany przeciw związkowi zawodowemu i - w latach 80. XX w. - ruchowi społecznemu "Solidarność"': Antysolidamościowe działania rządu w czasie stanu wojennego. Antysolidamościowa postawa. złożenie cząstki: anty- i słowa: solidarnościowy ANTYSTATYCZNY 'nie elektryzujący się; zapobiegający elektryzowaniu się czegoś': Antystatyczny stolik pod komputer. Antystatyczna pianka do mycia monitora. Reklamowano nowoczesne sukienki z materiału antystatycznego. złożenie cząstki: anty- i słowa: statyczny, kalka ang. antistatic ANTYSZTUKA 'sztuka pozbawiona cech tradycyjnie jej przypisywanych, a dotyczących np. tego, jakie dziedziny działalności zalicza się do artystycznych, jakimi cechami powinno się odznaczać dzieło sztuki itd.': Nazwą antysztuka obejmowano początkowo radykalne odłamy awangardowe w latach 60. złożenie cząstki: anty- i słowa: sztuka ANTYTERRORYSTYCZNY 'skierowany przeciw terroryzmowi, związany ze zwalczaniem terrorystów': Energiczne działania antyterrorystyczne rządu. Akcja antyterrorystyczna. (> Brygady antyterrorystyczne policji 'jednostki wyspecjalizowane w walce z terrorystami i uzbrojonymi gangsterami': W czasie procesu sali sądowej strzegli funkcjonariusze z brygad antyterrorystycznych. ANTYTERRORYSTA 'funkcjonariusz jednostek antyterrorystycznych': Antyterroryści wysadzili drzwi i unieszkodliwili trzech znajdujących się w mieszkaniu bandytów. złożenie cząstki: anty- i słowa: terrorystyczny 45 ANTYTEZA APAGE SATANA! ANTYTEZA l. w filozofii 'twierdzenie lub stan rzeczy przeciwstawne do innego twierdzenia lub stanu rzeczy': Proces przechodzenia od tezy do antytezy [dla Hegla] stanowił osnowę nie tylko realnego rozumowania, ale i rozwoju. (Tatarkiewicz) 2. 'osoba będąca przeciwieństwem innej osoby lub rzecz przeciwna do innej': Złośliwa i nieprzyjemna była antytezą swej pogodnej i przyjacielskiej siostry. 3. w nauce o literaturze 'zestawienie dwóch opozycyjnych zdań lub ich fragmentów, zwłaszcza takich, które mają symetryczną strukturę składniową': Przykładem antytezy jest -kończące wiersz Leśmiana "Strój" - zdanie: "Ty pójdziesz tą doliną, gdzie ustaje łkanie, a ja pójdę tą górą na twoje spotkanie". ANTYTETYCZNY 'przeciwstawny': Antytetyczne twierdzenia w filozofii. Antytetyczne elementy dzieła sztuki. Antytetyczne zdania. gr. antithesis 'przeciwstawienie' ANTYTOKSYNA w biologii 'substancja wytwarzana w organizmie pod wpływem antygenów, neutralizująca działanie toksyn, wytwarzanych przez bakterie, które dostały się do organizmu': Organizm wytwarza antyto-ksyny, broniąc się przed zatruciem. ANTYTOKSYCZNY w biologii 'neutralizujący działanie toksyn': Preparat o działaniu antytoksycznym. ang. antitoxin odgr. anti 'przeciw', łac. toxicum 'trucizna' ANTYTRYNITARYZM 'doktryna chrześcijańska nie uznająca dogmatu Trójcy Świętej': Z antytrynitaryzmem związane są m.in. poglądy arian. ANTYTRYNITARIUSZ albo ANTYTRYNITARZ 'osoba nie uznająca dogmatu Trójcy Świętej': Antytryni-tarze zazwyczaj negują równość osób boskich, wchodzących w skład Trój cy Świętej, i nie uznaj ą bosko-ści Chrystusa. złożenie cząstki: anty- i słowa: trynitaryzm od łac. trinitas 'trójca' ANTYUTLENIACZ albo PRZECIWUTLENIACZ 'substancja dodawana do rozmaitych wyrobów, zapobiegająca ich utlenianiu się i przedłużająca przez to ich żywotność, przydatność do spożycia itd.': Do tego piwa dodano jako antyutleniacz kwas askorbinowy, czyli witaminę C. złożenie cząstki: anty- i słowa: utleniacz ANTYUTOPIA 'dzieło literackie lub filmowe przedstawiające wymyślony, nieistniejący świat czy kraj, który-w przeciwieństwie do utopii - odznacza się niemal samymi negatywnymi cechami': Klasycznym już dziś przykładem antyutopii jest "Rok 1984" George'a Or-wella, powieść przedstawiająca makabryczną wizję świata opanowanego przez system totalitarny. złożenie cząstki: anty- i słowa: utopia ANTYWARTOŚĆ l. w filozofii 'wartość negatywna w stosunku do danej wartości': Niektóre awangardowe kierunki w estetyce XX w., np. turpizm, nobilitowały pojęcia, dotychczas uważane za antywartości w tej dziedzinie, np. brzydotę, deformację, l.przen. 'wartość pozorna, która naprawdę nie jest wartością': Uważał, że pisma młodzieżowe oferują młodzieży świat taniej rozrywki i użycia, uczą ją uznania dla antywartości. złożenie cząstki: anty- i słowa: wartość ANTYWITAMINA 'jedna z substancji mających działanie przeciwne do działania witamin, usuwających witaminy lub neutralizujących je': Antywitaminy są stosowane w leczeniu niektórych chorób, np. sulfonamidy stosowane w leczeniu zakażeń bakteryjnych. złożenie cząstki: anty- i słowa: witamina ANTYWIRUSOWY l. w medycynie 'niszczący wirusy w organizmie': W pobranej krwi stwierdzono obecność przeciwciał antywirusowych. 2. w informatyce 'służący do wykrywania i niszczenia wirusów komputerowych': Firma zakupiła najnowszy program antywirusowy. złożenie cząstki: anty- i słowa: wirusowy ANULOWAĆ 'unieważniać jakiś dokument, jakąś umowę, decyzję itp.' Bilety zostały anulowane - przekreślone i ostemplowane. Urząd anulował swoją wczorajszą decyzję w sprawie przydziału działek budowlanych. lać. annulare 'unicestwić' ANUS zob. ANALNY ANYŻ albo ANYŻEK l. inaczej BIEDRZENIEC ANYŻU 'roślina zielna o niewielkich, baldaszkowatych białych kwiatach, występująca w Europie i zachodniej Azji': Wysuszone owoce anyżu są używane m.in. w przemyśle kosmetycznym i spożywczym. 2. 'wysuszone, aromatyczne owoce anyżu': Anyżek jest dodawany jako przyprawa do ciastek, cukierków i wódek. 3. 'olej z nasion anyżu': Anyż jest olejkiem eterycznym stosowanym m.in. w lecznictwie. ANYŻOWY albo ANYŻKOWY 'zrobiony z oleju lub owoców anyżu, zawierający anyżek, mający smak albo zapach anyżu': Ciasto anyżowe. Cukierki anyżkowe. Olejek anyżkowy. Nadzienie anyżkowe. ANYŻÓWKA 'wódka zaprawiana anyżkiem': Wypili po kieliszku aromatycznej anyżówki. od łac. anisum AORTA w anatomii 'główna tętnica wychodząca z lewej komory serca': Aorta prowadzi krew z serca do całego organizmu. n.-lać. aorta APAGE SATANA! 'precz szatanie - wyrażenie, którym odpędza się szatana lub - w żartach -jakąś osobę, podsuwającą kuszące propozycje': Egzorcysta uniósł nad nim ręce i zawołał: apage Satana! Pogroziła mu palcem, mówiąc: apage Satana! lać. apage Satana 46 APANAŻE APERCEPCJA APANAŻE l. 'czyjeś dochody, zwłaszcza dochody osoby wykonującej tzw. wolny zawód albo dochody duże, lecz nieregularne': Apanaże artystów. Apanaże zarządu spółki. 2. w historii 'własność ziemska przyznawana tym członkom dynastii, którzy nie zasiadali na tronie, jako źródło utrzymania' fr. apanage APARAT l. 'przyrząd, który służy do wykonywania określonych czynności, będących efektem zachodzących w nim procesów': Aparat fotograficzny. Aparat telefoniczny. Aparat radiowy. 2. 'system powiązanych ze sobą urzędów oraz urzędników, prowadzących działalność w jakimś sektorze życia publicznego lub kierujących pewną dziedziną': Aparat polityczny. Aparat władzy. Aparat finansowy. 3. 'system metod i środków służących do osiągnięcia pewnego celu, zwłaszcza system służący weryfikacji hipotez naukowych': Aparat badawczy. Aparat pojęciowy. Aparat dowodowy. 4. 'zespół narządów żywego organizmu pełniący określoną funkcję': Aparat ruchowy. Aparat słuchowy. 5. pot. 'sprytna, dowcipna osoba, zaskakująca swymi pomysłami i stylem bycia': Ależ z niego był aparat, zanim się ożenił! APARATURA 'zespół aparatów współpracujących przy wykonywaniu pewnych zadań': Aparatura pomiarowa. Aparatura chemiczna. APARATCZYK pogardliwie 'działacz i urzędnik partii komunistycznej': W latach 80. był aparatczykiem, znanym z wyjątkowej gorliwości w służbie "jedynie słusznej idei", a teraz przeobraził się w demokratę i liberała. lać. apparatus 'urządzenie' A PARI zob. AL PARI APARTAMENT 'duże, luksusowe mieszkanie albo luksusowy pokój w hotelu': Zajmowali wytworny apartament przy V Avenue. I UWAGA: wyraz błędnie używany w znaczeniu 'mieszkanie.' "Wynajmę mały apartament w Śródmieściu". (poprawnie: Wynajmę małe mieszkanie w Śródmieściu). fr. appartement 'mieszkanie' albo 'apartament' APARTHEID (czytaj: aparthejt) 'polityka oddzielnego życia ludzi różnych ras, przede wszystkim białych i nie-białych (Murzynów, Azjatów), połączona z ograniczaniem praw i dyskryminacją ludności niebiałej, czasem potwierdzona w prawie państwowym': Określenie apar-theid]est odnoszone najczęściej do polityki rasizmu i segregacji rasowej w Republice Południowej Afryki. Ostatnie próby obrony apartheidu w RPA. z języka Afrykanerów apartheid 'oddzielność' albo hol. apartheids (politiek) '(polityka) apartheidu' APARYCJA 'wygląd zewnętrzny człowieka, zwłaszcza wygląd będący przedmiotem oceny tego, kto się wypowiada': Podziwiali aparycję nowej prezenterki. p.-lać. apparitio 'zjawienie się' APASZ przestarz. 'przestępca, łobuz paryski': W ciemnym wnętrzu zobaczył kilku mężczyzn o wyglądzie apaszów. APASZKA 'kolorowa chustka noszona na szyi, pierwotnie będąca elementem stroju apaszów': Uzupełnieniem jej barwnego stroju była niedbale zawiązana, czerwona apaszka. APASZOWSKI 'związany z apaszami, charakterystyczny dla apaszów': Apaszowski strój. fr. apache od nazwy plemienia indiańskiego, w Polsce znanego jako Apacze APATIA 'stan braku zainteresowania czymkolwiek, zobojętnienie na wszystko, brak zaangażowania w cokolwiek': Ludzi ogarnia apatia i zniechęcenie. Bardzo chciała, by otrząsnęli się z apatii. APATYCZNY 'ogarnięty apatią, nieczuły, niewrażliwy, odrętwiały': Apatyczna dziewczyna. Apatyczne spojrzenie. gr. apatheia 'bezczucie, niewrażliwość' APEL l. 'wezwanie skierowane do kogoś': Dyrektor wystąpił z apelem do strajkujących. 2 'zbiórka żołnierzy, harcerzy, więźniów itd.': Na porannym apelu sprawdzano stan uzbrojenia. () Apel poległych 'uroczystość, polegająca na wywołaniu do apelu poległych żołnierzy, co ma na celu uczczenie ich pamięci' I APELOWAĆ 'zwracać się do kogoś z apelem': Zaapelował do czytelników o pomoc. Papież apelował do sumień. APELOWY 'związany z apelem - zbiórką żołnierzy, harcerzy, więźniów itd.': Plac apelowy. Przepisy apelowe. fr. appel 'wezwanie' APELACJA w prawie 'odwołanie się przez adwokata lub prokuratora od wyroku sądu niższej instancji do sądu wyższej instancji z prośbą o ponowne rozpatrzenie sprawy': Wyrok nie był prawomocny, na wniesienie apelacji strony miały 3 tygodnie. II APELOWAĆ wprawie 'wnosić apelację': Obie strony zapowiedziały, że będą apelować od tego wyroku. APELACYJNY w prawie 'związany z apelacją, rozpatrujący apelację': Procedura apelacyjna. Sąd apelacyjny. lać. appelatio 'odwołanie' APERCEPCJA l. w psychologii 'postrzeganie połączone z rozumieniem i - w konsekwencji - przyswajaniem nowych wiadomości': W teoriach Johanna Herbarta i Wilhelma Wundta apercepcja wiąże się z włączaniem nowych wiadomości w obręb dotychczasowej wiedzy. 2. w filozofii 'samoświadomość, postrzeganie przez umysł swych własnych stanów': Leibniz uważał, że człowieka wyróżnia to, że jest zdolny do apercepcjiJest samoświa-domy - w przeciwieństwie do wielu istot, które wprawdzie też są zdolne do postrzegania, ale są nieświadome swych stanów. 47 APERITIF APOKRYF APERCYPOWAĆ w psychologii 'postrzegać coś ze zrozumieniem i przyswajać wiadomości dotyczące tego': Wielu badaczy wiąże zdolność do tego, by apercypować całkowicie nowe pojęcia z poziomem kreatywności człowieka: im bardziej dana osoba jest kreatywna, tym bardziej plastyczne są j ej rdzenie pojęciowe i tym większa jest możliwość łączenia ich z zupełnie nowymi informacjami i wyobrażeniami. APERCEPCYJNY w psychologii 'związany z aper-cepcją': Procesy apercepcyjne. od łac. ad 'do', perceptio 'spostrzeżenie' APERITIF 'napój alkoholowy średniej mocy, np. wino, pity przed posiłkiem dla pobudzenia apetytu': Na wstępie podano aperitif- wytrawny francuski wermut. fr. aperitif APITERAPIA 'leczenie różnych schorzeń preparatami pszczelimi': W apiterapii stosuje się miód pszczeli, wosk i mleczko pszczele. złożenie cząstki: api- od łac. apis 'pszczoła' i słowa: terapia APLAUZ 'wyrazy zadowolenia lub zachwytu, zazwyczaj ze strony publiczności dla wy stepującego na scenie artysty. Głośny, ogólny aplauz. Zdobyć aplauz. Przyjąć coś z aplauzem. Wspaniały popis tancerki wywołał powszechny aplauz. lać. applausus 'poklask' APLIKACJA l. 'praktyka prawników przygotowujących się do wykonywania poszczególnych zawodów (prokuratora, sędziego, adwokata, radcy, notariusza)': Aplikacja adwokacka. Aplikacja sądowa. Odbyć, przejść aplikację. 2. 'ozdobny wzór z tkaniny, skóry lub innego materiału, który naszywa się na tło z innego materiału': Skórzane aplikacje na pulowerze. Naszywać aplikacje. 3. w informatyce: 'komputerowy program użytkowy, przeznaczony do określonych zadań, w przeciwieństwie na przykład do systemu operacyjnego': Najprościej jest przetworzyć materiał na plik typu WAV i odtwarzać go później w aplikacjach Windows. 4. w środowisku biznesowym: 'podanie, prośba, zwłaszcza podanie w sprawie zatrudnienia': Aplikacja powinna być krótka i stanowić jakby wprowadzenie do c.v. i listu motywacyjnego. UWAGA: używanie wyrazu w tym znaczeniu jest przejawem bezkrytycznej mody na angielszczyznę i wynikiem dosłownego (niewłaściwego) tłumaczenia terminu angielskiego. Należy mówić i pisać: prośba, podanie. Błędne jest także używanie wyrazu aplikacja w znaczeniu 'ubieganie się, staranie się o coś', np. "Aplikacja Polski do Unii Europejskiej", poprawnie; Starania Polski o przystąpienie do Unii Europejskiej, Polskie dążenia do Unii Europejskiej. APLIKANT 'absolwent studiów prawniczych odbywający aplikację': Był aplikantem radcowskim w znanej kancelarii adwokackiej. APLIKANTURA 'to samo, co aplikacja w l. znaczeniu' APLIKOWAĆ l. 'odbywać aplikację - praktykę prawniczą': Aplikował w sądzie wojewódzkim. 2. 'zdobić tkaninę, ubiór lub jego część ozdobnym wzorem': Aplikować kurtkę. 3. 'podawać, przepisywać coś komuś, zwłaszcza jako środek leczniczy': Zaaplikował mu zastrzyki. Wojskowy lekarz aplikował wszystkim rycynę. APLIKACYJNY l. 'związany z praktyką prawniczą': Obowiązki aplikacyjne. 2. 'związany ze zdobieniem materiałów lub części ubrań': Wzór aplikacyjny. 3. w informatyce 'związany z programem o charakterze użytkowym': Ikona aplikacyjna. 4. 'związany z podaniem o zatrudnienie': Pismo aplikacyjne. w znaczeniu l. łac. applicatio 'przykładanie się (do czegoś)', w znaczeniu l.fr. application, w znaczeniu 3. i 4. ang. application APODYKTYCZNY 'taki, który narzuca innym swoje zdanie i nie znosi sprzeciwu; bezwzględny, skrajnie stanowczy; także: taki, który jest wyrazem tych cech': Był surowy, wymagający, apodyktyczny. Apodyktyczny głos, gest. Apodyktyczne spojrzenie. gr. apodeiktikós 'wskazujący, dowodowy' APOGEUM l. w astronomii 'punkt orbity Księżyca lub sztucznego satelity najbardziej oddalony od Ziemi' 2. 'szczyt rozwoju czyichś możliwości, najwyższy stopień rozwoju jakiegoś zjawiska, największe osiągnięcie itp.': Apogeum jego twórczości przypada na pierwsze lata XX wieku. W tym okresie polska lekkoatletka osiąga apogeum swojego rozwoju. lać. apogaeum z gr. apógaion APOKALIPSA l. 'w Biblii: ostatnia księga Nowego Testamentu, zawierająca przepowiednię końca świata': W Apokalipsie św. Jana występuje wiele wątków i motywów, wykorzystywanych przez wieki w sztuce, np. siedem pieczęci. Bestia apokaliptyczna. Dzień Gniewu. () Jeźdźcy Apokalipsy 'czterech jeźdźców - rycerzy w czarnych zbrojach, symbolizujących zarazę, głód, wojnę i śmierć, l.przen. 'przerażające zjawisko lub wydarzenie, coś, co grozi wielu ludziom śmiercią i zniszczeniem': Od trzech lat wulkan milczy, lecz ludzie żyją nadal w oczekiwaniu, że któregoś dnia znów zacznie wyrzucać lawę i kamienie i na nowo rozpocznie się apokalipsa. APOKALIPTYCZNY l. 'związany z Apokalipsą św. Jana': Bestia apokaplityczna. Apokaliptyczna liczba 666, oznaczająca szatana. 2. 'związany z przerażającymi wydarzeniami lub zjawiskami': Apokaliptyczne wieści z regionów ogarniętych wojną. lać. Apocałypsis z gr. apokałypsis 'objawienie' APOKRYF l. 'tekst religijny powstały w starożytności lub średniowieczu, wiążący się tematycznie z Biblią, ale nie włączany przez Kościół do ksiąg kanonicznych Starego i Nowego Testamentu': Powstałe w średniowieczu apokryfy mają często charakter ludowych opowiadań o życiu Chrystusa i Marii. 2. przen. 'utwór przypisywany nieżyjącemu lub wymyślonemu twórcy, często z intencją wprowadzenia odbiorców w błąd, co do rzeczy - 48 APOLITYCZNY APOSTAZJA wistego autorstwa': Znanym w dziejach literatury przykładem apokryfu są "Pieśni Osjana", stworzone w XVIII w. przez angielskiego poetę Jamesa Macpherso-na, a przypisywane legendarnemu bardowi celtyckiemu z XIII w. - Osjanowi. APOKRYFICZNY l. 'mający charakter apokryfu biblijnego': Elementy apokryficzne w średniowiecznych kazaniach. 2. 'mający charakter apokryfu literackiego': Dzieje tekstów apokryficznych w historii literatury. p.-lać. apocryphos odgr. apókryphos 'ukryty' APOLITYCZNY 'nie angażujący się w działalność polityczną, taki, któremu polityka jest obojętna': Apolityczna postawa. Powiedział nam, że jest osobą całkowicie apolityczną. złożenie cząstki: a- i słowa: polityczny APOLLO albo APOLLIN l. 'w mitologii greckiej: jeden z najpotężniejszych bogów, syn Zeusa i Latony - m.in. bóg słońca, opiekun sztuk i nauk': Apollo był najpiękniejszy z bogów. Wysoki, smukły, jasnowłosy, zachował dar wiecznej młodości i boskie przejrzyste oczy, które widziały daleko w głąb czasu i przestrzeni. Był bogiem wyroczni i wróżb, a odblask jego urody odgadywano w złotym obliczu słońca, którego był panem. (Paran-dowski) l.przen. 'mężczyzna o pięknej twarzy i harmonijnej budowie ciała': Koleżanki uważały, że taki apollo jako mąż może jej przysporzyć wiele kłopotów - będzie musiała znosić to, że wiele kobiet zechce go obdarzyć swymi względami. APOLLIŃSKI l. 'związany z Apollem': Apollińskie atrybuty - łuk i lira. 2. 'niezwykle piękny': Apollińska budowa ciała. Apollińskie rysy. 3. 'w filozofii Friedricha Nietzschego: jeden z dwu podstawowych pierwiastków kultury europejskiej i natury człowieka: jasny, rozumowy, związany z harmonią, ładem i umiarem - przeciwstawiany pierwiastkowi diońizyjskiemu': Apollińskie pierwiastki sztuki europejskiej. Apollińskie i dionizyj-skie epoki w dziejach literatury. lać. Apollo, gr. Apóllon APOLOGIA 'obrona jakiejś idei, sprawy lub osoby często połączona z jej wychwalaniem, będąca jej pochwałą': To przemówienie było prawdziwą apologią gospodarki rynkowej. Apologią dawnych obyczajów. APOLOGETA 'obrońca, zwłaszcza żarliwy, jakiejś idei, jakichś poglądów': Teraz stają się oni apologetami nowego ustroju. Do pisarzy, apologetów chrześcijaństwa z II i III w. n.e. należą m.in. Klemens Aleksandryjski i Tertulian. UWAGA: wyraz używany niezbyt poprawnie w znaczeniu 'chwalca, wychwalacz, zwolennik jakiejś idei lub osoby': "Apologeci prezydenta piszą podobno wiersze na jego cześć", (poprawnie: Pochlebcy prezydenta itd.) APOLOGETYK 'tekst lub przemowa zawierające apologię': Odczytał wobec wszystkich swój apologetyk. APOLOGIZOWAĆ 'wychwalać kogoś lub coś albo bronić kogoś przed oskarżeniami; występować z apologią': Nie można apologizować głupoty, nawet wtedy, gdy stoją za nią szlachetne pobudki. APOLOGETYCZNY l. 'broniący jakiejś idei, sprawy lub osoby': Apologetyczne artykuły. Apologetyczna przemowa. 2. 'związany z apologetyką': Pisma apologe-tyczne z pierwszych wieków naszej ery. APOLOGETYKĄ l. 'twórczość pisarzy chrześcijańskich odpierających zarzuty dotyczące ich religii': Apologetyką rozwijała się w pierwszych wiekach naszej ery. 2. 'dział teologii zajmujący się uzasadnianiem i obroną podstawowych prawd wiary' gr. apologetikós 'obrończy' i apologią 'mowa obrończa' APOPLEKSJA inaczej: UDAR MÓZGU 'uszkodzenie mózgu w efekcie zatkania lub pęknięcia naczynia krwionośnego': Miał bardzo wysokie ciśnienie i lekarze doradzali mu, by zawsze starał się zachować spokój. Udawało się to aż do dnia, gdy usłyszał o bankructwie syna - padł wówczas rażony apopleksją i doznał paraliżu całej lewej strony ciała. APOPLEKTYK 'człowiek zagrożony apopleksją': Do apoplektyków należą m.in. osoby mające nadciśnienie i cierpiące na miażdżycę tętnic. APOPLEKTYCZNY 'związany z apopleksją, skłonny do apopleksji': Atak apoplektyczny. Apoplektyczny osobnik. fr. apoplexie zgr. apopleksia 'porażenie' I APORT l. 'przynieś! - komenda wydana psu, oznaczająca, że ma przynieść panu jakiś przedmiot': Rzucił daleko kij i zawołał na psa: - Aport! 2. 'o psie: przynoszenie panu różnych przedmiotów, aportowanie': Szybko nauczył swojego wilczura aportu. APORTOWAĆ 'o psie: przynosić panu jakiś przedmiot': Pies zaaportował ustrzeloną kaczkę. niem. apport, Apport II APORT l. 'wkład wspólnika do spółki, wnoszony w formie pieniężnej lub rzeczowej': Fabryka weszła do spółki, wnosząc jako aport halę produkcyjną. 2. 'w okul-tyzmie i parapsychologii: przenoszenie różnych przedmiotów przez niewidzialne siły': Aport podczas seansu spirytystycznego. fr. apport APOSTAZJA książk. 'odstępstwo od jakichś ważnych przekonań i zasad, zwłaszcza porzucenie religii': Wielu Polaków uważało przejście przez Józefa Bema na islam za przypadek godnej potępienia apostazji, inni sądzili wszakże, że to jeszcze jedna droga, by w szeregach armii tureckiej walczyć o wolność Polski. APOSTATA książk. 'osoba, która odstąpiła od jakichś ważnych przekonań i zasad, zwłaszcza taka, która porzuciła swą religię': Potępiano go jako apostatę, który wyparł się swego kraju i języka ojczystego. gr. apostasia 'odstąpienie, odpadnięcie' 49 A POSTERIORI APROBATA A POSTERIORI w filozofii 'o sądach: oparty na doświadczeniu i faktach, a nie na z góry przyjętych założeniach -przymiotnik; o sposobie wnioskowania: opierając się na doświadczeniu i faktach, a nie na z góry przyjętych założeniach - przysłówek': Sądy a posteriori i sądy a priori. Wnioskować coś a posteriori. APOSTERIORYZM w filozofii 'stanowisko zakładające, że wiedza jest efektem doświadczenia, a nie z góry przyjmowanych założeń, empiryzm metodologiczny': Aposterioryzm w filozofii Franciszka Bacona. APOSTERIORYCZNY w filozofii 'oparty na doświadczeniu i faktach, a nie na przyjętych z góry założeniach': Wnioskowanie aposterioryczne. lać. a posteriori, dosłownie 'z następstw' APOSTOŁ l. 'jeden z 12 uczniów Chrystusa, którzy zostali przez Niego wybrani do głoszenia ewangelii': Obraz Leonarda da Vinci "Ostatnia wieczerza" przedstawia moment, gdy Chrystus powiedział do apostołów: - Jeden z was mnie zdradzi. 2. 'wybitny krzewiciel chrześcijaństwa, zwłaszcza taki, który nawraca pogan': Jeden z najsłynniejszych apostołów, św. Paweł, był początkowo przeciwnikiem chrześcijaństwa. 3.przen. 'krzewiciel jakichś idei': Apostołowie postępu. APOSTOŁOWAĆ l. 'krzewić wiarę chrześcijańską': Apostołował na Litwie. 2. przen. 'krzewić jakieś idee': Apostołować jakieś zasady, prawdy. APOSTOLSKI 'związany z apostołem lub apostołami': Duch apostolski. Listy apostolskie. 2. 'związany z papieżem, jako z następcą św. Piotra Apostoła, pochodzący od papieża': Błogosławieństwo apostolskie. Nuncjusz apostolski. APOSTOLAT l. inaczej: APOSTOLSTWO 'krzewienie wiary chrześcijańskiej': Od czasów Soboru Watykańskiego II rozwija się apostolat świeckich. 2. 'godność biskupa' lać. apostolus APOSTROF 'znak graficzny w kształcie przecinka nad wierszem': Apostrof jest m.in. używany do oddzielania rodzimych końcówek fleksyjnych przy odmianie obcych nazw, np. Kennedy'ego, Moore'a. fr. apostrophe od gr. apóstrophos 'odwrócony' APOSTROFA w nauce o literaturze 'bezpośredni zwrot do jakiejś osoby, bóstwa, idei, przedmiotu itd., charakterystyczny dla tekstów literackich o podniosłym charakterze': Apostrofą jest słynny Mickiewiczowski zwrot z "Konrada Wallenroda": "O wieści gminna! ty arko przymierza między dawnymi i młodszymi laty [...]." fr. apostrophe z gr. apostrophe' 'odwrócenie, zwrócenie APOTEOZA 'wychwalanie, wysławianie aż do idealizacji tego, co się chwali, i do ubóstwienia tego, kogo się sławi': To przecież nic innego jak apoteoza gospodarki wolnorynkowej! Recenzja Waldorffa była właściwie apoteozą tego pianisty. APOTEOZOWAĆ 'poddawać apoteozie, wysławiać, idealizować': Nie wolno apoteozować takiego postępowania. gr. apotheosis 'ubóstwienie' APPEASEMENT (czytaj: epizment) 'ustępstwa polityczne wobec żądań agresywnego państwa, czynione w imię zachowania pokoju': Symbolem polityki appeasementu jest zawarty w 1938 r. w Monachium układ, w którym Francja i Anglia zgadzały się na żądania Hitlera dotyczące tzw. Niemców sudeckich. ang. appeasement, dosłownie 'załagodzenie, ugłaskanie' APRECJACJA w ekonomii 'wzrost siły nabywczej pieniądza krajowego, któremu z zasady towarzyszy wzrost jego wartości w stosunku do walut innych państw': Aprecjacja złotówki. ang. appreciation APRETURA l. 'substancja, którą nasyca się tkaniny, skóry, futra, papier i drewno dla nadania połysku, elastyczności, sztywności itd.': Jako apretura stosowane są m.in. krochmal i wosk. 2. 'proces wykańczania tkanin, papieru itd. za pomocą specjalnych substancji': Dokonywać apretury. APRETUROWAĆ 'nasycać apretura': Apreturować tkaninę. Apreturować papier. niem. Appretur A PRIORI 'o sądach w filozofii: opierający się na podstawie przyjętych z góry założeń, niezależny od doświadczenia - przymiotnik; o sposobie działania i wnioskowania (nie tylko w filozofii): na podstawie przyjętych z góry założeń, niezależnie od doświadczenia - przysłówek': Sądy a priori w filozofii Kanta. Decydować o czymś a priori. APRIORYZM w filozofii 'stanowisko zakładające, że poznanie ludzkie jest całkowicie lub częściowo niezależne od doświadczenia, racjonalizm metodologiczny': Aprioryzm w dialektyce Platona. Aprioryzm w filozofii Kartezjusza. APRIORYCZNY 'często o sądach filozoficznych: oparty na założeniach przyjętych z góry, niezależny od doświadczenia': Założenia aprioryczne. Sądy aprioryczne. łac. a priori 'z założenia' APROBATA 'przyzwolenie na coś, uznanie czegoś za dobre, godne pochwały': Premier wyraził aprobatę dla decyzji wojewody. Jeśli chodzi o kupno tej willi, to masz moją aprobatę. APROBOWAĆ 'wyrażać aprobatę, przyzwalać na coś, uznawać za dobre, godne pochwały': Czy aprobują oni politykę socjalno-ekonomiczną rządu? Była jedną z nielicznych dam, których sposób ubierania się pani Jadwiga w całości aprobowała. 50 APROKSYMACJA ARANŻACJA APROBATYWNY 'wyrażający aprobatę': Aprobatyw-ny ton. Aprobatywny stosunek do czegoś. lać. approbatus 'zatwierdzony' od: approbare 'potwierdzać, dowodzić' APROKSYMACJA książk. 'przybliżanie się do czegoś, np. w różnych naukach - przedstawianie nieco uproszczonych wartości lub opisów, które są przybliżeniem stanów lub wartości istniejących w rzeczywistości': W artykule "Aproksymacja semantycznego kontinuum" Iwona Nowakowska-K-empna próbuje dokonać opisu znaczeniowej struktury języka, posługując się pojęciami lingwistyki kognitywnej. APROKSYMATYWNY książk. 'przybliżony': Apro-ksymatywne wartości w matematyce. ang. approximation zp.-fac. approximo 'przybliżam się' A PROPOS (czytaj; apropo) l. 'przy sposobności, w związku z tym, powiedziano' - wyrażenie mówione po to, żeby się wtrącić do rozmowy, jeśli się dotąd milczało, albo żeby skierować rozmowę na inne tory, jeśli ocenia się, że idzie w niewłaściwym kierunku, jeżeli chce się o coś niespodziewanie spytać itp.: Widziałem cię wczoraj w operze, a propos, kim była ta blondynka u twojego boku? 2. 'właściwie, stosownie, odpowiednio': Była ubrana zupełnie a propos. Że też zawsze odezwiesz się całkiem nie a propos. fr. a propos APROSZE 'zygzakowate rowy kopane dawniej przez wojska oblegające twierdzę po to, by zbliżyć się do murów lub wałów': Turcy kopali aprosze, sypali szańce i zaciągali na nie ciężkie działa. (Sienkiewicz) fr. approches (liczba mnoga) APROWIZACJA 'zaopatrywanie ludzi w podstawowe artykuły, zwłaszcza w żywność w jakimś trudnym okresie': Drogi i węzły kolejowe były zniszczone i aprowizacja oddziałów frontowych z dnia na dzień stawała się coraz większym problemem. APROWIZATOR 'osoba zajmująca się aprowizacją' APROWIDOWAĆ przetorz. 'zaopatrywać ludzi w podstawowe artykuły, zwłaszcza w żywność': Aprowidować oblegane miasto. APROWIDOWAĆ SIĘ przestarz. 'o ludziach: zaopatrywać się w podstawowe artykuły, zwłaszcza w żywność': Kompania musiała aprowidować się sama. APROWIZACYJNY 'związany z aprowizacją': Trudności aprowizacyjne. Braki aprowizacyjne. fr. approvisionner 'zaopatrywać w żywność' APSYDA albo ABSYDA l. 'półkolista albo wieloboczna nisza w kościele, zamykająca prezbiterium lub nawę, zawierająca wielki ołtarz': Absyda zamyka budynek kościoła od tyłu. 2. w astronomii 'jeden z dwóch punktów eliptycznej orbity ciała niebieskiego, z których pierwszy znajduje się najbliżej obieganego ciała, drugi zaś - najdalej': Apsydy na orbicie Księżyca to apogeum i pe-rygeum. lać. absida z gr. apsis 'hik, sklepienie' AQUA VITAE zob. AKWAWITA AR 'miara powierzchni gruntu: 100 m2, skrót: a': Powierzchnię działek i pól podaje się w arach i hektarach, l ha = 100 a. fr. arę od łac. area 'plac, powierzchnia' Ar symbol pierwiastka chemicznego: argon (zob.) ARABESKA 'ornament z wijących się i przeplatających liści i kwiatów, niekiedy także: zwierząt lub figur geometrycznych': Arabeska popularna była m.in. w sztuce europejskiej okresu renesansu i klasycyzmu. Arabeska jest dowodem wpływu sztuki islamu na kulturę europejską. wl. arabesce od ar'arabski' ARACHID 'owoc orzecha ziemnego, zawierający w strąku jadalne nasiona; także: te nasiona, orzeszki ziemne': Arachidy są wykorzystywane jako produkt spożywczy oraz surowiec w przemyśle kosmetycznym. ARACHIDOWY 'będący arachidem, zrobiony z arachidów, zawierający arachidy': Orzechy arachidowe. Olej arachidowy. Nadzienie arachidowe. fr. arachides (liczba mnoga) ARAK 'silny napój alkoholowy otrzymywany z ryżu, trzciny cukrowej i soku palmowego': Arak jest używany do niektórych koktajlów, dawniej był także dodatkiem do kawy i herbaty, podobnie jak dziś rum. ang. arak, arrack z ar. ARANŻACJA l. w muzyce rozrywkowej 'opracowanie rytmiczno-metryczne (wyrażające się np. zastosowaniem rytmu walca lub fokstrota), harmoniczne oraz artykulacyjno-dynamiczne podstawowego zarysu melodycznego kompozycji (piosenki) i przydzielenie poszczególnych jego partii określonym wykonawcom; w jazzie także: zazwyczaj ustne uzgodnienie przez zespół przed występem przebiegu harmonicznego i następstwa poszczególnych partii utworu (ich początku, zakończenia, liczby chorusów, wejść głosów itp.)': Randy Craw-ford śpiewa muzykę soul o lekkim posmaku "środka", ale subtelna barwa jej głosu, jazzowy feeling i wyjątkowo smakowite aranżacje sprawiają, że jej płyty są niezmiennie satysfakcjonujące. Ciekawa, nowa aranżacja. 2. w muzyce poważnej 'opracowanie utworu muzycznego na inny niż przewidziano w oryginale zespół, instrument, głos' ARANŻER 'osoba dokonująca aranżacji, opracowania utworu muzycznego' ARANŻOWAĆ l. w muzyce rozrywkowej 'opracowywać podstawowy zarys melodyczny kompozycji (piosenki)': Aranżować utwór, piosenkę, melodię. 2. w muzyce poważnej 'opracowywać utwór muzyczny na inny niż przewidziano w oryginale zespół, instrument, głos': 51 ARBITER ARCHIDIAKON Aranżować na orkiestrę, kwartet. 3. 'urządzać, organizować coś': Aranżować spotkanie, występ, przedstawienie. Aranżować wnętrza. fr. arranger ARBITER l. 'sędzia, rozjemca'; dzisiaj najczęściej: 'sędzia na zawodach sportowych': Zmuszony był poprosić arbitra, aby ten uciszył kibiców. 2. 'znawca będący autorytetem w jakiejś dziedzinie, rozstrzygający o czymś': Była zawsze arbitrem elegancji i dobrego smaku. Zob. też arbitralny. ARBITER ELEGANTIARUM 'arbiter, znawca elegancji': W "Quo vadis" Petroniusz jest przedstawiony jako arbiter elegantiarum. ARBITRAŻ 'rozstrzygnięcie jakiegoś sporu przez bezstronnego rozjemcę, sąd polubowny, postępowanie rozjemcze': Arbitraż w sprawach gospodarczych. Arbitraż międzynarodowy. ARBITRAŻOWY 'związany z arbitrażem': Postępowanie arbitrażowe. lać. arbiter 'naoczny świadek', 'rozjemca', 'sędzia' ARBITRALNY 'taki, który nie liczy się ze zdaniem innych i bezwzględnie narzuca swoje zdanie, rozstrzygnięcia, swoje decyzje': Są to niczym nie motywowane, arbitralne decyzje. Arbitralne sądy kilku krytyków nie mogą stanowić o wartości tego filmu. | UWAGA: wyraz używany błędnie w znaczeniu 'sprawie-|| dliwy' lać. arbitrarius 'dowolny' ARBORETUM 'ogród, w którym w celach badawczych są uprawiane różne gatunki drzew i krzewów': Arboreta często wchodzą w skład ogrodów botanicznych. W ar-boretum prowadzono badania z zakresu ekologii. tac. abroretum od: arbor 'drzewo' ARCHAICZNY 'należący do odległych czasów i wyraźnie różniący się od tego, co występuje współcześnie; często także: przestarzały': Archaiczny język. Archaiczna kultura. Archaiczne narzędzia. Archaiczne przepisy. Archaiczne poglądy. ARCHAIZACJA 'wprowadzenie do dzieła sztuki takich elementów, które upodabniają je do dawnych epok': Ar-chaizacja języka powieści historycznych Antoniego Gołubiewa. ARCHAIZOWAĆ 'dokonywać archaizacji': Sienkiewicz archaizował język bohaterów "Trylogii", wprowadzając do niego wiele wyrazów, które w jego czasach były przestarzałe i upodabniając go do języka "Pamiętników" Paska. ARCHAIZM 'coś, co jest archaiczne, zwłaszcza przestarzała forma językowa lub przestarzały wyraz': Archaizmami są m.in. wyrazy: aliści, pielesze, białogłowa. ARCHAIK inaczej: ERA ARCHAICZNA, ARCHEO-ZOIK- 'najstarsza epoka w dziejach Ziemi, kończąca się ok. 2,5 mld lat temu': Ruchy górotwórcze w archaiku. odgr. archaikós 'starodawny' ARCHANIOŁ 'w religii chrześcijańskiej: istota stojąca w hierarchii niebiańskiej wyżej niż anioł': Za najważniejszego z archaniołów uważa się albo Rafała, albo Michała. lać. kość. archangelus ARCHEOLOGIA 'nauka badająca dzieje człowieka za pomocą analizy materialnych pozostałości jego kultury, zazwyczaj wydobytych podczas prac wykopaliskowych': Dzięki badaniom w zakresie archeologii udało się ustalić wiele ważnych faktów, dotyczących dziejów człowieka w bardzo dawnych epokach. ARCHEOLOG 'naukowiec prowadzący badania w zakresie archeologii': Do najsłynniejszych polskich archeologów należy prof Kazimierz Michałowski, który prowadził m.in. uwieńczone wieloma odkryciami prace wykopaliskowe w Egipcie. ARCHEOLOGICZNY 'związany z archeologią': Wykopaliska archeologiczne. Stanowisko archeologiczne. niem. Archeologie od gr. archaiologia 'opowiadania o dawnych czasach' ARCHEOZOIK 'to samo, co archaik' niem. Archaozoikum odgr. archaios 'dawny', zoe' 'życie' ARCHETYP l. 'pierwowzór, prototyp czegoś': To dzieło stało się archetypem powieści historycznych w naszych czasach. 2. 'w teorii psychologicznej Caria G. Junga 'wspólny ludziom w jakiejś kulturze wzorzec postrzegania świata i reagowania, odziedziczony z dawnych epok': Archetypy Junga to np. domowe ognisko, mądry starzec. 3. 'w teorii religii (m.in.) Mircei Eliadego: bardzo głęboko ugruntowany wzorzec zachowań religijnych i rozumienia tego, co święte, będący podstawą religii': Życie społeczności jest głęboko osadzone w archetypach religijnych, które np. uzasadniają podział czasu na pracę i świętowanie, tłumacząc to postępowaniem samego Boga. ARCHETYPOWY 'związany z archetypem w l., 2. lub 3. znaczeniu': Archetypowy charakter wątków mitologicznych w literaturze wielu epok. Archetypowe elementy zbiorowej nieświadomości w teorii Carla G. Junga. Archetypowe pojęcie tabu. niem. Archetyp od łac. archetypum i gr. archetypon 'oryginał, dzieło autentyczne' ARCHI- 'cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu: 'naczelny, główny', zazwyczaj dodawana do rzeczowników, np. archidiecezja, archikatedra gr. archi- od arche' 'początek' ARCHIDIAKON l. 'tytuł honorowy jednego z kanoników; kanonik noszący ten tytuł' 2. w historii 'przewo- 52 ARCHIDIECEZJA ARCHIWUM dniczący kolegium diakonów; zarządzający pewnym okręgiem w diecezji': Archidiakoni w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, w średniowieczu. ARCHIDIAKONAT l. 'godność archidiakona' 2. w historii 'część diecezji podległa władzy archidiakona' lać. kość. archidiaconus ARCHIDIECEZJA 'prowincja kościelna zarządzana przez arcybiskupa (metropolitę), zazwyczaj obejmująca kilka diecezji': W 1992 r. papież Jan Paweł II powołał w Polsce 8 nowych metropolii i odpowiadających im archidiecezji: białostocką, częstochowską, gdańską, katowicką, lubelską, przemyską, szczecińsko-kamieńską i warmińską. złożenie cząstki: archi- i słowa: diecezja ARCHIKATEDRA 'główny kościół w archidiecezji, katedra arcybiskupa': Archikatedra gnieźnieńska. Archikatedra św. Jana na Starym Mieście w Warszawie. ARCHIKATEDRALNY 'związany z archikatedrą, będący archikatedrą': Mury archikatedralne. Kościół archi-katedralny. złożenie cząstki: archi- i słowa: katedra ARCHIMANDRYTA l. 'w Kościele obrządku wschodniego: przełożony klasztoru lub grupy klasztorów': Rezydencja archimandryty. Zarządzenia archimandryty. 2. 'w Kościele obrządku wschodniego: tytuł honorowy bardzo zasłużonych i ogólnie szanowanych duchownych; także: duchowny, któremu przysługuje ten tytuł': Na uroczyste spotkanie zaproszono archimandrytę, o. Prokofieja. ARCHIMANDRIA 'zespół klasztorów podległych władzy archimandryty': Podziwiali główną cerkiew archi-mandrii. roś. archimandrit od gr. archimandrites ARCHIPELAG 'blisko siebie położone wyspy, stanowiące wyraźną grupę': Wyspy wchodzące w skład archipelagu mają zazwyczaj podobne pochodzenie i budowę geologiczną. W skład Archipelagu Bahama wchodzi ponad 700 większych i mniejszych wysp na Oceanie Atlantyckim. wl. arcipelago ARCHIPREZBITER 'starszy kanonik': Obecnie godność archiprezbitera występuje w Kościele prawosławnym. W Kościele rzymskokatolickim jego odpowiednikiem jest prałat. tac. archipresbyter ARCHITEKTURA l. 'dział wiedzy i umiejętności obejmujący projektowanie i wznoszenie budowli': Studiować architekturę. Porządki: dorycki, joński i koryncki w architekturze starożytnej Grecji. 2. 'wydział na politechnice, na którym kształci się studentów w zakresie architektury w l. znaczeniu': Dostać się na architekturę. 3. 'to samo, co architektonika': Architektura kamienicy, wieżowca. 4. w elektronice 'budowa komputera: wewnętrzna organizacja j ego części i relacje między nimi': Projektowano taką architekturę nowych komputerów, która pozwoliłaby na połączenie ich z faksem i kopiarką. ARCHITEKT l. 'specjalista w zakresie architektury': W czasie powojennej odbudowy Warszawy swą pomoc zadeklarowało wielu architektów z całego świata, m.in. słynny Francuz le Corbusier. ARCHITEKONIKA 'forma jakiej ś budowli: jej konstrukcja, kompozycja i układ jej części': Podziwiali archite-ktonikę katedry. Niezwykła architektonika willi projektowanych przez awangardowego twórcę. ARCHITEKTONICZNY 'związany z architekturą, dotyczący wyglądu, formy jakiejś budowli': Różne koncepcje architektoniczne. Wystrój architektoniczny. lać. architectura od gr. architekton 'budowniczy' ARCHITRAW 'w budowlach antycznych: ciosana belka lub belki spoczywające na kolumnie bądź filarze': Ar-chitraw tworzył najniższy poziom belkowania, na którym wspierał się fryz i gzyms. fr. architrave od gr. arche 'początek' i łac. trabs 'belka' ARCHIWISTYKA 'dział wiedzy dotyczący archiwów: m.in. ich organizacji, metod gromadzenia i konserwacji zbiorów itd.': W archiwistyce coraz istotniejsze są kwestie prawne, dotyczące zasad dostępu do dokumentów przechowywanych w różnych archiwach, zwłaszcza policyjnych i wojskowych. ARCHIWISTA 'specjalista w dziedzinie archiwistyki; kustosz archiwum': Niemiecki historyk zwrócił się do polskich archiwistów z prośbą o pomoc w odnalezieniu interesujących go materiałów. niem. Archivistik ARCHIWUM l. 'uporządkowany zbiór dokumentów, papierów lub danych i informacji zapisanych na innych nośnikach (filmów, kaset, dysków kompaktowych itd.), zwłaszcza zbiór obejmujący jakieś dokumenty, dane i informacje z przeszłości, które mogą okazać się współcześnie ważne': W archiwum uniwersyteckim przechowywane były kopie dokumentów każdego studenta, jego dyplomu i pracy magisterskiej. Archiwum policyjne, rodzinne. Archiwum filmowe, fonograficzne. Szperać w archiwum. 2. 'instytucja zajmująca się gromadzeniem dokumentów, a także danych i informacji zapisanych na nowoczesnych nośnikach informacji': Archiwum Akt Dawnych. Pracować w archiwum. ARCHIWALIA 'dokumenty przechowywane w archiwum, a także prywatne lub publiczne papiery z przeszłości, które mają dla kogoś współcześnie znaczenie i wartość': Wśród archiwaliów znalazł niepublikowane dotychczas zapiski Norwida. Ojciec przechowywał rodzinne archiwalia w małej, żelaznej kasetce. 53 ARCHONT ARGENTAN ARCHIWALNY 'związany z archiwum, przechowywany w archiwum, informujący o przeszłości': Poszukiwania archiwalne. Dokumenty archiwalne. Wartość archiwalna. łac. archiyum ARCHONT l. 'w starożytnej Grecji: jeden z grupy najwyższych urzędników, sprawujących władzę w Atenach': Archonci byli wybierani raz do roku. 2. 'wysoki urzędnik w cesarstwie bizantyjskim' gr. archón ARCY- przedrostek o dwóch znaczeniach: l. 'nadzwyczaj, bardzo' - wzmacniający znaczenie tego, o czym mówi wyraz podstawowy, np. arcyłotr, arcydzieło, arcyzaba-wny, arcypięknie; w tej funkcji łączy się z rzeczownikami, przymiotnikami i przysłówkami; 2. 'stojący wyżej w jakiejś hierarchii', np. arcyksiążę, arcymistrz. W tej funkcji łączy się z rzeczownikami. tac. arci-, archi- z gr. archi- od: arche- 'początek' ARCYBISKUP 'duchowny wyższy rangą od biskupa, zarządzający archidiecezją, skrót arcybp albo abp': Karol Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II, był od 1963 r. arcybiskupem metropolitą krakowskim. ARCYBISKUPSTWO l. 'godność arcybiskupa': Być powołanym na arcybiskupstwo. Złożyć arcybiskupstwo. 2. 'to samo, co archidiecezja' ARCYBISKUPI 'związany z arcybiskupem': Stolica arcybiskupia. Wyniesienie na urząd arcybiskupi. złożenie cząstki: arcy- i słowa: biskup ARCYDZIEŁO l. 'szczególnie wybitne dzieło sztuki': Uczniowie, których ankieterzy prosili o podanie arcydzieł sztuki renesansu, najczęściej wymieniali obrazy Leonarda da Vinci, np. "Monę Lisę" oraz "Ostatnią Wieczerzę", i rzeźby Michała Anioła, np. "Piętę" i "Dawida". 2. przen. 'szczególnie udany wytwór w dziedzinie innej niż sztuka; także: czynność lub postępowanie poza dziedziną sztuki, które charakteryzuje szczególna biegłość': Posmakował i zawołał: - Dziadku! twoje wino to arcydzieło. Sposób prowadzenia negocjacji uznano za arcydzieło dyplomacji. złożenie cząstki arcy- i stówa: dzieło ARCYKSIĄŻĘ 'tytuł książąt austriackich z dynastii Habsburgów od 1438 do 1918 r.; także: osoba nosząca ten tytuł, skrót: arcyks.': Używanie tytułu arcyksięcia zostało zatwierdzone w połowie XV w. przez cesarza Austrii Fryderyka III. Bezpośrednim powodem wybuchu I wojny światowej było zamordowanie w 1914 r. w Saraj ewie arcyksięcia Ferdynanda, austriackiego następcy tronu. ARCYKSIĄŻĘCY 'związany z arcyksięciem, jego godnością i osobami przy nim': Tytuł arcyksiążęcy. Para arcyksiążęca. złożenie cząstki: arcy- i słowa: książę ARCYMISTRZ l. 'osoba szczególnie biegła w jakiejś dziedzinie, zwłaszcza w sporcie, sztuce lub w jakiejś umiejętności': Wejście rosyjskiego arcymistrza na taflę lodowiska publiczność powitała długimi brawami. 2. 'najwyższy tytuł w szachach sportowych': Arcymistrz Michał Botwinnikjest autorem wielu artykułów na temat szachów i książek z przykładami szczególnie ciekawych partii mistrzów wraz z obszernymi komentarzami. złożenie cząstki: arcy- i słowa: mistrz AREAŁ 'pewna powierzchnia ziemi, zwłaszcza obszar użytków rolnych lub obszar, na którym występuje pewien gatunek roślin czy zwierząt': Powiększa się areał upraw rzepaku. lać. area 'plac, powierzchnia ziemi' A REBOURS (czytaj: arebur) 'na wspak, na odwrót': Chora wyobraźnia markiza podsuwała mu świat wartości a rebours, w którym wszystko to, co dla nas brzydkie - było piękne, zaś najbardziej pożądane wydawało się to, co dla normalnych ludzi jest odpychające. fr. a rebours AREOMETR 'przyrząd do mierzenia gęstości cieczy': Areometr to rurka zamknięta z obu stron, zaś u końca, który zanurza się w cieczy, wypełniona rtęcią lub kuleczkami ołowiu. AREOMETRYCZNY 'związany z areometrem': Na skali areometrycznej wartość O odpowiada gęstości czystej wody. ang. areometer od gr. araiós 'rzadki, cienki', metron 'miara' AREOPAG l. 'w starożytnych Atenach: rada obradująca na wzgórzu Aresa, początkowo mająca władzę polityczną, potem - od V w. p.n.e. r. - głównie sądowniczą': Areopag, szczególnie w pierwszym okresie, reprezentował interesy wyższych wartstw społeczeństwa ateńskiego. l. przen. 'grono osób, zwłaszcza starszych, wyrokujących o czymś w sposób autorytatywny': Areopag krytyków literackich. Areopag profesorów, uczonych. AREOPAGITA 'członek areopagu ateńskiego' od gr. Areios pagos 'wzgórze Aresa' ARES 'w mitologii greckiej: bóg wojny': Ares był synem Zeusa i Hery. Jako dziecko nie objawiał żadnych zdolności, więc oddano go na wychowanie jednemu z tytanów. Mistrz sam nic nie umiał i zaprawiał ucznia jedynie do ćwiczeń fizycznych. Wyrobił mu silne muskuły i wpoił przekonanie, że najpiękniejszym zajęciem jest wojna. (Parandowski) gr. Ares ARGENTAN 'to samo, co alpaka' od łac. argentum 'srebro' 54 ARGON ARIOWIE ARGON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 18 i masie atomowej 39,948: bezbarwny gaz szlachetny, symbol Ar': Argon jest używany m.in. do wypełniania lamp elektronicznych i jarzeniowych, a także przy spawaniu. ang. argon od gr. argós 'leniwy, nieczynny' (argon jest pierwiastkiem chemicznie biernym) ARGONAUTA l. 'w mitologii greckiej: jeden z 50 herosów, którzy wyruszyli pod wodzą Jazona po złote runo na łodzi Argo': Jazon więc został wodzem wyprawy Argonautów. Złożył ofiary bóstwom morskim. Orfeusz zagrał na harfie i chybka Argo, odczepiona z cumów, wypłynęła na bławe obszary morza. (Parandowski) 2. przen. 'śmiały żeglarz, poszukiwacz przygód': Dziennikarz chciał przekazać społeczności międzynarodowej tragiczną prawdę o tysiącach ludzi, którzy decydują się na ucieczkę z Wietnamu przez morze. To nie argonauci, lecz doprowadzeni do rozpaczy ludzie, którzy ryzykują życie, by uciec od nędzy i poczucia beznadziejności. od gr. Argonautai, złożenie: Argo - nazwa łodzi, nautes 'żaglarz' ARGOT (czytaj: argot lub argo) l. 'język francuskich złodziei i żebraków': Argot to odmiana gwary środowiskowej, w której występuje wiele elementów języka tajemnego, wyrażeń i wyrazów nieznanych przeciętnemu użytkownikowi języka standardowego. 2. 'bardzo niedbały potoczny język francuski': Bohaterowie tej sztuki posługują się argotem, co ma nadawać jej szczególny koloryt społeczny. 3. 'gwara środowiskowa lub zawodowa, to samo, co slang' ARGOTYZM 'wyraz lub wyrażenie funkcjonujące w języku ogólnym, a pochodzące z gwary zawodowej lub środowiskowej': Przykładami argotyzmów, które weszły do języka ogólnego z języka przestępczego (przez język młodzieżowy) są: glina, melina, trefny. fr. argot ARGUMENT 'coś, co ma przekonywać w dyskusji, przemawiać do partnera rozmowy; uzasadnienie czegoś': Był nieczuły na nasze argumenty. Jakie macie argumenty za swoim stanowiskiem? ARGUMENTACJA 'zestaw, zbiór argumentów; uzasadnianie, motywowanie swoich racji': Przyjął moją argumentację, trafiła mu ona do przekonania. Twoja argumentacja nie jest, niestety, rzeczowa. ARGUMENTOWAĆ 'uzasadniać, przekonywać, posługiwać się argumentami (w dyskusji)': Swoją decyzję o podwojeniu wart wiceminister argumentował napiętą sytuacją w kraju. lać. argumentum 'dowód, środki dowodowe' i argumentatio 'dowodzenie, uzasadnianie'. ARGUMENTUM AD PERSONAM zob. pod hasłem AD PERSONAM ARIA w muzyce l. 'utwór wokalny, solowy, z towarzyszeniem instrumentu lub orkiestry, wchodzący w skład opery, oratorium, kantaty lub samodzielny': Aria alta. 2. 'krótki, solowy utwór instrumentalny o charakterze śpiewanym, nietanecznym, będący częścią suity' wt. aria ARIADNA 'córka Minosa, króla Krety, która dała Tezeu-szowi kłębek nici, który rozwijał, poszukując w labiryncie Minotaura, dzięki czemu mógł później znaleźć wyjście' () Nić Ariadny przen. 'ciąg znaków, rad itp. umożliwiających wyjście z jakiejś kłopotliwej sytuacji lub rozwiązanie jakiegoś problemu': Dyskretne podpowiedzi doświadczonego księgowego były dla niego nicią Ariadny. To one ułatwiły mu honorowe wyjście z sytuacji finansowej, w której znalazł się on i firma. gr. Ariadnę ARIANIZM l. 'koncepcja religijna stworzona na przełomie III i IV w. n.e. przez chrześcijańskiego filozofa Ariusza głosząca, że Syn Boży nie jest Bogiem, a jedynie pierwszym stworzeniem Boga Ojca, zaś Duch Święty jest pierwszym stworzeniem Syna': Arianizm został potępiony na Soborze Nicejskim w 325 r. jako herezja. 2. 'oparta na tej koncepcji doktryna religijna arian' ARIANIN 'członek protestanckiego ruchu arian, zwanych też Braćmi Polskimi, przeciwnego dogmatowi Trójcy Świętej, głoszącego poglądy demokratyczne i pacyfistyczne': Arian oskarżano nie tylko o herezję religijną, ale i o wywrotowe poglądy społeczne. W czasie wojen szwedzkich doszły do tego oskarżenia o zdradę narodową i sprzyjanie nieprzyjacielowi, co sprawiło, że w 1658 r. Bracia Polscy, mimo ich znacznego dorobku kulturalnego, zostali wygnani z Polski. ARIANSKJ 'związany z arianami': Ariańska akademia w Rakowie. Ariańskie zbory. od łac. imienia Arius ARIERGARDA 'straż tylna - oddział wojskowy, który zabezpiecza maszerujące wojska przed atakiem od tym': Oddziały idące w awangardzie i ariergardzie musiały odpierać ataki partyzantów. fr. arriere-garde ARIOWIE 'lud prehistoryczny, od którego wywodzą się plemiona indoeuropejskie': Ariowie opanowali tereny dzisiejszych Indii i Iranu ok. 2000 lat p.n.e. ARYJCZYCY l. 'to samo, co Ariowie' 2. 'w ideologii hitlerowców: rasowo czyści Europejczycy, bez domieszki innych ras, zwłaszcza - żydowskiej': Hitlerowcy uważali, że Aryjczycy są naszlachetniejszą rasą ludzką. ARYJSKI l. 'związany z Ariami - ludem prehistorycznym': Aryjskie plemiona. Aryjska kultura. 2. 'w ideologii hitlerowskiej: związany z czystej krwi Europejczykami': Dla opętanych swą ideologią nazistów świat dzielił się na aryjski, dobry i godny przeżycia, oraz nie-aryjski, zły i zasługujący na zniszczenie. niem. Arier z sankr. 55 ARKA NOEGO ARMATURA ARKA NOEGO 'w Biblii: okręt, na którym Noe uratował się w czasie Potopu wraz ze swą rodziną i parą zwierząt każdego gatunku' ARKA PRZYMIERZA l. 'w Biblii: święta skrzynia, zawierające tablice z dziesięciorgiem przykazań': Izraelici wierzyli, że Arka Przymierza ma niezwykłą siłę, zapewniającą zwycięstwo wojskom, które ją niosą. 2. przen. 'coś, co łączy różnych, odległych od siebie ludzi, ich zwyczaje i czasy': O wieści gminna, ty arko przymierza między dawnymi i młodszymi laty [...] (Mickiewicz) lać. arca 'skrzynia' ARKADA 'element architektoniczny: łuk wsparty na dwóch kolumnach, słupach lub filarach': Arkady mostu, wiaduktu. Piękne arkady starożytnych budowli. ARKADOWY 'mający kształt arkady, wsparty na arkadach, taki, w którym są arkady': Arkadowe wejście. Arkadowy most. Arkadowy przedsionek. fr. arcade ARKADIA l. 'piękna kraina w Grecji, na Półwyspie Peloponeskim': W literaturze Arkadia jest symbolem szczęścia i prostoty. 2. przen. 'kraina niczym niezakłóconego szczęścia': Swą arkadię znalazł w norweskich lasach. ARKADYJSKI l. 'związany z Arkadią - krainą na Półwyspie Peloponeskim': Arkadyjskie rolnictwo. 2. 'związany z arkadią - krainą szczęścia; szczęśliwy, płynący bez trosk': Mit arkadyjski. Miłość arkadyjska. gr. Arkadia ARKAN 'sznur lub rzemień z pętlą na końcu używany do chwytania zwierząt, a niekiedy też - ludzi': Chwytać konie na arkan. Tatarski arkan zacisnął się na jego szyi. tur. ARKANA albo ARKANY 'tajniki pewnej działalności, zwłaszcza związanej z jakąś sztuką piękną lub umiejętnością' : Zgłębiał i poznawał arkana malarstwa. Odkrywał przed nim arkana sztuki rządzenia. lać. arcana (liczba mnoga) 'tajniki' ARKUSZ l. 'prostokątny kawałek cienkiego, sztywnego materiału': Arkusz papieru. Arkusz blachy. Arkusz folii. 2. 'wykaz, zestawienie czegoś w ustalonej formie': Arkusz kasowy. Arkusz sprawozdawczy. Arkusz rozliczeniowy. ARKUSZ AUTORSKI 'miara objętości tekstu autorskiego, obejmująca 40 000 znaków lub 700 wersów poezji' ARKUSZ DRUKARSKI 'zadrukowany arkusz papieru, po złożeniu zawierający zwykle 16 stron' ARKUSZ KALKULACYJNY 'użytkowy program komputerowy pozwalający na dokonywanie obliczeń i kalkulacji między wartościami wpisywanymi do wierszy i kolumn wyświetlanej na ekranie tabeli' ARKUSZ WYDAWNICZY 'miara objętości tekstu w wydawnictwie: arkusz autorski wraz z dodatkami redakcyjnymi, np. żywą paginą' od łac. arcus 'łuk' ARLEKIN l. 'postać z włoskiej komedii dell'arte, sprytny służący w czarnej masce i barwnym stroju' l. przen. 'osoba niepoważnie się zachowująca, błazen, pajac': Poproszono go, by nie robił z siebie ariekina. ARLEKINADA l. 'rodzaj komedii, w której jedną z głównych postaci jest ariekin': Cały repertuar tego bulwarowego teatru stanowiły farsy i ariekinady. 2. 'błaznowanie': Skończył się czas ariekinady. wl. ariecchino ARMADA 'wielka flota wojenna': SirFrancis Drakę, korsarz, któremu królowa Elżbieta I nadała szlachectwo, jest znany z wielu bohaterskich czynów na morzu, m.in. ze zniszczenia w 1587 r. hiszpańskich okrętów w K-adyksie i pokonania w następnym roku hiszpańskiej Niezwyciężonej Armady, wysłanej na podbój Anglii. hiszp. armada od: armatus 'uzbrojony' ARMAGEDON albo ARMAGEDDON l. 'w Nowym Testamencie: ostateczna, wielka bitwa między siłami dobra a szatanem, poprzedzająca Dzień Sądu; także: miejsce, gdzie się ona ma odbyć': Armagedonjest zapowiedziany w Apokalipsie św. Jana. 2. przen. 'wielki, dramatyczny konflikt, który może przynieść zagładę świata': Film opowiada o nuklearnym armagedonie. gr. Har Megiddon 'góra Megiddo' - wznosząca się nad palestyńską równiną, na której ma się odbyć ostateczna bitwa poprzedzająca Sąd Boży ARMANIAK pisane też: ARMAGNAC (czytaj: ar-manjak) 'alkohol produkowany w południowo-zachod-niej Francji, w Gaskonii, przez destylację wina': Arma-niakjest wytwarzany w sposób bardzo zbliżony do tego, jak wytwarza się koniak i ma podobny do niego smak. od nazwy prowincji gaskońskiej: Armagnac ARMATOR 'firma lub osoba, która wyposaża i użytkuje statek, należący do niej lub dzierżawiony': Komisja stwierdziła, że za katastrofę odpowiedzialny był armator, który zaniedbał stan techniczny statku. fr. armateur z wl. annatore 'ten, kto uzbraja statek' - pierwotnie chodziło o osobę, która uzbrajała za własne pieniądze statek, np. korsarski, i dowodziła nim ARMATURA 'zespół przyborów i elementów stanowiących wyposażenie jakiegoś urządzenia lub instalacji technicznej': W sklepie z armaturą hydrauliczną można było kupić zawory, wodomierze, krany i mnóstwo innych części związanych z instalacją wodną. 56 AROGANCJA ARTEFAKT UWAGA: Słowo armatura dawniej używane było w wielu innych znaczeniach, np. 'zbrojenie (w budownictwie)', 'konstrukcja podtrzymująca rzeźbę lub witraż (w sztuce)', 'ozdoba czegoś wyobrażająca broń lub po prostu broń'. Wymienione znaczenia są dziś bardzo rzadkie i ograniczone do środowiskowych odmian polszczyzny. lać. armatura 'uzbrojenie, wyposażenie' AROGANCJA 'pyszałkowata, bezczelna pewność siebie, powiązana z okazywaniem innym tego, że się z nimi nie liczy, że się ich lekceważy': Z powodu arogancji zatrudnionych tam osób odchodzi z zespołu już trzeci dyrektor. Arogancja władzy. AROGANCKI 'odznaczający się arogancją': Arogancki dyrektor. Aroganckie zachowanie. Arogancka postawa. AROGANT 'człowiek arogancki': Z tym arogantem słowa nie zamienię, najpierw niech mnie przeprosi! lać. arrogantia 'zarozumiałość, zuchwalstwo' AROMAT l. 'przyjemny, zwykle też silny i upajający zapach': Cały ogród był przesycony aromatem egzotycznych kwiatów. Napawał się aromatem jej perfum. 2. 'przyprawa do ciast, zwykle w postaci olejku zapachowego': Aromat waniliowy, migdałowy. 3. zwykle w liczbie mnogiej: AROMATY 'substancje, olejki lub kadzidła wydzielające intensywną woń': Indyjskie aromaty. AROMATYCZNY 'mający przyjemny, silny zapach': Aromatyczne zioła. Aromatyczna kawa. ZWIĄZKI AROMATYCZNE w chemii 'związki organiczne, przede wszystkim pochodne benzenu': Związki aromatyczne są wykorzystywane m.in. przy produkcji tworzyw sztucznych i w syntezie barwników. AROMATYZACJA 'nasycanie czegoś, zwłaszcza produktów spożywczych, aromatem, dodawanie do czegoś aromatycznych substancji zapachowych': Aromatyzacja kawy. Aromatyzacja papierosów. AROMATYZOWAĆ 'nasycać coś, zwłaszcza produkty spożywcze, aromatem, dodawać do czegoś aromatycznych substancji zapachowych': Aromatyzować słodycze. Aromatyzowane napoje. tac. aroma, dopełniacz: aromatis 'wonne zioło' AROMATOTERAPIA 'leczenie chorób za pomocą olejków eterycznych pochodzenia roślinnego': Znała kosmetyczki zajmujące się aromatoterapią. AROMATOTERAPEUTA 'specjalista, stosujący w leczeniu aromatoterapię' AROMATOTERAPEUTYCZNY 'związany z aromatoterapią': Poranny spacer po lesie działa jak seans aroma-toterapeutyczny. Coraz popularniejsze są kominki aromatoterapeutyczne. złożenie ze słów: aromat i terapia ARRAS 'dekoracyjna tkanina ścienna, przeważnie przedstawiająca sceny mitologiczne i biblijne, wyrabiana w średniowieczu i renesansie': Arrasy tkano z cienkich nici wełnianych i jedwabnych, często z dodatkiem nici złotych. od nazwy miasta Arras w północnej Francji, słynącego z wyrobu tych tkanin ARS AMANDII 'sztuka kochania, wiedza i umiejętności w dziedzinie miłości i seksu': Dla wielu osób książki Grahama Mastertona są współczesnymi podręcznikami ars amandi. lać. ars amandi ARSEN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 33 i masie atomowej 74,92: szary, żółty lub czarny półmetal, występujący w przyrodzie głównie w postaci różnych minerałów; symbol As': Arsen jest silnie trujący, dlatego też współcześnie używa się go m.in. do wyrobu środków owadobójczych. ARSENKI 'związki arsenu z metalami': Arsenki występują w przyrodzie w postaci minerałów lub są otrzymywane w reakcjach syntezy chemicznej. ARSENOPIRYT 'minerał, siarczek żelaza i arsenu': Ar-senopiryt jest najważniejszą rudą arsenu, niekiedy zawierającą domieszki złota; występuje m.in. w USA i Niemczech. ARSENOWODÓR 'związek chemiczny, połączenie arsenu z wodorem, ciężki gaz o zapachu czosnku': Arsenowodór jest gazem silnie trującym. n.-lac. arsenium ARSENAŁ l. 'magazyn broni i amunicji': Arsenał miejski dostał się w ręce powstańców. 2. 'pokaźny zbiór czegoś: konkretnych przedmiotów lub pewnych sposobów działania, pomysłów itd.': Arsenał flaszek. Arsenał sztuczek. Przygotował sobie cały arsenał argumentów. niem. Arsenał, wl. arsenale z ar. ARSZENIK 'tlenek arsenu, związek chemiczny o wzorze As203': Arszenikjest silną trucizną. Używa się go m.in. do produkcji środków owadobójczych i chwastobójczych, a także jako trutki na szczury. odp.-fac. 'arsenicum' ART DECO (czytaj: artdeko) 'kierunek w sztukach plastycznych i wzornictwie przemysłowym, rozwijający się w latach 20. i 30. XX w., dla którego charakterystyczne były wyraźne, mocno zaznaczone kształty geometryczne i intensywne kolory': Art deco był kierunkiem o wyraźnie utylitarnym charakterze, kierunkiem dekoracyjnym, związanym przede wszystkim z wystrojem budowli i ich wnętrz oraz nadawaniem określonego wyglądu sprzętom domowym. fr. art deco(ratiff) 'sztuka dekoracyjna' ARTEFAKT zwykle w liczbie mnogiej: ARTEFAKTY l. w naukach humanistycznych 'przedmiot wykonany przez człowieka, w odróżnieniu od przedmiotów 57 ARTERIA ARTYSTA naturalnych': Żyjemy w świecie artefaktów, wszędzie spotykamy ślad ręki i umysłu człowieka. 2. w archeologii 'przedmiot, na którym widać ślady obróbki przez człowieka': Artefakty z paleolitu. 3. w nauce o mediach 'elementy wyglądu człowieka, które coś o nim mówią': Do artefaktów należą zazwyczaj: noszona biżuteria, fryzura i makijaż. 4. w naukach społecznych 'zjawisko lub proces obserwowane w postępowaniu naukowym, np. podczas eksperymentów, nie mające jednak naturalnych przyczyn, ale będące konsekwencją zastosowanych metod badawczych': Na zajęciach z metodologii badań socjologicznych studenci dyskutowali o tym, jak traktować w czasie badań artefakty, które pojawiają się na zasadzie samosprawdzającej się przepowiedni i zniekształcają obraz rzeczywistości. lać. arte factum 'wytworzone sztuką' (co dopuszcza i rozumienie: 'wytworzone umiejętną ręką ludzką' i 'wytworzone sztucznie') ARTERIA l.' droga lądowa lub wodna ważna w systemie komunikacyjnym jakiegoś regionu': Arteria łącząca duże miasta. Główną arterią miasta przejechał konwój ciężarówek. 2. w anatomii i medycynie 'jedna z tętnic, zwłaszcza głównych - naczynie krwionośne, którym od serca płynie do różnych części ciała krew zawierająca tlen' ARTERIOGRAFIA w medycynie 'radiologiczne badanie tętnic po wstrzyknięciu do nich środka cieniującego': Arteriografia jest wykorzystywana m.in. przy badaniu unaczynienia nerek. ARTERIOSKLEROZA w medycynie 'miażdżyca tętnic, choroba polegająca na odkładaniu się na ściankach tętnic różnych substancji, głównie cholesterolu': Do czynników zwiększających możliwość wystąpienia arterioskle-rozy należą m.in. spożywanie dużych ilości tłuszczu i siedzący tryb życia. gr. arteria ARTES LIBERALES 'sztuki wyzwolone - siedem nauk wykładanych w średniowiecznych szkołach: gramatyka, retoryka, dialektyka, arytmetyka, astronomia, geometria i muzyka': Artes liberales - zestaw siedmiu sztuk wyzwolonych, które stanowiły nauki świeckie, w odróżnieniu od duchownych - ustalił w V w. n.e. rzymski pisarz Marcjanus Capella. lać. artes liberales ARTEZYJSKI {) Wody artezyjskie 'wody płynące w głębi ziemi wśród warstw nieprzepuszczających wilgoci skał, znajdujące się pod ciśnieniem' () Studnia artezyjska 'studnia sięgająca do pokładów wód artezyjskich': Ze studni artezyjskiej woda wypływa samoczynnie na skutek ciśnienia hydrostatycznego. od nazwy prowincji francuskiej: Artois, w której występują wody artezyjskie ART NOUVEAU (czytaj: artnuwo) 'nowa sztuka-jedna z nazw secesji - kierunek w sztuce. fr. art nouyeau ARTRETYZM inaczej: DNA, SKAZA MOCZANOWA 'przewlekła choroba przemiany materii, która objawia się gromadzeniem kwasu moczowego w tkance łącznej stawów, co powoduje bolesne obrzęki': Artretyzmjest chorobą dziedziczną, jego wystąpienie może też być związane z niewłaściwym odżywianiem. ARTRETYK 'osoba cierpiąca na artretyzm': Artretycy zażywają leki zmniejszające ilość kwasu moczowego we krwi. ARTRETYCZNY 'związany z artretyzmem, wywołany artretyzmem, cierpiący na artretyzm': Artretyczne obrzęki stawów. Dolegliwości artretyczne. Artretyczny staruszek. odgr. arthritis 'choroba stawów' ARTYKULACJA l. 'wymawianie głosek i wyrazów': Artykulacja grupy głoskowej strz może sprawiać sporo kłopotów. 2. 'wyrażanie, wypowiadanie, uzewnętrznianie swoich poglądów': Artykulacja postulatów strajkujących pracowników powinna należeć do komitetu strajkowego, a nie do przypadkowych wiecowych krzy-kaczy. ARTYKUŁOWAĆ l. 'wymawiać głoski, dźwięki mowy': Samogłoski artykułuje się przy dość szeroko otwartych ustach. 2. 'wyrażać, wypowiadać, uzewnętrzniać, przedstawiać' UWAGA: wyrazy artykulacja, artykułować i wyartykułować w 2. znaczeniu są nadużywane, np. "Przywódcy chorwaccy jasno wyartykułowali, że nie zrezygnują z żadnej części obszaru republiki", (lepiej: Przywódcy chorwaccy jasno wyrazili się albo wypowiedzieli się, przedstawili swoje stanowisko, że...) ARTYKULACYJNY 'związany z wymawianiem głosek': Artykulacyjne ruchy narządów mowy. fr. articuler 'wymawiać, wyszczególniać' od łac. articulare 'wyraźnie wymawiać' ARTYSTA l. 'twórca dzieła sztuki, także: aktor, kreujący jakąś rolę oraz wykonawca utworu muzycznego, piosenki lub pieśni, który w oryginalny sposób je odtwarza': Artysta malarz. Artysta muzyk. Artysta teatralny, filmowy. 2. 'mistrz w swoim fachu': ten tort to dzieło cukiernika artysty. 3. 'ekspresywnie: pozytywnie lub negatywnie o człowieku sprytnym, często - niesolidnym, mającym kaprysy i dziwne pomysły': Gdybyś widział, co to za artysta, jak on umiał załatwiać sprawy z urzędnikami. A ten artysta znowu nie przyszedł? ARTYSTYCZNY l. 'związany z artystą lub sztuką': Twórczość artystyczna. Artystyczne walory dzieła. Wykształcenie artystyczne. 2. 'mający takie cechy jak dzieło sztuki, wrażliwy na walory sztuki': Artystyczny wystrój mieszkania. Artystyczna dusza. ARTYZM 'zespół pozytywnych cech dzieł sztuki, związanych ze sposobem ich wykonania przez artystę, takich jak np. perfekcja formy, ekspresyjność, oryginalność; także: szczególne umiejętności artysty, zwłaszcza jego mistrzostwo w swej dziedzinie, które umożliwiają 58 ARYJCZYK, ARYJSKI ASEKURACJA nadanie dziełom sztuki takich cech': Uczniowie mieli wymienić cechy, które składają się na artyzm wierszy Leśmiana. Po obejrzeniu wystawy w Amsterdamie opublikował esej o niezwykłym artyzmie siedemnastowiecznych mistrzów holenderskich. ARTYSTOWSKI 'związany z doskonałością formalną wykonania dzieła sztuki, zwłaszcza wówczas, gdy staje się ona wartością samoistną, jest istotniejsza niż treść': Zdaniem krytyki jego kolejne obrazy były raczej popisem artystowskim niż dogłębną analizą dramatu życia, która dominowała w pierwszych dziełach. fr. artiste ARYJCZYK, ARYJSKI zob. pod hasłem ARIOWIE ARYSTOKRACJA l. 'najwyższa warstwa w społeczeństwach niewolniczych i feudalnych, której szczególna pozycja wynikała z długiej i chlubnej tradycji pewnego rodu, tytułów i stanowisk, jakie zajmowały osoby doń należące i ich majątku': Arystokracja rzymska. Arystokracja w Polsce i na Węgrzech. Arystokracja rodowa. 2. przen. 'elita jakiegoś społeczeństwa lub społeczności, zwłaszcza elita wyróżniana nie tylko na podstawie kryterium majątkowego': Arystokracja intelektualna. Arystokracja w świecie artystów. 3. 'forma ustroju państwowego w starożytnej Grecji, polegająca na sprawowaniu władzy przez przedstawicieli najbogatszych rodów': Arystokracja jako forma rządów była popierana m.in. przez Platona. ARYSTOKRATA 'osoba należąca do arystokracji -uprzywilejowanej warstwy społeczeństwa niewolniczego lub feudalnego': Na salę balową wchodzili kolejni arystokraci, portier anonsował książąt, hrabiów i baronów. ARYSTOKRATYCZNY 'należący do arystokratów w l. znaczeniu, związany z arystokratami, charakterystyczny dla arystokratów': Arystokratyczne rody. Arystokratyczne przywileje. Arystokratyczny sposób bycia. gr. aristokratia 'władza najlepszych' ARYTMIA l. książk. 'brak rytmu, zwłaszcza brak rytmu w pracy jakiegoś urządzenia lub organu': Diagnosta zauważył arytmię silnika. Arytmia pulsu, oddechu. 2. -w medycynie 'zakłócenia rytmu pracy serca': Arytmia może być spowodowana bardzo różnymi przyczynami, np. nerwowymi, zaburzeniami czynnościowymi serca, może też mieć różne postacie, np. zaburzeń regularnych lub nieregularnych. ARYTMICZNY l. książk. 'nierytmiczny': Arytmiczne ruchy taneczne. 2. w medycynie 'związany z arytmią -zaburzeniami pracy serca, nierytmiczny': Arytmiczne dolegliwości. Arytmiczne skurcze. 2. 'nierytmiczny, nierównomierny': Arytmiczna praca maszyny. Arytmiczna muzyka. od gr. arhythmia ARYWIZM książk. 'chęć zdobycia pieniędzy, władzy i stanowisk za wszelką cenę, bez żadnych skrupułów moralnych': Środowisko naukowe odsunęło się od niego, oskarżając go o arywizm. ARYWISTA książk. 'osoba, która za wszelką cenę chce zdobyć pieniądze, władzę i stanowiska': W ocenie kolegów był arywistą, karierowiczem, który zajął dyrektorskie stanowisko dzięki podlizywaniu się i układom. fr. amyisme od: arriyer 'przybijać do brzegu, przychodzić, przen. dorabiać się' As symbol pierwiastka chemicznego: arsen (zob.) ASCEZA 'rezygnacja z przyjemności i prowadzenie surowego trybu życia, zazwyczaj z pobudek religijnych': W wielu religiach praktykuje się ascezę, polegającą na minimalizowaniu potrzeb życiowych, nakładaniu rozmaitych rygorów i umartwianiu się, wierząc, że służy ona oczyszczeniu z grzechów i rozwojowi duchowości. ASCETA 'człowiek żyjący w ascezie': Sposób życia hinduskiego ascety wyraża znane powiedzenie: pod drzewem, na kamieniu, z jedną miską i w jednym odzieniu. ASCETYZM 'zasady i sposób życia ascetów': Ascetyzm religijny. ASCETYKA 'dział teologii chrześcijańskiej, zajmujący się metodami doskonalenia duchowego za pomocą ascezy': W rozwoju ascetyki ważne było pojawienie się w II w. n.e. anachoretów, którzy zapoczątkowali powstawanie pierwszych bractw mnichów. ASCETYCZNY l. 'związany z rygorami ascezy, wynikający z nich': Ascetyczny tryb życia. Ascetyczny wygląd. 2. 'związany z ascetyką': Traktat ascetyczny. fr. ascese od gr. askesis 'ćwiczenie' ASEJSMICZNY 'taki, na którym nie występują trzęsienia ziemi': Polska leży w pasie asejsmicznym. złożenie cząstki: a- i słowa: sejsmiczny -od gr. seismós 'trzęsienie ziemi' ASEKSUALNY 'pozbawiony seksowności; także: niezwra-cający uwagi na sprawy seksu': Koleżanka z instytutu wydawała mu się osobą całkowicie aseksualną. złożenie cząstki: a- i słowa: seksualny od łac. sexualis 'płciowy' ASEKURACJA l. 'zastrzeganie się w jakichś sprawach, zabezpieczanie się na wypadek rozwoju zdarzeń innego niż się spodziewamy': Asekuracja przed koniecznością spłaty nie swoich długów. Asekuracja wobec natrętnych wierzycieli. 2. w sporcie (np. w gimnastyce, w alpinizmie) 'ubezpieczanie się za pomocą odpowiednich urządzeń albo korzystanie z pomocy innych ludzi po to, żeby nie ulec nieszczęśliwemu wypadkowi': Przy wykonywaniu ćwiczeń na kółkach trzeba korzystać z asekuracji kolegi. 3. w sporcie 'ludzie albo sprzęt, chroniący przed nieszczęśliwym wypadkiem gimnastyka, wspinacza itp.': Asekuracja podziałała prawidłowo i nie odpadłem od ściany. Reszta drużyny stanowiła jej asekurację. 4. przestań, 'rodzaj ubezpieczenia w towarzystwie ubezpieczeniowym' 59 ASENIZACJA ASESOR ASEKUROWAĆ 'zapewniać ochronę, bezpieczeństwo, być asekuracją w znaczeniu 2.': Kukuczkę asekurowali dwaj koledzy. Trener powinien asekurować początkującą zawodniczkę w czasie ćwiczeń na równoważni. ASEKUROWAĆ SIĘ l. 'asekurować wzajemnie jeden drugiego': Na tym odcinku musieli się stale asekurować. 2. 'zastrzegać się, pozostawić sobie możliwość zmiany zdania, cofnięcia decyzji; zabezpieczać się na wypadek rozwoju zdarzeń innego niż przewidywaliśmy': Chcą się asekurować na wypadek, gdyby nie nadeszły spodziewane transporty towarów. Czemu się tak asekurujesz, boisz się czegoś? ASEKURANT 'człowiek, który stale się asekuruje (w znaczeniu 2.), inteligentny tchórz': Całe życie był aseku-rantem, żadnego protestu nie podpisał. ASEKURACYJNY l. 'ubezpieczający kogoś lub coś, zabezpieczający, ochraniający': Lina asekuracyjna. Sprzęt asekuracyjny. 2. 'dotyczący asekuracji w znaczeniu 3. - rodzaju ubezpieczenia: Towarzystwo asekuracyjne. Polisa asekuracyjna. ASEKURANCTWO 'postępowanie przesadnie ostrożne, całkowite unikanie ryzyka ze strachu przed odpowiedzialnością, zwłaszcza jeśli wynik działań jest niepewny': Wydawcy z asekuranctwa opuszczali w antologiach wszystkie wiersze, które zawierały choćby aluzje do "Marca 68". ASEKURANCKI 'nadmiernie ostrożny, wynikający z chęci niepodejmowania żadnego ryzyka ani niebrania odpowiedzialności za cokolwiek; tchórzliwy': Aseku-ranckie postawy wcześniej czy później powodują całkowity zanik odpowiedzialności u tych osób. Asekuranckie zachowanie. lać. assecuratio 'zabezpieczenie' ASENIZACJA oficj. 'usuwanie płynnych nieczystości z szamb, dołów itd.': Firma zajmuje się asenizacją, ma do dyspozycji trzy samochody, które opróżniają szamba i wywożą nieczystości. ASENIZATOR oficj. 'osoba zajmująca się asenizacją': Asenizatorzy zatrudnieni w zakładzie oczyszczania miasta. ASENIZOWAĆ oficj. 'usuwać z jakiegoś terenu płynne nieczystości': Asenizować osiedle domków jednorodzinnych. Asenizować wieś. ASENIZACYJNY oficj. 'związany z asenizacją'. Beczkowóz asenizacyjny. Nieczystości wywożono na pola asenizacyjne. niem. Assanisation odfr. sain 'zdrowy' (dawniej słowo asenizacją oznaczało ogólne poprawienie warunków higienicznych i zdrowotnych, zwłaszcza w miastach) ASEPTYKA w medycynie l. 'zabiegi służące usunięciu drobnoustrojów z jakichś pomieszczeń i przedmiotów': Opracowano nowe metody aseptyki. 2. 'wyjałowienie, sterylność czegoś': Aseptyka sali operacyjnej. ASEPTYCZNY w medycynie 'taki, z którego za pomocą specjalnych metod usunięto drobnoustroje, wyjałowiony': Aseptyczne narzędzia chirurgiczne. Aseptyczny bandaż. Aseptyczne pomieszczenie. ang. aseptic odgr. a- 'nie', septikós 'wywołujący gnicie' ASERCJA l. w logice 'własność wypowiedzianych sądów, co do których jesteśmy przekonani, że są prawdziwe': Przypadkiem sądu bez asercjijest taki, który odrzucamy jako fałszywy. 2. w językoznawstwie 'część treści zdania, która wyraża pewne twierdzenie i podlega negacji': Wielu semantyków odróżnia twierdzenia wypowiadane w asercji od wypowiadanych w presupozycji, niepodle-gających negacji. ASERTORYCZNY w logice 'stwierdzający': Logicy rozróżniają trzy rodzaje sądów: asertoryczne: jest tak i tak, apodyktyczne: musi być tak i tak, problematyczne: może być tak i tak. lać. assertio 'stwierdzenie' ASERTYWNY 'wyrażający bezpośrednio i stanowczo własne poglądy, a także postępujący tak, by jak najlepiej zaspokajać swoje potrzeby, a jednocześnie nie odmawiać prawa do tego innym; domagający się respektowania tego, co mu się należy (ale nie kosztem innych); stanowczy w zachowaniu i postępowaniu': Asertywny pracownik. Postawa asertywna. Być asertywnym to nie oznacza być aroganckim chamem, jak się niektórym wydaje. ASERTYWNOŚĆ 'bycie asertywnym w danej chwili lub stale, czyli postawa życiowa charakterystyczna dla osoby asertywnej': Asertywność oznacza wiarę w siebie i pewność swoich wartości, ale także szacunek dla potrzeb innych ludzi i wartości przez nich wyznawanych. ASERT 'osoba asertywna': Psychoterapeuta zaproponował im specjalny test: czy jesteś asertem? ASERTYWNIEĆ 'stawać się asertywnym': Byli ludźmi, którzy mieli na mnie niezwykły wpływ, czułam, j ak aser-tywnieję z każdym dniem. ang. assertiye ASESOR l. 'absolwent prawa zatrudniony w sądzie, prokuraturze lub notariacie, który po aplikacji pełni czasowo funkcję prokuratora, sędziego itd.': Był asesorem w sądzie wojewódzkim. 2. 'w dawnej Polsce: członek sądu królewskiego - asesorii; pomocnik sędziego w różnego rodzaju sądach; członek rozmaitych kolegiów i prezydiów; urzędnik w administracji, zwłaszcza urzędnik policyjny' 3. 'w starożytnym Rzymie: członek kolegium doradzającego urzędnikom, mającym władzę sądowniczą' ASESORIA w historii 'powołany od XVI w. sąd wyższej instancji': Do asesorii trafiały sprawy większej wagi, często apelacje od wyroków innych sądów. ASESURA 'stanowisko asesora': Otrzymał pismo powołujące go na asesurę. lać. assessor 60 ASKARYS ASPIRACJE ASKARYS 'żołnierz lub policjant we wschodniej Afryce': Karawanę ochraniało kilkunastu uzbrojonych askary-sów. ar. askar 'żołnierz' ASKLEPIOS 'w mitologii greckiej: syn Apollina, bóg uzdrawiający, odpowiednik rzymskiego Eskulapa': Chej-ron uczył Asklepiosa i objawiał mu wszystkie sekrety swej wiedzy. Ale syn boży wrychle przewyższył mistrza. Poznał sposoby wskrzeszania zmarłych i między ludzi poszła dobra nowina, że jest ktoś, co śmierci odjął moc nad światem. (Parandowski) gr. Asklepiós ASKORBINOWY KWAS 'witamina C': Dzienne zapotrzebowanie człowieka na kwas askorbinowy jest bardzo duże w porównaniu z zapotrzebowaniem na inne witaminy, wynosi aż 75 mg. Niedobór tej substancji osłabia organizm, zwiększa jego podatność na choroby, a jeżeli trwa dłużej - wywołuje szkorbut. ASOCJACJA l. 'kojarzenie, łączenie ze sobą różnych faktów, nawet luźno ze sobą powiązanych': Ależ ty masz asocjacje: żeby połączyć tak odległe wydarzenia! Opis oparty na luźnych asocjacjach. 2. 'zespół, związek, ugrupowanie': Asocjacja poetów. Asocjacja "Hagaw". 3. w chemii 'łączenie się pojedynczych cząsteczek w nietrwałe związki': Asocjacji podlegają cząsteczki o różnych ładunkach elektrycznych i jony o przeciwstawnych znakach. ASOCJATA w chemii 'nietrwałe połączenie cząsteczek': W stanie stałym i ciekłym cząsteczki wody tworzą asocjaty. ASOCJOWAĆ rząd. 'kojarzyć, łączyć różne fakty, pojęcia': Słabo pan asocjuje, kolego! ASOCJACYJNY 'oparty na zasadzie kojarzenia': Asocjacyjne związki między pojęciami. Asocjacyjne kojarzenie faktów. tac. associatio 'połączenie, związek' ASOCJACJONIZM 'kierunek w psychologii, który głosi, iż podstawową rolę w funkcjonowaniu świadomości odgrywają procesy kojarzenia': Asocjacjonizm był składnikiem wielu teorii filozoficznych i psychologicznych dotyczących natury i psychiki człowieka. W XX wieku został zanegowany przez psychologię postaci, która wskazywała na rolę struktury psychicznej człowieka w poznawaniu przez niego świata, a nie na wyłącznie mechaniczne skojarzenia. ASOCJATYWNY w psychologii 'związany z procesami asocjacji': Asocjatywne struktury świadomości. Procesy asocjatywne. ang. associationism od łac. associatio 'połączenie, związek' ASORTYMENT 'zestaw, wybór towarów, które można kupić w jednym sklepie albo które produkuje jeden zakład; także: zestaw usług, które proponuje jakaś placówka': Dział żywnościowy może zaimponować różnorodnością asortymentu. Oferujemy bogaty asortyment usług medycznych. | UWAGA: wyraz nadużywany, modny, stosowany zamiast || stów: zestaw, wybór, dobór, różnorodność gatunków itp. fr. assortiment 'dobór' ASPEKT l. 'pewien punkt widzenia, sposób patrzenia na jakąś sprawę, sposób ujęcia jakiegoś zagadnienia, pewna strona jakiejś kwestii': Sprawę należy widzieć w aspekcie międzynarodowym. Należy wziąć pod uwagę wszystkie aspekty takiego postępowania. 2. w astronomii i astrologii 'położenie gwiazd, planet względem siebie oraz względem znaków zodiaku': Astrolog zwrócił uwagę na niezwykły aspekt w dniu jego urodzin. 3. w językoznawstwie 'kategoria gramatyczna czasownika: to, czy jest dokonany, czy też - niedokonany': Aspekt jest zjawiskiem charakterystycznym dla języków słowiańskich. UWAGA: w l. znaczeniu wyraz nadużywany, używany w tekstach zamiast określeń punkt widzenia, przejaw, strona. ASPEKTOWY w językoznawstwie 'związany z aspektem': Pary aspektowe tworzą np. czasowniki: robić -zrobić, czytać -przeczytać, brać - wziąć. lać. aspectus 'wzgląd' ASPIRACJA l. w medycynie 'wyciągnięcie z jam ciała gazów lub cieczy, które się w nich nagromadziły w wyniku choroby': Aspirację przeprowadza się za pomocą specjalnych aparatów próżniowych - aspiratorów. 2. w medycynie 'wchłanianie przez drogi oddechowe substancji z zewnątrz': Aspiracja tlenu. 3. w językoznawstwie inaczej: PRZYDECH 'dodatkowe "H" towarzyszące artykulacji głosek i wyrazów': Wymawiając z aspiracją imiona: Anka i Eiżka, wiele osób, zwłaszcza w północnej części Polski, mówi: Hanka i Heiżka. ASPIRATOR 'urządzenie, które funkcjonuje na zasadzie próżniowej pompy ssącej': Aspiratory są wykorzystywane w medycynie, technice i analizach laboratoryjnych. ASPIRACYJNY l. w medycynie i technice 'związany z aspiracją - wysysaniem skądś gazów lub płynów': Urządzenia aspiracyjne. 2. w językoznawstwie 'wymawiany z przydechem': Głoski aspiracyjne występują w wielu językach indoeuropejskich. od łac. aspiratio 'oddech' ASPIRACJE 'ambicje, cele, które ktoś stawia przed sobą; wymagania, jakie ktoś ma względem siebie; zwłaszcza pragnienie osiągnięcia ambitnych celów w określonej dziedzinie nauki, sztuki lub życia publicznego': Ogromne aspiracje nie zawsze idą w parze z możliwością ich realizacji. Miała aspiracje artystyczne, uważała że ma talent malarski. ASPIRANT l. 'ten, kto aspiruje do czegoś, do bycia kimś, zajęcia pewnego stanowiska, osiągnięcia celu itd.': Pisarz sądził, że młodzi aspiranci do miana intelektualistów muszą się jeszcze wiele nauczyć. Aspiranci do sta- 61 ASTAT ASTROFIZYKA nowisk i wyższych urzędów w gminie. 2. 'stopień oficerski w policji i pożarnictwie; także policjant lub strażak mający ten stopień' UWAGA: dawniej słowo: aspirant występowało też w innych znaczeniach, np. używano go w odniesieniu do młodszych pracowników nauki, urzędników, a nawet konkurentów, ubiegających się o względy panny. Wspólnym elementem tych znaczeń było: staranie się, ubieganie się o coś. ASPIROWAĆ do czegoś 'ubiegać się o coś, starać się o jakieś stanowisko, pozycję itp.': Aspirował do stanowiska senatora, ale miał za małe poparcie w szeregach własnej partii. lać. aspiratio 'oddech' - słowniki historyczne odnotowują różne metaforyczne znaczenia tego wyrazu w łacinie i jego odpowiednika w dawnym języku polskim, np. w XIX w. rozumiano aspirację m.in. jako 'wzniesienie duszy ku Bogu' ASTAT 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 85 i liczbie atomowej (najtrwalszego izotopu) 210: pierwiastek promieniotwórczy, niemetal o stałym stanie skupienia, symbol At': Astat jest pierwiastkiem dotąd słabo zbadanym, jego poznane dotychczas właściwości są zbliżone do właściwości innych pierwiastków z tej samej grupy, np. jodu i bromu. n.-lac. astatinum ASTENIA w psychologii i medycynie 'słabość wynikająca z wątłej budowy ciała lub osłabienie - ogólne lub osłabienie pewnego narządu czy układu, będące następstwem jakiejś choroby': W dawnych czasach niektórzy badacze próbowali wskazywać, jakie cechy budowy ciała wiążą się z astenią. Astenia układu nerwowego. ASTENIK inaczej: LEPTOSOMATYK w konstytucjonalizmie, teorii psychologiczno-medycznej 'typ słaby, o wątłej budowie ciała i wydłużonych kończynach': Oprócz astenika w konstytucjonalizmie wyróżnia się takie typy, jak pyknik i atletyk. ASTENICZNY 'typowy dla astenika, odznaczający się astenią, słaby, wątły': Asteniczne kończyny. Typ asteni-czny. niem. Asthenie z gr. astheneia ASTEROIDA l. w astronomii inaczej: PLANETOIDA 'jedno z wielu ciał niebieskich o stosunkowo niedużych rozmiarach, które poruszają się dookoła Słońca, głównie między orbitami Marsa i Jowisza': Asteroidy to bryły skalne o maksymalnej średnicy 670 km. 2. w geometrii 'krzywa w kształcie gwiazdy czteroramiennej' ang. asteroid od gr. asteroeides 'podobny do gwiazdy' ASTMA inaczej: DYCHAWICA, dawniej też: DUSZNICA 'choroba układu oddechowego, polegająca na obrzęku i skurczu oskrzeli oraz obfitym wydzielaniu w nich śluzu, objawiająca się atakami duszności, uczuciem ucisku w klatce piersiowej i kaszlem z obfitą plwociną': Astma może mieć różne przyczyny, często jest chorobą alergiczną, może jednak także wiązać się infekcjami, chorobą serca itd. ASTMATYK 'osoba cierpiąca na astmę': Lekarz przepisał astmatykowi leki o działaniu rozkurczającym. ASTMATYCZNY 'związany z astmą, będący objawem astmy, cierpiący na astmę': Astmatyczne stany. Kaszel astmatyczny. Astmatyczne dziecko. gr. asthma ASTRALNY l. książk. 'związany z gwiazdami, gwiezdny': Astralne odległości, l.przen. 'odrealniony, nierealny - często z zabarwieniem poetyckim lub w sensie negatywnym': Przeżywała to jako jakąś niezwykłą, astralną miłość. To są astralne pomysły, ocenił trzeźwo jego przyjaciel. CIAŁO ASTRALNE 'w okultyzmie: ciało eteryczne, pośrednie między ciałem materialnym, a duchowym': Ciała astralne kierują - zdaniem okultystów - życiem człowieka. ASTRAL 'w okultyzmie: świat pośredni między materialnym a duchowym': Astral j est wypełniony przez ciała astralne. lać. astralis 'gwiezdny' ASTRO- cząstka o znaczeniu 'gwiazda, gwiezdny', dodawana do rzeczowników i przymiotników, oznaczająca, że ich znaczenie jest związane z gwiazdami, ciałami niebieskimi lub przestrzenią kosmiczną, np. astrofizyka, astrologiczny, astronauta gr. astron 'gwiazda' ASTROBIOLOGIA inaczej: KOSMOBIOLOGIA, EGZOBIOLOGIA 'dział biologii, obejmujący badania nad istnieniem życia we Wszechświecie': Astrobiologia łączy metody badawcze i wyniki wielu innych nauk, przede wszystkim biologii i astrofizyki. ASTROBIOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie astrobiologii': Szczególnie istotnym dla astrobiolo-gów odkryciem z ostatnich lat było zauważenie planet krążących wokół innych gwiazd, na których to planetach, podobnie jak na Ziemi, może istnieć życie. ASTROBIOLOGICZNY 'związany z astrobiologią': Astrobiologiczne poszukiwania wody na innych planetach Układu Słonecznego. Astrobiologiczne eksperymenty, których celem jest odtworzenie warunków, jakie panowały na Ziemi wówczas, gdy powstało na niej życie. złożenie cząstki: astro- i słowa: biologia ASTROFIZYKA 'dział astronomii, obejmujący badania dotyczące składu chemicznego, budowy fizycznej i ewolucji ciał niebieskich oraz całego Wszechświata': Podstawowe dane astrofizyka czerpie z obserwacji Wszechświata za pomocą coraz doskonalszych metod oraz pomiarów promieniowania docierającego od ciał niebieskich. ASTROFIZYK 'uczony prowadzący badania w zakresie astrofizyki': Promieniowanie reliktowe, powstałe stosunkowo niedługo po Wielkim Wybuchu, zostało odkryte w latach 60. przez astrofizyków amerykańskich. 62 ASTROGRAF ASYMETRIA ASTROFIZYCZNY 'związany z astrofizyką': Astrofizyczne pomiary promieniowania, dokonywane za pomocą radioteleskopów. W badaniach astrofizycznych wykorzystuje się osiągnięcia wielu innych nauk, zwłaszcza fizyki jądrowej. złożenie cząstki: astro- i słowa: fizyka ASTROGRAF 'rodzaj teleskopu służącego do fotografowania ciał niebieskich' złożenie cząstek: astro- i cząstki: -graf od gr. grapho ASTROLOGIA 'formułowanie przepowiedni, dotyczących losów świata i poszczególnych ludzi na podstawie konfiguracji ciał niebieskich': W starożytności, średniowieczu, a nawet później, astrologia traktowana była jako jedna z nauk. ASTROLOG 'osoba, która zajmuje się stawianiem przepowiedni co do losów ludzi i świata na podstawie konfiguracji ciał niebieskich': Przeczytał horoskop dla swojego znaku zodiaku, napisany przez znanego astrologa. ASTROLOGICZNY 'związany z astrologią': Przepowiednie astrologiczne. Poglądy astrologiczne. gr. astrologia 'nauka o gwiazdach' ASTRONAUTYKA inaczej: KOSMONAUTYKA 'wyprawy w kosmos; także: badania naukowe z różnych dyscyplin i prace techniczne, które umożliwiają te wyprawy': Od dziecka interesował się astronautyką, fascynowały go powieści o wyprawach na nieznane planety. Rząd amerykański postanowił przeznaczyć dodatkowe pieniądze na projekty badawcze związane z astronautyką. Postęp w astronautyce może sprawić, że realne staną się plany załogowego lotu na Marsa. ASTRONAUTA 'to samo, co kosmonauta' ASTRONAUTYCZNY 'to samo, co kosmonautyczny' ang. astronautics odgr. astron 'gwiazda', nalites 'żeglarz' ASTRONAWIGACJA 'wyznaczanie położenia i kursu statku na podstawie położenia ciał niebieskich': Astro-nawigacja należy do najstarszych metod nawigacji morskiej. Szczególnie rozwinęła się w XV w., w epoce wielkich wypraw przez ocean, gdy żeglarze nie płynęli -jak dawniej - wzdłuż linii brzegowej. ASTRONAWIGACYJNY 'związany z astronawigacj ą': Przyrządy astronawigacyjne. Pomiary astronawigacyjne. złożenie cząstki: astro- i słowa: nawigacja ASTRONOMIA 'nauka o ciałach niebieskich i o Wszechświecie jako całości': Astronomia to obecnie, w epoce lotów kosmicznych, nauka niezwykle rozbudowana, w jej skład wchodzą m.in. astrofizyka a także kosmologia. ASTRONOM 'uczony prowadzący badania w zakresie astronomii': Jednym z najwybitniejszych w dziejach światowej astronomii badaczem był Polak, Mikołaj Kopernik, który w 1543 r. opublikował pracę zawierającą wyniki obliczeń dowodzących, że to Ziemia krąży dookoła Słońca, a nie na odwrót. ASTRONOMICZNY l. 'związany z astronomią': Badania astronomiczne. Astronomiczne przyrządy średniowiecznych uczonych. <) Astronomiczna wiosna, jesień, zima, astronomiczne lato 'wiosna, jesień, zima, lato, których rozpoczęcie i zakończenie wyznacza się ze względu na przechodzenie Słońca z jednego znaku zodiaku w inny': Astronomiczne lato zaczyna się 22 czerwca, gdy Słońce wchodzi w znak Raka, zaś kończy 22 września, w ostatnim dniu, gdy Słońce jest w znaku Panny. 2. przen. 'o sumach pieniędzy: bardzo wielki': Astronomiczna kwota. Astronomiczne wydatki. gr. astronomia 'prawo gwiazd' ASTYGMATYZM l. w optyce 'wada soczewek spowodowana ich niejednakowym wygięciem w różnych miejscach' : Astygmatyzm powoduje zniekształcenie obrazu. 2. w medycynie inaczej: NIEZBORNOŚĆ 'nieostre widzenie, spowodowane przez nieregularną krzywiznę rogówki lub soczewki oka': Astygmatyzm powoduje nieostrość widzenia. ASTYGMATYK w medycynie 'osoba, u której występuje astygmatyzm': Astygmatycy noszą specjalnie dobrane okulary. ASTYGMATYCZNY l. w optyce 'związany z astygma-tyzmem - wadą soczewek': Astygmatyczne układy optyczne. 2. w medycynie 'związany z astygrnatyzmem - nieostrym widzeniem': Astygmatyczne oko. fr. astigmatisme odgr. a 'nie', stigma 'kropka, punkt' ASUMPT książk. 'pobudka, zachęta do czegoś': Słowa historyka były dla pisarza asumptem do napisania kolejnej powieści z czasów pierwszych Piastów. lać. assumptus 'dobrany, przyjęty' ASYGNOWAĆ l. oficj. 'przeznaczać jakąś sumę pieniędzy na określony cel': Resort co roku asygnuje z budżetu państwa środki na utrzymanie tych domów 2. w bankowości 'polecać wypłacenie określonej sumy pieniędzy': Proszę asygnować ten czek. ASYGNACJA w bankowości 'zlecenie wypłaty określonej sumy pieniędzy': Podpisać asygnację. Dać asygna-cję. ASYGNATA w bankowości 'rodzaj kwitu kasowego, który jest dowodem dokonywanych wpłat lub wypłat': Rozliczać asygnaty. ASYGNACYJNY l. w bankowości 'związany z asyg-nacją, będący dowodem asygnacji': Kwit asygnacyjny. 2. przestarz. 'o pieniądzach: papierowy, a nie kruszcowy': Tysiąc rubli asygnacyjnych i tysiąc rubli srebrnych. lać. assigno 'przydzielam, wyznaczam' ASYMETRIA 'brak symetrii w pewnym układzie przestrzennym lub relacjach abstrakcyjnych, międzyludzkich, uczuciowych, duchowych itd.: Asymetria ciała lu- 63 ASYMILACJA ATEIZM dzkiego. W ich stosunkach małżeńskich widać było wyraźną asymetrię. ASYMETRYCZNY 'taki, który odznacza się brakiem symetrii': Asymetryczna figura. Zawsze drażniły go asymetryczne układy między ludźmi, sytuacja, w której jedna ze stron ma tak wyraźną przewagę. złożenie cząstki: a- i słowa: symetria ASYMILACJA l. książk. 'całkowite przystosowanie się do czegoś, na przykład do nowego środowiska, do warunków życia w obcym kraju; przyswojenie, wchłonięcie czegoś': Potomkowie Indian ulegli tu asymilacji dopiero w połowie XX w. Proces asymilacji kultury amerykańskiej przez emigrantów z Europy Wschodniej. 2. w biologii 'przyswajanie, czyli przemiana substancji pobranych z zewnątrz jakiegoś organizmu na składniki tego organizmu': Asymilacja substancji nieorganicznych. Asymilacja wody. ASYMILOWAĆ l. książk 'ulegać asymilacji, upodabniać, przyswajać': Asymilować stare zwyczaje w nowych warunkach społecznych 2. w biologii 'podlegać asymilacji przyswajać': Rośliny asymilują dwutlenek węgla. ASYMILOWAĆ SIĘ książk. 'przystosowywać się do czegoś, przyswajać sobie nowe obyczaje': Ona jednak łatwiej asymiluje się z nowym otoczeniem niż ja. ASYMILACYJNY l. książk. 'związany z asymilacją -przystosowaniem się do czegoś': Wpływ asymilacyjny. Polityka asymilacyjna. 2. w biologu 'związany z asymilacją - przyswajaniem substancji': Procesy asymilacyj-ne. lać. assimilatio 'upodobnienie, zrównanie' od: assimilis 'dość podobny' ASYMPTOTA w geometrii 'linia prosta, mająca tę właściwość, że w miarę posuwania się po niej -jej odległość od krzywej nieograniczenie maleje': Asymptota hiperboli. Równanie opisujące asymptotę krzywej. fr. asymptotę z gr. asymptotos 'niezbieżny' ASYSTA l. 'osoba lub grupa osób które towarzyszą komuś ważnemu': Asysta królewska. Na salę wszedł prezydent w asyście dostojników państwowych. 2. 'towarzyszenie komuś': Przysłać kogoś dla asysty. ASYSTOWAĆ l. 'towarzyszyć komuś': Asystować generałowi w czasie parady wojskowej. 2. 'być przy czymś obecnym i pomagać przy tym': Przy operacji asystowało dwóch początkujących chirurgów. ASYSTENClAprzestarz. 'to samo, co asysta w l. lub 2. znaczeniu': Król otoczony wspaniałą asystencją. Zrobił to w jego asystencji. ASYSTENT l. 'młodszy pracownik naukowo-dydakty-czny w szkole wyższej': Do obowiązków asystenta należy zazwyczaj hospitowanie zajęć prowadzonych przez profesorów i samodzielne prowadzenie ćwiczeń ze studentami. 2. 'w wielu zawodach: stanowisko niższego, pomocniczego pracownika, często praktykanta' ASYSTENTURA 'stanowisko asystenta, zwłaszcza na wyższej uczelni': Starać się o asystenturę. lać. assisto 'towarzyszę' ASZET 'pięknie wydana, bogato ilustrowana książeczka dla dzieci o tematyce popularnonaukowej, zwykle będąca pozycją jakiejś serii wydawniczej': Aszety przyciągały małych czytelników na wielu stoiskach wydawniczych; szkoda że zabrakło propozycji rodzimych. fr. od nazwiska wydawcy At symbol pierwiastka chemicznego: astat (zob.) at skrót wyrażenia: atmosfera techniczna ATAMAN 'dowódca wojsk kozackich i naczelnik w kozackich osiedlach': Początkowo atamani byli przez Kozaków wybierani, od 1723 r. mianowali ich carowie rosyjscy. ukr. ataman ATASZAT zob. pod hasłem ATTACHE ATAWIZM l. w biologii 'występujące niekiedy u ludzi, zwierząt i roślin cechy pierwotne, właściwe ich odległym przodkom': Przykładem atawizmu u człowieka jest występujący u niektórych osób niewielki ogonek. 2. przen. 'występowanie u kogoś pierwotnych cech psychicznych, zazwyczaj ocenianych negatywnie': Uważała, że jego zamiłowanie do polowań i hucznych zabaw to jakiś szlachecki atawizm. ATAWISTYCZNY l. w biologii 'związany z atawizmem, będący atawizmem': Atawistyczne gęste owłosienie całego ciała. 2. przen. 'związany z atawizmem psychicznym': Atawistyczne skłonności. ang. atavism od łac. atavus 'przodek' ATEIZM 'pogląd, że nie istnieje Bóg lub bogowie': Ate-izm był składnikiem wielu systemów filozoficznych, np. poglądów encyklopedystów, Feuerbacha, Stimera, Nietzschego. ATEISTA 'osoba, która nie wierzy w istnienie Boga lub bogów': Kościół katolicki zdecydowanie przeciwstawia się poglądom ateistów. ATEUSZ 'to samo, co ateista' ATEIZACJA 'propagowanie poglądu, iż Bóg nie istnieje, szerzenie (się) takiego poglądu w społeczeństwie, stawanie się ateistą': Ksiądz uważał, że przyczyną kryzysu moralnego współczesnych społeczeństw jest postępująca ateizacja, oderwanie świata ludzkich wartości od Boga i zagubienie etyczne człowieka. ATEIZOWAĆ 'propagować wśród ludzi ateizm': Państwo komunistyczne usiłowało ateizować społeczeństwo. ATEIZOWAĆ SIĘ 'stawać się ateistą': Młodzież w krajach o konsumpcyjnym stylu bycia ateizuje się najszybciej. 64 ATELIER ATMOSFERA ATEISTYCZNY 'związany z ateizmem, właściwy ateistom': Ateistyczne koncepcje w filozofii. Ateistyczne idee, poglądy. fr. atheisme od gr. a 'nie, bez', theós 'bóg' ATELIER (czytaj: atelie) l. 'pracownia artysty lub fotografa' : Mieszkał na najwyższym piętrze i na obszernym poddaszu urządził sobie atelier. 2. 'specjalnie wyposażone pomieszczenia, w których nakręca się filmy': Zdj ę-cia kontynuowano w atelier filmowym w Łodzi. fr. atelier 'pracownia, warsztat' ATENA 'w mitologii greckiej: bogini mądrości i rzemiosł': [...] z otwartej głowy [Zeusa] wyskoczyła dorodna bogini w jasnej zbroi. W tak dziwny sposób przyszła na świat Atena, bóstwo mądrości. Zeus kochał ją najbardziej ze wszystkich swoich dzieci, sadzał wysoko na radzie bogów, cenił zawsze jej zdanie i na znak szczególnej łaski pozwalał użyć swej strasznej broni - piorunu. (Parando-wski) ATENEUM l. 'grecka świątynia poświęcona Atenie' 2. przen. 'w różnych czasach, w różnych krajach: nazwa instytucji naukowych lub kulturalnych, np. szkół wyższych, bibliotek, teatrów': Pierwszą państwową szkołą wyższą w Rzymie było założone przez cesarza Hadriana w II w.n.e. "Ateneum". "Ateneum" w Bostonie. Klub "Ateneum" w Londynie. Teatr "Ateneum" w Warszawie. gr. Athena, Athenaion ATENCJA książk. 'szczególny szacunek, niezwykłe poważanie lub względy okazywane komuś': Dostojny jubilat był traktowany przez wszystkich uczestników zebrania z wielką atencją. lać. attentio 'uwaga' A TERGO książk. 'od tyłu': W językoznawstwie oprócz spisów wyrazów ułożonych w normalnej kolejności alfabetycznej sporządza się także indeksy a tergo, w których wyrazy podane są w kolejności alfabetycznej nie początkowych liter, ale !'ter liczonych od końca. Coitus a tergo. lać. a tergo ATEST 'świadectwo stwierdzające, że coś (najczęściej wyrób przemysłowy) przeszło pomyślnie kontrolę techniczną': Nosidełka maj ą atest Instytutu Matki i Dziecka. Magnetofon bez atestu. ATESTACJA l. 'kontrola prowadząca do wystawienia atestu wyrobom przemysłowym': Atestacja ostatniej partii samochodów wlokła się w nieskończoność. 2. 'kontrolowanie stanowisk pracy, atestowanie ich': Atestacja pozwoliła wykryć spore rezerwy w departamencie zagranicznym. ATESTOWAĆ l.'badać, sprawdzać jakość jakiegoś produktu': Pieluszki były atestowane w wielu żłobkach. 2. 'kontrolować, sprawdzać stanowiska pracy ze względu na ich przydatność w zakładzie, właściwe wykorzystywanie itp.': Atestowano miejsca pracy w biurze głównego projektanta. lać. attestatio 'świadectwo' od: attestari 'świadczyć' ATEUSZ zob. pod hasłem: ATEIZM ATLETA l. 'sportowiec uprawiający dyscypliny siłowe, zwłaszcza zapasy lub podnoszenie ciężarów': Zmagania atletów w starożytnej Grecji. Atleci weszli na matę z przeciwnych stron. 2. 'osoba o mocnej budowie ciała i wielkiej sile fizycznej': W pułku ułańskim dziadka był atleta, który jednym ciosem szabli potrafił odciąć głowę byka. ATLETYK w konstytucjonalizmie, teorii psychologicz-no-medycznej 'typ silny, wysoki, o szerokich ramionach i muskularnej budowie ciała': Atletyk to typ niejako odwrotny od astenika. ATLETYKA 'ćwiczenia sportowe': Osobom, które mają pracę siedzącą, można zalecać różne formy atletyki. ATLETYCZNY l. 'związany z ćwiczeniami sportowymi, zwłaszcza z zapasami, podnoszeniem ciężarów lub gimnastyką sportową': Ćwiczenia atletyczne. Pokazy at-letyczne. 2. 'taki, jakim odznacza się atleta, silny, muskularny': Atletyczny wygląd. Atlety czna budowa ciała. LEKKOATLETYKA albo LEKKA ATLETYKA 'dziedzina sportu obejmująca biegi, skoki i rzuty': Lekkoatletyka bywa nazywana królową sportu. LEKKOATLETA 'sportowiec uprawiający lekkoatletykę': Do najwybitniejszych polskich lekkoatletów należy Irena Szewińska, która biła rekordy świata w biegach na 100, 200 i 400 m. LEKKOATLETYCZNY 'związany z lekkoatletyką': Mityng lekkoatletyczny. Trening lekkoatletyczny. gr. athlete's 'zapaśnik, wojownik' ATŁAS 'miękka tkanina, jedwabna, półjedwabna lub wytwarzana z innego materiału, np. bawełny, po jednej stronie matowa, po drugiej - błyszcząca': Bielizna z atłasu. Bluzka z atłasu. ATŁASOWY l. 'zrobiony z atłasu': Atłasowa suknia. 2. przen. 'miękki i delikatny jak atłas': Atłasowa skóra. Atłasowe spojrzenie. fr. atlas od ar. atlas 'gładki' ATMOSFERA l. 'powłoka gazowa otaczająca Ziemię lub inne ciało niebieskie': Księżyc nie ma atmosfery, co powoduje m.in. to, że w jego powierzchnię uderza bardzo wiele meteorytów oraz to, że panują na nim bardzo duże wahania temperatury między dniem a nocą. 2. 'powietrze wypełniające jakieś pomieszczenie': Nie lubił atmosfery tej sali: duchoty i gorąca. 3. przen. 'klimat psychiczny w jakimś środowisku, miejscu, otoczeniu itd.': W biurze panowała rodzinna atmosfera. Podejrzenia zatruły atmosferę zebrania. W tej grupie czuło się entuzjazm i prawdziwą atmosferę pracy. 65 ATOL ATRYBUCJA ATMOSFERA TECHNICZNA w fizyce 'dawna jednostka ciśnienia, odpowiadająca ciśnieniu jednego kilograma- siły na l centymetr kwadratowy, skrót at': l at. = 98066,5 Pa. ATMOSFERA FIZYCZNA w fizyce 'dawna jednostka ciśnienia, wartość tzw. normalnego ciśnienia ziemskiego, skrót: atm': l atm = 101325 Pa ATMOSFERYCZNY 'związany z atmosferą - powłoką gazową wokół jakiegoś ciała niebieskiego, zwłaszcza Ziemi': Zjawiska atmosferyczne. Wyładowania atmosferyczne. Ciśnienie atmosferyczne. fr. atmosphere odgr. atmós 'para', sphaira 'kula' ATOL 'pierścień wysp koralowych, ciągły lub przerywany, otaczający lagunę': Atole występują na wodach tropikalnych Oceanu Spokojnego. ang. atoli z malediwskiego atolu ATOM l. 'najmniejsza, niepodzielna na drodze chemicznej cząstka pierwiastków, która zachowuje jeszcze właściwości odrębnej cząstki, m.in. może brać udział w reakcjach chemicznych': Atom składa się z dodatnio naładowanego jądra i powłok elektronów krążących dookoła niego, l.przen. 'najmniejsza, podstawowa cząstka czegoś, również czegoś abstrakcyjnego': Atomy sensu wyrazów. Atomy piękna. Podzielić coś na atomy. ATOMOWY l. 'związany a atomem': Jądro atomowe. <) Liczba atomowa 'liczba protonów w jądrze atomu danego pierwiastka, określająca jego miejsce w układzie okresowym pierwiastków' Masa atomowa 'względna masa atomu danego pierwiastka, określająca stosunek matematyczny do masy atomu izotopu węgla C 12' 2. 'związany z rozszczepieniem atomu, wykorzystujący wyzwoloną podczas tego procesu energię, zabezpieczający przed skutkami broni wykorzystującej tę energię': Wybuch atomowy. Bomba atomowa. Schron atomowy. ATOMISTYKA 'badania naukowe z różnych dziedzin i prace techniczne związane z metodami rozszczepienia atomu i wykorzystaniem powstającej przy tym energii': Oprócz wykorzystań militarnych współczesna atomistyka opracowuje też metody pokojowego zastosowania energii jądrowej, np. w energetyce i medycynie. ATOMIZACJA 'rozbijanie czegoś na najmniejsze elementy, składniki, także czegoś abstrakcyjnego': Atomi-zacja społeczeństwa. Stosowana przez krytyka metoda analizy utworu polegała na atomizacji jego formy i treści. ATOMIZOWAĆ 'rozbijać coś na najmniejsze elementy, składniki': Zatomizować świat, społeczeństwo. ATOMIZER 'przyrząd do rozpylania cieczy': Za pomocą atomizera rozpyla się lekarstwa, perfumy i wodę. gr. atomos 'niepodzielny' ATOMIZM l. 'teoria filozoficzna powstała w starożytności głosząca, że materia jest zbudowana z maleńkich, niepodzielnych cząstek - atomów': Ostatnim i najdoskonalszym tworem, jaki w swym bezustannym ruchu wydała grecka filozofia przyrody był atomizm. Był on główną w starożytności postacią materialistycznego poglądu na świat. (Tatarkiewicz) 2. 'pogląd w naukach społecznych, który zakłada, że badane przez nie obiekty można, podobnie jak materię, rozdzielić na najmniejsze składniki': Atomizm w socjologii zakłada, że społeczeństwo można ujmować jako zbiór jednostek. ATOMISTA l. 'filozof, który był zwolennikiem ato-mizmu': Do pierwszych atomistów należeli m.in. Leu-cyp, Demokryt i epikurejczycy. 2. 'specjalista w dziedzinie atomistyki' 3.pot. 'zwolennik wykorzystania energii powstającej podczas rozszczepienia atomu': Atomiści opublikowali dane, z których wynika, że nowa elektrownia jądrowa jest całkowicie bezpieczna i nie zanieczyszcza środowiska. fr. atomisme od gr. atomos 'niepodzielny' ATRAPA l. 'przedmiot imitujący inny przedmiot, nie mający jednak jego najważniejszych cech': Na wystawie były wyłożone plastikowe atrapy owoców i warzyw oraz puste opakowania. 2. przen. 'instytucja lub zjawisko, które są imitacją czegoś, zwłaszcza imitacją pozbawioną ważnych dodatnich wartości pierwowzoru': Publicysta uważał, że sejm w tym czasie był tylko atrapą prawdziwego parlamentu. fr. atrapę, pierwotnie 'przynęta' ATRIUM l. 'w domach w starożytnym Rzymie: główna sala, oświetlana dzięki otworowi w dachu znajdującemu się nad jej środkiem': W atrium, pod otworem w dachu, pośrodku znajdował się basen na wodę deszczową. 2. 'w architekturze starochrześcijańskiej i romańskiej: kwadratowe podwórze przed kościołem, otoczone kolumnadą': W kościołach starochrześcijańskich atrium służyło za przedsionek. 3. w medycynie 'przedsionek serca' lać. atrium ATROFIA w medycynie 'stopniowy zanik narządów lub tkanek na skutek niewłaściwego odżywiania, bezczynności, choroby itp.': Atrofia mięśni. Atrofia nerek. lać. atrophia 'brak pożywienia' z gr. ATROPINA 'alkaloid występujący m.in. w owocach po-krzyku wilczej jagody': Atropina jest substancją trującą, w małych dawkach jest używana jako lek przeciwskur-czowy. n.-lac. atropa belladonna 'pokrzyk wilcza jagoda' ATRYBUCJA w historii literatury i sztuki 'ustalenie autorstwa jakiegoś tekstu lub dzieła sztuki na podstawie badań i wnioskowania z różnorodnych przesłanek': Współcześnie w artybucji tekstów literackich o niepewnym autorstwie wykorzystuje się m.in. dane z zakresu statystyki lingwistycznej -porównuje się częstość pewnych konstrukcji językowych w analizowanym tekście z 66 ATRYBUT AUDYTYWNY ich częstością w twórczości pisarzy, którzy mogą być jego autorami. lać. attributio 'przydzielenie, przypisanie komuś czegoś' ATRYBUT l. 'zewnętrzna cecha, charakterystyczna, istotna dla kogoś lub dla czegoś; cecha przypisana na stałe komuś lub czemuś': Ciekawość świata, ale i naiwność, to atrybuty młodości. Umiejętność pozyskiwania słuchaczy jest atrybutem sprawnego, dobrego polityka. 2. 'przedmiot, znak, który jest na stałe komuś przypisany i po którym rozpoznaje się jakąś osobę jako jednostkę lub przedstawiciela określonej grupy': Atrybutem krawca są od dawna nożyce. Czaszka trzymana w ręku to atrybut pozwalający rozpoznać tę postać jako Hamleta. lać. attibutum 'coś, co jest dodane' od: attribuere 'dodać coś, przypisać coś komuś' ATTACHE (czytaj: atasze) 'dyplomata na placówce zagranicznej, który jest tam oddelegowany jako specjalista w jakiejś dziedzinie': Był attachć kulturalnym w Rzymie. Ów attache wojskowy nie wytrzymał presji środowiska i zastrzelił się. ATTACHAT (czytaj: ataszat) albo ATASZAT 'biuro, w którym urzęduje attache; urząd attachć': Ataszat handlowy Francji zatrudni osobę [...] fr. attache ATTYCYZM 'styl w retoryce odznaczający się wytwomo-ścią wysłowienia, dbałością o czystość języka i jego prostotę': Attycyzm narodził się w starożytnej Grecji w okresie najwyższego rozwoju jej kultury jako reakcja na azjanizm. Jako ideał wymowy klasycznej odegrał wielkie znaczenie w dalszym rozwoju europejskiej retoryki i literatury. ATTYCKI l. 'związany z Attyką, krainą w starożytnej Grecji': Attyckie wazy. 2. 'mający cechy charakterystyczne dla kultury Attyki': Attycka prostota i subtelność. <) Sól attycka 'sposób mówienia, charakteryzujący się subtelnym dowcipem, zwykle zaprawionym złośliwością' ATTYKĄ w architekturze 'poziomy element architektoniczny ponad gzymsem, wieńczący budynek': Attyką ma najczęściej postać ozdobnej ścianki. gr. od Attyką - kraina w Grecji, której centrum są Ateny ATUT l. 'w kartach: wybrany kolor, który bije wszystkie inne kolory; także: karta w tym kolorze': Na atut wybrał pik. Wyszedł atutem 2. przen. 'to, co daje przewagę, szansę powodzenia': Miała dwa atuty: urodę i inteligencję. ATU 'w kartach: to samo, co atut': Szlemik bez atu. Grać bez atu. ATUTOWAĆ 'w kartach: grać, wychodzić atutem': Partner dał mu znak, że może atutować. ATUTOWY 'będący atutem': Kolor atutowy to trefl. odfr. a tout 'do wszystkiego' Au symbol pierwiastka chemicznego: złoto AU COURANT (czytaj: okura) 'znający na bieżąco jakieś sprawy, pewną dziedzinę': Powiedział, że może nam udzielić najbardziej aktualnych informacji dotyczących zmian przepisów podatkowych, w tej dziedzinie ze względu na swój zawód stara się być zawsze au courant. fr. au courant AUDIENCJA 'oficjalne posłuchanie udzielone przez monarchę, dostojnika państwowego lub kościelnego': Wspominali swą audiencję u papieża. Na audiencji u premiera przedstawili swe prośby. Starali się o audiencję u prezydenta. AUDIENCYJNY 'związany z audiencją, taki, w którym odbywa się audiencja': Sala audiencyjna. Pora audiency-jna. tac. audiencja 'słuchanie' AUDIOTELE 'rodzaj konkursu dla widzów telewizyjnych, w którym odpowiadają oni telefonicznie na pytania (z zasady bardzo łatwe) zadawane wcześniej w programach telewizyjnych (i wyświetlane na ekranie telewizora)': Ogłaszamy nowe audiotele dla naszych widzów. Poziom pytań w niemal wszystkich audiotele jest zastraszająco niski. AUDIOTELOWICZ, AUDIOTELED10TA 'osoba biorąca udział w konkursie audiotele' złożenie cząstek: łac. audio- od: audire 'słuchać' igr. tele- 'daleko, na odległość' AUDIOWIZUALNY 'słuchowo-wzrokowy - taki, który oddziałuj e jednocześnie na słuch i wzrok, lub taki, który można odbierać za pomocą i słuchu, i wzroku': Audiowizualne środki nauczania. Prezentacja audiowizualna. złożenie łac. audio 'słyszę' i słowa: wizualny od łac. yisualis 'wzrokowy' AUDYT albo AUDITING 'rodzaj rewizji, kontroli, polegający głównie na sprawdzaniu zgodności wykonania czegoś z przyjętymi założeniami, obowiązującymi zasadami, regułami itp.': Audyt miała przeprowadzić niezależna instytucja. O AUDYT FINANSOWY 'sprawdzanie poprawności wyliczeń finansowych' AUDYTOR 'osoba dokonująca audytu, rodzaj rewizora, kontrolera' ang. audit, auditor AUDYTORIUM 'sala, w której odbywają się wykłady i odczyty; także: wszyscy słuchacze jakiegoś wykładu lub odczytu': Jego wykłady odbywały się w największym audytorium na uniwersytecie. Audytorium z uwagą słuchało słów profesora. lać. auditorium 'sala do słuchania' AUDYTYWNY oficj. 'słuchowy-taki, który oddziałuj e na słuch lub taki, który można odbierać za pomocą słuchu': 67 AUGIASZ AUSPICJE Do audytywnych środków nauczania należą audycje radiowe, nagrania magnetofonowe, płyty itd. ang. auditive AUGIASZ 'w mitologii Greckiej: król Elidy, jednej z greckich krain, który miał wielkie stada bydła, trzymane w straszliwie brudnej, od lat nie sprzątanej stajni (oborze)': Herakles [...] obiecał Augiaszowi, że mu stajnię w jeden dzień oporządź!. [...] Herakles rozkopał z jednej strony grunt pod oborą i za pomocą osobnego kanału skierował niedaleko płynącą rzekę Penejos tak, że strumień przepływał przez stajnię i w kilka godzin woda wszystko wymyła. (Parandowski) Stajnia Augiasza przen. 'jakieś środowisko, instytucja, w których panuje nieład lub jakaś zaniedbana sprawa, która wymaga, by j ą uporządkować, załatwić': Prasa od dawna informuje, że ta instytucja to prawdziwa stajnia Augia-sza. gr. Augeias AUGUR 'w starożytnym Rzymie: kapłan stawiający wróżby z lotu ptaków': Augur [... ] składał ofiarę, modlił się, a o północy szedł na Kapitel, najświętsze wzgórze Rzymu, i z twarzą zwróconą ku południowi patrzył w niebo. O świcie przelatywały ptaki. A on według tego, z której strony nadleciały, jakie były i jak się zachowywały -wróżył, czy rzecz zamierzona wypadnie pomyślnie, czy niepomyślnie. (Parandowski) lać. augur AUKCJA 'publiczna sprzedaż czegoś, dokonywana na zasadzie licytacji, w której wyniku kupuje ten, kto oferuje najwyższą cenę': Aukcje są to transakcje kupna - sprzedaży i wszyscy biorący w nich udział doskonale o tym wiedzą. Bywalcami aukcji obrazów są często antykwa-riusze i właściciele galerii. AUKCJONER 'osoba, która prowadzi aukcję': O poprowadzenie aukcji poproszono znanego aktora, który miał już spore doświadczenie jako aukcjoner. AUKCYJNY 'związany z aukcją lub aukcjami, dokonywany na zasadzie aukcji': Dom aukcyjny. Sprzedaż aukcyjna dzieł sztuki. lać. auctio 'licytacja' AULA 'reprezentacyjna sala na wyższej uczelni, w której odbywają się uroczyste wykłady, ważne sesje naukowe itd.': W auli Szkoły Głównej Handlowej wystąpił z odczytem premier Francji. lać. aula 'podwórze, sala' AUŁ 'osada górali kaukaskich oraz plemion koczowniczych w środkowej Azji': Kirgizi mieszkający w aule. tur. auł AU NATUREL (czytaj: o natjurel) l. 'o potrawach: przyrządzony bez przypraw': Sandacz au naturel. 2. żart. 'o ludziach: nago': Największą zaletą tego filmu było to, że główna bohaterka w licznych scenach występuje au naturel. fr. au naturel 'w stanie naturalnym' AURA l. 'nieco pretensjonalnie: pogoda': Aura sprzyja ostatnio wczasowiczom, l.przen. 'nastrój panujący wokół kogoś, jakichś wydarzeń albo w jakimś środowisku': Pochodzenie funduszów partii konserwatystów otacza aura tajemniczości. I UWAGA: w l. znaczeniu wyraz aura jest nadużywany, np. "Aura nas nie rozpieszcza" (lepiej: Pogoda nas nie rozpieszcza.). lać. aura 'powietrze, wiaterek' z gr. aura 'podmuch wiatru' AUREOLA l. 'obwódka, zazwyczaj złotego koloru, na obrazach i rzeźbach o tematyce religijnej otaczająca głowy świętych' 2. 'świetlista obwódka wokół jakiegoś przedmiotu': Aureola wokół lampy. Padające światło sprawiało, że wokół jej głowy powstała jasna aureola. 3.przen. 'sława pewnego rodzaju, która kogoś otacza': Chodzić w aureoli bohaterstwa. Aureola chwały, męczeństwa. lać. aureola (corona) 'złocista (korona)' AURORA l. 'w mitologii rzymskiej: bogini świtu, jutrzenki, odpowiedniczka greckiej Eos': Aurora, piękna i młoda bogini, kojarzona była z kolorami nieba o świcie: zwanojąróżanopalcą, mówiono, że j ej twarz jest pokryta delikatnym rumieńcem, zaś szata ma barwę szafranu. l.przen. 'w poezji: jutrzenka, zorza poranna': [...] rankiem zanim zabłyśnie Aurora / pierwsze w paprociach wstaje światło źródeł. (Herbert) UWAGA: Imię rzymskiej bogini jutrzenki zapisujemy wielką literą: Aurora, natomiast w znaczeniu przenośnym słowo aurora należałoby zapisywać raczej małą literą, inaczej niż zrobił to Zbigniew Herbert w cytowanym wierszu "Wyspa". lać. Aurora AUSKULTACJA w medycynie 'metoda badania lekarskiego narządów wewnętrznych, polegająca na osłuchiwa-niu ich odgłosów w czasie pracy, przy opukiwaniu itd.': Metodę auskultacji najczęściej stosuje się przy podstawowym badaniu serca i płuc. Obecnie do auskultacji używa się słuchawki lekarskiej. lać. auscultatio 'przysłuchiwanie się' AUSPICJE l. 'w starożytnym Rzymie: wróżby, głównie wróżby z lotu lub zachowania się ptaków': W Rzymie każde ważniejsze przedsięwzięcie poprzedzano auspicjami, którymi zajmowali się specjalni kapłani - augu-rowie. Z reguły też podejmowano tylko te zamiary, co do których istniały pomyślne wróżby - które odbywały się pod dobrymi auspicjami. 2. we współczesnej pol-szczyźnie tylko w połączeniu: pod (czyimis) auspicjami: 'pod czyjąś opieką, pod czyimś kierownictwem, pod czyimś protektoratem': Konkursy odbywały się pod auspicjami Ministerstwa Edukacji Narodowej. lać. auspicium 68 AUSTERIA AUTOCASCO AUSTERIA przestarz. 'zajazd, gospoda': Przenocować w austerii. Pytać o najbliższą austerię. wl. osteria, w takiej też wersji w dawnej polszczyźnie, stówo rozumiane jako "dom, w którym podróżni zatrzymują się na nocleg lub po to, by wypocząć" AUSZPIK 'galareta, w której podaje się mięso lub ryby': Kurczak w auszpiku. Ryba w auszpiku. Auszpik przyrządzony z nóżek wieprzowych z dodatkiem warzyw. odfr. aspic 'galareta' AUT l. 'w grach sportowych: miejsce przyległe do wyznaczonego pola gry, ale znajdujące się już poza jego linią': Sędzia boczny sygnalizował wybicie piłki na aut. Z autu wyrzuca piłkę napastnik drużyny gości. 2. 'wybicie piłki poza linię pola gry': Sędzia boczny sygnalizuje aut. 3. pot. 'poza, na zewnątrz': Po tym wszystkim, co zaszło, czuł się aut, wyrzucony poza swoje dotychczasowe życie i środowisko. ang. aut'poza' AUTARCHA rząd. 'to samo, co autokrata' gr. autarchos 'samowładny' AUTARCHIA rząd. 'to samo, co autokracja' gr. autarchia 'samowładztwo' AUTARKIA albo AUTARKIZM w ekonomii 'samowystarczalność gospodarcza, odcięcie się od związków gospodarczych z innymi krajami, likwidacja wymiany międzynarodowej, przede wszystkim importu surowców, produktów i usług': W przeszłości tendencje do au-tarkii występowały m.in, w okresach wojen lub izolacji jakiegoś państwa z przyczyn politycznych, np. izolacji Rosji Radzieckiej po rewolucji październikowej. AUTARKICZNY w ekonomii 'związany z autarkią, taki, który ma cechy autarkii': Polityka autarkiczna. Autarkiczna gospodarka. Systemy autarkiczne z reguły odznaczają się niską efektywnością ekonomiczną. gr. autarkeia 'samowystarczalność' AUTENTYCZNY l. 'prawdziwy, zgodny z rzeczywistością' : Przedstawione w powieści zdarzenia i postacie są autentyczne. Autentyczne uczucie. Autentyczne trudności. 2. 'będący oryginałem': Autentyczny dokument. Autentyczne nagranie. AUTENTYK 'przedmiot będący oryginałem': Ten piękny, dziewiętnastowieczny zegar to autentyk. lać. authenticus 'niesfałszowany, wiarygodny' AUTENTYZM l. 'wierne przedstawienie rzeczywistości w sztuce': Pierwszoosobowa, bezpośrednia narracja i zastosowanie języka potocznego znacznie podnoszą autentyzm tego opowiadania. 2. 'kierunek w polskiej poezji międzywojennej, w którym dominowało ukazywanie własnych przeżyć poety, swego środowiska społecznego i przyrody': Autentyzm był programem grupy młodych poetów, skupionych wokół Stanisława Czemi-ka. od słowa autentyczny I AUTO- przedrostek o znaczeniu 'samo-', oznaczający, że to, o czym mówi dalsza część wyrazu, odnosi się do osoby, której dotyczy czynność; spowodowany albo zrobiony przez samego siebie, np. autobiografia, autoironia, autoportret, autoreklama. Łączy się z rzeczownikami, a od tych połączeń można potem tworzyć odpowiednie przymiotniki, np. autobiograficzny, autoironiczny. gr. autós 'sam' II AUTO- cząstka o znaczeniu 'samochodowy, samochodu', łącząca się z rzeczownikami, np. autohandel (= handel samochodami), autoalarm, autoholowanie, autosa-lon, automafia, automechanik, automyjnia, autonapra-wa. UWAGA: w tym znaczeniu cząstka auto- jest nadużywana zwłaszcza w połączeniu z wyrazami polskimi, np. autosklep (lepiej: salon samochodowy, sklep samochodowy), auto-szyba (lepiej: szyba samochodowa). skrót od wyrazu fr. automobile AUTOALARM 'urządzenie alarmowe montowane w samochodzie, sygnalizujące dźwiękiem i światłem próbę włamania lub kradzieży, zazwyczaj też zabezpieczające przed kradzieżą przez odcięcie niektórych obwodów elektrycznych samochodu, np. pompy paliwa, przy próbie uruchomienia samochodu przez złodzieja': Zamontował alarm włączany pilotem, reagujący na próbę otwarcia drzwi, klapy silnika i bagażnika, na uderzenie w samochód oraz na ruch w jego wnętrzu. złożenie cząstki: II auto- i słowa: alarm AUTOANALIZA 'analiza własnego zachowania, psychiki, motywów działania itd.': Psychoanalityk zachęcał go do wnikliwej autoanalizy, do uświadomienia sobie wszystkich ukrytych motywów swoich działań. złożenie cząstki: I auto- i słowa: analiza AUTOBIOGRAFIA 'opis własnego życia w formie literackiej lub filmowej': Książka Romana Polańskiego "Roman" to autobiografia słynnego reżysera. AUTOBIOGRAFICZNY 'będący autobiografią, związany z biografią twórcy': Film autobiograficzny. Autobiograficzne wątki w powieści Jacka Londona "Martin Eden". złożenie cząstki: I auto- i słowa: biografia AUTOCASCO (czytaj: autokasko) 'nieobowiązkowe ubezpieczenie samochodu na wypadek kradzieży oraz uszkodzenia w kolizji drogowej, także kolizji, którą spowodował prowadzący ten pojazd': W związku z bardzo wysokim ryzykiem kradzieży wiele osób w Polsce wykupuje autocasco, choć jest to ubezpieczenie dość drogie. złożenie cząstki: II auto i słowa: casco 69 AUTOCENZURA AUTOMATYCZNA SEKRETARKA AUTOCENZURA 'cenzura wypowiedzi, tekstów, programów itd., której dokonuje sam ich autor': W jego wspomnieniach w wielu miejscach widać ślady autocenzury, zapewne uważał, że sytuacja polityczna jeszcze nie dojrzała do tego, by opublikować całą prawdę o tych zdarzeniach. złożenie cząstki: I auto- i słowa: cenzura AUTOCROSS zob. AUTOKROSS AUTOCHTON l. w socjologii 'osoba, która jest rdzennym mieszkańcem jakiegoś obszaru': Była to oddalona od świata wieś, której wszyscy mieszkańcy, oprócz lekarza i nauczycielki, byli autochtonami. 2. w geologii 'skała, która znajduje się na tym miejscu, gdzie się uformowała, nie przemieściła się pod wpływem ruchów skorupy ziemskiej' 3. w biologii 'gatunek roślin lub zwierząt, który pochodzi z tego samego obszaru, na którym obecnie występuje' AUTOCHTONICZNY l. w socjologii 'będący autochtonem, taki, który składa się z autochtonów': Ludność autochtoniczna i alochtoniczna. Jest to społeczność autochtoniczna, w której przybysze stanowią nie więcej niż kilka procent. 2. w geologii SKAŁY AUTOCHTONICZNE 'skały znajdujące się na tym miejscu, na którym się uformowały, 3. ORGANIZMY AUTOCHTONICZNE w biologii 'gatunek roślin lub zwierząt, pochodzący z tego samego obszaru, na którym obecnie występuje' gr. autóchthón od autós 'sam, ten sam', chthon 'ziemia' AUTODAFE (czytaj: autodafe) 'publiczne palenie na stosie heretyków i ksiąg zakazanych, stosowane przez inkwizycję hiszpańską i portugalską': Haniebny zwyczaj autodafe został wprowadzony na Półwyspie Iberyjskim w XV w.; publicznych spaleń dokonywano przez prawie trzy następne stulecia. port. auto da fe, dosłownie 'akt wiary' AUTODESTRUKCJA 'niszczenie samego siebie pod względem fizycznym, psychicznym, moralnym itd.': Samookaleczenia i inne przejawy autodestrukcji u więźniów. Autodestrukcja psychiki. Moralna autodestrukcja narodu. AUTODESTRUKCYJNY 'związany z autodestrukcja, będący przejawem autodestrukcji': Autodestrukcyjne przejawy w czyimś zachowaniu. Autodestrukcyjne tendencje. złożenie cząstki: I auto- i słowa: destrukcja AUTOEROTYZM 'zainteresowanie seksualne skierowane ku własnemu ciału; także: zakochanie się we własnej osobie': Zdaniem Freuda autoerotyzm jest jedną z wczesnych faz rozwoju erotycznego i seksualnego człowieka, występującą w dzieciństwie. AUTOEROTYCZNY 'związany z autoerotyzmem': Autoerotyczne zainteresowanie własnym ciałem. Auto-erotyczne przejawy, np. narcyzm i masturbacja. złożenie cząstki: l auto- i słowa: erotyzm AUTOGRAF l. 'własnoręczny podpis jakiejś osoby, zwłaszcza osoby sławnej': Zbierał autografy sławnych piosenkarzy i aktorów. 2. w nauce o literaturze 'rękopis jakiegoś autora': Na wystawie prezentowane były autografy Mickiewicza. fr. autographe odgr. autós 'sam', grapho 'piszę' AUTOIRONIA 'ironia w stosunku do samego siebie': Utwory Norwida pełne są bolesnej i gorzkiej ironii, niewiele jest w nich natomiast autoironii - pisarz traktuje samego siebie z wielką powagą i rzadko zdobywa się na dystans wobec własnych przekonań i sądów. AUTOIRONICZNY 'zawierający autoironię, nacechowany autoironią': Autoironiczny komentarz. Autoironiczna postawa. złożenie cząstki: I auto- i słowa: ironia AUTOKEFALIA 'sprawowanie władzy nad kościołami prawosławnymi przez ich własne, narodowe synody oraz przez własnych patriarchów i biskupów': Autoke-falia oznacza uniezależnienie się jakiegoś kościoła narodowego od zagranicznych władz duchownych, np. od władzy patriarchy konstantynopolitańskiego. AUTOKEFALICZNY 'taki, w którym obowiązuje autokefalia': Kościół autokefaliczny. gr. autokephalia od autós 'sam', kephale 'głowa' AUTOKEMPING 'kemping dla zmotoryzowanych turystów, na którym jest miejsce na samochód z przyczepą kempingową': Po całym dniu drogi zatrzymali się na strzeżonym, leśnym autokempingu. złożenie cząstki: II auto- i słowa: kemping AUTOKRAC JA rzadziej: AUTARCHIA 'taki system władzy w państwie, który oznacza rządy jednego człowieka, w niczym nieograniczonego w sprawowaniu władzy, pozostającego poza jakąkolwiek kontrolą społeczeństwa; samowładztwo': Autokracja w carskiej Rosji załamała się właściwie dopiero na początku XX wieku. AUTOKRATA rzadziej: AUTARCHA 'władca nieograniczony, absolutny': Liberalizm to były tylko pozory, naprawdę zaś był autokratą. AUTOKRATYCZNY 'charakterystyczny dla autokracji lub dla autokraty, nieograniczony we władzy, samowładny': Autokratyczny system władzy. Autokratyczny władca. gr. autokrateia 'samowładztwo' i autokrates 'samowładca' AUTOMATYCZNA SEKRETARKA 'część telefonu albo specjalna przystawka telefoniczna sterowana elektronicznie, która rejestruje na magnetofonie rozmowy telefoniczne (zwykle o ograniczonej długości) do danego abonenta bez jego udziału; rozmowy te można potem odtwarzać i kasować; aparat zgłoszeniowy': Automatyczna sekretarka w aparatach tego typu zawiera układy 70 AUTOMOBILKLUB AUTORYTET scalone, w których można zapisać rozmowy do 12 minut. AUTOMOBILKLUB 'klub zrzeszający miłośników sportów samochodowych i kierowców, głównie sportowych': Automobilklub prowadzi szkolenia kierowców, a także zajęcia dotyczące sportów motorowych. AUTOMOBIL przestarz. 'samochód': W sentymentalnych piosenkach wspomina się panów we frakach "pędzących" swymi automobilami z prędkością 40 km/h. AUTOMOBILIZM przestarz. 'sport samochodowy' AUTOMOBILIST'A przestarz. 'osoba uprawiająca sport samochodowy': Dziadek był zapalonym automobilistą. fr. automobile odgr. autós 'sam', łac. mobilis 'ruchomy' AUTONOMIA 'prawo jakiegoś terytorium - kraju, okręgu, miasta itp. lub zbiorowości ludzkiej - do tego, żeby samodzielnie decydować o swoich sprawach wewnętrznych, rozstrzygać je wedle własnej woli; samostanowienie': W roku 1904 Islandia uzyskała całkowitą autonomię. Galicja miała autonomię w ramach monarchii austro-węgierskiej. AUTONOMICZNY 'oparty na autonomii, taki, który ma autonomię': Autonomiczna republika w ramach Ukrainy. Autonomiczny układ nerwowy w anatomii 'układ nerwowy narządów wewnętrznych, działający niezależnie od woli' AUTONOMIZACJA 'uzyskiwanie przez jakieś terytorium autonomii lub nadawanie mu autonomii': Autonomizacja Palestyny. AUTONOMIZOWAĆ SIĘ 'uzyskiwać autonomię, usamodzielniać się': Autonomizowanie się krajów wchodzących w skład Federacji Rosyjskiej. gr. autonomia 'samorząd' AUTOPILOT l. 'pilot automatyczny: zespół sterowanych komputerowo urządzeń w samolocie, które samoczynnie wykonują szereg funkcji, m.in. automatycznie wyznaczaj ą kurs i stabilizuj ą wysokość': Po awarii autopi-lota kapitan musiał przejść na ręczne sterowanie. 2. 'sternik automatyczny: zespół sterowanych komputerowo urządzeń, utrzymujących statek na wyznaczonym kursie' ang. autopilot od auto(matic) pilot AUTOPORTRET 'wykonany przez artystę portret samego siebie': Autoportret Witkacego. Autoportret van Gogha z odciętym uchem. złożenie cząstki: I auto- i słowa: portret AUTOPSJA książk. l. 'stwierdzenie czegoś na podstawie własnej obserwacji tego': Opis górskiego krajobrazu oparty na autopsji. 2. 'osobiste doświadczenia, własne przeżycia': Gdy chodzi o problemy z dorastającymi dziećmi, nic mnie nie może zaskoczyć, znam to z autopsji. 3. 'sekcja zwłok przeprowadzona po to, by ustalić przyczyny śmierci' gr. autopsja od autós 'sam', opsis 'widzenie' AUTOREFERAT 'sprawozdanie - w formie streszczenia - z własnych badań naukowych lub tekstów publicystycznych sporządzone przez naukowca albo publicystę': Przed obroną doktoratu sporządził autoreferat, w którym zawarł zasadnicze tezy swej pracy, i rozesłał go do wszystkich pracowników instytutu. złożenie cząstki: I auto- i stówa: referat AUTOREFLEKSJA 'refleksja, rozmyślanie nad samym sobą; także: wynik tego rozmyślania w postaci tekstu w książce, wierszu itd.': Był spokojnym człowiekiem, mającym skłonność do autorefleksji. Autor zawarł w swym wierszu wiele autorefleksji. złożenie cząstki: I auto- i słowa: refleksja AUTOREGULACJA 'samoczynna regulacja czegoś, zdolność tego do automatycznej korekty działania w przypadku jakichś zaburzeń i nieprawidłowości': Dzięki wbudowanym układom mikroprocesorowym maszyna była zdolna do samoregulacji, interwencja operatora była konieczna tylko w szczególnych wypadkach. Autoregulacja zjawisk popytu i podaży w gospodarce rynkowej. Zdolność żywych organizmów do autoregulacji. złożenie cząstki: I auto- i słowa: regulacja AUTOREKLAMA l. 'reklamowanie samego siebie: chwalenie się swymi osiągnięciami, dziełami itd.': Pisząc swą biografię, nie zawsze umiał się powstrzymać od autoreklamy. 2. 'reklamowanie własnej firmy i jej wyrobów, zwłaszcza w tej sytuacji, która nie jest do tego odpowiednia': Prowadzący audycję prosił gości, by w czasie programu powstrzymali się od autoreklamy. złożenie cząstki: I auto- i słowa: kemping AUTORYTET l. 'człowiek ogólnie poważany ze względu na swą wiedzę lub postawę moralną, mający wpływ na zachowanie i myślenie innych, ciesząca się ogólnym szacunkiem instytucja, pismo itd.': Żaden ze znanych autorytetów nie chciał zabrać głosu w tej sprawie. Wśród autorytetów wymienianych przez badanych wysoką pozycję zajmują Kościół i wojsko. 2. 'szacunek, poważanie, jakim się cieszy jakaś osoba lub instytucja': Nikt nie próbował kwestionować wielkiego autorytetu Władysława Tatarkiewicza w dziedzinie filozofii. AUTORYTATYWNY l. 'pewny, zasługujący na zaufanie, gdyż oparty na czyimś autorytecie, czyli ogólnie u-znanej powadze, ogólnym szacunku; miarodajny': Wiadomość tę zaczerpnęliśmy z autorytatywnych źródeł. Czy mogę potraktować tę opinię jako autorytatywną? 2. w połączeniu rządy autorytatywne 'oparte na bezwzględnym posłuszeństwie, niepodlegające kontroli społecznej': W tym znaczeniu autorytatywny to to samo, co autorytarny (zob.). z łac. auctoritas 'powaga moralna' 71 AUTORYTARNY AUTYZM AUTORYTARNY l. 'taki, który opiera się na bezwzględnym posłuszeństwie, nie dopuszczający sprzeciwu, władczy': Autorytarny władca. Ustrój autorytarny. Autorytarny system rządów. 2. OSOBOWOŚĆ AUTORYTARNA w psychologii 'osobowość charakteryzująca się bezwzględnym podporządkowaniem autorytetom, potrzebująca silnego przywództwa, które zwalnia z konieczności samodzielnego podejmowania decyzji, odznaczająca się szablonowym i stereotypowym postrzeganiem świata, dzielonego na swoich i obcych': Pojęcie osobowości autorytarnej wprowadził psycholog niemieckiego pochodzenia - Erich Fromm. AUTORYTARYZM l. 'system rządów autorytarnych': Nie dostrzeżono, że demokracja została zepchnięta na równię pochyłą i zaczęła się przeobrażać w autorytaryzm. 2. w psychologu 'bycie autorytarnym, to, że ktoś jest autorytarny': Erich Fromm w autorytaryzmie przedwojennego niemieckiego mieszczaństwa widzi przyczyny popularności i rozwoju nazizmu. fr. autoritaire 'władczy, nadużywający władzy' AUTORYZOWAĆ l . 'zatwierdzać przez autora': Autoryzować wywiad prasowy. Wypowiedź nieautoryzowana. Autoryzować tekst przekładu. 2. 'nadawać jakiejś firmie, jakiemuś człowiekowi prawo do posługiwania się określoną nazwą; uznawać kogoś za przedstawiciela jakiejś firmy, instytucji; dawać swoje pełnomocnictwo (w tym znaczeniu występuje najczęściej forma: autoryzowany)': Autoryzowany serwis FIAT-a. Jedyny autoryzowany przedstawiciel tej firmy w Polsce. Autoryzowane perfumerie Diora. AUTORYZACJA 'formalna i ważna prawnie zgoda autora (lub kogoś, kto ma prawa do dysponowania dziełem) na publikacje dzieła w przedstawionej mu wersji': Autoryzacja wywiadu prasowego. Autoryzacja adaptacji powieści. fr. autoriser 'udzielać pełnomocnictwa, upoważniać kogoś' AUTOSERWIS 'techniczna obsługa samochodów; także: warsztat, który się nią zajmuje': Firma zajmuje się sprzedażą nowych samochodów tej marki i autoserwi-sem. W pobliżu drogi szybkiego ruchu otwarto nowy au-toserwis. złożenie cząstki: II auto- i stówa: serwis AUTOSTRADA 'droga przystosowana do szybkiego ruchu samochodów, składająca się z oddzielonych od siebie wielopasmowych jezdni prowadzących w przeciwnych kierunkach, w ogóle nie mająca skrzyżowań, a tylko bezkolizyjne wjazdy, wyjazdy, rozjazdy i wiadukty': Za przejazd autostradą od Krakowa do Katowic wprowadzono opłaty. Trwają dyskusje o budowie autostrad prowadzących z północy na południe oraz ze wschodu na zachód Polski. wl. autostrada, od auto, strada 'droga, szosa' AUTOSUGESTIA 'sugestia - nieświadoma lub świadoma - wywierana na samego siebie, wmawianie sobie czegoś': Wiele technik terapeutycznych zaleca pozytywną autosugestię, np. przypominanie sobie w trudnych sytuacjach swoich osiągnięć życiowych i powtarzanie formuł w rodzaju: jeśli wówczas sobie poradziłem, z łatwością poradzę sobie i teraz. złożenie cząstki: I auto- i słowa: sugestia AUTOSZROT 'punkt skupu rozbitych samochodów; złomowisko samochodów' (wyraz używany zwykle na szyldach i w ogłoszeniach prasowych) mewi. Autoschrott AUTOTELICZNY l. w filozofii 'taki, który jest celem samym w sobie': W klasyfikacjach aksjologicznych często spotyka się podział na wartości autoteliczne i wartości instrumentalne. Np. dla osoby, która przez dobre uczynki chce sobie zasłużyć na zbawienie, zbawienie jest wartością autoteliczną, zaś dobre uczynki - instrumentalną. 2. w teorii literatury i sztuki 'taki, który tłumaczy się sam przez się, a nie przez zewnętrzne okoliczności': W wielu współczesnych koncepcjach teoretycznoliterackich podkreśla się, że dzieło literackie ma charakter autoteliczny, jego analiza powinna dotyczyć tylko zawartej w nim struktury, a nie odwoływać się do okoliczności zewnętrznych, np. do biografii autora. ang. autotelic od gr. autoteles 'kierujący sam sobą' AUTOTROFIZM inaczej: SAMOŻYWNOŚĆ w biologii 'samodzielne wytwarzanie przez jakiś organizm związków organicznych niezbędnych mu do życia z nieorganicznych': Autotrofizm polega na wytwarzaniu w procesach chemosyntezy i fotosyntezy związków organicznych z takich substancji, jak dwutlenek węgla i woda. AUTOTROF w biologii 'organizm samożywny': Auto-trofami są rośliny zielone i część bakterii. złożenie cząstki: l auto- i wyrazu: trofizm AUTSAJDER l. 'osoba, która jest w jakiejś grupie na uboczu, nie jest traktowana przez nią jako pełnoprawny członek i sama się za takiego nie uważa': Nowa koleżanka była w klasie autsajderem, z nikim się nie przyjaźniła i-nikt też nie szukał z nią kontaktu. 2. 'zawodnik lub drużyna sportowa zajmujący końcową pozycję w jakiejś rywalizacji, wyścigu itd.': Po kilku kolejnych, przegranych meczach było jasne, że są autsajderem i muszą się liczyć ze spadkiem do niższej grupy. ang. outsider AUTYZM w psychiatrii 'osłabienie kontaktu z otoczeniem i zamknięcie się w świecie przeżyć wewnętrznych i urojeń': Autyzm może towarzyszyć różnym chorobom psychicznym, np. schizofrenii. AUTYSTYCZNY w psychiatrii 'związany z autyzmem, cierpiący na autyzm': Autystyczny brak reakcji na bodźce zewnętrzne. Lekarz uczył rodziców, jak nawiązać kontakt z autystycznym dzieckiem. ang. autism od gr. autós 'sam' 72 AVE AXEL AVE (czytaj: awe) 'rzymskie pozdrowienie: witaj': Rzymskie ave jest częścią zwrotów łacińskich, do dziś znanych i używanych w kulturze europejskiej. AVE, CAESAR, MORITURI TE SALUTANT! albo AVE, IMPERATOR, MORITURI TE SALUTANT! (czytaj: awe cezar, imperator - morituri te salutant) 'witaj, Cezarze (Imperatorze), idący na śmierć pozdrawiają cię!': Wychodzący na arenę gladiatorzy pozdrawiali cezara okrzykiem: ave, Caesar, morituri te salutant! AVE MARIA (czytaj: awe Maryja) l. 'bądź pozdrowiona Mario - pierwsze łacińskie słowa modlitwy "Zdrowaś Mario" 2. 'łaciński tytuł modlitwy "Zdrowaś Mario": Odmówili "Ave Maria". lać. ave AWACS 'lotniczy system ostrzegania i kontroli, umożliwiający wykrywanie obiektów wroga z dużej odległości': AWACS to system opracowany w USA, używany przez wojska Paktu Północnoatlantyckiego. amer. skrót A(irbome) (earły) W(aming) A(and) C(ontrol) S(ystem) 'lotniczy system wczesnego ostrzegania i kontroli' AWANGARDA l. 'grupa ludzi, która przoduje w danej dziedzinie, wyprzedza swój czas, jest zapowiedzią czegoś nowego': W latach międzywojennych tworzyli awangardę teatralną. Chyba Państwo nie wątpią, że Paryż kroczy w awangardzie mody. 2. 'różne kierunki w sztuce początku XX wieku, całkowicie i świadomie zrywające z tradycją w swojej dziedzinie, zwłaszcza jeśli chodzi o ocenę tego, co ma być uważane za piękne lub co ma być przedmiotem sztuki': Skrajną formą awangardy w poezji był dadaizm. 3. 'straż przednia-oddział, który zabezpiecza maszerującą kolumnę wojsk od przodu': Trzeba było często zmieniać oddziały idące w awangardzie i ariergardzie. AWANGARDZISTA albo AWANGARDYSTA 'twórca, który popiera program awangardy artystycznej i realizuje go w swojej działalności': Najbardziej znanym awangardzistą w przedwojennej poezji polskiej był Tadeusz Peiper, zwany "papieżem awangardy". AWANGARDOWY l. 'nowoczesny i przodujący zarazem; pionierski i postępowy': Awangardowy ruch ludowy. Awangardowe poglądy literackie. 2. 'związany z awangardą- kierunkiem w sztuce': Malarze awangardowi. Poeci awangardowi. fr. avant-garde 'straż przednia' AWERS 'prawa, wierzchnia część jakiegoś płaskiego przedmiotu': Na awersie monety była cyfra oznaczająca jej wartość, zaś na rewersie orzeł, data i napis "Rzeczpospolita Polska". Awers serwety, haftu. fr. avers z łac. adversus "zwrócony w przód' AWERSJA ksiąźk. 'silna niechęć do kogoś lub czegoś, odraza': Czuła do niego awersję, odkąd dowiedziała się, że głównym źródłem jego dochodów są łapówki za załatwienie rozmaitych spraw. fr. aversion od łac. aversio 'odwrócenie się' AWIONETKA 'mały samolot sportowy lub turystyczny': Bohaterowie filmu lecą awionetką na wyspę położoną u wybrzeży Florydy. fr. avionette 'mały samolot' AWISTA l. 'o wekslach: płatny wtedy, gdy zostanie przedstawiony, okazany': Przedstawił weksel awista i zażądał pieniędzy. 2. 'o wkładach bankowych, kontach: taki, na który wpłaca się dowolne sumy w dowolnym czasie i można je w całości odbierać na żądanie': Wkład awista. Wpłacił 10 000 zł na konto awista i wypłacił je po czterech dniach. wl. a vista 'za okazaniem' AWITAMINOZA w medycynie 'choroba będąca skutkiem braku jakichś witamin': Do najbardziej znanych awita-minoz należy szkorbut, spowodowany przez brak witaminy A, i choroba beri-beri spowodowana niedoborem witaminy B]. fr. avitaminose AWIZO 'pisemne zawiadomienie odbiorcy o nadejściu do urzędu pocztowego przesyłki dla niego, np. listu poleconego, paczki, lub pisemne powiadomienie klienta banku, biura maklerskiego itp. o dokonaniu operacji bankowej lub handlowej': W skrzynce znalazła zostawione przez listonosza awizo, z informacją o nadejściu paczki, którą można odebrać na poczcie od 8.00 do 18.00. AWIZOWAĆ l. 'wypisywać lub wysyłać awizo': Poszedł na pocztę, by odebrać już drugi raz awizowany list polecony. Biuro maklerskie awizowało zleconą przez niego sprzedaż akcji. 2. 'zawiadamiać o czymś, zwłaszcza o czymś, co ma w niedalekiej przyszłości nastąpić': Awizować przyjazd. Awizować występ. wl. awiso AWOKADO l. 'wiecznie zielone drzewo uprawiane w strefie tropikalnej, o eliptycznych liściach i żółtawych kwiatach' 2. 'owoc tego drzewa w kształcie gruszki': Awokado ma twardą, ciemnozieloną skórkę, pestkę wielkości orzecha laskowego i tłusty, zielonożółty miąższ. ang. avocado od hiszp. aguacate, przekształcenie wyrazu być może pod wpływem stówa: advocate AXEL 'w łyżwiarstwie figurowym: skok polegający na odbiciu się podczas jazdy przodem z zewnętrznej krawędzi jednej łyżwy, wykonaniu w powietrzu półtora, dwóch i pół lub trzech i pół obrotu, a następnie zeskoku tyłem na zewnętrzną krawędź drugiej łyżwy': Zawodnik nie zdołał wykonać poprawnie żadnego z axli przewidzianych w programie. od imienia norweskiego łyżwiarza Axela Paulsena (1855-1938), który jako pierwszy wykonał taki skok 73 AZBEST AŻUR AZBEST 'włóknisty minerał, odporny na ogień, działanie kwasów i innych substancji żrących, mający też właściwości izolacyjne': Azbest, dawniej powszechnie stosowany np. jako materiał izolacyjny, jest dziś wycofywany z użycia, ponieważ stwierdzono, że jest bardzo szkodliwy dla zdrowia. AZBESTOWY 'wykonany z azbestu': Rękawice azbestowe. Płytka azbestowa. AZBESTOZA 'pylica płuc spowodowana wdychaniem pyłu azbestowego': Polscy gastarbeiterzy w wielu krajach wykonująprace związane z usuwaniem z budynków azbestu. U wielu z nich wywołuje to azbestozę i raka płuc. niem. Asbest od łac. asbestos i gr. asbestos 'niezniszczalny' AZOT 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 7 i masie atomowej 14: bezbarwny, bezwonny gaz, który jest głównym składnikiem powietrza (78%), symbol N': Azot jest używany do produkcji amoniaku i kwasu azotowego. Jego związki są wykorzystywane w rolnictwie. AZOTAN 'związek chemiczny, będący pochodną kwasu azotowego': Azotany są używane jako nawozy mineralne, są np. składnikiem saletr, oraz związki wybuchowe, np. azotan gliceryny, zwany nitrogliceryną. AZOTEK 'związek azotu z jakimś metalem': Azotek glinu jest wykorzystywany w elektronice. fr. azote AZYL l/schronienie, które daje jakieś państwo obcym obywatelom, ludziom w swoim państwie ściganym lub prześladowanym z powodu działalności politycznej': USA udzieliły azylu działaczom opozycji kubańskiej. Marco poprosił o azyl w Szwajcarii. 2. ogólniej 'miejsce, w którym ktoś czuje się bezpiecznie, które jest czyimś schronieniem': Ta wieś stała się dla niego azylem po zgiełku i nieprawościach miasta. Mój dom to mój azyl. AZYLANT 'człowiek, który stara się uzyskać lub niedawno uzyskał gdzieś azyl': Azylant polityczny. Obóz dla azylantów. lać. asylum 'przytułek' albo 'schronienie dla przestępców' z gr. asylon 'schronienie w miejscu świętym' AZYMUT l. 'kąt pomiędzy kierunkiem północy magnetycznej a określonym kierunkiem mierzony zgodnie z ruchem wskazówek zegara': Drużynowy podał azymut kierunku i harcerze ruszyli przez las. 2. w astronomii 'kąt dwuścienny pomiędzy płaszczyzną południka i płaszczyzną pionową przechodzącą przez dane ciało niebieskie oraz bieguny niebieskie' fr. azimut od ar. as-sumut 'kierunki' AŻUR l. 'ozdobny układ otworków w jakimś materiale': Delikatny ażur w górnej części ścianki. Ażur na płytce ceramicznej. 2. 'rodzaj haftu z dziureczkami': Robiła piękny ażur. 3. 'to samo, co filigran' AŻUROWY 'mający ozdobne otworki': Ażurowe skrzydło drzwi. Ażurowa ścianka. Ażurowa bluzka. fr. ajour 74 B skrót słowa: bajt (zob.) B symbol pierwiastka chemicznego: bór (zob.) b skrót słów: bar, baria, bit (zob. pod odpowiednimi hasłami) Ba symbol pierwiastka chemicznego: bar (zob.) BAAL l. 'Bóg pogody, urodzaju i płodności, czczony przez różne starożytne ludy semickie': Izraelscy prorocy, głoszący prawdę o Jahwe, zwalczali Baalajako fałszywego boga pogańskiego, 2. przen. 'fałszywy bóg, osoba, rzecz lub wartość, którym oddaje się niemal religijną cześć': Czciciele współczesnego Baala - pieniądza - gotowi są poświęcić dla niego wszelkie inne wartości. BAALIZM 'kult Baala - w podstawowym lub przenośnym znaczeniu' lać. Baal z hebr. Ba'al 'pan' BABEL WIEŻA l. 'w Biblii: wieża mająca sięgać nieba, którą zaczęli wnosić potomkowie Noego': Bóg, który widział szybko wznoszącą się wieżę Babel, "pomieszał ludziom języki", chcąc ich ukarać za pychę i uniemożliwić dokończenie dzieła. 2. przen. 'zbiorowisko ludzi, którzy mówią różnymi językami': Na dolnym pokładzie promu, w kolorowym tłumie emigrantów, znalazłem się w prawdziwej wieży Babel. 3. przen. 'zamęt, zamieszanie, także: bezładna grupa przekrzykujących się ludzi': Już po kwadransie zebranie przeobraziło się w wieżę Babel, mówili wszyscy naraz, kłócąc się, obrażając i wykrzykując swoje jedynie słuszne racje. hebr. Babel z babilońskiego babilani 'wrota bogów' BABILOŃSKI 'związany z Babilonem; taki jak w starożytnym Babilonie': Babilońskie piramidy. Babilońskie wiszące ogrody. Babiloński przepych. Q Babilońska niewola 'kilkudziesięcioletni pobyt Żydów w Babilonii, dokąd musieli uchodzić po zdobyciu i zniszczeniu Jerozolimy na początku VI w. p.n.e.' od nazwy miasta: Babilon BABY (czytaj: bejbi) l. 'małe dziecko': 2. 'pieszczotliwa forma zwracania się np. do ukochanej': Wieczorami zgrywał silnego mężczyznę i mówił do niej: baby. UWAGA! W polszczyźnie istnieje ogromna liczba stów, których można użyć, zwracając się do dziecka lub ukochanej (kochanie, maleństwo, najdroższa itd.). Używanie angielskiego: baby -jest w tej sytuacji bardzo pretensjonalne. BABY-SITTER (czytaj: bejbi s-iter) 'osoba wynajęta do pilnowania dziecka albo do opieki nad dzieckiem, zwykle w czasie krótkiej nieobecności rodziców': Zatrudniam studentkę polonistyki jako baby-sitter. Od trzech miesięcy jestem baby-sitter u pana prezesa. BABY-SITTING 'zajęcie baby-sittera': Baby-sitting przestaje być podstawową formą zarobków młodych dziewcząt. ang. baby 'dziecko, kochanie', forma przejęta od gaworzących dzieci; sitter 'siedzący', sitting 'posiedzenie, siedzenie' BACA reg. 'starszy pasterz kierujący wypasem stada owiec w górach, którego pomocnikami są juhasi': W niezliczonych polskich dowcipach baca prezentuje prostą ludową mądrość, zazwyczaj jednak połączoną z bardzo specyficznym systemem wartości: sprytem, interesownością i brakiem tzw. mieszczańskich hamulców moralnych. BACÓWKA l. 'szałas na hali w górach, w którym baca mieszka z juhasami podczas wypasu owiec': Do bacówki wbiegł zdyszany juhas, krzycząc, że do owiec zakradły się wilki. 2. 'niewielkie schronisko w górach, pozbawione wygód': Harcerze spędzili noc w bacówce. BACOWAĆ reg . 'być bacą, kierować juhasami, wypasem owiec i porządkami w bacówce': Na hali bacował stary, pochylony góral. BACOWSKI reg .'związany z bacą': Bacowski honor. Bacowskie rządy. gw. góralskie, może od rum. bacea lub slowac. baca BACHANALIA albo BACHANALIE l. 'w starożytnym Rzymie: obchody święta Bachusa - boga płodności, wina i ekstazy: przemarsz orszaku Bachusa, jego towarzyszy i towarzyszek, któremu towarzyszyły pijaństwo i orgia': Szalone tańce, muzyka i okrzyki wprawiały biorący w bachanaliach tłum w ekstazę duchową, łączącą ludzi z bóstwem. 2. przen. 'hulaszcza i rozwiązła zabawa': Po północy zabawa przerodziła się w bachanalia, nieprzypominające eleganckiego spotkania w elitarnym gronie. BACHANT l. 'towarzysz Bachusa, członek jego orszaku': 2. rząd. przen. 'mężczyzna biorący udział w hulaszczej i nieprzyzwoitej zabawie' BACHANTKA l. 'towarzyszka Bachusa, należąca do jego orszaku': W tej chwili góry napełniają się zgiełkiem i ku dziewczynie zbiega tłum satyrów i bachantek. (Pa-randowski) 2. 'kobieta biorąca udział w hulaszczej i nieprzyzwoitej zabawie': Kiedy wróciła do domu i zobaczyła, co się dzieje, stanowczym głosem zażądała od męża, by wyprosił całą grupę bachantów i bachantek, uczestniczących w tym "spotkaniu towarzyskim". BACHICZNY l. 'związany z Bachusem lub starożytnymi bachanaliami': Bachiczny orszak. Bachiczny temat w poezji. 2. 'hulaszczy i rozwiązły': Bachiczna zabawa. lać. bacchanalia od: Bacchus 75 BACHMAT BAJRONIZM BACHMAT l. 'w dawnej Polsce: krępy, szybki i bardzo wytrzymały koń tatarski': Były to dzielne tatarskie bachmaty, żelaznej wytrzymałości, ale szły już od Płoski-rowa, mało co wypoczywając po owym szalonym biegu od miasta [...]. (Sienkiewicz) 2. 'dziś: poetyckie określenie konia': W snach galopował na pięknym bachmacie. ukr. bachmat z tur. BACIAR albo BATIAR 'miejski łobuziak, cwaniak, spryciarz; obecnie pełne nostalgii określenie odnoszące się do dawnego miejskiego folkloru Lwowa': Lwowskie baciary. może od węg. batyar 'włóczęga' BACKHAND zob. BEKHEND BACK-UP (czytaj: bekap) w informatyce 'automatyczne wykonywanie przez program komputerowy zapasowej kopii pliku na wypadek jego zniszczenia; także: miejsce w systemie, gdzie się ta kopia znajduje oraz sama ta kopia': Informatyk sprawdzał back-up na jego komputerze. Próbował odzyskać utracony plik z back-upu. Ta kopia to back-up. BAEDEKER zob. BEDEKER BAGATELA l. 'coś, co nie ma większego znaczenia lub nie sprawia większych trudności, drobnostka': Dla mnie to była wielka wyprawa, dla niego - bagatela. 2. 'wykrzyknik: to nie drobnostka, to nie mało, aż tyle!': Warsztat przyniósł mu już w pierwszym roku, bagatela, dwieście tysięcy zysku. 3. w architekturze 'pałacyk albo pawilon ogrodowy' 4. 'krótki, dwuczęściowy instrumentalny utwór muzyczny': Na koniec z temperamentem wykonali bagatelę. BAGATELIZOWAĆ 'uważać coś za mało ważne, lekceważyć coś': Bagatelizować znaczenie odkrycia naukowego. Bagatelizować niebezpieczeństwo, chorobę. BAGATELNY 'nie mający większego znaczenia': Przymiotnik: bagatelny często występuje w formie zaprzeczonej. Bagatelny problem. Niebagatelny wydatek. Niebagatelna sprawa. fr. bagatelle 'drobnostka' BAGIETA 'ozdobna listwa, najczęściej używana do wyrobu ram i dekoracji ściennych': Malowana, rzeźbiona ba-gieta. fr. baguette 'pręt, listwa' BAGIETKA 'długa, cienka bułka z pszennej mąki': Zajadał chrupiącą bagietkę. fr. baguette BAHAMA YELLOW (czytaj: bahama jeloł) 'żółtopo-marańczowy - przymiotnik; kolor żółtopomarańczowy - rzeczownik': Żagiel jachtu w kolorze bahama yellow był doskonale widoczny na tle ciemnych drzew wyspy. Pokazała się na plaży w swym nowym kostiumie bahama yellow. ang. bahama yellow od nazwy: Bahama - wyspa na Atlantyku znana z turystyki, yellow 'żółty' BAJA 'ciepła i miękka tkanina bawełniana, grubsza od flaneli': Koszula, płaszcz z bai. niem. Baie BAJADERA l. 'tancerka i śpiewaczka przy hinduskiej świątyni': Dawniej Europejczycy uważali bajadery za kobiety lekkich obyczajów, nie rozumiejąc ich znaczenia w obrzędach religii hinduskiej. 2. 'to samo, co bajaderka' fr. bayadere z port. bailadeira od słowa: bailar 'tańczyć' BAJADERKA 'ciastko wyrabiane z okruchów innych ciastek': Kupował w cukierni doskonałe bąjaderki w czekoladowej polewie. być może od dawnego słowa: bajader, oznaczającego kolorowy woreczek jedwabny BAJDAK 'duża łódź bez pokładu, używana dawniej na rzekach Ukrainy i Białorusi oraz na Morzu Czarnym': W promieniu oka widać było kilkanaście bajdaków [...] i wąskich czarnych czółen kozackich [...]. (Sienkiewicz) ukr. bajdak BAJOŃSKI 'związany z francuskim miastem Bayonne, polskie: Bajonna': () Bajońska Konwencja 'porozumienie finansowe, które zawarli w 1808 r. w Bajonnie z Napoleonem I przedstawiciele Księstwa Warszawskiego': W ramach Konwencji Bajońskiej Polacy za sumę 21 min franków przejmowali od Francji wierzytelności pruskie na hipotekach wielkopolskich o wartości 43 milionów franków. Słabość Księstwa i kryzys w rolnictwie sprawiły, że nigdy nie zdołano wyegzekwować przekazanych przez Napoleona wierzytelności. () Sumy ba-jońskie 'wielkie, ogromne sumy pieniędzy': Rzadko korzystał z usług fachowców, uważał, że za drobne usługi każą sobie płacić bajońskie sumy. BAJOŃCZYK 'żołnierz należący do sformowanego w 1914 r. w Bajonnie oddziału polskich ochotników, walczącego w czasie pierwszej wojny światowej m.in. w bitwach pod Reims i Arras jako część francuskiej Legii Cudzoziemskiej' od nazwy miasta: Bayonne, leżącego w południowo-zachodniej Francji, przy granicy z Hiszpanią BAJRAM '(turecka) nazwa 2 świąt muzułmańskich: Wielkiego Bajramu - obchodzonego na zakończenie roku muzułmańskiego, i Małego Bajramu - obchodzonego na zakończenie Ramadanu' tur. bairam 'święto' BAJRONIZM l. 'tendencje w literaturze i sztuce, które były wynikiem oddziaływania utworów George'a Byro-na: m.in. przedstawianie zbuntowanego, skłóconego ze 76 BAJT BAKTERIOBÓJCZY światem bohatera romantycznego, który walczy o prawa dla innych, swobodna forma poetycka, zrywająca z klasycznymi kanonami': Elementy bąjronizmu wystąpiły m.in. w twórczości Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Aleksandra Puszkina i Heinricha Heinego. 2. 'postawa życiowa ukształtowana pod wpływem utworów i biografii Byrona, wyrażająca się m.in. w romantycznej niezgodzie na obłudę i zakłamanie świata, samotnej walce ze złem, tajemniczości i melancholii': Wielu przyjaciół uważało, że Stać hura, poeta i zabijaka, ze swą dumną niezależnością - reprezentuje jakiś współczesny bajronizm, który w jego osobie odrodził się po stu kilkudziesięciu latach. BAJRONISTA l. 'poeta naśladujący styl utworów Byrona': Prócz pierwszych romantyków: Mickiewicza i Malczewskiego - bajronistą był też Norwid, do głębi zafascynowany postacią wielkiego angielskiego poety i w subtelny sposób naśladujący wiele cech jego utworów. 2. 'człowiek naśladujący zachowania Byrona albo jego bohaterów': Literatura romantyczna przedstawia niezliczone postacie tajemniczych i skłóconych ze światem bąjronistów, a historia obyczajów tej epoki potwierdza, że wśród ówczesnej wykształconej młodzieży taka postawa życiowa nie była rzadkością. BAJRONICZNY 'właściwy Byronowi lub bohaterom jego utworów, buntowniczy, tajemniczy, niezwykły, tragiczny': Bajroniczna postać. Bajroniczny nastrój. George Gordon Byron (1788-1824) poeta angielski, czołowy przedstawiciel romantyzmu BAJT w informatyce 'podstawowa jednostka pamięci komputera, ciąg (najczęściej ośmiu) bitów, skrót: B': Jeden bajt wystarcza zwykle do zapisania pojedynczego znaku, np. litery lub liczby. Pojemność obecnie używanych dyskietek sięga kilku megabajtów, zaś dysków twardych w mikrokomputerach - kilkunastu gigabajtów. KILOBAJT '2'° B = 1024 bajty, skrót: KB'' MEGABAJT '220 B = 1.048.576 bajtów, skrót MB' GIGABAJT '230 B = 1.073.741.824 bajty, skrót GB' ang. byte - słowo utworzone w latach 60. od: bit BAKALAUREAT (czytaj: bakalałreat) 'dziś: w Anglii i Ameryce Północnej - niższy stopień akademicki, we Francji - świadectwo szkolne odpowiadające maturze' Po uzyskaniu bakalaureatu na uniwersytecie w Londynie wyjechała na roczny staż do Warszawy. 2. 'w średniowieczu: niższy stopień akademicki, na wydziale filozoficznym uniwersytetu otrzymywany po - co najmniej - 2 latach studiów': W 1491 r. Mikołaj Kopernik udał się do Krakowa i tu po trzyletnich studiach uzyskał bakalaureat. BAKAŁARZ l. 'osoba, która uzyskała bakalaureat - w dzisiejszym lub historycznym rozumieniu' 2. 'dawniej: nauczyciel w szkole elementarnej' 3. przestarz. iron. 'mierny nauczyciel': Ten bakałarz każe wkuwać formułki i wzory, ale niczego nie tłumaczy. lać. sr. baccalaureatus, baccalaureus,y>". baccalaureat, ang. bachelor BAKALIE 'suszone owoce południowe: figi, daktyle, migdały, rodzynki itd.' Na deser podano nam bakalie. Babcia upiekła pyszny mazurek z bakaliami. tur. bakkaliye BAKCYL 'w XIX w. - drobnoustrój chorobotwórczy, zarazek': Stosowanie bardzo ogólnego pojęcia: bakcyl -wynikało z mniej precyzyjnej niż obecnie, dziewiętnastowiecznej wiedzy na temat mikroorganizmów. Obecnie wyraz ten występuje tylko w znaczeniu przenośnym, w ustalonych połączeniach. {) połknąć bakcyla czegoś; () zarazić się bakcylem czegoś 'bardzo się czymś zainteresować'; zaszczepić komuś jakiegoś bakcyla 'bardzo kogoś tym zainteresować': Do głębi przejęty swym powołaniem artysta zaszczepił otoczeniu bakcyla wrażliwości na piękno i formę. niem. Bazillus zp.-lac. bacillus 'laseczka' BAKELIT 'twarde tworzywo sztuczne o ciemnej barwie, wykorzystywane w przemyśle jako materiał izolacyjny oraz materiał do produkcji różnych przedmiotów, także domowego użytku': Sedes z bakelitu, oprawka żarówki z bakelitu. BAKELITOWY 'wykonany z bakelitu': Bakelitowa rączka, bakelitowy uchwyt. niem. Bakelit, utworzone od nazwiska wynalazcy - Leo Baekelanda (1863-1944), belgijskiego chemika BAKIER dziś tylko w wyrażeniu: na bakier - 'na lewo, na drugą stronę, odwrotnie': () Czapka na bakier 'czapka założona daszkiem na bok lub przekrzywiona na bok' {) Być z kimś na bakier 'żyć z kimś w niezgodzie': Po ostatniej kłótni jest z ojcem na bakier. O Być z czymś na bakier 'nie rozumieć, nie umieć tego': Zawsze był na bakier z matematyką. od niem. back kehren 'zwrócić w tył, odwrotnie, na lewo' BAKTERIA 'jednokomórkowy drobnoustrój, nie mający właściwego jądra komórkowego, rozmnażający się przez podział': Bakterie są niewidoczne gołym okiem, powodują bardzo wiele istotnych dla naszego życia zjawisk i procesów, m.in.: gnicie, fermentację, choroby. W dawnych epokach dzięki bakteriom powstały złoża siarki i wielu innych minerałów. BAKTERYJNY 'spowodowany przez bakterie, utworzony przez nie, związany z nimi': Zakażenie bakteryjne. Bakteryjne zapalenie opon mózgowych. Flora bakteryjna przewodu pokarmowego. Pożywka bakteryjna. fr. bacterie z gr. bakteria 'laska' (taki kształt miały dostrzeżone po raz pierwszy pod mikroskopem bakterie) BAKTERIO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca, że ich znaczenie jest związane z bakteriami, np. bakteriobójczy, bakteriofag od słowa: bakteria BAKTERIOBÓJCZY 'niszczący bakterie': Maść bakteriobójcza. Preparat, lek o działaniu bakteriobójczym. złożenie cząstki: bakterio- i cząstki: -bójczy 77 BAKTERIOCYD BALET BAKTERIOCYD 'środek bakteriobójczy': Do najczęściej stosowanych we współczesnym lecznictwie bakteriocy-dów należą antybiotyki i sulfonamidy. złożenie cząstek: bakterio- i -cyd od łac. occido 'zabijam' BAKTERIOFAG 'wirus niszczący bakterie': Bakteriofagi stosowane są w lecznictwie i badaniach genetycznych. złożenie cząstek: bakterio- i -fag od gr. phago 'zjadam, pożeram' BAKTERIOLIZA 'zjawisko rozpuszczania się bakterii pod wpływem przeciwciał bakteryjnych znajdujących się we krwi (bakteriolizyn), bakteriofagów lub innych środków, np. detergentów' BAKTERIOLIZYNY 'przeciwciała powodujące bak-teriolizę': Bakteriolizyny wytwarzane są przez układ odpornościowy organizmu, do którego wniknęły groźne dla zdrowia bakterie. Zjawisko to jest szeroko wykorzystywane przy szczepieniach ochronnych. BAKTERIOLITYCZNY 'związany ze zjawiskiem ba-kteriolizy, wywołujący bakteriolizę': Reakcje bakterio-lityczne. Ciała bakteriolityczne. złożenie cząstek bakterio- i -liżą odgr. łysis 'rozwiązanie, rozkład' BAKTERIOLOGIA 'nauka zajmująca się bakteriami, ich budową, właściwościami, a także zwalczaniem oraz możliwościami wykorzystania przez człowieka': Rozwój bakteriologii w XIX w. zapoczątkowały odkrycia Ludwika Pasteura i Roberta Kocha. BAKTERIOLOG 'naukowiec zajmujący się bakteriologią' BAKTERIOLOGICZNY 'związany z bakteriologią': Badania bakteriologiczne są dziś prowadzone w ramach ogólniejszej specjalności-mikrobiologii. O Broń bakteriologiczna 'bakterie chorobotwórcze wykorzystane dla zwalczania przeciwnika': Broń bakteriologiczna, np. bakterie wąglika, może być rozprzestrzeniana m.in. za pomocą bomb, pocisków rakietowych, a także przez zrzucanie z samolotów zarażonych zwierząt, zwłaszcza gryzoni i owadów. złożenie cząstek: bakterio- i -logia odgr. logos 'słowo, nauka' BAKTERIOSTATYCZNY 'hamujący rozwój i rozmnażanie się bakterii': Środki bakteriostatyczne. Leki o działaniu bakteriostatycznym, np. niektóre antybiotyki. BAKTERIOSTATYK 'środek bakteriostatyczny': W przypadkach ostrej biegunki lekarz może przepisać bak-teriostatyki. złożenie cząstki: bakterio- i słowa: statyczny BALANSOWAĆ l. 'z trudem utrzymywać równowagę, idąc na przykład po wąskiej kładce; chwiać się, przechylać się na obie strony, ale nie upadać': Linoskoczek umiejętnie balansował na linie. 2. 'mówić, robić, zachowywać się zmiennie - raz tak, raz inaczej; być niezdecydowanym, skłaniać się na przemian ku różnym rozwiązaniom': To wielka sztuka tak balansować nieustannie między umiem - nie umiem, uda się - nie uda się. BALANS l. 'przechylenie ciała po to, by zachować równowagę': Szybki balans uratował motocyklistę przed upadkiem. 2. 'drąg ułatwiający zachowanie równowagi, używany przez linoskoczków': 3. w technice 'w zegarku: kółko wahadłowe ze sprężyną' BALANSJER l. 'to samo, co balans w zn. 2' 2. 'to samo, co balans w zn. 3' 3. w technice inaczej: WAHACZ, 'dwuramienna dźwignia w maszynie, która powoduje, że części mechanizmu poruszają się w przeciwnym kierunku': Balansjery są częściami wielu wag, przyrządów mierniczych,-pomp, pras itd. BALANGĘ OF POWER (czytaj: balans of pałer) 'równowaga sił - zasada polityki brytyjskiej w XIX i I połowie XX w., głosząca, że nie należy dopuścić do dominacji któregokolwiek z mocarstw na kontynencie' fr. balancer 'utrzymywać w równowadze', ang. balance ofpower BALAST l. 'dodatkowy - oprócz ładunku - ciężar, umieszczany m.in. na statkach, łodziach podwodnych, balonach, szybowcach dla zapewnienia im większej stateczności, regulacji głębokości zanurzenia czy wysokości lotu': l.przen. 'coś, co zawadza, ciąży, zwłaszcza zbędne obciążenie psychiczne lub intelektualne. Pisarz próbował odrzucić balast przestarzałych poglądów i zaściankowych idei. BALASTOWAĆ l. 'umieszczać na statku, łodzi, balonie itd. balast': 2. 'wychylać się z sanek, łodzi, motocykla po to, by ciężarem swego ciała zrównoważyć przechył' niem. Ballast z hol. ballast 'obciążenie na statku' BALAYAGE (czytaj: balejaż) albo BALE JAZ 'sposób farbowania poszczególnych pasemek włosów, pozwalający na uzyskanie kosmyków w różnych odcieniach tego samego, jasnego koloru': Fryzura po balayage'u wygląda jak rozświetlona słońcem. Chłopak ma włosy rozjaśnione platynowym balejażem. fr. balayage BALERINA 'tancerka wykonująca partie solowe w balecie': Na scenach warszawskich wystąpiła balerina słynnego rosyjskiego zespołu baletowego "Balszoj". BALERINKI 'obuwie damskie: czółenka na miękkiej gumowej podeszwie i płaskim obcasie' wl. ballerina od: ballare 'tańczyć' BALET l. 'widowisko sceniczne o treści fabularnej, w którym główną formą wyrazu są taniec artystyczny i muzyka; utwór sceniczno-muzyczny będący podstawą takiego widowiska': Historia baletu. Znać się na balecie. Balet w dwóch aktach. Wystawić balet Piotra Cząj-kowskiego. 2. 'charakterystyczny dla tego typu widowisk rodzaj tańca artystycznego': Balet klasyczny, nowoczesny. 3. 'zespół tancerzy uczestniczący w tych widowiskach': Występ baletu Teatru Wielkiego z Moskwy. BALETMISTRZ 'kierownik zespołu tancerzy, osoba reżyserująca i opracowująca przedstawienie baletowe' 78 BALISTYKA BALZAKOWSKI BALETNICA 'tancerka tańcząca w balecie' BALETK1 'używane w przedstawieniach baletowych pantofle na twardej podeszwie i specjalnie zbudowanych noskach, umożliwiających taniec na palcach' BALETY albo RÓŻOWY BALECIK pot. 'prywatka połączona z nieprzyzwoitymi, zwłaszcza grupowymi, zabawami erotycznymi': Dowiedział się, że jego przyjaciółka wyjeżdża za miasto na balety. wł. balletto od: balio 'taniec' BALISTYKA 'nauka o ruchu pocisków wystrzelonych z jakiejś broni': Specjaliści od balistyki przeprowadzali badania na miejscu zbrodni. BALISTYCZNY 'związany z balistyką; dotyczący ruchu pocisków wystrzelonych z jakiejś broni': Badania balistyczne pozwoliły precyzyjnie ustalić, skąd padł strzał. Q Krzywa balistyczna 'tor lotu pocisku' () Rakieta balistyczna 'rakieta, która część drogi pokonuje z włączonym silnikiem, a część pod wpływem siły bezwładności, poruszając się jak każdy inny pocisk zgodnie z zasadami balistyki': Rakiety balistyczne używane są najczęściej do zwalczania celów naziemnych. BALISTA 'machina do miotania kamieni i innych pocisków, stosowana w średniowieczu i starożytności' fr. balistique; łac. ballista od gr. balio 'rzucam, miotam' BALLADA l. w nauce o literaturze 'utwór poetycki opowiadający o zdarzeniach legendarnych lub historycznych': Uczniowie czytali Mickiewiczowskie ballady: "Lilie", "Świteziankę" i "Powrót taty", pełne tajemniczości, a zarazem wyrażające najprostsze prawdy moralne. 2. w muzyce klasycznej 'utwór instrumentalny o swobodnej budowie lub pieśń opowiadająca o czymś, śpiewana przy akompaniamencie instrumentu. Ballady fortepianowe Chopina. Ballady Schuberta. 3. w muzyce rockowej 'utrzymana w spokojnym rytmie piosenka, opowiadająca o jakichś zdarzeniach': Ballady Leonarda Cohena, Juan Baez. fr. balladę, pierwotnie 'pieśń taneczna' BALNEO- cząstka o znaczeniu 'kąpiel, łaźnia', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na to, że ich znaczenie jest związane z łaźnią i kąpielami, np. bal-neoterapia, balneologia lać. balneum 'łaźnia' BALNEOLOGIA 'nauka o leczniczych właściwościach kąpieli, zwłaszcza kąpieli w wodach mineralnych oraz wodach zawierających specjalne substancje, np. w borowinach': Wśród wyższych sfer balneologia stała się bardzo popularna w XIX w., gdy zamożne i dobrze urodzone osoby przynajmniej raz w roku jeździły "do wód". BALNEOLOG 'naukowiec zajmujący się balneologią': Najbardziej znanym balneologiem polskim jest Jerzy Dietl, który w II połowie XIX w. opracował klasyfikację polskich wód leczniczych i spopularyzował leczenie w takich uzdrowiskach jak Szczawnica, Krynica i Rabka. BALNEOLOGICZNY 'związany z balneologią, wykorzystujący lecznicze właściwości wód': Badania balneologiczne. Leczenie balneologiczne. Sanatorium balneologiczne. złożenie cząstek: balneo- oraz -logia odgr. logos 'słowo, nauka' BALNEOTERAPIA 'leczenie w uzdrowiskach za pomocą kąpieli (wodnych, błotnych itp.), picia wód mineralnych i klimatu' BALNEOTERAPEUTYCZNY 'związany z leczeniem kąpielami': Przechodzić zabiegi balneoterapeutyczne. złożenie cząstki: balneo- oraz słowa: terapia BALOTAŻ 'tajne głosowanie za pomocą białych (za) i czarnych (przeciw) kulek lub kartek, dziś niestosowane': W końcowej części filmu "Faraon" przedstawiona jest scena balotażu - głosowania nad wnioskiem Ramzesa o udostępnienie mu skarbów labiryntu dla ratowania państwa. BALOTOWAĆ 'głosować zgodnie z regułami balotażu': Musieli balotować, by podjąć decyzję. fr. ballottage od stówa: ballotte 'kulka do głosowania' BALSAM l. 'aromatyczna żywica specjalnych gatunków drzew tropikalnych, używana m.in. w kosmetyce i lecznictwie; środek kosmetyczny albo leczniczy zawierający tę żywicę, zwykle maść lub środek o półpłynnej konsystencji': Kupił maść wietnamską zawierającą naturalne balsamy. Smarował balsamem rany po oparzeniach. 2. 'półpłynny lub płynny środek kosmetyczny zawierający naturalne składniki, działające regeneracyjnie lub zapobiegawczo': Balsam do ciała. Balsam do kąpieli. Balsam nagietkowy, rumiankowy. 3. przen. 'coś, co koi cierpienia duchowe': Jego tchnące optymizmem teksty były balsamem na nasze przygnębienie i utratę wiary. BALSAMOWAĆ 'zabezpieczać zwłoki przed rozkładem za pomocą specjalnych środków (w starożytności: balsamów w znaczeniu l.)': Starożytni Egipcjanie balsamowali ciała zmarłych. BALSAMICZNY 'przesycony balsamem, pachnący jak balsam': Balsamiczne powietrze górskie. BALSAMOWY 'zawierający balsam': Drzewa balsamowe. gr. balsamon 'pachnąca żywica' BALWIERZ 'dawny zawód, który obejmował funkcje fryzjera i proste czynności medyczne': Balwierz pięknie go wystrzygł. Gdy balwierz nic nie mógł na jego chorobę poradzić, wezwano doktora. lać. śr. barbarius od łac. barba 'broda' BALZAKOWSKI 'związany z życiem lub twórczością Honore de Balzaca': O Bohater Balzakowski. Temat bal- 79 BANAŁ BANK żakowski. () Wiek balzakowski 'wiek kobiety od 30 do 40 lat' - wyrażenie używane niegdyś w odniesieniu do kobiet przeżywających pierwsze problemy psychiczne związane ze starzeniem się. Honore de Balzac (1799-1850), pisarz francuski, "Kobieta trzydziestoletnia" -jego powieść wydana w 1831 r. BANAŁ 'myśl pozbawiona głębszej treści albo wyrażająca treść dobrze wszystkim znaną': Prawił banały o tym, że ludzkie gusty się różnią, ale sztuka trwa wiecznie. BANALNY 'nie mający cech oryginalnych, oklepany, często też: mało ważny': Banalne przedstawienie, banalny temat, banalna sprawa. BANALIZACJA 'uznanie, że coś jest banalne lub uczynienie czegoś banalnym': Banalizacja twórczości wielkiego poety. Pisarz zwrócił uwagę na zjawisko banaliza-cji zła. BANALIZOWAĆ 'uznawać, że coś jest banalne lub czynić to banalnym': Banalizować zagrożenie, konflikty, niebezpieczeństwo. W ekranizacji słynnej powieści wątek miłosny został spłycony i zbanalizowany. fr. banał 'pospolity' BANDERA 'flaga morska oznaczająca przynależność państwową oraz ogólne przeznaczenie statku lub okrętu': Bandera polska, hiszpańska; pływać pod norweską banderą. Bandera handlowa, wojenna. () Tania bandera 'bandera państwa, w którym rejestracja statku jest tania, niskie są inne opłaty oraz wymagania dotyczące bezpieczeństwa, jak np. Liberia, Panama.' hiszp. bandera BANDERIA l. 'dawniej: sztandar, flaga' 2. 'dziś: honorowa eskorta na koniach towarzysząca w czasie uroczystości wybitnym osobom': Przejazd papieża uświetniała banderia w ludowych strojach góralskich. niem. Banderie BANDEROLA l. 'obecnie w handlu: papierowa opaska naklejana na przedmiotach na znak ich oryginalności, znak tego, że są nienaruszone, lub tego, że opłacono za nie należne podatki': Zauważył, że banderola na butelce koniaku jest przerwana. 2. 'w malarstwie, zwłaszcza średniowiecznym: motyw dekoracyjny: wstęga ze zwijającymi się końcami, często w formie chorągiewki przymocowanej do włóczni, na której jest jakaś myśl, zasada moralna itd. związana tematycznie z treścią dzieła' BANDEROLOWAĆ 'naklejać banderole na jakichś towarach': Banderolować papierosy, wódkę, wina. fr. banderole 'chorągiewka' BANDEROWIEC 'żołnierz oddziałów powstańczych walczących o niepodległość Ukrainy, których przywódcą był Stefan Bandera': W Polsce banderowcy budzili bardzo złe skojarzenia ze względu na dokonywane przez nich zbrodnie na ludności polskiej. od nazwiska Stefana Bandery (1908-1959), ukraińskiego działacza narodowego BANDERRILLA 'mała dzida z chorągiewką wbijana w czasie korridy w kark byka' BANDERILLERO 'jeden z toreadorów uczestniczących w korridzie, który rozdrażnia byka wbijając w jego kark banderillę': Oprócz banderillerów w walce z bykiem biorą udział pikadorzy oraz matador, który zadaje bykowi śmiertelny cios szpadą. hiszp. banderilla, banderillero od słowa: bandera 'chorągiew(ka)' BANICJA 'kara polegająca na wygnaniu skazanego z kraju i pozbawieniu go wszelkich praw': Karę banicji wieczystej nakładano w Polsce od XVI w. za ciężkie przestępstwa, np. zdradę kraju, za mniejsze przewinienia karano banicją czasową. BANITA 'osoba skazana na banicję': Samuel Zborowski został w 1574 r. ogłoszony banitą za zabójstwo kasztelana przemyskiego, Jędrzeja Wapowskiego; kilka lat później, gdy lekceważąc wyrok powrócił do kraju, został poj-many i ścięty na rynku w Krakowie. tac. śr. bannitio od łac. bannire 'wygnać' BANK l. 'instytucja zajmująca się operacjami pieniężnymi: przyjmowaniem wkładów, naliczaniem odsetek, wypłacaniem gotówki, udzielaniem kredytów, dokonywaniem przelewów i regulowaniem zobowiązań finansowych itd.; także: budynek, w którym mieści się ta instytucja': Mieć konto w banku. Zaciągnąć kredyt w banku. Odrestaurowany bank. O Bank emisyjny 'w odróżnieniu od banków spółdzielczych oraz banków komercyjnych, zajmujących się tylko zarabianiem na udzielanych przez siebie kredytach i opłatach za przeprowadzane operacje - bank zajmujący się emisją nowych pieniędzy, a w pewnym stopniu także kontrolowaniem sytuacji finansowej kraju, np. wysokości inflacji': Obecnie w Polsce bankiem emisyjnym jest Narodowy Bank Polski. () Mieć coś jak w banku 'mieć coś na pewno' 2. 'w grach hazardowych - zgromadzona przez graczy suma pieniędzy, z której wypłaca się wygrane': Karta szła mu tego dnia świetnie i miał nadzieję, że weźmie cały bank.<) Rozbić bank 'wygrać całą zgromadzoną sumę' 3. 'zbiór czegoś, a także miejsce, gdzie się to przechowuje': Bank danych, bank tkanek, narządów do transplantacji, bank genów. BANKIER l. 'właściciel instytucji finansowej - banku, osoba z jego zarządu lub jeden z głównych akcjonariuszy': Bankierzy odmówili dalszego kredytowania upadającego przedsiębiorstwa. 2. 'w grach hazardowych: gracz trzymający bank, zgromadzone pieniądze' BANKOWIEC 'pracownik banku': Zorganizowano kurs informatyczny dla młodych bankowców. BANKOWOŚĆ 'dziedzina wiedzy obejmująca zasady funkcj onowania banków, ich miej sce w gospodarce itd.': Prowadził wykłady z bankowości i prawa finansowego. 80 BANKRUCTWO BARBARIA BANKOWY 'związany z bankiem - instytucją finansową': Prawo bankowe. Nadzór bankowy. Pomieszczenia bankowe. BANKOMAT 'urządzenie elektroniczne, montowane na ulicy lub w bankach, służące do wypłaty gotówki z konta osobistego po posłużeniu się odpowiednią kartą magnetyczną': Korzystanie z bankomatów jest wygodne zwłaszcza w dni świąteczne. Bankomat wypłacił pięćset złotych i wydał kwit o stanie konta. wl. banco, pierwotnie 'stół (na którym wymieniano pieniądze)'; bankomat - skrót od słów: bank i automat, zapożyczony z ang. lubfr. BANKRUCTWO l. inaczej: UPADŁOŚĆ, NIEWYPŁACALNOŚĆ, 'sytuacja majątkowa firmy lub osoby, które przestały płacić swe długi wobec innych firm lub osób, zazwyczaj dlatego, że nie mają pieniędzy, suma ich długów jest większa niż wartość posiadanego majątku': Konsekwencją ogłoszenia przez sąd bankructwa jest przejęcie zarządu nad firmą przez syndyka, przeprowadzenie jej likwidacji i podział majątku między wierzycieli. 2.przen. 'sytuacja, gdy okazuje się, że jakaś osoba przez długi czas postępowała niesłusznie i nic nie osiągnęła, gdy jakaś ideologia traci znaczenie, ludzie zaczynają rozumieć, że była fałszywa': Kolejne rewolucje techniczne, a także wzrost zamożności i zdobycze socjalne w państwach Zachodu, były podstawową przyczyną bankructwa idei komunistycznej. Bankructwo moralne. BANKRUT l. 'firma lub osoba, które zbankrutowały - są niewypłacalne': Kolejna chybiona inwestycja sprawiła, że firma stała się bankrutem. 2. przen. 'osoba, która po długich staraniach stwierdza, że postępowała niesłusznie, ideologia, która okazała się fałszywa': Po tych latach szczerej walki o utopijną ideę trudno mu było przyznać, że jest życiowym bankrutem. BANKRUTOWAĆ 1,'stawać się bankrutem - osobą lub firmą niewypłacalną': Zakład bankrutuje, zwalnia się załogę, sprzedaje majątek, brak pieniędzy na wypłaty dla pracowników. 2. przen. 'po długich staraniach ponieść klęskę w sferze wartości, celów życiowych itd.' niem. Bankrott z wl. banco rotto 'złamany stół (niewypłacalnego bankiera)' BANZAI 'japoński okrzyk bojowy; okrzyk na cześć cesarza': Po wypiciu na lotnisku czarki sake kamikadze wznosili rytualny okrzyk: banzai. jap. banzai, dosłownie 'tysiąc lat (życia dla ciebie)' BAON zob. BATALION BAPTYZM 'wyznanie protestanckie praktykujące chrzest nie dzieci, lecz dorosłych, oraz uznające za jedyny autorytet w sprawach wiary i moralności Biblię' BAPTYSTA 'osoba praktykująca baptyzm': Najwięcej baptystów jest w Ameryce Pomocnej, Anglii i Niemczech. ang. baptist od gr. baptistes 'chrzciciel' BAPTYSTERIUM inaczej: CHRZCIELNICA 'budynek, jego część lub naczynie przeznaczone do obrzędu chrztu': W Pizie obejrzeli słynną krzywą wieżę i bogato zdobione, okrągłe baptysterium. lać. kość. baptisterium od łac. baptisterium 'basen' I BAR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 56 i masie atomowej 137,33, symbol Ba: srebrzystobiały, miękki metal, bardzo łatwo utleniający się': Związki baru używane są m.in. w medycynie, przemyśle szklarskim, do wyrobu farb (zwłaszcza farby białej) i w pirotechnice do uzyskiwania zielonych ogni sztucznych. n.-lać. barium II BAR w fizyce 'jednostka ciśnienia, skrót: b': l b odpowiada następującym wartościom innych jednostek ciśnienia: lO afpaskala); l,02 at (atmosfery technicznej), 750 mmHg (słupka rtęci). Instrukcja zaleca, by w tego typu samochodach osobowych przy pełnym obciążeniu ciśnienie w tylnych kołach wynosiło 2 bary. BARIA inaczej: MIKROBAR, w fizyce '0,1 b' BARYCZNY 'związany z ciśnieniem atmosferycznym': Wyż, niż baryczny, układ baryczny. ang. bar od gr. barys 'ciężki' III BAR l. 'niewielka restauracja, w której podaje się proste potrawy do szybkiego spożycia': W przerwie między zajęciami biegli coś przekąsić do baru mlecznego. 2. 'bufet w restauracji lub kawiarni, przy którym pije się napoje, stojąc lub siedząc na wysokich krzesłach' BARMAN 'osoba przygotowująca i podająca trunki przy barze': Barman podał im znakomity koktajl, przyrządzony według własnego pomysłu. BAROWY 'związany z barem': Dania barowe, wnętrze barowe. (} Krzesła barowe 'wysokie, eleganckie krzesła, na których siedzi się przy barze' Pogoda barowa 'brzydka pogoda, taka że najlepiej nie wychodzić na dwór, tylko siedzieć w barze' ang. bar, pierwotnie 'bariera oddzielająca pomieszczenie dla gości od bufetu' BARAŻ wsparcie 'dodatkowa walka między zawodnikami mającymi tyle samo punktów, mająca ustalić ostateczną kolejność miejsc': Zwyciężyć w barażu. Ulecwbarażu. BARAZOWY 'rozgrywany jako baraż': W walce barażowej szablista polski pokonał Węgra i ostatecznie zajął 3 miejsce. fr. barrage, dosłownie 'zapora' BARBAKAN 'średniowieczna budowla, będąca elementem systemu obronnego: okrągły budynek ze strzelnicami, wysunięty przed mury, ale połączony z nimi osłoniętym przejściem lub mostem': Krakowski barbakan bronił dostępu do Bramy Floriańskiej. lać. sr. barbacana BARBARIA 'brak kultury, prymitywizm; grupa ludzi prymitywnych i niekulturalnych' lać. barbaria odgr. barbaros 'cudzoziemiec' 81 BARBARZYŃCA BARETKA BARBARZYŃCA l. 'prymitywny człowiek, nieuznający zdobyczy kultury i cywilizacji, zdolny do ich niszczenia i okrucieństwa wobec innych': Prasa pisała z oburzeniem o barbarzyńcach na stadionach, wywołujących bijatyki i niszczących urządzenia sportowe. 2. 'w historii: człowiek pierwotny, nieznający cywilizacji europejskiej, pierwotnie: cywilizacji greckiej': W sztuce greckiej odnajdujemy wiele osobliwych elementów, które są wkładem barbarzyńców do estetyki europejskiej. BARBARZYŃSTWO l. 'czyn będący dowodem prymitywizmu i okrucieństwa': Mówili o barbarzyństwach armii hitlerowskiej w czasie powstania warszawskiego. 2. 'w historii: prymitywny, choć niepozbawiony swoistych wartości, etap rozwoju społeczeństw; społeczeństwa na tym etapie rozwoju lub grupa ludzi spoza kręgu europejskiej cywilizacji': Sprowadzeni na Mazowsze Krzyżacy mieli nawrócić na chrześcijaństwo Prusów, pogan pogrążonych w barbarzyństwie. Efekty działania cywilizowanych, chrześcijańskich rycerzy do dziś skłaniają do refleksji: dokonano całkowitej eksterminacji pierwotnych pruskich plemion, zniszczono ich państwo, kulturę i religię w taki sposób, że nie pozostało po nich właściwie nic. BARBARZYŃSKI l. 'odznaczający się prymitywizmem i okrucieństwem': Barbarzyńskie znęcanie się nad więźniami obozu. 2. 'w historii: odnoszący się człowieka, który nie miał kontaktu z cywilizacją europejską, do kultury uznawanej za pierwotną': Święty Wojciech zapuścił się między barbarzyńskich Prusów. gr. barbaros 'cudzoziemiec', pierwotnie 'jąkający się, mówiący: bar, bar' BARBARYZACJA l. 'pogrążanie się w stan barbarzyństwa, prymitywizmu': Konserwatyści uważali niektóre przejawy młodzieżowej kultury alternatywnej za znak postępującej barbaryzacji. 2. 'wprowadzanie do języka barbaryzmów': Barbaryzacja współczesnej polszczyzny potocznej. BARBARYZOWAĆ l. 'pogrążać w stan barbarzyństwa, prymitywizmu': Barbaryzować obyczaje, formy kontaktów międzyludzkich. 2. 'wprowadzać barbaryzmy do języka lub tekstu' BARBARYZM 'negatywnie oceniane zapożyczenie z obcego języka': W dyskusji wiele osób wypowiadało się przeciw wprowadzaniu do polszczyzny takich - ich zdaniem - barbaryzmów, jak: naczalstwo, skolko ugodno, iść w odstawkę. ang. barbarization, barbarize, łac. barbarismus 'obcy element w klasycznej łacinie lub grece' od gr. barbaros 'cudzoziemiec' BARBECUE (czytaj: barbikju) 'przyjęcie na świeżym powietrzu, w czasie którego piecze się mięso, ryby itd. nad ogniskiem lub na rożnie, zwłaszcza w całości; także: posiłki przyrządzane w czasie tego przyjęcia, używany do tego ruszt oraz ostra przyprawa lub sos do mięs pieczonych na rożnie': Wieczorem pan domu zaprosił gości do ogrodu na barbecue: pieczenie na rożnie barana. amer. barbecue z hiszp. barbacoa, z jeż. indiańskich 'drewniana rama na mięso' BARBITUROWY KWAS 'związek organiczny, którego niektóre pochodne mają działanie usypiające i narkotyczne' BARBITURANY 'lekarstwa o działaniu usypiającym i uspokajającym, których głównym składnikiem jest kwas barbiturowy': Barbiturany są obecnie wypierane przez nowocześniejsze leki nasenne, które nie zaburzają faz snu. fr. barbiturique, nazwa farmaceutyczna utworzona być może od imienia Barbara BARCHAN 'tkanina bawełniana, z lewej strony włochata, najczęściej używana do szycia ciepłej bielizny, pościeli itp.': W prezencie od babci dostała kolorową koszulę nocną z barchanu. BARCHANOWY 'wykonany z barchanu': Do dziś barchanowe majtki, koszule, barchanowa bielizna - skądinąd ciepłe i wygodne - są symbolem drobnomieszczaństwa. dawne niem. barchant od ar. barrakan BARĆ 'pierwotny ul: dziupla w drzewie lub kłodzie drewna, w której umieszczany był rój pszczół': Zauważył, że niedźwiedź podkrada się do barci. BARTNIK 'dawny pszczelarz, zajmujący się hodowlą pszczół w barciach': Organizacja bartników, zwyczaje, strój bartników. BARTNICTWO 'pierwotna forma pszczelarstwa: hodowla pszczół w barciach': O olbrzymim znaczeniu bartnictwa w zielonych puszczach kieleckich i mazowieckich świadczy jego bogate słownictwo i prawo zwyczajowe [...]. (Bruckner) rodzime, dawniej barć był to także otwór w ulu, zaś bartnik oznaczał w szerokim znaczeniu prostego, ubogiego człowieka, mówiono np., że Piast był bartnikiem BARD l. 'w średniowieczu: poeta-pieśniarz opiewający boje i bohaterów': Rycerze ucztowali, słuchając pieśni bardów i minstreli. 2. 'obecnie: poeta, który układa i śpiewa pieśni o poważnej, np. narodowej lub wyzwoleńczej, tematyce': W programie "Powrót bardów" wystąpili Jacek Kaczmarski, Przemysław Gintrowski i Zdzisław Łapiński, prezentując swe piosenki z lat 70. i czasów pierwszej "Solidarności". fr. barde z fac. bardus 'poeta-pieśniarz' BARDOTKA 'biustonosz głęboko wykrojony od góry i odkrywający znaczną część biustu, usztywniony od dołu': Oprócz kostiumów bardziej "zabudowanych" firma oferuje też bardotki i stroje bikini. od nazwiska Brigitte Bardot (ur. 1934), aktorki uważanej w latach 50. i 60. za symbol seksu BARETKA 'znak noszony zamiast odznaczeń, zazwyczaj kawałek wstążki o ustalonych kolorach i wymiarach, na-szywany na mundurze, nad lewą kieszenią': Po liczbie baretek odznaczeniowych mogliśmy się zorientować, że mówimy z bardzo zasłużoną osobą. fr. barette, pierwotnie 'spinka, broszka' 82 BARIA BARYŁKA BARIA zob. pod hasłem II BAR BARKA 'statek o płaskim dnie, niewielkim zanurzeniu, zwykle bez własnego napędu, używany do przewożenia towarów na wodach śródlądowych': Zaopatrzenie i materiały budowlane dostarczano barkami na nadbrzeże. lać. barca 'łódź' BARKAROLA 'nastrojowa pieśń weneckich gondolierów utrzymana w takcie 6/8 lub 12/8; utwór instrumentalny przypominający pieśń gondolierów': Wysłuchali "Barkaroli" Fryderyka Chopina w wykonaniu rosyjskiego pianisty. wl. barcarola od: barcarolo 'gondolier' BAR MICWA 'w religii żydowskiej: ceremonia przyjęcia chłopca do społeczności dorosłych, obchodzona w szabat po ukończeniu przez niego trzynastu lat; chłopiec będący bohaterem tej uroczystości': Obchody bar mic-wy wiążą się z uznaniem chłopca za dojrzałego do tego, by przestrzegać nakazów religii i w pełni brać udział w nabożeństwach. hebr. bar miswah, dosłownie 'syn boskich przykazań' BARO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na to, że ich znaczenie jest związane ze zjawiskiem ciśnienia', np. barometr, baroreceptory odgr. barys 'ciężki' BAROGRAF 'urządzenie rejestrujące zmiany ciśnienia atmosferycznego: barometr połączony z urządzeniem, które zapisuje zmienny wykres ciśnienia na specjalnym bębnie, taśmie czy ekranie': Zapis barografu wskazywał na stały spadek ciśnienia. złożenie cząstek: baro- i -graf od gr. graphó 'piszę' BAROK 'kierunek w sztuce europejskiej, charakteryzujący się patosem, bogactwem ornamentyki i dekoracji w dziełach sztuk plastycznych oraz zamiłowaniem do skomplikowanych formalnie artystycznych środków wyrazu w poezji i muzyce; także: okres, kiedy ten kierunek występował ze szczególnym nasileniem: ok. 1600 do 1750 r.': Do najwybitniejszych poetów polskiego baroku należą m.in. Mikołaj Sęp-Szarzyński, Jan Andrzej Morsztyn i Wacław Potocki. BAROKOWY l. 'związany z barokiem, charakterystyczny dla stylu sztuki tego okresu': Barokowi twórcy, barokowy kościół, barokowy ornament, l.przen. 'charakteryzujący się nadmiarem, przesytem środków wyrażenia, zbyt wielką ilością ozdób': Wygłosił barokowe przemówienie, pełne figur stylistycznych i udziwnień, pozbawione natomiast jasnej konkluzji. fr. baroque, wl. barocco, pierwotnie 'szczególny, dziwaczny, nieregularny' BAROMETR inaczej: CIŚNIENIOMIERZ, 'przyrząd do pomiaru ciśnienia atmosferycznego': Do najczęściej obecnie stosowanych barometrów należą barometry rtęciowe, których działanie opiera się na siedemnastowiecznych odkryciach Torricellego. BAROMETRYCZNY 'związany z barometrem: wynikami dokonywanych za jego pomocą pomiarów ciśnienia lub jego częściami': Ciśnienie barometryczne. Rurka barometryczna. złożenie cząstek baro- i -metr od gr. mćtron 'miara' BARON l. 'tytuł arystokratyczny niższy od tytułu hrabiego, w Polsce używany od okresu zaborów; osoba nosząca ten tytuł': Za odwagę i zasługi dla tronu król nadał mu tytuł barona. 2. przen. 'bardzo bogata osoba, która odgrywa w jakiejś dziedzinie, zwłaszcza w gospodarce, ważną rolę': Baron węglowy. Baron narkotykowy. BARONESA 'w Anglii: żona barona lub wdowa po nim, w Niemczech: córka barona' BARONIA 'dobra ziemskie barona': Baronie uznawano często za dobra niepodzielne, by nie dopuścić do rozdrobnienia majątków. BARONAT 'tytuł barona, status barona': W różnych krajach baronat wiązał się z nieco innymi prawami i przywilejami. BARONET 'tytuł szlachecki w Anglii, niższy od tytułu barona, a wyższy od rycerza; osoba nosząca ten tytuł': Zwracając się do baronetów używano formy: "sir". BARONOWSKI 'związany z baronem, jego statusem społecznym, rodziną, dobrami itd.': Tytuł baronowski, majątek baronowski. niem. Baron, pierwotnie 'bitny, waleczny' BARORECEPTOR 'jeden z receptorów, które w ciele ludzi i zwierząt rejestrują zmiany ciśnienia atmosferycznego': Sygnał wysyłany przez baroreceptory do mózgu powoduje spowolnienie - w przypadku niskiego ciśnienia - lub przyspieszenie - przy ciśnieniu wysokim -akcji serca. złożenie: baro- od gr. barys 'ciężki', łac. receptor 'ten, który przyjmuje' BARREL zob. BARYŁKA BARTER 'typ wymiany handlowej, polegającej na rozliczaniu "towar za towar", bez bezpośredniego udziału pieniędzy'. W handlu z Rosją możliwy jest chyba tylko barter. BARTEROWY 'oparty na barterze': Porozmawiajmy na przykład o wymianie barterowej: towar za towar. Obowiązują tu wielostronne rozliczenia barterowe. ang. barter 'handel wymienny' BARYCZNY zob. BAR BARYŁKA l. 'mała beczka' 2. inaczej: BARREL 'angielska i amerykańska miara pojemności, najczęściej używana wówczas, gdy mowa o dużych ilościach lub 83 BARYTON BATALIA hurtowej cenie ropy naftowej i jej przetworów lub piwa': l barrel piwa to 36 galonów angielskich, co jest równe ok. 1631. l barrel ropy to 3 5 galonów-ok. 1591.Zusz-kodzonego tankowca dostało się do morza ponad tysiąc baryłek ropy naftowej. Cena za baryłkę ropy przekroczyła 30 dolarów. wt. bania 'gliniana amfora na wino', ang. barrel BARYTON l. 'głos męski pośredni między tenorem a basem; śpiewak o takim głosie': Śpiewał barytonem w chórze kościelnym. Słuchaliśmy pieśni Franciszka Schuberta we wspaniałym wykonaniu naszego słynnego barytona, Andrzeja Hiolskiego. 2. inaczej: VIOLA DI BARDONA 'dawny instrument muzyczny, mający siedem strun, na których grało się smyczkiem, i struny, na których grało się palcami' BARYTONOWY 'śpiewający barytonem, śpiewany barytonem': Solista barytonowy, barytonowa partia opery-wl. baritono z gr. barytonos 'mający głęboki ton' BAS l. 'najniższy głos męski; śpiewak o takim głosie': Mówił donośnym basem. Bywaliśmy w domu Bernarda Ładysza, sławnego basa. 2. przen. 'bardzo niskie dźwięki': Jego słowom wtórował bas armat. 3. 'instrument, który wytwarza bardzo niskie dźwięki; część instrumentu, wytwarzająca takie dźwięki; ich rejestr w instrumentach muzycznych': Na syntezatorze gitarowym gra lider zespołu, na basie elektrycznym -jego brat. BASOWY 'śpiewający basem, wytwarzający bardzo niskie dźwięki': Solista basowy, gitara basowa, klarnet basowy. BASISTA 'muzyk grający na instrumencie basowym' BASOWAĆ l. 'mówić basem, śpiewać basem, grać na basie lub w inny sposób wytwarzać niskie dźwięki' l. przen. 'przytakiwać, wtórować komuś dla odniesienia jakichś korzyści': Widać było, że w firmie źle się dzieje, ale nadal pełno było cwaniaków basujących szefowi. wl. basso 'niski, głęboki' BASEBALL (czytaj: bejzbol) albo BEJSBOL l. 'gra zespołowa rozgrywana na polu, wewnątrz którego oznaczone są specjalne bazy, polegająca na rzucaniu, łapaniu i odbijaniu piłki kijem oraz obieganiu baz w czasie jej lotu': Baseball wywodzi się z angielskiego krykieta, najbardziej popularny jest w Ameryce Północnej. 2. śród. 'pałka przypominająca kij do gry w baseball, używana przez chuliganów' BASEBALLISTA 'gracz w baseball': W każdej drużynie jest 9 baseballistów. BASEBALLÓWKA 'bawełniana czapka, należąca do tradycyjnego stroju baseballistów, mająca szeroki daszek i pasek do regulacji obwodu': Nosił zawsze modną wśród młodzieży baseballówkę. złożenie ang. base 'baza', bali 'piłka' BASIC (czytaj: bejzik) 'język programowania dla początkujących': Basie został opracowany w latach 60., potem wielokrotnie go udoskonalano. Obecnie najczęściej stosowana jest jego wersja pod nazwą: Visual Basie. ang. skrót: B(eginer's) A(ll-purpose) S(ymbolic) I(nstruction) C(ode) 'uniwersalny kod instrukcji symbolicznych dla początkujących' BASIC ENGLISH (czytaj: bejzik inglisz) 'uproszczona wersja języka angielskiego, obejmująca zaledwie 850 najprostszych słów i podstawowe struktury gramatyczne': Powszechne użycie, a jednocześnie dość powierzchowna znajomość angielskiego sprawiają, że Basie English stał się ważnym środkiem międzynarodowej komunikacji. ang. Basie English 'podstawowy angielski' BAS-RELIEF (czytaj: barelief) 'niezbyt wypukła płaskorzeźba': Kolumnę zdobił piękny bas-relief, przedstawiający Dianę wychodzącą z kąpieli. fr. bas 'niski', relief BASTARD l. 'dawniej: dziecko, zrodzone ze związku osoby pochodzenia szlacheckiego z osobą niższego stanu -nieślubne lub będące owocem małżeństwa morgana-tycznego; częste wyzwisko': O Kostce Napierskim, przywódcy chłopskiego powstania na Podhalu w 1651 r., krążyły legendy, mówiono, że jest bastardem, synem samego króla Władysława IV. 2. w biologii 'zwierzę lub roślina będące skrzyżowaniem dwóch różnych gatunków, np. muł.' BASTARDYZACJA w biologii 'krzyżowanie roślin lub zwierząt należących do różnych gatunków': Efektem ba-stardyzacjijest otrzymanie nowych odmian roślin ozdobnych, np. rodzajów storczyków, lub zwierząt o cenionych właściwościach, np. muła odznaczającego się większą niż koń wytrzymałością. niem. Bastard, początkowo 'prawnie uznany, ale nieślubny, syn szlachcica' BASTION l. 'dawniej: umocnione stanowisko armat, zwykle na załomie murów lub wałów obronnych' 2. przen. 'ostoja czegoś, coś, co jest mocnym oparciem czegoś': Północna część Mitrovicy stała się bastionem wpływów Belgradu w Kosowie. •wl. bastione BASZA inaczej: PASZA 'dostojnik w niektórych krajach muzułmańskich, np. w Turcji i Egipcie': Twardowski siadł w końcu stoła, podparł się w boki jak basza. (Mickiewicz) tur. basza BATALIA l. 'wielka bitwa lub szereg bitew, które przesądzają o losach wojny lub jakiejś jej części': W pancernej batalii na Łuku Kurskim ostatecznie skruszona została siła armii hitlerowskiej, l. przen. rozgrywka o coś, np. w sporcie, biznesie, handlu, polityce': Rozpo- 84 BATALION BAZA częła się batalia o medale. Prasa opisuje batalię sejmową. BATALISTYKA 'twórczość artystyczna z dziedziny malarstwa lub literatury, której tematem są wojska i sceny bitew' BATALISTA 'malarz lub pisarz, przedstawiający w swej twórczości wojsko i bitwy': Najsłynniejszy polski malarz batalista z przełomu XIX i XX w. - Wojciech Kossak -jest współtwórcą "Panoramy Racławickiej". BATALISTYCZNY 'związany z batalistyką': Malarstwo batalistyczne, sceny batalistyczne. wt. battaglia 'bitwa' BATALION skrót: BAON, 'pododdział wojskowy, zwykle składający się z 3-4 kompanii, będący częścią pułku lub działający samodzielnie': Przed skierowaniem nas na pierwszą linię uzupełniono stan batalionu, razem z dowództwem liczył on teraz 650 żołnierzy. fr. battaillon z wt. battaglione od słowa: battaglia 'bitwa' BATELDRES albo BATTLEDRESS (czytaj: bateidres) 'wojskowy mundur polowy lub kurtka polowa, zwłaszcza mundur lub kurtka żołnierzy angielskich z czasów drugiej wojny światowej, noszone też często po wojnie, także przez cywilów' ang. battiedress od battie 'bitwa, walka', dress 'ubranie' I BATERIA l. 'źródło energii urządzeń niepodłączonych do sieci elektrycznej, zwykle ogniwo galwaniczne (suche) lub zespół takich ogniw': Nie wiedział, jakie baterie ma kupić do radia: "paluszki" czy baterie R 14. () Bateria słoneczna 'przyrząd półprzewodnikowy, który pod wpływem światła wytwarza energię' 2. 'zespół jednakowych lub podobnych urządzeń, połączonych ze sobą z jakichś względów technicznych, np. dla zwiększenia ich mocy': Bateria dział przeciwlotniczych, bateria pieców koksowniczych. Bateria łazienkowa, wodociągowa 'krany z ciepłą i zimną wodą, które mają wspólny wylot i umożliwiają mieszanie wody': 3. przen. 'zbiór podobnych lub jednakowych przedmiotów': Bateria win, butelek piwa, kufli. II BATERIA 'pododdział artyleryjski, zwykle wyposażony w 2-6 dział lub wyrzutni rakietowych, będący częścią dywizjonu': Bateria moździerzy, haubic. fr. batterie, od: battre 'bić' pierwotnie, 'kuć metalowe przedmioty, potem: bić z dział, bateria dział' BATIAR zob. BACIAR BATIK 'wywodząca się z Jawy technika barwienia tkanin, polegająca na pokryciu roztopionym woskiem miejsc, które mają pozostać niezabarwione; tkanina pomalowana tą techniką': Oglądali batik z pięknymi, delikatnymi żyłkowaniami. BATIKOWAĆ 'barwić tkaninę techniką batiku': Założyła batikowany szal. jawajskie batik 'pomalowany' BATUT 'przyrząd do ćwiczeń gimnastycznych: sprężysty materiał, rozpięty metr nad ziemią na specjalnej ramie': Wykonywał kilkumetrowe skoki i ewolucje na batucie. wl. battuto BATUTA 'pałeczka, za której pomocą dyrygent kieruje grą orkiestry i śpiewem śpiewaków': Zdenerwowany dyrygent uderzył batutą o pulpit. () Pod batutą (określonego dyrygenta) 'pod kierownictwem': Była to wspaniała orkiestra pod batutą Herberta von Karajana. wf. battuta 'uderzenie, takt' BATY- cząstka o znaczeniu 'głęboki', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na to, że ich znaczenie jest związane z głębokością zbiorników wodnych, np. batyskaf, batystat gr. baty s 'głęboki' BATYSFERA 'stalowa kabina z iluminatorami, opuszczana ze statku na linie, służąca do obserwacji podwodnych na dużych głębokościach': Baty sfery były używane do badań podmorskich głównie w okresie międzywojennym, przed skonstruowaniem przydatniejszego i bezpieczniejszego batyskafu, który wyposażony jest we własny napęd. złożenie cząstek baty- i -sfera z gr. sphaira 'kula' BATYSKAF 'łódź podwodna o specjalnej konstrukcji, służąca do badań na wielkich głębokościach': W 1960 r. w zbudowanym przez Augusta Piccarda batyskafie syn konstruktora Jacques i porucznik Don Walsch opuścili się na dno Rowu Mariańskiego, na głębokość ponad 10000 metrów. fr. batyscaphe z gr. bathys 'głęboki', skaphe 'łódź' BATYST 'cienka, przezroczysta tkanina bawełniana lub lniana': Bielizna z batystu. Bluzka z batystu. fr. batiste, być może od nazwiska średniowiecznego flandryjskiego tkacza Baptiste z Cambrai BAUER (czytaj: bałer) pot. 'gospodarz na wsi w Niemczech, zwłaszcza gospodarz z czasów drugiej wojny światowej, u którego pracowali robotnicy przymusowi z krajów okupowanych przez Niemcy': Kiedy dowiedział się, że jest przeznaczony do pracy u bauera, zaczął myśleć o ucieczce. niem. Bauer BAZA l. 'zespół środków stanowiących podstawę do jakiegoś działania': Baza noclegowa, turystyczna, materialna. 2. 'miejsce będące ośrodkiem jakiegoś działania, a także miejsce, w którym zgromadzone są środki umożliwiające to działanie, np. warsztaty, magazyny z zaopatrzeniem itd.': Baza samochodowa, baza wojskowa, baza himalaistów, baza materiałowa przedsiębiorstwa. 3. 'w filozofii marksistowskiej: całość stosunków produkcji, decydujących o ekonomicznej strukturze społe- 85 BAZA DANYCH BEDEKER albo BAEDEKER czeństwa' 4. w architekturze 'dolna część kolumny albo filaru, na której opiera się trzon' BAZOWAĆ l/przyjmować coś za podstawę, opierać się na czymś': Bazował na zdobytych wcześniej doświadczeniach. 2. 'mieć gdzieś bazę, stacjonować gdzieś': Jego pułk bazował wówczas koło Mińska Mazowieckiego. BAZOWY 'związany z bazą, taki, który jest bazą lub jej częścią': Obóz bazowy. Bazowe magazyny. <} Współczynnik bazowy 'współczynnik wyjściowy, np. liczba, która jest podstawą w pewnych obliczeniach' lać. basis 'podstawa' BAZA DANYCH l. 'zbiór informacji dotyczących jakiegoś zagadnienia, zorganizowany w taki sposób, który umożliwia łatwe wyszukiwanie i łączenie informacji': Założyli bazę danych dotyczących firmy, ze szczególną uwagą odnotowując wszystkich dotychczasowych klientów i rodzaj zamawianych przez nich towarów. 2. 'typ użytkowego programu komputerowego, służącego do gromadzenia, wyszukiwania i przetwarzania danych': Edytory tekstu, arkusze kalkulacyjne i bazy danych należą obecnie do najpopularniejszych programów użytkowych. ang. database BAZALT 'skała wulkaniczna o ciemnej barwie, stosowana jako kruszywo do betonu lub - po stopieniu - do wyrobu rur kanalizacyjnych, kostki brukowej itd.': W Polsce złoża bazaltu występują m.in. na Dolnym Śląsku i w rejonie Gór Świętokrzyskich. BAZALTOWY 'wykonany z bazaltu': Założyli bazaltowe rury kanalizacyjne. niem. Basaltz łac. basaltes odgr. basanites 'kamień probierczy' BAZOOKA (czytaj: bazuka) 'przenośna broń do strzelania rakietami małego kalibru, obsługiwana przez jednego lub dwóch żołnierzy': Zadaniem oddziału uzbrojonego w bazooki było powstrzymanie natarcia czołgów. amer. bazooka, od podobnie wyglądającego instrumentu muzycznego BAZYLEUS l. 'w starożytnych Atenach: jeden z trzech najwyższych urzędników, mający nadzór nad sprawami religijnymi' 2. 'w średniowieczu: cesarz bizantyjski': Justynian Wielki, najsłynniejszy bazyleus, podbił Afrykę Północną, część Hiszpanii i Italii i podjął próbę odbudowy Imperium Rzymskiego. BAZYLISSA 'żona bazyleusa - cesarza Bizancjum' gr. basileus, basilissa 'król, królowa' BAZYLIA 'pochodząca z Indii roślina, zielna lub krzewiasta, mająca białe albo liliowe kwiaty; także: przyprawa kuchenna z tej rośliny': Bazylia jest uprawiana jako roślina ozdobna, używa się jej też do produkcji leków, likierów i jako przyprawy kuchennej. p.-lać. basilicum odgr. basilikós 'królewski (aromat tej rośliny)' BAZYLIKA l. 'na ogół bardzo duży, wielonawowy kościół, w którym nawa główna jest wyższa i szersza od naw bocznych': Najsłynniejszą świątynią chrześcijańską jest Bazylika św. Piotra w Rzymie. 2. 'w Kościele katolickim: tytuł honorowy nadawany przez papieża pewnym świątyniom; świątynia mająca ten tytuł' 3. 'w starożytności: prostokątna hala (sądowo-targowa) podzielona podwójną kolumnadą na części przypominające nawy; w pierwszym okresie chrześcijańskim wykorzystywana często jako kościół' p.-fac. basilica 'wspaniała, królewska budowla' z gr. basilike stoa 'królewski portyk' BAZYLISZEK l. 'baśniowy stwór: kogut z ogonem żmii i oczami żaby, zabijający wzrokiem': Według legendy bazyliszka pokonał szewczyk, który ustawił przed nim lustro. Zadrżał Asesor, puścił z rąk kieliszek, utopił w Tadeuszu wzrok jak bazyliszek. (Mickiewicz) 2. przen. 'człowiek przewrotny i złośliwy' 3. 'nadrzewna jaszczurka z rodziny legwanów, żyjąca w strefie tropikalnej': Samce bazyliszków mają na grzbiecie charakterystyczny grzebień, zaś na głowie fałd skórny, co nadaje im dość niezwykły i groźny wygląd. BAZYLISZKOWY albo BAZYLISZKOWATY 'związany z baśniowym bazyliszkiem, taki jak bazyliszka': O Bazyliszkowe spojrzenie, bazyliszkowy wzrok 'spojrzenie paraliżujące, pełne złości' lać. basiliscus, pierwotnie 'gatunek węża' BEAT zob. BIGBIT BEATYFIKACJA 'w Kościele katolickim: oficjalne uznanie jakiejś zmarłej osoby za błogosławioną i zezwolenie na jej kult w społeczności, do której należała': Zazwyczaj kanonizacja jest poprzedzona beatyfikacją. BEATYFIKOWAĆ 'oficjalnie ogłosić jakąś osobę za błogosławioną i zezwolić na jej lokalny kult': W czasie swej wizyty papież beatyfikował brata Alberta. BEATYFIKACYJNY 'związany z beatyfikacją': Ceremonie beatyfikacyjne. Proces beatyfikacyjny. lać. kość. beatificatio z łac. śr. beatifico 'czynię szczęśliwym' BEAUFORTA SKALA (czytaj: boforta) 'pierwotnie dwu-nasto- obecnie siedemnastostopniowa skala siły wiatru': Skala Beauforta została stworzona w XIX w. na użytek marynarzy, także dzisiaj najczęściej określa się w niej prędkość wiatru, myśląc o warunkach żeglugi. ad nazwiska F. Beauforta (1774-1857), admirała angielskiego BEAUJOLAIS (czytaj: bożole) 'wino produkowane w regionie Beaujolais w środkowej Francji, czerwone lub -nieco gorsze gatunkowo - białe': Beaujolais odznacza się charakterystycznym, delikatnym bukietem. od nazwy regionu: Beaujolais, na północ od Lyonu BEDEKER albo BAEDEKER 'książka - przewodnik turystyczny': W bedekerze znalazł opis interesującej trasy wycieczkowej wzdłuż Renu. od nazwiska Karla Baedekera (1801-1859), wydawcy niemieckiego 86 BEDNARZ BELWEDER BEDNARZ 'rzemieślnik trudniący się wyrabianiem beczek, zbiorników i naczyń z klepki': Na wystawie sztuki ludowej duże uznanie wzbudziły wyroby bednarzy: o-zdobne cebrzyki, drewniane balie i konewki. BEDNARSTWO 'wyrabianie beczek i naczyń z klepki': Świadectwa historyczne wskazują na to, że bednarstwem trudniono się na ziemiach polskich już w pierwszych wiekach naszej ery. BEDNARSKI 'związany z bednarzem lub bednarstwem': Warsztat bednarski. Narzędzia, wyroby bednarskie. rodzime, od słowa: bednia 'kubeł' BEDUIN 'arabski koczownik żyjący na pustyni': Póki jechali przez kraj zielony i uprawny, przewodnik Beduin prowadził karawanę krokiem umiarkowanym, z chwilą jednak gdy pod nogami wielbłądów zaskrzypiał twardy piasek, zmieniło się wszystko od razu. (Sienkiewicz) fr. bedouin z ar. bedewin 'mieszkaniec pustyni' BEFSZTYK 'stek wołowy, najczęściej kawałek polędwicy wołowej, mocno przysmażony od zewnątrz, a wewnątrz mający różowy kolor': Uwielbiał dobrze wysmażone, "krwiste", czyli czerwone w środku, befsztyki. ang. beefsteak od: beef 'mięso wołowe' steak 'stek' BEHAWIORYZM l. 'kierunek w psychologii zakładający, że wiedzę na temat psychiki człowieka należy czerpać z obserwacji jego zachowania': Twórcą behawiory-zmu był amerykański psycholog John Watson. 2. 'tendencja literacka do opisywania zachowań bohaterów, a nie zagłębiania się w ich psychikę': Behawio-ryzm rozwinął się szczególnie w powieściopisarstwie amerykańskim XX w. BEHAWIORYSTA ' zwolennik behawioryzmu: psycholog, pisarz lub osoba, która uważa, że należy postępować zgodnie z założeniami tego kierunku w nauce, sztuce lub życiu': Behawioryści uważali, że wszelkie rozważania na temat "wnętrza człowieka" muszą się opierać na wymiernych wynikach badań jego reakcji. Najwybitniejsi przedstawiciele behawioryzmu w literaturze amerykańskiej to Ernest Hemingway i John Steinbeck, w polskiej -Tadeusz Borowski i Marek Hłasko. BEHAWIORYSTYCZNY albo BEHAWIORALNY 'związany z behawioryzmem': Behawiorystyczne metody, behawiorystyczne powieści. Behawioralny opis, ujęcie. ang. behaviourism od słowa: behaviour 'zachowanie się' BEKHEND albo BACKHAND (czytaj: bekhent) 'w tenisie ziemnym, stołowym, badmintonie: odbicie przez zawodnika rakietą trzymaną w prawej ręce piłki lub lotki, która jest po lewej stronie (w ping pongu także: odbicie piłeczki tą stroną rakiety, która jest od wierzchu dłoni)': Jego doskonałe zagrania z bekhendu wzbudzały aplauz widowni. ang. back-hand, od słów: back 'odwrotna, lewa strona', hand 'ręka' BEKON 'odpowiednio konserwowane mięso wieprzowe z młodych tuczników; wędzony lub peklowany boczek z tego mięsa': Przyrządził jajecznicę na bekonie. ang. bacon BELCANTO (czytaj: belkanto) 'wywodząca się z Włoch technika lirycznego śpiewu operowego, odznaczającego się szczególną wirtuozerią, a także pełnią, ozdobnością i bogactwem tonu.': Belcanto wywodzi się z osiemnasto-wiecznej włoskiej opery, w pełni ta technika rozwinęła się w wieku XIX. wl. bel canto, dosłownie 'piękny śpiew' BEL ESPRIT (czytaj: belespri) 'człowiek bystry i dowcipny': W towarzystwie cieszył się powszechnie opinią bel esprit, z radością witano go na każdym spotkaniu. fr. bel esprit 'piękny umysł, piękny duch' BELETRYSTYKA 'literatura piękna: powieści, nowele, dramaty, wiersze itd.': Beletrystykę odróżnia od innych rodzajów literatury, np. literatury naukowej, fachowej, dokumentamej, to, że zaliczane do niej utwory zawierają wartości artystyczne, nastawione są na wywoływanie u czytelnika odczuć estetycznych. BELETRYSTA 'twórca dzieł zaliczanych do beletrysty-ki, np. powieściopisarz, poeta, dramaturg' BELETRYSTYCZNY 'należący do beletrystyki, odznaczający się takimi jak ona cechami': Literatura beletrystyczna, utwory beletrystyczne, beletrystyczne aspekty książki historyka. BELETRYZACJA 'wprowadzenie do tekstu niena-leżącego do literatury pięknej cech charakterystycznych dla niej': Beletryzacja dokumentu, reportażu, biografii. BELETRYZOWAĆ 'wprowadzać do tekstu nieartystycznego cechy charakterystyczne dla literatury pięknej': Pisarz zbeletryzował wspomnienia uciekiniera z niemieckiego obozu, dodając do nich dialogi i wprowadzając pełną napięcia akcję. fr. belles-lettres 'literatura piękna' BELLE EPOQUE (czytaj: belepok) 'piękna epoka - nostalgiczne określenie, najczęściej używane w odniesieniu do okresu przełomu XIX i XX wieku, czasu rozwoju gospodarczego, rozkwitu sztuk i pełnego swobody życia zamożniejszych warstw społecznych na Zachodzie': Pierwsza wojna światowa brutalnie zakończyła sen bel-le epoque, dystyngowani panowie wprost z paryskich salonów trafili na pola bitew. fr. la belle epoque BELWEDER 'pawilon lub pałac zbudowany na wzniesieniu w ogrodzie, z którego jest piękny widok, albo nadbudówka z tarasem widokowym na pałacu': Warszawski Belweder to pałac w Parku Łazienkowskim, który był siedzibą Józefa Piłsudskiego oraz kilku prezydentów, m.in. Lecha Wałęsy. 87 BELZEBUB BESTSELLER BELWEDERCZYK 'spiskowiec należący do gmpy, która w nocy 29.11.1830 r. zaatakowała Belweder, wówczas siedzibę wielkiego księcia Konstantego, co było początkiem powstania listopadowego': Zasadniczy cel ataku belwederczyków nie został osiągnięty, wielki książę zdołał wymknąć się z pałacu i schronić pod Warszawą wśród wiernych mu oddziałów. wl. belvedere, dosłownie 'piękny widok' "Stali", musiał się zmierzyć z beniaminkiem, drużyną "Zielonych". BELZEBUB l. 'w demonologii chrześcijańskiej: jedno z imion władcy piekła, wodza diabłów': Przekaz biblijny wskazuje na to, że Izraelici, nazywając diabła w swej religii: Belzebub, posłużyli się imieniem bóstwa wrogiego im plemienia Filistynów, l.przen. 'bardzo zły człowiek, nie uznający zasad religii i moralności': Jedni uważali go za belzebuba, który w trakcie pacyfikacji mordował i palił, inni za surowego dowódcę oddziału, działającego w niezwykle trudnych warunkach. p.-lać. Beelzebub z hebr. Ba'al- zebub, dosłownie 'władca much' BENEFICJUM l. 'w średniowieczu: lenno przyznawane wasalowi za jego zasługi': 2. 'w Kościele katolickim: stanowisko lub urząd, których objęcie wiąże się z czerpaniem dochodów z majątku kościelnego przeznaczonego na potrzeby duchowieństwa' 3. przen. częściej w liczbie mnogiej: BENEFICJA 'dochody i korzyści, które ktoś czerpie ze swego stanowiska': Burmistrz i związani z nim ludzie nie chcieli odejść od władzy, wyrzec się przywilejów i beneficjów. BENEFICJANT l. przestarz. 'osoba, która otrzymała beneficjum: lenno lub urząd kościelny przynoszący korzyści materialne' 2. 'osoba, która czerpie z czegoś korzyści': Prędko okazało się, kto jest beneficjantem przeprowadzonych w Polsce reform. BENEFIS l/uroczystość - przedstawienie lub koncert - zorganizowana dla uczczenia długoletniej pracy znanego artysty, rzadziej - innej znanej osoby': Benefis Gustawa Holoubka w Teatrze Stu. 2. 'dawniej: przedstawienie, z którego dochód był przeznaczony dla jednego artysty (aktora, reżysera), zazwyczaj starszego i zasłużonego': Na swój benefis wystąpił w "Dożywociu" Fredry. BENEFICJENT albo BENEFISANT l. 'artysta czczony benefisem w znaczeniu l.; bohater benefisu': Benefi-sant był wyraźnie wzruszony hołdem złożonym mu przez znanego reżysera. 2. 'dawniej: osoba (aktor, reżyser, autor sztuki), dla której był przeznaczony dochód z przedstawienia - benefisu' lać. beneficium 'dobrodziejstwo', fr. benefice BENIAMINEK l. 'najmłodsze, rozpieszczane dziecko lub osoba, która jest gdzieś najmłodsza czy też jest najkrócej i cieszy się z tego względu specjalnymi względami': Przystojny stażysta był beniaminkiem całego biura. 2. przen. 'drużyna sportowa, która awansowała do wyższej od imienia Beniamina, najmłodszego syna patriarchy biblijnego Jakuba, obdarzanego przez rodziców troską większą niż inne dzieci BENZOESAN SODU 'pochodna kwasu benzoesowego -związek chemiczny o działaniu przeciwbakteryjnym, stosowany jako konserwant w produkcji artykułów spożywczych': Ze względu na reakcje uczuleniowe, jakie benzoesan sodu wywołuje u wielu osób, prawo nakazuje umieszczanie na opakowaniu produktów spożywczych informacji o obecności w nich tego konserwantu. od słowa benzoes, a to od benzen z/r benzene BERI-BERI 'choroba, wywołana niedoborem witaminy Bi, której objawami są m.in. ogólna utrata sił, obrzęk serca i wątroby, bolesność kończyn i paraliż': Beri-beri występuje na tropikalnych obszarach południowej Azji, w Europie objawy podobne do tej choroby obserwuje się u alkoholików. syngaleskie beri (podwojone) 'słabość' BERKEL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 97 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 247, symbol Bk: promieniotwórczy, niewy stepujący w przyrodzie' n.-lac. berkelium od Uniwersytetu w Berkeley BERYL l. 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 4 i masie atomowej 9,0122, symbol Be: bardzo lekki metal koloru srebrzystego, rzadko występujący w przyrodzie': Beryl jest używany w reaktorach jądrowych i technice kosmicznej, a także jako składnik brązu, zwiększający jego twardość i odporność na korozję. 2. 'minerał, związek pierwiastków: berylu i glinu, w stanie czystym bezbarwny i przezroczysty, najczęściej jednak zabarwiany przez inne materiały na różnorodne kolory': Do niezwykle cenionych jako kamienie szlachetne odmian berylu należą zielone szmaragdy i jasnoniebieskie lub niebieskawozielone akwamaryny. n.-lac. beryllium; łac. beryllus 'drogi kamień zielonego koloru' BESSA l. 'obniżka, spadek kursu akcji i innych papierów wartościowych albo spadek cen towarów na giełdzie': Bessa na londyńskiej giełdzie nie ustępuje, l.przen. 'zły okres w czyimś życiu, "dołek" finansowy albo psychiczny': Cóż, widzę, że u ciebie znowu bessa? fr. baisse 'zniżka, spadek' BESSERWISSER (czytaj: beserwiser) 'człowiek przemądrzały, który sądzi, że wszystko wie lepiej od innych': Był to antypatyczny besserwisser, który chciał ciągle wszystkich pouczać. niem. Besserwisser od: besser 'lepiej', wissen 'wiedzieć' BESTSELLER 'dzieło artystyczne, przede wszystkim BESZAMEL BIBLIOGRAFIA jest bardzo popularne w jakimś okresie': Napisała bestseller "Poradnik piękności" i opublikowała zestaw ćwiczeń do aerobiku. Lista bestsellerów. ang. bestseller, dosłownie 'najlepiej sprzedawany' BESZAMEL 'biały sos z mąki, masła i jaj oraz mleka lub śmietanki z cebulką, szynką lub cielęciną': Beszamel nadaje się świetnie do ryb, potraw mięsnych i warzyw. BESZAMELOWY tylko w wyrażeniu: sos beszamelowy 'to samo, co beszamel' fr. bechamel, skrócone z: sauce a la Bechamel, od nazwiska ochmistrza dworu Ludwika XIV I BETA 'druga litera greckiego alfabetu: duża: B, mała: B. II BETA w fizyce 'przymiotnik oznaczający związek z cząstkami fizycznymi - elektronami i pozytonami - emitowanymi podczas (jednego z typów) rozpadu promieniotwórczego jąder atomowych': () Rozpad beta 'jeden z typów rozpadu promieniotwórczego, podczas którego emitowane są elektrony i pozytony' () Cząstki beta 'elektrony lub pozytony wydzielane podczas rozpadu promieniotwórczego' () Promienie beta 'strumień szybkich elektronów wydzielany podczas rozpadu promieniotwórczego' od nazwy drugiej litery greckiego alfabetu: B - beta BETABLOKER 'lek blokujący receptory beta w organizmie, co powoduje osłabienie oddziaływania adrenaliny, uspokojenie i zwolnienie akcji serca': Betablokery stosowane są m.in. w leczeniu nadciśnienia tętniczego i nadczynności tarczycy. ang. beta blocker BEZDEBITOWY zob. DEBIT BEZHOŁOWIE 'zamieszanie i bezład wynikające z braku kierownictwa oraz dyscypliny': Po dziwnym zniknięciu kapitana na stojącym na redzie statku zapanowało kompletne bezhołowie. ukr. bezhołowje BEZPRETENSJONALNY zob. PRETENSJONALNY Bi symbol pierwiastka chemicznego: bizmut (zob.) BIATLON albo BIATHLON 'dwubój narciarski: bieg na nartach połączony ze strzelaniem do tarczy co parę kilometrów': W biatlonie za niecelne strzały dolicza się zawodnikom dodatkowe minuty albo wyznacza dodatkowy dystans do przebiegnięcia. BIATLONISTA 'zawodnik startujący w biatlonie': Największy dotychczas sukces polskiego biatlonisty to złoty medal Tomasza Sikory, zdobyty na mistrzostwach świata w 1995 r. ang. biathlon z łac. bi 'dwa', gr. athlon 'walka' BIBELOT 'niewielki, ładny, ale pozbawiony wartości użytkowej przedmiot, ustawiany dla dekoracji z innymi podobnymi na półkach, w oszklonych szafkach itd.': W sklepiku można było kupić maleńkie, rzeźbione pudełka, porcelanowe drobiazgi i mnóstwo innych bibelotów. fr. bibelot BIBLIA l. 'święta księga religii chrześcijańskiej i - w części - żydowskiej': Biblia zawiera zasadnicze prawdy wiary, opisuje dzieje narodu wybranego (Stary Testament) oraz życie Chrystusa (Nowy Testament). 2. przen. 'książka szczególnie szanowana, zawierająca ważne prawdy o świecie i wskazówki moralne': Wielu ludzi, zwłaszcza starszych, traktuje "Pana Tadeusza" jak biblię polskości, dlatego rażą ich wszelkie nowatorskie interpretacje Mickiewiczowskiego arcydzieła. BIBLIJNY 'związany z Biblią, taki jak w Biblii': Postacie biblijne. Biblijne motywy w malarstwie. Styl biblijny. BIBLIZM 'wyraz lub stały związek wyrazowy pochodzący z Biblii lub związany z jej treścią': Opisane w tym słowniku biblizmy to m.in. hiobowe wieści, wieża Babel, judaszowe srebrniki i piętno Kaina. BIBLISTYKA l. 'dział teologii zajmujący się interpretacją i komentowaniem tekstów biblijnych' 2. 'nauka o Biblii, łącząca m.in. elementy historii, archeologii i filologii': Biblistyka zajmuje się m.in. badaniem miejsc opisanych w Biblii oraz historycznego podłoża przedstawionych zdarzeń, ustala czas i kolejność powstania poszczególnych ksiąg. BIBLISTA l. 'teolog zajmujący się komentowaniem i interpretowaniem tekstów biblijnych': 2. 'badacz Biblii': Książki Zenona Kosidowskiego "Opowieści biblijne" i "Opowieści ewangelistów" spotkały się z bardzo ostrą krytyką biblistów związanych z Kościołem. gr. biblia 'księgi' (liczba mnoga od: biblion - 'księga') BIBLIO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'księga', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na to, że ich znaczenie jest związane z książkami, np. bibliofil, bibliografia od gr. biblion 'księga' BIBLIOFIL 'miłośnik książek, zwłaszcza cennych i starych': Profesor Gomulicki, bibliofil i zbieracz książek, pokazywał nam swą wspaniałą bibliotekę. BIBLIOFILSKI 'związany z bibliofilem': Pasja bibliofilska, zamiłowania bibliofilskie. () Wydanie bibliofilskie 'szczególnie staranne, ozdobne wydanie jakiejś książki, na ogół w niewielkim nakładzie' złożenie: gr. biblion 'księga', philos 'przyjaciel' BIBLIOGRAFIA 'spis książek lub tekstów związanych z jakimś zagadnieniem, ułożony według pewnych reguł': W bibliografii do swej pracy magisterskiej podał kilkadziesiąt pozycji, wymieniając autora, tytuł, miejsce i rok wydania książki. złożenie: gr. biblion 'księga', graphó 'piszę' 89 BIDET BILATERALNY BIDET 'urządzenie do podmywania się: najczęściej muszla podobna do klozetowej, w której po naciśnięciu odpowiedniego przycisku tryska do góry woda' fr. bidet, dosłownie 'mały koń' (ze względu na kształt misek do podmywania się używanych dawniej) BIDON l. 'metalowe lub plastikowe naczynie z zamknięciem, służące do przechowywania i przewożenia płynów': 2.' zamykana, plastikowa lub metalowa butelka z napojem, mocowana na ramie roweru': Nasz zawodnik podał bułgarskiemu kolarzowi bidon, nie przerywając jazdy. fr. bidon BIEDERMEIER (czytaj: bidermajer) l. 'wykształcony w niemieckiej kulturze mieszczańskiej w pierwszej połowie XIX w. styl w meblarstwie i wyposażeniu wnętrz, dla którego charakterystyczne były: masyw-ność, trwałość i funkcjonalność mebli oraz sprzętów domowych': W kręgach elity intelektualnej XIX i XX w. styl biedermeier cieszył się nie najlepszą opinią, kojarzono go z konserwatyzmem i ciasnotą pojęć moralnych drobnomieszczaństwa. 2. 'mebel lub sprzęt domowy w stylu biedermeier' BIEDERMEIEROWSKI (czytaj: bidermajerowski) 'związany ze stylem biedermeier; wykonany w stylu biedermeier': Biedermeierowska prostota, funkcjonalność. Bie-dermeierowskie meble. Biedermeierowska sofa. od pseudonimu: Gottiieb Biedermeier (od słowa: bieder 'przyzwoity, praworządny'), pod którym w połowie XIX w. w prasie niemieckiej publikowane były wiersze krytykujące wady drobnomieszczaństwa BIENNALE 'impreza artystyczna, która odbywa się co dwa lata, zwłaszcza odbywająca się co dwa lata wystawa sztuki współczesnej lub takiż przegląd filmowy': Film nagrodzony na biennale. Biennale grafiki, plakatu, malarstwa, rzeźby. wl. (esposizione) biennale BIGAMIA 'niezgodne z prawem zawarcie drugiego związku małżeńskiego podczas trwania pierwszego małżeństwa': Prokurator zarzucał mu bigamię i wyłudzanie pieniędzy od kobiet. BIGAMISTA, BIGAMISTKA 'osoba, która zawarła kolejne małżeństwo w tej sytuacji, gdy jej poprzedni związek jest nadal ważny w świetle prawa' złożenie: łac. bi- 'dwukrotnie', gr. gamos 'małżeństwo' BIG-BAND (czytaj: bigbend) 'duży zespół jazzowy, zwykle liczący ponad piętnastu muzyków; rzadziej: duży zespół grający muzykę do tańca': Marzył, by zagrać w słynnym big-bandzie Benny'ego Goodmana. ang. big-band, dosłownie 'duży zespół' BIG-BANG 'Wielki Wybuch - według wielu współczesnych uczonych gigantyczna eksplozja całej materii kosmicznej skupionej na niewielkiej przestrzeni, która zapoczątkowała istnienie Wszechświata': Niektórzy uczeni sądzą, że Big-Bang nastąpił ok. 15 miliardów lat temu, inni uważają, że Wszechświat jest jeszcze starszy. ang. Big-Bang 'Wielki Wybuch' BIGBIT albo BIG-BEAT w skrócie: BIT albo BEAT 'nazwa muzyki rockowej, używana w latach 60. i 70. w krajach socjalistycznych' ang. big-beat, dosłownie 'mocne uderzenie' BIGOTERIA 'nadgorliwe wypełnianie praktyk religijnych, często przy tym nieszczere, na pokaz': W wielu swych dziełach Gabriela Zapolska bezlitośnie wyszydza bigoterię i ciasnotę pojęć moralnych drobnomieszczaństwa. BIGOT, BIGOTKA 'osoba, którą cechuje bigoteria': Uważał ich za bigotów, pod maską religijności kryjących swe prawdziwe oblicze. fr. bigoterię, bigot BIKINI 'dwuczęściowy damski kostium plażowy z krótkimi majteczkami, sięgającymi do połowy bioder': Obok serii bardzo wyciętych kostiumów bikini mamy w sprzedaży też kostiumy bardziej zabudowane. od skojarzenia "bombowego" wrażenia, jakie robi taki kostium, z nazwą atolu Bikini na Pacyfiku, na którym w latach 40. i 50. przeprowadzane były próbne eksplozje bomb atomowych BILANS l. w ekonomii 'zestawienie przychodów i rozchodów jakiegoś przedsiębiorstwa, instytucji, organizmu społecznego itd. w pewnym okresie': Po sporządzeniu bilansu firmy za ubiegły rok okazało się, że przychody były o 20% niższe, niż zakładano. 2. w różnych naukach 'zestawienie dwóch wartości jednego rodzaju, np. wchłaniania i wydalania energii, zysków i strat itp.': Bilans energetyczny kraju. Bilans wodny regionu. 3.w szerokim znaczeniu 'podsumowanie czegoś, zestawienie np. zapotrzebowań i możliwości, oczekiwań i dokonań, dodatnich i ujemnych cech czegoś itd.': Bilans dwudziestolecia międzywojennego w zakresie wychowania obywatelskiego wypada niezwykle pozytywnie. Zrobiła bilans swego dotychczasowego życia i nie była z niego zadowolona. BILANSOWAĆ (coś) l. 'robić bilans (w znaczeniu l., 2.), podsumowywać': Bilansować wpływy i wydatki przedsiębiorstwa. 2. 'dążyć do zrównoważenia dwóch wielkości, np. przychodów i rozchodów, zysków i strat': O konieczności zbilansowania importu i eksportu słyszymy w tej izbie już od lat. fr. bilans z wl. bilanzio od łac. bilanx 'dwuszalowa (waga)' BILATERALNY 'dwustronny: wychodzący od dwóch układających się, zwłaszcza w międzynarodowych stosunkach handlowych, stron lub dotyczący dwóch stron': Bilateralne stosunki handlowe. Bilateralne umowy, układy międzypaństwowe. Delegacje Polski i Czech rozpoczęły omówienie stosunków bilateral- 90 BILIARD I BINGO nych od problemów przygranicznej wymiany handlowej. złożenie: łac. bi- 'dwa', lateralis 'boczny' BILIARD 'tysiąc bilionów - 1.000.000.000.000.000.' Pojęcie biliard używane jest w Niemczech i w krajach nie-mieckoj ęzycznych. niem. Billiarde, na wzór: milion - miliard: bilion - biliard BILINGWIZM 'dwujęzyczność: posługiwanie się przez jakąś osobę lub grupę ludzi dwoma językami': Bilingwizm często występuje w grupach emigrantów, którzy w domu posługują się językiem ojczystym, a w pracy, urzędzie i szkole - językiem kraju osiedlenia, odznaczają się nim także dzieci z małżeństw mieszanych i wiele osób należących do elity intelektualnej. BILINGWISTA 'osoba, która posługuje się dwoma językami': Wielu polskich pisarzy należących do Wielkiej Emigracji było bilingwistami: sytuacja zmusiła ich, by na co dzień mówili i pisali po polsku i po francusku. BILINGWALNY 'odznaczający się bilingwizmem, dwujęzyczny': W pierwszym okresie bilingwalne dzieci przeplatają oba języki, wybierając z każdego z nich słowa łatwiejsze do wymówienia. fr. bilinguisme od iac. bi- 'dwa', lingua 'język' BILION l. 'w Polsce, Niemczech, Anglii - milion milionów, tj. tysiąc miliardów - 1.000.000.000.000': Galopująca inflacja pod koniec lat 80. sprawiła, że przed denominacją z 1995 r., kwoty w gospodarce narodowej często podawano w bilionach złotych. 2. 'w USA i wielu innych krajach - to samo, co miliard - l .000.000.000' niem. Billion, utworzone od: milion i łac. bi- 'dwa, w tym wypadku raczej: do kwadratu (milion)' BILLBOARD (czytaj: biłbort) 'wielka tablica, wieszana na ścianach domów, stawiana na ulicy lub przy drodze, na której umieszcza się reklamę, rzadziej informację lub ostrzeżenie; uliczny plakat reklamowy olbrzymich rozmiarów': Na ulicach wielu miast pojawiły się billbo-ardy znanego koncernu farmaceutycznego. Przy szosie ustawiono billboardy obrazujące skutki brawurowej jazdy. ang. billboard, bill-board 'tablica reklamowa' BILLING l.'komputerowy system rejestrowania wszystkich połączeń telefonicznych z danego aparatu i czasu ich trwania': Po wprowadzeniu billingu każdy abonent będzie mógł uzyskać wydruk będący rejestracją wszystkich połączeń ze swojego telefonu. 2. 'wydruk zawierający rejestr takich rozmów': Od nowego roku każdy klient, oprócz minibillingu na rachunku telefonicznym, będzie mógł uzyskać billing szczegółowy. ang. billing BILOKACJA 'zjawisko polegające na przebywaniu jakiejś osoby w dwu różnych miejscach jednocześnie': Zjawiska takie jak telepatia, telekineza i bilokacja są niewytłumaczalne z naukowego punktu widzenia, większość osób wątpi w ich występowanie. BILOKACYJNY 'związany z bilokacja': Zdolności bi-lokacyjne. Zjawiska bilokacyjne. ang. bilocation od łac. bi- 'dwa', locatio 'umieszczenie, rozmieszczenie' BILON 'monety, zwłaszcza monety o małej wartości, drobne': Sprzedawca wydał mu resztę bilonem. Kasjerka segregowała i pakowała bilon. fr. bilion BIMETAL 'element składający się z dwóch warstw różnych metali, znacznie różniących się rozszerzalnością cieplną, co powoduje, że przy ogrzaniu wygina się, a po ostygnięciu wraca do pierwotnego kształtu': Bimetale są dziś powszechnie stosowane w różnego rodzaju termoregulatorach: w pralkach, żelazkach, termach elektrycznych itd. BIMETALOWY 'zbudowany z dwu warstw metali o różnych właściwościach fizycznych; taki, którego podstawowym składnikiem jest bimetal': Bimetalowy element, przewód. Bimetalowy wyłącznik. fr. bimetallique od łac. bi- 'dwa', fr. metallique 'metaliczny, metalowy' BINARNY 'dwójkowy lub dwuskładnikowy': W binarnym systemie zapisu, powszechnie stosowanym we współczesnej technice cyfrowej, wy stępuj ą tylko 2 wartości: nacechowany = l; nienacechowany = 0. Binarny ładunek chemiczny jest skonstruowany z dwóch składników, z osobna nieszkodliwych, jednak w momencie połączenia, następującego przy wybuchu, tworzących trującą mieszankę. ang. binary zp.-fac. binarius 'zawierający w sobie dwa' BINDOWNICA 'urządzenie do spinania luźnych kartek w skoroszyt, dziurkujące złożone kartki i łączące je specjalną spiralą na grzbiecie' BINDOWAĆ 'łączyć kartki bindownicą': Na jego wydziale przy szatni można było skserować notatki, bindo-wano też studenckie prace roczne i magisterskie. od niem. binden 'łączyć' I BINGO 'pochodząca z Anglii hazardowa gra liczbowa, rozpowszechniona w różnych wersjach w wielu krajach świata; najwyższa wygrana w tej grze': W bingo gracze wykupują karty z zaznaczonymi na nich wieloma numerami; następnie odbywa się losowanie liczb, które są od razu wyczytywane przez prowadzącego grę; zwycięża ten, kto stwierdzi, że na jego karcie wy stępuj ą, wy losowane liczby w określonym układzie, np. obok siebie w linii i jako pierwszy wykrzyknie: bingo! II BINGO 'okrzyk, którym gracz w bingo sygnalizuje, że ma na swej karcie wylosowany zestaw liczb' ang. bingo 91 BIO- BIOKOSMETYK BIO- (czytaj: bjo albo bij o) początkowa cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na związek z życiem, z procesami życiowymi, a także z biologią tego, o czym mówi druga część złożenia, np. biorytm, biosfera gr. bios 'życie' BIOAKTYWNY 'wywołujący skutki biologiczne, np. naturalną regenerację organizmu, naturalny rozkład pewnych substancji': Kosmetyki zawierające substancje bioaktywne. Bioaktywny proszek do prania. ang. bioactiy, złożenie cząstki bio- i łac. activus 'czynny' BIOCENOZA w ekologii 'zespół żywych organizmów występujących w pewnym środowisku, powiązanych licznymi zależnościami w jeden system': Wraz ze swym biotopem, tj. siedliskiem, biocenoza tworzy ekosystem. ang. biocoenosis złożenie cząstki: bio- i gr. koinosis 'dzielony z kimś, wspólny' BIODEGRADACJA 'rozkładanie się jakichś substancji pod wpływem mikroorganizmów, enzymów itp., czyli w sposób naturalny': Ulegać biodegradacji. Biodegradacja odpadów produkcyjnych. | UWAGA: wyraz ten nie znaczy "degradacja, czyli znisz-|| czenie środowiska biologicznego" złożenie cząstki bio- i łac. degradatio 'obniżenie' BIOENERGOTERAPIA albo BIOTERAPIA 'leczenie, praktykowane poza oficjalną medycyną, które polega na tym, że osoba lecząca przekazuje choremu swoją energię biologiczną - dotykiem albo na odległość': Czy bioenergoterapia pomaga na wszystkie dolegliwości? Gabinet bioterapii. BIOENERGOTERAPEUTA albo BIOTERAPEUTA 'osoba, która leczy za pomocą bioenergoterapii'. Z Moskwy przyjechał znany bioenergoterapeuta. BIOENERGOTERAPEUTYCZNY 'związany z bioenergoterapią': Metody bioenergoterapeutyczne, seanse bioenergoterapeutyczne. złożenie cząstki bio-, gr. energeia 'działanie' i słowa therapeia 'opieka, pomoc, leczenie' BIOGAZ 'gaz powstający przy rozkładzie surowców organicznych, np. przy fermentacji obornika bez dostępu tlenu': Biogaz jest zaliczany do alternatywnych źródeł energii -jest to gaz palny, który może być wykorzystany do ogrzewania i napędzania silników. złożenie cząstki: bio- i słowa: gaz BIOGENEZA albo BIOPOEZA 'powstanie życia na Ziemi; historia powstania i rozwój form żywych organizmów na Ziemi': Według współczesnych konce-pcji biogeneza rozpoczęła się ok. 4 miliardów lat temu. BIOGENETYCZNY 'związany z biogeneza': Koncepcje biogenetyczne, hipotezy biogenetyczne. () Prawo biogenetyczne 'dziewiętnastowieczna koncepcja E. Hae-ckela mówiąca, że organizmy żywe w swym rozwoju we wczesnych stadiach powtarzają stadia swych przodków z bardzo dawnych epok, iż ontogeneza jest filogenezą': Obecnie uznaje się, iż prawo biogenetyczne Haeckela jest tylko częściowo prawdziwe. złożenie cząstki: bio- i gr. gćnesis 'powstawanie, rodzenie się' BIOGENICZNY w geologii 'powstały z istot żywych, żyjących w dawnych epokach': Biogeniczne osady. Biogeniczne składniki skał to składniki pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego, przeobrażone po upływie milionów lat. złożenie cząstek: bio- i -geniczny od gr. gene 'powstały z czegoś' BIOGRAFIA 'opis życia sławnej osoby, zwykle mający formę naukową lub literacką': Książka Iwaszkiewicza "Chopin" to najbardziej znana popularna biografia naszego wielkiego kompozytora. BIOGRAF 'autor czyjejś biografii, zazwyczaj naukowiec lub pisarz': Biografowie Kolumba narzekają na brak wiarygodnych informacji o jego życiu. BIOGRAFICZNY 'związany z czyjąś biografią, opowiadający o czyimś życiu': Szczegóły biograficzne, film biograficzny, słownik biograficzny. złożenie cząstek: bio- i -grafia od gr. graphó 'piszę' BIOKATALIZATOR 'katalizator reakcji chemicznych w organizmach żywych': Wiele najnowszych środków kosmetycznych zawiera biokatalizatory, zwłaszcza enzymy i witaminy. złożenie cząstki: bio- i słowa: katalizator (od ang. catałysis) BIOKLIMAT inaczej: EKOKLIMAT w ekologii 'klimat na danym terenie zależny m.in. od ukształtowania powierzchni, występującej roślinności, obiegu wody, rodzaju gleby, działalności człowieka, rozpatrywany ze względu na jego oddziaływanie na rosnące na tym terenie rośliny, żyjące na nim zwierzęta i mieszkających tam ludzi": Specyficzny bioklimat pełnego zieleni osiedla mieszkaniowego. BIOKLIMATYCZNY inaczej: EKOKLIMATYCZNY w ekologii 'związany z relacjami między klimatem a aktywnością żywych organizmów na pewnym obszarze': Zależności bioklimatyczne. Warunki bioklimatyczne. złożenie cząstki: bio- i słowa: klimatyczny BIOKOSMETYK zwykle w liczbie mnogiej: BIOKOS-METYKI 'kosmetyk (krem, żel itp.) zawierający składniki aktywne biologicznie'; inaczej: KOSMETYKI BIOAKTYWNE. W większych aptekach wybór biokos-metykówjest coraz lepszy. Żele bioaktywne są stosowane głównie w celu opóźnienia powstawania zmarszczek. Krem bioaktywny na dzień. złożenia: cząstki: bio- i słowa: kosmetyk oraz: bio- i słowa: aktywny; zapożyczone w całości z ang. lubfr. (bioactive) 92 BIOLIFTING BIOTECHNOLOGIA BIOLIFTING 'preparat kosmetyczny o konsystencji żelu, który natychmiast po zastosowaniu napina skórę' (zob. też lifting) ang. biolifting, złożenie z greckiej cząstki: bio- i wyrazu lifting BIOMETEOROLOGIA 'dział meteorologii badający wpływ, jaki wywierają warunki atmosferyczne (ciśnienie, wiatry, temperatura itd.) na organizmy żywe, zwłaszcza na zachowanie się i reakcje człowieka' BIOMETEOROLOGICZNY 'dotyczący biometeorolo-gii': Korzystne, niekorzystne warunki biometeorologicz-ne. Sytuacja biometeorologiczna. BIOMETEO 'skrót od przymiotnika biometeorologicz-ny:' Prognoza biometeo. złożenie cząstki: bio- i słów: meteorologia, meteorologiczny BIONIKA 'dziedzina wiedzy i badań, której celem jest rozwiązanie problemów budowy i funkcjonowania urządzeń technicznych, zwłaszcza elektronicznych, na wzór budowy i zasad funkcjonowania organizmów żywych': Bionika wyodrębniła się w latach 60. z cybernetyki. BIONICZNY l. 'związany z bioniką': Badania bionicz-ne. 2. 'będący połączeniem żywego organizmu i układów elektronicznych': Organizm bioniczny. Futuro-log przedstawił wizję człowieka bionicznego. ang. bionics, bionic, złożenie cząstki: bio- i słowa: electronics BIOPALIWO 'paliwo, zwłaszcza do samochodów osobowych, które nie wytwarza substancji szkodliwych dla środowiska': Na dobre biopaliwo trzeba będzie jeszcze, niestety, poczekać. złożenie cząstki: bio- i słowa: paliwo BIOPIERWIASTEK 'występujący w organizmie w niewielkich ilościach, ale bardzo ważny dla życia i zdrowia pierwiastek, którego niedobór może spowodować różne choroby lub zwiększyć podatność na nie, np. żelazo, magnez, wapń, fosfor': Miód zawierający biopierwiastki. Sól bogata w biopierwiastki. złożenie cząstki: bio- i słowa: pierwiastek BIOPOLE 'pole energetyczne, wytwarzane przez organizmy żywe, także przez człowieka' złożenie cząstki: bio- i słowa: pole BIOPRĄD l. w biologii 'prąd elektryczny, który powstaje w organizmach żywych wskutek funkcjonowania tych organizmów': Bioprądy mają istotne znaczenie dla odbioru wrażeń, przenoszenia informacji, a także ogólnej koordynacji działań organizmu. 2.pot. zwykle w liczbie mnogiej: BIOPRĄDY 'moc przekazywana za pomocą zbliżenia ręki lub dotknięcia drugiego człowieka, mająca poprawić działanie jakiegoś organu lub polepszyć stan zdrowia człowieka leczonego w ten sposób': Leczyć bioprądami. złożenie cząstki: bio- i słowa: pierwiastek BIOPREPARAT l. w farmacji 'preparat wzmacniający odporność organizmu na pewne choroby, otrzymany z ciała zwierząt uodpornionych na te choroby, np. szczepionka lub surowica': 2. w rolnictwie 'środek ochrony roślin zawierający wirusy, bakterie lub grzyby niszczące owady szkodliwe dla upraw' złożenie cząstki: bio- i słowa: preparat BIOPROGNOZA 'prognoza pogody, w której uwzględnia się wpływ warunków atmosferycznych na samopoczucie i zachowanie człowieka; prognoza biometeorologiczna' złożenie cząstki: bio- i słowa: prognoza BIOPSJA w medycynie 'pobranie wycinka jakiegoś narządu, np. wątroby, nerki, tarczycy, skóry, i badanie go pod mikroskopem': Biopsja stanowi jedną z ważnych metod rozpoznania chorób nowotworowych. fr. biopsje, złożenie cząstki: bio- i gr. ópsis 'oglądanie' BIORYTM 'rytm biologiczny, wewnętrzny zegar zmiennej aktywności życiowej człowieka, umożliwiający mu przystosowanie się do okresowych zmian środowiska': Kalendarzyk biorytmów pozwoli wybrać najlepszy dla pana czas na urlop. złożenie cząstki: bio- i gr. rhytmos 'rytm, takt' BIOS 'część systemu operacyjnego komputera, zapisana w pamięci stałej ROM, która pośredniczy w komunikacji z innymi urządzeniami i kontroluje ją': Po włączeniu komputera ukazuje się winietka BIOS: system uruchamia komputer, przeprowadza test podłączonych urządzeń peryferyjnych i pamięci, a następnie wczytuje system operacyjny do pamięci operacyjnej. ang. skrót wyrażenia B(asic) I(nput)-0(utput) S(ystem) 'podstawowy system wejść i wyjść' BIOSFERA albo EKOSFERA w ekologii 'warstwa Ziemi lub innej planety, w której zamieszkują organizmy żywe': Do ziemskiej biosfery należy: dolna cześć atmosfery, skorupa ziemska i wody do dość znacznej głębokości' ang. biosphere, ecosphere, złożenie cząstki: bio- oraz eko- i słowa: sfera BIOSYNTEZA w chemii i biologii 'synteza związków organicznych dokonująca się w żywym organizmie': Reakcje biosyntezy i rozkładu są w organizmie stymulowane przez enzymy. złożenie cząstki: bio- i słowa: synteza BIOTECHNOLOGIA 'wykorzystanie procesów biologicznych i elementów biologicznie aktywnych (np. enzymów) w procesach produkcji': Intensywny rozwój biotechnologii w naszych czasach jest ściśle związany z odkryciami genetyki, kombinacje w komórkach drobnoustrojów pozwalają na produkcję wielu cennych leków, np. antybiotyków i hormonów. ang. biotechnology, złożenie cząstki: bio- i słowa: technologia 93 BIOTERAPIA, BIOTERAPEUTA BITUMIN albo BITUMEN BIOTERAPIA, BIOTERAPEUTA zob. BIOENERGOTERAPIA BIOTOP w ekologii 'obszar, który jest siedliskiem pewnej biocenozy, lub pewien typ obszaru, na którym zamieszkuje określony gatunek zwierząt lub rośnie pewien gatunek roślin': Biotop skorpiona cesarskiego to dżungla i graniczące z nią tereny przypominające sawannę. niem. Biotop, złożenie cząstki: bio-, gr. topos 'miejsce' BIOTYCZNY 'w odniesieniu do relacji ekologicznych: związany z istotami żywymi lub będący wynikiem ich działania': Czynniki biotyczne, relacje biotyczne. ang. biotic z gr. biótikós 'związany z życiem' BIOTYP w genetyce i biologii 'grupa organizmów o tych samych cechach dziedzicznych' ang. biotype, złożenie cząstki: bio- i ang. type 'typ, rodzaj, wzór' BIPER 'mały, bezprzewodowy telefon o niewielkim zasięgu': Odkąd rozpowszechniły się telefony komórkowe, małych piszczących biperów używa się już rzadziej. ang. biper BIPOLARNOŚĆ albo BIPOLARYZM inaczej: DWUBIE-GUNOWOŚĆ książk. 'posiadanie przez coś dwóch biegunów albo posiadanie takiej struktury, w której nie istnieją stany pośrednie - elementy tej struktury zbliżają się albo do jednego, albo do drugiego bieguna': Zdaniem socjologa w Polsce narasta bipolamość społeczna, podział na biednych i bogatych jest coraz wyraźniej szy, a różnice dochodów tych grup stale się powiększają. BIPOLARNY książk. 'taki, który ma dwa bieguny, albo taki, którego elementy zbliżają się do któregoś ze skrajnych biegunów': Bipolarne społeczeństwo. Bipolarny podział polityczny. ang. bipolar, złożenie łac. bi- 'dwa' i cząstki: -polar od łac. polus 'biegun' BIRET 'okrągła lub graniasta sztywna czapka bez daszka': Biret jest obecnie częścią oficjalnego stroju członków senatu wyższej uczelni, duchownych i sędziów. lać. sr. birretum I BIS 'dodatkowe wykonanie lub powtórzenie jakiegoś utworu lub (fragmentu) przedstawienia na życzenie publiczności': Na bis zaśpiewał swój stary przebój. Publiczność domagała się bisów. BISOWAĆ 'wykonywać dodatkowy utwór albo powtarzać jakiś utwór czy fragment przedstawienia na życzenie publiczności' II BIS! 'okrzyk publiczności domagającej się powtórzenia przez wykonawcę jakiegoś utworu czy fragmentu przedstawienia lub ponownego wystąpienia wykonawcy na scenie': Cofnął się za kulisy, choć brawa nie milkły, a publiczność wołała: - Bis! III BIS 'w połączeniach z nazwą autobusu, tramwaju, pociągu itd.: dodatkowy autobus, tramwaj lub pociąg na tej samej trasie': W godzinach szczytu na trasę wyjadą tramwaje: 15bis i 32bis. IV BIS 'w połączeniach z nazwami organizacji lub instytucji: nowa, lecz bardzo podobna do pierwowzoru, organizacja lub instytucja': NATO-bis, PRL-bis. lać. bis 'dwa razy' BISEKSUALIZM l. 'jednoczesne skłonności seksualne ku obu płciom, jednoczesne zainteresowanie seksualne kobietami i mężczyznami przez jakąś osobę': Od kilkunastu lat biseksualizm staje się problemem w całych Stanach. 2. rząd. 'bycie jednocześnie osobnikiem obojga płci; obojnactwo': Prawdziwy biseksualizm nie zdarza się wśród osobników organizmów wyżej zorganizowanych. BISEKSUALNY 'nakierowany seksualnie ku obu płciom': Skłonności biseksualne. Zainteresowania bise-ksualne. BISEKSUALISTA/w?. BISEKS, BI 'człowiek o skłonnościach biseksualnych, odczuwający popęd płciowy zarówno do mężczyzn, jak i do kobiet': Kluby biseksuali-stów są jeszcze rzadkością nawet w Anglii. Kiedy j ą poznałam, nie od razu się zorientowałam, że jest bi. złożenie z łac. bis 'dwa razy' i sexualis 'płciowy', w znaczeniu l. zapożyczone z ang. bisexual BISKWIT l. 'niezbyt wypieczone, słodkie i kruche ciasto cukiernicze': Kawałek biskwitu. Wyroby z biskwitu czekoladowego. 2. 'niewielkie, zwykle okrągłe ciasteczko': Pudełko biskwitów. 3. 'dekoracyjny przedmiot z porcelany, wypalony w piecu, ale niepowleczony szkliwem' fr. biscuit BISMILLAH 'w imię Boże - formuła, którą religijni muzułmanie wypowiadają przed rozpoczęciem każdego działania' ar. bi-smi-llah, pierwsze słowa Koranu I BIT 'elementarna jednostka informacji w technice komputerowej i telekomunikacji, zapisywana cyframi l lub O w układzie dwójkowym': Za pomocą ciągu bitów -bajtów zapisuje się liczby i litery. ang. skrót bi(nary digi)t 'dwójkowa cyfra' II BIT zob. BIGBIT BITUMIN albo BITUMEN 'substancja chemiczna, zawierająca głównie węglowodory i ich pochodne, powstała ze składników organicznych w odległych epokach geologicznych, np. ropa naftowa i gaz ziemny, lub substancja uzyskana w wyniku przerobu pewnych substancji naturalnych, zwłaszcza ropy naftowej, np. asfalt': Bitu-miny będące pozostałością po przerobie ropy naftowej wykorzystywane są jako ważny składnik materiałów 94 BIUROKRACJA BIZNES izolacyjnych, a także do uszczelniania i krycia rozmaitych powierzchni, np. dachów i dróg. BITUMICZNY 'zawierający bituminy, nasycony bitu-minami, pokryty bituminami': Skały bitumiczne, łupki bitumiczne. Papier bitumiczny, nawierzchnia bitumiczna. BITUMIZACJA l. 'powstanie bituminów w odległych epokach lub wytwarzanie ich z ropy naftowej': 2. 'nasycanie czegoś bituminami lub krycie bituminami': Procesy bitumizacji. Bitumizacja nawierzchni. BITUMOWAĆ albo BITUMIZOWAĆ 'nasycać coś bituminami lub pokrywać bituminami': Bitumować materiał izolacyjny. Bitumować nawierzchnię drogi. ang. bitumen, niem. Bitumen (w nieco innym znaczeniu) z łac. bitumen 'smoła ziemna' BIUROKRACJA l. 'władza urzędników: taki system zarządzania jakąś instytucją, w którym decydującą rolę odgrywa aparat urzędniczy': Na koniec biurokracja w firmie doszła do tego stopnia, że nawet niżsi urzędnicy zaczęli krytykować decyzje szefa, wytykając mu nieznajomość jakichś drugorzędnych przepisów. 2. 'grupa urzędników, którzy stanowią aparat administracyjny jakiejś instytucji': Biurokracja domagała się coraz wyższych uposażeń. 3. 'wielka liczba formalności, które trzeba załatwić przy jakiejś sprawie': Klienci narzekali, że w urzędzie panuje straszna biurokracja, nawet przy drobnej sprawie trzeba wypełnić kilka dużych formularzy. BIUROKRATA 'urzędnik, który kieruje się w swej pracy tylko dbałością o formalną poprawność i drobiazgową zgodność z przepisami, a nie dba o rzeczywiste potrzeby i problemy ludzi oraz o zasadnicze cele, którym służy jego instytucja' BIUROKRATYCZNY l. 'związany z systemem, w którym władzę sprawują urzędnicy, lub z grupą urzędników sprawujących władzę w jakiejś instytucji': Rządy biurokratyczne. Aparat biurokratyczny. 2. 'odznaczający się dbałością tylko o stronę formalną jakiejś sprawy; związany z formalnościami, które trzeba przy jakiejś sprawie załatwić': Biurokratyczne podejście do sprawy. Obowiązki biurokratyczne. Formalności biurokratyczne. BIUROKRATYZACJA 'uczynienie czegoś biurokratycznym: poddanie tego władzy urzędników; nadmierne sformalizowanie tego': Biurokratyzacja opieki społecznej. Biurokratyzacja pracy policji. BIUROKRATYZOWAĆ 'poddawać coś władzy urzędników; nadmiernie coś formalizować': Biurokratyzować system opieki zdrowotnej w kraju. Biurokratyzować procedurę przyjmowania do pracy. fr. bureaucratie odfr. bureau 'biuro', gr. kratos 'władza' BIZANTYJSKI albo BIZANTYŃSKI l. 'związany z Bizancjum, cesarstwem wschodniorzymskim': Sztuka bizantyjska. Władcy bizantyjscy. 2. 'odznaczający się cechami, które wiążemy z Bizancjum': Przepych bizantyjski. Bizantyjska uniżoność, służalczość. BIZANTYNIZM 'zespół cech, które wiązane są z życiem politycznym i kulturą w cesarstwie bizantyjskim, m.in.: samowolność niekontrolowanej władzy i służalczy stosunek do niej, bogactwo zewnętrznych form i przepych, którym się otacza': Nieliczni dziennikarze obecni przy koronacji podkreślali zamiłowanie cesarza do bizantynizmu; przepych i wystawność ceremonii urządzonej przez władcę biednego państewka dorównywała koronacji Napoleona I. BIZANTYNISTYKA albo BIZANTOLOGIA 'dział historii zajmujący się badaniem dziejów, kultury i sztuki cesarstwa bizantyjskiego' od nazwy: Bizancjum - pierwotnie kolonia grecka, potem, w latach 395-1453, nazwa cesarstwa wschodniego, które powstało po upadku Rzymu oraz stolicy tego cesarstwa (inaczej też: Konstantynopol, obecnie Stambuł) BIZMUT 'pierwiastek chemiczny o-liczbie atomowej 83 i masie atomowej 208,98, symbol Bi: kruchy, błyszczący metal o barwie srebrzystoróżowej, który topi się już w niskich temperaturach': Bizmut jest wykorzystywany m.in. jako składnik łatwo topliwych stopów, jego związki znajdują też zastosowanie w przemyśle ceramicznym, szklarskim i lecznictwie. n.-lać. bismutum BIZNES l. 'przedsięwzięcie handlowe lub produkcyjne, interes': Trzy lata temu zaczął pracować w biznesie. Otworzę potem własny biznes. 2. 'przedsiębiorcy, właściciele przedsiębiorstw, akcjonariusze itp., ujmowani jako całość': Po co biznes ma przekupywać polityków, skoro sam może rozwiązywać swoje problemy? Konserwatyści korzystają z dotacji wielkiego biznesu. 3. pot. 'sprawa, interes': Słuchaj, mam do ciebie biznes. Co się wtrącasz, to nie twój biznes. BIZNESOWY 'należący do biznesu, związany z biznesem': Klub biznesowy. BIZNESMEN 'człowiek prowadzący biznes, mający rozległe interesy handlowe lub przemysłowe, akcjonariusz przedsiębiorstw itp., duży przedsiębiorca': Organizacje polskich biznesmenów wystąpiły z propozycją promocji polskich towarów BIZNESWOMAN rząd. BIZNESMENKA 'kobieta interesu, kobieta-biznesmen': Dotarliśmy do pierwszej polskiej bizneswoman. Jak się ubierają polskie biznes-menki? BIZNES PARTNER 'współpracownik albo wspólnik w interesach handlowych lub produkcyjnych': Został pierwszym polskim biznes partnerem światowej potęgi komputerowej . BIZNES PLAN 'dokument (szkic, konspekt) zawierający podstawowe dane na temat zyskowności pewnego przedsięwzięcia, np. informacje o przewidywanych zyskach ze sprzedaży, o przepływie gotówki, zazwyczaj przygotowany w związku ze staraniami o kredyt, założeniem 95 Bk BLUE JEANS nowej firmy, rozpoczęciem nowego rodzaju działalności w handlowej itd.' UWAGA: dopuszczalna, choć mniej zalecana, jest także pisownia: business, businessman, businesswoman, business plan, business partner. ang. business 'sprawa, interes, przedsięwzięcie' Bk symbol pierwiastka chemicznego: berkel BLAGA 'mówienie nieprawdy lub udawanie czegoś po to, by wzbudzić w innych uznanie; także: te nieprawdziwe rzeczy, które się mówi albo udaje, by wzbudzić uznanie': Połowa tego, co mówił, była naiwną blagą, dzięki której starał się zaprezentować jako osoba niezwykła. BLAGIERSTWO 'mówienie nieprawdy lub udawanie czegoś po to, by wzbudzić w innych uznanie': Po bliższym poznaniu zaczęli się domyślać, że jego doskonała znajomość rzeczy i fachowość to zwykłe blagierstwo. BLAGIER 'osoba, która mówi nieprawdziwe rzeczy lub coś udaje, by wzbudzić w innych uznanie' BLAGOWAĆ 'mówić nieprawdę lub coś udawać po to, by wzbudzić uznanie': Nie wiedzieli, czy blaguje, czy też rzeczywiście przeżył wszystkie te niezwykłe przygody. fr. blague 'udawanie, zwodzenie' BLAMAŻ 'ośmieszenie się, kompromitacja, zwłaszcza na forum publicznym': Blamaż drużyny piłkarskiej w meczu międzypaństwowym. Jego wystąpienie na zebraniu zakończyło się całkowitym blamażem. BLAMOWAĆ SIĘ 'ośmieszać się, zwłaszcza na forum publicznym': Zblamował się unieważnieniem podpisanej wcześniej i publicznie ogłoszonej decyzji. fr. blamage BLANKIET 'pismo urzędowe z gotowym tekstem lub rubrykami, które trzeba uzupełnić i podpisać': Uważnie, drukowanymi literami wypełniała blankiet meldunkowy. Blankiet przepustki. Blankiet wpłaty na rachunek depozytowy. niem. Blankett od słowa: blank 'gładki, błyszczący' BLASTO- pierwsza cząstka wyrazów złożonych - najczęściej terminów z zakresu biologii - wskazująca na to, że ich znaczenie jest związane z zarodkiem jakiegoś organizmu lub z jego rozwojem w stadium zarodkowym, np. blastomer, blastula od gr. blastós 'zarodek' BLASTOMER 'jedna z komórek zarodka ludzi i zwierząt w stadium blastuli' fr. blastomer od gr. blastós 'zarodek' BLASTULA 'następne po moruli stadium zarodka ludzi i zwierząt: kulisty pęcherzyk złożony z licznych komórek' n.-lać. blastula odgr. blastós 'zarodek' BLEF albo BLUFF (czytaj: blef) 'udawanie czegoś po to, by wprowadzić przeciwnika w błąd co do swych zamiarów lub sytuacji i odnieść z tego korzyści': Uważał, że to, co jego partner mówi o atrakcyjnej propozycji, którą otrzymał, to zwykły blef, w rzeczywistości chce tylko wytargować dla siebie korzystniejsze warunki umowy. BLEFOWAĆ albo BLUFFOWAĆ 'udawać coś po to, by zmylić przeciwnika i odnieść z tego korzyści': Blefować w grze w karty, w interesach, w polityce. BLEFIARZjoof. 'osoba, która ma skłonność do blefowa-nia, zwłaszcza prezentowania swej fikcyjnej ważności, atrakcyjności itd.' Uważaj, to stary blefiarz, wszystko, co opowiada o sobie, trzeba podzielić na pół. amer. bluff, pierwotnie w grze w pokera BLEJTRAM 'rama, na której malarz rozpina płótno na obraz': Rozpiął płótno na blejtramie i zaczął je gruntować. niem. Blendrahmen BLICHTR 'powierzchowna wspaniałość lub świetność, której nie odpowiada wewnętrzna wartość': Uważał, że blichtr salonów władzy najbardziej kusi karierowiczów i ludzi niemąjących żadnej prawdziwej pasji życiowej. od czes. bliktr 'pozór' BLITZKRIEG (czytaj: blickrik) 'wojna błyskawiczna: koncepcja wojny opracowana przez pruskich i niemieckich generałów, zakładająca nagłe uderzenie na przeciwnika dużymi siłami wojsk, zwłaszcza klinami wojsk pancernych, i pokonanie go w krótkim czasie; także: kampanie, w których udało się ją zrealizować, np. wojna polsko-niemiecka w 1939 r. i francusko-niemiecka w 1940 r.': Zatrzymanie niemieckiego natarcia pod Moskwą w grudniu 1941 r. oznaczało kres koncepcji blitz-kriegu i początek niepowodzeń Wehrmachtu, który nie był przygotowany do długotrwałej wojny na olbrzymich obszarach Rosji. niem. Blitzkrieg od: Blitz 'błyskawica', Krieg 'wojna' BLOKERS, zwykle w liczbie mnogiej BLOKLERSI 'młodzi ludzie wywodzący się z ubogich lub niezamożnych rodzin, niewidzący jasno swej przyszłości i nie mający perspektyw życiowych, co powoduje narastanie w nich agresywności i skłonność do konfliktów z prawem' ang. blocker BLOODY MARY (czytaj: blady mery) 'drink: na dnie szklanki gęsty sok pomarańczowy, u góry wódka' ang. bloody Mary, dosłownie "krwawa Mary" BLUE JEANS (czytaj: blu dżins) 'niebieski dżins: nazwa materiału, pewnego stylu ubierania się, a także tendencji w kulturze młodzieżowej lat 60. i 70.': Poezja Stachury, jego niezwykłe życie i legenda, którą zostawił, to rodzima odmiana kultury w stylu blue jeans, w warunkach 96 BLUES BOHEMISTYKA ówczesnej Polski oznaczającej też swoisty protest przeciw ograniczeniom reżimu. ang. bluejeans BLUES (czytaj: blus) l. 'melancholijna, ludowa muzyka Murzynów amerykańskich': Blues rozwinął się w południowych stanach USA w końcu XIX w. 2. 'jedna ze starszych odmian jazzu, rozwinięta z bluesa - muzyki ludowej': W latach 40. z bluesa wykształcił się rhytm and blues, który był podstawą dla rozwoju muzyki rockowej. 3. 'powolny taniec towarzyski, tańczony w rytm muzyki bluesowej' BLUESMAN (czytaj: blusmen) 'muzyk jazzowy, który gra lub komponuje utwory bluesowe' ang. blues, pierwotnie słowo oznaczające melancholię, depresję BLUFF zob. BLEF I BOA inaczej: BOA DUSICIEL 'wąż z rodziny dusicieli, osiągający 5 metrów długości, zamieszkujący m.in. lasy Ameryki Południowej i Środkowej': Olbrzymi boa żywi się ptakami i niewielkimi ssakami, które dusi i połyka w całości. n.-lać. boa constrictor od łac. boa 'wąż wodny' II BOA 'długi, wąski szal z piór lub futra, zwykle noszony przez kobiety do sukni wieczorowej lub balowej': Jej szyję i ramiona oplatało czarne boa. od nazwy węża boa, w wielu językach, w polskim od XIX w. BOBBY 'w języku angielskim: potoczna nazwa brytyjskiego policjanta' od imienia sir Roberta (Bobby'ego) Peela (1788-1850), energicznego reorganizatora policji angielskiej BOBSLEJ 'dwu- lub czteromiejscowe sanki sportowe, mające cztery krótkie płozy, kierownicę i hamulec': BOBSLEJE 'dyscyplina sportowa polegająca na zjeżdżaniu na sankach sportowych - bobslejach po specjalnym lodowym torze': Mistrzostwa Polski w bobslejach rozgrywane były do końca lat 60. na torze w Karpaczu. BOBSLEISTA 'zawodnik biorący udział w zawodach bobslejowych, jeden z dwu- lub czteroosobowego zespołu jadącego na bobsleju' ang. bobsleigh, złożenie wyrazów: bob 'krótkie, gwałtowne popchnięcie', sleigh 'sanki' BODHISATTWA (czytaj bodisatfa)'w buddyzmie maha-jany: osoba oświecona, która wędruje po świecie i działa dla jego dobra, przyszły Budda': Najpopularniejsi w buddyzmie bodhisattwowie to Awalokiteśwara i Mań-dziuśri. sanskr. bodhisattwa 'osoba (istota) oświecona' BODY l. 'bielizna damska, będąca połączeniem obcisłego podkoszulka i majteczek, zapinana w kroku': Nosi się także body obszyte koronką. Najpraktyczniejsze są body bawełniane. 2. 'obcisły jednoczęściowy strój damski, będący połączeniem bluzeczki i majtek (albo króciutkich spodenek), zapinany w kroku, noszony na górze jako ubiór zewnętrzny, na dole pod spódniczkę lub spodnie': Obcisłe seksowne body podkreślało jej sylwetkę. ang. body BODYBUILDING (czytaj: bodybilding) 'kulturystyka lub trening kulturystyczny - ukierunkowane ćwiczenia siłowe na specjalnych przyrządach': Uprawiał body-building. Na jego wieczór w klubie złożyły się: godzina aerobiku, bodybuilding i sauna. ang. bodybuilding, dosłownie 'budowanie ciała' BODYGUARD (czytaj: bodygart) 'osoba, której zadaniem jest ochrona ważnych lub sławnych osób przed zamachami na ich zdrowie i życie': Prezydenta strzegło dwóch bodyguardów, byłych komandosów, którzy zawsze ustawiali się w taki sposób, że zasłaniali swymi ciałami szefa państwa z tej strony, z której mógł paść strzał. ang. bodyguard BOEUF STROGANOW albo STROGONOW (czytaj: bif Stroganoflub Strogonof) 'polędwica wołowa krajana w cienkie paski i smażona na tłuszczu z cienko pokrajaną cebulką, przyprawiona śmietaną z mąką': BoeufStroga-now była to ulubiona potrawa cara Aleksandra I, mistrzowsko przyrządzana przez jego nadwornego kucharza francuskiego pochodzenia. złożenie:yr. boeuf'wołowina', Paweł Stroganow (1774-1817), rosyjski mąż stanu i dyplomata BOHEMA inaczej: CYGANERIA 'środowisko artystyczne prowadzące niekonwencjonalny tryb życia': Zdaniem niektórych badaczy w latach 1840-1842 młody Cyprian Norwid należał do warszawskiej bohemy, razem z modnymi wówczas w stolicy poetami z tzw. "Cyganerii Warszawskiej": Tadeuszem Brodo-wskim, Romanem Zmorskim i Sewerynem Fillebor-nem. fr. bohemę z łac. sr. bohemus 'Cygan' BOHEMISTYKA 'nauka badająca język czeski, kulturę i historię Czech; kierunek studiów w szkołach wyższych poświęcony tej nauce': Badania w zakresie bohemisty-ki. Zdawać na bohemistykę. BOHEMISTA 'badacz kultury czeskiej i języka czeskiego': Profesor Janusz Siatkowski, wybitny polski bo-hemista, otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Karola w Pradze. BOHEMIZM 'wyraz, zwrot lub konstrukcja gramatyczna przejęte z języka czeskiego': Wiele bohemizmów w języku polskim wiąże się z przyjęciem w X w. chrześcijaństwa z Czech. Są to np. słowa: kościół, z czeskiego: kostel i anioł z dawnego czeskiego: anjel. od łac. nazwy Czech: Bohemia 97 BOJAR albo BOJARZYN BOLSZEWIK BOJAR albo BOJARZYN 'dawniej: na Rusi i Wołosz-czyźnie: wielki właściciel ziemski; na Litwie i Białorusi: szlachcic, także niezbyt zamożny': W czasach Piotra Wielkiego bojarzy przeobrażają się w Rosji w stan szlachecki, dysponujący znacznymi majątkami i obdarzony wieloma przywilejami. roś. bojarin BOJER 'jacht sportowy służący do ślizgania się po lodzie': Bojer ma trzy płozy, w tym jedną sterową, i trójkątny żagiel. BOJERY 'dyscyplina sportowa: wyścigi na bojerach -jachtach służących do ślizgania się po lodzie po trasie wyznaczonej na zamarzniętym zbiorniku wodnym': W 1995 r. w mistrzostwach świata w bojerach zwyciężył polski zawodnik - Krzysztof Jabłoński. BOJEROWIEC 'sportowiec biorący udział w bojerach' hol. boeier, dawniej 'mały statek jednomasztowy' BOJKOT 'bierna forma protestu przeciw czemuś lub komuś, polegająca na niekupowaniu pewnych towarów, niewykonywaniu czyichś zarządzeń, nieuczestniczeniu w czymś': Członkowie tej partii wezwali do bojkotu wyborów. BOJKOTOWAĆ 'stosować wobec czegoś lub kogoś bojkot': Bojkotowano zarządzenia dyrekcji. Po ujawnieniu nieuczciwych praktyk tego koncernu zaczęto bojkotować jego stacje benzynowe. ang. boycott, od nazwiska Charlesa C. Boycotta (1832-1897), irlandzkiego dzierżawcy, wobec którego po raz pierwszy zastosowano tę formę protestu BOJLER 'zbiornik do podgrzewania i przechowywania ciepłej wody do mycia, najczęściej połączony z domową instalacją centralnego ogrzewania': W zimie woda w bojlerze podgrzewana była przez przechodzącą przez jego środek rurę centralnego ogrzewania, w lecie - przez zamontowaną w środku grzałkę elektryczną. ang. boiler od czasownika: to boil 'gotować' I BOKS l. 'wydzielona część jakiegoś magazynu, stajni, szatni itp.; także: wydzielone przy torze wyścigów samochodowych miejsce, w którym dokonuje się napraw': Stajenny wyprowadził konie z boksów. W boksie mechanicy błyskawicznie zmienili mu koło. 2. 'pojemnik, zwłaszcza duży, kontener' ang. box, m.in. 'przegroda, budka, pudełko' II BOKS l. inaczej: PIĘŚCIARSTWO 'dyscyplina sportowa polegająca na walce dwóch zawodników na pięści osłonięte rękawicami': Walki bokserskie rozgrywane są w określonych kategoriach wagowych, których w boksie amatorskim jest 12, a w zawodowym 17. 2. 'komenda sędziego ringowego oznaczająca, że zawodnicy po przerwie mają przystąpić do walki' I BOKSER 'zawodnik biorący udział w walkach pięściarskich, uprawiający pięściarstwo': Zmarły w 1976 r. Feliks Stamm był wychowawcą całych pokoleń polskich bokserów i twórcą polskiej szkoły pięściarskiej. BOKSOWAĆ 'walczyć na pięści na ringu; zadawać ciosy pięściami': W drugiej rundzie boksował znacznie lepiej niż w pierwszej. Rozzłoszczony malec boksował go po plecach. BOKSERSKI 'związany z boksem - pięściarstwem': Rękawice bokserskie. Walka bokserska. ang. box, od: box 'uderzenie, raz' II BOKSER 'pies obronny średniego wzrostu, o krótkim pysku, kwadratowej głowie i silnej budowie ciała' niem. Bokser BOLD w drukarstwie i komputerowych edytorach tekstu 'pogrubiony krój czcionki, tłusty druk': Tytuł tekstu był zapisany boldem. Z czcionki standardowej przeszedł na bold. ang. bold 'tłusty; także: wyraźny' BOLERKO 'krótka, otwarta z przodu kamizelka kobieca z rękawami lub bez': Na bluzkę założyła eleganckie, zdobione bolerko. zdrobnienie od: bolero BOLERO l. 'taniec hiszpański w takcie 3/4, wykonywany pojedynczo lub parami, najczęściej przy akompaniamencie kastanietów i gitary; muzyka do tego tańca, rozpowszechniona także jako jedna z form w muzyce klasycznej': Maurycy Ravel skomponował swe wspaniałe "Bolero" w 1927 r. 2. 'należąca do hiszpańskiego stroju ludowego krótka, haftowana kamizelka (męska); to samo, co bolerko' 3. 'okrągły kapelusz o podniesionych brzegach, będący częścią ludowego stroju hiszpańskiego' hiszp. bolero BOLID l. 'duży, jasny meteoryt, którego upadkowi towarzyszy wielki huk': Obserwowaliśmy upadek bolidu i kilku mniejszych meteorytów, l.przen. 'samochód wyścigowy, zwłaszcza pojazd używany podczas wyścigów formuły l.': Bolidy formuły l. rozwijają ogromne prędkości, na prostych odcinkach przekraczające niekiedy 300 km/h. od łac. bolis (dopełniacz: bolidis) 'pocisk' BOLSZEWIK l. 'pierwotnie: członek większościowej frakcji w rosyjskiej partii socjaldemokratycznej, której przywódcą był Włodzimierz Lenin, w odróżnieniu od mienszewika - członka mniejszości': Na zjeździe w 1903 r. bolszewicy zdobyli nad mienszewikami wyraźną przewagę. 2. 'dziś w wypowiedziach dotyczących historii, często z niechęcią: rosyjski komunista lub żołnierz radziecki': W wielkiej bitwie pod Radzyminem w sierpniu 1920 r. oddziały polskie zdołały zatrzymać natarcie bolszewików. BOLSZEWICKI 'związany z bolszewikami, odznaczający się takimi cechami jak działania i postawy 98 BON BOOM bolszewików': Bolszewickie oddziały. Bolszewicki terror. Bolszewickie metody działania. BOLSZEWIZM 'koncepcja polityczna stworzona przez Włodzimierza Lenina, zakładająca zdobycie przez bolszewików władzy na drodze zbrojnego zamachu i utrzymanie jej przy użyciu terroru': Bolszewizm dopuszczał fizyczną likwidację przeciwników politycznych i wyniszczenie grup społecznych zbędnych lub szkodliwych dla budowy nowego ustroju: zamożnych chłopów -kułaków, części inteligencji i duchowieństwa. BOLSZEWIZACJA 'zaprowadzenie rządów bolszewickich; wprowadzenie niedemokratycznych, przypominających bolszewickie, elementów do życia społecznego, politycznego, stylu myślenia itd.': W 1920 r. celem władz radzieckich nie była bolszewizacja Polski. Pisarz uważał, że następuje bolszewizacja całych grup społecznych, zamiast demokratycznej kultury dialogu pojawiaj ą się demagogiczne żądania, poparte gotowością użycia siły. BOLSZEWIZOWAĆ 'zaprowadzać gdzieś rządy bolszewickie; nadawać czemuś totalitarne, bolszewickie cechy': Bolszewizować sąsiednie kraje. Bolszewizować stosunki społeczne. roś. bolszewik od słowa: bolszinstwó 'większość (zwolenników Lenina na zjeździe w 1903 r.)' BON l. 'dokument uprawniający do czegoś: do nabycia lub otrzymania pewnych towarów, korzystania z pewnych usług itd.': W loterii można było wygrać bony książkowe. Pracownicy otrzymali na gwiazdkę bony towarowe. 2. 'emitowany przez państwo lub jakąś firmę rodzaj papieru wartościowego': Bon skarbowy, oszczędnościowy, lokacyjny. 3. 'w latach 70. i 80. w Polsce: zastępcze pieniądze, za które można było kupić towary zagraniczne w specjalnych sklepach, mające oznaczoną w dolarach wartość': Za pracę w wolne soboty i niedziele górnicy otrzymywali bony dolarowe. fr. bon I BONANZA l. 'wielka żyła złota, miejsce, gdzie jest dużo złota' l.przen. 'źródło znacznych korzyści, miejsce lub sytuacja wiążące się z dużymi zarobkami': Okazało się, że praktyka lekarska w tej małej miejscowości turystycznej to prawdziwa bonanza. amer. bonanza - w znaczeniu podstawowym i - znacznie szerszym niż w polskim - przenośnym II BONANZA pot. 'sytuacja, w której panuje zamieszanie, rozgardiasz, dochodzi do - niegroźnej - bijatyki': Po północy na weselu zaczęła się bonanza. od tytułu amerykańskiego serialu kowbojskiego, popularnego w latach 60. i 70. BOND 'film ze szpiegowskiej serii o superagencie 007 lub na niej wzorowany, wyróżniający się żywą akcją, nieprawdopodobnymi sytuacjami, z których przystojny i inteligentny bohater zawsze wychodzi zwycięsko': Po obejrzeniu kilku bondów miałem już wyrobiony pogląd na filmy tego rodzaju. BONDOMANIA 'mania na punkcie filmów z Jamesem Bondem, częste mówienie o nich w mediach, naśladowanie stylu zachowania głównego bohatera itd.': "Goldfin-ger" obejrzało miliony widzów, w wielu krajach film ten wywołał prawdziwą bondomanię. od nazwiska głównego bohatera serii filmów: Jamesa Bonda BONIFIKATA l. 'w handlu: zniżka na jakiś towar lub usługę, mająca zachęcić klientów do kupna, związana z wyprzedażą towaru, jego niższą jakością itd.': Już w styczniu wyprzedawali kolekcje zimowe ze znaczną bonifikatą. 2. 'w sporcie, w wieloetapowych zawodach, także w różnych grach: premia przyznawana zawodnikowi za osiągnięcie dobrego wyniku, np. dodatkowe punkty lub czas' fr. bonification BON TON 'dobry ton-kulturalne zachowanie się w towarzystwie; reguły, mówiące, jak należy się kulturalnie zachowywać': Zasady bon tonu. Zachowywać bon ton, przestrzegać bon tonu. fr. bon ton BONUS 'w pracy zawodowej: dodatkowa premia, w sporcie i grach: dodatkowe punkty, czas itd., otrzymywane jako nagroda za jakiś rezultat': Pracownicy otrzymali bonusy gwiazdkowe: bony towarowe o wartości 100 złotych. W grze komputerowej za pokonanie androida w ciągu 10 sekund otrzymał bonus: dwa dodatkowe życia w kolejnym etapie. ang. bonus z łac. bonus 'dobry' BONZA l. 'buddyjski duchowny w Japonii i Chinach' 2. 'człowiek zajmujący wysokie stanowisko i wywyższający się z tego powodu, często też - prowadzący nielegalne interesy': Niezbyt odpowiadało mu towarzystwo miejscowych bonzów i ich ciemne powiązania. fr. bonzę z jap. bonso - duchowny buddyjski BONZURKA 'domowa, ciepła marynarka męska, zazwyczaj mająca mankiety z innego materiału i wykończona szalowym kołnierzem' odfr. bonjour 'dzień dobry' BOOGIE-WOOGIE (czytaj: bugi ługi) l. 'styl gry fortepianowej w bluesie charakteryzujący się wielokrotnym powtarzaniem pewnej struktury muzycznej oraz szybkim, mocno wybijanym taktem': Grać boogie-woogie. 2. 'taniec towarzyski, tańczony do muzyki w tym stylu': Tańczyć boogie-woogie. amer. boogie-woogie BOOM (czytaj: bum) l. 'nagłe, znaczne ożywienie w gospodarce, gwałtowny wzrost koniunktury': Otwarcie granic zapoczątkowało boom w gospodarce tego państwa, widoczny tym bardziej, że ceny uzyskiwane za artykuły eksportowe ciągle rosły. 2. 'nagły, lecz zazwy- 99 BÓR BRAIN TRUST czaj krótkotrwały, wzrost cen na jakieś artykuły, zwłaszcza cen na giełdzie papierów wartościowych' ang. boom, w podstawowym znaczeniu wyraz dżwiękonaśladow-czy BÓR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 5 i masie atomowej 10,82, symbol B: czarnoszary, bardzo twardy (niemetal), w przyrodzie występujący jako składnik minerałów i związków chemicznych': Bór jest używany do utwardzania stali, produkcji szkła, jego związki znajdują też zastosowanie w elektronice i lecznictwie. BORNY KWAS 'związek chemiczny o wzorze H3B03 używany m.in. jako środek dezynfekujący' BOROWY KWAS 'nazwa każdego kwasu, którego składnikiem jest bór, najczęściej używana w odniesieniu do kwasu bornego' BORANY 'sole kwasu borowego, używane m.in. w medycynie i metalurgii' n.-lać. borum I BORDO 'mający kolor ciemnoczerwony': Założyła sweter bordo. BORDOWY 'mający kolor ciemnoczerwony': Bordowy kostium. Bordowa sukienka. Bordowe zasłony. od nazwy wina: bordo II BORDO (czytaj: bordo) 'wino produkowane w rejonie Bordeaux w południowo-zachodniej Francji, czerwone lub białe, mające przyjemny, mocny bukiet': Gatunki bordo oznaczane są nazwami zamków (chateaux) w tym rejonie, które stanowią ośrodki uprawy winorośli i miejsce rozlewania win. BORDOSKI 'związany z rejonem Bordeaux': Niektóre gatunki win bordoskich są zaliczane do najlepszych win świata. od nazwy rejonu (i miasta) Bordeaux BORELIOZA inaczej: KRĘTKOWNICA KLESZCZOWA 'groźna choroba bakteryjna przenoszona przez kleszcze, powodująca m.in. zapalenie opon mózgowych i mięśnia sercowego' od n.-lac. nazwy bakterii: borrelia burgdorferi 'krętki kleszczowe' BORSALINO 'miękki, zwykle filcowy, kapelusz męski z szerokim rondem' od nazwy firmy włoskiej, która jako pierwsza (na początku XX w.) zaczęła wytwarzać takie kapelusze BOSAK 'długi drąg zakończony hakiem i ostrzem, używany m.in. do przyciągania łodzi, wydobywania przedmiotów z wody, a także jako narzędzie ratownicze w czasie pożaru': Strażacy rozrywali bosakami płonącą stodołę. niem. Bootshaken, dosłownie 'hak do łodzi' BOSMAN l. 'w marynarce wojennej: stopień podoficerski, odpowiednik stopnia sierżanta w wojskach lądowych; także: podoficer mający ten stopień' 2. 'w marynarce handlowej: podoficer odpowiedzialny za porządek i czystość na statku' BOSMANAT 'urząd morski w małych portach, m.in. kierujący ruchem statków, czuwający nad bezpieczeństwem portu i zajmujący się sprawami administracyjnymi, odpowiednik kapitanatu w dużych portach' BOSMAŃSKI 'związany z bosmanem': Obowiązki bosmańskie. Mundur bosmański. niem. Bootsmann (w podobnych znaczeniach), od: Boot 'łódź, statek', Mann 'mężczyzna, człowiek' BOSMANMAT 'stopień podoficerski w polskiej marynarce wojennej, niższy od stopnia bosmana, odpowiednik stopnia plutonowego w wojskach lądowych' złożenie: bosman (z niem. Bootsmann), mat (z niem. Maat) BOSS 'szef dużej firmy lub organizacji, zwłaszcza taki, który zachowuje się z ostentacyjną wyższością; także: jeden z szefów nielegalnej organizacji': Znajomi mówili o nim z przekąsem: wielki boss, widząc, że odkąd awansował, jakby ich unika i nigdy nie ma czasu. Policja domyśla się, że aresztowany może być jednym z bossów śląskiej mafii. ang. boss 'przełożony' BOSSA NOVA l. 'odmiana muzyki jazzowej zawierająca elementy południowoamerykańskiej samby; utwór muzyczny związany z tą odmianą': Bossa nova powstała w latach 60. Zagrali nastrojową bossa novę. 2.' taniec towarzyski przypominający sambę': Tańczył bossa novę. ang. bossa nova zport. bossa 'tendencja', nova 'nowa' BOURBON zob. BURBON BOY (czytaj: bój) 'chłopiec do drobnych posług, zatrudniony np. w hotelu lub na statku pasażerskim': Do ich kajuty przyszedł boy z wiadomością od kapitana. ang. boy 'chłopiec' Br symbol pierwiastka chemicznego: (zob.) brom BRAHMA 'w religii hinduskiej: bóg-stwórca, razem z Wi-sznu i Siwą tworzący trójkę najważniejszych bogów' od sanskr. brahman BRAHMAN 'w religii hinduskiej: przenikająca wszystko dusza świata, to, co jest podstawową i niezmienną rzeczywistością' sankr. brahman BRAIN TRUST (czytaj: brejn trast) 'grupa ekspertów, zwłaszcza doradców rządu w zakresie polityki i gospodarki': Przed rozpoczęciem wdrażania reform szef rządu stworzył specjalny zespół, brain trust, do któ- 100 BRAJL BREAKDANCE rego zostali powołani najlepsi specjaliści od spraw ubezpieczeń społecznych. amer. brain trust, dosłownie 'trust mózgów' BRAJL inaczej: ALFABET BRAILLE'A, PISMO BRAI-LLE'A (czytaj: brajla) 'uniwersalne pismo niewidomych, odczytywane za pomocą dotyku': W brajlu każdemu znakowi - literze, cyfrze lub nucie - odpowiada kombinacja wypukłych kropek na sześciopunktowym polu. od nazwiska Ludwika Braille'a (1809-1852), niewidomego francuskiego nauczyciela niewidomych BRAMIN 'członek najwyższej kasty społeczeństwa hinduskiego, obejmującej kapłanów i nauczycieli tajemnic religijnych' I BRAMIŃSKI 'związany z braminami': Kasta bramińska. Wiedza bramińska. ang. brahmin od hind. brahman BRAMINIZM 'politeistyczna religia starożytnych Indii, uznająca wędrówkę dusz, oparta na kastowości społeczeństwa, w którym funkcje religijne sprawowali bramini': Braminizmjest uznawany często za jedno ze stadiów rozwojowych religii indyjskiej, następujące po wedyzmie, a poprzedzające hinduizm. II BRAMIŃSKI 'związany z braminizmem': Religia bramińska. Obrzędy bramińskie. od stówa: bramin BRANDY (czytaj: brendy) 'wysokoprocentowy alkohol, otrzymywany w wyniku destylacji wina lub przefer-mentowanych soków winogronowych': Kieliszek dobrej brandy. ang. brandy, skrót od: brandwine 'destylowane wino' BRANŻA 'gałąź przemysłu, handlu lub usług': Ostatni rok był dla branży samochodowej bardzo udany, znów padł rekord liczby sprzedanych aut. Branża metalowa, spożywcza, chemiczna, obuwnicza, skórzana. Pracować w jakiejś branży. BRANŻOWY 'związany z określoną branżą': Branżowe związki zawodowe. Przywileje branżowe. BRANŻOWIEC l. 'działacz branżowych związków zawodowych' 2. 'osoba zatrudniona w jakiejś branży, zwłaszcza taka, która dobrze zna się na swej pracy, specjalista': Branżowcy z rezerwą odnosili się do planów uruchomienia kolejnego bloku energetycznego w rekordowo krótkim czasie. fr. branche 'gałąź' BRAWISSIMO! 'okrzyk wyrażający najwyższe uznanie: wspaniale!, cudownie!, wznoszony przez publiczność zachwyconą występem artysty estradowego': Brawo, brawissimo! - wołali słuchacze, gdy po zagranym na bis mazurku wstał od fortepianu. wl. bravissimo 'wyśmienicie' BRAWURA l. 'odwaga i dynamika': Cesarz podziwiał polskich szwoleżerów, którzy z brawurą zdobywali kolejne baterie przeciwnika. 2. 'brak rozwagi, bezmyślne narażanie się na niebezpieczeństwo': Brawura młodych kierowców. 3. 'pewność siebie, mistrzostwo i werwa': Aktor grał z brawurą. Aria wykonana z brawurą. Brawura adwokata. wl. bravura 'odwaga, męstwo' BRĄZ l. 'stop miedzi z określonym metalem, np. z cyną, aluminium, ołowiem, krzemem, berylem': Brąz znajduje bardzo różnorodne zastosowania w wielu gałęziach przemysłu, jest też powszechnie stosowany do odlewania pomników. () Epoka brązu 'epoka prehistoryczna następująca po epoce kamienia, a poprzedzająca epokę żelaza, trwająca od ok. 3 tyś. lat p.n.e. do l tyś. p.n.e. (na różnych terenach nieco różnie), w której podstawowym materiałem do wytwarzania ozdób i broni był brąz': 2. 'przedmiot ozdobny wykonany z brązu': Czyścili brązy w sali pałacowej. 3. 'kolor brązowy': Czerwona apaszka z odcieniem brązu. BRĄZOWY l. 'wykonany z brązu': Brązowy naszyjnik, brązowa tarcza. Brązowy medalista 'sportowiec, który zdobył brązowy medal' 2. 'mający kolor taki jak brąz': Brązowa teczka, brązowy mundur. BRĄZOWNICTWO l. 'wyrób przedmiotów z brązu' 2. przen. 'tworzenie wyidealizowanego, "pomnikowego" obrazu jakiejś sławnej osoby' BRĄZOWNIK l. 'rzemieślnik zajmujący się wytwarzaniem przedmiotów z brązu, zwłaszcza przedmiotów ozdobnych': 2. 'ktoś, kto przedstawia znaną, historyczną osobę jako człowieka mającego same zalety, szlachetnego, patriotycznego, nie mającego wad w życiu prywatnym itd.': W swych książkach "Ludzie żywi", "Mary-sieńka Sobieska", a nade wszystko "Brązownicy", Tadeusz Boy-Żeleński podjął zdecydowaną kampanię przeciw tym, którzy chcieliby przedstawić nieprawdziwy, przykrej ony do potrzeb dydaktycznych obraz historii. BRĄZOWAĆ albo BRĄZOWIĆ l. 'pokrywać przedmioty metalowe warstwą brązu - dla ozdoby lub ochrony przed korozją' 2. 'tworzyć wyidealizowany obraz jakiejś znanej, historycznej osoby, przedstawiać ją jako człowieka bez wad': Brązowić narodowych wieszczów, wodzów. Brązowić działaczy opozycji. fr. bronze; brązownik - od tytułu książki Tadeusza Boya-Żeleńskie-'go (1874-1941) "Brązownicy" (1930) BREAK! (czytaj: brejk) 'przerwać! - komenda sędziego ringowego w boksie, nakazująca zawodnikom przerwać na chwilę walkę i rozdzielić się' ang. break (m.in.) 'przerwać' BREAKDANCE (czytaj: brejkdens) 'taniec dyskotekowy lub przedstawienie taneczne z elementami akrobatycznymi i pantomimicznymi, polegającymi na naśladowaniu sposobu poruszania się robota' amer. break-dance, dosłownie 'taniec łamany' 101 BRELOK BRUNCH BRELOK 'mały wisiorek, ozdobny, będący reklamówką jakiejś firmy lub miniaturowym przedmiotem użytkowym, np. małą lampką, nożykiem': Do kluczyków samochodowych przyczepił brelok z zegarkiem i kompasem. fr. breloque BREWE albo BREVE 'krótkie pismo papieskie dotyczące bieżących spraw Kościoła': Brewe to pismo mniej uroczyste niż bulla, zawierające np. papieskie rozstrzygnięcia poszczególnych problemów, dyspensy, odpusty i rozporządzenia. lać. breve 'krótkie' BREWERIE 'awanturowanie się, hałaśliwa kłótnia': Dzieci wyprawiały brewerie. Pijacy urządzają w nocy pod blokiem dzikie brewerie. od wl. braveria 'samochwalstwo' BREWIARZ 'księga zawierająca zbiór obowiązkowych dla duchownego katolickiego modlitw na każdy dzień roku; codzienne modlitwy z tej księgi': Przewracać kartki brewiarza. Odmawiać brewiarz. od łac. breviarium 'skrót' BREZENT 'gruba, nieprzemakalna tkanina, impregnowana gumą': Brezent używany jest m.in. do wyrobu namiotów, plecaków, plandek samochodowych i ubiorów żeglarskich. niem. Presenning lub Persenning, z języka marynarzy BRIE (czytaj: bri) 'miękki, dojrzewający ser o łagodnym smaku, pokryty lekkim nalotem pleśniowym; rodzaj takiego sera': Briejest wytwarzany z pełnego mleka krowiego. Serki brie należy przechowywać w dodatniej temperaturze, do plus 7 stopni Celsjusza. fr. od nazwy regionu Brie w północnej Francji, gdzie zaczęto wytwarzać taki ser BRIEFING (czytaj: brifing) 'rodzaj konferencji, zwłaszcza konferencji prasowej, na której oficjalny przedstawiciel jakiejś instytucji, organizacji informuje o czymś zebranych, instruuje ich w jakiejś sprawie': Na briefingu zwołanym przez bank jego przedstawiciel poinformował dziennikarzy o zaistniałej sytuacji. Rzecznik armii zwołał briefing, aby poinstruować władze okręgu, jak mają się zachować. ang. briefing 'odprawa, informacja, streszczenie sprawy' BROADWAY (wymowa: brodłej) 'centrum życia teatralnego w Stanach Zjednoczonych - ulica przebiegająca wzdłuż Manhattanu w Nowym Jorku, przy której znajdują się teatry, kabarety i wielkie sale koncertowe': Droga tej oryginalnej sztuki na Broadway była druga, o jej sukcesie opowiada się jednak do dziś. BROADWAYOWSKI 'związany z Broadwayem, wystawiany na Broadwayu; także: odznaczający się cechami typowymi dla wystawianych na Broadwayu sztuk - pełen rozmachu, ale popularny i komercyjny': Przedstawienie broadwayowskie. Styl broadwayowski. amer. Boadway BROKAT l. 'jedwabny lub półjedwabny materiał, gruby i ciężki, zdobiony wytłaczanymi wzorami i - niekiedy -złotą lub srebrną nicią': Brokat jest używany m.in. na kosztowne szaty liturgiczne, zasłony i obicia luksusowych mebli. 2. 'środek dekoracyjny w postaci bardzo drobno potłuczonego szkła, mieniącego się różnymi kolorami' niem. Brokat BROKER 'osoba zajmująca się zawodowo pośrednictwem między kupującym a sprzedającym, zwłaszczajeśli chodzi o papiery wartościowe, i pobierająca za to odpowiednią prowizję; makler': Brokerzy przewiduj ą, że popyt na tego typu transakcje będzie coraz większy. ang. broker BROKUŁ inaczej: KAPUSTA SZPARAGOWA 'jednoroczne warzywo, spokrewnione z kalafiorem i podobne do niego, mające zielony kwiatostan': Brokuły hoduje się i przyrządza podobnie jak kalafiory. Jadalne części tej rośliny to zielony kwiatostan, a także pędy i liście. Brokuły mają dużą wartość odżywczą, zawierają m.in. fosfor, potas, wapń i żelazo oraz wiele witamin. wl. broccolo BROM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 35 i masie atomowej 79,904, symbol Br: czerwonobrunatna ciecz o nieprzyjemnym zapachu, rozpuszczalna w wodzie, w przyrodzie występująca jako składnik związków chemicznych': Związki bromu są stosowane m.in. w lecznictwie i technice. BROMKI 'związki chemiczne zawierające brom': Bromki metali są stosowane m.in. przy produkcji leków i wytwarzaniu fotograficznych materiałów światłoczułych (błon, papieru). n.-lać. bromum odgr. bromos 'odór, fetor' BRONCHIT w medycynie 'zapalenie (błony śluzowej) oskrzeli': Bronchit objawia się kaszlem i bólem w piersiach, często towarzyszy mu też uczucie duszności. ang. bronchitis od gr. brónkhos 'tchawica' BRT 'skrót oznaczający pojemność statku brutto w tonach rejestrowych': Symbol BRT był związany z dawną, obowiązującą do lat 80. konwencją mierzenia pojemności statku, określał w tonach pojemność pomieszczeń pod pokładem i nad nim, wliczając w to pomieszczenia kapitana, załogi, siłownię itd. BRT skrót angielski B(rutto) R(egister) T(onage) BRUNCH (czytaj: brancz) 'posiłek podawany gościom w porze południowej, pośredni między śniadaniem a wczesnym obiadem': Na brunch przyrządza się potrawy 102 BRUSHING BUDDA lekkie, chociaż urozmaicone i sycące. Bmnch można podać także w ogrodzie. UWAGA: w tradycji polskiej taki posiłek, na który zapraszano gości, nazywał się proszonym śniadaniem. Używanie w tej funkcji słowa brunch wydaje się snobizmem. ang. brunch (połączenie br- ze słowa: breakfast 'śniadanie' i -unch ze słowa: lunch) BRUSHING (czytaj: braszing) 'zabieg kosmetyczny powierzchniowego oczyszczania skóry twarzy, podczas którego warstwa rogowa naskórka zostaje zniszczona za pomocą specjalnych szczoteczek'. Robić sobie bmshing. ang. brushing od czasownika: to brush up 'oczyszczać szczoteczką' BRUT 'przymiotnik określający smak szampana lub wina musującego: bardzo wytrawny' fr. brut, dosłownie 'prosty, surowy' BRUTTO 'w całości: wraz z opakowaniem, wraz ze wszystkimi dodatkami itp.': Waga towaru brutto, pensja brutto, cena brutto. O Produkt krajowy brutto, skrót PKB, 'wartość wszystkiego, co w danym roku wytworzono w jakimś kraju': Zdaniem niektórych ekonomistów w następnym roku produkt krajowy brutto w Polsce wzrośnie o 4,6%. UBRUTTOWIENIE PENSJI 'przeprowadzona w 1999 r. operacja polegająca na tym, że jako pensję pracownika zaczęto traktować całość pieniędzy, które firma przeznacza na jego etat: te, które są mu wypłacane na rękę, oraz te, które odprowadzane są jako podatek i jako koszty ubezpieczeń społecznych' wl. brutto 'surowy, nieprzetworzony' BRYCZESY 'spodnie dojazdy konnej, do kolan szerokie i bufiaste, od kolan w dół - wąskie, zwykle sznurowane' ang. breeches, liczba mnoga od: breech, pierwotnie 'tyłek' BRYGADA l. 'w wojsku: duży oddział, obejmujący kilka pułków, mogący działać samodzielnie': W walkach o Narwik odznaczyła się Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich. 2. 'w zakładzie pracy: grupa pracowników wykonujących wspólnie jakieś zadania': Z sufitu kapie woda, bo brygada remontowa źle naprawiła dach. 3. 'w policji: wydzielona grupa specjalnie wyszkolonych i wyposażonych funkcjonariuszy, przygotowanych do wykonywania zadań określonego typu': Brygada antyterrorystyczna. Brygada antynarkotykowa. BRYGADIER 'w dawnym wojsku: stopień oficerski niższy od stopnia generała, a wyższy od pułkownika' BRYGADZISTA 'kierownik brygady w zakładzie pracy' fr. brigada z wl. brigata 'oddział zaczepny' BRYKIET 'bryłka sprasowanego materiału drobnoziarnistego, zwykle mająca kształt cegiełki, walca lub kuli, często z dodatkiem palnego lepiszcza': Brykiety węglowe, torfowe. Dorzucić brykietów do pieca. Wyrabiać brykiety. BRYKIETOWAĆ 'zgniatać pod wysokim ciśnieniem materiał drobnoziarnisty, nadając mu formę brykietów': Brykietować miał węglowy. fr. briquette BRYLANT 'oszlifowany diament, zwłaszcza diament mający specjalny szlif brylantowy (zob.), nadający mu szczególny, iskrzący blask': Największy brylant świata, wspaniały Koh-i-noor, należy do brytyjskich klejnotów koronnych. BRYLANTOWY 'zrobiony z brylantu lub brylantów': Brylantowa broszka, brylantowa kolia. () Brylantowy szlif 'kształt nadawany brylantom i innym ozdobnym kamieniom szlachetnym: dwa połączone podstawami ostrosłupy mające bardzo wiele ścian, z których górny jest niższy i ma ścięty wierzchołek' fr. brillant od czasownika: briller 'lśnić, błyszczeć' BRYLANTYNA 'środek do formowania fryzury, natłuszczający włosy, nadający im sztywność i połysk': Na wzór swych dziadków, którzy upiększali fryzury brylan-tyną, młodzi chłopcy zaczęli dziś smarować włosy po-madką. fr. brillantine BRYLOWAĆ 'błyszczeć, wyróżniać się czymś w towarzystwie': Był świetnie ubrany, brylował na spotkaniach inteligencją i doskonałym opanowaniem angielskiego. fr. briller 'błyszczeć' BRYNDZA l. 'miękki ser z niekwaszonego mleka owczego': Bryndza jest wyrabiana głównie przez górali, w południowej Polsce, na Słowacji i w Rumunii, co ma związek z rozpowszechnioną w tych regionach hodowlą owiec, l.przen. 'niedobra, niekorzystna sytuacja': W firmie bryndza, trzeba będzie chyba zacząć szukać nowej pracy. rum. brinza BUCHALTER przestarz. 'urzędnik prowadzący księgi rachunkowe, (dziś) księgowy' BUCHALTERIA 'podliczanie rachunków i sporządzanie zestawień': Pomysł projektu mam już gotowy, została mi jeszcze buchalteria, muszę zrobić wstępne kalkulacje, zaplanować fundusz rzeczowy i osobowy. BUCHALTERYJNY 'związany z buchalteria': Czynności buchalteryjne, zestawienia, księgi buchalteryjne. niem. Buchhalter 'księgowy' BUDDA l. 'przydomek nadany hinduskiemu księciu Sidd-harcie Gautamie, który jako filozof i wędrowny nauczyciel w V w. p.n.e. zaczął głosić prawdy nowej religii -buddyzmu': Legenda głosi, że Budda doznał oświecenia po siedmiu latach poszukiwań, w noc spędzoną pod drzewem figowym. 2. 'w buddyzmie: istota doskonała, która doznała oświecenia': Awalokiteśwara to postać popularnego w buddyzmie boddhisattwy, czyli przy- 103 BUDUAR I BUKOWISKO szłego buddy, który przepełniony litością wędruje po świecie, by nauczać i zbawiać ludzi. BUDDYZM 'religia wywodząca się z nauki Buddy, rozpowszechniona w południowo-wschodniej Azji': Bud-dyzm głosi, że cierpienie jest nieodłączne od życia, a przyczyną owego cierpienia jest pragnienie. Wyzwolić się z cierpienia może ten, kto przez medytację i samodoskonalenie zdoła wygasić w sobie wszelkie pragnienia i osiągnąć nirwanę. BUDDYSTA 'wyznawca buddyzmu': Najwięcej buddystów jest w Azji, w Indiach, Chinach, Japonii i w Tybecie. W Polsce buddyści mają od lat 70. swoje stowarzyszenia. BUDDYJSKI 'związany z buddyzmem': Podstawowe zasady moralności buddyjskiej to nieszkodzenie żadnej istocie i współodczuwanie. sanskr. Buddha 'ten, który się przebudził' BUDUAR 'elegancki, intymny pokój damy, w dawnych, np. dziewiętnastowiecznych, domach znajdujący się najczęściej między salonem a sypialnią': Odpoczywała na rzeźbionej kanapce w buduarze. BUDUAROWY l. 'typowy dla buduaru, podobny do buduaru': Buduarowe meble, buduarowy kącik, l.przen. 'dyskretny, intymny, przypominający rozmowy i kontakty w buduarze': Buduarowe zwierzenia, tajemnice. fr. boudoir, dosłownie 'kąt, w którym się dąsa' BUDŻET (czytaj: budż-żet albo bud-żet) 'zestawienie dochodów i wydatków jakiejś instytucji, przewidywanych w określonym czasie; plan dochodów i wydatków': Miesięczny budżet rodzinny. Budżet miasta na pierwszy kwartał. Przekroczyć budżet. UWAGA: Dziś wyraz: budżet jest używany najczęściej w odniesieniu do rocznych dochodów i wydatków państwa, np.: Jesienią znowu dojdzie do dyskusji w sejmie o budżecie i podatkach. To z pewnością pomniejszy dochody w budżecie. BUDŻETOWY 'budżetu, będący budżetem, składający się na budżet': O Sfera budżetowa 'pracownicy państwowi, opłacani z budżetu państwa' ang. budget BUFFO 'komiczny; wykonujący w operze role komiczne': Bas, tenor buffo. O Opera buffa 'włoska opera komiczna w XVIII w.' wl. buffo 'komiczny' BUFON l. 'nadęty zarozumialec pogardzający innymi': Po północy na bal przybył pan prezes, wyjątkowy bufon, który nawet nie raczył się z nikim przywitać. 2. 'dawniej: zabawna postać w komediach; podrzędny komik' BUFONADA 'śmiechu warte pozerstwo, przechwalanie się czymś lub popisywanie się czymś': Szczeniacka, młodzieńcza bufonada. wl. buffone 'błazen w komediach' od: buffare 'dmuchać, prychać' od czego też dalsze skojarzenia BUFOR l. 'jeden ze zderzaków w lokomotywie lub wagonie: potężny stalowy talerz zamontowany na sprężynie': Przy zestawianiu wagonów słyszeli dźwięk uderzających o siebie buforów, l.przen. 'osoba, państwo, instytucja, rzecz łagodzące konflikty, oddzielające strony sporu': Był przyjacielem obojga i buforem w ich częstych konfliktach. 3. w informatyce 'rodzaj pamięci podręcznej komputera lub innych urządzeń elektronicznych, będącej swoistym "schowkiem" dla pewnej grupy danych': Drukarka ma stosunkowo niewielki bufor, o pojemności 4 KB, do gromadzenia danych spływających z komputera. BUFOROWY 'oddzielający dwie nieprzyjazne względem siebie strony, dwa państwa, dwie armie itd.': Państwo buforowe, strefa buforowa. ang. buffer od: buff (pierwotnie wyraz dźwiękonaśladowczy) BUKINGOWY zob. BUKOWAĆ BUKINISTA l. 'uliczny handlarz książkami': Widząc, że zbliża się deszcz, bukiniści zaczęli przykrywać książki płachtami przezroczystej folii. 2. 'dawniej: sprzedawca starych i używanych książek, antykwariusz' fr. bouquiniste BUKŁAK 'naczynie z zakrętką, służące do przechowywania i przewożenia wody, mleka, wina itd.; dawniej często - skórzany worek z zamknięciem': - Stało się! -rzekł Zagłoba i przytknął do ust bukłak z winem. (Sienkiewicz) tur. bakłak BUKMACHER albo BOOKMACHER (czytaj: bukmacher) 'osoba trudniąca się przyjmowaniem zakładów przed gonitwami konnymi, pojedynkami bokserskimi i niektórymi innymi zawodami sportowymi': Bukmacherzy przyjmowali na niego zakłady w stosunku 5:1. ang. bookmacher BUKOLIKA inaczej: SIELANKA w nauce o literaturze 'utwór, zwykle wierszowany, przedstawiający w wyidealizowany sposób życie pasterzy, rybaków, rolników i uroki wsi': Gatunek bukoliki był chętnie uprawiany w okresie renesansu przez rozmiłowanych w ziemiańskim życiu poetów oraz w sentymentalizmie. BUKOLICZNY inaczej: SIELANKOWY w nauce o literaturze 'związany z bukolikami, taki jak w bukolikach': Literatura bukoliczna. Sceny, motywy bukoliczne. II BUKOWAĆ 'rezerwować miejsce na podróż w określonym terminie, szczególnie na podróż samolotem lub statkiem; także: rezerwować pokój w hotelu': Wykupiłem bilet do Kopenhagi i zabukowałem miejsce w dwuosobowej kabinie na rejs 20 września. ang. to book 'rezerwować' I BUKOWISKO łowieckie 'okres godowy łosi; miejsce, w którym odbywają się gody łosi': W czasie bukowiska 104 BULDOŻER BURSA samce staczają walki o samice. Łosie wyszły na buko-wisko. I BUKOWAĆ 'o łosiach: odbywać gody': Polować na bukujące łosie. od niem. bocken 'być w okresie rui' BULDOŻER 'potężny traktor lub maszyna gąsienicowa z zamocowanym z przodu lemieszem': Buldożery używane są najczęściej do wyrównywania gruntu i burzenia starych domów. ang. bulldozer od czasownika: to bulldoze 'niszczyć, burzyć' BULIMIA 'chorobliwe uczucie głodu, koniecznego do zaspokajania przez jedzenie dużej ilości potraw, usuwanych następnie z żołądka przez wywoływane celowo wymioty; choroba o podłożu psychicznym': Pewne wyniki w leczeniu bulimii można osiągnąć za pomocą grupowej psychoterapii. BULIMICZKA 'dziewczyna lub kobieta chora na buli-mię': Opowiadano, że w pewnym okresie swego życia księżna była bulimiczką. BULIMIK 'chłopiec lub mężczyzna chory na bulimię' z gr. bou limia 'krowi głód' BULION 'mocny, odtłuszczony rosół wołowy, najczęściej podawany na ciepło w filiżankach lub kubkach; także: koncentrat mięsno-warzywny służący do przyrządzania takiego rosołu; kostka tego koncentratu': Zamówiliśmy bulion z żółtkiem. Kostka bulionu. Wrzucił bulion do gorącej wody. fr. bouillon BULLA 'opatrzony pieczęcią dokument, wydawany przez kancelarię papieską w sprawach dużej wagi': "Bulla gnieźnieńska", uważana za najstarszy (tak obszerny) zabytek języka polskiego, to dokument wydany przez papieża Innocentego II ok. 1136 r., zawierający ponad 400 polskich nazw osobowych i miejscowych. "Bulla gnieźnieńska" dochowała się do dziś w postaci kopii, wykonanej przed 1150 r. lać. bulla, pierwotnie 'odcisk pieczęci w metalu, doczepiany do dokumentów' BULWAR l. 'szeroka aleja spacerowa, w centrum miasta lub nad rzeką, jeziorem albo morzem': Bulwary zaroiły się od spacerowiczów. 2. 'trwałe, zwykle kamienne lub betonowe, umocnienie brzegu morza, jeziora lub rzeki': Bulwary Wisły. Bulwary portowe. BULWAROWY l. 'związany z bulwarem': Ławki bulwarowe. l.przen. 'pozbawiony wyższych wartości intelektualnych lub artystycznych, służący tylko rozrywce': Bulwarowe plotki. Prasa bulwarowa. Przedstawienie bulwarowe. BULWARÓWKA 'gazeta bulwarowa lub bulwarowa sztuka teatralna': Bulwarówka "Suń" opisała zabawne perypetie małżeńskie pewnego Brytyjczyka. fr. boulevard z niem. Bollwerk 'wał ochronny' BULWERSOWAĆ 'wzbudzać w kimś nagłe, negatywne uczucia: oburzenie, potępienie, szok': Wiadomość o tym, że dwaj członkowie gangu byli policjantami, zbulwersowała opinię publiczną. Ukazała się bulwersująca informacja o wysokości premii, jakie przyznała sobie dyrekcja tej upadającej firmy. fr. bouleverser BUŁANY 'o maści konia: żółtobrązowy': Butany źrebak. Bułana klacz. BUŁANEK 'koń bułanej maści': Galopować na bułan-ku. Zaprząc bułanka. ukr. bułanyj BUŃCZUK 'dawna turecka i tatarska, a potem też kozacka i polska oznaka władzy: zakończone złotą kulą drzewce, mające u góry poprzeczkę, do której przywiązane były pęki włosia z końskiego ogona; także: samo końskie włosie oprawione w metal, zwykle srebro, złoto lub mosiądz': Buńczuk noszono w czasie wypraw wojennych przed hetmanem polnym i wielkim. Założył szyszak zdobny czerwonym buńczukiem. BUŃCZUCZNY 'pewny siebie i zaczepny': Buńczuczne zapowiedzi. Buńczuczny młodzieniaszek. ukr. bunczuk z tur. BURBON albo BOURBON l. 'członek królewskiej dynastii Burbonów, która panowała (z przerwami) we Francji od 1589 do 1848 r., a w Hiszpanii od 1700 r. do dziś' 2. 'amerykańska whisky wytwarzana z kukurydzy i żyta': Jako aperitif podano nam szklaneczkę burbona. fr. Bourbon; nazwa whisky od okręgu administracyjnego Bourbon w Kentucky, gdzie w XIX w. zaczęto wytwarzać ten alkohol BURGUND 'wino produkowane w Burgundii, w środkowowschodniej Francji, zazwyczaj mające głęboki czerwony kolor': Większość gatunków burgunda to ciężkie wina o wspaniałym smaku. BURGUNDZKI 'związany z Burgundią': Burgundzkie wina. Burgundzkie rolnictwo. od nazwy francuskiej krainy BURLESKA l. 'gatunek literacki i filmowy, obejmujący utwory komiczne, często satyry, odznaczające się połączeniem patosu i pospolitości, przejaskrawieniem pewnych cech, błazenadą i dosadnym dowcipem': Do dziś chętnie oglądane są filmowe burleski Chaplina. 2. 'wesoły utwór instrumentalny, odznaczający się częstymi zmianami dynamiki, wyrazu i innymi kontrastami budowy' BURLESKOWY 'związany z burleską; typowy dla burleski': Burleskowe przedstawienie. Burleskowe gagi. Burleskowe sytuacje. fr. burlesque z wl. burlesce od: burla 'psota, żart' BURSA 'budynek mieszkalny dla uczącej się młodzieży, obecnie najczęściej młodzieży ze szkół średnich': Wraz 105 BURŻUAZJA BY NIGHT z kolegami ze swojej wsi mieszkał w bursie męskiej przy liceum. niem. Bursę BURŻUAZJA l. w historii 'początkowo: mieszczaństwo francuskie w odróżnieniu od stanów społecznych; potem: bogate mieszczaństwo we wszystkich krajach' 2. w ideologii i publicystyce komunistycznej 'bogata warstwa społeczeństwa kapitalistycznego, zwłaszcza właściciele zakładów pracy': Marksiści głosili, że w krajach Zachodu władza jest w rękach burżuazji, zaś tamtejsza demokracja jest zwykłą fikcją. BURŻUJ l. w ideologii i publicystyce komunistycznej 'bogacz, zwłaszcza taki, który żyje z cudzej pracy' 2. 'żartobliwie o zamożnym, wygodnie żyjącym człowieku': Gdy przyjaciele zobaczyli, jak chodzi w jedwabnym szlafroku po swoim ogromnym mieszkaniu, powiedzieli mu z uśmiechem, że stał się burżujem. BURZUAZYJNY w ideologii i publicystyce komunistycznej 'związany z burżuazją - zamożną warstwą społeczeństwa kapitalistycznego; taki, w którym ta warstwa odgrywa kluczową rolę': Burżuazyjne poglądy. Burżuazyjna demokracja. Kraje burżuazyjne. BURZUJSKI w publicystyce komunistycznej 'związany z burżujem, będący własnością burżuja': Burżujskie przesądy. Burżujski pałac. fr. bourgeoisie 'mieszczaństwo' BUS l. 'autobusowy, dla autobusów - napis na przystanku informujący, że jest to przystanek autobusowy, lub na pasie ruchu na ulicy oznaczający, że jest on przeznaczony dla autobusów' 2. 'typ samochodu osobowego przypominającego mały autobus, z miejscami dla 9 lub (nieco) większej liczby pasażerów': Członkowie prezydium zostali z lotniska przywiezieni busem. 3. w elektronice inaczej: MAGISTRALA, SZYNA 'zestaw połączeń i przewodów, łączący (równolegle) różne części komputera i służący do transmisji danych między nimi' ang. bus BUSIDO albo BUSHIDO (czytaj: busido albo buszido) 'kodeks honorowy i moralny samurajów': Kodeks busido zobowiązywał samuraja do bezwzględnej wierności wobec swego pana i zakazywał mu zajmowania się takimi, nieprzystojącymi rycerzowi, zajęciami, jak np. handel i przemysł. jap. bushi 'samuraj', do 'droga' BUSOLA 'to samo, co kompas' wl. bussola, pierwotnie 'mała tulejka (w której jest igła magnetyczna)' BUSZ 'ostre krzewy rosnące w krajach tropikalnych, zwłaszcza w Australii i południowej Afryce, miejscami tworzące trudną do przebycia gęstwinę; nieuprawne, dzikie tereny porośnięte tymi krzewami': Przedzierać się przez busz. Mieszkać w buszu. () Prawo buszu 'prawo silniejszego lub prymitywne, bezwzględne prawo' BUSZMEN 'osoba, która żyje lub pracuje w buszu': Zbliżając się do Pustyni Kałahari, spotykali plemiona busz-menów. ang. bush BUTIK 'niewielki sklep, zazwyczaj z odzieżą szytą w krótkich seriach, eleganckimi wyrobami galanteryjnymi i pamiątkarskimi': Rodzice nie chcieli jej pozwolić na sukienkę z butiku, która była dwa razy droższa od podobnej z domu handlowego. fr. boutique 'sklepik' BUTONIERKA 'dziurka w klapie marynarki lub żakietu, w którą wkłada się coś dla ozdoby': W butonierce miał czerwony goździk. fr. boutonniere BY NIGHT (czytaj: baj najt) 'w nocy': Zaproponował, że pokaże im Warszawę by night. | UWAGA: by night - to wyrażenie bardzo pretensjonalne, || lepiej mówić po prostu: w nocy, nocą. ang. by night 106 C symbol pierwiastka chemicznego: węgiel C cyfra rzymska o wartości 100 c skrót słowa: cetnar (zob.) °C symbol stopnia temperatury w skali Celsjusza, zob. Celsjusza skala ca skrót: circa (zob.) Ca symbol pierwiastka chemicznego: wapń CABERNET (czytaj: kaberne) 'skrócona nazwa: Cabemet Franc lub Cabemet Sauvignon - odmian czarnych winogron oraz odmian czerwonego wina' CABERNET FRANC (czytaj: kaberne fras) 'odmiana czarnych winogron, hodowanych głównie we Francji, w północnych Włoszech, z których produkuje się czerwone wino; także: czerwone wina produkowane z tych winogron': Główne miejsce upraw cabemet franc to dolina Loary. Cabemet franc zaliczane jest do najlepszych win bordoskich. CABERNET SAUVIGNON (czytaj: kaberne sawinią) 'odmiana czarnych winogron, hodowanych w wielu krajach świata, z których produkuje się czerwone wino; także: czerwone wina produkowane z tych winogron': Cabemet Sauvignon są uprawiane m.in. w Hiszpanii, Bułgarii i Kalifornii. fr. cabemet franc, cabemet Sauvignon CABOCLO (czytaj: kaboklo) 'w Brazylii: osoba, której jedno z rodziców lub dalszych przodków było pochodzenia indiańskiego, a drugie było rasy białej lub czarnej' brazylijskie caboclo T. języków indiańskich Kaa-boc 'mający skórę barwy miedzi' CACHE-POT (czytaj: kaszpo) 'ozdobna osłona na doniczkę': Przesadziłam begonię do większej doniczki i wstawiłam ją do pięknego, ceramicznego cache-pot. fr. cache-pot od: cacher 'ukryć', pot 'garnek' CADYK 'przywódca duchowy chasydów (religijno-mi-stycznego ruchu żydowskiego, powstałego w XVIII w.), uznawany za mędrca i cudotwórcę': Cadyk otoczony był powszechną czcią, rozstrzygnięcie każdej ważniejszej sprawy wymagało jego rady. hebr. saddik 'sprawiedliwy' CAFE 'kawiarnia': Napis: cafe - na obskurnej budzie wprowadził zapewne niejednego w błąd, "lokal" w niczym nie przypominał kawiarni, zaś podawano w nim głównie piwo. UWAGA! Cafe to przykład zapożyczenia obcego słowa, które w polszczyźnie nie jest potrzebne. Tę samą funkcję doskonale pełni rodzimy wyraz: kawiarnia, znany i jednoznaczny. Użycie słowa: cafe - to czasem wyraz snobizmu, a czasem po prostu nieświadomości lub niewiedzy. fr. cafe CAFETERIA zob. KAFETERIA CAL l. 'jednostka długości w angielskim systemie miar, równa 25,4 mm': Słynna "czterdziestka piątka przy skroni" z piosenki Leonarda Cohena oznacza rewolwer o średnicy lufy 0,45 cala, czyli ponad 11 mm! W Polsce w calach podaje się rozmiary rur, gwintów i łączników w instalacjach centralnego ogrzewania. 2. 'tradycyjna miara grubości desek, równa 16 mm' CALÓWKA 'deska o grubości 16 mm' niem. Zoil CALLANETICS (czytaj: kalanetiks) 'rodzaj gimnastyki, zawierający zestaw ćwiczeń mięśni, polegający na ich rozciąganiu, żeby przez skurcze i rozkurczę spalić tkankę tłuszczową; stosowany przez kobiety dla wyszczuplenia i ujędrnienia ciała' od imienia (Callan) Amerykanki, która propagowała ten typ gimnastyki CALL GIRL (czytaj: koi gerl) 'prostytutka zgłaszająca się pod numerem telefonicznym': Cali girl zaproponowała mu swą wizytę lub odwiedziny u niej. ang. cali girl, dosłownie 'dziewczyna na telefon' CALVADOS (czytaj: kalwados) 'brandy wytwarzana z destylatu wina jabłkowego': W kuchni francuskiej przyrządza się wiele potraw z dodatkiem calvadosu. fr. Calvados (nazwa firmowa) od nazwy departamentu Calvados w północnej Francji CAŁUN l. 'kawał miękkiego, zazwyczaj czarnego, płótna, którym przykrywa się zwłoki, trumnę lub katafalk': Słynny "Całun turyński" to przechowywane w katedrze w Turynie płótno, na którym jest odcisk ciała człowieka, jak wierzy bardzo wiele osób - ukrzyżowanego Chrystusa. 2. przen. 'zasłona utworzona przez coś, także przez coś niematerialnego': Ziemia spowita całunem mgły. Całun nocy. w dawnej polszczyźnie czałun, potem: całun (mazurzenie), zapewne od dawnego niem. schalune CAMEMBERT zob. KAMEMBERT CAMORRA zob. KAMORRA 107 CAMPARI CASTING CAMPARI (czytaj: kampari) 'ziołowy likier o gorzkawym smaku': Campari podawane jest jako aperitifiub używane do przyrządzania koktajli. wf. Campari (nazwa firmowa) od nazwy mediolańskiej firmy produkującej ten alkohol (i nazwiska właściciela) CAMPING zob. KEMPING CAMPUS zob. KAMPUS CANOE zob. KANOE CANOSSA albo KANOSSA 'włoski zamek, do którego w 1077 r. w pokutnym stroju przybył cesarz Henryk IV, by prosić papieża Grzegorza VII o wybaczenie win i zdjęcie zeń klątwy kościelnej': () pójść (iść) do Canossy 'publicznie ukorzyć się przed kimś, przepraszać kogoś i wyznawać swą winę': Zaklinał się długo, że nie pójdzie do Canossy, ale w końcu zjawił się, by prosić go o wybaczenie. wl. Canossa CAPPUCCINO (czytaj: kapuczino) 'przyrządzona na włoski sposób kawa, podawana z bitą śmietanką lub mleczkiem i czekoladą': Po obiedzie zaproponowała gościom filiżankę cappuccino. wl. cappuccino od słowa: cappuccio 'kaptur' - kawa mająca taki kolor jak habity kapucynów, mnichów z długimi kapturami CAPSTRZYK l. 'ustalony sygnał, np. spokojna melodia grana na trąbce, oznaczający w wojsku i na obozach harcerskich koniec zajęć dziennych i rozpoczęcie ciszy nocnej lub apelu wieczornego': Śpieszył się do obozu, żeby zdążyć przed capstrzykiem. 2. 'uroczysty przemarsz przez miasto oddziałów wojskowych, drużyn harcerskich lub innych organizacji w wieczór poprzedzający jakieś święto z ich udziałem': Wieczorem zebrali się na rynku, żeby obejrzeć capstrzyk drużyn harcerskich. niem. Zapfenstreich 'uderzenie w czop beczki (na znak końca wyszynku, zakończenia imprezy)' CARAVANING zob. KARAWANING CARGO inaczej: FRACHT 'ładunek przewożony statkiem lub samolotem': Ładować, rozładować cargo w porcie. ang. cargo (w nieco szerszym znaczeniu) CARTE BLANCHE (czytaj: kart blansz) 'wolna ręka w działaniu, nieograniczone pełnomocnictwa dane komuś, świadczące o pełnym zaufaniu do tej osoby': Dostałam od prezesa carte blanche, jeśli chodzi o przyjmowanie nowych pracowników. fr. carte blanche, dosłownie 'biała karta', tzn. 'pusta, ale podpisana karta papieru' CARTRIDGE (czytaj: kartridż) 'wymienny pojemnik zawierający jakiś materiał potrzebny do eksploatacji urządzenia elektronicznego; także: kaseta, taśma lub CD-ROM z danymi lub programami zwiększającymi możliwości urządzenia elektronicznego': Cartridge wymienić z atramentem w drukarce. Dokupić czcionki do drukarki na specjalnym cartridge'u. ang. cartridge, dosłownie 'nabój' CASANOVĄ (czytaj: kazanowa lub kasanowa) 'przystojny i szarmancki uwodziciel': W domach z betonu nie ma wolnej miłości, są stosunki małżeńskie oraz akty nierządne, Casanovą tu u nas nie gości, (z piosenki Martyny Jakubowicz) od nazwiska (Giovanniego) Casanovy (1725-1798), włoskiego podróżnika, znanego zwłaszcza ze swych przygód miłosnych CASCO (czytaj: kasko) 'ubezpieczenie środka transportu (nie obejmujące ładunku), zazwyczaj gwarantujące odszkodowanie w przypadku kradzieży oraz uszkodzenia z różnych przyczyn, także uszkodzenia zawinionego przez samego kierującego, pożaru itp.': Agenci przekonywali go, że dopiero po wykupieniu ubezpieczenia cas-co będzie mógł spać spokojnie. niem. Casco-Versicherung' od hiszp. casco 'skorupa, hełm' CASH AND CARRY (czytaj: kesz and keri) 'typ taniego supermarketu, w którym płaci się gotówką pełną sumę za zakupione towary i samodzielnie odwozi je do domu (w przeciwieństwie do sklepów, gdzie można kupować na raty, które towary w cenie zakupu dostarczają odbiorcy itd.)': Ta firma zamierza w Polsce uruchomić sieć wielkich sklepów typu cash and carry. ang. cash and carry, dosłownie 'płać i zabieraj ze sobą' CASH FLOW (czytaj: kesz fioł) w ekonomii 'przepływ gotówki, zwłaszcza gotówkowe wpływy i wydatki w jakiejś firmie': Prognozować cash flow. Dodatni lub ujemny cash flow. Cash flow netto. ang. cash flow od: cash 'gotówka', to flow 'płynąć' CASSIS (czytaj: kasis) 'gęsty likier z czarnej porzeczki': Cassis produkuje się głównie w Burgundii, można go też przyrządzić domowym sposobem. fr. cassis 'czarna porzeczka' CASTING (czytaj: kastink) l. 'obsadzanie aktorów w rolach filmowych, rzadziej w teatralnych, przez dobieranie ich spośród osób zgłaszających się; wyszukiwanie odpowiedniej osoby do jakiegoś programu, wybieranie modelek itp.': Wie pani, myślę, że casting może pomóc w obsadzie ról drugoplanowych, ale rzadko kiedy daje dobre rezultaty, gdy chodzi o role tytułowe. Długo się wahał, czy ma stanąć do castingu -on, znany aktor, niegdyś ulubieniec publiczności. 2. 'spotkanie, przegląd, na którym dokonuje się takiego wyboru': Na casting zgłosiło się niemal dwieście osób, w większości nieprofesjonalistów. To już ósmy dzień castingu, a odtwórczyni roli Zosi ciągle nie mamy. ang. casting 108 CASUS lub KAZUS CELLULITIS CASUS lub KAZUS 'przypadek, zdarzenie; szczególny, charakterystyczny wypadek, zwłaszcza nieprzyjemny': Casus Aleksandra Małachowskiego [pobicie polityka na ulicy przez demonstrantów] powinien być przestrogą dla tych, którzy nie dostrzegają narastającej nietolerancji. tac. casus 'przypadek' CATERING (czytaj: katering) albo KATERING l/przygotowywany przez pracowników naziemnych lotniska, podzielony na porcje, posiłek dla pasażerów samolotu, podawany im w czasie lotu' 2. 'usługa polegająca na zaopatrywaniu w jedzenie i picie konferencji, balów, przyjęć, wesel itd.': Catering? - Oczywiście przyjedziemy do Państwa! Nasi pracownicy przygotują przyjęcie zarówno dla 20, jak i 2000 osób w wybranym przez Państwa miejscu. ang. catering CATINGA (czytaj: katinga) 'las pokrywający wyżynne obszary Ameryki Południowej, składający się z karłowatych drzew i ciernistych krzewów': Catinga występuje głównie na spalonych słońcem, suchych terenach Wyżyny Brazylijskiej. port. caatinga -Ł języków indiańskich caa 'roślinność', tinga 'biały' CAUDILLO (czytaj: kaudiijo) 'w Hiszpanii i krajach hiszpańskojęzycznych: wódz - przywódca polityczny lub dowódca oddziału wojskowego': W czasie wojny domowej generał Franco przyjął tytuł caudiiio. Partyzanci powiedzieli mi, że z caudiiio Sanchezem będę mógł mówić dopiero jutro. CB-RADIO albo RADIO CB (czytaj: s-i bi) 'system lokalnej łączności radiowej na określonej częstotliwości fal krótkich, w którym zazwyczaj wykorzystuje się małe, przenośne radiotelefony': Taksówkarze informowali się przez CB-radioJak można ominąć korki w mieście. ang. skrót: c(itizens) b(and) 'pasmo obywatelskie' CC skrót określenia: corps consulaire - 'korpus konsularny', używany na tablicach rejestracyjnych samochodów. fr. corps consulaire I CD (czytaj: ce-de) skrót określenia: corp diplomatique -'korpus dyplomatyczny' używany na tablicach rejestracyjnych samochodów. II CD (czytaj s-i di) skrót wyrażenia: compact disc 'płyta kompaktowa' (zob. pod hasłem: kompakt). CD-ROM (czytaj: s-i di rom) l.'płyta kompaktowa, na której są zapisane programy komputerowe lub dane, tylko do odczytu': Systemy elektronicznej nawigacji samochodu opierają się m.in. na mapach terenu zapisanych na CD-ROM-ach. 2. 'typ pamięci komputerowej (tylko do odczytu), dla której jako nośnik wykorzystuje się płytę kompaktową': Takie efekty dźwiękowe mogą być wczytywane bezpośrednio z CD-ROM-u. ang. skrót od: Compact Disc - Read Oniy Memory Cd symbol pierwiastka chemicznego: kadm (zob.) Ce symbol pierwiastka chemicznego: cer (zob.) CEDENT, CEDOWAĆ zob. pod hasłem CESJA CEKIN 'mały, błyszczący krążek z metalu, naszywany dla ozdoby na stroje ludowe, balowe itd.': Haftowany gorset z cekinami. Czarna suknia balowa, błyszcząca cekinami. w!, zecchino 'wenecka złota moneta' CELEBRACJA albo CELEBRA l. 'robienie czegoś w bardzo poważny i uroczysty sposób': Dworska etykieta wymagała celebracji gestów, stów i zachowań. Prezes okazał się wesołym, bezpośrednim człowiekiem i przeszedł do rzeczy bez zbędnej celebry. 2. 'uroczyste odprawienie mszy lub innego obrzędu religijnego; msza święta': Celebracja mszy świętej, celebracja wspólnej modlitwy. Spotkanie zakończyła uroczysta celebra. CELEBRANT albo CELEBRANS 'duchowny odprawiający mszę, prowadzący procesję lub inne obrzędy religijne': Celebrant zbliżył się z ministrantami do ołtarza. CELEBROWAĆ l. 'robić coś uroczyście i z wielką powagą': Dziwaczne było dla niego to, że nowi znajomi celebrują wszystkie niemal codzienne czynności, zaś do niedzielnego obiadu zasiadają z takim namaszczeniem, jakby to były uroczystości koronacyjne. 2. 'odprawiać uroczyście nabożeństwo lub inny obrzęd religijny': Biskup celebrował uroczyste nabożeństwo żałobne. Msza pontyfikalna celebrowana przez papieża. CELEBRACYJNY l. 'uroczysty i poważny': Celebra-cyjne powitanie. Celebracyjny styl. 2. 'związany z celebracją religijną': Strój celebracyjny. fr. celebration od łac. czasownika: celebrare 'uroczyście, tłumnie obchodzić' CELIAKIA 'choroba niemowląt i dzieci, która polega na uczuleniu, alergii na gluten - składnik zawarty w ziarnach czterech zbóż; powoduje to konieczność stosowania specjalnej diety': Sklepy sprzedające produkty bezglutenowe dla dzieci chorych na celiakię były wówczas rzadkością. Celiakia ustępuje najczęściej w okresie dojrzewania. od łac. coeliacus 'cierpiący na biegunkę' CELIBAT l. 'zasada nakazująca, by się nie żenić; stan cywilny polegający na nieżenieniu się': Przestrzegać celibatu. Celibat obowiązuje duchownych niektórych wyznań, m.in. księży katolickich. 2. 'brak kontaktów seksualnych': Powiedział nam, że odkąd rozstał się z Magdą, żyje w celibacie. lać. caelibatus 'bezżeństwo' CELLULITIS (czytaj: celulitis) albo CELLULIT 'defekt kosmetyczny w postaci zniekształconej, grudkowatej tkanki tłuszczowej, występującej najczęściej tuż pod skórą ud i pośladków kobiet': Skóra w miejscach występowania cellulitisu przypomina skórkę pomarańczy. 109 CELSJUSZA SKALA CENTROLEWICA Niezbędnym zabiegiem wspomagającym walkę z cellu-litisem są masaże. Ich skóra jest wprost idealna, aby reklamować preparaty przeciwko cellulitowi. fr. cellulite od łac. cellula 'komórka' CELSJUSZA SKALA 'skala temperatury, w której O stopni to temperatura topnienia lodu, zaś 100 stopni to temperatura wrzenia wody': Skala Celsjusza jest powszechnie stosowana w Europie kontynentalnej. Amerykanie i Anglicy oprócz niej posługują się często także skalą Fa-hrenheita. CELSJUSZ, symbol °C, 'w skrócie: stopień w skali Celsjusza': Tej zimy w Suwałkach odnotowano minus 30 stopni Celsjusza. od nazwiska (Andersa) Celsiusa (1701-1744), szwedzkiego astronoma i fizyka CELULOID 'przezroczyste, łatwo palące się i topiące tworzywo sztuczne wytwarzane na bazie celulozy': Celuloid jest wykorzystywany do wytwarzania galanterii, zabawek, osłon, dawniej również robiono z niego taśmę filmową. CELULOIDOWY 'wykonany z celuloidu': Celuloidowa szybka. niem. Zelluloid od: Zellulose 'celuloza' CELULOZA inaczej: BŁONNIK 'związek organiczny o wzorze CeHn, będący podstawowym składnikiem komórek roślin, który nadaje im wytrzymałość i elastyczność': Celuloza, otrzymywana na skalę przemysłową z drewna, jest podstawowym surowcem do produkcji papieru, jest też wykorzystywana w wielu innych dziedzinach, m.in. w produkcji niektórych tworzyw sztucznych i materiałów wybuchowych. CELULOZOWY 'związany z celulozą; wytworzony z celulozy': Przemysł celulozowy. Wata celulozowa, włókno celulozowe. niem. Zellulose od łac. cellula 'komórka' CENTAUR (czytaj: centałr) 'w mitologii greckiej: istota o ciele konia, w miejscu szyi i łba mająca tułów, ręce i głowę mężczyzny': Ci centaurowie, półludzie, półkonie wiedli życie dzikie, na łowach i rozbojach. Karmili się surowym mięsem i łatwo się upijali. (Parandowski) lać. Centaurus z gr. Kentauros CENTRA inaczej: DOŚRODKOWANIE 'w grach zespołowych, zwłaszcza w piłce nożnej: zagranie piłki ze skrzydła na środek, pod bramkę przeciwnika': Po znakomitej centrze skrzydłowego Kowalskiego uderzył piłkę głową i zdobył gola. CENTROWAĆ inaczej: DOŚRODKOWYWAĆ 'w grach zespołowych, zwłaszcza w piłce nożnej: zagrać piłkę ze skrzydła na środek boiska, pod bramkę przeciwnika': Centrował za wysoko i żaden z jego kolegów nie zdołał odebrać piłki. od słowa: centrum CENTRALIZACJA 'skupienie czegoś i podporządkowanie tego jednemu kierownictwu w wyniku określonych posunięć administracyjnych, zwłaszcza skupienie władzy państwowej w centralnych organach rządowych': Centralizacja kapitału. Centralizacja zaopatrzenia. Przedstawiciele organów terenowych i samorządów lokalnych skarżyli się, że ograniczenie ich praw do dysponowania własnym budżetem prowadzi do ponownej centralizacji państwa, zarówno w ekonomicznym, jak i politycznym wymiarze. CENTRALIZOWAĆ 'skupiać coś i podporządkowywać to jednemu kierownictwu, zwłaszcza skupiać władzę państwową w rękach organów centralnych, ograniczając uprawnienia władzy terenowej i samorządowej': Centralizować środki produkcji. Scentralizować zarządzanie skomplikowanym przedsięwzięciem. Centralizować system rządów. Scentralizowane struktury związkowe. CENTRALIZM 'sposób zarządzania państwem, jakąś instytucją lub organizacją, polegający na tym, że organy terenowe i organy niższego stopnia są całkowicie podporządkowane organowi centralnemu': Silnie rozbudowany w Polsce przed 1989 r. centralizm polegał na tym, że o wszystkich ważniejszych sprawach partii komunistycznej i państwa decydowało wąskie grono osób z Biura Politycznego Komitetu Centralnego PZPR. CENTRALISTA 'zwolennik centralizmu': Ministrowi zarzucano, że odkąd objął swój urząd, stał się centralistą i ogranicza wpływ lokalnego samorządu na działania policji w poszczególnych gminach. fr. centralisation od łac. centralis 'środkowy' CENTRO- cząstka o znaczeniu 'centrum', dodawana do rzeczowników i przymiotników odnoszących się do polityki i oznaczająca, że tak nazywane ugrupowania są połączeniem sił określanych drugim członem złożenia (prawicowych, lewicowych) i sił politycznego centrum, np. centroprawica, centrolewicowy od łac. centrum 'środek' CENTROLEWICA 'sojusz partii lewicowych i centrowych, mający na celu doraźną lub stałą współpracę polityczną, zwłaszcza wspólne wystąpienie w wyborach lub współdziałanie w parlamencie': Rządy centrolewicy. Posłowie centrolewicy. CENTROLEWICOWIEC 'poseł należący do którejś z partii lewicowych lub centrowych, wchodzących w skład sojuszu': Centrolewicowcy gorąco protestowali przeciwko planowanej ustawie. CENTROLEWICOWY 'związany z centrolewicą': Centrolewicowy rząd. Centrolewicowi politycy. CENTROLEW 'zawiązany w 1929 r. sojusz 6 partii lewicowych i centrowych, którego celem była demokratyzacja życia w Polsce międzywojennej': Centrolew nie uzyskał większości parlamentarnej w wyborach w 1930 r. i na początku następnego roku został rozwiązany. złożenie cząstek: centro- i lew(ica) 110 CENTROPRAWICA CENZURKA CENTROPRAWICA 'sojusz partii prawicowych i centrowych, mający na celu doraźną lub stałą współpracę polityczną, zwłaszcza wspólne wystąpienie w wyborach lub współpracę w parlamencie': Program wyborczy centro-prawicy. Rządy centroprawicy. CENTROPRAWICOWIEC 'poseł należący do którejś z partii prawicowych lub centrowych, wchodzących w skład sojuszu': Polityk krytykował udział centroprawicowców w związkowym proteście. CENTROPRAWICOWY 'związany z centroprawicą': Koalicja centroprawicowa. Centroprawicowa prasa. złożenie cząstki: centro- i słowa: prawica CENTRUM l. 'środkowa część czegoś, zazwyczaj odznaczająca się największym nasileniem związanych z tym cech': Centrum wydarzeń. Centrum opadów deszczu. Centrum miasta. 2. 'miejsce, w którym koncentruje się jakieś działanie lub jakaś działalność, które jest ich ośrodkiem': Centrum komunikacyjne, handlowe, rozrywkowe. Centrum zarządzania, dowodzenia. Centrum kontroli lotów. Centrum prasowe. 3. 'ugrupowania polityczne opowiadające się za programem umiarkowanym, zazwyczaj zajmujące ławy w środkowej części sali sejmowej, między lewicą a prawicą; także: umiarkowana grupa działaczy jakiejś partii, zajmująca stanowisko pośrednie między reformatorami a konserwatystami': Nową koalicję stworzą partie centrum i partie prawicowe. CENTRYZM 'poglądy polityczne członków partii centrum; skłanianie się ku takim poglądom': "Radykalni działacze zarzucali im centryzm i chwiejność poglądów. CENTRYSTA 'członek ugrupowania należącego do centrum; zwolennik centryzmu': Klub parlamentarny centrystów. CENTROWY 'związany z centrum - najczęściej z ugrupowaniami politycznymi o umiarkowanym programie': Rząd centrowy. Polityk centrowy. Centrowe stanowisko. CENTRYCZNY 'położony wokół centrum lub skierowany do centrum - środka czegoś': Centryczny układ arterii komunikacyjnych miasta. lać. centrum 'środek' I CENTURIA inaczej: TYSIĄCZNIK 'roślina z rodziny goryczkowych o różowych kwiatkach i jajowatych liściach, rosnąca w Polsce na łąkach i pastwiskach': Centuria to ziele o gorzkim smaku; wyrabia się z niej niektóre lekarstwa do leczenia przewodu pokarmowego. n.-lac. centaurium umbellatum II CENTURIA l. 'w starożytnym Rzymie: najmniejsza jednostka wojskowa, wchodząca w skład legionu, licząca (początkowo) 100 żołnierzy': Centuria w wojsku rzymskim była odpowiednikiem plutonu we współczesnych armiach. 2. 'w starożytnym Rzymie: jednostka podziału ludności, licząca 100 osób' CENTURION inaczej: SETNIK 'w starożytnym Rzymie: dowódca centurii': Centurion grzmiącym głosem wzywał legionistów do ponowienia ataku. tac. centuria, centurio od: centum 'sto' CENZURA l. 'kontrola treści książek, gazet, filmów, programów radiowych, estradowych itd., zazwyczaj prowadzona pod kątem politycznym lub obyczajowym; także: instytucja, która prowadzi taką kontrolę': Cenzura państwowa, cenzura kościelna. Domagać się zniesienia cenzury. Cenzura nie zezwoliła na rozpowszechnianie filmu zawierającego ostre sceny erotyczne. Cenzura skonfiskowała nakład książki. () Cenzura prewencyjna 'cenzura jakichś publikacji przed ich ukazaniem się, której efektem jest zezwolenie na upowszechnianie lub zakaz upowszechniania' <) Cenzura represyjna 'cenzura publikacji po ich ukazaniu się, której efektem może być wymierzenie kary osobom odpowiedzialnym za upowszechnianie treści niezgodnych z prawem' 2. przen. 'kontrola treści prywatnych pism, rozmów, wystąpień jakiejś osoby w wąskim gronie': Z upodobaniem zajmowała się cenzurą korespondencji swego sławnego męża.<) Cenzura towarzyska 'surowa kontrola zachowań jakiejś osoby przez grupę, w której przebywa, i potępianie ich, jeżeli uznaje sieje za niewłaściwe z jakiegoś względu' 3. 'w prawie kościelnym: kara polegająca na pozbawieniu kogoś praw do przyjmowania sakramentów lub kara wymierzana duchownym, polegająca na zawieszeniu ich w czynnościach' CENZOR l. 'urzędnik przeprowadzający kontrolę treści książek, gazet, filmów itd.': Za czasów PRL cenzorzy podejmowali decyzje, czy dopuścić coś do rozpowszechniania, posługując się specjalną księgą zawierającą szczegółowe wytyczne: co i jak można napisać, powiedzieć lub pokazać. 2. przen. 'osoba, która kontroluje treść pism prywatnych, rozmów, wystąpień, a nawet zachowań innej osoby': Matka była cenzorem jej listów. 3. 'w starożytnym Rzymie: wysoki urzędnik państwowy, wybierany co 5 lat, którego obowiązki (nieco różne w różnych epokach) obejmowały m.in. przeprowadzanie spisów ludności, szacowanie majątku obywateli, kontrolę przestrzegania obyczajów i moralności' CENZUROWAĆ l. 'przeprowadzać cenzurę publikacji': Cenzurować filmy, czasopisma, książki, l. przen. 'kontrolować czyjeś prywatne pisma, rozmowy, zachowania itd.': Cenzurować czyjeś opinie, postawy. Być na cenzurowanym 'być przedmiotem czyjejś krytycznej uwagi': Michał, po "wyczynach" na zimowisku, był u wszystkich nauczycieli na cenzurowanym. CENZURALNY l. 'związany z cenzurą - kontrolą publikacji, filmów i widowisk': Ograniczenia cenzuralne. Restrykcje cenzuralne. 2. 'nienaruszający norm obyczajowych, przyzwoity': Ze względu na obecność w towarzystwie starszych pań opowiadał tylko cenzuralne dowcipy. lać. caensura 'urząd cenzora' CENZURKA przestarz. 'świadectwo szkolne': Dziadek wspominał dzień, w którym otrzymał pierwszą cenzur- 111 CENZUS CERTYFIKAT kę. <) Wystawiać komuś cenzurki 'natrętnie oceniać czyjeś zachowania, traktując go jak uczniaka': od:cenzura CENZUS l. 'kwalifikacje, które trzeba mieć, albo warunki, które trzeba spełniać, by korzystać z określonych uprawnień lub przywilejów': Cenzus wykształcenia, wieku. Cenzus majątkowy. Przy rozdziale tego stypendium u-względnia się cenzus naukowy i cenzus wieku: otrzymać je może pracownik ze stopniem doktora, który nie ukończył 40. roku życia. 2. 'w starożytnym Rzymie: dokument zawierający listę obywateli i posiadanego przez nich majątku, sporządzony przez cenzora' tac. census CER 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 58 i masie atomowej 140,12, miękki, srebrzysty metal, symbol Ce': Cer jest stosowany jako uszlachetniający dodatek stopowy aluminium, jego związki są też wykorzystywane w przemyśle i medycynie. n.-lac. cerium od nazwy planetoidy Ceres CERAMIDY 'jeden z rodzajów tłuszczów, występujących w tkankach ludzkich, m.in. w skórze; uzyskane sztucznie są składnikiem wielu preparatów kosmetycznych, gdyż zapewniają poprawę stanu skóry, włosów itd. przez odbudowę osłabionych więzi międzykomórkowych': Kremy z ceramidami poprawiają stan skóry odwodnionej. Odżywka do włosów z ceramidami. fr., ang. ceramides CERAMIKA 'technika formowania i wypalania rozmaitych przedmiotów użytkowych z gliny; dział rzemiosła i przemysłu zajmujący się wytwarzaniem takich przedmiotów': Ceramika była znana już w epoce kamienia. Specjaliści w zakresie ceramiki. 2. 'przedmioty z wypalanej gliny': Ceramika artystyczna, zdobiona, użytkowa. Firma oferuje ceramikę budowlaną: cegły, dachówki i płytki po zniżonych cenach. CERAMIK 'osoba zajmująca się zawodowo wytwarzaniem przedmiotów z wypalanej gliny': Inżynier ceramik. CERAMICZNY l. 'związany z techniką wytwarzania lub produkcją przedmiotów z wypalanej gliny': Wydział ceramiczny na uczelni technicznej. Farby ceramiczne. Surowce ceramiczne. Przemysł ceramiczny. 2. 'zrobiony z wypalanej gliny': Ceramiczna miseczka. fr. ceramique z gr. keramike (techne) 'garncarstwo' CERBER l. 'w mitologii greckiej: ogromny pies o trzech głowach, pilnujący wejścia do Hadesu': Przeprawione na drugi brzeg dusze zbierają się w gromadkę, struchlałe i drżące. Bo oto wychodzi naprzeciw Kerberos (Cerber), potworne psisko o trzech paszczach. (Parandowski) 2. przen. 'groźny strażnik': U wejścia do knajpy stał ochroniarz, ponury cerber, który niechętnie nas przepuścił. gr. Kerberos CEREMONIA l. 'ustalony zbiór uroczystych czynności i zachowań, które wykonywane są w określonych sytuacjach na znak dokonania pewnego symbolicznego aktu': Ceremonia odsłonięcia pomnika. Ceremonia zaślubin. Ceremonie kościelne. Ceremonie koronacyjne, l. przen. 'codzienna czynność wykonywana w sposób przesadnie uroczysty': Ceremonia picia kawy. CEREMONIAŁ l. 'zbiór reguł jakiejś ceremonii, określający sposób zachowania jej uczestników, kolejność poszczególnych czynności itd.': Ceremoniał koronacji, audiencji papieskiej. Ceremoniał przyjęć dyplomatycznych. 2. 'to samo co ceremonia (w l. znaczeniu)': Ceremoniał wodowania statku dobiegł końca. CEREMONIALNY l. 'związany z ceremonią, wymagany przez ceremoniał': Ceremonialny toast. Ceremonialny strój. 2. 'wynikający z reguł grzecznościowych, a nie z naturalnej potrzeby; także: sztywny, oficjalny': Ceremonialna wizyta. Ceremonialne gesty. Złożyli nam bardzo ceremonialne gratulacje. CEREMONIE 'zachowania mające przesadnie uroczystą lub ugrzecznioną formę': Z wielkimi ceremoniami sadzała gości za stołem. Ze mną nie musisz robić takich ceremonii. lać. caeremonia 'obrzęd religijny' CERKIEW l. 'budynek świątyni chrześcijańskiej obrządku wschodniego: prawosławnej lub greckokatolickiej': Cerkiew murowana, drewniana. Chodzić na nabożeństwa do cerkwi. 2. 'Kościół prawosławny lub greckokatolicki jako organizacja wyznaniowa': Cerkiew prawosławna. Cerkiew rosyjska, grecka, bułgarska. Przedstawiciel cerkwi przemawiał w rosyjskiej Dumie. CERKIEWNY 'związany z cerkwią - budynkiem świątyni lub organizacją kościelną': Cerkiewne ikony. Cerkiewna architektura. Cerkiewna liturgia. CERKIEWNOSŁOWIAŃSKI inaczej: STARO-CER-KIEWNO-SŁOWIAŃSKI 'napisany, odprawiany w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, związany z tym językiem': Zabytki cerkiewnosłowiańskie, liturgia cer-kiewnosłowiańska. Autorzy cerkiewnosłowiańscy. słowiańskie cerkiew, pierwotnie: cerky, być może z niem. Kirche CERTYFIKAT 'dokument potwierdzający coś: czyjeś umiejętności w pewnym zakresie, wysoką jakość pewnego produktu, spełnianie przez urządzenie norm technicznych lub norm bezpieczeństwa itd.': Po ukończeniu kursu języka angielskiego otrzymał certyfikat. Statek nie miał certyfikatu bezpieczeństwa pożarowego. Po wpłaceniu pieniędzy do kasy urzędniczka banku wydała mu certyfikat depozytowy. CERTYFIKOWANY 'najczęściej o jakości jakiegoś wyrobu lub o spełnianiu przezeń norm technicznych, bezpieczeństwa itd.: potwierdzony specjalnym dokumentem': Certyfikowane prądnice. Certyfikowany system łączności. ang. certificate, słowo o szerokim znaczeniu 'świadectwo, zaświadczenie, dowód, nawet - zezwolenie' 112 CESARZ CHAN CESARZ 'tytuł władcy w niektórych, zwłaszcza wielkich, państwach o ustroju monarchicznym; władca noszący taki tytuł': W 1804 r. Napoleon Bonaparte koronował się na cesarza. Cesarz Otton III na Zjeździe Gnieźnieńskim w roku 1000 uznał władzę Bolesława Chrobrego i niezależność Polski. CESARZOWA l. 'żona cesarza': Zabawiał cesarzową opowieściami o życiu na prowincji. 2. 'kobieta, która jest cesarzem, która sprawuje faktyczną władzę w cesarstwie': Cesarzowa Katarzyna II postawiła królowi i sejmowi polskiemu twarde warunki. CESARZEWICZ 'syn cesarza': Do dziś nie jest w pełni wyjaśniona śmierć Franciszka Bonapartego, cesarzewi-cza, syna Napoleona I. I CESARSTWO l. 'państwo - zwykle wielkie - o ustroju monarchicznym, którego władcą jest cesarz': Cesarstwo rzymskie, bizantyjskie, rosyjskie. 2. 'ustrój monarchicz-ny, w którym władca nosi tytuł cesarza': Wprowadzić cesarstwo. Restytucja cesarstwa. II CESARSTWO 'cesarz i jego żona': Oboje cesarstwo byli w sali jadalnej. CESARSKI 'związany z cesarstwem lub z cesarzem': Cesarskie wojska, urzędy. Cesarska godność. Cesarski pałac. () Cesarskie cięcie 'operacja położnicza, polegająca na przecięciu brzucha rodzącej i wydobyciu tą drogą dziecka': Cesarskie cięcie jest stosowane wówczas, gdy z jakichś względów normalny poród nie jest możliwy. nie/n. Casarodp.-fac. caesar(od: Caesar, rodowego nazwiska Gaju-sza Juliusza Cezara 100-44 p.n.e.) CESJA wprawie 'zrzeczenie się przez jedną osobę na rzecz drugiej jakichś praw, zazwyczaj praw o charakterze majątkowym': Cesja majątku, cesja wierzytelności. Dokonać cesji u notariusza. () Cesja terytorium 'odstąpienie jakiegoś terytorium przez jedno państwo drugiemu państwu na podstawie umowy między nimi' CEDOWAĆ w prawie 'przekazywać komuś prawa do czegoś, zwłaszcza prawa majątkowe': Postanowił scedować na dzieci cały swój majątek. Scedował na rzecz wspólnika swoje udziały w firmie. CEDENT w prawie 'ten, kto odstępuje swoje prawa do czegoś': Cedent podpisał dokumenty jako pierwszy. CESJONARIUSZ wprawie 'osoba, która nabywa prawa do czegoś w wyniku cesji': Cesjonariuszami byli przyjaciele i członkowie rodziny. lać. cessio 'ustąpienie' C'EST LA VIE! (wymowa: selawi) 'takie jest życie! -stwierdzenie, którym najczęściej komentuje się niekorzystne zdarzenia życiowe lub informacje o nich, wyrażając przy tym zgodę na to, co jest, a często także rezygnację i smutek': W kwietniu się rozstali, a już w czerwcu brała ślub z innym - c'est la vie! Gdy byłem u szczytu sławy, miałem mnóstwo przyjaciół, kochali mnie wszyscy; teraz zostałem sam - c'est la vie! fr. c'est la vie! CETNAR 'dawna jednostka wagi, różna w zależności od kraju': W Polsce i w Niemczech l c odpowiadał 50 kg, w Austrii i Szwajcarii - 100 kg, zaś w niektórych krajach anglosaskich (używany do dziś) cetnar to 100 funtów. niem. Zentner od łac. centenarius 'składający się ze stu' CEZ 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 55 i masie atomowej 132,905, symbol Cs: lekki, miękki metal o srebrzystej barwie': Cezjest używany m.in. przy produkcji fotokomórek i w medycynie, jego związki są też stosowane do wypełniania lamp elektronowych. CEZOWY 'związany z cezem lub jego związkami': Sole cezowe. Bomba cezowa 'używany w medycynie aparat do naświetlania chorych tkanek promieniami gamma wytwarzanymi przez izotop cezu': Bomba cezowa jest używana przy zwalczaniu raka. n.-lać. caesium CEZAR 'tytuł cesarzy w starożytnym Rzymie, zwłaszcza cesarzy od Oktawiana Augusta (63 p.n.e.-14 n.e.) do Hadriana (76-138); cesarz rzymski noszący ten tytuł': Profesor wymieniał różnice między Rzymem w czasach republikańskich a Rzymem cezarów. Neron, jako cezar, odznaczył się okrucieństwem i łamaniem prawa, najbardziej pamiętny jego czyn to wywołanie w 64 r. ogromnego pożaru Rzymu, za który winą obarczył chrześcijan. p.-lać. caesar (od: Caesar, rodowego nazwiska Gajusza Juliusza Cezara 100-44 p.n.e.) CEZURA l. 'przełomowe zdarzenie lub zmiana, które dzielą dzieje czegoś lub czyjeś życie': Zdaniem historyka podstawowa dla historii II wojny światowej jest cezura bitwy pod Kurskiem w lecie 1943 r.: to tam, a nie pod Stalingradem, ostatecznie złamana została ofensywna siła armii hitlerowskiej. 2. w nauce o literaturze 'sytuacja, gdy w wierszu sylabotonicznym przedział między wyrazami przecina stopę rytmiczną' lać. caesura 'cięcie' Cf symbol pierwiastka chemicznego: kalifom (zob.) CHA-CHA zob. CZA-CZA CHAMPION (czytaj: czempion) albo CZEMPION 'mistrz, zwłaszcza aktualny, w jakiejś dyscyplinie sportu': Któryś z dzisiejszych championów zapragnął zmierzyć się ze mną. Na spotkanie przybyli niemal wszyscy czem-pioni lekkoatletyczni. ang. champion CHAN 'w historii: tytuł niektórych wschodnich władców, zwłaszcza tatarskich i mongolskich; także: władca noszący ten tytuł': 10 lipca 1649 r. wojska kozackie pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego i tatarskie pod dowództwem chana Islama Gireja obiegły Zbaraż. CHANAT 'w historii: państwo rządzone przez chana; władza chana': Chanat krymski, chanat turkiestański. Objąć chanat. tur. chan 113 CHANGE MONEY CHARYZMAT albo CHARYZMA CHANGE MONEY (czytaj: czejndż many) 'wymiana pieniędzy - napis na kantorach, okienkach bankowych itd., informujący, że można w nich dokonać wymiany jednej waluty na inną': W latach 70. i 80., gdy oficjalna sprzedaż dolarów lub marek po kursie odzwierciedlającym ich prawdziwą wartość była niemożliwa, pod wieloma bankami stali panowie, szepczący klientom w swoim dziwnym dialekcie: "cinć many". Od tego wzięła się ich nazwa - cinkciarze. ang. change money CHANSON (czytaj: szasą) 'pieśń francuska, pierwotnie śpiewany poemat opiewający bohaterów, potem ballada trubadurów, zazwyczaj opowiadająca o nieszczęśliwej miłości lub przygodach rycerzy, obecnie piosenka śpiewana przy akompaniamencie gitary albo fortepianu, o miłości i życiu, sentymentalna lub satyryczna': Chętnie słuchał poezji śpiewanej i refleksyjnych, czasem gorzkich, a czasem śmiesznych chanson Charlesa Azna-voura. CHANSONS DE GĘSTE (czytaj: szasą de żest) w nauce o literaturze 'pieśni o czynach - francuskie średniowieczne eposy opiewające bohaterskie czyny rycerzy': Na przykładzie najsłynniejszej z francuskich chansons de gęste - "Pieśni o Rolandzie" - omawiali średniowieczny ideał rycerza. fr. chanson 'pieśń' z łac. cantio 'śpiew' CHAOS l. 'stan, w którym między elementami pewnej całości nie ma porządku i funkcjonowanie tej całości, zamiast przejawiać prawidłowość i regularność, jest przypadkowe i trudne do przewidzenia': Wojenny chaos. Chaos w gospodarce. Chaos na drogach. W czyjeś poczynania wkrada się chaos. Coś pogrąża się w chaosie. 2. 'w mitologii i filozofii greckiej: początkowy stan bezładu, z którego wyłonił się uporządkowany świat': <) Chaos deterministyczny w fizyce i współczesnej filozofii 'nieprzewidywalne, nieuporządkowane zachowanie się deterministycznych układów fizycznych, które, choć dają się opisać równaniami matematycznymi, są tak skomplikowane, że każda bardzo niewielka zmiana początkowa może prowadzić do najzupełniej odmiennych skutków w ich przebiegu': Wielu współczesnych fizyków uważa, że chaos deterministyczny jest zjawiskiem powszechnym, dotyczącym zarówno gry w bilard, jak i zjawisk atmosferycznych, pracy ludzkiego serca, a także ruchów gwiazd w galaktyce. CHAOTYCZNY 'taki, który odznacza się chaosem: nieuporządkowany i bezładny': Chaotyczna dyskusja. Chaotyczna gra piłkarzy. gr. chaos 'ciągnąca się w nieskończoność przestrzeń, pełna mgly i mroku' CHARAKTERYZACJA l. 'zmienianie wyglądu aktora za pomocą specjalnego makijażu i innych środków, mające na celu upodobnienie go do granej postaci': Rola wymagająca długiej charakteryzacji. Poprawiać charakteryzację. 2. 'środki używane do nadawania aktorowi wyglądu granej przez niego postaci: szminka, farby, peruka, maska plastyczna itd.': Powoli nakładała charakteryzację przed lustrem. Poznali go dopiero wtedy, gdy pozbył się charakteryzacji. CHARAKTERYZATOR 'osoba zajmująca się zawodowo charakteryzacją aktorów i osób występujących publicznie': W teatrze zatrudniono nowego charaktery -zatora. CHARAKTERYZATORNIA 'pomieszczenie do charakteryzacji': Proszę przejść do charakteryzatomi, tam przygotują pana do występu przed kamerami. CHARAKTERYZATORSKI 'związany z charakteryza-torem': Czynności charakteryzatorskie. Umiejętności charakteryzatorskie. I CHARAKTERYZOWAĆ 'zmieniać cechy wyglądu aktora, by upodobnić go do granej postaci': Charakteryzować kogoś przed spektaklem. Aktorzy ucharakte-ryzowani na włóczęgów. II CHARAKTERYZOWAĆ 'opisywać charakterystyczne cechy jakiejś osoby lub rzeczy': Uczniowie charakteryzowali bohaterów powieści Sienkiewicza. W kilku zdaniach scharakteryzował zalety użytkowe nowego samochodu. fr. caracteriser od gr. charakter 'cecha, znamię' CHARGE D'AFFAIRES (czytaj szarże dafer) 'dyplomata stojący na czele placówki zagranicznej, akredytowany przy ministrze spraw zagranicznych (a nie przy głowie państwa), niższy rangą od ambasadora i posła': Przyjął ich charge d'affaires ambasady holenderskiej. Pełniła wówczas funkcję charge d'affaires w Buenos Aires. fr. charge d'affaires, dosłownie 'obciążony sprawami'; 'pełnomocnik dyplomatyczny' CHARME (czytaj: szarm) 'wdzięk, czar': Wszyscy byli oczarowani, podziwiali dystynkcję Małgorzaty, jej takt i chamie. Uważał, że stary Wiedeń miał zupełnie wyjątkowy chamie. fr. chamie CHARYTATYWNY 'dobroczynny; taki, który wspiera biednych i potrzebujących pomocy': Fundacja charytatywna. Organizacja charytatywna. Działalność charytatywna. lać. charitativus 'miłosierny' od: charitas, caritas 'miłosierdzie' CHARYZMAT albo CHARYZMA l. 'dar pozyskiwania i zjednywania sobie ludzi, który wynika ze szczególnych cech osobowości, zapewniających autorytet i poparcie dużych grup ludzi': Jest to niewątpliwie człowiek obdarzony charyzmą, pamiętasz, jak on "gasił" strajki? 2. 'przejaw łaski bożej, szczególny dar łaski bożej': Był obdarzony charyzmatem proroka. CHARYZMATYCZNY 'obdarzony charyzmatem': Charyzmatyczny przywódca strajku. Jest to postawa charyzmatycznego wodza, który postrzega siebie jako ojca narodu. 114 CHASYDYZM CHIEF CHARYZMATYK rząd. 'człowiek obdarzony charyzmą' : Był charyzmatykiem czy tylko spryciarzem? gr. charisma 'dar, łaska' CHASYDYZM 'religijno-mistyczny ruch, powstały w XVIII w. wśród Żydów zamieszkujących wschodnie tereny Polski, odrzucający m.in. ascezę, studiowanie Talmudu i sprzeciwiający się dominacji rabinów': W chasydyzmie szczególną rolę odgrywał kult cadyków. CHASYD 'Żyd wyznający i praktykujący chasydyzm': Chasydzi uważali, że drogą do połączenia się z Bogiem są też śpiew i taniec. Bóg nie wymaga od człowieka umartwień i pozwala mu się cieszyć życiem. CHASYDZKI 'związany z chasydami': Chasydzka gmina, bóżnica. hebr. chasid 'pobożny' CHEDDAR (czytaj: czedar) 'twardy, dojrzewający ser produkowany z mleka krowiego, na ogół mający łagodny, lekko kwaskowy smak' od nazwy miasta angielskiego Cheddar, w którym od XVI w. produkuje się ten gatunek sera CHEDER 'żydowska szkoła podstawowa dla chłopców, mająca charakter religijny, w której uczy się głównie Biblii, Talmudu i języka hebrajskiego': Chłopcy w chede-rze powtarzali z pamięci fragmenty Talmudu. hebr. cheder 'izba' CHEESEBURGER (wymowa: czizburger) 'hamburger z dodatkiem żółtego sera': W czasie krótkiego postoju zjedli cheeseburgera i napili się kawy. ang. cheeseburger, złożenie: cheese 'ser' i (ham)burger CHEMIZACJA 'stosowanie dużych ilości substancji chemicznych w różnych dziedzinach, zwłaszcza w przemyśle i rolnictwie': Raport przedstawia skutki chemizacji produkcji rolnej i jej wpływ na wywoływanie chorób alergicznych u dzieci. CHEMIZOWAĆ 'stosować duże ilości środków chemicznych przy wytwarzaniu czegoś': Chemizować produkcję rolną. Chemizowano produkty żywnościowe, stosując całą masę konserwantów. od słowa: chemia CHEMO- cząstka o znaczeniu 'chemiczny', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z procesami chemicznymi, np. chemoterapia, chemoutwardzalny CHEMOTERAPIA albo CHEMIOTERAPIA 'leczenie chorób za pomocą leków, które podawane ogólnie działają wybiórczo i niszczą określone drobnoustroje lub tkanki nowotworowe': Janek był bardzo osłabiony i wypadły mu włosy, ale chemoterapia przynosiła rezultaty - rak przestał się rozwijać. CHEMOTERAPEUTYCZNY 'używany w chemotera- pii': Lek chemoterapeutyczny. Preparat chemotera- peutyczny. złożenie cząstki: chemo- i słowa: terapia CHEMOODPORNY albo CHEMIOODPORNY 'odporny na działanie czynników chemicznych': Farba chemoodpoma, powłoka chemoodpoma. Wyroby z che-moodpomej gumy. złożenie cząstki: chemo- i słowa: odporny CHEMOUTWARDZALNY 'taki, którego twardnienie następuje pod wpływem reakcji chemicznych, zazwyczaj reakcji z dodanym specjalnie utwardzaczem': Lakier chemoutwardzalny. Żywica chemoutwardzalna. złożenie cząstki: chemo- i słowa: utwardzalny CHERRY BRANDY (czytaj: szerybrendy) 'słodka wódka wiśniowa o mocy do 40°': Cherry brandy jest produkowana z destylatu wiśniowego. ang. złożenie: cherry 'wiśnia', brandy CHERUBIN albo CHERUB l. 'w tradycji chrześcijańskiej: anioł należący do jednego z najbliższych Bogu chórów, strażnik świętości': W ikonografii cherubin przedstawiany jest jako skrzydlata istota z głową człowieka i ciałem zwierzęcia - zwykle lwa lub byka. Postać cherubina została do symboliki chrześcijańskiej przeniesiona z religii starożytnego Wschodu. 2. przen. 'piękny i delikatny młodzieniec': Ten cherubin, którym Anka tak się zachwyca, na mój gust trochę za mało przypomina mężczyznę. CHERUBINEK l. 'w sztuce chrześcijańskiej, zwłaszcza popularnej: aniołek mający postać małego, pucołowatego dziecka' l. przen. 'małe, ładne dziecko': Babcie pochylały się nad łóżeczkiem, wołając: - Jaki śliczny, jaki słodki cherubinek! łac. cherubini od hebr. kerubim (liczba mnoga) CHESTER (czytaj: czester) 'twardy, kruchy ser z krowiego mleka': W różnych porach roku wytwarza się w Anglii rozmaite odmiany sera czester, różniące się czasem dojrzewania i smakiem. od nazwy miasta: Chester w zachodniej Anglii (w Anglii ten ser nazywa się cheshire cheese - od nazwy hrabstwa, w którym leży miasto Chester) CHIANTI (czytaj: kjanti) 'czerwone wytrawne wino, produkowane w Toskanii we Włoszech': Wysokiej klasy chianti jest sprzedawane w charakterystycznych pękatych butelkach, oplecionych słomą, zwanych fiasco. od nazwy wzgórz: Chianti w Toskanii CHIEF (czytaj: czif) 'pierwszy mechanik na statku handlowym': Chief polecił, żebym jeszcze raz sprawdził instalację elektryczną. ang. chiefszef 115 CHILI albo CHILE CHLOR CHILI albo CHILE (wymawiaj: czili, czile) l. 'przyprawa z małych, bardzo ostrych papryczek': Chili jest przyprawą bardzo piekącą, dlatego należy ją dozować bardzo oszczędnie. 2. 'bardzo pikantny sos, używany do potraw mięsnych, przyrządzany z dodatkiem tej przyprawy' hiszp. chile CHIMERA l. 'w mitologii greckiej: ziejący ogniem potwór, z przodu przypominający lwa, pośrodku kozę, a z tyłu smoka, mający głowy tych trzech zwierząt': Przeciw Chimerze lobates wysyłał całe zastępy wojska, lecz z takiej wyprawy nikt nigdy nie wracał. (Parandowski) 2. przen. 'niemożliwa do zrealizowania idea, nierealny pomysł': Gonić za chimerami. Kogoś łudzi chimera powszechnej sprawiedliwości i niczym niezakłóconego rozwoju. 3. w biologu 'roślina zbudowana z tkanek pochodzących z dwóch roślin, np. powstająca przy szczepieniu pędem innego gatunku' 4. w zoologii 'ryba głębinowa żyjąca w Atlantyku i Morzu Śródziemnym, mająca długi ogon w kształcie bicza' CHIMERY 'czyjeś kaprysy i dziwactwa': Przez dwa lata znosiła jego chimery; wreszcie powiedziała: - Dość! CHIMERYK 'człowiek dziwaczny i kapryśny': Był ner-wusem i chimerykiem, którego zachowań i reakcji w ogóle nie dało się przewidzieć. CHIMERYCZNY 'zmienny, kapryśny; odznaczający się kapryśnym usposobieniem': Chimeryczne usposobienie, chimeryczna pogoda. Chimeryczna aktorka. gr. Chimaira CHINATOWN (czytaj: czajnatałn) 'zamieszkała głównie przez ludność chińską dzielnica jakiegoś dużego (nie-chińskiego) miasta, zwłaszcza miasta w USA': W Los Angeles odwiedzili chinatown, byli w chińskiej restauracji i kupili piękne papierowe lampiony na pamiątkę. ang. chinatown 'chińska dzielnica' CHININA 'lek niszczący niektóre drobnoustroje, m.in. zarazki malarii, mający też działanie przeciwgorączkowe i przeciwbólowe': Chinina jest białym proszkiem o bardzo gorzkim smaku; dawniej podawano ją chorym na malarię. wl. chinina CHIP (wymawiaj: czip) albo CZIP 'bardzo mały, mikro-elektroniczny układ funkcjonalny (skondensowany układ scalony), którego elementy i przewody łączące znajdują się na jednej płytce krzemowej, używany w różnorodnych urządzeniach elektronicznych': Chipy są elementami nowszych kart telefonicznych i telefonów komórkowych. Na rynku dekoderów pojawiają się pierwsze produkowane masowo czipy realizujące komplet potrzebnych operacji. ang. chip CHIROMANCJA 'wróżenie z rąk, zazwyczaj polegające na odczytywaniu czyjejś przyszłości na podstawie wyglądu wewnętrznej strony jego dłoni': Chiromancja znana jest od niepamiętnych czasów, do XVIII w. uważano ją niemal za naukę, opracowywano jej prawidła i wygłaszano na jej temat wykłady. CHIROMANTA 'osoba zajmująca się wróżeniem z ręki': Chiromanta uważnie studiował długość linii życia i miłości na jego dłoni, a także wypukłość wszystkich 7 wzgórków. fr. chiromancie odgr. cheir 'ręka', manteia 'przepowiadanie' CHIROLOGIA zob. DAKTYLOGRAFIA CHIRURGIA l. 'dział medycyny, zajmujący się leczeniem urazów i chorób metodami mechanicznymi, przede wszystkim zabiegami operacyjnymi': Studiować chirurgię. Specjalista w dziedzinie chirurgii. Chirurgia narządów ruchu, chirurgia szczękowa. () Chirurgia miękka w medycynie 'chirurgia zajmująca się operowaniem tkanek miękkich, głównie w jamie brzusznej' Chirurgia twarda w medycynie 'chirurgia zajmująca się operowaniem kości, np. w przypadku otwartych złamań, urazów czaszki itp.' Chirurgia urazowa w medycynie 'chirurgia zajmująca się leczeniem urazów ciała, np. złamań, rozcięć doznanych w wypadku' () Chirurgia kosmetyczna 'chirurgia zajmująca się operacjami kosmetycznymi, głównie twarzy, usuwaniem zmarszczek, pieprzyków itp.' () Chirurgia plastyczna 'chirurgia zajmująca się operacjami plastycznymi, np. uzupełnianiem części ciała przez przeszczep, rekonstruowaniem zniekształconych części ciała itd. 2. pot. 'oddział w szpitalu, na którym leżą pacjenci oczekujący na operację lub pacjenci po operacji': Zawieźli go na chirurgię. CHIRURG 'lekarz, specjalista w zakresie chirurgii': Operację wycięcia guza przeprowadzał stary, doświadczony chirurg. CHIRURGICZNY 'związany z chirurgią lub chirurgiem': Zabiegi chirurgiczne. Narzędzia chirurgiczne. Kongres chirurgiczny. lać. chirurgia z gr. cheirourgia, od: cheir 'ręka', ergon 'praca, czynność' CHITYNA 'substancja wytwarzana przez organizmy niektórych zwierząt i roślin, z innymi substancjami tworząca m.in. pancerze skorupiaków oraz pokrywy skrzydeł i szkielety zewnętrzne owadów' CHITYNOWY 'zbudowany z chityny': Chitynowy pan-cerzyk owada. Chitynowe pokrywy skrzydeł chrząszcza. fr. chitine od gr. chiton 'rodzaj wierzchniej szaty' CHLOR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 17 i masie atomowej 35,453, symbol Cl: żółtozielony, duszący i trujący gaz o nieprzyjemnym zapachu': Chlor to pierwiastek niezwykle aktywny chemicznie; w przyrodzie najczęściej występujący w postaci swych związków - chlorków. Ze względu na swe właściwości bakteriobójcze chlor jest używany m.in. do dezynfekcji wody i odkażania ścieków, jego związki znajdująteż zastosowanie przy produkcji kwasu solnego. 116 CHLOROFIL CHOREOGRAFIA CHLOROWAĆ 'dodawać do czegoś chlom, działać na coś chlorem': Dla dezynfekcji chlorowano wodę, była niezbyt smaczna, ale można ją było pić bez obawy zakażenia bakteriami. CHLOREK l. 'nieorganiczny związek chloru z innym pierwiastkiem chemicznym; także: związek organiczny zawierający chlor': Chlorek sodu, czyli sól kuchenna, jest jednym z częstszych w przyrodzie związków chloru, znajdującym wykorzystywanie w gospodarstwie domowym i przemyśle. Chlorek etylu jest stosowany w chłodnictwie. 2. 'środek stosowany dawniej przy praniu bielizny do bielenia i dezynfekcji' n.-lac. chlorum CHLOROFIL w biologu 'zielony barwnik występujący m.in. w chloroplastach znajdujących się w nadziemnych częściach roślin, pochłaniający energię świetlną i umożliwiający proces fotosyntezy': Chlorofil, pełniący podstawową funkcję w przyrodzie, jest przez człowieka wykorzystywany m.in. przy produkcji niektórych leków oraz kosmetyków-jako naturalny barwnik. fr. chlorophylle od gr. chiórós 'zielonawy' i phyllon 'liść' CHLOROFORM 'trójchlorometan - związek organiczny, bezbarwna, lotna ciecz o słodkawym zapachu, mająca silne działanie usypiające': Obecnie chloroform jest używany m.in. jako rozpuszczalnik oraz środek przy produkcji leków, dawniej stosowano go do narkozy. Bandyta uśpił ją, przykładając jej do twarzy gazę nasyconą chloroformem. fr. chlorofonne CHLOROKAUCZUK 'substancja mająca postać bezbarwnej, niepalnej masy, powstająca w wyniku chlorowania kauczuku naturalnego': Chlorokauczuk jest bardzo odporny na działanie czynników zewnętrznych, z tego względu wykorzystuje się go współcześnie do produkcji farb antykorozyjnych i okrętowych. CHLOROKAUCZUKOWY 'zawierający chlorokau-czuk, wykonany za pomocą farby zawierającej chloro-kauczuk': Farba chlorokauczukowa. Powłoka chlorokla-uczukowa. złożenie stów: chlor, kauczuk CHLOROPLAST w biologii 'ciałko zieleni występujące w komórkach roślinnych, zawierające chlorofil': W chloroplastach jest przeprowadzany podstawowy dla życia roślin proces fotosyntezy. ang. chloroplast, złożenie: gr. khlorós 'zielony' i plastós 'uformowany' CHLOROWODÓR 'związek nieorganiczny, będący połączeniem chloru i wodoru, bezbarwny gaz o bardzo ostrym i duszącym zapachu': Chlorowodór dobrze rozpuszcza się w wodzie i tworzy z nią żrący kwas chlorowodorowy, potocznie nazywany kwasem solnym, znajdujący liczne zastosowania w przemyśle chemicznym. złożenie słów: chlor, wodór CHOLERYK l. 'człowiek o gwałtownym usposobieniu, łatwo wpadający w złość i silniejąokazujący': Nie wiedzieli, jak wyrazić swe uwagi, bo autor planu, znany cholerykJuż przy najdrobniejszych słowach krytyki tracił nad sobą panowanie, wykrzykiwał swe racje, a nierzadko też obraźliwe wobec komisji słowa. 2. 'w typologii temperamentów ludzkich Hipokratesa: człowiek pobudliwy i wybuchowy, odznaczający się aktywnością i skłonnością do silnych, ale dość powierzchownych reakcji emocjonalnych' I CHOLERYCZNY przestarz. 'związany z cholerą -chorobą zakaźną': Objawy choleryczne. Stary cmentarz choleryczny. II CHOLERYCZNY 'typowy dla choleryka, mający cechy choleryka': Choleryczne usposobienie. Choleryczne napady złości. Choleryczny dowódca. lać. cholericus, pierwotnie słowo oznaczające związek z chorobą żółciową (od gr. chole 'żółć') CHOLESTEROL 'związek organiczny o wzorze C27H450H, występujący w większości tkanek człowieka i zwierząt, m.in. w tkankach nerwowych i we krwi': Cholesterol jest składnikiem błon komórkowych i umożliwia syntezę niezbędnych do życia hormonów i witamin. Jedzenie zbyt dużych ilości tłuszczów zwierzęcych powoduje niebezpieczne podwyższenie poziomu cholesterolu we krwi i wywołuje miażdżycę tętnic. CHOLESTEROLOWY 'związany z cholesterolem, zwłaszcza z poziomem cholesterolu we krwi': Lekarz obejrzał wyniki badań krwi i zalecił mu specjalną dietę cholesterolową. ang. cholesterol CHORAŁ l. 'w Kościele katolickim: uroczysty, zwykle chóralny śpiew liturgiczny, często w języku łacińskim; w Kościele protestanckim: pieśń kościelna w języku narodowym, śpiewana przez zgromadzonych w świątyni wiernych; także: stylizowany utwór muzyczny o podobnej do podniosłej pieśni kościelnej formie': Śpiewać chorał w kościele. Chorał Bacha. Q Chorał gregoriański 'jednogłosowy śpiew liturgiczny bez towarzyszenia instrumentu, wprowadzony przez papieża Grzegorza I' 2. 'utwór poetycki, stylizowany na chóralną pieśń kościelną, zazwyczaj o poważnej tematyce i podniosłym nastroju': "Chorał" Kornela Ujejskiego, napisany pod wrażeniem rzezi galicyjskiej w 1846 r., zaczyna się od stów: "Z dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej / Do Ciebie, Panie, bije ten głos". CHORAŁOWY 'związany z chorałem': Technika chorałowa. Chorałowa fuga. n;eni. Chorał od łac. (cantus) choralis 'śpiew chóralny' CHOREOGRAFIA l. 'sztuka komponowania układów i ruchów tanecznych w przedstawieniach scenicznych, zwłaszcza w balecie; także: całość kompozycji tańca i ruchu w przedstawieniu scenicznym': Specjalista w dziedzinie choreografii. Krytyka podkreślała interesującą choreografię przedstawienia. 2. 'system zapisu układów i ruchów tanecznych za pomocą specjalnych 117 CHRESTOMATIA CHRONOLOGIA znaków graficznych; także: gotowy zapis układów i ruchów tanecznych za pomocą tych znaków' CHOREOGRAF 'twórca scenicznych układów tanecznych - autor pomysłu lub reżyser taneczny (lub, często, jedno i drugie)': Przed wyjściem baletu na scenę choreograf udzielał tancerzom ostatnich wskazówek. CHOREOGRAFICZNY 'związany z choreografią, tańcem baletowym; taneczny': Geniusz choreograficzny. Układ choreograficzny. ang. choreography od gr. choreia 'taniec, korowód taneczny', grapho 'piszę', pierwotnie tylko w znaczeniu 'system zapisu tańca' CHRESTOMATIA 'wybór krótkich tekstów z dzieł różnych autorów, zazwyczaj przeznaczony dla uczniów lub studentów': Na zajęciach z gramatyki historycznej studenci analizowali teksty z "Chrestomatii staropolskiej". gr. chrestomatheia, dosłownie 'pożyteczne do uczenia' CHROM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 24 i masie atomowej 51,996, symbol Cr: twardy metal o barwie srebrzystej z błękitnym odcieniem': Chrom nie ulega korozji, wykazuje też bardzo dużą odporność na wpływy atmosferyczne i substancje żrące i dlatego jest powszechnie stosowany do powlekania wyrobów metalowych i produkcji stali nierdzewnej. CHROMOWAĆ 'powlekać przedmioty metalowe chromem dla nadania im odporności na korozję, wpływy atmosferyczne lub chemiczne albo dla nadania estetycznego wyglądu': Chromować części maszyny. Chromowane okucia mebli. CHROMOWY l. 'zawierający chrom, zrobiony z chromu': Ruda chromowa. Stal chromowa. Powłoka chromowa. 2. 'to samo, co chromatyczny' niem. Chrom od gr. chroma 'barwa (skóry)' (ze względu na różnorodne zabarwienie związków chromu) I CHROMATYKA w sztukach plastycznych 'nauka o barwach lub sztuka doboru barw w plastyce': Podziwiali niezwykłą chromatykę na obrazach Józefa Pankiewicza. I CHROMATYCZNY w sztukach plastycznych 'barwny, związany z barwami': Światło chromatyczne. Porządek chromatyczny kolorów elementarnych. niem. Chromatik od gr. chroma 'barwa' II CHROMATYKA w muzyce 'zasada doboru dźwięków, polegająca na stosowaniu oprócz dźwięków podstawowych określonej tonacji także ich podwyższeń lub obniżeń': Chromatykajako sposób "barwienia skali muzycznej" jest znana już od czasów renesansu. W XX w. przyczyniła się ona do rozsadzenia tradycyjnego systemu tonalnego, powstania muzyki atonalnej i muzyki opartej na innych systemach dźwiękowych. II CHROMATYCZNY w muzyce 'związany z podnoszeniem albo obniżaniem dźwięków o cały ton lub o pół tonu; uporządkowany według półtonów': Chromatyczne znaki, interwały, półtony. Skala chromatyczna. fr. chromatique odp.-fac. (musica) chromatica 'muzyka ozdobna' CHROMOPLAST w biologii 'kolorowe, zwykle żółte lub czerwone, ciałko występujące w komórkach roślinnych': Chromoplasty powstają z innych rodzajów plastydów, zazwyczaj z chloroplastów. Chromoplasty nadają zabarwienie owocom i kwiatom, a jesienią - liściom. ang. chromoplast, od gr. chroma 'barwa', plastós 'uformowany' CHROMOSOM w biologii i genetyce 'twór znajdujący się w jądrze każdej komórki człowieka, zwierzęcia i rośliny, występujący w charakterystycznej dla każdego gatunku postaci i liczbie, zawierający informację genetyczną': Chromosomy są pod mikroskopem najlepiej widoczne w momencie podziału jądra komórkowego. Najważniejszym składnikiem chromosomów jest kwas DNA, który decyduje o przekazywaniu przez nie informacji o dziedzicznych właściwościach organizmów. CHROMOSOMOWY w biologii i genetyce 'związany z chromosomami, dotyczący chromosomów': Garnitur chromosomowy. Mutacja, aberracja chromosomowa. niem. Chromosom CHRONICZNY 'o niekorzystnych stanach lub zjawiskach: trwający długo lub stale; także: występujący ciągle lub ciągle się powtarzający': Chroniczny katar, brak apetytu. Chroniczny niedostatek. Chroniczne niedobory na rynku. p.-lać. chronicus 'długotrwały', w dawnych polskich słownikach najczęściej o chorobach: 'zastarzały' CHRONO- cząstka o znaczeniu 'czas', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z czasem, np. chronobiologia, chronometria od gr. chronós 'czas' CHRONOBIOLOGIA 'nauka zajmująca się badaniem procesów biologicznych ze względu na czas, w którym występują, głównie badaniem rytmów biologicznych organizmów': Chronobiologia zajmuje się m.in. zaburzeniami w rytmie aktywności dziennej i nocnej, występującymi np. u ludzi, którzy polecieli samolotem do zupełnie innej strefy czasowej. złożenie cząstki: chrono- i słowa: biologia CHRONOLOGIA 'kolejność zdarzeń lub zjawisk w czasie': Na podstawie badania śladów na miejscu przestępstwa i zeznań świadków oficer śledczy ustalił chronologię wypadków, które doprowadziły do tragicznego finału. CHRONOLOGICZNY 'ułożony według kolejności w czasie; także: związany z następstwem w czasie': Chronologiczny opis zdarzeń. Chronologiczny spis publikacji. Dokumenty ułożone są w kolejności chronologicznej. CHRONOLOGIZACJA 'ustalanie chronologii zdarzeń lub zjawisk, porządkowanie czegoś według następstwa w czasie': Chronologizacja procesu odzyskiwania nie- 118 CHRONOMETRIA CIRRUS podległości przez dawne kolonie brytyjskie. Chronologi-zacja przemian gospodarczych w minionych latach. CHRONOLOGIZOWAĆ 'ustalać chronologię zdarzeń lub zjawisk, porządkować coś według następstwa w czasie': Chronologizować wypadki. Chronologizować dokumenty. fr. chronologie odgr. chronós 'czas', logos 'porządek, nauka' CHRONOMETRIA 'nauka o mierzeniu czasu, ustalająca jego jednostki, metody ich pomiaru oraz zajmująca się konstruowaniem dokładnych urządzeń, które do tego służą': Współczesna chronometria określa długość trwania podstawowych jednostek czasu, odnosząc je do procesów obserwowanych w fizyce jądrowej. CHRONOMETR 'bardzo dokładny przenośny zegar, o konstrukcji pozwalającej na precyzyjne działanie niezależnie od warunków zewnętrznych': Chronometry są używane m.in. w astronomii, fizyce i nawigacji. złożenie cząstki chrono- i -metr od gr. metreo 'mierzę' CHTONICZNY Q BÓSTWA CHTONICZNE 'w religiach politeistycznych: bogowie związani z ziemią w przeciwieństwie do bogów niebiańskich, np. bogowie rolnictwa, wegetacji roślinnej, a także bogowie świata podziemnego i ciemności': W "Mitologii" Jan Parandowski opisuje takie m.in. starogreckie bóstwa chtoniczne: Dio-nizosa - boga wina i płodności, Demeter- boginię rolnictwa oraz Hadesa i Persefonę - władców podziemnego królestwa. gr. chtoniós 'ziemski, zrodzony z ziemi' CHUTNEY (czytaj: czatni) albo CHUTNEJ (czytaj: czat-ni), albo CZATNEJ 'słodki lub ostry, pikantny sos, podawany jako dodatek do mięs, drobiu, ryb, gotowanych warzyw': Czatneje są przyrządzane z egzotycznych owoców i warzyw konserwowanych za pomocą gotowania w cukrze z przyprawami. ang. chutnee, chutney CHUTOR albo FUTOR 'dawniej w Rosji i na Ukrainie: pojedyncza zagroda, stanica kozacka lub niewielkie gospodarstwo położone z dala od innych': [...] wysunął się naprzód i [...] nuż kłaniać się w pas, a do chutoru na wesele zapraszać. (Sienkiewicz) ukr. chutor, futor CHYPRE (czytaj: szipr) 'mocne perfumy, wytwarzane z drzewa sandałowego': Roztaczała wokół siebie piękny zapach chypre'u. fr. chypre od nazwy: Cyprus 'Cypr' (na którym zaczęto wytwarzać te perfumy) Ci skrót słowa: kiur-jednostki promieniotwórczości (zob.) CIAO (czytaj: ciao, potocznie: ciał) 'włoskie pozdrowienie odpowiadające polskiemu: cześć - używane przy spotkaniu i przy rozstaniu': Pomachała mu ręką i zawołała: - Ciao! zobaczymy się w poniedziałek. wl. ciao CICERONE (czytaj: cziczerone) 'przewodnik turystów, zwłaszcza we Włoszech': Stali w cieniu Koloseum, słuchając niezwykłych opowieści cicerone o scenach, które rozgrywały się w tym amfiteatrze rzymskich cezarów. wf. cicerone CIMELIUM albo CYMELIUM 'bardzo rzadki i cenny druk lub rękopis, udostępniany w bibliotece za specjalnym zezwoleniem lub w postaci mikrofilmu albo fotokopii': Po kradzieży egzemplarza książki Kopernika "De revolutionibus orbium coelestium" Biblioteka Jagiellońska zaostrzyła zasady dostępu do cimeliów. lać. sr. cimelium 'skarb' CINEMA-VERITE (czytaj: s-inema werite) 'nurt w kinie dokumentalnym, zapoczątkowany pod koniec lat 50. we Francji, dla którego charakterystyczne są wywiady, w których rozmówcom stawia się zaskakujące pytania, by w ten sposób wydobyć z nich prawdę, ujawniającą się w bezpośrednich, spontanicznych reakcjach': Filmy należące do gatunku cinćma-vćritć z reguły robione są za pomocą prostego sprzętu i unika się w nich efektów artystycznych. fr. cinema-verite, dosłownie 'kino-prawda' CINERAMA 'jedna z technik wyświetlania filmu panoramicznego, za pomocą trzech projektorów jednocześnie': Cinerama jest techniką opracowaną w USA w latach 30., pierwsze filmy wykorzystujące tę metodę wyświetlono w latach 50. XX w. ang. Cinerama (nazwa firmowa) I CINOUECENTO (czytaj: czinkłeczento) w humanistyce 'epoka dojrzałego renesansu i manieryzmu w kulturze włoskiej, wiek XVI': Podziwialiśmy obrazy Michała Anioła, Rafaela Santi i innych wybitnych artystów cin-quecenta. II CINOUECENTO (czytaj: czinkłeczento) 'małolitrażowy model samochodu marki Fiat, wytwarzany w latach 80. i 90.' wf. cinquecento '500' (w I znaczeniu skrót: zamiast 1500, data, po której rozpoczyna się liczenie lat XVI wieku) CIRCA (czytaj: c-irka) skrót: ca, 'około, w przybliżeniu': Trudno mu było opisać wygląd akwizytora, miał circa 45 lat, był wysoki, ubrany w brązową kurtkę. tac. circa 'około' od: circus 'koło' CIRRUS (czytaj: c-irrus) w meteorologii 'chmura pierzasta: wysoko znajdująca się chmura, mająca postać delikatnych, zwykle białych, smug': Cirrusy to chmury występujące na dużych wysokościach, średnio ok. 6000 m. 119 I CIS CŁO CIRROKUMULUS (czytaj: c-irrokumulus) w meteorologii 'chmura pierzasto-kłębiasta: wysoko występująca chmura, mająca postać ławicy małych, białych chmurek' CIRROSTRATUS '(czytaj: c-irrostratus) w meteorologii 'chmura pierzasto-warstwowa: wysoko występująca chmura, mająca postać cieniutkiej białawej zasłony' n.-lać, cirrus, cirrocumulus, cirrostratus z łac. cirrus 'pukiel włosów', cumulus 'gromada, kupa', stratus 'rozpostarty' I CIS l. 'krzew lub niskie drzewo o szarowiśniowej korze, płaskich igłach oraz owocach w formie szkarłatnych kuleczek': Cis jest gatunkiem ginącym, objętym od bardzo dawnych czasów ochroną. Obecnie jest hodowany w parkach i ogrodach jako krzew ozdobny. 2. 'drewno z drzewa o tej samej nazwie, bardzo cenione, zwłaszcza w dawnym stolarstwie, ze względu na wyjątkową trwałość, twardość i elastyczność': Miał doskonały łuk z cisu. CISOWY l. 'związany z cisem - drzewem': Alejka cisowa. 2. 'wykonany z cisu - drewna': Cisowe wrota. Cisowe meble. CISAWY 'mający kolor drewna cisowego: czerwono-brunatny, kasztanowaty': Cisawy koń. słowiańskie, w języku staro-cerkiewno-slowianskim'. tis II CIS (wymowa: c-is) w muzyce 'dźwięk c podwyższony o półtonu': od nazwy dźwięku c CITE (czytaj: s-ite) 'we Francji: najstarsza dzielnica miasta, zwykle stare centrum w przeciwstawieniu do nowszych przedmieść; także: centrum administracyjne nowszego miasta': Turyści podziwiali wspaniałe zabytki w lyońskim cite. fr. cite CITO (czytaj: c-ito) 'szybko - oznaczenie umieszczane na receptach lekarskich oraz skierowaniach na badania, zawierające informację dla aptekarza lub laboranta, że przepisaną miksturę lub zalecone badania należy wykonać niezwłocznie': Doktor dopisał na dole recepty: cito! i powiedział: - Niech pani zaraz pójdzie z tym do apteki. lać. cito CITY (czytaj: s-iti) 'centrum dużego miasta, w którym przeważają wieżowce i mieszczą się głównie centrale banków, siedziby firm, ważne urzędy i domy towarowe': Olbrzymie maszyny wy dźwigaj ą w górę kolejne wieżowce ze szkła i stali, centrum Warszawy coraz bardziej upodabnia się do city wielkich miast na Zachodzie. ang. city CKLIWY l. 'o czyichś zachowaniach, historiach przedstawionych w książkach i filmach itd.: przesadnie słodki i tkliwy': Ckliwe spojrzenia, ckliwe słówka. Ckliwy melodramat. Ckliwe wierszyki. 2. 'o smaku lub zapachu: wywołujący mdłości': Ckliwy fetor zgnilizny. Ckliwa woń potu. rodzime, dawniej w znaczeniu l. lub zapomnianym już znaczeniu 'smutny' Cl symbol pierwiastka chemicznego: chlor (zob.) CLAUSULA zob. KLAUZULA CLEARING (czytaj: kliring) albo KLIRING 'bezgotówkowe - za pomocą weksli, czeków itp. - rozliczanie wzajemnych należności między przedsiębiorstwami, bankami itp.' CLEARINGOWY (czytaj: kliringowy) albo KLIRIN-GOWY 'taki, który polega na kliringu, który jest kliringiem': Wielostronne rozliczenia barterowe i clearingowe. ang. clearing, dosłownie 'oczyszczanie' CLICHE (czytaj: klisze) 'stereotyp myślowy, zwłaszcza ujęty w formułę zgrabnego powiedzonka; także: komunał, oklepany frazes': Olivier Reboul opisuje, jak Mefi-stofeles manipuluje świadomością Fausta przejętego smutnym losem Małgorzaty - diabeł zbywa wszelkie jego żale i wyrzuty sumienia prostym clichć: "nie ona pierwsza", które odbiera tragedii dziewczyny jednostkowy wymiar. fr. cliche 'odbitka' CLINCH zob. KLINCZ CLIP zob. WIDEOKLIP CLOU (czytaj: klu) 'gwóźdź programu - najważniejsza, najatrakcyjniejsza część jakiejś imprezy publicznej albo towarzyskiej, zwłaszcza estradowego programu artystycznego': Clou imprezy, wieczoru. Clou końcowego koncertu na festiwalu stanowił występ popularnego zespołu. fr. clou, dosłownie 'gwóźdź' CLOWN zob. KLAUN CŁO 'opłata graniczna, pobierana przez państwo od osób i firm, które przywożą do niego pewne towary, wywożą je lub przewożą przez jego obszar': Cło przywozowe, wywozowe, tranzytowe. Wysokie, niskie cła. Nałożyć na jakiś towar wysokie cło. Zwolnione z cła są niewielkie ilości towarów, przeznaczone do własnego użytku, także niewielkie ilości alkoholu i papierosów. < Cło zaporowe 'cło wwozowe na pewne towary ustalone w tak dużej wysokości, że całkowicie hamuje przywóz tych towarów, staje się on bowiem nieopłacalny': Organizacje konsumenckie protestowały przeciwko wprowadzeniu ceł zaporowych na te wyroby, uważając, że stanie się to źródłem nieuzasadnionych zysków krajowego monopolisty i będzie przyczyną obniżenia jakości. CELNIK 'urzędnik zajmujący się załatwianiem formalności związanych z przewożeniem towarów przez granicę i opłacaniem cła, pracujący na granicy lub w urzędzie w głębi kraju; także: pracownik granicznego urzędu cel- 120 II CELNY COME BACK nego kontrolujący, czy wjeżdżające i wyjeżdżające osoby nie przewożą czegoś bez opłacenia cła': Celnik poinformował go, że jako osoba przesiedlająca się może do Polski sprowadzić bez cła używany za granicą samochód. Celnik zapytał, ile przewozimy papierosów i alkoholu. I CELNY 'związany z cłem lub z opłacaniem cła': Opłaty celne. Urząd celny. W 1993 r. zniesiono granice celne między państwami Unii Europejskiej. () Odprawa celna 'czynności celników związane z przewożeniem towarów przez granicę i opłacaniem za nie cła': Na granicy dokonał krótkiej odprawy warunkowej, po czym celnik wręczył mu dokument, z którym w ciągu l O dni miał się zgłosić do urzędu w miejscu zamieszkania i tam dokonać właściwej odprawy celnej. od dawnego niem. Zoil II CELNY l. 'taki, który trafił w cel; taki, który trafia w cel': Celny strzał. Celny karabin, l.przen. 'taki, który trafia w istotę rzeczy': Celna uwaga. Celne porównanie. od rodzimego słowa: cel Cm symbol pierwiastka chemicznego: kiur (zob.) I COACH (czytaj: kołcz) 'luksusowy, jednopoziomowy (niepiętrowy) autobus, używany do dalekich podróży': Firma oferuje przewozy autobusami typu coach, wyposażonymi w klimatyzację, wideo, ubikację i podręczny barek. ang. coach, pierwotnie 'dyliżans' II COACH (czytaj: kołcz) 'trener albo instruktor sportowy': Navratilova kilkakrotnie zmieniała coachów. UWAGA! Dla opisanego wyżej zapożyczenia słowa: I coach, można znaleźć wytłumaczenie - istotnie nie ma słowa polskiego, które określałoby taki typ autobusu. Natomiast II coach - to słowo niepotrzebne, to samo znaczenie wyraża rzeczownik trener, też zresztą zapożyczony z angielskiego. ang. coach COCKNEY (czytaj: koknej) l. 'gwara londyńska': Była to osobliwa sztuka, której dialogi były napisane w cockne-yu, zaś akcja rozgrywała się w jakimś pubie we wschodniej części miasta. 2. rząd. 'osoba mówiąca cockneyem - gwarą londyńską' ang. cockney, przypuszczalnie złożenie stów: cock 'kogut', ey (dziś: egg) 'jajko' COCKPIT zob. KOKPIT COCTAIL zob. KOKTAJL COGITO, ERGO SUM (czytaj: kogito ergo sum) 'myślę, więc jestem': Istnienie jaźni wynikało [dla Kartezjusza] bezpośrednio z istnienia myśli; jeśli bowiem jest myśl, to musi być też ktoś, kto myśli. "Myślę, więc jestem" (cogito, ergo sum). A czym jestem? istota, która myśli. (Tatarkiewicz) tac. cogito, ergo sum - stwierdzenie będące punktem wyjścia filozofii Kartezjusza (1596-1650) COITUS (czytaj: kojtus) w medycynie 'stosunek płciowy' COITUS INTERRUPTUS (czytaj: kojtus interruptus) w medycynie, czasem też w publicystyce 'stosunek przerywany': Seksuolog uważał, że coitus interruptus to najmniej pewna metoda zapobiegania ciąży. COITUS A TERGO (czytaj: kojtus a tergo) w medycynie, czasem też publicystyce 'stosunek od tym, tzn. taki, w czasie którego partnerka jest odwrócona do partnera plecami' lać. coitus COKÓŁ l. 'podstawa pomnika albo rzeźby': Pomnik ustawiono na szerokim, marmurowym cokole. 2. 'najniższa, znajdująca się nad ziemią, część budowli lub kolumny, zazwyczaj wysunięta nieco do przodu': Dawniej cokół spełniał funkcję podstawy budowli, dziś jest najczęściej elementem dekoracyjnym. Oparł się o ozdobny cokół budynku. 3. 'metalowa, gwintowana część żarówki': Instrukcja zalecała, by do oporu wkręcić cokół żarówki w oprawkę. 4. 'rodzaj wykończenia podłogi przy styku ze ścianą, wyższego niż listwa przypodłogowa' wl. zoccolo COLD CREAM (czytaj: kold krim) 'krem chłodzący -półtłusty, bardzo wilgotny krem kosmetyczny, mający działanie chłodzące': Cold cream używany bywa do zmiękczania i oczyszczania skóry. ang. cold cream COLLAGE zob. KOLAŻ COLLEGE (czytaj: kolidż) albo COLLEGE (czytaj: ko-leż) 'w niektórych krajach zachodnich (np. USA, Anglii, Francji) różne typy szkoły średniej lub półwyższej; w USA także: część uniwersytetu': Ukończyła college z wyróżnieniem. Nie dostał się do renomowanego college'u. (zob. kolegium w znaczeniu 4.) ang. college,. college, z łac. collegium 'zespól' I COMBER 'mięso z kością ze zwierząt łownych lub owiec, odcięte z okolicy lędźwiowo-krzyżowej; pieczeń z tego mięsa': Comber sami, zajęczy. Comber barani, jagnięcy. dawniej też: cąber, cząber od niem. Ziemer II COMBER 'dawna ludowa zabawa w tłusty czwartek połączona z ucztą': Na comber ściągały tłumy. Wyprawiali tańce na combrze' prawdopodobnie rodzime, dawniej: combrzyć, cąbrzyć znaczyło też 'targać, szarpać', np. wycombrzyć kogoś za włosy COMBO (czytaj: kombo) 'mały zespół jazzowy, rzadziej: rockowy lub grający muzykę popularną i taneczną': W combo zazwyczaj nie powtarzają się instrumenty: jest tylko jedna gitara, jedna trąbka, perkusja itd. ang. combo od słowa: combination COME BACK (czytaj: kam bek) 'powrót znanej niegdyś, a potem nieco zapomnianej postaci do życia publiczne- 121 COMME CI, COMME CA COPYRIGHT BY... go; używane zwłaszcza w odniesieniu do sportowców, aktorów, rzadziej - polityków': Come back tego nie najmłodszego już przecież piłkarza do reprezentacji narodowej jest bardzo udany. | UWAGA: określenie dość snobistyczne i nadużywane, leli piej mówić: powrót. ang. come back COMME CI, COMME CA (czytaj: kom si kom są) 'tak sobie, nieszczególnie': Zapytała: jak ci leci? Pokiwał głową: - Comme ci, comme ca, bywało lepiej. fr. comme ci, comme ca COMMEDIA DELL'ARTE zob. KOMEDIA DELL'ARTE COMME IŁ FAUT (czytaj: komilfo) 'o zachowaniu: tak jak należy; o człowieku: mający nienaganne maniery': Uważała, że opowiadanie tych intymnych szczegółów w towarzystwie było niezbyt comme ił faut. To podobno niezmiernie wytworna osoba, w każdej sytuacji comme ii faut. fr. comme ii faut COMPACT zob. KOMPAKT COMPANY (czytaj: kampeni) 'w nazwach angielskich i amerykańskich firm, często w formie skrótu - Co: spółka, towarzystwo handlowe, niekiedy w jeszcze szerszym znaczeniu: grupa wspólników': The Ford Motor Company. Coca Cola Co. COMPANY LIMITED (czytaj: kampeni limitid)' w nazwach angielskich i amerykańskich firm, często w formie skrótu - Ltd: spółka z ograniczoną odpowiedzialnością': Brumex Ltd rozpoczął kampanię promocyjną. ang. company CONDICIO SINE QUA NON (czytaj: kondicjo sine kwa non) w języku naukowym i oficjalnym 'warunek, który musi zostać spełniony, warunek nieodzowny': Prezes już na wstępie sformułował warunki. Condicio sine qua non zawarcia transakcji było dostarczenie naszym specjalistom kilku maszyn, które miały być przetestowane i gruntownie przebadane. lać. condicio sine qua non 'warunek, bez którego nie' CONFETTI zob. KONFETTI CONFITEOR (czytaj: konfiteor) l. 'wyznaję... -pierwsze, łacińskie słowo modlitwy rozpoczynającej mszę, w której wiemy spowiada się ze swych grzechów' 2. przen. 'wyznanie swych win': To, co przestępca mówił dziennikarzom, to nie było confiteor skruszonego człowieka, ale próba przerzucenia winy na ofiarę. tac. confiteor CONSENSUS (czytaj: konsensus) albo KONSENSUS rząd. KONSENS l. 'porozumienie w jakiejś sprawie, osiągnięte przez ucieranie stanowisk i wzajemne ustępstwa, a nie przez głosowanie i przyjmowanie stanowiska większości': Sądzę, że osiągnięcie consensusu w sprawie aborcji nie będzie możliwe. 2. 'zgodne stanowisko w pewnej kwestii': Istnieje w zasadzie consensus co do roli cholesterolu w powstawaniu miażdżycy. | UWAGA: wyraz nadużywany, stosowany zamiast stów: || zgoda, porozumienie, ugoda. lać. consensus 'zgoda, zgodność, jedność' CONSTANS l. w matematyce 'wielkość stała, najczęściej wielkość przyjmowana w rozważaniach za niezmienną, w odróżnieniu od innych, zmiennych wielkości, skrót: const' l. przen. 'coś, co się nie zmienia, zwłaszcza jakiś niekorzystny stan rzeczy': Czasem zatrudniano dodatkową urzędniczkę, czasem przeprowadzano reorganizację, ale zawsze na prosty wyciąg z rejestru trzeba tu było czekać pół dnia, to jest constans. tac. constans 'stały' CONSULTING zob. KONSULTING COOL (czytaj: kuł) w gwarze młodzieżowej 'coś, co jest modne, atrakcyjne i robi duże wrażenie - rzeczownik; modny, wspaniały, robiący wrażenie - przymiotnik, wspaniale; fantastycznie! cudownie! - wykrzyknik, a także przysłówek': Odlotowy ekstra cool, lubisz słuchać takich bzdur. (Zespół O.N.A.) Impreza była cool. Gdzieś jest cool. Gdy go zobaczyła w nowych ciuchach, zawołała: cool! UWAGA: słowo cool jest charakterystyczne dla gwary młodzieżowej - niedopuszczalne jest stosowanie go w innych odmianach języka. Nie zasługuje ono też na upowszechnienie jako wyraz związany z całkowicie bezkrytycznym naśladowaniem kultury anglosaskiej oraz słowo o bardzo nietypowych dla polszczyzny funkcjach gramatycznych: to jest rzeczownik, przymiotnik, przysłówek i wykrzyknik jednocześnie! ang. cool (w podstawowym znaczeniu słowo to znaczy 'zimny', w angielskim języku młodzieżowym jest używane w znacznie szerszym niż obecnie w Polsce znaczeniu) COOL JAZZ (czytaj: kuldżez) 'styl w muzyce jazzowej, powstały pod koniec lat 40. XX w. w USA, charakteryzujący się improwizacyjnym budowaniem i rozwijaniem kilku samodzielnych i równorzędnych melodii, wykonywany w sposób spokojny i opanowany, przeważnie przez mniejsze zespoły typu combo': Z czasem do białych propagatorów cool jazzu dołączyli epigoni be-bopu (Miles Davis, Modem Jazz Quartet) i różnice między poszczególnymi mutacjami poczęły się coraz bardziej zacierać. Grać cool jazz. Słuchać cool jazzu. COOLJAZZOWY (czytaj: kuldżezowy) 'mający związek z cool jazzem': Muzyka, grupa, płyta cooljazzo-wa. Zespół, utwór cooljazzowy. Muzycy, wykonawcy cooljazzowi. amer. cool jazz COPYRIGHT BY... (czytaj: kopyrajt baj) 'formuła, po której następuje nazwisko autora lub wydawcy, umieszczane w książkach, na kasetach, taśmach filmowych itp., określająca prawo wskazanej osoby lub wydawnic- 122 COPYWRITER CROISSANT twa do rozpowszechniania tej publikacji': W tak zwanej metryce książki formuła 'copyright by...' jest poprzedzona znakiem (c). ang. copyright by, dosłownie 'prawa autorskie (do tekstu) zastrzeżone przez...' COPYWRITER (czytaj: kopirąjter) 'osoba, zwykle pracownik odpowiedniego działu firmy, piszący teksty reklamowe; tekściarz reklamowy': Firma zatrudnia ponadto czterech zawodowych copywriterów, żeby teksty reklam odpowiadały najwyższym standardom. ang. copywriter CORNFLAKES (czytaj: komfiejks) albo KORNFLE- KSY, albo KORNFLEJKI 'chrupkie płatki kukurydziane, jedzone zwykle z mlekiem jako danie śniadaniowe': Na rynku mamy coraz większy wybór comflakesów. Miseczka komfieksów z ciepłym mlekiem stanowi jej codzienne śniadanie. ang. comfiake, liczba mnoga: comflakes CORPUS DELICTI (czytaj: korpus delikti) w prawie 'dowód rzeczowy, dobitnie świadczący o popełnionym przestępstwie, najczęściej: narzędzie zbrodni': Do zeznań świadków, jako corpus delicti, dołączono nóż ze śladami krwi, którym napastnik zadał ciosy swej ofierze. lać. corpus delicti, dosłownie 'przedmiot przestępstwa' CORRECT (czytaj: korekt) 'o ludziach i ich zachowaniu, rzadziej o przedmiotach lub ideach: bardzo poprawny, zgodny w najdrobniejszych szczegółach z obowiązującymi normami': W białej koszulce, zawsze cor-rect w stosunkach z przełożonymi, wobec kolegów bywał często niegrzeczny i złośliwy. UWAGA: correct to słowo charakterystyczne zwłaszcza dla języka osób używających obcych wyrazów ze względów snobistycznych. Można je zastąpić wieloma polskimi synonimami: grzeczny, kulturalny, właściwy, odpowiedni, poprawny, stosowny itd. fr. correct 'poprawny, prawidłowy', ostatnio odczuwane raczej jako zapożyczenie przymiotnika angielskiego: correct, o bardzo podobnym brzmieniu i znaczeniu CORRIDA zob. KORRIDA COSINUS zob. KOSINUS COTANGENS zob. KOTANGENS I COTTAGE (czytaj: kotydż) 'niewielki, komfortowo urządzony dom poza miastem': Na urodziny zaprosił kolegów do swojego cottage'u pod Warszawą, gdzie mogli bawić się do późna, nikomu nie przeszkadzając. ang. cottage 'niewielki, pojedynczy dom, typowy dla wsi (angielskiej!)' II COTTAGE (czytaj: kotydż) 'biały, grudkowaty serek, serek wiejski' ang. cottage cheese COUNT DOWN (czytaj: kałnt dałn) 'odliczanie wsteczne, najczęściej głośne liczenie ostatnich sekund w odwrotnej kolejności': Gdy do oznaczonego momentu startu rakiety pozostały już tylko sekundy, dyrektor agencji dał znak, by rozpocząć count down. ang. count down, dosłownie 'liczenie w dół' COUNTRY (czytaj: kantry) l. 'jeden z podstawowych stylów w amerykańskiej muzyce rozrywkowej, wywodzący się z folkloru ludowego osadników przybyłych z Europy (głównie z Irlandii), charakteryzujący się prostą i silnie zrytmizowaną muzyką i balladowymi tekstami o tematyce obyczajowej lub miłosnej': Na-shville to amerykańskie centrum country, muzyki, która jest najpopularniejsza w tym kraju. Śpiewać, grać, słuchać country. 2. 'mający cechy tego stylu, należący do tego stylu': Piosenka country. Zespół country. ang. country COUPE (czytaj: kupę) l. 'typ karoserii samochodu (dwuosobowego lub czteroosobowego), mającego dwoje drzwi i dach opadający ku tyłowi': Nadwozie coupó. 2. 'samochód o takim typie karoserii': Kupował tylko coupć i chwalił sobie ten typ samochodów. fr. coupe, pierwotnie 'dorożka mająca dwa miejsca' COVER GIRL (czytaj: kower gerl) 'wzięta modelka, której zdjęcia są zamieszczane na okładkach kolorowych magazynów': Nikt nie przypuszczał, że ta skromna urzędniczka w ciągu roku stanie się najpopulamiej szą w kraju cover girl, której zdjęcia będą zdobiły okładki prestiżowych pism. ang. cover girl, dosłownie 'okładkowa dziewczyna' COYERMARK (wymawiaj: kowermark) 'półpłynny preparat kosmetyczny, służący do tuszowania mankamentów cery, takich jak znamiona, odbarwienia itp., sprzedawany najczęściej w sztyfcie; korektor': Covermark należy stosować miejscowo. ang. covennark CREDO zob. KREDO CRESCENDO (czytaj: kreszendo) w muzyce 'określenie wykonawcze: coraz silniej, coraz głośniej': Crescendo w finale dzieła. wl. crescendo 'wzrastając' CREPES (czytaj: krep) 'cienkie, małe naleśniki, najczęściej ze słodkim nadzieniem': Przyrządziła znakomite epes, dodając do ciasta koniaku i następnie nadziewając je twarożkiem. fr. crepes, liczba mnoga od crepe CROISSANT (czytaj: kruasa) 'rogalik z ciasta francuskiego, zwykle z nadzieniem słodkim lub pikantnym': W kafejce na rogu zjedli typowo francuskie śniadanie: crois-santy i kawę z odrobiną mleka. fr. croissant 123 CROSS CYBORG CROSS zob. KROS Cs symbol pierwiastka chemicznego: cez (zob.) ctg skrót słowa: kotangens (zob.) Cu symbol pierwiastka chemicznego: miedź CUI BONO? (czytaj: kui bono) 'kto z tego skorzysta, na czyją korzyść to wyjdzie?': Konsumenci na pewno nie zyskają na podwyżce ceł tych towarów. Stracą też liczne firmy kooperujące z zagranicą. Więc po co zostały wprowadzone nowe taryfy? Cui bono? lać. cui bono, z Cycerona CUMA 'gruba lina, którą przymocowuje się statek do nadbrzeża w miejscu jego postoju lub łączy się z innym statkiem, np. z holownikiem': Rzucić cumę na nadbrzeże. Stać w przystani na cumach. CUMOWAĆ 'przymocowywać statek do nadbrzeża lub innego statku; także (o statku): być przymocowanym do nadbrzeża lub zajmować jakieś miejsce postoju w porcie': Cumować kuter do nadbrzeża. Statek zacumował w porcie. Znaleźliśmy miejsce, gdzie cumuje stateczek wycieczkowy. CUMOWNICZY 'związany z cumowaniem, służący do cumowania': Boja cumownicza. Lina cumownicza. Urządzenie cumownicze. od niem. Zaum 'uzda' CUMBERLAND (czytaj: kamberlent) albo KUMBER-LAND 'zimny sos do mięs, przyrządzany z galaretki z czerwonych porzeczek, soku pomarańczowego, skórki pomarańczowej, chrzanu i czerwonego wina': ang. od nazwiska angielskiego lorda Richarda Cumberlanda CUM TEMPORE (czytaj: kum tempore)'kwadrans po oznaczonej godzinie, skrót: c.t.': Już w pierwszych dniach stażu na niemieckim uniwersytecie zauważył, że przy większości ogłoszeń o zebraniach i wykładach umieszcza się dopisek: c.t., informujący, że zaczynają się z kwadransem akademickim, lub s.t. oznaczający, że trzeba być punktualnie o oznaczonej godzinie. lać. cum tempore 'z czasem' (w przeciwieństwie do: sine tempore 'bez czasu') CUMULUS (czytaj: kumulus) w meteorologii 'chmura kłębiasta: pionowa chmura o poziomej podstawie i kłębiastej kopule': Cumulusy charakterystyczne są dla ciepłych pór roku. CUMULONIMBUS (czytaj: kumulonimbus) w meteorologu 'kłębiasta chmura deszczowa: pionowa, ciemna chmura, mająca kłębiasta kopułę': n.-lać. cumulus, cumulonimbus od łac. cumulus 'gromada, kupa', nimbus 'chmura deszczowa' CURACAO (czytaj: kjurasao) 'likier o gorzkawym smaku, wytwarzany ze skórek niedojrzałych pomarańcz' port. Curacao, od nazwy wyspy: Curacao w archipelagu Antyli (Morze Karaibskie), gdzie wytwarza się ten likier CURRICULUM VITAE (czytaj: kurikulum wite) 'życiorys, zwłaszcza życiorys pisany przez artystę, pisarza, ubarwiony jakimiś faktami, wykraczającymi poza suche dane urzędowe': Dziennikarz prosił profesora o krótkie curriculum vitae. zob. też C.V. lać. curriculum vitae 'przebieg życia' CURRY (czytaj: kary) l. 'bardzo aromatyczna przyprawa korzenna ze składników zmielonych i zmieszanych ze sobą (zwykle z papryki, pieprzu, kolendry, imbiru, cynamonu, kopru, gorczycy i innych)': Posypać potrawę odrobiną curry. 2. 'potrawa z duszonego mięsa w pikantnym korzennym sosie, zawierającym tę przyprawę': Curry z wołowiny. ang. curry C.V. (czytaj: s-i-wi) 'życiorys ułożony według ustalonego schematu, wymagany współcześnie przy staraniu się o pracę w wielu instytucjach i przedsiębiorstwach': Zasadnicza różnica między tradycyjnym życiorysem a C.V. polega na tym, że ten drugi dokument nie ma formy tekstu pisanego pełnymi zdaniami, lecz jest właściwie kwestionariuszem, w który wpisujemy odpowiednie dane w formie równoważników zdań. Ponadto w C.V. podaje się tylko informacje istotne dla przyszłego pracodawcy, pomija zaś wszystkie inne (np. informacje o rodzicach i rodzeństwie, o służbie wojskowej, w zasadzie też o działalności społecznej i politycznej). ang. CV, skrót od: łac. curriculum vitae CYBERNETYKA 'nauka o systemach sterowania, przesyłania informacji i autokontroli w maszynach i organizmach żywych': Twórcą cybernetyki jest amerykański matematyk Norbert Wiener, który w opublikowanej w 1948 r. książce "Cybernetyka, czyli sterowanie i komunikowanie w zwierzęciu i maszynie", przedstawił podstawy nowej nauki. CYBERNETYK 'specjalista w zakresie cybernetyki': Cybernetycy najczęściej rekrutują się obecnie spośród informatyków, matematyków i specjalistów w zakresie bioinżynierii, zaś sama cybernetyka jest przez wielu traktowana nie tyle jako osobna nauka, ale jako interdyscyplinarny kierunek badawczy. CEBERNETYCZNY 'związany z cybernetyką, skonstruowany w sztuczny sposób z wykorzystaniem metod i osiągnięć cybernetyki': Badania cybernetyczne. Organizm cybernetyczny. ang. cybemetics z gr. kubemetes 'sternik' CYBORG 'organizm, który działa dzięki sterowaniu, częściowo lub wyłącznie, przez wysoko rozwinięte urządzenia techniczne (cybernetyczne); także: robot skonstruowany na podobieństwo człowieka, obdarzony sztuczną inteligencją i funkcjonujący jak człowiek': Czy ludzie zostaną kiedyś zastąpieni przez cyborgi, przynajmniej w tych najniebezpieczniejszych zajęciach i wyprawach kosmicznych? 124 CYBER- II CYKLON CYBORGIZACJA 'wszczepianie do ciała człowieka sztucznych narządów i układów scalonych, zastępujących narządy naturalne lub sterujących w optymalny sposób ich pracą i podnoszących możliwości psychofizyczne organizmu ludzkiego': Niektórzy futurolodzy przewidują, że cyborgizacja w II połowie XXI wieku spowoduje niezwykłe wydłużenie życia ludzkiego, może nawet spełni marzenie człowieka o nieśmiertelności. ang. skrót wyrażenia cyb(emetcs) org(anism) CYBER- cząstka dodawana do rzeczowników i przymiotników oznaczająca, że są one związane z komunikowaniem się przez sieć komputerową lub z wirtualną rzeczywistością, np. cyberprzestrzeó, cyberseks od ang. cybemetics CYBERCAFĆ (czytaj: cyberkafe) inaczej: KAWIARNIA INTERNETOWA 'kawiarnia, w której goście mają do dyspozycji komputery lub terminale podłączone do in-temetu i -jedząc lub pijąc - mogą korzystać z sieci': W Warszawie otworzono nowy multipleks, w którym - wśród innych atrakcji -jest też cybercafe, czyli kawiarnia intemetowa. złożenie cząstki: cyber- i słowa: cafe CYBERPRZESTRZEŃ 'przestrzeń sieci komputerowej, tj. przestrzeń, w której ludzie "poruszają się", kontaktują i współdziałają ze sobą poprzez sieć': Żywiołowy rozwój internetu sprawia, że cyberprzestrzeń powiększa się w zawrotnym tempie, coraz więcej osób ma do niej dostęp i coraz więcej różnych spraw załatwia się właśnie w tym "wymiarze". kalka ang. cyberspace CYBERSEKS 'pobudzanie seksualne z wykorzystaniem techniki komputerowej, zwłaszcza urządzeń wirtualnej rzeczywistości albo internetu': Specjaliści dyskutowali o tym, jak z dostępnej w sieci oferty cyberseksu wyeliminować odrażające praktyki i pornografię dziecięcą. ang. cybersex CYDR 'słabe wino jabłkowe albo lekko alkoholizowany napój jabłkowy': Cydrjest bardzo popularny w północnej Francji. W kuchni francuskiej cydr jest stosowany do przyrządzania wielu potraw. fr. cidre CYFROWY l. 'związany z cyframi, zwykle: wyrażony cyframi': Cyfrowy zapis liczebników. Szyfr cyfrowy. 2. w elektronice, inaczej: DIGITALNY 'taki, w którym sygnał w pewnym odstępie czasu jest reprezentowany przez ściśle określone wartości, wyrażone cyframi należącymi do (niewielkiego) skończonego zbioru, najczęściej zbioru dwuelementowego: O i l': Zapis cyfrowy. Sygnał cyfrowy. Muzyka zapisana w systemie cyfrowym. Technika cyfrowa jest współcześnie wykorzystywana w coraz większej liczbie dziedzin: w telekomunikacji, komputerach, zapisie muzyki i obrazu. Umożliwia ona znacznie szybsze i precyzyjniejsze przekazywanie sygnałów niż technika analogowa. CYGANERIA inaczej: BOHEMA 'środowisko artystyczne prowadzące niekonwencj onalny tryb życia': Pój ecie cyganeria jest najczęściej odnoszone do grup artystów z XIX i początku XX w. Ich niekonwencjonalny, a niekiedy skandalizujący, tryb życia miał wyrażać protest przeciwko konserwatywnej moralności mieszczańskiej. CYGANERIA WARSZAWSKA 'grupa warszawskich poetów i malarzy działająca w latach 1838-1843': Do Cyganerii Warszawskiej należeli m.in. R. Zmorski, S. Fil-lebom i M. Wolski, a przez pewien okres także C. Norwid i T. Lenartowicz. od słowa: Cygan, występującego w wielu europejskich językach, o nieustalonym pochodzeniu CYJANEK 'jeden ze związków chemicznych, które są solami kwasu cyjanowodorowego': Cyjanki sodu i potasu są wykorzystywane m.in. w złotnictwie, przy procesie pokrywania różnych powierzchni srebrem i złotem, a także do wyodrębniania złota z rudy. CYJANKALI pot. 'cyjanek potasu': Cyjankali ma zapach gorzkich migdałów, jest bardzo silną trucizną. CYJANOWODÓR inaczej: KWAS PRUSKI 'związek nieorganiczny o wzorze HCN, lotna ciecz o zapachu migdałów': Cyjanowodór został zastosowany przez stronę niemieckąjako gaz bojowy podczas I wojny światowej. od niem. Zyan CYKADA 'duży owad występujący w wielu gatunkach głównie w strefie tropikalnej, którego samce wydają głośne dźwięki przypominające cykanie, podzwanianie' lać. cicada 'świerszcz' CYKATA 'kandyzowane skórki owoców drzewa cytrusowego, produkowane głównie we Włoszech; także: smażone w cukrze skórki melona, kawona, pomarańczy itd. używane już od dawnych czasów w kuchni polskiej': Ciasto z cykatą i bakaliami. wl. succada I CYKLON w meteorologii 'przesuwający się, wirowy układ wiatrów, powstający wokół ośrodka niskiego ciśnienia': W meteorologii terminy: niż i cyklon - są często utożsamiane. Cyklony są charakterystycznym zjawiskiem atmosferycznym dla umiarkowanych szerokości geograficznych, ich średnica przewyższa często 2 tysiące kilometrów. ang. cyclone, niem. Zyklone II CYKLON 'burza tropikalna o wielkiej niszczycielskiej sile: najczęściej układ huraganowych wiatrów, występujący na określonym obszarze wokół ośrodka bardzo niskiego ciśnienia': Średnica cyklonów tropikalnych sięga najwyżej kilkuset kilometrów. Oko cyklonu 125 III CYKLON I CYNK 'niewielki obszar w samym środku cyklonu tropikalnego, w którym jest cicho i bezwietrznie' niem. Zyklon (w ang. tropical stonn, rzadziej: cyclone) III CYKLON w chemii 'związek trujący, zawierający kwas pruski (cyjanowodór)': Obecnie cyklon jest środkiem używanym do zwalczania szkodników i preparatem dezynfekcyjnym, w czasie II wojny światowej tzw. cyklon B został zastosowany przez hitlerowców do trucia ludzi w komorach gazowych. niem. Zyklon CYKLOP 'w mitologii greckiej: olbrzym mający jedno oko pośrodku głowy': Dzień i noc na dnie dymiących wulkanów cyklopi kują pioruny dla Zeusa. (Parando-wski) CYKLOPOWY l. 'związany z cyklopem lub cyklopami': Cyklopowa maczuga. Cyklopowa jaskinia. 2. przen. 'olbrzymi, potężny': Bo lepiej giń [serce] zmiażdżone cyklopowym razem, / niżbyś żyć miało własną słabością przeklęte. (Staff) gr. Kyklops CYKLOTRON 'urządzenie stosowane w fizyce jądrowej, w którym naładowane cząstki elementarne albo jony są wprawiane pod wpływem pola magnetycznego i elektrycznego w bardzo szybki ruch spiralny': Cyklotron znajduje zastosowanie w badaniach z zakresu fizyki jądrowej, a także w medycynie w zwalczaniu raka. ang. cyclotrone złożenie gr. kyklos 'koło' i cząstki: -tron używanej przy formułowaniu nazw różnych urządzeń CYKLOTYMIA w psychologii i psychiatrii 'rodzaj długotrwałych zaburzeń psychicznych, polegających na występowaniu znacznych wahań nastroju i aktywności': Dawniej cyklotymia uznawana była za jedną z form psychozy maniakalno-depresyjnej, obecnie uważa sieją raczej za trwałe zaburzenie psychiczne. CYKLOTYMIK w psychologii i psychiatrii 'osoba cierpiąca na cyklotymię': Cyklotymik przechodzi od nastroju radosnego pobudzenia do nastroju depresji i apatii. CYKLOTYMICZNY w psychologii i psychiatrii 'odznaczający się cyklotymia; przechodzący od aktywności do apatii': Cyklotymiczna osobowość. Cyklotymi-czne nastroje. ang. cyclothymia, złożenie gr. kyklos 'koło', thymós 'duch' CYKUTA l. inaczej: SZALEJ JADOWITY 'wysoka roślina o czerwonawej łodydze, białych drobnych kwiatkach ułożonych w baldachy i pierzastych liściach': W Polsce cykuta rośnie na podmokłych łąkach i nad brzegami stojących wód. 2. 'trucizna wytworzona z kłączy szaleju': Sokrates za głoszenie swych poglądów pełnych bezkompromisowości i za ostre wystąpienie przed sądem ateńskim został skazany na śmierć przez wypicie cykuty. lać. cicuta CYNA 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 50 i masie atomowej 118,71, symbol Sn: srebrzystobiały, miękki, łatwo topliwy metal': Cyna jest m.in. wykorzystywana do powlekania blachy stalowej, puszek konserwowych itd., jest też składnikiem wielu stopów. CYNOWAĆ 'powlekać przedmioty metalowe, najczęściej żelazne, warstwą cyny': Puszki i rozmaite przedmioty domowego użytku cynuje się w celu zabezpieczenia ich przed korozją. CYNOWY 'zrobiony z cyny; zawierający cynę; powleczony warstwą cyny': Talerz cynowy. Stop cynowy. Blacha cynowa. CYNFOLIA 'folia cynowa - bardzo cienka blacha cynowa, używana np. do pakowania produktów spożywczych': Cynfolia chroni produkty żywnościowe przed dopływem powietrza oraz światła i sprawia, że dłużej nadają się one do spożycia. niem. Zinn, Zinnfolie CYNADRY albo CYNADERKI 'potrawa z duszonych w tłuszczu nerek, zwykle wieprzowych, rzadziej wołowych lub cielęcych': Zamówił cynaderki cielęce z kaszą. dawniej: cynadra, cynadry - wnętrzności (ryb), wg Briicknera od dawnego niem. Geschnader CYNIZM l. 'postawa jawnego i wyzywającego lekceważenia wartości życiowych, praw, moralności albo osób, czyli tego, co jest powszechnie uznawane i szanowane': Cynizm jego postępowania zraził do niego wszystkich dawnych znajomych. 2. 'zespół poglądów starożytnej greckiej szkoły filozoficznej, odrzucającej przyjęte normy i wartości, głoszącej, że potrzeby życiowe należy ograniczyć do minimum i żyć zgodnie z naturą' CYNIK l. 'człowiek lekceważący ogólnie przyjęte wartości i nie wierzący w szczerość intencji innych, jawnie drwiący z wszystkich i z wszystkiego': Nie bądź cynikiem, uwierz, że im naprawdę chodzi o Polskę. 2. 'członek starożytnej szkoły filozoficznej': Diogenes był cynikiem. CYNICZNY 'pełen cynizmu, jawnie i wyzywająco drwiący ze wszystkich i z wszystkiego': Cyniczne sprzeniewierzenie się podstawowym europejskim wartościom. Cyniczny uśmieszek. tac. cynicus z gr. kynikós 'cyniczny' i kynismós 'cynizm' I CYNK pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 30 i masie atomowej 65,39, symbol Zn: srebrzystoniebieski metal, odporny na działanie czynników atmosferycznych' : Cynkiem powleka się stalowe przedmioty w celu zabezpieczenia ich przed korozją, cynk jest też składnikiem wielu stopów, np. mosiądzu. Tlenek cynku jest używany do wyrobu farb. CYNKOWAĆ 'powlekać przedmioty metalowe, najczęściej żelazne, warstwą cynku': Cynk jest odporny na wpływy atmosferyczne i skutecznie zabezpiecza przed- 126 II CYNK CYSTOGRAFIA mioty żelazne przed korozją, bardzo powszechnie więc cynkuje się rury, zbiorniki na wodę, rynny itd. CYNKOWY 'zawierający cynk; powleczony cynkiem': Tlenek cynkowy. Blacha, rura cynkowa. Maść cynkowa. niem. Zink II CYNK w slangu więziennym i gwarach środowiskowych 'przekazane w tajemnicy ostrzeżenie lub poufna wiadomość': Dostać od kogoś cynk. od niem. zinken 'zdradzać coś' CYNOBER l. 'siarczek rtęci - minerał (najczęściej) o żywej czerwonej barwie z diamentowym połyskiem, z którego otrzymuje się rtęć': W Europie największe złoża rudy rtęci - cynobru są w Hiszpanii. 2. 'żywy czerwony kolor o metalicznym połysku': Malarz łączył cynober z brązem. CYNOBROWY 'mający kolor cynobru': Cynobrowe dachówki. Cynobrowy lakier. niem. Zinober CYPEL l. 'niewielki, wąski pas lądu, wchodzący w morze, jezioro lub rzekę; także: najdalej wysunięta część półwyspu': Latarnia morska znajdowała się na samym końcu cypla. 2. 'wystająca, stercząca część jakiejś góry, skały, jakiegoś lodowca itd.': Lodowe cyple schodziły w dolinę. niem. Zipfel, w szerokim znaczeniu 'wąski koniec czegoś, szpic' CYRANEIZM 'zespół poglądów starożytnej greckiej szkoły filozoficznej głoszącej, że jedynym dobrem są doznania przyjemne, a jedynym złem są doznania przykre': Cyraneizm był skrajną odmianą hedonizmu, zakładał, że celem życia jest jedynie poszukiwanie przyjemności i doznawanie ich. CYRANEIK. 'członek starożytnej szkoły filozoficznej, głoszącej cyraneizm': Do cyraneików zalicza się m.in. Arystypa z Cyreny, Teodorosa Ateistę i Hegezjasza Pei-sitanatosa. CYRANEJSKI 'związany z cyraneizmem': Szkoła cyra-nejska. Cyranejskie poglądy. od nazwiska Arystypa z Cyreny (ok. 435-366 p.n.e.) I CYRKON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 40 i masie atomowej 91,22, symbol Zr: srebrzystobiały, twardy metal': Cyrkon jest wykorzystywany jako dodatek przy wytapianiu stali stopowych o wysokiej twardości, znajduje też zastosowanie w technice jądrowej i kosmicznej . n.-tac. zirkonium II CYRKON 'krzemian cyrkonu - minerał występujący w skałach magmowych, przybierający różne barwy; także: duży okaz tego minerału': Ze skał i piasków zawierających drobiny cyrkonu otrzymuje się cenne pierwiastki: cyrkon i hafn. Duże, pięknie ubarwione cyrkony wykorzystuje się wjubilerstwiejako kamienie ozdobne. fr. zircone CYRKULACJA 'krążenie jakichś substancji w pewnym układzie; także: obieg w gospodarce, np. pieniądza, jakichś produktów lub dóbr': Cyrkulacja krwi w organizmie. Cyrkulacja wody w atmosferze. Przyspieszona cyrkulacja pieniądza. CYRKULOWAĆ 'krążyć w czymś': Powietrze cyrkulu-je w przewodach. Banknoty cyrkulują na rynku. CYRKULACYJNY 'związany z krążeniem, obiegiem w pewnym układzie': Cyrkulacyjny przepływ wody. Cyr-kulacyjna wymiana dóbr. lać. circulatio 'krążenie' CYROGRAF l. 'dawniej: zobowiązanie na piśmie potwierdzone podpisem': Termin i zasady zwrotu pożyczki szlachcic potwierdził w specjalnie spisanym cyrografie. 2. 'pisemny pakt z szatanem, w którym w zamian za jego usługi lub dobra doczesne - np. pieniądze, młodość - ofiarowuje mu się duszę': Legenda głosi, że cyrografy spisywano własną krwią, dla większej ich wiarygodności. lać. śr. cirographum CYRULIK 'dawny zawód, który obejmował (dzisiejsze) funkcje lekarza i fryzjera': Dawni cyrulicy zajmowali się m.in. leczeniem za pomocą lekarstw i maści, przeprowadzaniem prostych operacji chirurgicznych, puszczaniem krwi, wyrywaniem zębów oraz goleniem i strzyżeniem. tac. śr. cirurgicus z łac. chirurgicus CYRYLICA 'pismo Słowian powstałe w X w., będące uproszczoną wersją głagolicy': Stworzona przez św. Cyryla głagolica była pismem dość skomplikowanym i trudnym w stosowaniu, dlatego po jego śmierci uproszczono ją i nazwano na jego cześć cyrylicą. W czasach Piotra Wielkiego cyrylica została raz jeszcze uproszczona, jej kolejna wersja to grażdanka. od imienia Cyryl CYSTA l. w medycynie, inaczej: TORBIEL 'chorobowa, workowata jamka w jakimś narządzie, wypełniona płynną substancją': Cysta na jajniku, w nerkach. 2. w biologii 'otoczka wytwarzana przez niektóre rośliny i pierwotniaki, pozwalająca im przetrwać w niekorzystnych warunkach; także: twór przetrwalnikowy z taką otoczką': Pierwotniaki otaczają się cystą. Cysta może przetrwać długi czas, aż do momentu, gdy warunki życiowe nie zmienią się na korzystniejsze. niem. Zyste z gr. kystis 'pęcherz' CYSTO- cząstka o znaczeniu 'pęcherz', dodawana do różnych wyrazów, zwłaszcza terminów medycznych, wskazująca na ich związek z pęcherzem moczowym, np. cystografia, cystotomia gr. kystis 'pęcherz' CYSTOGRAFIA 'badanie pęcherza moczowego, polegające na wykonywaniu zdjęć rentgenowskich tego 127 CYSTOGRAFICZNY CZAKRA albo CZAKRAM narządu po wprowadzeniu doń specjalnej substancji cieniującej': Cystografiajest metodą pozwalającą na diagnozowanie stanu pęcherza i moczowodów. CYSTOGRAFICZNY 'polegający na zastosowaniu metody cystografii': Badanie cystograficzne wykonuje się najczęściej podczas oddawania moczu. złożenie cząstek: cysto- i -grafia od gr. graphó 'piszę' CYSTOSKOPIA 'badanie pęcherza moczowego lub przeprowadzanie drobnych jego operacji za pomocą specjalnego wziernika, wprowadzonego do pęcherza przez cewkę moczową': Cystoskopia umożliwia rozpoznanie wielu chorób układu moczowego, m.in. nowotworów pęcherza i kamicy. CYSTOSK-OP 'specjalny wziernik wprowadzany do pęcherza przez cewkę moczową': Specjalne cystoskopy operacyjne używane są do przeprowadzania zabiegów wewnątrz pęcherza, np. pobierania jego wycinków do badania, i drobnych operacji pęcherza, np. usunięcia nowotworów niezłośliwych. złożenie cząstek: cysto- i -skopia od gr. skopeo 'patrzę' CYSTOTOMIA 'operacja chirurgiczna pęcherza moczowego, wiążąca się z przecięciem jego ścianki': Poza cy-stotomią obecnie istnieje wiele nieoperacyjnych metod leczenia chorób układu moczowego. złożenie cząstek: cysto- i -tomia od tómos 'cięty, podzielony' CYTADELA 'samodzielna fortyfikacja budowana w dawnych miastach obok twierdzy, zazwyczaj na wyniosłym wzgórzu': Cytadela wzmacniała znacznie system obrony miasta, służyła też do strzeżenia w nim porządku. Cytadela warszawska została zbudowana przez cara w latach 30. XIX w., po upadku powstania listopadowego. Służyła do utrzymania ludności Warszawy w posłuszeństwie, była więzieniem i miejscem straceń patriotów. wł. cittadella od: citta 'miasto' CYTO- cząstka o znaczeniu 'komórka', dodawana do różnych wyrazów, zwłaszcza terminów z zakresu biologii i medycyny, wskazująca na ich związek z komórkami roślin, zwierząt lub ludzi, np. cytoblast, cytologia od gr. kytos 'komórka' CYTOBLAST w biologii 'jądro komórkowe': Cytoblast to najważniejsza z organelli komórkowych, zawierająca informację genetyczną. złożenie cząstek: cyto- i blast od gr. blastós 'pączek' CYTOLOGIA l. 'nauka badająca czynności i budowę komórek roślin, zwierząt i ludzi' 2. pot. 'rodzaj badania ginekologicznego: mikroskopowe badanie komórek pobranych z pochwy': Cytologia umożliwia rozpoznanie różnorodnych chorób kobiecych. Dostać skierowanie na cytologię. Zrobić sobie cytologię. CYTOLOGICZNY l. 'związany z badaniem komórek roślin, zwierząt lub ludzi': Postępy w technice mikroskopowej pozwalają na coraz precyzyjniejsze analizy cytologiczne. 2. pot. 'związany z badaniem ginekologicznym komórek pobranych z pochwy': Badanie cytologiczne. Wymaz cytologiczny. złożenie cząstek: cyto- i -logia od gr. logos 'nauka, porządek' CYTOPLAZMA w biologii 'zawartość komórki z wyłączeniem jądra komórkowego': W cytoplazmie zachodzą procesy przemiany materii. ang. cytoplasm CYWILISTYKA 'dział nauk prawniczych zajmujący się prawem cywilnym': Obecnie w Polsce cywilistyka zajmuje się przede wszystkim normami regulującymi stosunki majątkowe. CYWILISTA 'specjalista w zakresie cywilistyki': Do wybitnych polskich cywilistów w II połowie XX w. należeli m.in. Witold Czachórski, Adam Szpunar i Alfred Ohanowicz. od nazwy: prawo cywilne CYZELOWAĆ l. 'mechanicznie lub ręcznie wykańczać jakieś wyroby, zwłaszcza dzieła sztuk plastycznych lub wyroby rzemiosła artystycznego, usuwając drobne, niepożądane cechy ich wyglądu': Powoli i dokładnie cyzelował odlew, usuwając pilnikiem drobne nierówności na jego powierzchni, l.przen. 'wykańczać coś, zwłaszcza jakąś wypowiedź, dzieło literackie lub muzyczne, z pedantyczną dokładnością usuwając najdrobniejsze usterki': Cyzelować język utworu. Cyzelować tłumaczenie. CYZELATOR l. 'osoba zajmująca się końcową obróbką jakichś wyrobów, zwłaszcza odlewów i rzeźb': Stanowisko pracy cyzelatora. Narzędzia cyzelatora. 2. 'osoba, która z pedantyczną drobiazgowością wykańcza swe dzieła. Ostatnie korekty zajęły bardzo dużo czasu, ponieważ autor okazał się cyzelatorem, który w nieskończoność chciał wszystko zmieniać i udoskonalać. fr. ciseler 'obrabiać dłutem, rzeźbić' CZA-CZA albo CHA-CHA (czytaj: czacza) 'szybki i rytmiczny taniec towarzyski, wywodzący się z Ameryki Południowej': Dla cza-czy charakterystyczny jest dość krótki, energiczny krok i kołyszące ruchy biodrami. hiszp. (południowoamerykański) cha-cha-cha CZADOR albo CZADRA l. 'ubranie kobiet muzułmańskich, które zakrywa całą postać, tak że widoczne są tylko oczy' 2. inaczej: CZARCZAF 'część ubioru kobiet muzułmańskich - chusta, którą zakrywa się głowę i twarz, zostawiając tylko otwór na oczy': Fanatycy domagali się, aby stewardessy należące do obsługi lądujących w Teheranie samolotów także zakrywały twarz czadorem. pers. czadur 'zasłona' CZAKRA albo CZAKRAM 'w jodze: jeden z siedmiu punktów ciała człowieka, który jest węzłem energetycz- 128 CZAMBUŁ CZEMPION nym; także jeden z siedmiu punktów Ziemi, w których skoncentrowana jest energia': Wskazywał czakry na jego ciele. Podobno pod wzgórzem wawelskim znajduje się jeden z czakramów Ziemi. sanskr. czakra CZAMBUŁ 'oddział tatarski': Tatarskie czambuły spaliły i złupiły Podole. () Potępiać w czambuł 'potępiać wszystkich, bez wyjątku i kategorycznie': Potępiano wówczas w czambuł wszystkich przeciwników politycznych, zarzucając im zdradę interesów narodowych. ukr. czambuł z tur., dawniej w polskim także w znaczeniu 'najazd tatarski' CZARCZAF 'to samo, co czador w 2. znaczeniu' tur. czarszaf 'chusta, prześcieradło' CZARDASZ 'węgierski taniec narodowy; podkład muzyczny do tego tańca; utwór muzyczny w rytmie tego tańca': Czardasz składa się z dwóch części: wstępnej -powolnej i patetycznej - oraz właściwej - tańczonej w bardzo żywym tempie. węg. csardas, od csarda 'gospoda' CZARTER l. 'wynajęcie samolotu lub statku na pewien czas lub na określony kurs; także: umowa między właścicielem samolotu lub statku a firmą wynajmującą': W czarterze określono czas wynajmu i zasady eksploatacji polskiego trawlera. 2. 'nieregularny kurs wynajętego statku albo samolotu na określonej trasie; także: wynajęty samolot lub statek odbywający taki kurs': Poleciał czarterem do Londynu. CZARTEROWAĆ 'wynajmować od kogoś albo wynajmować komuś samolot lub statek na pewien czas albo określony kurs': Wyczarterować samolot na lot do Nowego Jorku. Frachtowiec wyczarterowany przez organizacje ekologiczne. CZARTEROWY 'odnoszący się do czarteru albo odbywający się na podstawie czarteru - umowy najmu statku czy samolotu': Umowa czarterowa. Kurs czarterowy. ang. charter CZARTYZM 'ruch społeczny w Anglii, w latach 1837-1848, którego celem były reformy polityczne i społeczne, m.in. powszechne czynne prawo wyborcze (dla mężczyzn), wprowadzenie zasady tajnego głosowania i corocznych wyborów parlamentu, zniesienie cenzusu majątkowego kandydatów na posłów': Czartyzm był pierwszym masowym ruchem uboższych warstw społeczeństwa angielskiego, głównie robotników. CZARTYSTA 'zwolennik czartyzmu': Czartyści swe najważniejsze postulaty zawarli w Karcie Praw Ludu -The People's Charter - stąd nazwa ich ruchu. ang. The People's Charter (opublikowana w 1838 r.) CZEK 'dokument bankowy zawierający zlecenie wypłaty komuś określonej sumy z konta wystawcy': Wypisał dla niego czek na sumę dwóch tysięcy złotych. Zrealizował w banku czek i wrócił z pieniędzmi do domu. Zapłacił w sklepie czekiem. O Czek bez pokrycia l. 'czek, którego nie można zrealizować - bank nie wypłaci za niego pieniędzy, ponieważ wystawca nie ma ich na koncie': Wystawił za towar czek bez pokrycia i uciekł za granicę. 2. przen. 'niemożliwa do zrealizowania obietnica': Jego obietnice okazały się czekiem bez pokrycia. CZEKOWY 'związany z czekiem, dokonywany za pomocą czeków, zawierający czeki': Opłata czekowa. Książeczka czekowa. ang. cheque, amer. check I CZEKAN l. 'dawna broń biała: siekierka osadzona na długim trzonku': Czekany były używane przez wojska polskie i węgierskie, m.in. do rozbijania pancerza przeciwnika. 2. 'laska zakończona stalową głowicą z kolcem, używana przy wspinaczce wysokogórskiej': Wbił czekan w skałę i zaczął się wolno podciągać. ukr. czekan z tur. CZEKISTA 'funkcjonariusz policji politycznej, działającej przed II wojną światową w Związku Radzieckim' (potem przekształconej)': Czekiści torturowali i mordowali bez sądu więźniów, uznanych za przeciwników władzy radzieckiej. roś., od nazwy: Wsierossijskaja czeriezwyczajna komissija po bor-bie s kontrriewolucyjej i sabotażom 'Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem' w rosyjskim skrócie, od którego utworzono słowo: Czeka. CZEMPION zob. CHAMPION 129 I D 'cyfra rzymska o wartości 500' II D symbol izotopu wodoru: deuter (zob.) DACZA 'domek letni lub willa poza miastem, zwłaszcza w Rosji': Prasa oskarżała go, że w swej podmoskiewskiej daczy spotyka się z bossami świata przestępczego. roś. dacza, także w znaczeniu 'letnisko' DADAIZM 'skrajnie awangardowy ruch artystyczny, rozwijający się po zakończeniu I wojny światowej w 1918 r., proklamujący absolutną wolność twórczą, odrzucający wszelkie dotychczasowe ideały w sztuce i głoszący jej irracjonalność': W Nowym Jorku - przypominał Breton ów "Sturm und Drang-Periode" dadaizmu - Duchamp podpisywał "swoim nazwiskiem reprodukcje Mony Lizy z domalowanymi wąsami", w Kolonii na wystawę Maxa Emsta wchodziło się i wychodziło przez klozet [...]. (Hutnikiewicz) DADAISTA 'artysta będący zwolennikiem dadaizmu': Do znanych dadaistów należą m.in. Andre Breton, Louis Aragon, Francis Picabia i inicjator ruchu - Tri-stan Tzara. DADAISTYCZNY 'związany z dadaizmem, realizujący postulaty tego kierunku w sztuce': Ruch dadaistyczny. Malarstwo dadaistyczne. Pisarze dadaistyczni. DADA l. 'to samo, co dadaizm' 2. 'tytuł programowego czasopisma dadaistów': W czasopiśmie "Dada" ukazywały się skandalizujące teksty i niezwykłe pod względem treści i formy utwory poetyckie. fr. dadaisme od stówa: dada 'drewniany konik - zabawka dziecięca'; wyraz: dada, od którego utworzono nazwę ruchu, wybrano na chybił trafi} ze słownika języka francuskiego Larousse'a podczas jednego z pierwszych spotkań DAGEROTYPIA 'najstarsza technika fotograficzna, polegająca na naświetlaniu płytki miedzianej pokrytej jodkiem srebra, a następnie wywołaniu obrazu parami rtęci': Dagerotypia rozwinęła się w latach 40. XIX w. DAGEROTYP 'zdjęcie wykonane metodą dagerotypii': Przyglądał się twarzy pradziadka na dagerotypie. fr. daguerreotypie od nazwiska wynalazcy tej techniki: Louisa Daguerre'a (1789-1851) DAIMONION (czytaj: dajmonion) 'w starożytnej filozofii greckiej: głos wewnętrzny, pochodzący od bóstwa, który powstrzymuje człowieka od złych czynów': [Sokrates] w swych osobistych decyzjach powoływał się nieraz na głos wewnętrzny - na głos demona ([...] daimo-nion), jak się wyrażał - który go od złego czynu powstrzymywał. (Tatarkiewicz) gr. daimónion DAKTYLO- 'cząstka wyrazów złożonych mająca znaczenie 'palec', wskazująca, że to, o czym mówi drugi człon złożenia, jest związane z palcami, np. daktylografia, daktyloskopia' gr. daktylos 'palec' DAKTYLOGRAFIA inaczej: CHIROLOGIA 'sposób porozumiewania się głuchoniemych za pomocą znaków, tworzonych przez odpowiednie ułożenie palców': Z reguły znakom dawanym w daktylografii palcami towarzyszy wyraziste ułożenie warg, odpowiadające artykulacji kolejnych sylab danego słowa. złożenie cząstek: daktylo- i -grafia od gr. grapho 'piszę' DAKTYLOGRAM 'odcisk palców, przedstawiający układ linii papilarnych': Daktylogramy są wykorzystywane w kryminalistyce do identyfikacji sprawców przestępstw. złożenie cząstek: daktyle- i -gram od gr. gramma 'zapis' DAKTYLOSKOPIA 'dział kryminalistyki: metoda identyfikowania osób na podstawie odcisków palców': Daktyloskopia wykorzystuje fakt, że każdy człowiek ma inny układ linii papilarnych na opuszkach palców. DAKTYLOSKOPIJNY 'związany z daktyloskopia, wykorzystujący metody daktyloskopii': Daktyloskopijne badanie. Daktyloskopijna identyfikacja przestępcy. złożenie cząstek: daktyle- i -skopia od gr. skopeo 'oglądam' DALAJLAMA 'najwyższy duchowny w Kościele lamaic-kim i głowa państwa tybetańskiego': Dalaj lama jest wybierany już jako niemowlę, jest on uważany za wcielenie bodhisattwy Awalokiteśwary, który po śmierci każdego z dalaj łamów ponownie wciela się w małe dziecko. Ponieważ Tybet jest od ponad półwieku pod panowaniem chińskim, władze tego kraju decydowały o wyborze da-lajlamyijego działaniach. Obecny dalajlama, nie chcąc się z tym pogodzić, od 1959 r. żyje na emigracji w Indiach; w 1989 r. otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. mongolskie dalaj 'morze', tybetańskie (b)lama 'kapłan', czyli w przenośni 'kapłan (tak wielki) jak morze' DALTONIZM 'wada wzroku polegająca na nierozróżnia-niu pewnych kolorów, najczęściej zielonego i czerwonego': Daltonizm jest wadą dziedziczną, występuje znacznie częściej u mężczyzn niż u kobiet. DALTONISTA 'osoba cierpiąca na daltonizm': Daltoniści nie mogą wykonywać czynności i zawodów związanych z koniecznością rozpoznawania kolorów, np. nie mogą być kierowcami. 130 DAMARA DATACJA albo DATOWANIE DALTONISTYCZNY 'związany z daltonizmem, charakterystyczny dla daltonisty': Daltonistyczna ślepota barw. Daltoni styczne widzenie. ang. daltonism od nazwiska Johna Daltona (1766-1844), angielskiego chemika i fizyka, który opisał to zjawisko DAMARA 'żywica specjalnych gatunków drzew rosnących w strefie tropikalnej': Damary używa się m.in. do wyrobu pokostu i konserwowania wyrobów artystycznych. malajskie Damar DAMNO w finansach 'strata - prowizja potrącana przez bank przy realizacji weksli lub przy pożyczce albo strata podczas sprzedaży papierów wartościowych poniżej ich wartości nominalnej': Firma została zmuszona do sprzedaży akcji 10% poniżej ich ceny. Stracone w wyniku tej operacji 5000 zł księgowa zapisała jako damno. od łac. damnum 'strata, szkoda' DAMOKLES 'dworzanin władcy greckiego Dionizjusza I Starszego, panującego w Syrakuzach w IV w. p.n.e.' Legenda głosi, że pewnego dnia Dionizjusz, podenerwowany bezustannymi zachwytami Damoklesa nad jego panowaniem i szczęśliwym życiem w luksusie, kazał mu w czasie uczty zasiąść na swym miejscu, nad nim zaś zawiesił na końskim włosie nagi miecz - aby mógł zrozumieć, jaki naprawdę jest los władcy. () Miecz Damoklesa 'niebezpieczeństwo, które komuś stale zagraża': Byłoby dobrze, gdyby nowo utworzona w policji grupa stała się dla gangsterów mieczem Damoklesa. Odkąd poznał zasady reorganizacji firmy, czuł nad sobą miecz Damoklesa. DANCING zob. DANSING DANDYS 'mężczyzna, który odznacza się przesadną dbałością o elegancję stroju i przesadnym przestrzeganiem zasad savoir-vivre'u': Strój i maniery dandysa. Zblazowany dandys. Stołeczny dandys. DANDYZM 'przesadna dbałość mężczyzny o strój i wyszukaną grzeczność zachowania': Dla niektórych grup młodzieży dandyzm stał się rodzajem protestu przeciw rzeczywistości pełnej chamstwa, brudu i byle-jakości. DANDYSOWATY 'typowy dla dandysa lub dandyz-mu': Dandysowate zachowanie. Dandysowaty strój, sposób bycia. ang. dandy, prawdopodobnie pieszczotliwa forma imienia: An-drew; dandyzm, ang. dandyism - to zjawisko występujące na Zachodzie już w XVIII w. DANSE MACABRE (czytaj: das makabr) l. 'w sztuce średniowiecznej: korowód tańczących szkieletów': W sztuce średniowiecznej danse macabre, w którym z reguły przedstawiane były postacie z różnych stanów, wyrażał równość wszystkich wobec śmierci, l.przen. 'coś strasznego, makabryczny ciąg zdarzeń': Media w ostatnim tygodniu przedstawiają nam danse macabre mordujących się gangsterów i spokojnie rejestrującej wszystkie te okropności policji. fr. danse macabre DANSING albo DANCING 'zabawa taneczna urządzana wieczorem w jakiejś restauracji lub kawiarni; rzadziej: restauracja lub kawiarnia, w której się taka zabawa odbywa': Bawili się do późna na dansingu w restauracji nad morzem. W soboty trudno było zasnąć, bo w kamienicy obok mieścił się dansing, (obecnie częściej: lokal z dansingiem) DANSER 'tancerz, partner w tańcu na zabawie': Był nie-zmordownym danserem i znał mnóstwo zabawnych anegdotek. DANSOWAĆ przestarz. 'tańczyć na zabawie': Wybiła północ, a oni dansowali w najlepsze. DANSINGOWY 'związany z dansingiem': Dansingowy zespół muzyczny. Sala dansingowa. ang. dancing,/;-, danser 'tańczyć' DANTEJSKIE SCENY albo DANTEJSKIE PIEKŁO 'straszne sceny, podobne do tych, które Dante opisywał w "Boskiej komedii" w wędrówce przez piekło; miejsce, gdzie się takie sceny rozgrywają': W płonącym wieżowcu rozgrywały się dantejskie sceny. W momencie wznowienia ostrzału wnętrze hali, pełnej rannych, zmieniło się w dantejskie piekło. Dante Alighieri (1265-1321) wioski poeta, autor m.in. (Boskiej) Komedii, w której przedstawia swą wędrówkę przez piekło i opisuje straszliwe sceny mąk piekielnych DARWINIZM 'teoria ewolucji gatunków, sformułowana w połowie XIX w. m.in. przez Karola Darwina'; Darwi-nizm głosi, że najważniejszy mechanizm ewolucji to dobór naturalny i walka o byt, polegające na tym, że osobniki dobrze przystosowane do środowiska są zdolne do przeżycia i przekazania swych cech potomstwu, zaś gorzej przystosowane - giną. Darwinizm społeczny 'dziewiętnastowieczna teoria socjologiczna, próbująca wyjaśniać zjawiska społeczne w kategoriach walki o byt, w której zwyciężają lepiej przystosowane osoby i grupy społeczne; także: różne współczesne ideologie, głoszące, że rozwój społeczny i ekonomiczny powinien odbywać się drogą naturalnej selekcji': Publicysta uważa, że drastyczne zmniejszenie środków na opiekę społeczną i postępująca pauperyzacja całych grup ludności to wynik darwinizmu społecznego rządzącej koalicji. DARWINISTA 'uczony, który jest zwolennikiem teorii Darwina' DARWINISTYCZNY 'związany z darwinizmem, u-znąjący słuszność tej teorii': Darwini styczne teorie. Dar-winistyczne poglądy. Karol Darwin (1809-1882), angielski przyrodnik, twórca m.in. dzieła "O powstawaniu gatunków..." (1859) DATACJA albo DATOWANIE l. 'postawienie daty na dokumencie, liście itd.': Zwrócił sekretarce uwagę na 131 DDT DEBILIZM mylną datację wysyłanych papierów. Zajmował się datowaniem zdjęć i ustalaniem ich kolejności chronologicznej . 2. 'ustalenie daty powstania czegoś': Za taką datacją listu sławnego pisarza przemawiało wiele faktów z jego życia. DATOWNIK l. 'przyrząd służący do datowania': Zazwyczaj datownik jest rodzajem stempla, na którym kolejne cyfry daty są umieszczone na małych, obracających się kółkach. Urzędniczka na poczcie oznaczała datownikiem podawane jej listy i przesyłki. 2. 'odcisk daty na dokumentach, listach itp.' Wysłali do przyjaciół koperty z okolicznościowym datownikiem. DATOWAĆ l. 'stawiać datę na dokumencie, liście itp.': Na poczcie datowane są wszystkie listy i przesyłki. 2. 'ustalać datę powstania czegoś': Do tej pory dokument ten datowano na XIV w. od słowa: data - w łac. data 'dane (posłańcowi)' DDT 'dichlorodifenylotrichloroetan - związek chemiczny, używany dawniej m.in. do zwalczania owadów': Po stwierdzeniu, że DDT kumuluje się w tkankach roślinnych i zwierzęcych, a przez pożywienie przenika do organizmu człowieka, wycofano z użycia wszystkie preparaty zawierające ten związek, np. azotox. ang. DDT, związek chemiczny, został wynaleziony w latach 40. XX w., z tego też okresu pochodzi jego nazwa DE- przedrostek oznaczający odwrotność, przeciwieństwo, zaprzeczenie tego, na co wskazuje druga część wyrazu, łączący się z rzeczownikami i czasownikami, np. dekomunizacja, desowietyzacja, demonopolizować, decen-tralizować. Przedrostek de- ma to samo znaczenie, co dez-, z tym że dodaje się go do słów rozpoczynających się na spółgłoskę. lać. de'od,z' DEALER (czytaj: diier) l. 'przedstawiciel lub pełnomocnik jakiejś firmy na określony obszar, przeprowadzający transakcje handlowe; czasem też: sprzedawca w sklepie firmowym': Jest to jedyny autoryzowany dealer "Forda" w Polsce. Zwyżkę przewidują dealerzy 22 banków zagranicznych. 2. 'handlarz narkotykami; osoba rozprowadzająca narkotyki': "Działka" u dealera kosztuje nieraz ponad sto złotych. DEALERSKI (czytaj: diierski) 'dealera, związany z dealerem w znaczeniu l.': Salon dealerski. Biuro dealer-skie, ang. dealer, pierwotnie: 'kupiec' albo 'dom handlowy' DEBARKACJA oficj. (zwłaszcza w języku używanym w portach i na lotniskach) 'opróżnienie statku lub samolotu - wyładowywanie towarów albo wysiadanie pasażerów': Podczas debarkacji lotniskowca jeden z helikopterów został uszkodzony. DEBARKOWAĆ 'opróżniać statek lub samolot - wyładowywać z nich towary albo wysiadać': Ze względu na uszkodzenie kadłuba statek trzeba było debarkować w najbliższym porcie. ang. debarkation DEBATA 'publiczna dyskusja, której celem jest rozstrzygnięcie jakiejś ważnej kwestii': W parlamencie rozpoczęła się debata nad ustawą anty korupcyjną. DEBATOWAĆ 'brać udział w debacie, dyskutować o sposobie rozwiązania jakiejś ważnej kwestii': Prawnicy debatowali nad tym, jak skutecznie ograniczyć szarą strefę w gospodarce. niem. Debatte 'ożywiona dyskusja' DEBEL l. 'w tenisie, badmintonie itp.: gra dwu par przeciwko sobie': W deblu Polak miał za partnera tenisistę z Czech. 2. 'para graczy tej samej płci, biorących udział w grze podwójnej w tenisa, badmintona itd.': Debel męski, żeński. 3. 'dwuosobowa łódź sportowa z czterema krótkimi wiosłami': Płynąć deblem. DEBLISTA l. 'jeden z zawodników biorących udział w grze podwójnej w tenisa, badmintona itd.': Po przerwie wystąpili debliści. 2. 'jeden z wioślarzy pływających na deblu': Debliści ukończyli wyścig. DEBLOWY l. związany z grą podwójną w tenisa, badmintona itd.': Para deblowa. Gra deblowa. 2. 'związany z dwuosobową łodzią sportową': Wyścigi deblowe. ang. double 'podwójny' DEBET l. w księgowości 'lewa (w krajach anglosaskich -prawa) strona rachunku, po której wpisuje się aktywa: wartość majątku trwałego i obrotowego, w tym kwoty, które danej firmie są winne inne firmy': Zapisać coś na debet. Sprawdzić debet przedsiębiorstwa. 2. w bankowości 'możliwość zadłużania się przez właściciela konta w banku; lewa strona rachunku oszczędnościowego w banku, po której zapisywane są kwoty tego zadłużenia': Podpisał z bankiem umowę o debet. Miał już na debecie 2 tysiące złotych. DEBETOWAĆ w księgowości 'wpisywać jakąś kwotę po lewej stronie rachunku, jako zobowiązanie innych firm, wpisywać do rachunku kwoty należne od innych firm': Debetować zobowiązania odbiorców rynkowych. Debetować rachunek. DEBETOWY w księgowości 'zapisywany przez tego, kto prowadzi rachunek jako należny mu; związany z debetem w 2. znaczeniu': Suma debetowa. Umowa debetowa. Saldo debetowe zob. pod hasłem: saldo. lać. debet '(on) jest winien' DEBILIZM l. dawniej w medycynie 'rodzaj upośledzenia umysłowego, objawiający się trudnościami w logicznym i abstrakcyjnym myśleniu': Debilizm nie jest zazwyczaj przeszkodą w zdobyciu wykształcenia podstawowego i wykonywaniu nieskomplikowanej pracy. 2. pot. 'coś głupiego i prymitywnego: zachowanie, wypowiedź itd.': To, co zrobiłeś, to był wyjątkowy debilizm. 132 DEBIT DECYBEL DEBIL l. dawniej w medycynie 'osoba o lekkim upośledzeniu umysłowym': Debile mają od 50 do 70 punktów ilorazu inteligencji': 2. pot. 'głupi i prymitywny człowiek - wyraz używany często jako wyzwisko': Patrząc na to, co robił, nie wytrzymała i krzyknęła: - Ty debilu! DEBILNY l. dawniej w medycynie 'odznaczający się lekkim upośledzeniem umysłowym': Ćwiczenia dla de-bilnych dzieci, l. pot. 'głupi i prymitywny': Debilne zachowanie, debilna odpowiedź. niem. debil (przymiotnik) z łac. debilis 'staby, wątły' DEBIT 'pozwolenie na rozpowszechnianie zagranicznych czasopism i książek na terenie jakiegoś kraju': Otrzymać, stracić debit. Prasa rozpowszechniana bez debitu. BEZDEBITOWY 'o zagranicznych czasopismach i książkach: nieobjęty debitem lub rozprowadzany bez debitu': W czasach komunistycznych, jako studenci, czytywali bezdebitowe pisma, np. paryską "Kulturę". fr. debit 'sprzedaż, prawo sprzedaży' DEBIUT l. pierwsze wystąpienie publiczne, rozpoczynające karierę, zwłaszcza artystyczną lub sportową': Debiut sceniczny, debiut książkowy. Debiut na ringu. 2. 'w szachach: ruchy rozpoczynające partię': Już w debiucie uzyskał wyraźną przewagę. DEBIUTANT 'osoba, która występuje gdzieś po raz pierwszy, zwłaszcza artysta lub sportowiec': Po występach debiutantów na scenie pojawiła się doskonale znana jurorom i publiczności piosenkarka. DEBIUTOWAĆ 'występować po raz pierwszy publicznie, rozpoczynając tym karierę, zwłaszcza karierę artystyczną lub sportową': Julian Tuwim debiutował wydanym w 1918 r. znakomitym tomem wierszy "Czyhanie na Boga". DEBIUTANCKI 'pierwszy, rozpoczynający karierę; charakterystyczny dla debiutanta': Debiutancki tomik wierszy. Debiutancka trema. fr. debut DECENTRALIZACJA 'przekazanie części lub całości uprawnień władzy centralnej niższym, terenowym szczeblom władzy; ograniczenie lub zlikwidowanie centralizacji czegoś': Zapowiadana decentralizacja zarządzania policją miała polegać na przekazaniu gminom praw do powoływania lokalnego komendanta policji, a także ustalaniu przez gminy budżetu policji na ich obszarze. Decentralizacja kapitału. Decentralizacja zaopatrzenia. DECENTRALIZOWAĆ 'przekazywać niższym, terenowym szczeblom władzy uprawnienia władz centralnych w jakimś zakresie; ograniczać lub likwidować centralizację czegoś': Decentralizować administrację. Zdecentralizować podział środków budżetowych. DECENTRALISTYCZNY albo DECENTRALIZACYJNY 'dążący do decentralizacji, będący jej przejawem lub wynikiem': Decentralistyczne tendencje w przedrozbiorowej Polsce. Decentralizacyjne zamierzenia, dążności. złożenie cząstki: de- i słowa: centralizacją oraz słów z tej rodziny słowotwórczej DECHRYSTIANIZACJA 'utrata przez coś cech chrześcijańskich lub pozbawienie tego znamion chrześcijaństwa': Zdaniem publicystów religijnych postępuje de-chrystianizacja Europy, szerzą się postawy indyferen-tyzmu religijnego i obojętności moralnej. Pisarz uważał, że nikt świadomie nie dąży do dechrystianizacji kultury współczesnej, jednak wiele obszarów życia, które dawniej były związane z religią, obecnie tę więź utraciło. DECHRYSTIANIZOWAĆ 'pozbawiać coś cech chrześcijańskich': Dechrystianizować kulturę, sztukę. Dechry-stianizować Europę. DECHRYSTIANIZACYJNY 'związany z dechrystiani-zacją': Tygodnikowi zarzucano, że stał się organem obozu dechrystianizacyjnego w Polsce. złożenie cząstki: de- i słowa: chrystianizacja DECK (czytaj: dek) 'część magnetofonów, odtwarzaczy płyt kompaktowych, a zwłaszcza wież, zawierająca zespół urządzeń do odtwarzania lub nagrywania dźwięku': W instrukcji przeczytał, że aby przegrać muzykę z płyty kompaktowej na kasetę, musi tę ostatnią włożyć do de-cku l, zaś deck 2 musi być w tym czasie pusty.Deck magnetofonowy. Deck CD. ang. deck, podstawowe znaczenie 'pokład' DECORUM (czytaj: dekorum) albo DEKORUM l. 'w nauce o literaturze 'zasada zharmonizowania poszczególnych elementów dzieła': Decorum, którego przestrzegano głównie w okresach klasycznych, kazało dopasowywać do tematu odpowiedni gatunek literacki i styl dzieła; np. za gatunki odpowiednie dla bohaterskiego tematu uważano tragedię lub epos, napisane stylem wysokim. l.przestarz. 'stosowność, przyzwoitość zachowania tudzież należyty wygląd': Prosiła go, by tego nie robił przez wzgląd na decorum. lać. decorum 'coś pięknego i stosownego' DECY- przedrostek o znaczeniu 'dziesięć', dodawany do rzeczowników i przymiotników nazywających różne jednostki miar i wskazujący, że całe złożenie określa jednostkę 10 razy mniejszą niż ta, na którą wskazuje podstawa złożenia, np. decybel, decymetr od łac. decem 'dziesięć' DECYBEL 'jednostka natężenia dźwięku równa jednej dziesiątej bela, symbol dB': Gdy w filharmonii słuchamy głośno grającej orkiestry, natężenie dźwięku osiąga lOOdB. złożenie cząstki: decy- i nazwy jednostki natężenia dźwięku: bel -od nazwiska Aleksandra G. Bella (1847-1922), amerykańskiego fizyka, wynalazcy m.in. telefonu 133 DECYDENT DEFEKTOSKOPIA DECYDENT 'osoba mogąca coś postanawiać w ważnych sprawach politycznych lub społecznych; ktoś, kto ma rzeczywistą władzę (wyraz często używany z odcieniem niechęci)': Nie należy się dziwić, że decydenci nie kochali tego kabaretu. Decydenci się zmieniali, bieda pozostawała. tac. decidens 'postanawiający, decydujący' od: decidere 'postanawiać, decydować' DECYMALNY 'dziesiętny': W systemie decymalnym, powszechnie używanym przy zapisie liczb, operujemy dziesięcioma cyframi: O, l, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, zaś jego podstawą jest liczba 10 i jej kolejne wielokrotności. Na wadze decymalnej, zwykle nazywanej wagą dziesiętną, każdemu odważnikowi odpowiada dziesięciokrotnie większy ciężar ważonego towaru, np. gdy chcemy odważyć towar o wadze 2 kg, należy użyć odważnika o wadze 20 dkg. fr. decimal DECYMETR 'jedna dziesiąta metra, skrót: dm, dawniej: dcm': l dm= 10 cm. złożenie cząstki: decy- i słowa: metr DEDUKCJA l. w logice 'rozumowanie polegające na wyprowadzeniu z jakiegoś stwierdzenia jego logicznego następstwa, z reguły - wyciąganie wniosków szczegółowych z prawidłowości ogólnych': Przykładem dedukcji jest następujące rozumowanie: Skoro Jan jest kawalerem, Jan nie ma żony - ponieważ żaden kawaler nie ma żony. 2. pot. 'wyciąganie wniosków logicznych z jakichś faktów, danych lub informacji': Rozumowanie Sherlocka Holmesa jest przykładem dedukcji, zawsze uwieńczonej detektywistycznym sukcesem. DEDUKOWAĆ l. w logice 'wyprowadzać wnioski szczegółowe z przesłanek ogólnych' 2. 'wyciągać logiczne wnioski z jakichś faktów, danych lub informacji': Inspektor Columbo po połączeniu w logiczny ciąg zabójstw młodych lekarek, których nazwiska zaczynały się na kolejne litery alfabetu, wydedukował, kto mógłby być następną ofiarą mordercy. DEDUKCYJNY 'związany z dedukcją, oparty na dedukcji w l. lub 2. znaczeniu': Rozumowanie dedukcyjne w logice. Dedukcyjne zdolności oficera śledczego. lać. deductio 'wyprowadzanie, wywód' DEDYKACJA l. 'tekst autora jakiegoś dzieła artystycznego lub naukowego, informujący, komu jest ono poświęcone': Na odwrocie karty tytułowej słownika widniała prosta dedykacja: Żonie. 2. 'tekst, który na jakimś dziele, np. książce, okładce płyty kompaktowej, wypisuje (zwykle odręcznie) autor albo osoba, która darowuje je komuś': Czy mogę prosić pana o dedykację? DEDYKOWAĆ l. 'o autorze: poświęcać komuś swoje dzieło': Zbigniew Herbert zadedykował wiersz "Potęga smaku" profesor Izydorze Dąbskiej. 2. 'o ofiarodawcy lub autorze podpisującym pamiątkowe egzemplarze jakiejś książki, płyty itd.: dawać lub darowywać je komuś ze specjalnym, tylko dla niego, tekstem': Jarosław Marek Rymkiewicz podpisywał swe książki na spotkaniu z autorami; po krótkiej rozmowie zadedykował mi swego "Żmuta": "Radkowi, z którym łączę się w przekonaniach o polskim romantyzmie". DEDYKACYJNY 'będący dedykacją w l. lub 2. znaczeniu': Nota dedykacyjna. Tekst, wiersz dedykacyjny. lać. dedicatio 'przypisanie, poświęcenie' DEETATYZACJA 'ograniczenie wpływu władz państwowych na gospodarkę, usamodzielnienie i prywatyzacja przedsiębiorstw': Prywatyzacja jest składnikiem szerszego procesu - deetatyzacji, czyli "odpaństwowienia" gospodarki. DEETATYZOWAĆ 'o gospodarce: uniezależniać od decyzji władz państwowych, zwykle przez usamodzielnienie i prywatyzację przedsiębiorstw': W kampanii wyborczej zapowiadano, że całe sektory gospodarcze będą deetatyzowane, co jest najskuteczniejszym sposobem podniesienia konkurencyjności polskich wyrobów, potem jednak okazało się, że nowe władze niechętnie pozbywają się możliwości rozdzielania stanowisk i przywilejów. złożenie cząstki: de- i słowa: etatyzacja od/r. etat 'państwo' DE FACTO (czytaj :defakto) 'w rzeczywistości, tak naprawdę, w istocie, w praktyce, faktycznie'. Jest to de facto odrzucenie całej dotychczasowej polityki Wspólnoty. Mimo braku ślubu de facto był jej mężem. lać. de facto DEFEKACJA w fizjologii 'wydalanie kału': W encyklopedii opisano mięśnie i ośrodki nerwowe, które biorą udział w procesie defekacji. DEFEKACYJNY w fizjologii 'związany z wydalaniem kału': Defekacyjne skurcze mięśni. DEFEKOWAĆ w fizjologii 'wydalać kał' p.-lać. defaecatio 'oczyszczenie' DEFEKT l. 'wada czegoś lub usterka, powstająca w czasie działania jakiegoś urządzenia': Przeceniono meble mające drobny defekt. Lampka kontrolna sygnalizowała defekt silnika. 2. rząd. 'wada psychiczna lub fizyczna jakiejś osoby': Szczególną opieką otoczono dzieci mające defekty psychiczne i intelektualne. DEFEKTYWNY rzadziej: DEFEKTOWY l. 'o przedmiocie lub urządzeniu: mający defekt - wadę lub usterkę': Defektywny towar. Defektywna prądnica. 2. 'o osobie: mająca defekt psychiczny lub fizyczny': Defektyw-ne dzieci. Defektywni poborowi. lać. defectus 'brak' DEFEKTOSKOPIA 'technika wykrywania wad materiału, zwłaszcza wad wewnętrznych, np. pęcherzy, wtrąceń, wewnętrznych pęknięć, za pomocą ultradźwięków, promieni gamma, promieni rentgenowskich itd.' Defektoskopia znajduje powszechne zastosowanie przy 134 DEFENESTRACJA DEFINITYWNY badaniu odlewów, konstrukcji metalowych oraz części maszyn i urządzeń. DEFEKTOSKOP 'urządzenie, którym przeprowadza się badania struktury materiałów, prześwietlając je, badając ultradźwiękami itd.': Za pomocą defektoskopu wykryto uszkodzenie jednej z części silnika samolotu. złożenie cząstki: defekt- od łac. defecus 'brak' i -skopia od gr. skopeó 'oglądam' DEFENESTRACJA 'wyrzucenie kogoś przez okno' Q De-fenestracja praska 'wyrzucenie w 1618 r. przez rozsierdzonych postów czeskich dwóch namiestników cesarza Austrii z okna zamku na Hradczanach': Defenestracja praska rozpoczęła ogólnonarodowe powstanie Czechów przeciw Habsburgom. DEFENESTROWAĆ 'wyrzucić kogoś przez okno': W 1419 r. husyci defenestrowali 7 rajców katolickich z okien praskiego ratusza. złożenie cząstki de- 'z, od' i łac. fenestra 'okno'; słowo występujące w wielu językach europejskich DEFENSYWA l. 'na wojnie lub w sporcie: obrona': Wojska niemieckie zdołały zatrzymać natarcie armii gen. Kutrzeby i gen. Bortnowskiego i zmusiły oddziały polskie do przejścia do defensywy. 2. 'broniący się przed atakami żołnierze lub zawodnicy': Przez całą pierwszą połowę meczu defensywa naszego zespołu odpierała skutecznie ataki Hiszpanów. DEFENSOR 'w niektórych zespołowych grach sportowych (np. w piłce nożnej) - obrońca': Nie mogli sobie poradzić z defensorami drużyny gości. | UWAGA: wyraz nadużywany i pretensjonalny. Lepiej moll wić i pisać: obrońca. DEFENSYWNY 'obronny, mający na celu obronę, a nie atak': Działania defensywne. Defensywna gra zespołu. Defensywna strategia działania. DEFENSOR FIDEI 'obrońca wiary - zaszczytny tytuł nadany przez papieża królowi Anglii Henrykowi VIII za traktat teologiczny, w którym występował on przeciwko nauce Lutra': Królowie angielscy do dziś używają tytułu defensor/idei, choć Kościół angielski jeszcze w czasach Henryka VIII zerwał z papiestwem. lać. er. defensiya od łac. defendo 'bronię', łac. defensor, defensor fedei DEFETYZM książk. 'postawa życiowa charakteryzująca się brakiem wiary w powodzenie i nastawieniem na porażkę': Jego defetyzm zaczął się powoli udzielać kolegom z zespołu, w końcu nikt już nie wierzył w to, że wygrają. DEFETYSTA książk. 'osoba, która nie wierzy w powodzenie i szerzy takie przekonanie w swym otoczeniu': Dla morale oddziału szczególnie groźni byli defetyści, rozsiewający zwątpienie i plotki o sile wroga. DEFETYSTYCZNY książk. 'charakteryzujący się defe-tyzmem, wyrażający defetyzm': Defetystyczne postępowanie, defetystyczne nastawienie. Defetystyczne wystąpienie. fr. defaitisme DEFICYT l. 'brak, niedostatek czegoś, za mało czegoś, żeby pokryć zapotrzebowanie': Dochodzi też obawa przed deficytem żelaza w organizmie. Deficyt rąk do pracy. Deficyt pracy. 2. w ekonomii: 'przewaga wydatków nad dochodami': Deficyt handlowy. Deficyt budżetowy. DEFICYTOWY l. 'taki, do którego trzeba dokładać pieniądze, przynoszący straty finansowe': Głęboko deficytowe czasopismo. Przedsiębiorstwo deficytowe. 2. 'taki, którego jest za mało w stosunku do potrzeb, do zapotrzebowania': W PRL-u nawet papier toaletowy był towarem deficytowym, nigdy nie było go w ciągłej sprzedaży. Surowce deficytowe. lać. deficit 'brakuje' DEFIGURACJA rząd. 'to samo, co deformacja' niem. Defiguration od łac. cząstki de- i słowa: figuratio 'ukształtowanie, układ' DEFINICJA 'krótkie wyjaśnienie znaczenia jakiegoś słowa lub objaśnienia i podstawowe informacje na temat jakiegoś pojęcia': Zazwyczaj definicje w słownikach i encyklopediach dość wyraźnie się różnią, celem definicji słownikowych jest bowiem wyjaśnienie znaczenia słowa i sposobu jego użycia w języku, celem zaś definicji encyklopedycznych podanie podstawowych informacji na temat rzeczy lub pojęcia, które słowo to nazywa. DEFINIENDUM w logice 'definiowane słowo lub pojęcie' DEFINIENS w logice 'wyjaśnienie sensu definiendum, to samo, co definicja': W tym słowniku definiendum zapisane jest wielkimLIiterami, zaś definiens ujęty jest w "łapki": '..............' DEFINIOWAĆ l. 'objaśniać znaczenie wyrazu lub pojęcia': Nie należy definiować znaczenia wyrazu bardziej znanego przez wyrazy mniej znane. Definiować pojęcie przyjaźni. 2. 'określać, nazywać, objaśniać coś': Gdybyśmy chcieli definiować obszar pańskich zainteresowań, bylibyśmy w kłopocie. Nie można nawet próbować definiować tego uczucia ulgi, którego doznałam, gdy statek wpływał wreszcie do portu. UWAGA: w tym znaczeniu lepiej używać słów: określać, nazywać, objaśniać, wyjaśniać, np. "Starają się definiować cechy charakterystyczne makroekonomicznego populizmu" (lepiej: Starają się określać cechy...). "Zwołali szczyt NATO dla zdefiniowania nowych celów organizacji" (lepiej: ...dla określenia albo wyznaczenia nowych celów organizacji). lać. definire 'określać, wyznaczać'; w znaczeniu 2. zapożyczone z ang. define 'określać, precyzować' DEFINITYWNY 'ostateczny, rozstrzygający'; rzadziej: 'stanowczy'. Po roku dostali definitywną odpowiedź ze spółdzielni mieszkaniowej. 135 I DEFLACJA DEGLOMERACJA DEFINITYWNIE 'ostatecznie, stanowczo': Po tej porażce definitywnie odszedł ze sportu. To definitywnie rozdzieliło kochanków. tac. definitivus 'ostateczny' I DEFLACJA w ekonomii 'zmniejszenie się ilości pieniądza na rynku, czego efektem jest spadek cen': Umiarkowana deflacja, podobnie jak jej przeciwieństwo - inflacja, ma w gospodarce złe i dobre strony. Zazwyczaj deflacja jest powiązana ze spadkiem produkcji i zatrudnienia, ale jej efektem jest też obniżenie się cen i spadek zadłużenia zagranicznego liczonego w innych walutach. I DEFLACYJNY -w ekonomii 'związany z deflacja, polegający na zmniejszaniu ilości pieniądza na rynku': Polityka deflacyjna. Deflacyjna strategia ministerstwa finansów. ang. deflation II DEFLACJA w geologii 'wywiewanie z jakiegoś obszaru cząsteczek drobin skalnych i piasku': Efektem defla-cjijest obniżenie poziomu obszaru, na którym występuje ten proces. II DEFLACYJNY w geologii 'związany z deflacja, będący efektem wywiewania cząstek skał i piachu': Procesy deflacyjne. Deflacyjne obniżenie terenu. od łac. deflare 'zdmuchiwać' DEFLORACJA w medycynie 'przerwanie błony dziewiczej': Zazwyczaj defloracja następuje podczas pierwszego stosunku płciowego, może być też dokonana przez lekarza z przyczyn zdrowotnych. od łac. defloratio 'pozbawianie kwiatów' DEFOLIACJA w rolnictwie 'usuwanie liści z roślin przez opryskiwanie ich specjalnymi preparatami': Defoliacja ma na celu ułatwienie zbioru niektórych roślin, np. roślin strączkowych, za pomocą maszyn. DEFOLIANT w rolnictwie 'substancja używana do defoliacji': Defolianty powodują przyspieszone opadanie liści roślin. DEFOLIACYJNY w rolnictwie 'związany z defoliacją, wykorzystywany do defoliacji': Zabiegi defoliacyjne. Substancje defoliacyjne. ang. defoliation, złożenie cząstki de- i łac. folium 'liść' DEFORMACJA 'zniekształcenie jakiegoś przedmiotu fizycznego lub istotna zmiana jakiegoś pojęcia, idei, wizji świata, zwłaszcza zmiana oceniana negatywnie': Choroba spowodowała u niego deformację palców rąk i nóg. Ingerencje cenzury doprowadziły do deformacji przedstawionego w utworze świata, z którego usunięto istotne dla zrozumienia bohaterów społeczne i polityczne motywy i aspekty ich działań. DEFORMOWAĆ 'zniekształcać jakiś przedmiot fizyczny lub przedstawiać jakieś pojęcie, ideę itd. w bardzo zmienionej - zwłaszcza zmienionej w niewłaściwy sposób - formie': Stopy deformują się wskutek noszenia niewłaściwego obuwia. W podręcznikach szkolnych wydawanych przed 1989 r. często przedstawiano młodzieży zdeformowaną wizję historii - szeroko omawiane były w nich działania marginalnych i cieszących się znikomym poparciem społecznym grup komunistów, zaś pomijano np. problem rozwoju przemysłowego na ziemiach polskich w II połowie XIX w. lać. deformatio 'zniekształcenie' DEFRAUDACJA 'przestępstwo, które polega na przywłaszczeniu sobie pieniędzy (najczęściej publicznych) powierzonych przez kogoś albo na zagarnięciu czyjegoś majątku': Zainwestował l ,5 min "brudnych" funtów pochodzących z defraudacji w firmie Nadira. DEFRAUDOWAĆ 'dokonywać defraudacji, kraść powierzone pieniądze albo majątek': Przez kilka miesięcy defraudowali majątek spółki. DEFRAUDANT 'człowiek, który coś zdefraudował, złodziej powierzonych mu dóbr (pieniędzy publicznych, majątku)': Kiedy nie zwrócił pieniędzy, okrzyknięto go defraudantem. DEFRAUDANCK-I 'związany z defraudacją, mający na celu defraudację': Ostatnio wiele defraudanckich działań określa się słowem "przekręt". Biegły rewident opisywał defraudanckie posunięcia księgowego. lać. defraudatio od: defraudare 'oszukiwać'; defraudans 'oszukujący' DEGENERACJA l. 'zwyrodnienie kogoś albo czegoś, czyjś upadek moralny albo fizyczny, wyradzanie się czegoś': Plakaty szkalujące polityków są objawem niepokojącej degeneracji polskiego życia publicznego. 2. w biologii 'nieodwracalne zmiany na gorsze w organizmie, które powodują wyradzanie się większości albo wszystkich przedstawicieli jakiegoś gatunku i doprowadzają do ich wyginięcia': Degeneracja szczepu Indian nad dopływem Orinoco. Degeneracja pewnej odmiany śliwek. DEGENERAT 'człowiek, który uległ degeneracji moralnej, rzadziej człowiek zdegenerowany fizycznie; zwyro-dnialec': Robiono ze mnie degenerata, alkoholika, zbo- DEGENEROWAĆ SIĘ 'ulegać degeneracji (w znaczeniu l. i 2.)': Lasy w Wałbrzyskiem degenerują się już od dziesięcioleci. Zdegenerowany pijak stanowił jej jedyne towarzystwo. lać. degenerare 'wyrodnieć' DEGLOMERACJA w demografii i planowaniu przestrzennym 'przeciwdziałanie rozrostowi wielkich skupisk miejskich; także: rozproszenie ludności na jak największym obszarze, zamiast skupienia jej na małym obszarze miasta lub zespołu miast - aglomeracji': Opracowano interesujący projekt urbanistyczny mający na celu deglomerację i zakładający podział miasta na strefy funkcjonalne. 136 DEGRADACJA DEIFIKACJA DEGLOMEROWAĆ w demografii i planowaniu przestrzennym 'przeciwdziałać rozrostowi wielkich skupisk miejskich, powodować rozproszenie ludności na jak największym obszarze': Działania wojewody zmierzały do tego, by w miarę możliwości deglomerować obszar Górnego Śląska, przenosząc zakłady przemysłowe w mniej zaludnione miejsca. złożenie cząstki: de- i podstawy słowa: (a)glomeracja DEGRADACJA l. 'karne przeniesienie na niższe stanowisko w jakiejś organizacji, np. w wojsku, w urzędzie państwowym; także: pozbawienie jakiegoś tytułu, stanowiska, stopnia': Degradacja była karą wyjątkową w dawnym wojsku polskim. Po degradacji pracował jako zwykły referent, l.przen. 'obniżenie pozycji, pogorszenie czyjejś sytuacji': Przeniesienie z Warszawy do Białegostoku przyjął jako oczywistą degradację. 3. 'obniżenie wartości, zwyrodnienie': Otyłość jest objawem degradacji organizmu. Degradacja środowiska naturalnego. DEGRADOWAĆ l. 'pozbawiać stopnia wojskowego albo służbowego, przenosić na niższe stanowisko': Pułkownika zdegradowano do stopnia szeregowca. 2. częściej: DEGRADOWAĆ SIĘ 'ulegać degradacji w znaczeniu 3., pogarszać się, wyrodnieć': Otoczenie człowieka degraduje się w zastraszającym tempie. lać. degradatio 'obniżenie', w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. de-gradation 'poniżenie, zwyrodnienie' DEGRENGOLADA l. 'moralne staczanie się, upadek moralny': Stała degrengolada tego zespołu powoduje, że nie można mu już w tej chwili ufać. 2. 'znaczne obniżenie poziomu artystycznego dzieła': Postępująca degrengolada sztuki filmowej, wulgarny erotyzm i wątpliwe treści intelektualne każą się poważnie zastanowić nad przyszłością kina. fr. degringolade 'szybkie spadanie, staczanie się' DEGRESJA książk. 'stopniowe zmniejszanie (się) czegoś, zwłaszcza obniżanie poziomu czegoś': Degresja temperatury. Degresja artystyczna. Degresja gospodarcza 'relatywne obniżenie się kosztów przy wzrastającej produkcji' () Degresja podatkowa'obniżanie wielkości płaconych podatków wraz ze spadkiem wielkości dochodów' DEGRESYWNY książk. 'stopniowo zmniejszający się, zwłaszcza obniżający się': Degresywne tendencje w gospodarce. Degresywna skala podatkowa. lać. degressio 'zstępowanie', niem. Degression, degressiv w znaczeniach ekonomicznych DEGUSTACJA 'kosztowanie różnych napojów i potraw po to, by ocenić ich smak': Przy stoisku z winami hostessy zapraszały do degustacji włoskiego chianti. DEGUSTATOR 'osoba zajmująca się zawodowo degustacją': Przed spróbowaniem kawy kolejnego gatunku degustator wypił łyk wody, by usunąć z ust poprzedni smak. DEGUSTOWAĆ 'kosztować czegoś po to, by ocenić smak tego': W hipermarkecie przy kolejnych stoiskach można było degustować różne gatunki sera i wędliny. fr. degustationzp.-/ac. degustatio 'smakowanie' DE GUSTIBUS NON ES.T DISPUTANDUM często w skróconej formie: DE GUSTIBUS 'o gustach się nie dyskutuje - zdanie wypowiadane zwłaszcza wówczas, gdy stwierdzamy, że różne osoby mają różne upodobania (artystyczne, kulinarne itd.) i chcemy zaaprobować to jako stan naturalny': Chciała tłumaczyć koleżance, że człowiek wykształcony nie powinien preferować tego typu rozrywek, ale Jarek uciął rozmowę stwierdzeniem: - Moje drogie, de gustibus... lać. de gustibus non est disputandum DEHERMETYZACJA w technice 'utrata szczelności': W obawie przed dehermetyzacją batyskafu wprowadzono dodatkowe zabezpieczenia i ustalono system sygnalizacji awaryjnej. DEHERMETYZOWAĆ w technice 'powodować utratę szczelności': W wyniku badań ustalono, że powtarzające się wstrząsy dehermetyzowały drzwi i luki wodolszczel-ne statku. złożenie cząstki: de- i słowa: hemietyzacja DEHEROIZACJA książk. 'utrata przez kogoś lub coś cech bohaterskich lub pozbawienie jakiejś osoby albo rzeczy takich cech': Rewelacje historyka, dotyczące rzeczywistego przebiegu bitwy, przyczyniły się do deheroizacji biorących w niej udział żołnierzy, dotąd otoczonych glorią bohaterstwa i nieustraszoności. DEHEROIZOWAĆ książk .'pozbawiać kogoś lub coś cech bohaterskich': Deheroizować uczestników kampanii wojennej, deheroizować powstańców. Deheroizować czyjeś postawy. złożenie cząstki: de- i słowa: heroizacja DEHUMANIZACJA książk. 'zanik wartości ludzkich -przyjaźni, solidarności, szacunku dla osoby ludzkiej itd., a wprowadzanie na ich miejsce obojętności, przedmiotowego i technicznego traktowania człowieka': Pisarz uważał, że dehumanizacja dotknęła wszystkich dziedzin kultury i życia ludzkiego, że staliśmy się trybami w olbrzymiej maszynie i sami tak zaczynamy się traktować. DEHUMANIZOWAĆ książk. 'pozbawiać coś wartości ludzkich': Akcja filmu rozgrywa się w zdehumanizowa-nym świecie przyszłości, w którym ludzie zatracili uczucia, a wraz z nimi zdolności twórcze, i stali się podobni do maszyn. złożenie cząstki: de- i słowa: humanizacja DEIFIKACJA książk. 'przypisywanie cech boskich ludziom, zwierzętom lub przedmiotom i oddawanie im czci jako bogom': Deifikacja słońca. Deifikacja Nilu. Deifikacja zwierząt w dawnych religiach. 137 DEIKTYCZNY DEKALOG DEIFIKOWAĆ ksiąźk. 'przypisywać osobom, zwierzętom lub przedmiotom cechy boskie i oddawać im boską cześć': W bardzo wielu religiach powszechna była i jest deifikacja władcy, nawet starożytni Rzymianie czcili swych cezarów jako bogów. DEI GRATIA 'z bożej łaski - formuła używana dawniej przy tytułach władców świeckich i dostojników kościelnych': Używana przez królów i cesarzy formuła: Dei gratia - podkreślała, że ich władza pochodzi z boskiego nadania, są oni świętymi, bożymi pomazańcami. lać. Dei gratia DEIKTYCZNY l. w nauczaniu 'poglądowy, oparty na pokazach, filmach itd.' Współczesna dydaktyka przywiązuje dużą wagę do metod deiktycznych i edukacji medialnej uczniów. 2. w językoznawstwie 'wskazujący': Do zaimków deiktycznych, czyli wskazujących, zaliczamy m.in.: ten, tamten, tędy, teraz, tam. gr. deiktikós 'pokazujący, wskazujący' DE IURE (czytaj: de jurę) oficj. 'według prawa, zwykle: z mocy prawa albo zgodnie z prawem': Mecenas poinformował, że umowa jest de iure ważna i wchodzi w życie od l stycznia. Często to, co jest obowiązujące według prawa - de iure, przeciwstawia się temu, co faktycznie istnieje - de facto. tac. de iure DEIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że Bóg wprawdzie stworzył świat, ale nie ingeruje bezpośrednio w jego funkcjonowanie': Deizm jest doktryną powstałą w czasach oświecenia. DEISTA 'osoba będąca zwolennikiem deizmu': Deiści odrzucają wiarę w cuda i nie widzą potrzeby istnienia kościoła, pośredniczącego między ludźmi a Bogiem. DEISTYCZNY 'związany z deizmem, opierający się na deizmie': Hasła, poglądy deistyczne. Światopogląd de-istyczny, filozofia deistyczna. fr. deisme od łac. deus 'bóg' DEJANIRA 'w mitologii greckiej: druga żona Heraklesa': Dejanira - powodowana chęcią zatrzymania męża przy sobie - podarowała mu magiczną szatę. Szata przesycona była krwią centaura i miała - według słów potwora - zapewnić Dejanirze wieczną miłość męża. Wbrew jego zapewnieniom i dobrej wierze Dejaniry okazała się szatą zatrutą, która przylgnęła ściśle do ciała Heraklesa i przyprawiła go o śmierć w strasznych męczarniach. O Szata Dejaniry 'straszne cierpienia, od których nie można się uwolnić, zwłaszcza cierpienia zadane z miłości' DEJA VU (czytaj: deżawi) 'złudzenie pamięciowe polegające na przekonaniu, że to, co widzimy lub przeżywamy obecnie, już kiedyś było przez nas widziane lub przeżywane': Deja vu może być wynikiem zmęczenia lub zaburzeń psychicznych, często występuje też u całkowicie zdrowych osób o bogatym życiu wewnętrznym. fr. deja vu 'już widziane' DEKA pot. 'to samo, co dekagram' (zob.) I DEKA- przedrostek o znaczeniu 'dziesięć', dodawany do rzeczowników i przymiotników nazywających różne jednostki miar i wskazujący, że całe złożenie określa jednostkę l O razy większą niż ta, na którą wskazuje podstawa złożenia, np. dekagram; niekiedy też cząstka obcych wyrazów, wskazująca, że określają one coś, co występuje w liczbie 10, np. dekalog, dekada. odgr. dćka 'dziesięć' DEKADA 'okres 10 dni, 10 tygodni lub 10 lat': Na urlop wyjechał w pierwszej dekadzie sierpnia. W swej książce autor przedstawił tendencje kulturowe w ostatniej dekadzie XX wieku. lać. decas, dopełniacz decadis 'dziesiątka' DEKADENCJA 'chylenie się czegoś ku upadkowi, zwłaszcza rozkład tradycyjnych wartości, upadek nauki i kultury': Pisarz przedstawił dekadencję starożytnej cywilizacji grecko-rzymskiej i wzrost potęgi ludów germańskich. I DEKADENCKI 'związany z dekadencją, charakteryzujący się schyłkowością i rozkładem wartości': Dekadencka postawa. Dekadenckie nastroje. Dekadenckie tendencje we współczesnej kulturze i sztuce. fr. decadence DEKADENTYZM 'kierunek w sztuce europejskiej w końcu XIX w., dla którego charakterystyczne były: este-tyzm, indywidualizm oraz przekonanie, że wraz z kończącym się stuleciem nastąpi rozpad wartości kultury europejskiej': Podłożem społecznym dekadentyzmu były zjawiska szybkiej industrializacji i urbanizacji w II połowie XIX w., prowadzące do głębokich przemian, zachwiania tradycyjnych stosunków międzyludzkich i poczucia wyobcowania wielu jednostek i grup. DEKADENT 'przedstawiciel dekadentyzmu': Do najbardziej znanych na Zachodzie dekadentów należą m.in. S. Mallarme, J.K. Huysmans i M. Maeterlinck. II DEKADENCKI 'związany z dekadentyzmem': Dekadenccy artyści. Dekadencka moda. fr. decadentisme DEKAGRAM pot.: DEKA 'dziesięć gramów, skrót: dag': l kg = 100 dag. Proszę 30 deka cukierków. złożenie cząstki: deka- i słowa: gram DEKALOG l. 'dziesięcioro przykazań: nakazów i zakazów, które są podstawą religii i moralności żydowskiej oraz chrześcijańskiej': Według Biblii Mojżesz otrzymał od Jahwe Dekalog na górze Synaj wyryty na dwóch tablicach: na pierwszej były sformułowane trzy pierwsze przykazania, dotyczące stosunku człowieka do Boga, na 138 DEKANAT DEKLASACJA drugiej - pozostałe siedem przykazań, zawierających normy moralne, których należy przestrzegać w stosunkach międzyludzkich. 2. przen. 'zbiór ważnych dla kogoś zasad lub zbiór zasad podstawowych w jakiejś dziedzinie': Znakomity tłumacz zaprezentował dziennikarzom opracowany na własny użytek dekalog, którego należy przestrzegać przy przekładzie obcej literatury. lać. kość. decalogus z gr. dekalogos DEKANAT l. 'w Kościele rzymskokatolickim: kilka lub kilkanaście parafii połączonych w jednostkę administracyjną': Władzę w dekanacie sprawuje dziekan. 2. 'urząd osoby sprawującej władzę w takiej jednostce administracyjnej': Od wiosny następnego roku miał objąć dekanat. niem. Dekanat z łac. kość. decanatus DEKANTACJA w chemii 'metoda oddzielenia osadu od płynu, polegająca na pozostawieniu mieszaniny w spokoju na czas potrzebny do tego, by osad znalazł się na dnie, a następnie ostrożnym zlaniu płynu z wierzchu': Dekantacja jest metodą stosowaną przy wytwarzaniu wielu produktów spożywczych. DEKANTOWAĆ w chemii 'oddzielać płyn od osadu stosując metodę dekantacji': Dekantować wina, soki. fr. decantation, decanter DEKAPITACJA dawniej w prawie, obecnie m.in. w medycynie 'ścięcie głowy lub oderwanie jej w jakimś wypadku': W protokole powypadkowym zapisano, że u jednej z ofiar nastąpiła dekapitacja. fr. decapitation od łac.', de- i caput 'głowa' DEKAPITALIZACJA w ekonomii 'zmniejszenie się wartości środków trwałych w przedsiębiorstwie lub całej gospodarce, będące wynikiem tego, że bieżące remonty i inwestycje nie pokrywają ubytku wartości tych środków wynikającego np. ze zużycia': Stwierdzono, że w minionym roku postępowała dekapitalizacja parku maszynowego naszej firmy. DEKAPITALIZOWAĆ SIĘ w ekonomii 'o trwałym majątku przedsiębiorstwa: tracić wartość w wyniku starzenia się, zużycia itd., którego nie pokrywają bieżące remonty i inwestycje': Niedoinwestowany zakład dekapitalizuje się, brak pieniędzy na remonty maszyn i budynków. złożenie cząstki: de- i słowa: kapitalizacja DEKARSTWO 'krycie i naprawa dachów': Otworzyli małą firmę budowlaną, w lecie zajmowali się dekar-stwem, w zimie zaś remontami wewnątrz budynków. DEKARZ 'rzemieślnik trudniący się kryciem i naprawami dachów': Dekarze ostrożnie układali drogie, ceramiczne dachówki. DEKARSKI 'związany z dekarstwem lub z dekarzem': Prace dekarskie. Dekarskie narzędzia. Pomocnik dekarski. niem. Decker DEKATYZACJA l. 'w przemyśle włókienniczym: poddawanie tkaniny działaniu gorącej wody, pary, a następnie zimnej wody': Dekatyzacja zapobiega późniejszemu kurczeniu się tkanin. 2. 'w gospodarstwie domowym: zwilżanie tkaniny, a następnie prasowanie jej gorącym żelazkiem': Dekatyzacja powoduje zbiegnięcie się tkaniny. DEKATYZER 'osoba zajmująca się zawodowo dekatyzacją tkanin': Pracował jako dekatyzer, zajmował się też farbowaniem tkanin. DEKATYZOWAĆ l. 'w przemyśle włókienniczym: poddawać tkaniny działaniu gorącej wody, pary, a następnie zimnej wody' 2. 'w gospodarstwie domowym: prasować zwilżoną tkaninę gorącym żelazkiem': Przed uszyciem zasłon materiał należy dekatyzować. fr. decatir DEKLARACJA l. 'publiczne powiedzenie, że się chce postąpić, robić tak, a nie inaczej; oświadczenie, wypowiedzenie się w jakiejś sprawie z zajęciem jasnego stanowiska': Prezydent złożył deklarację pomocy narodom Zakaukazia. Deklaracje religijności i związków z Kościołem nie pokrywają się z czynnym życiem religijnym. Pokojowe deklaracje Damaszku. 2. 'formalne oświadczenie, często na piśmie, które ma moc prawną': Deklaracja niepodległości. Deklaracja podatkowa. 3. 'karta papieru, formularz służący do składania jakichś zobowiązań, oświadczeń itp.': Deklaracja celna. Podpisać deklarację członkowską. DEKLAROWAĆ l. 'oficjalnie oświadczać, wypowiadać się w jakiejś kwestii, jednocześnie wyrażając gotowość do zrobienia czegoś': Polski Kościół deklaruje chęć pomocy przy budowie demokracji. Polska od dawna deklarowała gotowość nawiązania stosunków dyplomatycznych z nową republiką. 2. 'zgłaszać coś władzom': Co pan deklaruje do oclenia? DEKLARATYWIZM 'składanie publicznych deklaracji, których wcale nie ma się zamiaru później wypełniać': Opozycja oskarżyła rząd o czczy deklaratywizm. DEKLARATYWNY 'taki, który został obiecany w deklaracji, ale nie został spełniony': Wkrótce okazało się, że pomoc dla tego biednego państewka miała tylko deklaratywny charakter: nie nadeszły ani leki, ani pieniądze. UWAGA: deklarować i deklaracja (w znaczeniu l.) są dziś wyrazami modnymi i nadużywanymi. lać. declaratio 'ujawnienie, obwieszczenie' od declarare 'obwieszczać, ujawniać'. Dzisiejsza moda na te wyrazy -pod wpływem ang. declaration i declare DEKLASACJA 'utrata przez jednostkę lub grupę ich dotychczasowej pozycji społecznej': Deklasacja może być m.in. wynikiem zubożenia jakiejś grupy społecznej, osłabieniem prestiżu pewnego zawodu, generalnej zmiany warunków społeczno-ekonomicznych spowodowanej np. rewolucją. DEKLASOWAĆ l. 'powodować obniżenie pozycji społecznej jakiejś jednostki lub grupy': Zarzucano mini- 139 DEKLINACJA DEKOMUNIZACJA strowi, że niskie zarobki deklasują nauczycieli. Praca po-mywacza w chicagowskim barze deklasowała go w oczach kolegów. 2. 'w sporcie: bardzo wyraźnie pokonywać rywala, zdobywając znacznie lepszy od niego wynik': Francuski kolarz zdeklasował rywali, uzyskując czas lepszy aż o dwadzieścia minut. fr. declasser, w przeciwieństwie do: ciasser 'włączać do pewnej klasy' DEKLINACJA l. w językoznawstwie 'odmiana przez przypadki; także: określony wzorzec odmiany przez przypadki': W języku polskim deklinacja jest bardzo rozbudowana, mamy siedem przypadków w liczbie pojedynczej i siedem w mnogiej. Nazwisko: Linde - odmieniamy według deklinacji przymiotnikowej: Linde, Lindego, Lindemu, jak: ładny, ładnego, ładnemu. 2. w astronomii 'odległość kątowa punktu na sferze niebieskiej od równika niebieskiego': Deklinację liczymy od O do 90 , dla ciał położonych na północnej półkuli nieba przybiera ona wartości dodatnie, dla położonych na półkuli południowej - ujemne. () Deklinacja magnetyczna w fizyce i geografii 'kąt między południkiem geograficznym a południkiem magnetycznym' DEKLINATOR 'urządzenie służące do pomiaru deklinacji magnetycznej, rodzaj kompasu' DEKLINOWAĆ w językoznawstwie 'odmieniać wyraz przez przypadki': Deklinować można rzeczowniki, przymiotniki, niektóre zaimki i liczebniki. DEKLINACYJNY l. w językoznawstwie 'związany z odmianą przez przypadki': Wzorzec deklinacyjny. Końcówki deklinacyjne. 2. w astronomii 'związany z odległością kątową punktu na sferze niebieskiej od równika niebieskiego': Koło deklinacyjne. lać. declinatio 'odchylenie', niem. Deklinator DEKODER inaczej: DESZYFRATOR 'urządzenie przetwarzające zakodowaną informację i nadające jej pierwotną formę zapisu bez zmiany jej treści': Dekodery są częścią urządzeń odbiorczych w telegrafii, telewizji, a także w komputerach. Aby oglądać ten kanał, musiał kupić dekoder i kartę. DEKODOWAĆ inaczej: DESZYFROWAĆ 'przetwarzać informację w taki sposób, by przywrócić jej pierwotną formę zapisu bez zmiany treści': Dekodować informację. Dekodować sygnał. ang. decoder, decode, złożenie cząstki: de- i słowa: code 'kodować' DEKOLONONIZACJA 'uzyskiwanie niezależności państwowej przez kolonie': Kulminacyjnym momentem dekolonizacji Afryki był rok 1960, w którym niepodległość uzyskało aż 17 byłych kolonii. DEKOLONIZOWAĆ SIĘ 'o koloniach: uzyskiwać niepodległość': W dekolonizującej się Afryce istniało wiele konfliktów narodowościowych i etnicznych. DEKOLONIZACYJNY 'związany z dekolonizacją': Proces dekolonizacyjny. Problemy dekolonizacyjne. złożenie cząstki: de- i słowa: kolonizacja DEKOMERCJALIZACJA 'pozbawienie jakiejś działalności cech komercyjnych - nastawienia głównie na osiąganie maksymalnie dużego zysku': Pisarz uważał, że konieczna jest dekomercjalizacja sztuki, gdyż owocem działalności artystycznej nastawionej głównie na zysk są dzieła ubogie duchowo i schlebiające niewybrednym gustom. DEKOMERCJALIZOWAĆ 'pozbawiać jakąś dziedzinę cech komercyjnych': Dekomercjalizować kulturę i sztukę. Dekomercjalizować poszukiwania artystyczne. złożenie cząstki: de- i słowa: komercjalizacja DEKOMPLETOWAĆ 'powodować brak części jakiegoś kompletu': Mieliśmy w domu tylko stary, zdekompletowany serwis. fr. decompleter DEKOMPOZYCJA ksiąźk. 'rozkład, rozpad jakiej ś całości': Walkom tym sprzyja dekompozycja sceny politycznej. Nastąpiła dekompozycja tradycyjnego systemu wartości moralnych. DEKOMPONOWAĆ ksiazk. 'powodować dekompozycję czegoś': Wnoszenie poprawek nieharmonizujących z głównymi założeniami programu doprowadziło do tego, że pierwotny logiczny układ został całkowicie zdekom-ponowany. fr. decomposition DEKOMPRESJA l. w technice 'gwałtowne obniżenie ciśnienia w cylindrze silnika spalinowego, kabinie statku kosmicznego lub samolotu': Zawór służący do dekompresji cylindra. Dekompresja w kabinie rakiety była wynikiem awarii systemu wentylacyjnego. 2. w medycynie 'zabieg, przez który przechodzą nurkowie pracujący na dużych głębokościach przed wynurzeniem na powierzchnię, polegający na zatrzymaniu ich w specjalnej kabinie, w której ciśnienie jest stopniowo obniżane aż do wielkości ciśnienia atmosferycznego': Dekompresja zabezpiecza nurków przed powstawaniem w ich tkankach pęcherzyków z azotem, co występuje przy zbyt szybkiej zmianie ciśnienia. 3. w informatyce 'przywracanie pierwotnej wielkości i formy zapisu zbiorów danych, programów itp. poddanych kompresji': Dekompresja pliku. Dekompresja katalogu. DEKOMPRESOR w technice 'zawór służący do dekompresji': Dekompresory są stosowane w silnikach wysokoprężnych. DEKOMPRESYJNY l. w technice 'służący do dekompresji': Zawór dekompresyjny. 2. w medycynie 'związany z gwałtowną zmianą ciśnienia, służący do zabiegu dekompresji': Choroba dekompresyjna. Zabiegi dekompresyjne. Komora dekompresyjna. złożenie cząstki: de- i słowa: kompresja DEKOMUNIZACJA l. 'likwidowanie instytucji i układów osobowych właściwych ustrojowi komunistycznemu, a także odsuwanie od wpływu na władzę osób zajmujących wysokie stanowiska w okresie władzy 140 DEKONCENTRACJA DEKRET komunistycznej': Dekomunizacja nie może się ograniczać do usunięcia elementów komunistycznych z życia politycznego. Dekomunizacja aparatu administracyjnego. 2.'przezwyciężanie wszelkich następstw komunizmu, na przykład układów społecznych, sposobu myślenia i zachowania się właściwych dla komunizmu': Dekomunizacja myślenia. DEKOMUNIZATOR 'zwolennik przeprowadzenia dekomunizacji lub polityk, który j ą przeprowadza': Byłzażar-tym dekomunizatorem, uznającym, że należy natychmiast usunąć skompromitowanych towarzyszy z aparatu państwowego. DEKOMUNIZOWAĆ 'przeprowadzać dekomunizację (zwykle w znaczeniu l.)': Czy można konsekwentnie dekomunizować wojsko? DEKOMUNIZACYJNY 'związany z dekomunizacją': Ustawa dekomunizacyjna. Działania dekomuni-zacyjne. złożenie cząstki: de- 'od, z' i słowa: komunizacja DEKONCENTRACJA l. 'działania zmierzające do rozproszenia czegoś, co było skupione': Dekoncentracja sił zbrojnych na pewnym obszarze. 2. 'rozluźnienie uwagi': Chwila dekoncentracji sprawiła, że omal nie spowodował wypadku. DEKONCENTROWAĆ l. 'powodować rozproszenie dotychczas skupionych elementów jakiegoś zbioru': Dekoncentrować oddziały wojskowe. Dekoncentrować środki pieniężne. Dekoncentrować wysiłki. 2. 'powodować rozluźnienie uwagi': Prosił, by przyciszyć muzykę, ponieważ go dekoncentruje i przeszkadza mu w pracy. złożenie cząstki: de- i słowa: koncentracja DEKONIUNKTURA 'niekorzystny układ warunków w gospodarce, spadek popytu, zahamowanie rozwoju ekonomicznego itd.': Kryzys światowego systemu finansowego i załamanie handlu ze Wschodem spowodowały przejściową dekoniunkturę na rynku polskim. złożenie częstki: de- i słowa: koniunktura DEKONSPIRACJA 'ujawnienie czegoś tajnego, zwłaszcza jakiejś tajnej organizacji lub jej planów': W obawie przed dekonspiracją zmienili dotychczasowy lokal i przenieśli z niego wszystkie dokumenty. DEKONSPIROWAĆ 'ujawniać coś, co było tajne, zwłaszcza tajną organizację i jej plany': Dzięki wysiłkom agentów udało się zdekonspirować siatkę szpiegowską. złożenie cząstki: de- i słowa: konspiracja DEKONSTRUKCJONIZM albo DEKONSTRUKTY- WIZM w naukach humanistycznych 'postmodernistyczna metoda analizy tekstów literackich i filozoficznych, burząca sens i relacje dotychczas stosowanych pojęć oraz dotychczasowe założenia analityczne, polegająca na rozkładzie - dekonstrukcji - pozornej, powierzchniowej organizacji tekstu i ukazaniu jego głębokiej, wewnętrznej budowy': Dekonstrukcjonizm jest szczególnie popularny w Stanach Zjednoczonych; ważną rolę w sformułowaniu podstaw tego typu analizy odegrał francuski filozof Jacques Derrida. DEKONSTRUKCJONISTA albo DEKONSTRUKTY-WISTA 'zwolennik dekonstrukcjonizmu': Do znanych dekonstrukcj oni stów należą m.in. J. H. Miller, G. Hart-man i R. Gaschć. DEKONSTRUKCJONISTYCZNY albo DEKONSTRU-KTYWISTYCZNY 'związany z dekonstrukcjoniz-mem': Krytyka dekonstrukcjonistycznych pojęć jest utrudniona przez to, że twórcy tego nurtu analizy uważają, że są one z zasady niedefmiowalne (np. pojęcie: dekonstrukcji), głoszą też, że nie istnieją raz określone założenia dekonstrukcj onistyczne i ustalone procedury analiz, dekonstrukcj onizm jest dla nich rodzajem poglądu na sposób istnienia tekstów. ang. deconstructionism od słowa: deconstruction DEKORUM zob. DECORUM DEKRET l. 'akt prawny, wydawany przez władzę wykonawczą, np. przez rząd, prezydenta, mający taką samą moc prawną, jak ustawa parlamentarna': Dekrety mogą być wydawane tylko w bardzo szczególnych sytuacjach, np. zagrożenia państwa, wojny. Powszechnie kwestionowano moc prawną "Dekretu o stanie wojennym". Został on wydany przez Radę Państwa w nocy 13.12.1981 r. - a więc w czasie, gdy trwała sesja sejmu, na co nie zezwalała konstytucja. 2. 'w dawnym prawie polskim: wyrok sądu lub trybunału; także: akt prawny wydany przez króla, zwykle dotyczący ceł, handlu itd.' 3. 'w starożytnym Rzymie: postanowienie najwyższego sędziego: senatu, konsula lub imperatora' DEKRETOWAĆ l. 'wydawać dekret w jakiejś sprawie': Zadekretowano wprowadzenie stanu wojennego. 2. przen. 'wprowadzać zdecydowane i arbitralne rozstrzygnięcia w jakiejś dziedzinie': Artysta uważał, że sztuka jest szkołą tolerancji, w twórczości artystycznej niczego nie da się zadekretować. 3. 'dokonywać dekretacji': Księgowy dekretował rachunki. DEKRETOWY 'związany z dekretem': Regulacje dekretowe. DEKRETACJA 'notatka przełożonego na jakimś dokumencie, zwłaszcza o charakterze finansowym, zawierająca decyzję lub uwagi na temat sposobu załatwienia sprawy': Przekazała do sekretariatu plik podań z dekreta-cjami dyrektora i głównego księgowego. DEKRETARZ 'w dawnej Polsce: księga sądowa, w której zebrane były wyroki (dekrety) wraz z dowodami' DEKRETALIA w prawie kościelnym 'dokumenty papieskie zawierające rozstrzygnięcia pojedynczych kwestii związanych z prawem kanonicznym; (dawne) księgi zawierające takie dokumenty' DEKRETAŁY 'zbiory dekretaliów, stanowiące źródło prawa kościelnego' lać. decretum 'decyzja, rozstrzygnięcie' 141 DELBETA DELICJE DELBETA 'szczepionka zwiększająca ogólną odporność organizmu': Pierwszego dnia w wojsku każdy dostał del-betę. od nazwiska wynalazcy: Pierre'a Delbata, francuskiego lekarza DELEGACJA l. 'grupa reprezentantów, wysłanych przez jakąś zbiorowość w celu załatwienia określonych spraw': Minister przyjął delegację związkowców. Jako specjalista w dziedzinie międzynarodowych stosunków handlowych został powołany do polskiej delegacji, udającej się na rozmowy do Moskwy. 2. 'wyjazd służbowy pracownika, mający na celu wykonanie pewnych czynności; także: blankiet wypełniany w związku z tym wyjazdem': Wyjechał w delegacji do Krakowa, by zbadać rękopisy i pierwodruki pism Norwida przechowywane w Bibliotece Jagiellońskiej. Dyrektor biblioteki podstemplował jego delegację. DELEGAT 'członek delegacji lub osoba wybrana przez jakąś zbiorowość jako reprezentant, upoważniony do załatwienia określonej sprawy': Delegaci związkowi. Wybrać delegata zakładu. DELEGOWAĆ l. 'wysłać kogoś jako reprezentanta pewnej zbiorowości, upoważnionego do załatwienia określonej sprawy': Strona polska delegowała na rozmowy przewodniczącego komisji sejmowej i jego doradcę. 2. 'wysłać pracownika do wykonania określonych czynności poza stałym miejscem zatrudnienia': W maju został oddelegowany do filii zakładu w Poznaniu, gdzie miał nadzorować uruchomienie nowej linii produkcyjnej. DELEGACYJNY 'związany z delegacją- najczęściej w 2. lub 3. znaczeniu': Ryczałt delegacyjny. Papiery dele-gacyjne. DELEGATURA l. 'lokalne przedstawicielstwo jakiegoś urzędu; także: siedziba tego przedstawicielstwa': Delegatura rządu londyńskiego w okupowanej Polsce. Pojechał do delegatury zagranicznego banku w Warszawie. 2. 'występowanie w roli delegata': Ubiegał się o delegaturę. fr. delegation z łac. delegatio 'wysłanie, wyznaczenie' DELEGALIZACJA 'uznanie jakiejś organizacji, instytucji, jakiegoś pisma itd. za nielegalne i odebranie im prawa normalnego działania': Swe rządy rozpoczął od delegalizacji partii i pism opozycyjnych oraz represji wobec przeciwników politycznych. DELEGALIZOWAĆ 'uznawać jakąś organizację, instytucję, jakieś pismo za nielegalne i odbierać im prawo do normalnego działania': Wyrokiem sądu zdelegalizowano partyjkę głoszącą hasła faszystowskie i rasistowskie. złożenie cząstki: de- i słowa: legalizacja DELEKTOWAĆ SIĘ 'rozkoszować się czymś - w sferze zmysłowej lub intelektualnej': Delektował się smakiem szampana, otrzymanego od przyjaciela z Francji. Delektowała się pięknem i tajemniczością Leśmianowskich ballad. lać. delecto 'napawam się' DELFICKI 'związany z Delfami, starożytnym miastem greckim': Delfickie świątynie, delficki teatr w skale. Wyrocznia delficka 'najsłynniejsza ze starogreckich wyroczni, mieszcząca się w świątyni Apollina w Delfach, w której na zadawane pytania odpowiadała kapłanka Pytia': Wyrocznia delficka doradziła Oresteso-wi, by sprowadził z Krymu posąg Artemidy. (Parando-wski) Delfy, gr. Delphoi - miasto na stokach Parnasu w środkowej Grecji, obecnie znane z wykopalisk I DELFINY 'rodzina bardzo inteligentnych i zwinnych ssaków morskich i słodkowodnych, w odróżnieniu od większości wielorybów mających zęby': Delfiny żyją w gromadach; porozumiewają się za pomocą specjalnego systemu ultradźwięków. DELFINARIUM 'basen zoologiczny, w którym można oglądać delfiny i podziwiać ich tresurę i pokazy zwinności': Największe wrażenie zrobiła na dzieciach wycieczka do delfinarium i skoki delfinów przez obręcze. n.-lać. delphinidae z łac. delphinus; delfinarium w wielu językach na wzór: akwarium II DELFIN l. 'styl pływacki polegający na jednoczesnym wyrzuceniu obu rąk i jednoczesnym ruchu złączonych nóg i tułowia, przypominającym ruch płynącego delfina': Pobił rekord na 100 m delfinem. 2. 'skok do wody, przy którym w momencie odbicia skoczek stoi tyłem do basenu, a następnie w locie obraca się' niem. Delphin od łac. delphinus III DELFIN l. 'od połowy XII do połowy XIV w. - tytuł władcy Delfinatu, prowincji francuskiej; także: władca Delfinatu' 2. 'od połowy XIV w. do 1830 r. - tytuł francuskiego następcy tronu, zwyczajowo będącego władcą Delfinatu' AD USUM DELPHINI (czytaj: at uzum delfini) l. 'do użytku delfina - napis na serii specjalnie spreparowanych dla syna króla Ludwika XIV dzieł klasyków rzymskich i greckich, z których wycięto wszelkie niestosowne dla młodego człowieka fragmenty' 2. przen. 'wyrażenie oznaczające ocenzurowane, przykrojone do potrzeb dydaktycznych wydanie książki, kopię filmu itd.' od nazwy: Dauphine, polskie Delfmat, prowincja w południowej Francji DELIBERACJE książk. 'roztrząsanie, dogłębne rozważanie jakiejś kwestii, zastanawianie się nad czymś': Liczne są od stu lat deliberacje nad tym, jaki to z intelektualistów pożytek. iron. Deliberacje nad rozlanym mlekiem. DELIBEROWAĆ książk. 'zastanawiać się nad czymś, roztrząsać jakąś kwestię': Długo deliberowali nad podziałem skąpego funduszu. tac. deliberatio 'rozważanie' od: deliberare 'rozważać, zastanawiać się' DELICJE 'coś do jedzenia, co jest szczególnie smaczne': Cóż za delicje na tym stole! lać. deliciae (liczba mnoga), początkowo 'przynęty' 142 DELIKATES DEMAGOGIA DELIKATES l. 'luksusowy artykuł spożywczy; także: smakołyk, delicja': Na stół podano takie delikatesy, że ślinka ciekła na sam widok. fr. delicatesse, we francuskim także w znaczeniu 'delikatność, czułość' DELIKATESY 'sklep spożywczy, zwłaszcza sklep z artykułami luksusowymi': Przed świętami wybrali się do delikatesów na zakupy. DELIKATESOWY 'o artykułach spożywczych: luksusowy; także: taki, w którym sprzedaje się luksusowe artykuły spożywcze': Artykuły delikatesowe. Stoisko delikatesowe w supermarkecie. ang. delicatessen DELIKT w prawie 'złamanie zasad prawnych: przestępstwo lub wykroczenie': Termin delikt]est też stosowany w prawie międzynarodowym, zwłaszcza w odniesieniu do najcięższych zbrodni, np. ludobójstwa. lać. delictum DELIKWENT l. 'z dystansem lub żartobliwie o osobie zależnej od nas lub znajdującej się w nieprzyjemnej dla siebie sytuacji': Kierownik mrugnął do nas i szepnął: poczekajcie chwilę, mam jeszcze dwóch delikwentów do załatwienia. Celnicy sprawdzali numery i pochodzenie samochodu, obserwując bacznie coraz większe zdenerwowanie delikwentów, oczekujących na wynik ich badania. 2. 'dawniej: przestępca oczekujący na wykonanie kary, zwłaszcza kary śmierci': Delikwenta wieziono na rynek, gdzie z dala widoczny był stojący na pomoście kat. lać. delinquens, początkowo w języku polskim delinkwentw 1. znaczeniu (pierwsze utworzono jako nieco makabryczny żart) DELIMITACJA 'wyznaczenie jakiejś granicy lub granic, najczęściej - granicy między państwami': Delimitacja jest przeprowadzana często przez sąd lub trybunał międzynarodowy, obejmuje opis granicy i naniesienie jej na mapę, bez wykonywania prac w terenie. DELIMITOWAĆ 'wyznaczać granice, rozgraniczać': Delimitować obszar na wschód od Łaby. Delimitować dobra ziemskie. Delimitować tekst. DELIMITACYJNY 'związany z delimitacją, dokonujący delimitacji, przedstawiający delimitację': Komisja delimitacyjna. Mapy delimitacyjne. lać. delimitatio od: de- 'od', limes 'granica' DELIRIUM 'stan zaburzenia świadomości, przejawiający się m.in. majaczeniem i bredzeniem': Delirium występuje w różnych chorobach psychicznych, przy uzależnieniu od alkoholu, przy wysokiej gorączce. DELIRYCZNY albo DELIRYJNY 'związany z zaburzeniami świadomości, świadczący o nich': Stan deliryj-ny. Deliryczny wzrok. DELIRIUM TREMENS 'stan zaburzenia świadomości występujący u osób uzależnionych, np. u alkoholików': Delirium tremens może być u alkoholika wywołane nadużyciem alkoholu lub - przeciwnie - abstynencją. Do charakterystycznych dla delirium tremens objawów należą omamy i długotrwałe drżenie mięśni. lać. delirium 'obłęd', tremens 'drżący' DELL'ARTE zob. KOMEDIA DELL'ARTE I DELTA 'czwarta litera greckiego alfabetu: duża: A, mała: 8' II DELTA l. 'równinny obszar u ujścia rzeki, zazwyczaj mający kształt trójkąta lub wachlarza, utworzonego przez ramiona rozwidlającej się rzeki': DeltaNilu. Delta Gangesu. W deltach zazwyczaj występują bardzo urodzajne gleby, powstałe z osadów niesionych przez rzekę. 2. 'trójkątny układ skrzydeł samolotu; także: samolot o takim układzie skrzydeł' DELTOID 'czworokąt o dwóch parach sąsiadujących boków równej długości, którego przekątne tworzą kąt prosty': Dwa trójkąty równoramienne połączone podstawami tworzą deltoid. ang. Delta (początkowo tylko o delcie Nilu), od nazwy czwartej litery greckiego alfabetu DELUWIUM w geologii 'gromadzący się u podnóża wzniesień osad cząstek mineralnych, głównie produktów wietrzenia skał, glin i lessów, wypłukiwanych przez opady' DELUWIALNY w geologii 'taki, którego głównym składnikiem jest deluwium': Gleby deluwialne. Osady deluwialne. n.-lać. deluvium od łac. diiuere 'zmywać, wypłukiwać' DEMAGOGIA l. 'składanie obietnic bez pokrycia, ale za to schlebiających oczekiwaniom słuchaczy, jako sposób wpływania na opinię, zyskiwania sobie zwolenników, wyborców itp.; także: wysuwanie w imieniu mas żądań niemożliwych do spełnienia, ale odpowiadających ich pragnieniom, po to, żeby tanim kosztem zyskać popleczników': Jest to partia wiecznego protestu i demagogii. 2. 'sposób mówienia, przekonywania w dyskusji, na wiecu itd., polegający na świadomym używaniu argumentów nieprawdziwych, jednakże takich, których fałszywość jest trudna do stwierdzenia, ponadto posługiwanie się słowami wieloznacznymi i niejasnymi; świadome oszukiwanie słuchaczy dla osiągnięcia zamierzonego celu': Te słowa są pełne demagogii. DEMAGOG 'ktoś, kto stosuje demagogię (działacz, polityk itp.) jako środek oddziaływania na innych': Dla demagogów jest to piękne pole do popisu. Obietnice szybkiej likwidacji bezrobocia może składać tylko demagog. DEMAGOGICZNY 'taki, który odznacza się demagogią, pełen demagogii': Demagogiczne przemówienie. Posługuje się pan demagogicznymi argumentami. Tym demagogicznym deklaracjom nikt już nie wierzy. gr. demagogia 'kierowanie ludem' 143 DEMAKIJAŻ DEMI-MONDE DEMAKIJAŻ 'usuwanie z twarzy makijażu, najczęściej za pomocą wacika nasączonego mleczkiem kosmetycznym': Proponujemy paniom krem do demakijażu spłukiwany wodą. fr. demaquillage DEMARCHE (czytaj: demarsz) w dyplomacji 'wystąpienie jednego państwa wobec drugiego, zazwyczaj ustne, zawierające jakieś uwagi, propozycje, protest itd.': Na zorganizowanym po konferencji spotkaniu ambasadorów nasz wysłannik wystąpił z dćmarche zawierającym całościową propozycję rozwiązania problemów ochrony środowiska w dorzeczu Odry. fr. demarche, dosłownie 'krok' DEMARKACJA 'wytyczenie w terenie granicy, zazwyczaj będące efektem zawartych umów i dokonanej na mapach delimitacji': Gdy zakończyły się rokowania pokojowe i komisja delimitacyjna przedstawiła swe protokoły, rozpoczęto demarkację. DEMARKACYJNY l. 'mający związek z demarkacją': Komisja demarkacyjna. Czynności demarkacyjne. 2. 'rozgraniczający lub odgraniczający wrogie strony': Linia demarkacyjna. Strefa demarkacyjna. fr. demarcation DEMASKOWAĆ 'ujawniać czyjeś kłamstwa, fałsz, niegodziwe postępowanie i zamiary lub ujemne cechy charakteru; także: odkrywać i ujawniać zjawiska szkodliwe, niebezpieczne dla kogoś': Od wielu lat demaskowali rzekomych hrabiów naciągających starsze panie w znanych kurortach. Trzeba demaskować wszystkie próby przedstawiania naszego stronnictwa jako partii an-tychłopskiej. Demaskować dwulicowość wspólnika. DEMASKOWAĆ SIĘ 'zdradzać swoje prawdziwe zamiary, cechy charakteru, ujawniać swoje ukryte złe skłonności, często wbrew własnej woli': Swoimi nieumiejętnymi kłamstewkami ciągle demaskowała się przed mężem. Zdemaskował się wówczas ze swoją skłonnością do alkoholu. DEMASKATOR 'osoba demaskująca kogoś lub coś, ujawniająca zło': Taki demaskator rzadko uzyskuje u-znanie środowiska, poznał zbyt wiele faktów. Demaskator podwójnej moralności. DEMASKATORSKI 'taki, który ujawnia skrywane przez kogoś złe cechy charakteru, czyjeś kłamstwa, nie-godziwości itd.': Demaskatorskie artykuły. Demaskatorska pasja dziennikarza. DEMASKATORSTWO 'ujawnianie skrywanych przez kogoś złych cech, czyichś kłamstw itd.': Dziennikarz przypłacił swoje demaskatorstwo ciężkim pobiciem. fr. demasquer 'zdjąć komuś maskę z twarzy' DEMATERIALIZACJA l. w fantastyce naukowej i okul-tyzmie 'utrata przez przedmioty materialnego istnienia, rozpłynięcie się w nicość': Ze zdumieniem spostrzegł, że wielkie obiekty stojące na powierzchni planety obok jego statku, w ciągu godziny uległy dematerializacji. 2. przen. 'zniknięcie czegoś - wyraz używany zwykle w formie żartu': Zapytał kolegę, czy może mu wytłumaczyć, jak doszło do dematerializacji jego śniadania. DEMATERIALIZOWAĆ l. w fantastyce naukowej i okul-tyzmie 'powodować, że jakiś przedmiot traci materialne istnienie; tracić materialne istnienie': Film opowiadał o szalonym fizyku, który zbudował maszynę dematerializującą bliższe i dalsze przedmioty. 2. przen. 'powodować zniknięcie czegoś; znikać - wyraz używany zwykle w formie żartu': Gdzie moja czekolada? Czyżby znowu się zdematerializowała? złożenie cząstki: de- i słowa: materializacja DEMENCJA inaczej: OTĘPIENIE 'postępujące zmniejszenie sprawności umysłowej, wywołane zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym': Demencja starcza. Demencja wywołana miażdżycą naczyń mózgowych. tac. dementia DEMENTI 'oficjalne zaprzeczenie jakiejś wiadomości lub jej sprostowanie, najczęściej składane przez rzecznika rządu lub przedstawiciela innego naczelnego organu państwa': Rzecznik prezydenta złożył dementi w związku z informacją agencji prasowych o chorobie głowy państwa. Opublikowano dementi rządu włoskiego, dotyczące udziału wojsk tego państwa w opisywanym incydencie. DEMENTOWAĆ 'składać dementi; także szerzej: zaprzeczać czemuś': Przewodniczący związku nigdy nie dementował tych wypowiedzi. Prezes NBP zdementowała pogłoski o dewaluacji złotówki. fr. dementi 'zaprzeczenie' DEMILITARYZACJA 'usunięcie wojsk i broni ciężkiej z jakiegoś terytorium lub znaczne ograniczenie ich liczby, często również zakaz wytwarzania określonych rodzajów broni (np. budowy pancerników), nałożony na jakieś państwo, i zakaz budowy pewnych obiektów wojskowych (np. lotnisk wojskowych)': Zawarte po II wojnie światowej porozumienia przewidywały demilitary-zację Niemiec i Japonii. DEMILITARYZOWAĆ 'przeprowadzać demilitaryza-cję jakiegoś terytorium': Dyskutanci byli wówczas zgodni, że należy zdemilitaryzować strefę Gazy. Wersalski Traktat Pokojowy z 1919 r. przewidywał, że Nadrenia będzie strefą zdemilitaryzowaną. złożenie cząstki: de- i słowa: militaryzacja, pojęcie funkcjonujące w wielu językach europejskich, w polskim od XX wieku DEMI-MONDE (czytaj: dmimąd) inaczej: PÓŁŚWIATEK l. 'w dziewiętnastowiecznej Francji: środowisko kobiet lekkiego prowadzenia, które usiłowały swym sposobem bycia, ubiorem itd. naśladować damy z wielkiego świata' 2. 'dziś (znacznie częściej w formie: półświatek): środowisko osób, które są na obrzeżach wielkiego świata polityków, biznesmenów, znanych aktorów itd., często o dość wątpliwej moralności, pro- 144 DEMINERALIZACJA DEMODULACJA wadzących niezbyt uczciwe interesy itd.': Była to para typowa dla warszawskiego demi-monde: on, szastający pieniędzmi, które nie wiadomo na czym zarabiał, z wielkim złotym sygnetem na palcu, i ona, wykrzykująca przy nazwisku każdego bardziej znanego aktora: ach! Czarek, Boguś - naprawdę? DEMIMONDKA albo DEMIMONDÓWKA przestarz. 'dama z półświatka' fr. demi-monde 'półświatek' DEMINERALIZACJA 'usuwanie cząsteczek minerałów z jakichś substancji': Demineralizacja wody. DEMINERALIZOWAĆ 'usuwać cząsteczki minerałów z jakichś substancji': Na stacji benzynowej kupił butelkę wody demineralizowanej do akumulatora. złożenie cząstki: de- i słowa: mineralizacja DEMINUTIWUM inaczej: ZDROBNIENIE w językoznawstwie 'wyraz pochodny, mający w stosunku do wyrazu, od którego go utworzono, cechę małości, często też -pieszczotliwości': Deminutiwa to np. słowa: kotek, sy-nuś, malutki. DEMINUTYWNY w językoznawstwie 'związany ze zdrabnianiem, mający charakter zdrobnienia': Sufiksy deminutywne. Deminutywne formy imion. lać. deminutivum DEMI-SAISON (czytaj: dmisezą) przestarz. 'wiosenny i jesienny sezon w handlu odzieżą; także: odzież noszona w tych sezonach': Rozpoczyna się demi-sezon, sklepy wypełnione są wiosennymi kurtkami i lekkimi płaszczami. fr. demi-saison, od: demi 'pół', saison 'sezon' DEMI-SEC (czytaj: dmisek) 'półwytrawny - określenie smaku wina': Szukali jakiegoś słodkiego lub półsłod-kiego wina, ale na wszystkich butelkach widniała informacja: demi-sec. fr. demi-sec DEMISTYFIKACJA 'odkrycie, ujawnienie mistyfikacji; także: uj awnienie j akiegoś kłamstwa, zmyślenia, j akiej ś fikcji; odkłamanie': Czas już na demistyfikację problemu nomenklatury. Demistyfikacja sądów o zagrożeniu nuklearnym. DEMISTYFIKOWAĆ 'przeprowadzać demistyfikację': Czy można demistyfikować cokolwiek, jeśli się nie ma dostępu do źródeł? DEMISTYFIKATOR 'człowiek demistyfikujący kogoś lub coś': Był zawziętym demistyfikatorem rzekomych partyzantów i kombatantów wojennych. DEMISTYFIKATORSKI 'dotyczący demistyfikatora, właściwy mu': Była ogarnięta pasją demistyfikatorską. DEMISTYFIKACYJNY 'dotyczący demistyfikacji, związany z nią': Zabiegi demistyfikacyjne. złożenie cząstki: de- i słowa: mistyfikacja DEMITOLOGIZACJA 'pozbawienie czegoś cech mitu, zazwyczaj: przedstawienie informacji, które burzą fantastyczne, wyolbrzymione wyobrażenia na temat tego': Pisząc o bitwach, w których Polacy mordują się nawzajem, o Ordonie, który żyje na emigracji, Norwid próbował dokonać demitologizacji narodowej historii, kierując się przekonaniem, że tylko prawda i świadomość rzeczywistej sytuacji może służyć przyszłości. DEMITOLOGIZOWAĆ 'ujawniać fakty pozbawiające czegoś cech mitu': Demitologizować zarobki w spółce. Demitologizować czyjeś zasługi. złożenie cząstki: de- i słowa: mitologizacja DEMIURG l. 'w filozofii Platona: Bóg - budowniczy świata': "Demiurg", czyli boski budowniczy świata, zbudował go powodowany dobrocią; doskonałość świata była mu celem i przeto uczynił go możliwie najlepszym. Dlatego budując go wziął za wzór idee. (Tatarkie-wicz) 2.' siła twórcza lub wybitny twórca': Dla młodych artystów, swych uczniów, był demiurgiem rzeźby. 3. 'w starożytnych Atenach: członek najuboższej klasy obywateli' 4. 'w niektórych greckich miastach-pań-stwach: wysoki urzędnik' gr. demiourgos 'twórca, mistrz rzemiosła, robotnik' DEMO zob. pod hasłem: DEMONSTRACJA DEMOBILIZACJA l. 'w odniesieniu do państwa: redukcja liczebności armii, pozbycie się przez wojsko części sprzętu, przestawienie produkcji na potrzeby gospodarki cywilnej; w odniesieniu do żołnierzy: zwalnianie dużych grup żołnierzy do cywila': Demobilizacja państwa po zakończeniu wojny. Demobilizacja kolejnych roczników żołnierzy, l.przen. 'utrata przez kogoś energii i chęci do działania': DEMOBILIZOWAĆ l. 'przeprowadzać demobilizację': W miesiąc po podpisaniu konwencji pokojowej zaczęto demobilizować armię. 2. 'powodować u kogoś utratę energii i chęci do działania': Demobilizowała go niechęć promotora i krytyczne uwagi, jakimi opatrywał kolejne, podsuwane mu rozdziały pracy magisterskiej. DEMOBIL 'sprzęt po zdemobilizowanym wojsku; także: instytucja wojskowa, która nim zarządza, odsprzedaje go firmom cywilnym itd.' Harcerze dostali koce i namioty z demobilu. złożenie cząstki: de- i słowa: mobilizacja DEMODE (czytaj: demode) przestarz. 'niemodny': Swym zwyczajem ciotka wyszeptała jej z emfazą, że to, co nosi sąsiadka, jest już całkiem demodć, a jej mąż ubiera się wprost okropnie. fr. demode DEMODULACJA w technice 'przekształcenie w odbiornikach sygnału przesyłanego w specjalnej zmodulowanej postaci, w celu otrzymania obrazu lub dźwięku': De-modulacjajest procesem odwrotnym do modulacji. 145 DEMOGRAFIA DEMONOLOGIA DEMODULATOR 'część odbiornika, np. radia lub telewizora, w którym następuje demodulacja' DEMODULOWAĆ w technice 'przekształcać przesyłany sygnał w celu otrzymania obrazów lub dźwięków' złożenie cząstki: de- i słowa: modulacja DEMOGRAFIA 'nauka o stanie oraz o zmianach ilościowych i jakościowych w obrębie ludności jakiegoś obszaru, posługująca się głównie metodami statystycznymi': Demografia bada na przykład liczbę urodzeń i zgonów, liczbę ślubów, przesiedlanie się ludności ze wsi do miast lub odwrotnie, zmiany miejsca zamieszkania w obrębie kraju, zdobywanie wykształcenia. DEMOGRAF 'specjalista w dziedzinie demografii': Demografowie przewidują powolny spadek przyrostu naturalnego. DEMOGRAFICZNY 'wchodzący w zakres demografii, dotyczący stanu, rozwoju, ruchu ludności': <) Prognozy demograficzne 'przewidywania dotyczące stanu ludności'. () Niż (wyż) demograficzny 'okres mniejszej (większej) niż przeciętna liczby urodzeń dzieci w jakimś kraju; także: dzieci urodzone w tym okresie': Należę do wyżu demograficznego pierwszych lat powojennych. złożenie z gr. cząstek demos 'lud' i graphó 'piszę' DEMOKRACJA l. 'zasada polityczna, zgodnie z którą wszyscy obywatele są równi i mają realny wpływ na rządy w państwie na różnych szczeblach: wybierając rządzących i wpływając na ich decyzje, a także podejmując decyzje w formie bezpośredniej, np. w referendum': Akceptował zróżnicowanie dochodów, ale jako zwolennik demokracji uważał, że drastyczne rozwarstwienie majątkowe społeczeństwa i wykształcenie się superelity finansowej może spowodować, że w wyborach będą mieli szansę tylko ci kandydaci, za którymi stoją wielkie pieniądze. 2. 'forma ustroju państwowego, w którym dominującą rolę odgrywa ta zasada polityczna; także: państwo, w którym panuje taka forma ustroju': Publicysta uważał, że niezależne media, mające szeroki dostęp do informacji i rzetelnie informujące obywateli o sprawach kraju, są absolutnie niezbędne dla umocnienia demokracji w Polsce. Demokracje zachodnie wypowiedziały się przeciw wojnie.O Demokracja bezpośrednia 'forma demokracji charakteryzująca się tym, że o ważniejszych sprawach decydują wszyscy obywatele w formie głosowania': Demokracja bezpośrednia była formą rządów w niektórych miastach starożytnej Grecji, jedną z jej obecnych form jest referendum. () Demokracja pośrednia 'forma demokracji charakteryzująca się tym, że decyzję w imieniu obywateli podejmują wybrani przez nich przedstawiciele. O Demokracja szlachecka 'forma demokracji istniejąca w przedrozbiorowej Polsce, charakteryzująca się tym, że udział w sprawowaniu władzy (prawo wyboru króla, liczne przywileje itd.) miała tylko jedna - ale relatywnie bardzo duża - warstwa społeczna: szlachta. 3. 'zasada obowiązująca w jakiejś grupie ludzi, zgodnie z którą wszyscy są równi, a decyzje podejmuje się większością głosów': Na wieczornych zebraniach w klubie panowała demokracja i nie było dla nikogo, nawet dla trenera, żadnych przywilejów. Ą.pot. 'w skrócie: partia, która ma w nazwie słowo demokracja lub demokratyczny. Zwycięstwo lidera demokracji. DEMOKRATA l. 'osoba, która jest zwolennikiem demokracji jako zasady politycznej lub zwolennikiem demokracji w jakiejś grupie': Był demokratą i przeciwnikiem wszelkiego autokratyzmu, uważał, że ludzie powinni mieć równe prawa i wspólnie decydować o swych sprawach. 2. 'członek partii, która ma w nazwie słowo demokracja lub demokratyczny. Konserwatyści utworzyli koalicję z demokratami. DEMOKRATYCZNY 'wynikający z zasad demokracji w dziedzinie politycznej lub w grupie ludzi, respektujący te zasady, związany z demokracją': Demokratyczny sposób rządzenia. Demokratyczne wybory. Demokratyczny podział obowiązków. Działacze demokratyczni. Moda demokratyczna. DEMOKRATYZACJA 'wprowadzanie w państwie lub grupie ludzi zasad demokratycznych': Postępy demokratyzacji w Polsce po 1989 r. związane były nie tylko z wprowadzeniem nowych praw i wolności politycznych, lecz także z głęboką zmianą świadomości społecznej. DEMOKRATYZOWAĆ 'wprowadzać zasady demokratyczne w państwie lub grupie ludzi': Demokratyzować życie polityczne. Demokratyzować stosunki panujące w szkole. gr. demokratia 'władza ludu' DEMOLOWAĆ 'brutalnie i gwałtownie coś niszczyć': Chuliganie zdemolowali budkę telefoniczną. Pijak zdemolował mieszkanie. DEMOLKA pot. 'demolowanie czegoś': Zrobił demolkę w knajpie. niem. demolieren DEMON l. 'w wierzeniach ludowych, horrorach, fantastyce: istota nadprzyrodzona, najczęściej zły duch, który może zawładnąć człowiekiem': Egzorcysta wypędzał z niego demony. 2. 'zła siła, która ogarnia ludzkie umysły i dusze': Demon rasizmu, gniewu, nienawiści. DEMONICZNY 'mający cechy demona lub taki jak u demona: groźny, niesamowity, szatański itd.': Demoniczny wygląd. Demoniczny śmiech. DEMONIZACJA 'nadawanie komuś lub czemuś niezwykle groźnych cech': Demonizacja szefa. Demoniza-cja stosunkowo niewielkich kłopotów finansowych. DEMONIZOWAĆ 'nadawać komuś lub czemuś niezwykle groźne cechy': Zawsze miał skłonność do przesady i demonizował drobne trudności. gr. daimon 'istota nadprzyrodzona (dobra lub zła)' DEMONOLOGIA 'ludowe wyobrażenia o istotach nadprzyrodzonych; także: dział etnografii, który zajmuje się opisem tych wyobrażeń': W demonologii słowiań- 146 DEMONOPOLIZACJA DEMOS skiej rozróżniano m.in. płanetników, skrzaty, rusałki i południce. DEMONOLOG 'znawca demonologii ludowej': Jarosław Marek Rymkiewicz przedstawia w "Żmucie" młodego Mickiewicza jako znanego w towarzystwie demonologa, chętnie opowiadającego w towarzystwie dam o rzeczach tajemnych i zwyczajach upiorów. DEMONOLOGICZNY 'związany z demonologią': Zainteresowania demonologiczne. Studia demonologi-czne. złożenie: demon od gr. daimón, -logia od gr. logos 'nauka, słowo' DEMONOPOLIZACJA 'likwidowanie monopolu w jakiejś dziedzinie gospodarki lub podział przedsiębiorstwa, które jest monopolistą, na mniejsze przedsiębiorstwa konkurujące ze sobą': Podczas spotkania z premierem przedsiębiorcy zwrócili uwagę, że dopiero demonopolizacja tej gałęzi produkcji i zniesienie ograniczeń celnych stworzą wolnorynkowe warunki i zapobiegną dalszemu wzrostowi cen. DEMONOPOLIZOWAĆ 'likwidować monopol w jakiejś dziedzinie gospodarki lub dzielić przedsiębiorstwo, które jest monopolistą, na mniejsze przedsiębiorstwa konkurujące ze sobą': Rząd postanowił zdemonopolizo-wać tego giganta na rynku komputerów i oprogramowania. złożenie cząstki: de- i słowa: monopolizacja DEMONSTRACJA l. 'publiczne wystąpienie grupy osób, mające na celu wyrażenie swego stanowiska w jakiejś sprawie; także: zorganizowana grupa osób biorących udział w takim wystąpieniu': Przed sejmem odbyła się demonstracja górników, protestujących przeciw zamykaniu kopalń. Demonstracja przeszła pod Ministerstwo Finansów. 2. 'pokazywanie czegoś tak, by zwrócić na to uwagę innych, niekiedy będące metodą wywierania nacisku': Demonstracja niechęci, demonstracja lojalności. Demonstracja siły. 3. 'metoda nauczania polegająca na pokazywaniu jakiegoś działania, zwłaszcza na pokazywaniu prawidłowego sposobu wykonania pewnej czynności': Demonstracja prawidłowego sposobu wykonania komendy wojskowej. DEMONSTRANT 'osoba biorąca udział w demonstracji - publicznie wyrażająca swoje stanowisko w jakiejś sprawie': Demonstranci obrzucili jajami ministra, który oświadczył, że decyzje w sprawie utworzenia parku narodowego już zostały podjęte. DEMONSTROWAĆ l. 'być uczestnikiem demonstracji'. Zawsze demonstrowałeś przeciw przemocy. 2. 'pokazywać, przedstawiać coś': Modelki demonstruj ą nową kolekcję jesienną. UWAGA: w 2. znaczeniu wyraz demonstrować jest nadużywany, np. "Zademonstrował dokumenty, które miały być dowodem przygotowań do zamachu stanu", (lepiej: przedstawił, pokazał dokumenty) "Minister zademonstrował rzadką arogancję", (poprawnie: Minister okazał wyjątkową arogancję, wykazał się rzadką arogancją). DEMONSTRACYJNY 'mający na celu zwrócenie czyjejś uwagi': Demonstracyjne zachowanie. Demonstracyjna obojętność. DEMO 'skrócona, pokazowa wersja jakiegoś programu komputerowego lub nagrania muzycznego, rozpowszechniana w handlu, by zachęcić do kupienia pełnej wersji - rzeczownik; o takiej wersji: skrócony, pokazowy - przymiotnik': Na targach komputerowych można było obejrzeć demo zupełnie nowego arkusza kalkulacyjnego. Jest to wersja demo nowej gry komputerowej. lać. demonstratio 'pokazywanie' DEMONTAŻ l. 'rozkładanie jakiegoś urządzenia lub konstrukcji na części': Demontaż silnika. Demontaż rusztowania. 2. przen. 'powodowanie rozkładu struktur państwa, jakiejś organizacji lub firmy, którego efektem jest zaprzestanie ich funkcjonowania': Minister uważał, że tego typu anarchiczne przedsięwzięcia mogłyby w krótkim czasie doprowadzić do demontażu struktur państwowych. DEMONTOWAĆ 'dokonywać demontażu': Specjalna brygada demontowała maszyny, pakując starannie poszczególne części i podzespoły. DEMONTAŻOWY 'związany z demontażem, dokonujący demontażu': Prace demontażowe. Brygada demontażowa. fr. demontage, także w znaczeniu przenośnym DEMORALIZACJA 'zepsucie obyczajów i upadek moralności, które się przejawiają w nasileniu przestępstw, nieuczciwości, wykolejaniu się ludzi i rozluźnieniu dyscypliny społecznej': Demoralizacja dużych grup społecznych zawsze towarzyszy okresowi zamętu politycznego i niestabilności gospodarczej. DEMORALIZOWAĆ 'poddawać kogoś demoralizacji, powodować psucie czyichś obyczajów i zachwianie czyjejś moralności; gorszyć kogoś': Takie postępowanie jest demoralizujące intelektualnie. Filmy wyświetlane w TV coraz częściej demoralizują dzieci, wpajają im kult przemocy. DEMORALIZOWAĆ SIĘ 'ulegać demoralizacji': W tych warunkach dziewczęta łatwo się demoralizują. DEMORALIZATOR 'człowiek, który świadomie demoralizuje innych swoim zachowaniem lub postępowaniem': Demoralizator młodzieży. fr. demoralisation DEMOS 'w starożytnej Grecji: lud; pojęcie przywoływane we współczesnych dyskusjach na temat demokracji': Demos przeciwstawiany był arystokracji, należeli do niego wolni obywatele, nie należeli natomiast niewolnicy. Autorzy wielu rozważań o demokracji uznają, że we współczesnych społeczeństwach klasa średnia odgrywa podobną rolę jak demos w starogreckich miastach-pań-stwach. gr. demos 147 DEMOSKOPIA DENOMINACJA DEMOSKOPIA 'badanie opinii publicznej': Demoskopia dostarcza materiału do analiz socjologicznych, umożliwia postawienie diagnozy sytuacji społecznej i prognozy jej rozwoju. DEMOSKOP 'specjalista w zakresie demoskopii': De-moskopowie podali ostatnie przed wyborami wyniki badania opinii publicznej. DEMOSKDPIJNY 'związany z demoskopią, wynikający z badania opinii publicznej': Badania demoskopij-ne. Prognozy demoskopijne. nieni. Demoskopie odgr. demos 'lud', skopeó 'oglądam' DENACJONALIZACJA rząd. w ekonomii 'przekazywanie własności państwowej prywatnym właścicielom': Denacjonalizacja dawnych pegeerów. DENACJONALIZOWAĆ rząd. w ekonomii 'przekazywać własność państwową prywatnym właścicielom': Margaret Thatcher postanowiła zamknąć lub zdena-cjonalizować wiele nierentownych przedsiębiorstw państwowych. złożenie cząstki: de- i słowa: nacjonalizacja DENACYFIKACJA zob. DENAZYFIKACJA DENAT l. w prawie 'człowiek zmarły śmiercią nienaturalną i gwałtowną, np. samobójca, ofiara wypadku, zamordowany': Trzeba było wielu lat, by w sądach polskich zaprzestano używania terminu: denat, bardzo rażącego dla rodzin osób zmarłych. 2. przen. żart. 'człowiek, który jest jak umarły - śmiertelnie zmęczony, pijany itd.': Kolega powiedział z uśmiechem: no, porozmawiamy jutro, bo dziś jesteś kompletny denat. n.-lać. denatus DENATURACJA w chemii 'proces prowadzący do zmiany struktury i właściwości białek i kwasów nukleinowych oraz utraty przez nie aktywności biologicznej': Denaturacja następuje m.in. pod wpływem wysokiej temperatury, czynników chemicznych, np. silnych kwasów i zasad, ultradźwięków, promieniowania jonizującego. Końcową fazą denaturacji białka jest jego koagulacja, czyli ścinanie. DENATURATOR 'substancja powodująca denaturacie, np. silny kwas lub zasada' fr. dćnaturation DENATURAT 'spirytus z dodatkiem substancji trujących, mających uniemożliwić picie go lub wykorzystanie do celów spożywczych': Denaturat ma charakterystyczny zapach i jest zabarwiony na jakiś kolor, by nie można go było pomylić z normalnym spirytusem. Denaturat używany jest jako paliwo i jako rozpuszczalnik. od niem. denaturieren, denaturierter Alkohol DENAZYFIKACJA rząd. DENACYFIKACJA 'usunięcie wszelkich elementów nazistowskich z życia politycznego i społecznego Niemiec po II wojnie światowej': Na konferencji wielkich mocarstw w Poczdamie w 1945 r. postanowiono dokonać demilitaryzacji, denazyfikacji, dekartelizacji i demokratyzacji Niemiec po zakończeniu działań zbrojnych. DENAZYFIKOWAĆ rząd. DENACYFIKOWAĆ 'dokonywać denazyfikacji': Denazyfikować poszczególne strefy okupacyjne. złożenie cząstki: de- i słowa: nazyfikacja DENDRO- cząstka o znaczeniu 'drzewo', występująca w nazwach rozmaitych nauk i dziedzin badań, które odnoszą się do drzew, np. dendrologia, dendrochronologia gr. dendron 'drzewo' DENDROCHRONOLOGIA w archeologu 'metoda ustalania, kiedy powstały różne drewniane przedmioty -głównie z czasów prehistorycznych - na podstawie analizy słojów drzew, z których są wykonane': Dendrologia wykorzystuje fakt, że grubość przyrostu słojów jest zależna od warunków klimatycznych, które panowały w poszczególnych okresach w ostatnich tysiącach lat i o których wiemy z analizy innych, bardzo starych, ale jeszcze rosnących drzew lub z innych źródeł. DENDROCHRONOLOGICZNY 'związany z dendrochronologia': Skale dendrochronologiczne. Analizy i pomiary dendrochronologiczne. złożenie cząstki: dendro- i słowa: chronologia DENDROLOGIA inaczej: DRZEWOZNAWSTWO 'dział biologii: nauka o drzewach i krzewach': Dendrologia ma ważne znaczenie w leśnictwie i ogrodnictwie. DENDROLOG 'specjalista w zakresie dendrologii': Dendrologom udało się wyhodować wiele nowych odmian drzew owocowych. DENDROLOGICZNY 'związany z dendrologią': Badania dendrologiczne. Pisma dendrologiczne. złożenie cząstek: dendro- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' DENDRYT l. w anatomii 'wypustki neuronu, kształtem przypominające drzewko': Dendryty odbierają bodźce od innych komórek oraz bodźce ze środowiska i przewodzą je do neuronu. 2. w chemii 'układ drobnych kryształków przypominający drzewa i krzewy, tworzący się na odlewach metali, szybach zimą itd.' fr. dendrite od gr. dendrites 'podobny do drzewa' DENIM 'mocny, niebieski dżins': Denim używany jest do szycia ubrań, zwłaszcza mocnych spodni. ang. denim, nazwa firmowa, 06. fr. serge de Nimes 'płótno z Nim (miasto w południowej Francji, gdzie wyrabiano mocne płótno); po angielsku: denim(s) -to także wyrób z denimu, np. drelich, spodnie DENOMINACJA 'przemianowanie': Denominacja pieniędzy (np. denominacja złotówki) 'wymiana pieniędzy o dużych nominałach na pieniądze o małych nominałach, przeprowadzona przy zachowaniu określonych proporcji (np. 1000:1 lub 10 000:1), to znaczy np. za 148 DE NOMINE DEPERSONALIZACJA banknot o nominale 10 000 otrzymuje się banknot o nominale l, przy czym wartość pieniądza pozostaje taka sama'. Denominacja została w Polsce przeprowadzona l stycznia 1995 r. -wówczas, gdy znacząco obniżyła się inflacja. DENOMINACYJNY 'związany z denominacją': W tabelach denominacyjnych, które wisiały w 1995 r. we wszystkich polskich bankach, przeliczano wartość starych pieniędzy na nowe. tac. denominatio DE NOMINE 'z nazwy - wyrażenie używane zwykle wówczas, gdy chcemy podkreślić, że tytuł jakiejś osoby lub nazwa czegoś nie odpowiadaj ą temu, czym ta osoba lub rzecz w istocie są': Ów słynny budynek, de nomine "Pałac Sprawiedliwości", był miejscem, gdzie dopuszczano się okrucieństw i notorycznie łamano wszelkie możliwe prawa. lać. de nomine DENOTACJA w logice 'zakres nazwy, czyli zbiór wszystkich przedmiotów, do których się ona odnosi': Denota-cja słowa stół to zbiór stołów, denotacja słowa pies to wszystkie psy. DENOTAT w logice 'to samo, co desygnat' DENOTOWAĆ w logice 'o nazwie: odnosić się, wyznaczać pewien zakres przedmiotów': Nazwa ptak denotuje szeroki i bardzo różnorodny zbiór zwierząt, do którego należy nie tylko szczygieł czy wróbel, ale także kura i struś. DENOTACYJNY w logice 'związany z denotacja': De-notacyjne i konotacyjne aspekty nazw. lać. denotatio 'oznaczanie' DENUDACJA w geologii 'erozja skorupy ziemskiej: ruchy masowe skał, ich wietrzenie i osuwanie się, a następnie zmywanie przez wodę i zwiewanie przez wiatr rozkru-szonego materiału skalnego': Denudacja prowadzi m.in. do wyrównywania się i ogólnego obniżania powierzchni Ziemi. DENUDOWAĆ w geologii 'powodować denudację': Góry Świętokrzyskie, najniższe obecnie w Polsce, były denudowane przez szereg czynników oddziałujących setki milionów lat. DENUDACYJNY w geologii 'związany z denudacją, powodujący denudację': Procesy denudacyjne. Czynniki denudacyjne. lać. denudatio 'obnażenie, ogołocenie' DENUNCJACJA 'tajne wydanie kogoś w ręce władz, donos': Po jego wyjeździe denuncjacje nagle się skończyły. DENUNCJOWAĆ 'tajnie donosić na kogoś do władz': Zadenuncjował go sąsiad, który sam bimbru nie pędził. DENUNCJATOR 'człowiek, który donosi (albo doniósł) na kogoś do władz, donosiciel': Nie był "zawodowym" denuncjatorem, a Michała wydał po prostu z zazdrości o Jolantę. lać. denuntiatio 'zawiadomienie' DEOKSYRYBONUKLEINOWY zob. DEZOKSYRYBONUKLEINOWY DEONTOLOGIA 'nauka o obowiązku: dział etyki zajmujący się formułowaniem norm postępowania, zwłaszcza wskazań i przepisów dotyczących postępowania w określonej dziedzinie lub w określonej sytuacji': Deontologia lekarska formułuje zasady postępowania lekarzy w stosunku do chorych, do innych lekarzy, a także normy odnoszące się do badań w zakresie medycyny. DEONTYCZNY 'związany z deontologią; wynikający z obowiązku lub powinności': Logika deontyczna. Normy deontyczne. ang. deontology od gr. deon 'to, co konieczne', logos 'nauka' DEO OPTIMO MAXIMO 'Bogu Najlepszemu, Największemu - napis na świątyniach i nagrobkach, bardzo często w skrócie: D.O.M.': Formuła poświęcenia Bogu: Deo Optimo Maximo, zazwyczaj w skrócie: D.O.M., była umieszczana przez starożytnych Rzymian na świątyniach, następnie została przejęta przez chrześcijan i znajduje się na wielu kościołach i nagrobkach. lać. Deo Optimo Maximo, D.O.M. DEPARTAMENT l. 'w Polsce: najwyższa jednostka administracyjna w strukturze ministerstwa lub innej instytucji centralnej': Został mianowany dyrektorem Departamentu Rent i Emerytur w Ministerstwie Pracy, Płac i Spraw Socjalnych. 2. 'w USA: ministerstwo': Departament Obrony Stanów Zjednoczonych. 3. 'we Francji i niektórych innych krajach: jednostka podziału terytorialnego': Francja jest podzielona na 96 departamentów. fr. departement od: departir 'dzielić, rozdzielać', ang. department, w znaczeniu ogólnym 'duża część w strukturze organizacyjnej rządu, firmy, uniwersytetu itd.' DEPENALIZACJA w prawie 'ograniczenie zakresu czynów, za które grozi kara, i złagodzenie kar za pewne rodzaje przestępstw': Autorzy projektu ustawy liberalizującej prawo karne zwracali uwagę na to, że depenali-zacja powinna iść w parze z większą skutecznością działań policji: przed popełnieniem przestępstwa powstrzymuje bowiem nie wysokość kary, ale świadomość jej nieuchronności. DEPENALIZOWAĆ w prawie 'ograniczać zakres czynów, uznawanych za karalne, łagodzić kary za pewne rodzaje przestępstw': Depenalizować prawo. Depenalizo-wać pewne kategorie czynów, uznawanych w dotychczasowym kodeksie za wykroczenia. złożenie cząstki: de- i słowa: penalizacja od łac. poenalis 'karny' DEPERSONALIZACJA książk. 'utrata poczucia tożsamości i indywidualności': Depersonalizacja towarzyszy 149 DEPESZA DEPRAWOWAĆ wielu chorobom psychicznym, występuje też niekiedy u ludzi, u których pod wpływem nagłych i intensywnych przeżyć zachodzi głęboka zmiana osobowości. ZDEPERSONALIZOWANY książk. 'pozbawiony tożsamości': Przerażał go zdepersonalizowany wielkomiejski tłum, zabiegany i całkowicie obojętny wobec problemów jednostki. złożenie cząstki: de- i słowa: personalizacja DEPESZA l.przestarz. inaczej: TELEGRAM 'wiadomość przekazana telegraficznie; także: blankiet z tekstem takiej wiadomości': Nadeszła wstrząsająca depesza. Listonosz doręczył depeszę. 2. 'krótka wiadomość przekazana przez agencję prasową': Na wstępie przekażemy depesze i inne wiadomości agencyjne. DEPESZOWAĆ przestarz. inaczej: TELEGRAFOWAĆ, WYSYŁAĆ TELEGRAM 'przekazywać wiadomość telegraficzną': Depeszować o ślubie kolegi. Zadepeszował do niego w ostatniej chwili. fr. depeche DEPILACJA 'usuwanie niepożądanego owłosienia': Depilacja bywa przeprowadzana w celach kosmetycznych i - niekiedy - leczniczych. DEPILATOR 'przyrząd lub preparat do depilacji': Firma oferuje depilatory chemiczne w postaci pianki kosmetycznej i mechaniczne, w postaci elektrycznego aparaciku z wirującymi sprężynkami. DEFILOWAĆ 'usuwać niepożądane owłosienie': Depi-Iować nogi, brwi. Depilować woskiem. fr. depilation z łac. depilo 'pozbawiam włosów' DEPOLARYZACJA w fizyce 'zmniejszanie lub całkowita likwidacja polaryzacji elektrod': Depolaryzacja ogniwa galwanicznego. DEPOLARYZATOR w fizyce 'substancja chemiczna, która powoduje depolaryzację' DEPOLARYZOWAĆ w fizyce 'powodować depolaryzację' złożenie cząstki: de- i słowa: polaryzacja DEPOLONIZACJA 'zatrata cech polskich, wynaradawianie się Polaków': Depolonizacja kultury jakiejś grupy emigrantów. Depolonizacja emigrantów polskich w Niemczech. DEPOLONIZOWAĆ 'powodować depolonizację': De-polonizować deportowanych Polaków. DEPOLONIZACYJNY 'związany z depolonizacją, mający na celu depolonizację': Procesy depolonizacyjne. Działania depolonizacyjne. złożenie cząstki: de- i słowa: polonizacja DEPONOWAĆ zob. pod hasłem DEPOZYT DEPOPULACJA w socjologii 'zmniejszenie się populacji, spadek liczby ludności, zwłaszcza spadek znaczny': W wielu krajach bogatego Zachodu depopulacji spowodowanej przez ujemny przyrost naturalny zapobiega napływ emigrantów z ubogich krajów. DEPOPULACYJNY w socjologii 'związany z depopu-lacją, powodujący depopulację': Procesy depopulacyjne. Czynniki depopulacyjne. złożenie cząstki: de- i słowa: populacja od łac. populus 'lud' DEPORT w bankowości i biznesie 'obniżenie kursu przy transakcji terminowej': Deport jest przeciwieństwem reportu i zwyżki kursu. DEPORTOWY w bankowości i biznesie 'związany z deportem': Zysk w transakcjach deportowych wynika z różnicy kursu w dniu zawierania transakcji i w dniu dostawy, w dniu sprzedaży akcji i dniu ich kupna itd. fr. deport DEPORTACJA 'wywożenie, zsyłanie kogoś z jakiegoś państwa lub obszaru na inne miejsce, bez zgody i wbrew woli osoby wywożonej; także: kara przymusowego zesłania do odległej, odizolowanej miejscowości': Był odpowiedzialny za deportację Żydów z Francji. Skazano go na 10 lat deportacji na Sybir. DEPORTOWAĆ 'stosować deportację, przymusowo wywozić, zsyłać': Rząd USA nie ma prawa deportować uchodźców przypływających z Kuby. DEPORTACYJNY 'związany z deportacją, służący do deportacji': Akcja deportacyjna. Pociąg deportacyjny. tac. deportatio DEPOT dawniej też: DEPO (czytaj: depo) l. 'dawniej: skład, magazyn; także: dworzec lub zajezdnia' 2. 'dziś: słowo pojawiające się w nazwach dużych sklepów prowadzących sprzedaż artykułów określonego typu, często półhurtową lub hurtową': Trzydzieści lat temu wiele sklepów, w których nazwach dziś pojawia się angielskie słowo: depot - nazwano by po prostu składnicami. fr. depot, dziś raczej ang. depot DEPOZYT l. 'pozostawienie na przechowanie albo w zastaw czegoś, co ma jakąś wartość (przedmiotów albo pieniędzy)': Pozostałe rzeczy zostawiłem w depozycie na granicy. 2. 'przedmioty lub pieniądze (albo papiery wartościowe) pozostawione w zastaw lub na przechowanie': Kwota depozytów terminowych złożonych w WBK wynosi... DEPONOWAĆ 'oddawać w depozyt, składać na przechowanie'; rząd. 'dawać w zastaw': Pieniądze zdeponował w Banku Centralnym. tac. depositum 'to, co odłożone' od deponere 'odłożyć' DEPRAWOWAĆ 'sprowadzać kogoś na złą drogę, zaszczepiać w kimś postępowanie i postawy niemoralne, gorszyć, demoralizować kogoś': Deprawować młodzież swoim postępowaniem. DEPRAWACJA, DEPRAWOWANIE 'szerzenie postaw i zachowań niemoralnych, gorszenie, demoralizo- 150 DEPRECJACJA II DEPUTAT wanie kogoś': Deprawacja podwładnych częstymi libacjami alkoholowymi w miejscu pracy. Zapobiegać deprawowaniu uczniów. DEPRAWATOR 'człowiek, który deprawuje innych, gorszy ich, sprowadza na złą drogę': Wielu takich deprawatorów wywodzi się ze środowiska narkomanów. wyraz powstały przez dodanie do polskiego rdzenia: praw- łacińskiej cząstki: de- oznaczającej odwrotność, przeciwieństwo tego, na co wskazuje druga część słowa DEPRECJACJA l. książk. 'obniżanie się wartości czegoś, stopniowa utrata znaczenia przez coś; także działania powodujące utratę wartości przez coś': Po wojnie nastąpiła deprecjacja tradycyjnych wartości moralnych i religijnych. 2. w ekonomii', 'obniżenie wartości, siły nabywczej pieniądza wskutek inflacji i spadek jego kursu w stosunku do walut obcych': Nagła deprecjacja franka spowodowała panikę na giełdach zachodnich. DEPRECJONOWAĆ 'książk. powodować obniżenie wartości czegoś, co jest powszechnie cenione lub szanowane': Deprecjonowano rodzinę, chciano ją zastąpić instytucjami społecznymi i państwowymi. Niedługo potem dawni towarzysze usiłowali zdeprecjonować jego zasługi przy opracowywaniu planu odbudowy miasta. DEPRECJONOWAĆ SIĘ książk. 'tracić swoje znaczenie, wartość, ulegać deprecjacji': Jesteśmy oto świadkami tego, jak deprecjonują się pojęcia społecznego obowiązku i pracy społecznej. fr. depreciation i deprecier 'obniżać wartość' DEPRESJA l. pot. 'stan nerwowego załamania, przygnębienia, zniechęcenia': Byle co może nas wpędzić w depresję. 2. w psychologii 'zespół objawów, takich jak ogólne przygnębienie i zachowania urojeniowe, charakterystyczny dla różnych chorób (najczęściej dla psychozy)': Najłatwiejsza do wyleczenia jest depresja reaktywna. 3. w ekonomii 'okres następujący po kryzysie gospodarczym, zastój gospodarczy, który charakteryzuje się słabym popytem na towary, małą aktywnością gospodarczą itd.': Przez fazę depresji trzeba przejść jak najszybciej ku okresowi wzrostu gospodarczego. 4. w geografii 'obszar ziemi leżący poniżej poziomu morza': Kilka procent Holendrów mieszka na obszarze depresji. 5. w meteorologu 'obszar obniżonego ciśnienia, niż atmosferyczny': Nad Polską rozciąga się rozległa depresja. DEPRESYJNY 'charakterystyczny dla depresji' (we wszystkich znaczeniach)': Zachowania depresyjne. Obszar depresyjny. lać. depressio 'zagłębienie, wciśnięcie' od deprimere 'przygniatać' DE PROFUNDIS CLAMAVI (czytaj: de profundis klamawi) 'z głębokości wołałem - biblijne sformułowanie, dziś używane zwłaszcza wtedy, gdy nadawca chce podkreślić swe niekorzystne położenie, złą sytuację wobec tego, do kogo zwraca się o pomoc, często z odcieniem żartu': Spotkanie z biznesmenami, którzy gotowi byli wesprzeć fundację na rzecz sztuki polskiej, prowadzący rozpoczął słowami: - Panowie, de profundis clamavi! DE PROFUNDIS 'z głębokości - wyrażenie mające nacechowanie podniosłe, używane często z odcieniem żartu': Wychylił się przez balustradę, spojrzał w dół ciemnej klatki schodowej i zapytał: - A cóż to za głos de profundis? lać. de profundis clamavi - Wulgata (łaciński przekład Biblii z przełomu IV i V w.), psalm 129 DEPRYMOWAĆ 'odbierać komuś śmiałość i chęć działania': Młodą aktorkę deprymowała świadomość, że na sali zasiadają mistrzowie sceny i jury złożone ze sławnych reżyserów. fr. deprimer z łac. deprimo 'poniżam, pogrążam' DEPRYWACJA w psychologii 'brak, pozbawienie kogoś czegoś, co było oczekiwane, zwłaszcza w sferze uczuciowej': Deprywacja wywołuje szereg negatywnych następstw w psychice małego człowieka, czego najbardziej bolesnym przykładem są dzieci z sierocińca, które pozbawiono miłości i czułości rodziców. DEPRYWACYJNY w psychologii 'związany z depry-wacją, powodujący deprywację': Procesy deprywacyjne w psychice. Czynniki deprywacyjne. łac. sr. deprivatio 'odebranie, pozbawienie' DEPRYWATYZACJA książk. 'odprywatnienie, zrobienie czegoś publicznym': Deprywatyzacja poglądów politycznych. Deprywatyzacja wiary. złożenie z łac. de 'od' i prywatyzacja DE PUBLICIS (czytaj: de public-is) książk. 'o sprawach publicznych - wyrażenie używane od dawnych czasów wówczas, gdy ktoś chce zaznaczyć, że teraz mówi lub będzie mówił o sprawach publicznych': Generał zapytał go krótko o rodzinę i wspomniał ich wspólną służbę we Francji, po czym powiedział: - No dobrze, a teraz de publicis: jakie są nastroje w oddziałach, które przyprowadziłeś? lać. de publicis DEPUTACJA przestarz. 'grupa reprezentantów wysłanych przez jakąś zbiorowość w celu załatwienia określonych spraw; także: czynności takiej grupy osób, np. przedstawienie prośby władcy': Poszły deputacje do króla od wszystkich chorągwi, by ochotnikom do szturmu iść pozwolono. (Sienkiewicz) Opowiedział o swej deputacjiu księcia. DEPUTOWANY 'poseł, delegat do jakiegoś ciała ustawodawczego': Wybory deputowanych ludowych Rosji. Deputowani do parlamentu europejskiego z ramienia Partii Pracy. I DEPUTAT przestarz. 'to samo, co dziś deputowany': Deputat na sejm. Deputat w kole rycerskim. lać. deputatio 'wyznaczenie' II DEPUTAT 'wynagrodzenie w naturze, najczęściej będące dodatkiem do pensji w pewnych zawodach': W socjalistycznej Polsce system deputatów był rozpow- 151 DERATYZACJA DESINTERESSEMENT szechniony do absurdu: górnicy otrzymywali węgiel, leśnicy - drzewo, inni mleko, opał, buty itd. tac. deputatus 'wyznaczony' DERATYZACJA 'zabieg sanitarny mający na celu wytępienie szczurów, myszy i innych gryzoni': W piątek magazyny były zamknięte, ponieważ specjalna ekipa przeprowadzała deratyzację. DERATYZATOR 'osoba zajmująca się zawodowo deratyzacją': Niedoświadczeni deratyzatorzy spowodowali zatrucie tysięcy ptaków. DERATYZACYJNY 'związany z deratyzacją, wykonujący deratyzację, służący do niej': Zabiegi deratyzacyj-ne. Ekipa deratyzacyjna. Preparaty deratyzacyjne. fr. deratisation, od łac. cząstki: de- 'od' i słowa: rat 'szczur' DERBY l. 'klasyczna gonitwa trzyletnich koni na dystansie 2400 m, rozgrywana raz do roku': Było to największe w tym sezonie derby na warszawskim Służewcu. 2. 'mecz między dwiema drużynami z tego samego miasta lub regionu, rywalizującymi o lokalny prymat': Zostały rozegrane derby Krakowa. DERBISTA 'koń startujący w derby, zwłaszcza koń, który wygrał gonitwę': Przyglądali się jak dżokej oprowadza derbistę. DERBOWY 'związany z derby w l. lub 2. znaczeniu': Gonitwa derbowa. Spotkanie derbowe. ang. derby od nazwiska lorda Edwarda Stanieya Derby, który w 1780 r. zorganizował po raz pierwszy tego typu wyścig konny DERESZ 'koń maści mieszanej, najczęściej o sierści będącej mieszanką włosów białych oraz czerwonych lub czarnych': Przed szereg ułanów wysunął się oficer na dereszu. DERESZOWATY 'o maści konia lub koniu: mieszany, mieszanej maści': Dereszowatamaść. Dereszowaty koń. węg. deres DERMA l. 'imitacja skóry, najczęściej tkanina bawełniana pokryta polichlorkiem winylu': Dermy używa się m.in. do wyrobów kaletniczych i na pokrycia mebli. 2. w biologii 'skóra właściwa - warstwa skóry znajdująca się pod naskórkiem' gr. derma 'skóra' DERMATOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się chorobami skóry': Dermatologia opisuje choroby skóry, bada przyczyny ich powstawania i opracowuje metody ich leczenia': DERMATOLOG 'lekarz chorób skóry, specjalista w dziedzinie dermatologii': Do dermatologa poszedł dopiero wtedy, kiedy dookoła nieleczonych zajadów pojawił się bolesny stan zapalny kącików ust. DERMATOLOGICZNY 'związany z dermatologią': Klinika dermatologiczna. Leczenie dermatologiczne. fr. dermatologie odgr. derma 'skóra', logos 'nauka, słowo' DERWISZ 'w krajach muzułmańskich: członek bractwa religijnego o charakterze mistycznym': Derwisze szukaj ą połączenia z Bogiem przez modlitwę, ubóstwo i mistyczne rytuały, niekiedy pełne niezwykłej ekspresji i połączone z ekstatycznym tańcem. tur. derwisz 'żebrak' DESAKRALIZACJA książk. 'pozbawienie czegoś cech świętości lub utrata przez coś tych cech': Desakralizacja władzy. Desakralizacja zwyczajów świątecznych. DESAKRALIZOWAĆ 'pozbawiać coś cech świętości': W XX wieku zdesakralizowano pracę na roli - to, co wcześniej należało do misterium odnawiania się przyrody, obecnie zamieniło się w produkcję rolną i zmechanizowaną hodowlę. złożenie cząstki: de- i słowa: sakralizacja, od łac. sacrum 'święte' DESANT 'przerzucenie oddziałów wojskowych w głąb terytorium opanowanego przez wroga; także: oddziały wojskowe biorące udział w takiej operacji lub oddziały przygotowane do dokonywania operacji tego typu': Zazwyczaj celem desantu jest zdezorganizowanie zaplecza wroga lub zajęcie ważnego punktu strategicznego, niekiedy desant może być początkiem dużej operacji wojskowej, np. desant aliantów w Normandii w 1944 r. został przeprowadzony po to, by utworzyć II front walki z hitlerowskimi Niemcami. Działania desantu wsparte były ogniem artylerii okrętowej. Od lat służył w desancie. DESANTOWIEC 'bojowy środek używany do przewożenia oddziałów, dokonujących desantu, i ich sprzętu: okręt, barka, samolot, wielki helikopter itd.': Desantowce zbliżyły się w nocy do brzegu, z nich na przygotowanych łodziach i barkach miano przewieźć żołnierzy i sprzęt. DESANTOWY 'związany z desantem, służący do dokonywania desantu': Działania desantowe. Oddziały desantowe. Sprzęt desantowy. Barki desantowe. fr. descent, dosłownie 'zejście' DESIGNER (czytaj: dizajner) 'projektant w zakresie wzornictwa przemysłowego, projektant wzorów i form towarów; także: projektant wnętrz': Modele przedmiotów codziennego użytku zaprojektowane przez najlepszych designerów są prawdziwymi dziełami sztuki użytkowej. Dobry designer potrafi zaprojektować kilka różnych układów tego samego wnętrza. ang. designer DESINTERESSEMENT (czytaj: dezęteresma) 'brak zainteresowania jakąś sprawą, obojętność wobec tego, jak zostanie rozstrzygnięta; w polityce - często zgoda na dowolne posunięcia drugiej strony w pewnej sprawie': Po przedstawieniu skromnych warunków płacowych dwaj dotychczasowi kandydaci na to stanowisko wyrazili swoje desinteressement. Gdy sąsiadujące mocarstwo oświadczyło swoje dćsintćressement tym małym, 152 DESKRYPCJA DESTABILIZACJA neutralnym dotąd krajem, natychmiast znalazły się państwa, które postanowiły sobie go podporządkować. fr. desinteressement DESKRYPCJA l. a) przestarz., obecnie używane niekiedy w informatyce 'opis, opisanie czegoś lub kogoś': De-skrypcja osoby, deskrypcja krajobrazu. Deskrypcja danych. Język deskrypcji strony. 2. w logice formalnej 'wyrażenie oznaczające określony przedmiot': Deskryp-cje logiczne to np. wyrażenia: stojący tam mężczyzna, Kanclerz Zjednoczenia, nasz pilot. DESKRYPTOR w informatyce 'znak, słowo lub wyrażenie, które opisuj ą plik, zbiór lub program, służą segregowaniu ich i ułatwiają ich wyszukiwanie' DESKRYPCYJNY 'opisowy': Przedstawione przez niego ujęcie problemów językowych miało czysto deskryp-cyjny charakter i w zasadzie pozbawione było elementów normatywnych. lać. descriptio 'opis', ang. descriptor DESKRYPTYWIZM l. w filozofii i naukach humanistycznych 'tendencja do czysto opisowego ujmowania rzeczywistości, przy wystrzeganiu się formułowania ocen, nakazów i norm etycznych.' Deskryptywizm cechował takie dwudziestowieczne kierunki w badaniach naukowych i filozofii, jak behawioryzm i neopozytywizm. 2. w językoznawstwie 'kierunek w amerykańskiej lingwistyce strukturalnej, związany głównie z pracami Leonarda Bloomfielda, skupiający się na formalnej analizie i opisie tekstów i elementów językowych': W deskryptywiz-mie dużą wagę przywiązywano do wypracowania technik badawczych pozwalających formułować obiektywne wnioski na temat języka, pomijano natomiast semantyczną stronę języka, która nie poddawała się precyzyjnemu opisowi. DESKRYPTYWNY l. 'związany z deskryptywizmem -w l. lub 2. znaczeniu': Deskryptywne metody badawcze. Gramatyka deskryptywna. 2. 'opisowy': Deskryptywne przedstawienie czegoś. ang. descriptivism DESKTOP 'w różnych wyrażeniach dotyczących techniki komputerowej: blat biurka lub pulpit komputera' DESKTOP KOMPUTER 'mały (mikro)komputer, który może być ustawiony na biurku' DESKTOP PUBLISHING (czytaj: desktop pabliszing) 'przygotowanie do druku publikacji (skład, łamanie, wydruk matryc) za pomocą podręcznego sprzętu komputerowego, wyposażonego w odpowiednie oprogramowanie, skrót ang. DTP'; także: zestaw urządzeń do tego służących': Przy użyciu technik DTP, czyli małej poligrafii, najczęściej przygotowuje się do druku niewielkie druki reklamowe i okolicznościowe. ang. desktop 'blat biurka' DESORBCJA w chemii 'uwalnianie substancji pochłoniętych przez sorbent': Do metod wywoływania procesu desorbcji należą m.in.: ogrzanie sorbentu pod zmniejszonym ciśnieniem, przedmuchiwanie go parą wodną lub obojętnym gazem. DESORBER inaczej: WARNIK 'element absorbcyjnego urządzenia chłodniczego: zbiornik, w którym następuje ogrzanie i odparowanie (desorbcja) czynnika chłodniczego': Mechanik powiedział, że w naszej lodówce trzeba wymienić desorber. ang. desorption, desorber DESPERACJA stan dramatycznej rozpaczy, utraty nadziei, który może powodować nieobliczalne działania': Mówi, że zrobiła to będąc w desperacji, ale przecież z desperacji takich rzeczy się nie robi! DESPERAT 'człowiek nieobliczalny, gotów na wszystko z powodu beznadziejności sytuacji, w jakiej się znajduje': Uważaj, to desperat, może się nawet zastrzelić! DESPEROWAC przestarz. 'rozpaczać w poczuciu, że już nie ma nadziei': To waść desperujesz po pannie? (Sienkiewicz) DESPERACKI 'będący przejawem desperacji': Desperacka ucieczka z domu. Desperacki krok. lać. desperatio od desperare 'rozpaczać' DESPOTYZM l. 'nieograniczona władza w państwie, oparta na wymuszaniu swej woli siłą, łamaniu prawa i nieliczeniu się z opinią publiczną': Rządy Mikołaja I -zarówno w Polsce, jak i Rosji - odznaczały się despotyzmem, łamaniem konstytucji, prześladowaniami patriotów i ludzi kultury. 2. przen. 'bezwzględna władza jakiejś osoby w grupie, połączona z wymuszaniem na innych swej woli': Nie mogła znieść despotyzmu ojca. DESPOTA l. 'władca absolutny, który rządzi swym państwem, wymuszając swą wolę na poddanych, nie licząc się z prawem i opinią publiczną': Władza niektórych szefów państw trzeciego świata pod względem stopnia samowoli i całkowitego nieliczenia się z prawem przypomina do żywego rządy wschodnich despotów w dawnych epokach, l. przen. osoba, która narzuca innym swą wolę i z nikim się nie liczy': Szef był despotą, niedopusz-czającym prawa do dyskusji ani możliwości realizowania rozwiązań odbiegających od tego, co sobie właśnie wymyślił. DESPOTYCZNY l. 'odznaczający się despotyzmem w dziedzinie politycznej': Despotyczny władca. Despotyczne rządy. 2. 'odznaczający się despotyzmem w grupie ludzi': Despotyczny mąż. Despotyczny charakter. fr. despotisme od gr. despótes 'pan, władca' DESSOUS zob. DESU DESTABILIZACJA 'zachwianie, zaburzenie równowagi w jakiejś dziedzinie, zakłócenie spokoju, spokojnego rozwoju': Jest to kolejna próba destabilizacji wewnętrznej sytuacji Włoch. Wyniki wyborów nie muszą prowadzić do destabilizacji politycznej kraju. 153 DESTROY DETENT DESTABILIZATOR/w?. 'osoba, której działania powodują destabilizację w jakiejś dziedzinie': Oświadczył dziennikarzom, że nie należy do malkontentów ani desta-bilizatorów sytuacji społecznej. Rolnictwo stało się destabilizatorem gospodarki. DESTABILIZOWAĆ 'wprowadzać destabilizację, zakłócać spokój, burzyć równowagę w jakiejś dziedzinie': Chcą oni zdestabilizować i tak już przecież chwiejny polski rynek. DESTABILIZACYJNY 'związany z destabilizacją, powodujący destabilizację': Procesy destabilizacyjne. Działania destabilizacyjne. złożenie cząstki: de- i słowa: stabilizacja DESTROY (czytaj: destroj) 'styl bycia, występujący wśród młodzieży, charakteryzujący się utrzymywaniem celowego nieporządku z elementami artystycznego nieładu': Destroy to nie tylko moda, to styl życia uzasadniany przekonaniami, a nawet poglądami filozoficznymi młodego człowieka. ang. destroy 'niszczyć, burzyć' DESTRUKCJA 'rozpad, rozkład, burzenie, zniszczenie czegoś': Dawne związki plemienne uległy szybkiej destrukcji pod wpływem cywilizacji kolonialnej. Trzeba to robić nie w warunkach ruiny i destrukcji rynku, ale wzrostu gospodarczego. DESTRUKCYJNY albo DESTRUKTYWNY 'powodujący destrukcję, rozkład, burzący, rozpadowy': Zachowania destrukcyjne i nieodpowiedzialne przeważają wówczas nad konstruktywnymi. lać. destructio 'zaburzenie' DESTYLACJA 'ogrzanie jakiejś cieczy do temperatury, w której zaczyna parować, a następnie schładzanie i skraplanie pary w specjalnych naczyniach': Destylacja jest metodą rozdzielania różnych składników ciekłych mieszanin, np. ropy naftowej, oraz oczyszczania rozmaitych cieczy, np. wody, ze składników mineralnych. DESTYLATOR 'aparatura do destylacji': Domowym sposobem zbudował destylator i zaczął pędzić bimber. DESTYLAT 'produkt destylacji, oczyszczona ciecz ze skroplonej pary lub jeden ze skroplonych, lotnych składników cieczy, która została poddana destylacji' DESTYLOWAĆ 'poddawać jakąś ciecz destylacji': Destylować wodę. Destylować wino domowej roboty. niem. Destiiiation od łac. destiiiare 'kapać, skraplać' DESU albo DESSOUS (czytaj: desu) 'elegancka damska bielizna dzienna: komplet lub majteczki': Na czarne desu narzuciła prześwitującą suknię. DESUSY 'żartobliwie o eleganckich damskich majteczkach' fr. dessous 'spód' DESYGNACJA rząd. 'wyznaczenie kogoś na pewne stanowisko lub do pełnienia pewnej funkcji': Stary król dokonał formalnej desygnacji swego następcy. DESYGNOWAĆ 'wyznaczać kogoś na jakieś stanowisko lub do pełnienia jakiejś funkcji': Desygnowany na przewodnictwo SPD. Desygnować kogoś na premiera. DESYGNAT rzadziej: DENOTAT w logice 'przedmiot, do którego odnosi się dana nazwa': Zbiór wszystkich de-sygnatów danej nazwy to jej denotacja. lać. designatio 'wyznaczenie, naznaczenie' DESZYFROWAĆ 'to samo, co dekodować' złożenie cząstki: de- i słowa: szyfrować I DETAL l. 'drobna część jakiejś całości: maszyny, wnętrza, obrazu, opowiadania itd.': Mechanik wymieniał w obrabiarce uszkodzone detale i podzespoły. Opowiedział nam z detalami swoją przygodę w Norwegii. 2. 'nieistotny szczegół jakiej ś sprawy': Zaproponował, by skończyć z detalami i przejść do meritum sprawy, która ma być poddana pod głosowanie. II DETAL inaczej: HANDEL DETALICZNY pot. 'sprzedaż w sklepach niewielkich ilości towaru bezpośrednio konsumentowi': Cena tych artykułów w detalu jest o 30% wyższa niż w hurcie. DETALISTA 'prowadzący sprzedaż detaliczną': Od rana pod hurtownię podjeżdżały samochody detalistów. DETALICZNY 'związany ze sprzedażą w sklepach niewielkich ilości towaru bezpośrednio konsumentowi': Sprzedaż detaliczna. Cena detaliczna. Marża detaliczna. fr. dćtail od: detailer 'dzielić na sztuki' DETEKCJA l. w fizyce 'wykrywanie różnych rodzajów promieniowania, fal, obecności pewnych składników w powietrzu, wodzie itd.': Detekcja promieniowania jonizującego. Detekcja podczerwieni. Detekcja sygnałów elektromagnetycznych. 2. w technice 'to samo, co de-modulacja' DETEKTOR l. 'urządzenie służące do detekcji': Detektor promieniowania jądrowego. Detektor fal akustycznych. Detektor gazu. 2. w technice 'to samo, co demodulator' DETEKCYJNY 'związany z detekcją, służący do detekcji': Metody detekcyjne. Urządzenia detekcyjne. lać. detectio 'wykrycie' DETENT (czytaj: detat) 'w polityce międzynarodowej: odprężenie, pokojowe współistnienie krajów o różnych ustrojach, w polityce wewnętrznej: współpraca między ugrupowaniami mającymi przeciwstawne programy': Epoka dćtent zaowocowała zacieśnieniem współpracy między politykami i przyjaznymi kontaktami społeczeństw rozdzielonych "żelazną kurtyną" w czasie zimnej wojny. fr. detent 154 DETERGENT DEUS EX MACHINA DETERGENT l. 'związek chemiczny odmienny od mydła, będący składnikiem różnych substancji do mycia, prania i czyszczenia': Działanie detergentów polega na rozluźnieniu związku cząsteczek brudu z podłożem lub na ich rozkładzie, l.pot. 'substancja do mycia, czyszczenia lub prania zawierająca detergent': Mył naczynia gąbką nasyconą detergentem i spłukiwał ciepłą wodą. ang. detergent DETERMINACJA 'zaciętość i stanowczość w tym, co się robi, zdecydowana gotowość do robienia tego, co się chce robić, wbrew wszelkim przeciwnościom': Będę teraz działał z większą determinacją. Nasz zawodnik walczył z determinacją, choć wiedział, że przeciwnik jest dużo silniejszy. Z determinacją znosiła upokorzenia. DETERMINANT albo DETERMINANTA 'czynnik, który coś determinuje': W dyskusji wymieniano takie determinanty bezpieczeństwa ruchu drogowego, jak: dopuszczalna prędkość, oznakowanie dróg i ulic, oddzielenie ruchu pieszego od samochodowego, zwyczaje i zachowania kierowców. DETERMINOWAĆ 'wyznaczać, określać, warunkować jakieś działanie, jakieś cechy': Cóż determinowało jego postępowanie? Czynniki determinujące rozwój gospodarki. ZDETERMINOWANY l. 'określony, uwarunkowany przez coś': Rozwój gospodarczy jest zdeterminowany m.in. występowaniem surowców. 2. 'zdecydowany na wszystko, zacięty i stanowczy': Terrorysta był zdeterminowany i odrzucał jakikolwiek kompromis. tac. determinare 'ograniczać, wyznaczać' DETERMINIZM 'pogląd filozoficzny, głoszący, że wszystko w świecie jest zdeterminowane: wszystkie zjawiska są powiązane łańcuchami przyczynowo-skutkowymi, wystąpienie każdego z nich jest wynikiem wystąpienia innych i pociąga za sobąjako konsekwencje kolejne szeregi zjawisk': W skrajnym determinizmie nie uznaje się istnienia wolnej woli ludzkiej ani przypadkowości, wszystko - także każdy czyn i myśl człowieka - jest uwarunkowane przez czynniki zewnętrzne. DETERMINISTA 'osoba będąca zwolennikiem deter-minizmu': Deterministami byli m.in. K-artezjusz i Spino-za, a w nowszych czasach - zwolennicy marksizmu i psychoanalizy. DETERMINISTYCZNY 'związany z determinizmem, wynikający z determinizmu': Deterministyczne myślenie. Deterministyczne założenia psychoanalizy. Zob. też: chaos deterministyczny - pod hasłem: chaos. fr. determinisme DETOKSYKACJA albo pot. DETOKS 'usuwanie z organizmu substancji trujących za pomocą odpowiedniego zabiegu leczniczego; odtruwanie organizmu': Przyjęto na detoksykację kilku nowych pacjentów, zupełnie młodych chłopców. Przeszłam już kilka detoksów, ale znowu biorę. DETOKSYKACYJNY 'dotyczący detoksykacji, związany z detoksykacją': Klinika detoksykacyjna. Zabiegi detoksykacyjne. ang. detoxication DETONACJA l.'zjawisko przemiany wybuchowej pewnego materiału, polegające na przejściu z jednego stanu w drugi, czemu towarzyszy wytworzenie się w krótkim czasie wielkiej ilości gazów, które rozprężając się zdolne są kruszyć coś, rozrywać itd.': Detonacja dynamitu, trotylu. 2. 'odgłos huku towarzyszący temu zjawisku': Z daleka słychać było detonacje bomb. DETONATOR 'pośredni ładunek wybuchowy, przenoszący detonację ze spłonki na zasadniczy materiał wybuchowy; dawniej także: spłonka': Detonatory wykonywane są z kruszących materiałów wybuchowych, odznaczających się dużą mocą i podatnością na detonację, np. prasowanego trotylu, tetrylu i pentrytu. I DETONOWAĆ 'o bombach, materiałach wybuchowych itd.: wybuchać; także: powodować wybuch czegoś': Ładunki detonowały jeden po drugim. Wykopaną w czasie budowy metra bombę saperzy przewieźli na poligon i tam zdetonowali. DETONACYJNY 'mający charakter detonacji, powodujący detonację': Spalanie detonacyjne. Materiał deto-nacyjny. fr. detonation od łac. detonare 'zagrzmieć' II DETONOWAĆ l. 'o śpiewie lub grze na instrumencie: wykonywać dźwięki nieczysto, zwykle - opadając z tonacji' l.przen. 'onieśmielać kogoś, zbijać z tonu': Detonowało ją zachowanie teściowej, która wydawała rozkazy zdecydowanym, nieznoszącym sprzeciwu tonem. fr. detoner od łac. de- 'od' tonus 'ton' DETRONIZACJA 'pozbawienie monarchy tronu przez niezadowolonych poddanych lub pretendenta do władzy': W styczniu 1831 r. sejm podjął uchwałę o detronizacji cara Mikołaja I, który od 1825 r. był królem Polski. DETRONIZOWAĆ 'pozbawiać monarchę władzy': De-tronizować króla. Detronizować cesarza. DETRONIZACYJNY 'związany z detronizacją, taki, który obwieszcza o detronizacji': Podpisać akt detroniza-cyjny. Ogłosić uchwałę detronizacyjną. lać. śr. dethronizare 'zrzucać z tronu' DEUS EX MACHINA (czytaj: de-us eks machina) l. 'bóg z maszyny - w tragedii antycznej bóg spuszczany na scenę za pomocą specjalnej maszyny, który rozwiązywał od razu wszystkie konflikty, odwracał nieuchronne nieszczęście wiszące nad bohaterem itd.' 2. 'dziś w literaturze i dramacie: nagłe, nieuzasadnione rozwojem akcji rozwiązanie': Autorom scenariusza wielu teleno-wel zarzuca się, że kolejne problemy pojawiają się w nich w najzupełniej nieoczekiwany sposób i równie nieoczekiwanie - na zasadzie deus ex machina - są roz- 155 DEUTER DEWIZY wiązywane, np. przez przyjazd ciotki z Gwatemali, o której dotychczas w filmie nie było mowy. lać. deux ex machina DEUTER 'izotop wodoru o liczbie masowej 2, którego jądro składa się z jednego protonu i jednego neutronu': Deuterjest najważniejszym składnikiem ciężkiej wody, stosowanej w reaktorach jądrowych. DEUTERON 'jądro atomu deuteru': Deuterony są wykorzystywane w fizyce jądrowej. ang. deuterium, deuteron od gr. deuteros 'drugi' DEVELOPER zob. DEWELOPER DE VOLAILLE (czytaj: dewolaj) 'z drobiu - wyrażenie używane w nazwach różnych potraw': Na drugie danie zamówiliśmy kotlet de volaille. fr. de volaille DEWALUACJA l. 'obniżenie wartości czegoś': Symbolami może posłużyć się każdy w dowolnym celu, przyczyniając się tym samym do ich dewaluacji. 2. 'reforma polegająca na obniżeniu wartości, kursu pieniądza krajowego w stosunku do złota albo walut zagranicznych': Dewaluacja pieniądza. Nie wyklucza się skokowej dewaluacji złotego. DEWALUOWAĆ 'dokonywać dewaluacji': Złotówkę należy zdewaluować w stosunku do dolara o jakieś 7-10%... DEWALUOWAĆ SIĘ 'ulegać dewaluacji': Czy słowa mogą się bez końca dewaluować? Pojęcie wartości chrześcijańskie zdewaluowało się przez zbyt częste posługiwanie się nim w dyskusjach politycznych. DEWALUACYJNY 'związany z dewaluacją, polegający na dewaluacji': Dewaluacyjna metoda poprawy bilansu płatniczego. fr. devaluation, ang. devaluation, z łac. cząstki: de- 'z, od' i valere 'mieć wartość' DEWASTACJA 'zniszczenie czegoś': Dewastacja cmentarza. Dewastacja dóbr kultury. Dewastacja gospodarki. DEWASTATOR 'osoba lub instytucja, które dokonują dewastacji czegoś': Najsmutniejsze było to, że dewasta-torem dworków okazała się instytucja, która powinna zajmować się pielęgnowaniem dziedzictwa kultury. DEWASTOWAĆ 'niszczyć coś': Dewastować park miejski. Zdewastować ogródki działkowe. Zdewastowane gospodarstwo rolne. DEWASTACYJNY albo DEWASTATORSKI 'związany z dewastacją, mający na celu dewastację': Dewastacyjne plany okupanta. Dewastatorskie zamierzenia, działania. p.-lac. devastatio 'spustoszenie' DEWELOPER 'inwestor - osoba albo firma - budujący domy mieszkalne na sprzedaż lub po to, żeby je wynajmować': Agencje pośredniczyły w sprzedaży tego, co budowali (albo zamierzali budować) dewelope-rzy. DEWELOPERSKI zwykle w połączeniu: FIRMA DE-WELOPERSKA 'to samo, co deweloper': Klienci poszli po nowe mieszkania do firm deweloperskich, żeby skorzystać z kończącej się wysokiej ulgi podatkowej. ang. developer DEWIACJA l. 'nienormalne zachowania w jakiejś dziedzinie, zwłaszcza w dziedzinie seksualnej': Rozmówcy polemizowali z wypowiedzią, że należy walczyć z takimi dewiacjami, jak ekshibicjonizm, transwestytyzm czy fetyszyzm, twierdząc, że są to zachowania o znikomej szkodliwości społecznej. 2. 'odchylenie igły magnetycznej od kierunku południka magnetycznego': Dewiacja magnetyczna może być wywołana przez znajdujące się w pobliżu duże przedmioty metalowe, np. przez statek, silnik itd. 3. 'odchylenie od obranego kierunku, zboczenie z kursu': Dewiacja samolotu, okrętu. DEWIANT 'negatywnie o osobie zachowującej się rażąco inaczej, niż przewidują normy społeczne, zwłaszcza w dziedzinie seksualnej': Policja zatrzymała właśnie jego, chociaż wokół kręcili się dziwni faceci z twarzami dewiantów. Po tym, czego od niej zażądał tej nocy, zaczęła go uważać za dewianta. DEWIOWAĆ pot. 'zachowywać się w sposób rażąco odbiegający od przyjętych norm': Kiedy zobaczyła go w nowym stroju, zawołała: - Czyś ty zdewiował?! DEWIACYJNY 'związany z dewiacją, nienormalny': Dewiacyjne zachowanie chłopców z poprawczaka. fr. deviation, dosłownie 'zboczenie z drogi' DEWIZA 'ujęta w krótkich słowach myśl zawierająca zasadę, którą ktoś kieruje się w swym postępowaniu': Dewiza ojca brzmiała: śmiałym szczęście sprzyja. fr. devise, pierwotnie 'wydzielona część herbu, na której byta sentencja', dawniejsze polskie znaczenia słowa to: 'zawołanie bojowe', potem 'godło' DEWIZKA 'mocny, gruby łańcuszek do zegarka kieszonkowego, często wykonany ze złota, srebra lub platyny': Dziadek nosił zegarek kieszonkowy ze srebrną dewizką. od: dewiza, w XIX w. przy łańcuszku od zegarka noszono też często kluczyk i małą pieczątkę - stąd nazwa DEWIZY 'obce waluty, zwłaszcza waluty wymienialne w każdym kraju i honorowane w rozliczeniach międzynarodowych: dolary, marki, franki itd.' W banku chwilowo wstrzymano skup dewiz. DEWIZOWY 'związany z dewizami': Wzrosły rezerwy dewizowe banku centralnego. Spadły wpływy dewizowe z eksportu. Założył konto dewizowe. niem. Devisen, pierwotnie 'weksel mający godło (= dewizę) znanego banku, a więc taki, który można wymienić za granicą na pieniądze' 156 DEWOCJA DEZERCJA DEWOCJA 'przesadnaipowierzchownareligijność': Drażniła ją dewocja sąsiadki, uważała, że Boga należy nosić w sercu, a wiara najlepiej wyraża się w moralnej postawie człowieka. DEWOT 'mężczyzna odznaczający się przesadną i powierzchowną religijnością': Na starość został dewotem, biegał co dzień do kościoła, ale nie zaniechał wykradania drobnych przedmiotów w firmie, w której był stróżem. DEWOTKA 'kobieta odznaczająca się przesadną i powierzchowną religijnością': Dziewczynka została sama ze swą ciotką - dewotką, która bez przerwy się modliła i nigdy dziecku nie pozwalała na najdrobniejsze nawet rozrywki. DEWOCYJNY 'związany z dewocją, wynikający z dewocji': Dewocyjna pobożność. Dewocyjne przyzwyczajenia. od łac. devotio 'oddanie się czemuś', pierwotnie w języku polskim 'pobożność', ale już w XVIII w. zaczęło się kształtować negatywne znaczenie 'przesadna i powierzchowna pobożność' DEWON w geologu 'czwarty okres ery paleozoicznej, trwający od około 409 do około 363 milionów lat temu': Dewon dzieli się na trzy epoki: dewon dolny, dewon środkowy i dewon górny. Do świata roślinności dewonu należą m.in. paprotniki, do świata zwierząt - pierwsze kręgowce. DEWOŃSK-I -w geologii 'związany z dewonem, pochodzący z tego okresu': W Polsce najpełniejsze osady dewońskie odsłaniają się w Górach Świętokrzyskich. ang. devon, od nazwy hrabstwa, w którym odnaleziono osady z tego okresu: ang. Devonshire, łac. Devonia DEZ- przedrostek oznaczający odwrotność, przeciwieństwo, zaprzeczenie tego, na co wskazuje druga część wyrazu, łączący się z rzeczownikami i czasownikami, np. dezaktualizacja, dezinformacja, dezinformacyjny. Przedrostek dez- ma to samo znaczenie co de-, dodaje się go natomiast do słów rozpoczynających się na samogłoskę. fr. des-, łac. dis 'róż' DEZABIL przestarz. 'niekompletny, niedbały strój, zwłaszcza poranny strój domowy': Babcia narzekała, że przychodzi o dziesiątej, a oni jeszcze w dezabilu. fr. dćshabille DEZAKTUALIZACJA książk. 'utrata aktualności: to, że coś przestaje być ważne lub obowiązujące w danym czasie': W pierwszych miesiącach roku jego sytuacja osobista i zawodowa bardzo się skomplikowała i dotychczasowe plany wyjazdu w maju uległy dezaktualizacji. DEZAKTUALIZOWAĆ książk. 'powodować to, że coś przestaje być aktualne, ważne lub obowiązujące w danym czasie': Kolejne zmiany przepisów zdezaktualizowały przygotowywany przez nich statut organizacji- DEZAKTUALIZOWAĆ SIĘ 'przestawać być aktualnym: ważnym lub obowiązującym w danym czasie': Napisał do prezesa, że z przykrością musi zawiadomić o tym, że wobec złego stanu firmy sprawa planowanego kontraktu zdezaktualizowała się. złożenie cząstki: dez- i słowa: aktualizacja DEZAKTYWACJA 'usuwanie skażenia promieniotwórczego z różnych ciał': Ponieważ pomiary dozymetrycz-ne wykazały przekroczenie dopuszczalnych norm, żołnierze przystąpili do dezaktywacji uzbrojenia i sprzętu wojskowego. DEZAKTYWOWAĆ 'przeprowadzać dezaktywację różnych ciał': Dezaktywować przedmioty i ludzi, spłukując z nich pył promieniotwórczy strumieniem nieskażonej wody. DEZAKTYWACYJNY 'związany z dezaktywacją, mający Jana celu': Prace dezaktywacyjne. Zabiegi dezakty-wacyjne. złożenie cząstki: dez- i słowa: aktywacja DEZAPROBATA 'ujemna ocena czegoś lub kogoś, czyjegoś postępowania, poglądów itp.; eleganckie potępienie': Na znak dezaprobaty pielęgniarki przestały z nią wsiadać do windy. Patrzyła z dezaprobatą na jego gesty. DEZAPROBOWAĆ 'wyrażać dezaprobatę, oceniać ujemnie': Rząd dezaprobuje te poczynania, nawet jeśli wynikają one ze szlachetnych pobudek. z/i-, desapprobation. DEZAWUOWAĆ książk. 'odmawiać komuś prawa do występowania w czyimś imieniu, cofać swoją aprobatę dla kogoś, dane komuś upoważnienia do czegoś; także: nie uznawać czyichś praw do robienia czegoś': Dezawuować wystąpienie byłego przywódcy partii. Dezawuuję pańskie poczynania w tej sprawie. | UWAGA: Wyraz używany niepoprawnie w znaczeniu || 'demaskować, odkrywać czyjeś prawdziwe oblicze' fr. desavouer 'wyprzeć się, odwołać' DEZERCJA 'ucieczka żołnierza z wojska po to, by nie służyć w nim, porzucenie oddziału lub zajmowanego stanowiska, zwłaszcza w czasie wojny': Za dezercję z frontu groziła mu kara śmierci. Mecenas starał się o zmianę kwalifikacji czynu chłopca z dezercji na samowolne oddalenie, tłumacząc, że opuszczając posterunek zamierzał tylko odwiedzić narzeczoną mieszkającą w sąsiedniej dzielnicy. DEZERTER 'żołnierz, który dopuścił się dezercji': Żandarmeria wojskowa ścigała grupę dezerterów. DEZERTEROWAĆ 'uciekać z wojska po to, by dłużej w nim nie służyć': Razem z kilkoma żołnierzami, którzy zdezerterowali z oddziału, założył szajkę rabującą ludność cywilną. fr. desertion od łac. desertio 'opuszczenie' 157 DEZETATYZACJA DEZYNWOLTURA DEZETATYZACJA zob. DEETATYZACJA DEZINFORMACJA (czytaj: dez-informacja) 'podawanie fałszywych wieści, mylne informowanie o czymś, co powoduje wprowadzenie kogoś w błąd': Kolejną dezinformacją jest wiadomość o przylocie byłego pułkownika do Polski. DEZINFORMOWAĆ 'posługiwać się dezinformacją, wprowadzać w błąd przez podanie fałszywych wiadomości': Prasa, politycy dezinformują, bo wszyscy mają w tym swój interes. DEZINFORMACYJNY 'związany z dezinformacją, mający ją na celu': Dezinformacyjne techniki. Dezinforma-cyjne działania obcych wywiadów. zfr. desinformation DEZINTEGRACJA l. książk. 'rozpad lub rozbicie jakiejś struktury, zwłaszcza społecznej, politycznej lub psychologicznej, na niepowiązane ze sobą elementy składowe': Dezintegracja systemu władzy. Dezintegracja społeczeństwa. Dezintegracja psychiki. 2. w geologii 'rozpad skał na mniejsze bloki i poszczególne ziarna mineralne pod wpływem temperatury, rozsadzanie przez zamarzającą w szczelinach wodę, korzenie roślin itd.' DEZINTEGROWAĆ książk. 'powodować dezintegrację jakiejś struktury.' Stworzenie specjalnego funduszu, z którego jednostki i osoby szybciej się rozwijające były finansowane kosztem osób niżej ocenianych, dezintegrowało środowisko naukowe instytutu i prowadziło do antagonizmów między poszczególnymi grupami pracowników. DEZINTEGRACYJNY książk. 'związany z dezintegracją, powodujący dezintegrację (w l., rzadziej też w 2. znaczeniu).' Procesy dezintegracyjne. Dezintegracyjny wpływ rosnącej zamożności. Dezintegracyjne czynniki w geologii. fr. desintegration DEZOKSYRYBONUKLEINOWY KWAS rzadziej: DE-OKSYRYBONUKLEINOWY KWAS 'rodzaj kwasu nukleinowego, występujący w jądrze komórkowym, zawierający zakodowaną w swych cząsteczkach informację genetyczną, skrót: DNA': Oba rodzaje kwasów nukleinowych pełnią w organizmie odmienne funkcje: RNA bierze udział w syntezie białek, natomiast DNA w procesach podziału jądra i dziedziczenia. ang. deoxyrobonucleic acid; strukturę DNA i jego znaczenie w genetyce opisali w latach 50. XX w. biofizycy amerykańscy DEZORGANIZACJA 'brak organizacji, zamęt w jakiejś grupie ludzi, instytucji, ich planach lub działaniach, zazwyczaj wywołane przez jakieś osoby lub czynniki zewnętrzne': Sprzeczne decyzje dowództwa pogłębiały dezorganizację oddziałów wycofujących się wśród ciężkich walk. DEZORGANIZOWAĆ 'powodować dezorganizację.' Awaria systemu komputerowego zdezorganizowała pracę urzędów skarbowych. złożenie cząstki: dez- i słowa: organizacja DEZORIENTACJA 'utrata orientacji, tracenie poczucia, że się coś rozumie, że się nad czymś panuje': Dezorientacja przeciwnika jako chwyt w walce. Wykazywać kompletną dezorientację. DEZORIENTOWAĆ 'świadomie wprowadzać kogoś w błąd': Nie można chyba powiedzieć, że dezorientowali Ludwika, bo chcieli mu naprawdę pomóc. złożenie cząstki: dez- i słowa: orientacja DEZYDERAT 'rzeczowo sformułowane życzenie lub żądanie jakiejś grupy osób, skierowane do wyższych władz, rzadziej: decyzje i uwagi wyższych władz dotyczące sposobu realizacji jakiegoś przedsięwzięcia': Na spotkaniu z ministrem związkowcy przedstawili swe dezyderaty dotyczące programu likwidacji bezrobocia. Rektor przesłał do instytutów dezyderaty odnoszące się do sposobu organizacji egzaminów wstępnych. niem. Desiderat od łac. desideratum 'pragnienie, życzenie' DEZYNFEKCJA 'niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych, mające na celu zapobieganie zakażeniom': Do dezynfekcji stosuje się środki chemiczne, np. alkohol etylowy do dezynfekcji ran i przedmiotów codziennego użytku, lizol i chlor do dezynfekcji pomieszczeń i sanitariatów, oraz fizyczne, np. wysoką temperaturę, stosowaną do dezynfekcji gleby, wyjaławiania narzędzi lekarskich itd. DEZYNFEKOWAĆ 'dokonywać dezynfekcji': Dezynfekować sanitariaty. Zdezynfekować ranę wodą utlenioną. DEZYNFEKCYJNY 'związany z dezynfekcją, służący do dezynfekcji': Zabiegi dezynfekcyjne. Środki dezynfekcyjne. fr. desinfection DEZYNSEKCJA 'zabieg sanitarny, polegający na niszczeniu gdzieś owadów': Do dezynsekcji używa się chemicznych środków owadobójczych, np. przy tępieniu karaluchów i prusaków, środków fizycznych, np. gorącej wody i pary wodnej przy oczyszczaniu odzieży z wszy, a także biologicznych, np. biopreparatów przy niszczeniu szkodliwych owadów w rolnictwie. DEZYNSEKOWAĆ 'dokonywać dezynsekcji': Dezyn-sekować korytarze i kuchnie w domu akademickim. Zde-zynsekować magazyny zbożowe. DEZYNSEKCYJNY 'związany z dezynsekcją, służący do dezynsekcji': Zabiegi dezynsekcyjne. Środki dezyn-sekcyjne. fr. desinsection DEZYNWOLTURA książk. 'zbyt swobodne zachowanie wobec kogoś, które świadczy o lekceważeniu go': Wie- 158 DIABETOLOGIA DIAKON kopomnym przykładem dezynwoltury jest zachowanie Norwidowskiej "Wielkiej Damy", która przebiera się w obecności biednego krewnego, a na uwagę towarzyszki, że tego "nie robi się przy ludziach" - odpowiada, że "to nie są ludzie". fr. dćsinvolture DIABETOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się cukrzycą': Diabetologia bada przyczyny cukrzycy i jej przebieg, zajmuje się też metodami leczenia choroby. DIABETOLOG 'lekarz zajmujący się leczeniem cukrzycy, specjalista w dziedzinie diabetologii': Diabetolog przepisał jej insulinę. DIABETYK inaczej: CUKRZYK 'osoba chora na cukrzycę': Obecnie w wielu sklepach spożywczych można kupić specjalne produkty dla diabetyków. DIABETOLOGICZNY 'związany z diabetologią': Gabinet diabetologiczny. Odkrycia diabetologiczne. DIABETYCZNY 'związany z cukrzycą, wynikającymi z niej ograniczeniami i jej leczeniem': Dieta diabetyczna. Produkty diabetyczne. od/r. diabete 'cukrzyca' DIABLOTKA 'mały krążek lub pałeczka wypiekane z ciasta kruchego albo francuskiego': Diablotki podaje sięja-ko dodatek do zup czystych, np. do barszczu czerwonego lub bulionu. fr. diablotin DIACHRONIA w językoznawstwie 'ujmowanie zjawisk językowych pod względem ich rozwoju w czasie': Twórca strukturalizmu, F. de Saussure, wyraźnie rozgraniczał synchronię i diachronię w badaniach nad językiem. DIACHRONICZNY w językoznawstwie 'związany z u-jmowaniem zjawisk językowych pod względem ich rozwoju w czasie': Duża część badań językoznawców w XIX w. miała diachroniczny charakter: opisywano historyczne przemiany, które doprowadziły do wyłonienia z jednego języka praindoeuropejskiego wielkich rodzin językowych: germańskiej, słowiańskiej, romańskiej itd., opisywano rozwój poszczególnych języków i ustalano prawa, które rządzą ich ewolucją. fr. diachronię od gr. dia 'przez', chrónos 'czas' DIADEM l. 'w starożytności i średniowieczu: złota lub srebrna obręcz, zwykle wysadzana drogimi kamieniami, zakładana na głowę jako oznaka władzy': Przywdziać cesarski diadem. Diadem książęcy. W wiekach średnich diadem jako oznaka władzy zaczął być zastępowany przez koronę. 2. 'ozdobna wstęga lub przepaska na głowę, noszona przez kobiety jako dodatek do stroju balowego' gr. diadema 'przepaska' DIAGNOSTYKA l. 'dział medycyny zajmujący się rozpoznawaniem chorób na podstawie badań lekarskich, laboratoryjnych i obserwacji objawów': Ogromny postęp techniczny w diagnostyce medycznej umożliwia obecnie wczesne rozpoznanie wielu chorób, np. chorób nowotworowych. 2. 'określanie stanu technicznego urządzenia, zwłaszcza takie, które nie wymaga rozbierania go na części': Diagnostyka silnika, układu hamulcowego. Urządzenia stosowane w diagnostyce pojazdu. DIAGNOSTA l. 'lekarz, który stawia diagnozę': W klinice trafił na dobrego diagnostę, który szybko i precyzyjnie określił charakter jego schorzenia. 2. 'mechanik, który ocenia stan techniczny urządzenia': Za pomocą specjalnego urządzenia diagnosta badał zawartość chemiczną spalin. DIAGNOSTYCZNY 'związany ze stawianiem diagnoz w jakiejś dziedzinie': Nowoczesne techniki diagnostyczne w socjologii. Medyczna aparatura diagnostyczna. Sprawdzić działanie układu kierowniczego na stacji diagnostycznej. fr. diagnostic od gr. diagnostikós 'rozpoznający' DIAGNOZA l. 'zwięzły opis stanu czegoś, zawierający podsumowanie wyników przeprowadzonej analizy': Trafne diagnozy społeczne i polityczne umożliwiają prognozowanie przyszłych zjawisk w tych dziedzinach i zapobieganie wielu konfliktom. 2. w medycynie 'rozpoznanie choroby i stopnia jej zaawansowania': Objawy były nietypowe i lekarz wahał się z postawieniem diagnozy. DIAGNOZOWAĆ l. 'stawiać diagnozę, określać stan czegoś': Nauczycielka trafnie zdiagnozowała sytuację w klasie. 2. w medycynie 'określać rodzaj choroby i stopień jej zaawansowania': Doświadczony lekarz potrafił szybko zdiagnozować chorobę dziecka. od gr. diagnósis 'rozpoznanie' DIAGONALNY 'ukośny, ciągnący się po przekątnej lub równolegle do niej': Układ diagonalny elementów kompozycji. Diagonalny ruch gońca w szachach. DIAGONALA w geometrii 'linia ukośna - łącząca dwa niesąsiadujące ze sobą kąty wielokąta' DIAGONAL 'tkanina bawełniana lub wełniana z wyraźnymi, ukośnymi prążkami' p.-lać. diagonalis 'ukośny, przekątny' odgr. dia 'przez', gonią 'kąt' DIAGRAM inaczej: WYKRES 'rysunek przedstawiający za pomocą umownych znaków zależności między różnymi danymi': Na diagramie przedstawiono wzrost cen benzyny w 1999 r. i relacje cen polskich do cen na innych rynkach europejskich. lać. diagramma DIAKON l. 'w Kościele katolickim, prawosławnym i anglikańskim: stopień duchownego o jeden niższy od stopnia księdza; także: duchowny mający ten stopień': W Kościele katolickim diakon jest pomocnikiem kapłana, nie może samodzielnie odprawiać mszy i spowiadać, podczas liturgii ma na sobie przewiązaną przez ramię 159 DIAKRYTYK DIALEKTYZACJA stułę. 2. 'w Kościele ewangelickim: mężczyzna zatrudniony w parafii jako pomocnik pastora, zajmujący się głównie sprawami socjalnymi i działalnością charytatywną' DIAKONAT l. 'w Kościele katolickim i prawosławnym: święcenie niższe o stopień niż święcenie na księdza': Diakonat uprawnia do czynności pomocniczych przy mszy, głoszenia kazań i samodzielnego sprawowania niektórych obrzędów, np. chrztu. 2. 'w Kościele ewangelickim: charytatywna i socjalna służba diakona' DIAKONIA l. 'postawa bezinteresownej służby, mająca cechować cały Kościół, wspólnoty i ruchy chrześcijańskie': Zaangażowanie w diakonię. 2. 'w Kościele ewangelickim: służba miłosierdzia - pomoc chorym, bezdomnym, potrzebującym itd.': Razem z pastorem zajmowali się diakonią wśród grupy wynędzniałych uchodźców. 3. 'grupa osób pełniących określoną posługę we wspólnocie chrześcijańskiej lub w czasie jakiejś akcji religijnej, pielgrzymki itd.': Diakonia liturgiczna, muzyczna. DIAKONIJNY 'związany z diakonią w l., 2. lub 3. znaczeniu': Diakonijny wymiar działalności Kościoła. Diakonijna służba przy chorych. Grupa diakonijna. DIAKONISA l. 'w pierwszych wiekach chrześcijaństwa: niezamężna kobieta pracująca na rzecz gminy, opiekująca się chorymi i ubogimi' 2. 'w Kościele ewangelickim: członkini stowarzyszenia kobiet zajmująca się pracą charytatywną i socjalną' DIAK l. 'w Kościele prawosławnym i Kościele katolickim obrządku wschodniego: śpiewak lub sługa cerkiewny, usługujący podczas liturgii' 2. 'na dawnej Rusi: urzędnik, zwykle pisarz w kancelarii' od gr. diakonos 'sługa, duchowny' DIAKRYTYK rząd. 'znak odróżniający': Diakrytyki stosowane w polskim alfabecie to np. ogonek przy "ą" i "ę", kreseczka przy "ś" i "ć", kropka przy "ż". DIAKRYTYCZNY 'związany z odróżnianiem, odróżniający': Funkcja diakrytyczna. Znaki diakrytyczne. gr. diakritikós 'odróżniający' DIALEKT 'mowa ludności wiejskiej dużej części kraju, różniąca się od języka ogólnego i od innych dialektów': Do polskich dialektów zalicza się: małopolski, mazowiecki, śląski, wielkopolski oraz dialekt kaszubski, będący pozostałością dawnych dialektów pomorskich. DIALEKTALNY 'związany z dialektami lub dialektem': Dialektalne zróżnicowanie Polski. Cechy dialektal-ne mowy. gr. dialektos 'sposób mówienia' DIALEKTOLOGIA 'dział językoznawstwa zajmujący się badaniem i opisywaniem dialektów i gwar': Dialektologia zajmuje się m.in. opracowaniem atlasów oraz słowników gwar i dialektów. DIALEKTOLOG 'językoznawca zajmujący się dialektologią': Do wybitnych polskich dialektologów pierwszej połowy XX w. należą m.in. Jan Karłowicz i Kazimierz Nitsch. DIALEKTOLOGICZNY 'związany z dialektologią': Badania dialektologiczne. Nagrania dialektologiczne. Konferencja dialektologiczna. złożenie: gr. dialektos, logos 'nauka, słowo' DIALEKTYKA l. 'w starożytności: sztuka dyskutowania, zwłaszcza - stawiania właściwych pytań i udzielania na nie odpowiedzi': Dialektyka Sokratesa, Platona. 2. 'w średniowieczu i współcześnie w naukach humanistycznych: sztuka rozumowania, zwłaszcza - umiejętność wyciągania wniosków ze sprzeczności sądów i przeciw-stawności pojęć': Podziwiał zręczną dialektykę swego mistrza, który bezbłędnie wyłapywał sprzeczności głoszonej przez przeciwników teorii. 3. 'w teorii filozoficznej Hegla, a potem także (w nieco zmienionej wersji) w filozofii marksistowskiej: rozumowanie, w którym słusznemu twierdzeniu (tezie) odpowiada jego słuszne zaprzeczenie (antyteza), a z nich wyłania się nowe twierdzenie (synteza), a także cecha rzeczywistości, polegająca na tym, że bezustannie rozwija się ona przez przeciwieństwa': Z prawa dialektyki - przekonany o tożsamości myśli i bytu - Hegel uczynił powszechne prawo bytu. Proces przechodzenia od tezy do antytezy stanowił dlań nie tylko osnowę rozumowania, ale i realnego rozwoju. (Tatarkiewicz) 4. 'przeciwieństwo pojęć, stanów rzeczy, elementów rzeczywistości': W swym filmie próbował wydobyć dialektykę miłości i nienawiści. DIALEKTYK l. zwolennik teorii filozoficznej, w której za nadrzędne prawo uznaje się rozwój przez przeciwieństwa': Jako marksista był dialektykiem. 2. 'człowiek umiejętnie posługujący się rozumowaniem, w którym wyciąga się wnioski ze sprzeczności sądów i przeciwstawności pojęć': Profesor, znakomity dialektyk, ukazywał im sprzeczność pojęć estetycznych, które legły u podstaw współczesnej teorii sztuki: piękno i brzydota, oryginalność i kicz. DIALEKTYCZNY l.'związany z dialektyką - sztuką rozumowania lub dyskutowania': Metoda dialektyczna. 2. 'związany z dialektyką- w teorii Hegla i marksistów': Materializm dialektyczny. 3. 'związany z dialektyką -przeciwieństwem pojęć, stanów itd.': Jedność dialektyczna dobra i zła, narodzin i śmierci. gr. dialektike techne 'sztuka dyskutowania' DIALEKTYZACJA 'celowe wprowadzenie do języka utworu literackiego, widowiska teatralnego, filmu lub jakiejś wypowiedzi - cech językowych jakiegoś dialektu lub dialektów': Dialektyzacja z reguły pojawia się w utworach opowiadających o życiu mieszkańców wsi, takich jak np. "Chłopi" Władysława Reymonta czy "Ko-nopielka" Edwarda Redlińskiego. DIALEKTYZM 'element językowy charakterystyczny dla jakiegoś dialektu, wprowadzony do utworu literackiego, filmu itd.' Do częstych w polskiej literaturze dia-lektyzmów należą m.in. dialektyzmy fonetyczne, np. ma- 160 DIALIZA DIATRYBA zurzenie, czyli wymowa typu "capka", dialektyzmy flek-syjne, np. "weźmiem", leksykalne, np. "uczycielka". DIALEKTYZOWAĆ 'świadomie wprowadzać do jakiejś wypowiedzi dialektyzmy': Władysław Reymont dialektyzował język bohaterów "Chłopów" wprowadzając do niego cechy charakterystyczne dla różnych polskich gwar i dialektów. niem. Dialektiesierung DIALIZA l. w chemii 'technika rozdzielania substancji za pomocą przegród półprzepuszczalnych': W dializie wykorzystuje się różną zdolność poszczególnych składników substancji do przenikania przez półprzepuszczalną błonę. 2. w medycynie 'zabieg lub metoda leczenia z wykorzystaniem tej techniki: oczyszczanie krwi z mocznika i składników trujących za pomocą sztucznej nerki lub specjalnych cewników': Szpital zakupił dwa nowoczesne aparaty do dializy zewnątrzustrojowej. DIALIZAT 'substancja poddawana dializie w chemii' DIALIZATOR 'przyrząd chemiczny służący do dializy' DIALIZOWAĆ l. 'w chemii: przeprowadzać dializę jakiejś substancji': Dializować substancje koloidowe. 2. w medycynie: przeprowadzać zabieg dializy (krwi) jakiejś osoby': Cierpiał na ciężką niewydolność nerek, trzeba go było natychmiast dializować. ang. diałysis od gr. diałysis 'rozdzielenie' DIALOG l. 'rozmowa, zwłaszcza rozmowa dwóch osób w utworze literackim, filmie, dramacie itd.': Film obfituje w zabawne sytuacje i krótkie, dowcipne dialogi, przen. 'w życiu politycznym i społecznym: rozmowy dwóch różniących się stron i różne formy kontaktu służące utrzymaniu dobrych stosunków i przyjaznemu rozwiązywaniu spornych problemów': Patriarchat moskiewski nawiązał dialog ekumeniczny z Kościołem katolickim. DIALOGOWAĆ l. rząd. 'prowadzić dialog': Artyści nie chcą dialogować z krytyką. 2. 'wprowadzać dialog do utworu literackiego, tekstu prasowego, filmu itd.': Dialogowany reportaż. DIALOGOWY 'zawierający dialogi, przedstawiony w formie dialogu': Partie dialogowe powieści. lać. dialogus z gr. dialogos 'rozmowa' DIAMETRALNY l. książk. 'krańcowo różny, całkowicie odmienny': Choć byli braćmi, była między nimi diametralna różnica: Piotr - przyjazny i wesoły, Jan - wiecznie nachmurzony, ponury i nieżyczliwy. 2. w geometrii 'przechodzący przez średnicę': Diametralna linia. Diametralna płaszczyzna. gr. diametros 'średnica' DIAPAZON l. w muzyce 'skala dźwięków instrumentu muzycznego lub głosu śpiewaka' 2. w muzyce 'przyrząd (dawniej w formie stalowego pręta wygiętego w kształcie litery U lub rurki ze stroikiem, obecnie elektroniczny) wydający wzorcowy dźwięk o ściśle określonej wysokości, będący podstawą do strojenia instrumentów muzycznych; kamerton' 3. przen. 'poziom dostojności, godności, stylu przemawiania': Przyjęcie przebiegało na bardzo wysokim diapazonie. lać. diapason 'oktawa muzyczna' z gr. dia pason (chordon) 'przez wszystkie struny' DIAPOZYTYW l. inaczej: PRZEZROCZE, SLAJD 'zdjęcie utrwalone na przezroczystym materiale': W czasie pogadanki wyświetlał barwne diapozytywy. 2. 'fotograficzny obraz stronic książki wykonany na przezroczystym materiale, z którego wykonuje się formy drukowe': Diapozytywy wykorzystuje się obecnie w drukarstwie m.in. w technice fotooffsetowej. fr. diapositive DIARIUSZ 'księga zawierająca zapis czynności i wydarzeń z każdego dnia, obecnie najczęściej działań jakiejś instytucji, udokumentowanych protokołami, opisami, aktami itd.': Diariusz sejmowy. Diariusz wyprawy badawczej na Alaskę. od łac. diarium 'dziennik' DIASKOP inaczej: RZUTNIK 'aparat do wyświetlania przezroczy': W sali był ekran i duży diaskop, za pomocą którego profesor wyświetlał wydrukowane na specjalnej folii wykresy, ilustrujące treść wykładu. niem. Diaskop DIASPORA l. 'rozproszenie jakiegoś narodu wśród innych spowodowane nieszczęściem ogólnym, klęską, wygnaniem itp.': Zburzenie świątyni jerozolimskiej rozpoczęło okres żydowskiej diaspory. 2. 'rozproszeni członkowie jakiegoś narodu, mieszkający na emigracji; terytorium przez nich zamieszkałe': Diaspora ormiańska we Włoszech. Żydzi z Izraela i z diaspory. gr. diaspora 'rozpad, rozproszenie' DIATONIKA w muzyce 'zasada doboru dźwięków wchodzących w skład danej gamy, między którymi istnieją dokładnie określone odległości (np. pół- i całotonowe) i które zależą od dźwięku centralnego' DIATONICZNY wwMzyce'opartynadiatonice' O Skala diatoniczna: 'skala muzyczna złożona z pięciu całych tonów i dwóch półtonów w obrębie oktawy' Instrumenty diatoniczne 'instrumenty muzyczne posiadające w zakresie swojej skali możność wydobycia tylko dźwięków diatonicznych skali, według której są nastrojone, najczęściej według skali durowej': Harmonijka ustna i okaryna to instrumenty diatoniczne. lać. diatonicus DIATRYBA l. 'w literaturze starożytnej: swobodny dialog filozoficzny, najczęściej na tematy moralne': Diatryby Horacego i Seneki. 2. 'w literaturze nowożytnej: napastliwy utwór polemiczny lub przemówienie o takim charakterze': Pisać przeciw komuś diatryby. lać. diatriba z gr. diatribe 'spędzenie czasu' 161 DICTUM DINTOJRA DICTUM (czytaj: diktum) 'stwierdzenie, zwłaszcza mocne i wyraźne': Oświadczyła mu ostrym tonem, że jej firma nie zamierza dalej korzystać z ich usług. Na takie dictum nie odpowiedział nic, skłonił się i wyszedł. DICTUM ACERBUM (czytaj: diktum acerbum) 'gorzka prawda': Diabeł przypomniał Twardowskiemu dane słowo i dodał, że to wstyd, by szlachcic zasłaniał się małym dzieckiem. Na to dictum acerbum Twardowski puścił dziecko i krzyknął: - Bierz mnie, czarcie! lać. dictum, dictum acerbum DIDASKALIA 'tekst poboczny dramatu: przypisy, uwagi i wskazówki autora na temat sposobu wystawienia utworu na scenie': W didaskaliach do "Wesela" Wyspiańskiego czytamy, że rzecz się dzieje w noc listopadową, w pobielonej na siwo izbie, w roku tysiąc dziewięćsetnym. gr. didaskalia 'to, co nauczane, instrukcja' DIDŻEJ zob. DISC JOCKEY DIECEZJA 'w Kościołach chrześcijańskich: jednostka administracyjna - region kraju, podzielony na dekanaty i parafie, nad którym władzę sprawuje biskup (ordynariusz)': Diecezja gdańsko-białostocka. W kościołach całej diecezji zbierano ofiary na budowę seminarium duchownego. DIECEZJALNY 'związany z diecezją, działający na jej terenie': Kuria diecezjalna. Duszpasterstwo diecezjalne. lać. dioecesis 'okręg administracyjny, prowincja' DIELEKTRYK (czytaj: di-elektryk) w fizyce 'ciało charakteryzujące się dużym oporem elektrycznym, słabo przewodzące prąd. Do dielektryków zalicza się m.in. gumę, ebonit i szkło kwarcowe. DIELEKTRYCZNY (czytaj: di-elektryczny) w fizyce 'charakterystyczny dla dielektryka, wykonany z dielektryka': Własności dielektryczne miki. Dielektryczne rękawice. ang. dielectric DIESEL l. inaczej SILNIK DIESLA, SILNIK DIESLO-WSKI 'wysokoprężny silnik spalinowy na olej napędowy, w którym zapłon następuje samoczynnie pod wpływem znacznego sprężenia powietrza w cylindrach': Silniki Diesla są stosowane w okrętach, lokomotywach, samochodach ciężarowych i osobowych. 2. 'samochód z takim silnikiem': Kupił diesla z uwagi na niższą cenę oleju napędowego niż benzyny. od nazwiska Rudolfa Diesla (1858-1913), niemieckiego inżyniera i wynalazcy, który w 1913 r. zbudował taki silnik DIES IRAE (czytaj: djes ire) 'dzień gniewu, czyli dzień Sądu Ostatecznego': Dies irae to pierwsze słowa, a zarazem tytuł, łacińskiej modlitwy śpiewanej podczas mszy żałobnej. Koniec wieku obfituje w apokaliptyczne przepowiednie: Ziemię zniszczy wielki asteroid lub wojna nuklearna, po których nastąpi dies irae. lać. dies irae I DIETA 'szczególny sposób odżywiania, polecany przy niektórych chorobach albo jako środek na odchudzenie': Dieta była nieuciążliwa i urozmaicona, a nawet wykwintna. UWAGA: wyraz używany niepoprawnie w znaczeniu 'sposób odżywiania, jadłospis', np.: "Dieta dorosłego psa powinna zawierać nieco mniej witamin", (poprawnie: jedzenie, menu dorosłego psa) DIETETYCZNY 'związany ze szczególnym sposobem odżywiania, najczęściej: nietuczący, niskokaloryczny': Prowadzić dietetyczną kuchnię. Dietetyczny posiłek lać. diaeta z gr. diaita 'sposób życia'. Znaczenie biedne - pod wpływem ang. diet 'wyżywienie, wikt' II DIETA l. 'sumy pieniędzy otrzymywane przez pracownika jako zwrot kosztów pobytu w podróży służbowej': Wzrosły diety. Wypłacono mu diety za trzy dni. 2. 'specjalne wynagrodzenie dla osób pełniących różne funkcje społeczne, np. parlamentarzystów, radnych': Diety poselskie. niem. Diaten, w nieco szerszym znaczeniu DIETETYKA 'nauka o prawidłowym odżywianiu; także: stosowanie w praktyce ustalonych zasad odżywiania': Dietetyka zajmuje się m.in. badaniami dotyczącymi wpływu spożywanych pokarmów na powstawanie różnych chorób, np. chorób miażdżycowych i chorób wątroby. Odkąd ma kłopoty z żołądkiem, zaczął bardzo skrupulatnie przestrzegać zasad dietetyki. DIETETYK 'specjalista w zakresie dietetyki': Dietetycy są często zatrudniani w szpitalach, sanatoriach i domach opieki. fr. dićtetique DIFFERENTIA SPECIFICA (czytaj: diferencja specifi-ka) w logice 'różnica gatunkowa - cecha lub cechy odróżniające pewien gatunek od innych gatunków tego samego rodzaju': W klasycznej definicji podajemy kolejno genus proximum i differentia specifica definiowanego pojęcia. Np. stołek to 'mebel do siedzenia (genus proximum), przeznaczony dla jednej osoby i niemający oparcia (differentia specifica)' DIN 'skrót wyrażenia: Deutsche Industrie Norm - niemiecka norma przemysłowa; w Polsce spotykany najczęściej przy oznaczeniu światłoczułości błon do aparatów fotograficznych': Obecnie dawne oznaczenie światłoczułości DIN jest zastępowane przez powszechnie stosowane międzynarodowe oznaczenie ISO. niem. DIN, w Niemczech stosowane oczywiście przy określaniu norm w tym systemie, odnoszących się do rozmaitych wyrobów DINTOJRA I. 'honorowy sąd w środowisku złodziejskim; także: krwawe porachunki wśród przestępców lub "kara" za sprzeniewierzenie się im': Urządzić komuś dintoj-rę. Prasa informowała o kolejnych ofiarach dintojry. 2. 'sąd rabinacki, zwykle rozstrzygnięcie jakiegoś sporu między członkami gminy żydowskiej przez rabina' od hehr. din 'sąd, lora 'prawo' 162 DIODA DISCO albo DYSKO DIODA 'element składowy urządzeń elektronicznych, mający dwie elektrody, przewodzący prąd tylko w jednym kierunku': Diody należały do pierwszych i najprostszych lamp elektronowych; obecnie stosuje się najczęściej diody półprzewodnikowe, m.in. do prostowania prądu zmiennego. ang. diodę, w ang. złożenie gr. di(s) 'dwa' i (electr)ode, termin powstały na początku lat 20. XX w. (choć pierwszą lampę tego typu skonstruowano już na początku tego wieku) DIONIZJE 'w starożytnej Grecji: obchody święta Dioni-zosa - boga płodności, wina i ekstazy, mające podobny charakter jak rzymskie bachanalia' DIONIZYJSKI l. 'związany z dionizjami lub z Dionizo-sem': Tańce dionizyjskie. 2. 'w filozofii Fryderyka Nie-tzschego: jeden z dwu podstawowych pierwiastków kultury europejskiej i natury człowieka: "ciemny", zmysłowy, cielesny, ekstatyczny, spontaniczny - przeciwstawiany pierwiastkowi apollińskiemu': W często stosowanej w teorii literatury typologii do epok dionizyjskich zaliczano średniowiecze, barok i romantyzm, do apollińskich, często zwanych klasycznymi - odrodzenie, oświecenie i pozytywizm. od imienia boga, gr. Dionysós (którego odpowiednikiem w starożytnym Rzymie był Bachus) DIOPTRIA w optyce 'jednostka zdolności skupiającej soczewki lub układu optycznego, symbol 5, dawniej D': l 8 to zdolność skupiająca soczewki o ogniskowej l m. Miał silne okulary - pięć dioptrii. DIOPTRYCZNY w optyce 'skupiający': Dioptryczne właściwości soczewki. Aparat dioptryczny. DIOPTROMIERZ 'przyrząd do pomiarów zdolności skupiających soczewek i układów optycznych': Dioptro-mierze wykorzystuje się do pomiaru właściwości diop-trycznych okularów i soczewek kontaktowych. DIOPTER l. w geodezji 'przyrząd do wyznaczania kierunku, składający się z okularu i obiektywu' 2. w technice wojskowej 'montowany na karabinie, przed muszką i szczerbinką dodatkowy przeziemik, zwiększający dokładność celowania' fr. dioptrie od gr. dioptra 'otwór do patrzenia' DIORAMA l. 'dzieło plastyczne, składające się z trójwymiarowej makiety, za tło mającej (dwuwymiarowy) obraz, często przy tym makiety umieszczonej wewnątrz wklęsłości, której ściany są obrazem, co daje wrażenie przestrzenności': Dioramy są często wykorzystywane w scenografii teatralnej, a także jako część wielkich "widowisk malarskich", takich jak np. panoramy. 2. 'obraz malowany dwustronnie na specjalnym zmatowionym szkle, którego pewne części są nieprzezroczyste, a inne - przezroczyste': Diorama przy odpowiednim oświetleniu daje niezwykłe efekty świetlne, m.in. wrażenie przestrzenności. fr. diorama od gr. dia 'przez' hórama 'widowisko' DIP 'gęsty sos na zimno, przyrządzany ze śmietany, jogurtu, rzadziej twarogu lub majonezu, podawany do wielu różnych potraw': Dipy podaje się, zwykle w osobnych miseczkach, do surowych lub gotowanych warzyw, krakersów, chipsów, precli albo do mięsa z grilla, a nawet do owoców. ang. dip DIPIS 'osoba z Europy Wschodniej, w czasie II wojny światowej wywieziona na roboty do Niemiec, po zakończeniu działań wojennych znajdująca się w strefie zachodniej i niechcąca wracać do swego kraju': Władze alianckie umieściły dipisów w obozach przesiedleńców; większość z nich po pewnym czasie wróciła do swych krajów. ang. skrót wyrażenia: d(ispleaced) p(erson)s 'osoby przesiedlone' DIPLOIDALNY w biologu 'o komórkach lub ich jądrach: taki, w którym występują dwa zespoły chromosomów; o organizmach: taki, którego komórki mają podwójny zespół chromosomów': Komórki diploidalne to wszystkie komórki ciała człowieka, prócz komórek rozrodczych: plemników i jaj, które są haploidalne. DIPLOIDALNOŚĆ w biologii 'zjawisko występowania w komórkach zwierzęcych i roślinnych podwójnej liczby chromosomów' DIPLOID w biologii 'organizm zwierzęcy lub roślinny, który ma w swych komórkach (somatycznych) dwa zespoły chromosomów': Ogromna większość zwierząt i duża część roślin to diploidy. ang. diploid od gr. diplóos 'podwójny' DIPOL w fizyce 'układ dwóch ładunków elektrycznych jednakowej wielkości, ale przeciwnego znaku, położonych blisko siebie, albo układ magnetyczny charakteryzujący się analogicznymi właściwościami' DIPOLOWY 'związany z dipolem elektrycznym lub magnetycznym - przymiotnik występujący głównie w wyrażeniach z dziedziny fizyki, mających charakter terminów': Moment dipolowy. Promieniowanie dipolowe. ang. dipole odgr. di(s) 'dwa', pólos 'biegun' DISC JOCKEY (czytaj: disk dżokej) inaczej: DIDŻEJ 'osoba prowadząca dyskotekę, zapowiadająca utwory muzyczne i wygłaszająca komentarze; także; prezenter radiowych lub telewizyjnych audycji muzycznych, skrót: DJ': Żarty disc jockeya między kolejnymi kompaktami nie były najwyższej klasy. Stracił posadę didżeja w renomowanym klubie studenckim. ang. disc jockey DISCMAN (czytaj: diskmen) 'mały, przenośny odtwarzacz płyt kompaktowych ze słuchawkami': Discmany wypieraj ą bardzo do niedawna jeszcze popularne walkmany. ang. discman, początkowo nazwa firmowa DISCO albo DYSKO (czytaj: disko albo dysko) l. 'silnie zrytmizowana muzyka taneczna, odtwarzana z płyt lub 163 DIDŻEJ DODEKAFONIA taśm w dyskotekach, niemająca jakiejś odrębnej muzycznie stylistyki, zgodna z panującymi w danym okresie gustami masowej publiczności': Disco zakorzeniło się na dobre we współczesnej pop-kulturze. Słuchać disco (dysko). Tańczyć przy disco (dysko). 2. 'taniec towarzyski, wykonywany w dyskotece przy tej muzyce': Tańczyć disco (dysko). 3. 'mający związek z disco; dyskotekowy (przymiotnik)': Muzyka, styl disco (dysko). Taniec disco (dysko). 4. 'lokal, w którym tańczy się przy muzyce, odtwarzanej z płyt lub taśm; dyskoteka': Tańczyć, bawić się w disco (dysko). Chodzić do disco (dysko). DISCO POLO (czytaj: disko polo) l. 'styl w tanecznej muzyce popularnej, powstały na początku lat 90. XX w. w Polsce, charakteryzujący się prostą melodią oraz niezbyt wyszukanymi tekstami piosenek wyłącznie w języku polskim, przeważnie o tematyce miłosnej i obyczajowej': Słuchać disco polo. Tańczyć przy disco polo. 2. 'mający cechy tego stylu, należący do tego stylu; discopolowy (przymiotnik)': Muzyka disco polo. Zespół disco polo. ITALO DISCO (czytaj: italo disko) l. 'styl w tanecznej muzyce popularnej, powstały w drugiej połowie lat 80. XX w. we Włoszech, charakteryzujący się prostą melodią oraz tekstami piosenek wyłącznie w języku włoskim, przeważnie o tematyce miłosnej i obyczajowej': Słuchać italo disco. Tańczyć przy italo disco. 2. 'mający cechy tego stylu, należący do tego stylu (przymiotnik)': Muzyka, styl italo disco. ang. disco DIDŻEJ pot. 'to samo, co disc jockey' spolszczona (w zapisie) wersja angielskiego skrótu: d(isc) j(ockey) DISPLAY albo DISPLEJ 'wyświetlacz danych przy różnych urządzeniach elektronicznych; także (choć rzadko): monitor': Na displeju magnetowidu wyświetlała się data, godzina i dzień tygodnia. ang. display, słowo wieloznaczne, nazywające także różne działania reklamowe, pokazy itd. DISPLEACED PERSONS zob. DIPIS DITTO 'jak wyżej, tak samo': Wyrażenia ditto używa się np. przy długich wyliczeniach i rachunkach, by nie powtarzać występujących w nich wyrazów i określeń. wl. ditto DIUK 'najwyższy tytuł szlachecki w Wielkiej Brytanii; także: osoba, której ten tytuł przysługuje': Po ojcu odziedziczył tytuł diuka, ale był człowiekiem wesołym i bezpośrednim, obco czującym się wśród wielkich lordów. ang. duke z łac. dux 'wódz' DIUREZA w medycynie 'wydalanie moczu' DIURETYK 'lek moczopędny': Nadużywanie diurety-ków może wywoływać niepożądane skutki uboczne. DIURETYCZNY w medycynie 'moczopędny': Diurety-czne działanie ma wiele roślin, np. pietruszka. fr. diuretique od gr. dia 'przez', oureó 'oddaję mocz' DIVIDE ET IMPERA (czytaj: divide et impera) 'dziel i rządź - rzymska zasada polityczna głosząca, iż należy poróżnić między sobą tych, nad którymi zamierza się panować, aby nie tworzyli solidarnego frontu przeciw imperium, lecz słabi i podzieleni szukali jego wsparcia we wzajemnych konfliktach': Artykuł demaskował działalność tajnych służb mocarstwa w tym małym kraju, które - w myśl zasady divide et impera - dążyły do skomplikowania jego stosunków z sąsiadami i zantagonizowania stosunków między partiami tworzącymi w nim słabą koalicję. lać. divide et impera DIWA 'śpiewaczka operowa, ciesząca się wielką popularnością, z reguły obsadzana w najważniejszych rolach; rzadziej także: gwiazda operetki, kabaretu, a nawet filmu': Na scenie wystąpiła wówczas Maria Callas, najsłynniejsza diwa XX wieku. Krytyka narzekała na brak akcji i dłużyzny, zaletą filmu był natomiast popis aktorski wielkiej diwy współczesnego kina - Meryl Streep. DJ zob. didżej DNA zob. DEZOKSYRYBONUKLEINOWY KWAS DOCENT l. 'w Polsce: stanowisko samodzielnego pracownika naukowego, mającego tytuł doktora habilitowanego, niższe od stanowiska profesora; naukowiec mający takie stanowisko': Stanowisko docenta zostało zniesione w szkołach wyższych, utrzymano je natomiast w Polskiej Akademii Nauk, jest to też nadal zwyczajowy tytuł. 2. 'za granicą, zwłaszcza w Niemczech: tytuł lub stanowisko niższe niż profesor; także: stanowisko nauczyciela w zawodowej szkole wyższej lub na uniwersytecie otwartym' DOCENTURA 'stanowisko docenta': Długo ubiegał się o docenturę. niem. Dozent od łac. doceo 'uczę' DOCTOR HONORIS CAUSA zob. DOKTOR HONORIS CAUSA DODEKAFONIA w muzyce 'dwunastodźwiękowa, atonal-na technika komponowania utworów muzycznych, w której brak centrum tonalnego dzięki równouprawnieniu wszystkich dwunastu dźwięków oktawy, ułożonych w dowolnie obraną serię': W polskiej tradycji dodekafo-nia polegała na tym, że materiałem dźwiękowym oktawy ułożonym w serię operuje się w kompozycji tak, że żaden dźwięk nie może być powtórzony przed jej ukończeniem. DODEKAFONISTA 'kompozytor posługujący się techniką dodekafoniczną' DODEKAFONIZM 'styl w muzyce oparty na zasadach dodekafonii' 164 DOGARESSA DOKTOR DODEKAFONICZNY 'oparty na zasadach dodekafo-nii': Muzyka, szkoła dodekafoniczna. Technika dode-kafoniczna. gr. dodeka 'dwanaście', phone 'dźwięk' DOGARESSA zob. DOŻA DOGMAT l. 'coś, co się przyjmuje za pewnik, gdyż tak twierdzi ktoś obdarzony autorytetem': Teza o nieuchronności wprowadzenia gospodarki rynkowej stała się już dziś dogmatem. 2. 'objawiona prawda, zasada wiary chrześcijańskiej': Dogmat o Niepokalanym Poczęciu NMP. DOGMATYK 'człowiek postępujący dogmatycznie, zajmujący sztywne stanowisko w jakiejś sprawie, nieskory do zmiany poglądów i stanowiska': Naraz ożyli wszyscy ideologiczni dogmatycy partyjni. DOGMATYCZNY 'ściśle trzymający się określonych zasad, jakichś idei, nieskory do zmiany stanowiska i poglądów bez względu na rzeczywistość'. Wykazywał dogmatyczne przywiązanie do ideałów młodości. Dogmatyczne poglądy. DOGMATYKA l. inaczej: TEOLOGIA DOGMATYCZNA 'dział teologii zajmujący się dogmatami religijnymi': Dogmatyka bada m.in. historię dogmatów i zajmuje się ich systematycznym ujęciem. 2. 'dział prawa zajmujący się formalną analizą i systematyzacją norm prawnych': Dogmatyka prawa cywilnego. Dogmatyka prawa karnego. DOGMATYZM 'bezkrytyczne uznawanie twierdzeń, za którymi stoi autorytet, i trwanie przy nich z uporem': Jako uczony był człowiekiem wiecznie sceptycznym wobec dokonań poprzedników, któremu najdalszy był choćby cień dogmatyzmu. DOGMATYZACJA 'nadanie czemuś cech dogmatyzmu lub dogmatu': Dogmatyzacja myślenia. Dogmatyzacja twierdzeń. DOGMATYZOWAĆ 'nadawać czemuś cechy dogmatyzmu lub dogmatu': Dogmatyzować poglądy. Dogmaty-zować tezy. gr. dógma 'postanowienie, pewnik' DO IT YOURSELF (czytaj: du it jorself) 'zrób to sam -amerykańskie hasło zachęcające do samodzielnego wykonywania drobnych prac budowlanych i dekorator-skich, napraw, robienia niewielkich sprzętów domowego użytku itd.' Nadawany dawniej w telewizji polskiej program "Zrób to sam" nie odpowiadał dokładnie sensowi hasła "Do it yourself", ponieważ zachęcał raczej do hobbystycznego majsterkowania niż do wykonywania różnych przedmiotów dla oszczędności i rozwijania w sobie samodzielności. amer. do it yourself, bardzo popularne hasło z lat 50., często w formie skrótu: DIY. DOK l. 'specjalny basen w stoczni lub pływające urządzenie, służące do budowy albo remontowania statków': Suchy dok w stoczni po zmontowaniu statku napełnia się wodą, co umożliwia wyprowadzenie statku w morze. Dok pływający pozwala na podnoszenie i opuszczanie statku, dzięki czemu można wykonywać różne naprawy urządzeń i konserwację kadłuba. 2. 'basen portowy służący do załadunku i rozładunku statków, zwłaszcza basen zamykany specjalnymi śluzami, co zabezpiecza statek przed podnoszeniem się i opuszczaniem w zależności od przypływu i odpływu' DOKER 'pracownik stoczni zatrudniony przy budowie lub remoncie statku albo pracownik portu ładujący i rozładowujący statki' DOKOWAĆ 'umieszczać statek w doku': Nastąpiło u-szkodzenie kadłuba i nasz statek musiał być dokowany. ang. dock DOKAPITALIZOWAĆ 'dostarczyć jakiejś instytucji, firmie, bankowi itd. środków finansowych, np. w celu pokrycia poniesionych strat albo po to, by umożliwić szybszy rozwój': Pieniądze, którymi budżet zamierza dekapitalizować tę instytucję, wystarczą zaledwie na pokrycie połowy strat. złożenie cząstki: do- i słowa: kapitalizować DOKOOPTOWAĆ 'przyjąć kogoś do jakiegoś wybranego już wcześniej zespołu ludzi, żeby uzupełnić lub rozszerzyć ten zespół': Do składu komisji dokooptowano dwóch nowych członków: przedstawiciela związków zawodowych i prawnika. złożenie słów: do i kooptować DOKTOR l. 'stopień naukowy wyższy od stopnia magistra, a niższy od stopnia doktora habilitowanego, nadawany osobie, która napisała i obroniła pracę doktorską i zdała egzaminy doktorskie, skrót: dr; także: osoba mająca ten tytuł': Doktor fizyki, chemii, nauk medycznych, weterynarii, nauk humanistycznych. Studenci prosili doktora o przerwę w zajęciach. 2. 'zwyczajowy tytuł nadawany lekarzom; także: lekarz': Leczył się u doktora Sekulskiego. Doktor przepisał mu antybiotyki. DOKTORAT l. 'stopień naukowy doktora': Był niezwykle wykształconym człowiekiem, mającym dwa doktoraty. 2. 'praca doktorska lub jej obrona': Napisał doktorat z literatury angielskiej. Dzisiaj w naszym instytucie będą dwa doktoraty. DOKTORANT 'osoba, która przygotowuje rozprawę doktorską': Za opiekę nad doktorantami profesor doliczał sobie 30 godzin rocznie do pensum. DOKTORYZOWAĆ SIĘ 'uzyskać stopień doktora': Doktoryzował się z chemii. DOKTORSKI 'związany z doktorem lub z doktoratem': Tytuł doktorski. Praca doktorska. DOKTORANCKI 'związany z uzyskiwaniem stopnia doktora lub z doktorantem': Studia doktoranckie. Stypendium doktoranckie. Omawiać sprawy doktoranckie. fac. doctor 'nauczyciel, mistrz' 165 DOKTOR HONORIS CAUSA DOMESTYKACJA DOKTOR HONORIS CAUSA (czytaj: doktor honoris kałza) 'zaszczytny tytuł nadawany przez uczelnie osobom wyjątkowo zasłużonym dla nauki lub kultury; także: osoba, która otrzymała ten tytuł': Z okazji 600-lecia odnowienia Akademii Krakowskiej tytuł doktora honoris causa tej uczelni otrzymali m.in. Gustaw Herling--Grudziński, Sławomir Mrozek, Jan Nowak-Jeziorański oraz Tadeusz Różewicz. DOKTORAT HONORIS CAUSA 'tytuł doktora honoris causa': Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego odrzucił w głosowaniu uchwałę o przyznanie Romanowi Polańskie-mu doktoratu honoris causa. lać. doctor honoris causa DOKTRYNA l. 'ogół założeń, twierdzeń i przekonań, cały system myślowy jakiejś szkoły filozoficznej, dyscypliny naukowej, dziedziny wiedzy itp.': Doktryna moralna stoików. Doktryna rozwoju przemysłu. 2. 'obowiązujący zespół założeń i poglądów wykorzystywany w polityce jakiejś partii lub państwa': Doktryna polityczna obozu belwederskiego. 3. pot. 'zespół wydumanych lub skostniałych idei i przekonań niemożliwych do zastosowania w życiu': Toż to czysta doktryna, skąd wziąć u nas tyle pieniędzy! DOKTRYNALNY 'związany z doktryną, oparty na doktrynie': Doktrynalna zasada. Doktrynalne postępowanie. DOKTRYNER 'człowiek ściśle trzymający się wydumanych zasad, utartych formułek, oderwany od życia, o wąskich horyzontach': Miał to być zjazd krytyków filmowych, a okazało się, że jest to zlot doktrynerów, DOKTRYNERSKI 'właściwy doktrynerowi, ciasny, skostniały w poglądach': Doktrynerskie poglądy. DOKTRYNERSTWO rząd. DOKTRYNALNOŚĆ 'bycie doktrynerem, ogół cech doktrynerskich'. Negatywnie oceniam doktrynerstwo liberałów. lać. doctrina 'nauka' DOLBY w technice 'system redukcji szumów przy zapisie magnetycznym dźwięku; także: elektroniczny, wielo-ścieżkowy system dźwięku w nagraniach stereofonicznych': Kaseta nagrana w systemie dolby. System dolby stereo jest stosowany w kinach i w domowych zestawach telewizyjnych. amer. dolby, nazwa firmowa od nazwiska inżyniera R. Dolby'ego DOLCE (czytaj: dolezę) w muzyce 'określenie wykonawcze: miękko, delikatnie, słodko' wi. dolce 'słodko' DOLCE STIL NUOVO (czytaj: dolezę stii nowo) 'nowy słodki styl - styl liryki włoskiej powstały w XIII w.' Liryka dolce stii nuovo miała przede wszystkim charakter miłosny, odznaczała się bogactwem psychologicznym treści i wytwomością formy. wl. dolce stii nuovo DOLCE VITA (czytaj: dolezę wita) 'słodkie życie - życie w luksusie i bez problemów, ale pozbawione ideałów, odznaczające się wewnętrzną pustką': Zamieszkali w willi nad brzegiem oceanu, gdzie przez następne dziesięć lat wiedli dolce vita, równie luksusowe, jak pozbawione jakiejkolwiek duchowej treści. DOLCE FAR NIENTE (czytaj: dolezę far niente) 'słodkie próżnowanie': Kapitan był dziwnym człowiekiem, któremu zupełnie obca była myśl o aktywnym wypoczynku. Jego życie między wielkimi wyprawami wypełniało dolce far niente. wl. dolce 'słodki', Dolce vita - film Federico Felliniego z 1960 r. DOLOMIT l. 'węglan wapnia i magnezu, bezbarwny, biały lub brązowawy minerał o szklistym połysku' 2. 'skała osadowa, której głównym składnikiem jest minerał o tej samej nazwie': Dolomit jest używany m.in. w budownictwie, a także do wyrobu szkła i materiałów ogniotrwałych. DOLOMITOWY 'wykonany z dolomitu - skały, zawierający dolomit - minerał': Posadzkę miała wyłożoną pięknymi, szlifowanymi płytami dolomitowymi. DOLOMITY 'część wschodnich Alp, w której dominują skały dolomitowe' od nazwiska: Deodata Dolomieu (1750-1801) francuskiego geologa, który opisał ten rodzaj skal D.O.M. zob. DEO OPTIMO MAXIMO DOMENA l. 'dziedzina, pole albo (rzadziej) teren, które przynależą do zakresu działań, wpływów lub zainteresowań jakiejś osoby, grupy ludzi, instytucji itd.' Wiele osób nadal uważa, że gotowanie jest domeną kobiet. Sztuka w tej epoce była domeną Włochów. Województwa południowe były dotąd domeną wpływów mafii z Wołomina. 2. w internecie 'nazwa identyfikująca komputer lub serwer podłączony do sieci': Domena serwera Peter Collin Publishing to pcp. co. uk (w sieci www). DOMENY 'w starożytnym Rzymie: dobra ziemskie należące do cesarza; w średniowieczu: dobra ziemskie podlegające bezpośrednio władcy oraz opłaty i świadczenia ludności na rzecz króla': fr. domaine 'majątek ziemski, posiadłość' z łac. dominium DOMESTYKACJA inaczej: UDOMOWIENIE w biologii 'proces polegający na zmianach cech zwierząt i roślin w wyniku zabiegów człowieka i kontaktu z nim': Domestykacja rozpoczęła się ponad 10 tysięcy lat p.n.e.; proces ten objął wielką liczbę gatunków zwierząt i roślin, których współczesnymi potomkami są m.in. pies, pszczoła, kura, wielbłąd; pszenica, kukurydza, jabłoń. DOMESTYKACYJNY 'związany z domestykacją, wywołujący ją, będący jej efektem': Procesy domestykacyj-ne. Czynniki domestykacyjne. Zmiany domestykacyjne. ang. domestication od łac. domesticus 'domowy' 166 DOMICYL DONKISZOT DOMICYL l. wprawie 'miejsce, w którym zarejestrowana jest jakaś firma, rzadziej: stałe miejsce zamieszkania': Ustalenie domicylu firmy jest ważne m.in. ze względów podatkowych. 2. w finansach 'ustalone umownie przez strony miejsce realizacji pewnego zobowiązania finansowego, zwłaszcza weksla' DOMICYLOWANY WEKSEL 'weksel, na którym jest podane miejsce realizacji': Za zastaw służył domicylo-wany weksel, który mógł być zrealizowany po trzech miesiącach w banku WDK w Poznaniu. ang. domicile z łac. domicilium 'mieszkanie' DOMINACJA 'wyraźna przewaga, górowanie nad kimś albo nad czymś': Dominacja "Polonii" była w tym meczu widoczna już od początku. O baroku mówiono niesłusznie, że to okres dominacji formy nad treścią. DOMINOWAĆ 'górować, wyraźnie przeważać': Cecha dominująca. Generał obalił zdominowaną przez komunistów Radę Państwa. Dyskusja nad tegorocznym budżetem zdominowała wczorajsze obrady sejmu. lać. dominatio 'panowanie' od: dominari 'władać' DOMINANTA l.ksiąźk. 'element lub cecha, wybijające się na tle całości, często: główny motyw, element stylu lub kompozycji jakiegoś dzieła sztuki': Dominantę wielkomiejskiego pejzażu stanowiły nowoczesne biurowce ze szkła i stali. Dominantę dramatu stanowił konflikt między wiernością a poczuciem obowiązku, prowadzący do tragicznego finału. 2. w statystyce 'ta wartość cechy, która w próbie występuje największą ilość razy; także: najbardziej prawdopodobna wartość zmiennej losowej' 3. w muzyce 'w tonach psalmowych: dźwięk, który się najdłużej utrzymuje i na którym recytowany jest tekst' 4. w muzyce 'w systemie modalnym: piąty dźwięk skali autentycznej (podstawowej) lub czwarty skali plaga-Inej (pochodnej)' () Dominanta górna 'piąty dźwięk skali durowej lub molowej, akord na nim zbudowany' Dominanta dolna 'czwarty dźwięk skali durowej lub molowej, akord na nim zbudowany; subdominanta' DOMINANT l. w ekologii 'gatunek roślin lub zwierząt, który znacznie przewyższa liczebnie inne gatunki w pewnym zespole roślinnym lub zwierzęcym': 2. w etologii 'osobnik, który dominuje w pewnej grupie ludzi lub zwierząt': Dominant sygnalizuje swe pierwszeństwo w grupie specjalnymi zachowaniami i wymaga, by inni jej członkowie podporządkowali mu się. DOMINANTOWY w muzyce 'związany z dominantą': Akord dominantowy. fr. dominantę, ang. dominant od łac. dominans 'panujący' DOMINIUM l. 'niepodległe państwo, wchodzące w skład (Brytyjskiej) Wspólnoty Narodów': Dominia Wspólnoty Narodów, np. Nowa Zelandia, Nigeria, Tanzania, są byłymi angielskimi koloniami. 2. 'w prawie średniowiecznym: własność podzielona, z prawem własności zwierzchniej - pana, i prawem własności podległej - wasala, chłopa' 3. 'w dawnej Polsce: wielka posiadłość ziemska króla lub magnata' od łac. dominium 'władza, panowanie' (w takim też znaczeniu w XIX-wiecznej polszczyźnie), ang. dominion DOMINUS VOBISCUM (czytaj: dominus wobiskum) 'Pan z wami - formuła wypowiadana przez księdza katolickiego do wiernych zebranych w kościele podczas liturgii, na mszy odprawianej po łacinie' lać. Dominus vobiscum, z Biblii DOMPTEUR (czytaj: dąter) inaczej: TRESER 'osoba, która przygotowuje dzikie zwierzęta do wystąpień na scenie': Publiczność z zapartym tchem przyglądała się pokazom młodego dompteura, który siadał na lwicach i wkładał im głowę do paszczy. fr. dompteur od: dompter 'oswajać, obłaskawiać' DON l. 'w Hiszpanii: tytuł grzecznościowy, łączony z imieniem, odpowiadający mniej więcej polskiemu: pan': Don Pedro. 2. 'we Włoszech: tytuł grzecznościowy, łączony z imieniem księży i członków niektórych rodzin szlacheckich': Don Marco. wl., hiszp. don, od łac. dominus 'pan' DONACJA przestarz. 'darowizna dla kogoś, zwłaszcza darowizna dla Kościoła; także: dokument stwierdzający dokonanie darowizny': Hugo Kołłątaj zdołał odzyskać dobra, które były donacjami królów i możnowładców na rzecz Akademii Krakowskiej, a potem, z biegiem wieków, zostały przywłaszczone przez różne osoby i instytucje. DONATOR przestarz. 'osoba lub instytucja, które dokonują darowizny, zwłaszcza darowizny na rzecz Kościoła' : W Kościele wmurowano odlaną z brązu tablicę ku czci donatora. DONATARIUSZ rz&storz. 'osoba lub instytucja, które otrzymują darowiznę' lać. donatio 'dar' DON JUAN zob. DONŻUAN DON KICHOTE zob. DONKISZOT DONKISZOT 'osoba walcząca o szlachetne idee, ale odznaczająca się brakiem realizmu': Uważał, że jego przyjaciel dziennikarz jest donkiszotem, który w swej chwalebnej pasji ujawniania nieprawości utracił zdolność rozróżniania spraw małych i wielkich oraz konieczną dla odniesienia sukcesu zdolność do kompromisu z pewnymi ludźmi. DONKISZOTERIA albo DONKISZOTYZM 'postępowanie typowe dla donkiszota, odznaczające się brakiem realizmu w walce o słuszną sprawę': Profesor nie zgadzał się z pełnymi niewiary uwagami kolegów, że jego walka o wysoką pozycję nauki w naszym kraju i prestiż 167 DONNA DOWN naukowca w naszym społeczeństwie to skazana na niepowodzenie donkiszoteria. Don Kichote - bohater powieści pisarza hiszpańskiego Miguela Ce-rvantesa (1547-1616), wydanych na początku XVII w.: niezamożny szlachcic, który pod wpływem lektur zostaje błędnym rycerzem, przemierzającym świat, by walczyć o sprawiedliwość, i ponoszącym kolejne bolesne klęski DONNA l. 'we Włoszech: tytuł grzecznościowy, łączony z imieniem kobiet należących do niektórych rodzin szlacheckich': Donna Anna. 2. 'żartobliwe lub ironiczne określenie eleganckiej kobiety zachowującej się w poważny lub wyniosły sposób, zwłaszcza młodej dziewczyny': Miał przyjść do nas ze swoją donną. wf. donna od łac. domina 'pani' DONZUAN 'przystojny mężczyzna, którego pasją jest uwodzenie kobiet': Dawny dyrektor, choć już nieco starszawy, był nie lada donżuanem, jego maniery i sposób postępowania do dziś z westchnieniem tęsknoty wspomina wiele pań w firmie. DONŻUANERIA albo DONŻUANIZM 'postępowanie, zachowanie typowe dla uwodziciela': Drażniła ją jego donżuaneria w stylu Jamesa Bonda, choć ogólnie uważała go za przystojnego i inteligentnego mężczyznę, który może zaimponować niejednej kobiecie. DONŻUAŃSKI 'związany z donżuanem, typowy dla donżuana': Donżuański styl życia. Donżuańskie maniery. hiszp. Don Juan, bohater hiszpańskich podań ludowych i bardzo wielu utworów literackich: szlachetny i piękny uwodziciel, który potrafi się zdobyć na wielką odwagę, gdy przychodzi mu odpowiedzieć za swe czyny DOPING l. 'zachęcanie kogoś do działania, zwłaszcza wzbudzanie w sportowcach chęci do wysiłku przez publiczność wznoszącą okrzyki, bijącą brawo, pokazującą transparenty itd.; także: środki, których używa się, by zachęcić kogoś do działania i wysiłku': Uczniom do nauki też potrzebny jest doping. Każdej drużynie łatwiej jest grać na swoim boisku, przy niesłabnącym dopingu wielotysięcznej widowni. Ogłuszający doping nie milkł przez całą pierwszą połowę meczu. 2. 'niedozwolone w sporcie podnoszenie sprawności organizmu za pomocą środków farmakologicznych; także: niedozwolone środki stosowane przez sportowców po to, by podnieść swą sprawność': Coraz więcej sportowców dyskwalifikuje się za doping. Stosować doping. DOPINGOWICZ pot. 'sportowiec stosujący doping': Specjalne testy pozwoliły wyłapać dopingowiczów. DOPINGOWAĆ 'zachęcać kogoś do działania, zwłaszcza zachęcać sportowców do większego wysiłku': Zdopingowany uwagami nauczyciela wziął się do nauki. Kibice gorąco dopingowali swój zespół. DOPINGOWY l. związany z dopingiem - zachętą do działania': Dopingowe metody włoskich kibiców. 2. 'związany z dopingiem - zażywaniem przez sportowców niedozwolonych środków farmakologicznych': Kontrola dopingowa. Afera dopingowa. ang. doping od: dope 'dawać narkotyki' DORYCKI 'związany z Dorami, jednym z trzech głównych plemion starożytnej Grecji': Żelazna broń dory-cka. Język dorycki. <) Porządek dorycki 'najprostszy, surowy styl wykształcony w starogreckiej architekturze w VII w. p.n.e., dla którego charakterystyczne były ciężkie, monumentalne budowle': W porządku doryckim kolumna była znacznie grubsza od kolumny w porządku jońskim, nie miała bazy, zaś jej kapitel składał się z poduszki i kwadratowej płyty. gr. dorikós DOSSIER (czytaj: dosje) 'zbiór dokumentów dotyczących jakiejś osoby lub sprawy, zwłaszcza obszerny zbiór dokumentów niejawnych': Opowiadano, że służby wywiadowcze mają obszerne dossier, dokumentujące współpracę senatora z komunistycznym wywiadem. Ministrowi przedłożono dossier, zawierające materiały na temat korupcji wśród wysokich urzędników państwowych. fr. dossier DOTACJA 'pieniądze przyznawane komuś (przeważnie instytucji, organizacji) na określony cel i niepodlegające zwrotowi; pomoc finansowa': Kiedyś dotacja państwowa utrzymywała głęboko deficytowe czasopisma. Dotacje do każdej jednostki mieszkaniowej w spółdzielniach wynoszą: [...]. DOTOWAĆ 'dawać pieniądze na jakiś cel, dofinansowywać, udzielać dotacji': Czy jesteśmy zmuszeni dotować polskie drobiarstwo? Dotować oświatę. Dotować książki naukowe. lać. dotatio 'wyposażenie' od dotare 'obdarzyć, wyposażyć' DOUBLE (czytaj: duble) 'pozłacany lub posrebrzany wyrób metalowy': Można tam było kupić bransoletkę z litego złota lub znacznie tańszą doubić, fr. double, dosłownie 'podwójny' DOUBLE (czytaj: dabi) cząstka o znaczeniu 'podwójny', dodawana do bardzo wielu wyrazów w języku angielskim, które obecnie często spotyka się w Polsce, zwłaszcza w odniesieniu do techniki komputerowej, np. doub-le-click, double-density ang. double DOUBLE-CLICK (czytaj: dabi klik) 'podwójne kliknięcie - naciśnięcie przycisku myszy dwa razy, szybko raz po razie' złożenie wyrazów: double, click 'klikać' DOUBLE-DENSITY (czytaj: dabi densiti) 'podwójna gęstość, wyrażenie używane zwykle jako określenie na dyskach magnetycznych: taki, na którym dzięki specjalnemu systemowi można zapisać podwójną ilość informacji' złożenie wyrazów: double, density 'gęstość' DOWN (czytaj: dałn): ZESPÓŁ DOWNA, inaczej: MON-GOLIZM./ror. DOWN (czytaj: dałn) 'wrodzona, uwa- 168 DOZA DRAMAT runkowana genetycznie choroba, dla której charakterystyczne są zmiany fizyczne oraz niedorozwój umysłowy': Do zmian fizycznych występujących u dzieci dotkniętych zespołem Downa należą m.in. mała głowa o niskiej czaszce, skośne i szeroko rozstawione oczy, półotwarte usta i wiotkie stawy kończyn. od nazwiska L.H. Downa (1828-1896), angielskiego fizjologa, który opisał tę chorobę DOZA l. 'określona ilość jakiejś substancji, zwłaszcza jakiegoś płynu lub leku': Zwiększona doza nawozu sztucznego. Mała doza syropu, antybiotyku. 2. przen. 'pewna ilość czegoś abstrakcyjnego, np. uczucia': Jego piosenki zawierały wielką dozę optymizmu, tak potrzebnego ludziom w tych trudnych czasach. DOZOWNIK 'przyrząd do wydawania określonych porcji pewnej substancji': Cukiernica z dozownikiem. Do lekarstwa został dołączony dozownik. DOZOWAĆ l. 'odmierzać jakąś substancję i podawać w określonych proporcjach': Dozować leki. Dozować nawozy. Dozować wodę. 2. 'obdarzać kogoś określoną ilością uczuć, zainteresowań itd.' Matka umiejętnie dozowała pochwały. fr. dose DOZYMETRIA 'dział fizyki zajmujący się pomiarami promieniowania jonizującego': Dozymetria opracowuje m.in. metody pomiaru skażeń promieniotwórczych oraz dawki promieniowania pochłoniętego przez człowieka. DOZYMETR inaczej: DAWKOMIERZ 'przyrząd do mierzenia dawki promieniowania jonizującego pochłoniętej przez jakiś obiekt, np. przez człowieka': Na specjalnych zajęciach zaznajamiano żołnierzy z działaniem i zastosowaniem dozymetrów chemicznych. ang. dosimeter DOŻA 'w historii: głowa państwa w republice weneckiej i republice genueńskiej': Urząd doży został zniesiony przez Napoleona I po zajęciu przez niego Włoch w końcu XVIII w. DOGARESSA 'żona doży' wi. doge, dogaressa DR skrót: DOKTOR (zob.) DRAGOMAN 'tłumacz na Bliskim Wschodzie, zatrudniony przy placówce dyplomatycznej albo będący przewodnikiem turystów': Dragoman oprowadzał turystów po zabytkach Starego Miasta w Jerozolimie i tłumaczył jego niezwykle skomplikowaną pod względem religijnym i społecznym sytuację współczesną. fr. dragoman z ar. DRAJW 'w tenisie, golfie, krykiecie itd.: uderzenie piłki pod kątem, wprawiające ją w ruch obrotowy': Drajwjest uderzeniem trudnym do odebrania, w tenisie stosuje się go wówczas, gdy piłka znajduje się na wysokości ramienia. ang. drive DRAJWER inaczej: STEROWNIK 'program komputerowy sterujący pracą urządzenia peryferyjnego': Zakupili pakiet z mnóstwem drajwerów do drukarek laserowych. ang. driver DRAKOŃSKI 'bardzo surowy, często - przesadnie surowy': Drakońskie przepisy, zarządzenia. Drakońskie metody walki z korupcją. Drakońskie kary dla uczestników protestu. od nazwiska prawodawcy greckiego Drakona, który w 621 r. p.n.e. wprowadził kodeks karny zastępujący zwyczaj prywatnej zemsty (za zabójstwo, okaleczenie itd.) karą- z reguły bardzo surową- wymierzaną przez trybunał DRAMAT l. w nauce o literaturze 'jeden z trzech rodzajów literackich, różniący się od epiki i liryki tym, że zasadniczą rolę odgrywają w nim dialogi bohaterów': Historycy dopatrują się początków dramatu w starogrec-kich obrzędach ku czci Dionizosa, w czasie których recytowano melodyjnie różne teksty rozpisane na role między prowadzącego obrzęd i chór. 2. 'utwór literacki należący do tego rodzaju; także: wystawienie tego utworu na scenie': Na egzamin musieli przeczytać wszystkie dramaty Szekspira. Oglądali w teatrze dramat Wyspiańskiego "Noc listopadowa". 3. 'dzieło literackie lub film o poważnej tematyce, przedstawiające problemy człowieka, grupy ludzi lub narodu': Obejrzeli dramat historyczny "Faraon" w reżyserii Jerzego Kawalerowicza, będący ekranizacją powieści Bolesława Prusa. 4. 'nieszczęście lub trudne przeżycie, które spotyka jakąś osobę lub grupę osób': Utrata córki była dla niego wielkim dramatem. Dramat tego narodu rozpoczął się od momentu utraty niepodległości. 5. 'coś, co budzi w nas głębokie refleksje, zwłaszcza jakieś zjawisko, historia, przemiana': Dramat przyrody. Dramat życia. DRAMATYCZNY l. 'związany z dramatem: rodzajem literackim, utworami należącymi do niego lub ich wystawieniem na scenie': Literatura dramatyczna. Utwór dramatyczny. Artysta dramatyczny. 2. 'nieszczęśliwy, wstrząsający, pełen ciężkich przeżyć': Dramatyczne przeżycia podczas okupacji. Dramatyczny widok. DRAMATYZM l. 'wykazywanie cech właściwych dramatowi literackiemu': Krytycy podkreślali dramatyzm powieści, w której akcję posuwały do przodu głównie dialogi bohaterów zamkniętych na niewielkiej przestrzeni schronu przeciwatomowego. 2. 'bycie dramatycznym - nieszczęśliwym, wstrząsającym, pełnym napięcia wynikającego z ogromnego zagrożenia': Dramatyzm losu więźniów. W tej, pełnej dramatyzmu, sytuacji przypomniał sobie, że istnieje jeszcze jedno wyjście z zalewanego wodą kanału. DRAMATYZACJA l. 'nadanie czemuś formy dramatu literackiego': Pisarz dokonał dramatyzacji swego opowiadania, co pozwoliło na wystawienie go na scenie. 2. 'nadanie czemuś cech nieszczęścia, cech bardziej 169 DRAMATURGIA DRESIARZ wstrząsających, niż to coś w istocie ma': Dramatyzacja swych przeżyć. DRAMATYZOWAĆ l. 'nadawać czemuś formę dramatu literackiego': Dramatyzować powieść, reportaż. 2. 'nadawać czemuś cechy nieszczęścia, cechy bardziej wstrząsające, niż to coś w istocie ma': Udramatyzował historię swej miłości. DRAMATIS PERSONAE (czytaj: dramatis personę) 'osoby dramatu - literackiego lub jakiejś historii życiowej': Dramatis personae to skrzywdzony przez wymiar sprawiedliwości celnik oraz pani prokurator razem ze swym kochankiem - gangsterem. gr. drama, pierwotnie 'działanie, czynność', łac. dramatis personae DRAMATURGIA l. 'twórczość dramatyczna': Dramaturgia współczesna. Dramaturgia romantyczna. 2. 'teoretyczna wiedza o zasadach konstrukcyjnych dramatu': Wykładać dramaturgię. 3. 'cecha jakichś zdarzeń, które układają się w pełny napięcia szereg': Dramaturgia wydarzeń. Mecz miał niezwykłą dramaturgię. DRAMATURG 'pisarz, twórca dramatów': Za najwybitniejszego dramaturga Młodej Polski uważany jest Stanisław Wyspiański. DRAMATURGICZNY l. 'związany z twórczością dramatyczną' : Talent dramaturgiczny. Pierwsze próby dramaturgiczne. 2. 'związany z teoretyczną wiedzą na temat konstrukcji dramatu': Zasady dramaturgiczne. Kanony dramaturgiczne. fr. dramaturgie od gr. drama DRANG NACH OSTEN 'parcie na wschód - sformułowanie wyrażające niemiecką ideę ekspansji na ziemie zamieszkane przez Słowian i Bałtów, zwłaszcza od X do XV w.': Złamanie przez Polskę potęgi Zakonu Krzyżackiego było pierwszym przykładem powstrzymania niemieckiego "Drang nach Osten". W ideologii nazistowskiej centralne miejsce zajmowały hasła "przestrzeni życiowej" dla Niemców, którą zamierzano zdobyć głównie metodą "Drang nach Osten". niem. Drang nach Osten, sformułowanie używane w Niemczech w XIX i XX w. zwykle w odniesieniu do dawnej historii, w krajach słowiańskich - także w odniesieniu do historii najnowszej DRAPERIA 'tkanina zebrana w ozdobne fałdy, używana w celach dekoracyjnych, jako zasłona, obicie, dawniej także - szata': Ozdobą pokoju były wspaniałe draperie wokół okien. DRAPOWAĆ 'układać tkaninę w fałdy': Drapować tkaninę. Drapowana suknia. fr. draperie od drap 'sukno' DRASTYCZNY l. 'bardzo gwałtowny, ostry, silny': Drastyczny wzrost cen. Drastyczne ograniczanie budżetu dla kultury. 2. 'dosadny, jaskrawy, nieprzyzwoity, w złym guście, niesmaczny': Opowiadała drastyczne dowcipy i nawet się przy tym nie zarumieniła. Drastyczne sceny w filmie. gr. drastikós 'energiczny, skuteczny' DRAŻETKA l. 'lek, tabletka powlekana stwardniałą substancją ułatwiającą przełykanie i chroniącą przed oddziaływaniem czynników zewnętrznych': W buteleczce miał jeszcze 10 drażetek z witaminą B. 2. 'cukierek w kształcie małego krążka, w którym pod twardą skorupką kryje się nadzienie': Zajadał kakaowe drażetki. DRAŻE 'to samo, co drażetki' fr. dragee 'cukierek' DRELICH l. 'gęsto tkana, gruba i mocna tkanina lniana lub bawełniana': Z drelichu szyje się m.in. różnego rodzaju pokrowce i ubrania robocze. 2. 'ubranie robocze uszyte z tej tkaniny': Robotnicy naciągali drelichy. DRELICHOWY 'wykonany z drelichu': Drelichowy pokrowiec. Drelichowe spodnie. niem. Drillich z łac. trilix 'trójnitkowy' DREN inaczej: SĄCZEK l. w agrotechnice i budownictwie 'przewód złożony z rur, odprowadzający wodę z terenów podmokłych lub przewód służący do osuszania budynków, ulic, odprowadzania wód przemysłowych itd.': Obecnie dreny wykonywane są najczęściej z rur kamionkowych, ceramicznych oraz z tworzyw sztucznych. 2. w medycynie 'rurka umieszczana jednym końcem w ranie, służąca do odprowadzania ropy i płynów ustrojowych': Dentysta założył mu w opuchniętym dziąśle dwa malutkie dreny. DRENAŻ l. w agrotechnice i budownictwie 'sieć drenów ułożonych w ziemi, by odprowadzić z niej nadmiar wody': Rozrysować plan drenażu. 2. w agrotechnice i budownictwie 'odprowadzanie nadmiaru wody za pomocą drenów': Drenaż łąk i pól. 3. w medycynie 'odciąganie z ran i jam ciała ropy i płynów ustrojowych przez dreny': Drenaż rany. 4. przen. 'powodowanie, że ludzie mają mniej pieniędzy lub że na rynku jest mniej pieniędzy, "osuszanie z pieniędzy'": Sieć wielkich sklepów przystąpiła do drenażu kieszeni klientów. Celem tych posunięć fiskalnych jest drenaż rynku i zmniejszenie siły nabywczej ludności. DRENOWAĆ l. w agrotechnice i budownictwie 'odprowadzać nadmiar wody za pomocą drenów': Drenować pola. Drenować grunty. 2. w medycynie 'odciągać ropę i płyny ustrojowe z ran i jam ciała przez dreny': Drenować ranę. 3. przen. 'powodować, że ludzie mają mniej pieniędzy lub że jest ich mniej na rynku': Drenować kieszenie, portfele. Drenować rynek. ang. drain 'przewód, kanał' DRESIARZ 'młodociany przestępca, zwykle ubrany w dres, wymuszający pieniądze, dokonujący kradzieży, eksponujący swoją siłę fizyczną, agresywny i używający przemocy do rozwiązywania wszelkich konfliktów': Grupy dresiarzy opanowały ulice przedmieść kilku większych miast województwa. 170 DRESSING DUALIS DRESIARSTWO 'sposób zachowania się i postępowania dresiarzy: eksponowanie i używanie siły fizycznej do rozwiązywania konfliktów, dokonywanie przestępstw kradzieży, rozbojów itp.' od rzeczownika: dres DRESSING 'rodzaj sosu, zazwyczaj w tubie, służący do ozdabiania kanapek, sałatek itp.': Na rynku sąjuż dres-singi z obniżoną zawartością tłuszczu. ang. dressing DREZYNA 'niewielki czterokołowy pojazd szynowy, napędzany ręcznie lub silnikiem': Drezyny służą zwykle do przewozu osób, narzędzi i towarów na małe odległości, np. w sytuacjach awaryjnych. niem. Draisine od nazwiska wynalazcy: Freiherr Drais von Sauer-bronn(1785-1851) DRINK 'porcja alkoholu zmieszanego z sokiem, podawana z różnymi dodatkami: cytryną, lodem itd.' Wieczorem polscy i niemieccy oficerowie razem poszli do klubu na drinka. DRINK-BAR 'bar, w którym podaje się głównie drinki': Siedział w drink-barze i słuchał sączącej się leniwie muzyki. DRINK-OWAĆ pot. 'popijać alkohol niewielkimi porcjami przez dłuższy czas': Zastał ich mocno pijanych, drinkowali już od trzeciej po południu. ang. drink DROGERIA 'sklep z kosmetykami, środkami czystości, lekami sprzedawanymi bez recepty i środkami opatrunkowymi, niektórymi artykułami chemicznymi itp.': Kupiła w drogerii szminkę, mydło, dezodorant i bandaż. DROGERYJNY 'związany z drogerią': Artykuły droge-ryjne. Stoisko drogeryjne. fr. droguerie, dawniej 'skład apteczny' (zazwyczaj z bardzo szerokim asortymentem towarów) DRUIDYZM 'religia starożytnych Celtów, mieszkańców m.in. Wysp Brytyjskich i Galii': Druidyzm był religią politeistyczną, wiązał się m.in. z kultem przyrody i wiarą w wędrówkę dusz. DRUID 'kapłan, mag i wróżbita w starożytnej religii Celtów': Druidzi składali krwawe ofiary z ludzi. DRUIDYCZNY 'związany z druidyzmem': Cezar Klaudiusz zakazał kultu druidycznego w Galii. lać. druidae z celt. draoidh 'mag' DRYBLING 'w piłce nożnej lub hokeju: nagła zmiana kierunku poruszania się przez zawodnika prowadzącego piłkę albo krążek dla zmylenia przeciwnika i wyminięcia go': Znakomite dryblingi kapitana brazylijskiej drużyny były kwitowane głośnym: Ole! publiczności. DRYBLER 'zawodnik, który umiejętnie wykonuje dryblingi': Piłkarze argentyńscy byli niewątpliwie lepszymi dryblerami niż Niemcy, jednak wyraźnie ustępowali zawodnikom znad Renu w umiejętności precyzyjnej gry zespołowej. DRYBLOWAĆ 'w piłce nożnej lub hokeju: wymijać przeciwników, wykonując dryblingi': Znakomicie dryb-Iował między obrońcami drużyny przeciwnika. ang. dribbiing DRYF l. 'swobodny ruch kry lodowej, unoszonej przez prądy wodne i wiatr po powierzchni morza; także swobodny ruch innych przedmiotów unoszonych przez wodę': Badacze obserwowali odrywanie się kier od góry lodowej i ich dryf po powierzchni oceanu. 2. 'spychanie statku z kursu przez wiatr i prądy morskie': Mierzył siłę wiatru i próbował obliczyć dryf statku. 3. 'prąd morski wywołany przez stały wiatr' 4 w geologii 'zmiany położenia kontynentów, wywołane przez przesunięcia olbrzymich płyt, tworzących powłokę Ziemi' 5. w genetyce 'zmiany genetyczne wynikające tylko z przypadku, a nie z mutacji czy doboru naturalnego' DRYFOWAĆ l. 'o statku: zbaczać z kursu pod wpływem prądów morskich i wiatru': Kapitan zauważył, że statek nieznacznie dryfuje na północ. 2. 'o krze, statku lub jakichś przedmiotach: być unoszonym przez wiatr i prądy wodne': Zobaczyli z daleka uszkodzony, dryfujący statek. S.przen. 'o państwie, rządzie, partii politycznej, firmie itd.: nie kierować swym losem, być "unoszonym" przez zdarzenia': Dziennikarze zarzucali premierowi, że stracił kontrolę nad zdarzeniami, a koalicja rządowa dryfuje od jednego do drugiego kryzysu. DRYFKOTWA 'specjalna pływająca kotwica, pozwalająca na utrzymanie statku rufą albo dziobem do wiatru': Dryfkotwajest używana na niewielkich statkach w czasie sztormu. ang. drift z hol. DRYL 'bardzo ostra dyscyplina, zazwyczaj połączona z uczeniem jakichś czynności przez bezmyślne powtarzanie ich tysiące razy': W wojsku pruskim dryl był podstawową metodą szkolenia rekrutów. Nowy dyrektor postanowił zaprowadzić w szkole wojskowy dryl: zbiórki, meldunki, musztrę. niem. Drill od: drillen 'kręcić w kółko, wiercić' DUALIS w językoznawstwie 'liczba podwójna: występująca w niektórych językach liczba, mająca inne niż liczba mnoga końcówki odmiany, sygnalizujące, że przedmioty, o których mowa, są dwa, czynności dotyczą dwóch osób itd.': Formy dualu występowały w dawnych językach słowiańskich, ich pozostałością w języku polskim są np. formy: oczy i uszy (zwykła liczba mnoga to: oka i ucha) oraz forma słowie w znanym przysłowiu: mądrej głowie dość dwie słowie. DUALNY w językoznawstwie 'związany z liczbą podwójną': Dualne formy rzeczowników. Dualne formy czasowników. lać. dualis 'podwójny' 171 DUALIZM DUO DUALIZM l. książk. 'dwoistość: występowanie w czymś dwu wyraźnie odrębnych części czy aspektów albo współwystępowanie dwóch przeciwstawnych elementów, zjawisk czy pojęć': Dualizm dzieła sztuki, dualizm natury ludzkiej. Dualizm duszy i ciała, dualizm rozumu i serca. 2. w filozofii 'pogląd, że w rzeczywistości istnieją dwa odrębne pierwiastki: duch i materia': Dualizm jest z jednej strony przeciwieństwem monizmu, zaś z drugiej - pluralizmu. Platoński dualizm, dzielący byt na dwa światy: świat idei i świat rzeczy, został [przez Arystotelesa] usunięty [...]. (Tatarkiewicz) DUALISTA 'zwolennik dualizmu filozoficznego': Znanymi dualistami byli m.in. tacy filozofowie, jak Platon, św. Tomasz z Akwinu i Kartezjusz. DUALISTYCZNY l. książk. 'dwoisty': Dualistyczna natura człowieka. Dualistyczne tendencje. 2. 'związany z dualizmem filozoficznym': Dualistyczne koncepcje. Dualistyczna filozofia. fr. dualisme od łac. dualis 'podwójny' DUBBING (czytaj: dabing) 'zastąpienie w filmie dialogów w jednym języku dialogami w innym; także: nowe dialogi zagrane przez aktorów, które są podkładane w miejsce pierwotnych dialogów w filmie': Kolegów z Niemiec bardzo dziwiło, że w wielu zagranicznych filmach wyświetlanych w Polsce dialogi czyta lektor, opowiadali, że w Niemczech wszystkie filmy mają dubbing lub napisy u dołu ekranu. Był to film z doskonałym dubbingiem. DUBBINGOWAĆ (czytaj: dabingować) 'dokonywać dubbingu': Ten film dubbingowano w specjalnym studiu w Łodzi. DUBBINGOWY (czytaj: dabingowy) 'związany z dubbingiem': Studio dubbingowe. Rola dubbingowa. ang. dubbing od czasownika: dub 'dubbingować', utworzonego w XX w. od słowa: double 'podwójny' DUBIA 'wątpliwe miejsca w tekście, wątpliwe wyrazy, formy gramatyczne itd.': Wiele miejsc w Norwidowskich notatkach oznaczono jako dubia, ich odczytanie było tylko hipotetyczne, wątpliwości wydawcy budziło też to, czy są to teksty samego pisarza, czy przepisane skądś fragmenty. lać. dubia, liczba mnoga od: dubius 'wątpliwy' DUBLER 'osoba zastępująca właściwego wykonawcę roli podczas kręcenia pewnych ujęć; rzadziej: aktor grający na przemian z innym aktorem': Daniel Olbrychski uważany był zawsze za niezwykle wysportowanego aktora, niepotrzebującego dublera nawet podczas nakręcania najbardziej karkołomnych scen walk na koniach, niebezpiecznych upadków i skoków. Słynna aktorka chciała, by w scenie striptizu zastąpiła ją dublerka. fr. doubleur DUBLET l. 'drugi, identyczny egzemplarz czegoś': Przejrzał swoją bibliotekę i stwierdził, że ma dublety kilku powieści Sienkiewicza i Prusa. 2. 'kamień jubilerski zlepiony z dwóch części, z których górna jest prawdziwym kamieniem szlachetnym, a dolna np. kryształem' 3. 'dwa celne strzały do dwóch sztuk zwierzyny oddane w krótkim odstępie czasu' fr. doublet z łac. duplus 'podwójny' DUBLOWAĆ l. 'podwajać coś': Dublować stawkę w pokera. 2. 'powtarzać coś': Niepotrzebnie dublować wykonaną przez kogoś pracę. 3. 'podczas wyścigu: wyprzedzać kogoś o całe okrążenie': W biegu na 10 kilometrów zawodnik francuski zdublował polskiego lekkoatletę. fr. doubler od łac. duplare 'podwajać' DUCE (czytaj: ducze) 'wódz - tytuł używany przez Benito Mussoliniego, przywódcę faszystowskich Włoch; także: sam Mussolini': Mussolini przyjął tytuł duce w grudniu 1925 r. Duce prowadził zaborczą politykę, zaatakował m.in. Etiopię, Albanię i Grecję, z jego rozkazu oddziały włoskie uczestniczyły też w wielu kampaniach wojennych prowadzonych przez Hitlera. wl. duce z łac. dux 'wódz' DUET l. 'kompozycja muzyczna na dwa instrumenty lub dwa głosy; także: dwuosobowy zespół grający lub śpiewający jakąś kompozycję': Skomponował duet na skrzypce i fortepian. Wystąpiła w duecie z rosyjską śpiewaczką. 2. 'dwuosobowy zespół tancerzy, łyżwiarzy, rzadziej też: aktorów, sportowców itp.': Najlepiej na lodzie prezentował się duet amerykański. wl. duetto z łac. duo 'dwa' DUM-DUM (czytaj: dumdum albo damdam) 'pocisk karabinowy lub rewolwerowy ze ściętym lub wydrążonym szpicem, często wykonanym z miękkiego ołowiu, który przy trafieniu odkształca się i wiruje, wyrywając ogromną ranę w ciele': Stosowanie na wojnie pocisków dum-dum jest zakazane przez konwencje międzynarodowe, obecnie używane są one niekiedy przez myśliwych, przeciwko czemu gorąco protestują miłośnicy zwierząt. od nazwy miasta Dum Dum koło Kalkuty w Indiach, gdzie w końcu XIX w. zaczęto wytwarzać takie pociski DUMPING (czytaj: damping) w ekonomii 'podkupywanie zagranicznych rynków przez sprzedawanie towarów po cenach niższych, niż ustalają inni, czasem nawet niższych niż koszty produkcji': Polaków oskarżono o dumping na rynku francuskim i zakazano im sprzedaży czarnych porzeczek. DUMPINGOWY (czytaj: dampingowy) w ekonomii 'oparty na dumpingu': Ceny dumpingowe. Sprzedaż dumpingowa. ang. dumping DUO 'to samo, co duet, zwłaszcza w muzyce' łac. duo 'dwa' 172 DUOPOL DYDAKTYKA DUOPOL w ekonomii 'sytuacja, gdy rynek jakichś towarów lub usług jest zdominowany przez dwie wielkie firmy o podobnej sile': Dziennikarz uważał, że korzystniejsze dla bezpieczeństwa energetycznego kraju byłoby utworzenie silnej spółki sprowadzającej znaczącą część zużywanego w Polsce gazu z Zachodu lub Północy i wiążąca się z tym zamiana monopolu firmy importującej gaz ze Wschodu na duopol. ang. duopoły, utworzone od łac. duo 'dwa' na wzór: monopol, oli-gopol DUPLIKAT l. inaczej: WTÓRNIK 'drugi, taki sam dokument': Gdy zgubiła indeks, w dziekanacie wydano jej duplikat. 2. przen. 'kopia czegoś, rzadziej: kogoś - przedmiot taki sam jak pierwowzór, rzadziej: osoba fizycznie albo psychicznie bliźniaczo podobna do innej': Duplikat obrazu wielkiego artysty. W "Osiem i pół" Ma-stroianni już otwarcie wystąpił jako duplikat samego Felliniego. lać. duplicatum 'podwójne, podwojone' I DUR l. 'to samo, co tyfus' 2. przestarz. 'zamroczenie, zwłaszcza wywołane wysoką gorączką': [...] obawiał się nawet, czy i po powtórnym obudzeniu nie chwyci Juranda dur i nie odejmie mu na długo przytomności. (Sienkiewicz) słowiańskie, od tego samego rdzenia pochodzi np. słowo durny - także przecież oznaczające niepełną sprawność umysłową; nazwa choroby przez skojarzenie z majakami i wysoką gorączką, towarzyszącymi tyfusowi II DUR w muzyce 'jeden z dwu trybów, według których porządkuje się materiał dźwiękowy występujący w gamach, tonacjach, trój dźwiękach itp., oparty na tercji wielkiej między pierwszym i trzecim stopniem gamy': Polonez As-dur. () Gama C-dur: 'gama oparta na tercji wielkiej i rozpoczynana od dźwięku c' DUROWY 'taki, który jest uporządkowany zgodnie z trybem dur, oparty na tercji wielkiej': System durowy przeciwstawia się systemowi molowemu. Gama, tonacja durowa. lać. durus 'twardy' DURALUMINIUM 'lekki i bardzo mocny stop aluminium z miedzią, z dodatkiem niewielkich ilości manganu, magnezu i krzemu': Wyroby z duraluminium są stosowane w przemyśle lotniczym i samochodowym. złożenie: łac. durus 'twardy' i słowa: aluminium, w wielu językach DUROPLAST 'plastyczne tworzywo sztuczne, które pod wpływem chemicznym, termicznym albo jednym i drugim zastyga w twardą masę i proces ten jest już nieodwracalny' : Duroplasty są bardzo często wykorzystywane we współczesnym przemyśle i gospodarstwie domowym, są np. głównym składnikiem wielu klejów, służących zarazem do wypełniania powierzchni, które po zastygnięciu tworzą masę twardszą od betonu i specjalnych pianek używanych w budownictwie do uszczelniania. złożenie: łac. durus 'twardy' i cząstki -piast DUUMWIRAT l. 'w starożytnym Rzymie: dwaj wspólnie rządzący władcy': Po zabójstwie Cezara Rzymem przez pewien czas rządził triumwirat: Oktawian, Marek Antoniusz i Marek Lepidus, a po śmierci tego ostatniego, krótko, duumwirat. 2. przen. 'dwie osoby wspólnie rządzące, wspólnie sprawujące jakiś urząd itd.' Duumwirat: burmistrz i prokurator trząsł całym miastem. DUUMWIR 'w starożytnym Rzymie: jeden z pary współrządzących władców lub jeden z pary urzędników, sprawujących wspólnie pewną funkcję' lać. duunwiratus DVD (czytaj: diwidi) 'płyta kompaktowa z nagraniem jakichś obrazów, najczęściej filmu zarejestrowanego techniką cyfrową': Kupił najnowszy film tej wytwórni na dvd, znacznie droższy wprawdzie niż film na kasecie, ale zapewniający niepowtarzalnąjakość odbioru. ang. skrót wyrażenia: d(igital) v(ideo) d(isc) 'cyfrowy dysk wideo' DWT 'nośność statku wyrażona w tzw. tonach martwej wagi - masa wszystkiego, co można na statek załadować, nie przekraczając linii zanurzenia': Podając dane statku handlowego, na ogół określa się jego wyporność, która jest równa masie statku pustego i DWT. DWT wielkich tankowców sięga pół miliona ton. ang. DWT skrót: d(ead)w(eight) t(onage) 'tonaż martwej wagi' Dy - symbol pierwiastka chemicznego: dysproz (zob.) DYCHOTOMIA książk. 'dwudzielność: podział pewnej klasy na dwie, zwykle przeciwstawne, grupy elementów lub zestawianie par przeciwstawnych pojęć; także: para przeciwstawnych pojęć lub dwie części pewnej klasy przedmiotów': Twórca strukturalizmu, Ferdynand de Saussure, wiele problemów językoznawczych rozpatrywał w ramach dychotomii: synchronia - diachronia, system - tekst, porządek paradygmatyczny - porządek syntagmatyczny. DYCHOTOMICZNY książk. 'dwudzielny': Przykładem podziału dychotomicznego może być podział głosek polskich na samogłoski i spółgłoski lub podział liczb naturalnych na parzyste i nieparzyste. gr. dichotomia 'podział na dwa, dwudzielność' DYDAKTYKA 'dział pedagogiki, zajmujący się metodami nauczania i uczenia się': Studenci polonistyki poznawali zasady dydaktyki języka polskiego i literatury polskiej, a następnie odbywali praktyki nauczycielskie w szkołach. DYDAKTYK 'specjalista w zakresie dydaktyki: także: osoba, która umie szybko i skutecznie przekazywać wiedzę': Nasz nauczyciel jest doskonałym dydaktykiem. DYDAKTYCZNY 'związany z dydaktyką, zgodny z jej zasadami lub wynikający z nich': Zasady dydaktyczne mówią, że sposób uczenia należy dostosować do zdol- 173 DYFERENCJACJA DYKTAFON ności konkretnego ucznia i że uczeń powinien być aktywny. DYDAKTYZM 'natrętne pouczanie, ciągłe moralizowa-nie': Jawny dydaktyzm jest wadą wielu powieści XIX w. niem. Didaktik, didaktisch z gr. didaktikós 'pouczający' DYFERENCJACJA w wielu naukach 'różnicowanie się jakiejś pierwotnie jednolitej całości lub elementów pierwotnie jednolitego zbioru': W języku dyferencja-cja pierwotnie identycznych znaczeń słów wynika z prawa ekonomii, powoduje ona, że np. przymiotniki polny i polowy, które w przeszłości miały te same znaczenia, dziś są już wyraźnie zróżnicowanego/owy odnosi się do tego, co związane z wojskiem i rolnictwem - kuchnia polowa, łóżko polowe, prace polowe - zaś polny odnosi się do świata natury i związanych z polem przedmiotów - myszka polna, kwiat polny, kamień polny. DYFERENCJALNY w wielu naukach 'związany z dy-ferencjacją, najczęściej: zróżnicowany lub powodujący zróżnicowanie': Dyferencjalne końcówki w odmianie rzeczowników. Dyferencjalne czynniki w socjologii. DYFERENCJAŁ inaczej: MECHANIZM RÓŻNICOWY w technice 'mechanizm składający się z kół zębatych, umieszczony w podwoziu samochodu, który umożliwia poruszanie się kół napędowych z różną prędkością na zakrętach' fr. differenciation od łac. differentia 'różnica' DYFRAKCJA w fizyce 'ugięcie fali - zmiana kierunku jej rozchodzenia przy przechodzeniu przez wąskie otwory i na krawędziach napotykanych po drodze przeszkód': Dyfrakcja jest zjawiskiem występującym przy rozchodzeniu się wszystkich rodzajów fal, powoduje ona m.in. przenikanie dźwięków i światła za przeszkodę i przez wąskie otwory. fr. diffraction od łac. diffractus 'przełamany, rozłamany' DYFTERYT inaczej: BŁONICA 'ostra choroba zakaźna, objawiająca się gorączką, zapaleniem błon śluzowych gardła i nosa oraz trudnościami z oddychaniem': Dyfteryt najczęściej występuje u dzieci między trzecim a szóstym rokiem życia. Dyfteryt to choroba, przy której -zgodnie z polską nazwą - występują błony w miejscu rozwijania się bakterii w nosie i gardle, co powoduje znaczne trudności w oddychaniu. fr. diphtćrie od gr. diphtera 'błona, skóra' DYFUZJA l. w fizyce 'samorzutne przenikanie cząsteczek jednej substancji do drugiej, wywołane ich bezładnym ruchem cieplnym, prowadzące do wyrównywania się stężeń' 2. w agrotechnice 'wydobywanie się z buraków cukrowych, zalanych wodą, soku zawierającego cukier': 3. w socjologii 'przenikanie elementów jednej kultury do innej': Różnice między mentalnością mieszkańców Warszawy, Krakowa i Poznania są w dużej części efektem dyfuzji kulturowej, której te trzy miasta i związane z nimi części Polski poddane były przez ponad 120 lat pod rosyjskim, austriackim i pruskim panowaniem. DYFUZOR 'aparat agrotechniczny, w którym robi się wyciągi na drodze dyfuzji': W dyfuzorze cukrownianym buraki są przepłukiwane gorącą wodą. DYFUZYJNY 'związany z dyfuzją, otrzymywany w drodze dyfuzji': Procesy dyfuzyjne. Sok dyfuzyjny. od łac. diffusio 'rozlanie' DYGITALNY 'cyfrowy, oparty na technice cyfrowej': Telefony dygitalne. UWAGA: Poprawniejsze jest używanie przymiotnika cyfrowy. DYGITALIZER 'urządzenie przetwarzające sygnał analogowy na sygnał cyfrowy': Dygitalizer obrazu, pamięć RAM i inne opisane dalej układy znajdują się w komputerze PC. ang. digital 'cyfrowy' i digitalizer DYGNITARZ 'osoba zajmująca wysokie stanowisko urzędowe': Dygnitarz państwowy. Dygnitarz wojewódzki. Dygnitarz partyjny. DYGNITARSKI 'związany z dygnitarzem, typowy dla dygnitarza - słowo używane często z odcieniem niechęci': Mieszkańcy widzieli, jak wycięto kawał tak rzadkiego w tych stronach lasu jodłowego pod dygnitarskie osiedle. Dawnym kolegom niezbyt podobało się jego dygnitarskie zachowanie. lać. śr. dignitarius od łac. dignitas 'godność' DYGRESJA 'odejście od głównego tematu wypowiedzi i wtrącenie uwag dotyczących spraw z nim związanych luźno lub niezwiązanych z nim wcale; także: wzmianka na inny temat wtrącona w jakąś dłuższą wypowiedź': W czasie wykładu robił dygresje. Po dygresji dotyczącej sytuacji współczesnej historyk wrócił do zasadniczego tematu. DYGRESYJNY 'mający charakter dygresji': Dygresyjna wzmianka. () Poemat dygresyjny - w nauce o literaturze 'poemat, w którym występują długie dygresje, stanowiące ważną, a nawet zasadniczą część utworu': Do najbardziej znanych w literaturze polskiej poematów dygresyjnych należą: "Beniowski" Juliusza Słowackiego i "Kwiaty polskie" Juliana Tuwima. tac. digressio 'odstąpienie, odejście' DYKCJA 'sposób wymawiania słów, zwłaszcza sposób oceniany pod kątem poprawności i wyraźności': Słuchacze skarżyli się na niedbałą dykcję spikerów wielu nowych rozgłośni radiowych, którzy "połykają" końcówki i często mówią zbyt szybko. lać. dictio 'wysłowienie, mówienie' DYKTAFON 'rodzaj prostego magnetofonu, przeznaczonego do zapisywania tekstów mówionych, a następnie odtwarzania ich i przepisywania': Sekretarka robiła pro- 174 DYKTAT DYNAMICZNY tokół zebrania, przepisując z dyktafonu przebieg dyskusji i treść uchwał. ang. dictaphone od: dictate 'dyktować' i gr. phóne 'głos' DYKTAT 'narzucanie przez jakąś osobę lub jakieś państwo swej woli innym osobom lub państwom': W propagandzie hitlerowskiej "Traktat wersalski" z 1919 r. nazywano "dyktatem wersalskim", który był jedynie formą wymuszenia na Niemcach niekorzystnych zmian granic i ograniczenia ich wolności wewnętrznej. niem. Diktat DYKTATURA l. 'niedemokratyczne rządy jednostki lub grupy osób w państwie, oparte na nieograniczonej władzy i wymuszaniu posłuszeństwa': Sierpniowy pucz zapoczątkował kilkuletni okres dyktatury generałów w tym południowoamerykańskim państewku. 2. 'w starożytnym Rzymie, a także w Polsce w XIX w.: urząd dyktatora' DYKTATOR l. 'osoba, która sprawuje w jakimś państwie nieograniczoną władzę, opartą na wymuszaniu posłuszeństwa': Sąd brytyjski zadecydował o uwolnieniu z aresztu domowego generała Pinocheta, byłego dyktatora Chile, oskarżonego o naruszanie praw człowieka. 2. 'w starożytnym Rzymie, a także w Polsce w XIX w.: osoba obdarzona nieograniczoną władzą cywilną i wojskową': W Rzymie początkowo dyktatora powoływano w chwilach najwyższego zagrożenia państwa na ustalony okres, później przyznanie sobie tego urzędu wymuszały osoby, których dominacja polityczna była już bardzo silna (np. Juliusz Cezar), zaś formalna dyktatura dawała im legitymację dla różnych, często niedemokratycznych posunięć. 17 października 1863 r. Romuald Traugutt został mianowany dyktatorem powstania. 3. 'osoba mająca w jakiejś dziedzinie, zwłaszcza modzie, sztuce, literaturze tak wielkie znaczenie, że jej zdanie, rozwiązania, pomysły są z konieczności przyjmowane przez innych, a w każdym razie nie pozwalają im na obojętność': Słynny dyktator mody zaprezentował w Paryżu swą najnowszą kolekcję. DYKTATORSKI l. 'najczęściej o władzy dyktatora i dyktaturze: nieograniczony, oparty na wymuszaniu posłuszeństwa, związany z łamaniem praw obywatelskich i demokracji': Dyktatorska władza. Dyktatorskie rządy. Dyktatorskie zapędy. 2. 'związany z dyktatorem w starożytnym Rzymie lub dawnej Polsce': Urząd dyktatorski. lać. dictatura DYKTERYJKA 'krótkie, zabawne opowiadanie o jakiejś osobie, zdarzeniu itd.': Na spotkaniu autorskim czytał fragmenty swej prozy i opowiadał dykteryjki o sławnych ludziach. od łac. dicterium (liczba mnoga: dicteria) 'żart' DYLEMAT książk. 'kłopotliwa sytuacja, która wymaga wyboru między dwiema możliwościami; konieczność zdecydowania się na jedną z dwóch możliwości': Od jakiegoś czasu przeżywała dylemat: powiedzieć prawdę i stracić narzeczonego czy też zataić swą przeszłość i mieć moralnego kaca. UWAGA: wyraz używany niepoprawnie w znaczeniu 'problem, sprawa do rozwiązania', np. "Nierozwiązywalny dylemat: mieszkania zakładowe", (poprawnie: nierozwiązywalny problem mieszkań zakładowych) gr. diiemma 'alternatywa' DYLETANT 'osoba, która zajmuje się jakąś dziedziną, zwłaszcza z zakresu sztuki lub nauki, bez przygotowania fachowego i najczęściej robi to źle': Uwielbiał zajmować się techniką i majsterkować, ale czuł się zawsze tylko dyletantem i przy każdym poważniejszym problemie dzwonił do przyjaciela, mającego solidną, inżynierską wiedzę. DYLETANTYZM albo DYLETANCTWO 'zajmowanie się czymś bez przygotowania fachowego i najczęściej robienie tego źle': Krytyka oskarżała ich o dyletanctwo, twierdzono, że są grupą amatorów, którym daleko do poziomu prezentowanego przez profesjonalny teatr. DYLETANCKI 'taki jak u dyletanta, niefachowy, powierzchowny': Dyletanckie podejście do problemu. wt, diiettante 'zajmujący się czymś dla zabawy' DYMISJA 'odwołanie kogoś z zajmowanego stanowiska, z pełnionej funkcji; także: 'ustąpienie ze stanowiska': Premier udzielił dymisji ministrowi finansów. Albo wojewoda poda się do dymisji sam, albo trzeba go będzie do dymisji zmusić. ZDYMISJONOWAĆ 'udzielić komuś dymisji': We wtorek został zdymisjonowany prezes Banku Centralnego. łac. dimissio 'odprawienie, wysłanie' DYMORFIZM w biologii 'dwupostaciowość - występowanie wśród osobników należących do jednej grupy pewnego gatunku - dwóch wyraźnie różniących się typów, najczęściej wyraźna różnica między samicami i samcami': U niektórych ras psów, np. u owczarka niemieckiego, występuje silny dymorfizm płciowy: samica wyraźnie różni się od samca, zwłaszcza pod względem siły i wielkości. ang. dimorphism od gr. dimorphos 'dwupostaciowy, dwukształtny' DYNAMICZNY l. 'pełen ruchu, życia, zmienny, żywy, ruchliwy': Dynamiczny atak piłkarzy Widzewa zakończył się zdobyciem bramki. 2. 'intensywny, mocny': Dynamiczny rozwój przemysłu spożywczego. Dynamiczny wzrost wydobycia węgla. UWAGA: W tym znaczeniu wyraz był nadużywany w okresie PRL-u i jest odczuwany jako element partyjnej no-womowy. 3. 'w odniesieniu do ludzi: rzutki, energiczny, pomysłowy, sprawny umysłowo': Poszukujemy dynami- 175 DYNAMIT DYPLOMACJA cznych młodych mężczyzn do pracy w firmie reklamowej. I UWAGA: w tym znaczeniu wyraz bardzo modny, nadużywany, zwłaszcza w ogłoszeniach o pracę; o wiele lepiej używać określeń: rzutki, energiczny, twórczy. 4. w fizyce: 'powstały wskutek działania siły, odnoszący się do siły': Energia dynamiczna. DYNAMIKA l. 'stopień, w jakim coś jest dynamiczne -pełne ruchu, zmienne i żywe': Dynamika słowa, wypowiedzi. 2. inaczej: DYNAMIZM albo DYNAMICZ-NOŚĆ 'stopień, w jakim coś jest dynamiczne - intensywne, mocne': Dynamika rozwoju eksportu. 3. 'dział mechaniki, nauka zajmująca się badaniem ruchu ciał materialnych wywołanego działającymi na nie siłami': 4. w muzyce 'zmiany siły dźwięku; także dział wiedzy muzycznej zajmujący się nimi' DYNAMIZACJA 'ożywianie, intensyfikowanie czegoś': Dynamizacja życia kulturalnego. Dynamizacja produkcji. DYNAMIZOWAĆ 'czynić coś dynamicznym, ożywiać, uaktywniać lub uintensywniać': Dynamizować teatr. Dynamizować eksport. fr. dynamique z gr.dynamikos 'silny'; w 3. znaczeniu słowo dynamiczny to zapożyczenie z ang. dynamie DYNAMIT 'materiał wybuchowy, którego główny składnik stanowi nitrogliceryna': Dynamit został wynaleziony w 1866 r. przez szwedzkiego chemika Alfreda Nobla. DYNAMITOWY 'zawierający dynamit, składający się z dynamitu': Obecnie ładunków dynamitowych używa się m.in. w górnictwie. szwed. dynamit odgr. dynamis 'siła' DYNAMIZER 'preparat kosmetyczny w postaci kremu, żelu lub pianki, który zawiera elementy aktywne, natychmiast wygładzające skórę twarzy na kilka godzin': Dynamizer przywraca piękno kobiecej skórze. ang. dynamizer DYNAMOMETR inaczej: SIŁOMIERZ 'przyrząd używany w fizyce do mierzenia siły': Najprostszy dynamo-metr zbudowany jest ze sprężyny zakończonej hakiem oraz skali, na której zaznaczone są kolejne wartości. fr. dynamometre od gr. dynamis 'siła', metreo 'mierzę' DYNASTIA l. 'szereg kolejnych władców panujących w państwie monarchicznym, połączonych bliskimi więzami pokrewieństwa': Pierwszym władcą z dynastii Jagiellonów był Władysław Jagiełło, który zasiadł na tronie polskim w 1386 r., zaś ostatnim Zygmunt August, który zmarł w 1572 r. 2. 'wielopokoleniowa, bardzo bogata rodzina, odgrywająca ważną rolę w świecie polityki lub biznesu': Dynastia Rockefellerów. Dynastia Kenne-dych. DYNASTA 'jeden z władców należących do dynastii; dawniej także: możnowładca należący do wielopokoleniowego rodu': Swemu otoczeniu okazywał wyniosłość i dumę dynasty. DYNASTYCZNY 'związany z dynastią': Szlachta oskarżała króla, że prowadzi politykę dynastyczną, bardziej dbając o interesy swego rodu w Europie niż o sprawy polskie. gr. dynasteia 'władza' DYON zob. DYWIZJON DYPLOM l. 'dokument urzędowy, stwierdzający nadanie tytułu zawodowego lub naukowego': Po egzaminie magisterskim komisja wystąpiła do dziekana wydziału z wnioskiem o wydanie dyplomu magistra filologii polskiej z oceną bardzo dobrą. 2. 'dokument pamiątkowy, będący potwierdzeniem przyznanego wyróżnienia, nagrody, zwycięstwa w jakimś konkursie, zawodach itd.': Dyplom honorowy. Dyplom uznania. 3. 'w dawnym piśmiennictwie: dokument urzędowy': Studenci analizowali formy językowe spotykane w rotach przysiąg i średniowiecznych dyplomach. DYPLOMANT 'osoba, która ukończyła naukę w jakiejś szkole i przygotowuje się do egzaminu dyplomowego': Dyplomant Wyższej Szkoły Teatralnej. DYPLOMOWANY 'mający dyplom ukończenia jakiejś szkoły': Dyplomowana pielęgniarka. DYPLOMATYKA 'pomocnicza nauka historii, zajmująca się analizą dokumentów, zwłaszcza dokumentów średniowiecznych' lać. diploma 'dokument' DYPLOMACJA l. 'instytucje, urzędy i osoby powołane przez jakieś państwo do reprezentowania go na forum międzynarodowym': Starania polskiej dyplomacji o przyjęcie do NATO zostały uwieńczone sukcesem. 2. 'działania jakiegoś państwa, zwłaszcza powołanych przez niego specjalnych instytucji i osób, na forum międzynarodowym': Na ministra spraw zagranicznych powołano polityka mającego wielkie doświadczenie w dyplomacji i niezmiernie szanowanego za granicą. 3. 'umiejętność zręcznego postępowania z ludźmi; spryt i układność': Rozwiązanie konfliktu między szefem a księgową wymagało od niej wiele dyplomacji. DYPLOMATA l. 'urzędnik państwowy zajmujący się dyplomacją': W spotkaniu uczestniczyli polscy dyplomaci na czele z ministrem spraw zagranicznych. 2. 'człowiek umiejący zręcznie postępować z ludźmi': Był wśród nich najlepszym dyplomatą, więc jemu powierzono przekazanie koledze niemiłej nowiny. DYPLOMATYCZNY l. 'związany z instytucjami i osobami powołanymi przez jakieś państwo do reprezentowania go na forum międzynarodowym, a także z ich działalnością': Placówka dyplomatyczna. Przedstawiciel dyplomatyczny. Nawiązać z jakimś krajem stosunki dyplomatyczne. 2. 'zręczny i taktowny': Był to bardzo dyplomatyczny sposób załagodzenia sporu, dzięki niemu 176 DYPTYK DYSK MAGNETYCZNY udało się uniknąć konfliktu międzyludzkiego, który nabrzmiewał od dawna. fr. diplomatie DYPTYK albo DYPTYCH 'dzieło sztuki składające się z dwóch części, np. ołtarzyk, płaskorzeźba, obraz, dwuczęściowy utwór literacki': Amatorski zespół teatralny wystawił piękny Norwidowski dyptyk dramatyczny "Tyrtej-Za kulisami", składający się z tragedii fantastycznej "Tyrtej" i fantazji "Za kulisami". od gr. diptichos 'podwójnie złożony' DYREKTYWA oficj. 'wytyczna dotycząca sposobu załatwienia jakiejś sprawy albo zalecenie podjęcia pewnych działań; także: norma postępowania': Prace inwentaryzacyjne przeprowadzono zgodnie z dyrektywami sformułowanymi przez dyrektora technicznego. Filozof zastanawiał się, jakimi dyrektywami moralnymi powinien się kierować człowiek w sytuacji zagrożenia jego życia. DYREKTYWNY oficj. 'będący dyrektywą, zobowiązujący do czegoś': Ostatnie punkty raportu komisji miały wyraźnie dyrektywny charakter, zgodnie z nimi nie później niż do połowy miesiąca należało rozpocząć pracę nad modernizacją magazynów. lać. ar. directivus 'wytyczony' I DYS- cząstka o znaczeniu 'nie-' lub 'źle', dodawana do rzeczowników, przymiotników i czasowników, wskazująca na to, że całość złożenia jest odwrotnością sensu jego drugiego członu, np. dyskomfort, dysproporcja gr. dys- 'nie-' II DYS- cząstka o znaczeniu 'róż-', dodawana do rzeczowników, przymiotników i czasowników, wskazująca na to, że oznaczają one rozdzielenie lub rozłączenie czegoś, np. dyslokacja, dysymilacja. lać. dis- 'róż-' DYSERTACJA oficj. 'rozprawa naukowa, zwykle praca doktorska': W maju przedstawił dysertację na temat polityki zagranicznej Polski w dwudziestoleciu międzywojennym i przystąpił do egzaminów doktorskich' lać. dissertatio 'badanie', dawne definicje słowa w języku polskim to m.in. "gruntowne roztrząsanie" DYSGRAFIA 'trudności w spójnym i czytelnym pisaniu': Dysgrafia, podobnie jak dysleksja, może być wywołana różnorodnymi czynnikami, w przypadku dzieci np. czynnikami emocjonalnymi, niewłaściwym nauczaniem itd. DYSGRAFIK 'osoba cierpiąca na dysgrafię': Wielu dys-grafików dzięki długotrwałym ćwiczeniom specjalistycznym bardzo podnosi swą sprawność pisania. złożenie cząstki: I dys- i słowa: grafia DYSHARMONIA 'brak harmonii, niezgodność jednych elementów z drugimi': Dysharmonia części jakiejś budowli. Dysharmonia barw. Dysharmonia dźwięków. Dysharmonia psychiczna. DYSHARMONIJNY 'odznaczający się dysharmonią': Dysharmonijne kształty. Dysharmonijne ruchy. DYSHARMONICZNY 'najczęściej: odznaczający się dysharmonią dźwięków': Dysharmoniczny utwór. DYSHARMONIZOWAĆ 'nie harmonizować, burzyć harmonię': Nowe detale architektoniczne dysharmoni-zują ze stylem budowli. Psycholog podkreślał znaczenie nowych przeżyć, które dysharmonizują psychikę i stają się źródłem nowych postaw i twórczej osobowości. złożenie cząstki: I dys- i słowa: harmonia DYSHONOR 'obraza czyjegoś honoru, coś, co stanowi obrazę': Dyrektor własnoręcznie wykonywał najcięższe prace fizyczne i porządkowe i wcale nie uważał sobie tego za dyshonor. złożenie cząstki: I dys- i słowa: honor DYSJUNKCJA l. w logice 'alternatywa wyłączająca: stosunek między dwoma twierdzeniami połączonymi spójnikiem albo, z których tylko jedno może być prawdziwe. Dysjunkcjajest prawdziwa wówczas, gdy choć jedno z tworzących ją twierdzeń jest fałszywe. 2. w biologu 'podział obszaru zamieszkanego przez jakieś zwierzęta albo porastanego przez pewne rośliny na wiele części, między którymi występują wyraźne przerwy' DYSJUNKTYWNY 'związany z dysjunkcją, będący dysjunkcją': Spójniki dysjunktywne to albo i lub, użyte w znaczeniu: tylko jedno z dwojga. Zdanie dysjunktywne to np. Jan mieszka w Warszawie albo mieszka gdzieś poza nią. lać. disiunctio 'rozdzielenie' DYSK l. 'krążek metalowy lub drewniany okuty metalem, używany w lekkiej atletyce do rzutów na odległość': Rzut dyskiem należy do dyscyplin sportowych znanych już w starożytnej Grecji. 2. w medycynie 'chrząstka znajdująca się między trzonami kręgów w kręgosłupie': Zwyrodnienie lub uraz dysku powoduje ból i trudności w poruszaniu. DYSKOBOL 'lekkoatleta rzucający dyskiem': Do najwspanialszych dzieł starogreckiego rzeźbiarza Myrona należy posąg dyskobola. DYSKOPATIA 'choroba kręgosłupa polegająca na zniekształceniu dysku, zwykle w lędźwiowym odcinku kręgosłupa': Przy dyskopatii zalecane jest sypianie na twardym podłożu. odgr. diskos 'dysk sportowy, krąg o takim kształcie' DYSK MAGNETYCZNY 'tarcza obrotowa o powierzchni pokrytej materiałem magnetycznym, co umożliwia wielokrotny zapis na niej i odtwarzanie informacji; używana w komputerach jako pamięć pomocnicza' DYSK TWARDY w komputerze 'zespół obracających się na wspólnej osi dysków magnetycznych o dużej pojem- 177 DYSKIETKA DYSKURS ności; stanowi całość z napędem i głowicami czytająco-piszącymi': Sekwencje filmowe są przetwarzane do postaci zgodnej ze standardem AVI i zapisywane na dysku twardym. DYSK ELASTYCZNY 'to samo, co dyskietka' (zob.) ang. disc odgr. diskos; wyrażenie: twardy dysk- jest tłumaczeniem angielskiego terminu: hard disc; hard disc drive - to ang. nazwa całego urządzenia dysku twardego wraz z napędem, w skrócie (często spotykanym także w Polsce): HDD DYSKIETKA inaczej: DYSK ELASTYCZNY 'rodzaj małego dysku magnetycznego z elastycznego tworzywa, umieszczonego w odpowiedniej osłonie; odznacza się niewielką pojemnością, jest wymienny (wyjmowany z komputera), używany jako pamięć zewnętrzna komputera': Dla odróżnienia od innych dyskietek lub płyt CD dyskietki do Play Station produkowane będą w kolorze czarnym. Czy przyniósł pan dyskietkę z danymi, o które prosiłem? fr. disquiette; wyrażenie: dysk elastyczny jest tłumaczeniem angielskiego terminu: floppy disc; floppy disc drive - to nazwa napędu dyskietek, w skrócie (często spotykanym także w Polsce): FDD DYSKOFON 'odtwarzacz płyt kompaktowych; gramofon cyfrowy, który odtwarza sygnał dźwiękowy zapisany w postaci cyfrowej na płycie CD za pomocą czytnika laserowego': Dyskofon przyjmuje płytę CD przez wysunięcie szuflady. ang. fr. DYSKOGRAFIA l. 'zbiór nagrań muzycznych jakiegoś wykonawcy czy zespołu; także: spis zawierający ten zbiór oraz audycja, w której jest on w jakimś porządku prezentowany': W majowych audycjach będziemy prezentować dyskografię zespołu Pink Floyd. 2. 'piśmiennictwo poświęcone nagraniom muzycznym: czasopisma, encyklopedie, katalogi itd.' fr. discographie DYSKOMFORT ksiąźk. 'poczucie tego, że coś dolega, że coś nie jest w porządku z organizmem albo psychiką; uczucie psychicznej albo fizycznej niewygody, uwierania, nękające kogoś': Czuć dyskomfort w żołądku. Dyskomfort psychiczny. Po wyborach partie tej organizacji odczuwają dyskomfort. DYSKOMFORTOWY ksiąźk. 'związany z poczuciem dyskomfortu': Dyskomfortowa sytuacja. ang. discomfort DYSKONT 'sklep samoobsługowy, sprzedający wybrane towary po cenach niższych niż inne sklepy': Dyskont spożywczy. Zapraszamy do sieci naszych dyskontów. z ang. discount, dosłownie 'odliczenie, rabat' DYSKONTO w bankowości 'odliczenie przez bank kupujący weksel przed upływem terminu jego ważności pewnej części wartości nominalnej': W obrocie wekslowym z dyskontem mamy do czynienia np. wówczas, gdy kupująca towar firma zapłaci zań wekslem, który można zrealizować np. po miesiącu, zaś firma, która towar sprzedała, już teraz potrzebuje pieniędzy. W tym przypadku sprzedająca towar firma dyskontuje weksel w banku, godząc się na to, że bank płaci zań z potrąceniem sumy, którą nalicza się uwzględniając wartość nominalną weksla, czas do upływu jego płatności oraz obowiązującą przy tego typu operacjach stopę dyskontową. DYSKONTOWAĆ w bankowości 'o firmie sprzedającej weksel przed upływem jego ważności: sprzedawać przy potrąceniu pewnej sumy od wartości nominalnej; o banku kupującym taki weksel: kupować, potrącając dla siebie pewną część wartości nominalnej' DYSKONTOWY w bankowości 'związany z dyskontem': Stopa dyskontowa. wi. disconto DYSKREDYTACJA ksiąźk 'podważanie zaufania do kogoś i odebranie mu autorytetu; umniejszenie czyjejś wartości przez skompromitowanie go': Rzecznik rządu stanowczo zaprzeczył podanym przez gazetę informacjom, oświadczając, że jest to próba dyskredytacji premiera. DYSKREDYTOWAĆ ksiąźk. 'podważać zaufanie do kogoś i odbierać komuś autorytet; umniejszać czyjąś wartość przez kompromitowanie go': Systematycznie dyskredytowali go w oczach opinii międzynarodowej. Takie postępowanie zdyskredytowało jaw oczach środowiska. fr. discrediter DYSKRECJONALNY l. 'taki, który wymaga dyskrecji, nie do rozgłaszania, poufny': Sprawa ma charakter dyskrecjonalny, dlatego poprosiłem, by pan przyszedł do mnie do domu. 2. 'taki, który pozostawiono komuś do dysponowania wedle jego uznania, nieograniczony przepisami, pozostający do czyjejś dyspozycji': Fundusz dyskrecjonalny. fr. discretionnaire DYSKRYMINACJA 'poniżanie kogoś przez odmawianie mu praw, jakie przysługują innym; prześladowanie kogoś bez uzasadnionych przyczyn, a tylko z powodu odmienności jego rasy, narodowości, religii itd.': Mamy tu więc do czynienia po prostu z dyskryminacją ludzi odmiennie myślących. Dyskryminacja rasowa. Dyskryminacja religijna. DYSKRYMINOWAĆ 'poddawać dyskryminacji, poniżać i prześladować kogoś z powodu jego odmienności': Oświadczenie to wydaliśmy w obliczu dyskryminujących działań władz republiki. Środowiska te były wręcz dyskryminowane. lać. discriminatio 'rozróżnienie, rozdzielenie' od: discriminare 'dzielić, rozróżniać' DYSKURS w naukach humanistycznych 'wypowiedź lub rozmowa, zwłaszcza taka wypowiedź lub rozmowa, którą traktuje się jako przedmiot badania lub która jest poddana rygorom logiki, zawiera pewną przemyślaną argumentację itd.' Krytyk opisywał występujący w po- 178 DYSKWALIFIKACJA DYSPOZYCJA wieści typ dyskursu. Językoznawca badał agitację wyborczą jako szczególny typ dyskursu publicznego. DYSKURSYWNY 'oparty na wnioskowaniu z przyjętych przesłanek; także: mający charakter wymiany poglądów, dyskusji': Myśl dyskursywna. Metoda dyskursyw-na. Jego zajęcia miały wybitnie dyskursywny charakter. UWAGA: w językach zachodnich słowa odpowiadające opisywanym wyżej wyrazom polskim występują w rozmaitych znaczeniach, co sprawia, że wyrazy: dyskurs i dyskursywny, w wielu pracach pojawiają się w specyficznych znaczeniach, odbiegających od wyżej zdefiniowanych. lać. discursus, dosłownie 'rozbiegnięcie się' DYSKWALIFIKACJA l. oficj. 'odrzucenie czegoś ze względu na to, że nie spełnia pewnych wymagań': Dyskwalifikacja wyrobów niespełniających norm jakościowych. Dyskwalifikacja czyjegoś rozumowania. 2. w sporcie 'karne wykluczenie jakiegoś zawodnika lub drużyny z zawodów z powodu naruszenia przez nich przepisów sportowych' DYSKWALIFIKOWAĆ l. oficj. 'odrzucać coś ze względu na to, że nie spemia pewnych wymagań': Dyskwalifikować książkę. Dyskwalifikować czyjeś badania naukowe. Zdyskwalifikować poborowego. 2. 'karnie wykluczać zawodnika lub drużynę z rozgrywek': Został zdyskwalifikowany za używanie środków dopingujących. złożenie cząstki: l dys- i słowa: kwalifikacja DYSLEKSJA 'trudności w poprawnym czytaniu tekstu i rozumieniu go, występujące u osób odznaczających się ilorazem inteligencji zgodnym z normą': Dysleksja może być spowodowana różnorodnymi czynnikami, w przypadku dzieci odpowiednie ćwiczenia przynoszą zazwyczaj znaczną poprawę. DYSLEKTYK 'osoba cierpiąca na dysleksję': Dyslekty-cy maj ą trudności z odczytaniem nie tylko zwykłego tekstu, ale wszelkich ciągów symboli, np. symboli matematycznych. DYSLEKTYCZNY 'cierpiący na dysleksję': Dyslekty-czne dziecko. ang. dyslexia DYSLOKACJA l. 'rozmieszczenie, rozlokowanie na jakimś obszarze wojsk': Dyslokacja jednostek międzynarodowych w Kosowie. Plan dyslokacji dywizji pancernej. 2. w geologii 'zmiana pierwotnego układu warstw skalnych' 3. w geologii 'zakłócenie prawidłowego przebiegu płaszczyzn kryształu' DYSLOKOWAĆ 'rozmieszczać wojska na jakimś obszarze': Zawiadomiono go, że jego kompaniajest dys-lokowana na północ od miasta. złożenie cząstki: II dys- i słowa: lokacja DYSOCJACJA l. w chemii a) DYSOCJACJA ELETRO-LITYCZNA 'rozpad elektrolitu na jony dodatnie i ujemne pod wpływem rozpuszczalnika' b) DYSOCJACJA TERMICZNA 'rozpad cząsteczek jakiejś substancji na mniejsze, wywołany podwyższeniem temperatury' 2. w psychologii 'rozszczepienie osobowości na dwa lub większą liczbę JA' DYSOCJOWAĆ w chemii 'ulegać dysocjacji, rozpadowi': Elektrolit dysocjuje. Cząsteczki dysocjują. DYSOCJACYJNY l. w chemii 'związany z dysocjacją-rozpadem na cząsteczki': Procesy dysocjacyjne. 2. w psychologii 'związany z dysocjacją - rozpadem osobowości': Nerwica dysocjacyjna. lać. dissociatio 'rozdzielenie' DYSONANS l. w muzyce 'połączenie dwóch lub większej liczby niezgodnych dźwięków': Do klasycznych opisów muzycznego dysonansu w literaturze należy Mickiewiczowski koncert Jankiela, w którym cymbalista oddaje niezgodnością dźwięków dramatyczną niezgodność Targowicy z dążeniami i charakterem narodowym Polaków. l.przen. 'zakłócenie harmonii w jakiejś grupie ludzi lub w jakiejś dziedzinie': Dysonanse w rodzinie. Dysonanse architektoniczne. DYSONOWAĆ w muzyce 'tworzyć dysonanse': Dyso-nujące tony, dźwięki. fac. dissonans 'różnie brzmiący' DYSPENSA 'uchylenie zakazu, wynikającego z przepisów prawa kościelnego': Musiał starać cię o dyspensę, by wziąć ślub z Magdą, z którą był spokrewniony. DYSPENSOWAĆ 'udzielać dyspensy': W prawie kościelnym prawo dyspensowania przysługuje przede wszystkim papieżowi, w ograniczonym zakresie dyspensować mogą też biskupi. lać. sr. dispensa od łac. dispensare 'wymierzać, rozdzielać (obowiązki)' DYSPERSJA l. w fizyce a) DYSPERSJA FAL 'zależność prędkości rozchodzenia się fal w pewnym ośrodku od ich częstotliwości lub długości' B) DYSPERSJA ŚWIATŁA 'rozszczepienie promienia światła białego, np. w pryzmacie, na szereg barwnych promieni' 2. w chemii 'rozdrobnienie jakiejś substancji w roztworze na bardzo drobne cząstki rozproszone, zawieszone w nim.' 3. inaczej: ODCHYLENIE STANDARDOWE w statys-tyce 'obszar rozrzutu wartości zmiennej losowej wokół jej wartości uśrednionej' fac. dispersio 'rozproszenie' DYSPOZYCJA l. 'rozporządzenie, zarządzenie dotyczące wykonania czegoś': Mieliśmy dyspozycje do pokazywania jedynie bliskich planów w czasie transmisji. 2. 'tendencja do zapadania na pewne choroby lub skłonność do pewnych stanów psychicznych': Miała dyspozycje do chorób gardła. DYSPONOWAĆ l. 'rozporządzać czymś; móc czegoś użyć według własnego uznania': Oskarżenie dysponowało obszernym materiałem dowodowym. Jest to z pewnością najsilniejsza broń, jaką prezydent Wałęsa dysponuje. UWAGA: w tym znaczeniu wyraz nadużywany, 179 DYSPROPORCJA DYSTYCH np. "Zawodnicy dysponuj ą dobrym ciosem", (lepiej: odznaczają się dobrymi ciosami, mają dobre ciosy). 2. rząd. 'polecać coś, kazać coś dostarczyć': Zadysponowałem kolację do hotelowego numeru. DYSPOZYCYJNY l. 'pozostający stale do czyichś usług, gotowy zawsze do wykonywania czyichś poleceń, czyichś dyspozycji, będący ciągle do dyspozycji': Przecież nawet tak zazwyczaj dyspozycyjne środowisko jak aktorzy zdecydowało się na bojkot władzy. Kandydaci na to stanowisko muszą znać dobrze angielski, obsługę komputera, mieć prawo jazdy i być dyspozycyjni. 2. 'wydający dyspozycje, polecenia': Ośrodek dyspozycyjny. DYSPONENT l. 'osoba lub instytucja zarządzająca jakimś majątkiem, funduszem, jakimiś środkami itp.' Dysponentem funduszu została komisja powołana przez premiera. 2. 'w banku: urzędnik, który wydaje kasie dyspozycje wypłaty pewnej sumy z konta klienta, na żądanie klienta dokonuje przelewów, otwiera rachunki itd.' DYSPOZYTOR 'osoba kierująca, zarządzająca czymś, najczęściej: pracownik kierujący ruchem kolejowym, pracownik wydający zlecenia wyjazdu w pewne miejsca w bazie samochodowej, pracownik zajmujący się rozdziałem energii elektrycznej': Dyspozytor stacji. Dyspozytor ruchu. Dyspozytor mocy. DYSPOZYTORNIA 'pomieszczenie lub budynek, w którym pracuje dyspozytor' DYSPOZYTURA 'ośrodek zarządzający czymś': Ukazała się sensacyjna wiadomość, że senator utrzymywał kontakty z dyspozyturą obcego wywiadu. lać. disponere 'układać, porządkować' DYSPROPORCJA 'brak właściwego stosunku między częściami lub cechami czegoś, zwłaszcza pod względem wielkości': Między potężną, ozdobną podstawą kolumny i jej niewielkim, prostym zwieńczeniem istniała rażąca dysproporcja. Między wynikami finansowymi firmy w I i w II kwartale istniała zastanawiająca dysproporcja. DYSPROPORCJONALNY 'odznaczający się dysproporcją': Jego wysiłek był dysproporcjonalny do rezultatów. złożenie cząstki: I dys- i słowa: proporcja DYSPROZ 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 66 i masie atomowej 162,50: srebrzysty metal; symbol Dy': Dysproz znajduje zastosowanie w nowoczesnej technice, np. laserowej, i w fizyce jądrowej. n.-lać. dysprosium od gr. dysprósitos 'trudnodostępny' (w połowie XIX w., kiedy odkryto ten pierwiastek, uzyskanie go w stanie czystym było bardzo trudne) DYSTANS l. 'odległość w przestrzeni lub w czasie': Dystans między samochodami zmniejszał się. Peleton i uciekających kolarzy dzielił coraz mniejszy dystans czasowy, l.przen. 'różnica, "odległość" między abstrakcyjnymi wartościami': Biorąc pod uwagę wykształcenie, dzielił ich ogromny dystans. 3. 'wymierzona trasa lub odcinek, na których odbywa się wyścig. Bieg na dystansie 10 kilometrów. 4. 'oficjalny, chłodny stosunek do kogoś': Do swoich podwładnych odnosił się zawsze z dużym dystansem. DYSTANSOWAĆ SIĘ (od czegoś, od kogoś) 'odnosić się do czegoś z rezerwą, nie podzielać czyichś poglądów, mieć inne zdanie na jakiś temat i okazywać to': Często się pan dystansuje od wystąpień swoich kolegów klubowych? ang. distance od łac. distans 'oddalony' DYSTRYBUCJA 'rozdzielanie czegoś': Dystrybucja chleba. Zajął się dystrybucją żywności i koców dla powodzian. DYSTRYBUOWAĆ 'rozprowadzać, rozdzielać coś, zajmować się dystrybucją': Trzeba było dystrybuować cukier między ludność cywilną. DYSTRYBUCYJNY rzadziej: DYSTRYBUTYWNY 'taki, który dotyczy dystrybucji, zajmuje się dystrybucją': Aparat dystrybucyjny w państwach realnego socjalizmu działał sprawnie tylko do czasu. DYSTRYBUTOR l. 'osoba lub instytucja dzieląca jakieś dobra, jakieś towary, rozprowadzająca je': Została dystrybutorem kolorowych drukarek na całą Europę Wschodnią. Generalny dystrybutor gazu. 2. 'zbiornik na stacji benzynowej, z którego tankuje się paliwo do pojazdów': Przy dystrybutorze stał nowiutki mercedes. 3. 'automat do porcjowania napojów': Sok z dystrybutora. lać. distributio 'podział' DYSTRYBUCJONIZM 'kierunek w lingwistyce amerykańskiej, w który za główne kryterium badawcze uważa się dystrybucję tekstową elementów, rozumianą jako ich występowanie w charakterystycznym otoczeniu i specyficzny podział elementów jako składników pewnej całości': Głównym reprezentantem dystrybucjonizmu jest Z.S. Harris. DYSTRYBUTYWNY l. 'to samo, co dystrybucyjny' 2. 'związany z dystrybucjonizmem': Gramatyka dystry-butywna. Dystrybutywne procedury analizy językoznawczej. od ang. distribution, distributive DYSTRYKT 'w różnych epokach w różnych krajach, np. w Polsce w czasie okupacji i zaborów: niewielki okręg administracyjny': Partyzanci przeprowadzili akcję dywersyjną w dystrykcie radomskim. niem. Distrikt DYSTYCH w nauce o literaturze 'strofa dwuwersowa lub dwuwersowy utwór': Krytyk uważał, że do najkun-sztowniej szych dystychów poezji polskiej należy zakończenie wiersza Jana Lechonia "Spotkanie": Nie ma Nieba ni Ziemi, Otchłani ni Piekła / Jest tylko Beatrycze i właśnie j ej nie ma. gr. distichon 180 DYSTYNKCJA DYWIDENDA DYSTYNKCJA 'sposób bycia charakteryzujący się wy-twomością, elegancją! nienagannymi manierami': Starszy pan powitał go z dystynkcją i zaprosił do swej biblioteki. DYSTYNGOWANY 'odznaczający się dystynkcją': Dystyngowana pani. Dystyngowane towarzystwo. Dystyngowane maniery. odfr. distingue DYSTYNKCJE 'znaki wskazujące na czyjąś rangę, zwłaszcza na stopień w wojsku': Dystynkcje oficerskie. niem. Distinktion od łac. distinctio 'rozróżnienie' DYSTYNKTYWNY w językoznawstwie 'odróżniający': Cechą dystynktywną, która pozwala odróżnić "k" od "g", jest dźwięczność "g". ang. distinctive od łac. distinctio 'rozróżnienie' DYSYDENT l. 'człowiek, który przeciwstawia się poglądom, ideologii i polityce ugrupowania, partii itp., do których kiedyś należał': Dysydenci z szeregów partii komunistycznej stali się czołowymi opozycjonistami lat 60. Całe swe dorosłe życie, aż do roku 1989, byłem dysydentem - oświadczył minister. 2. w historii 'odstępca od dogmatów panującego kościoła; w Polsce przedrozbiorowej - w szczególności protestant': Naj radykalniejszymi dysydentami byli arianie. DYSYDENCKI 'dysydenta albo dysydentów (dziś głównie w znaczeniu l.)': Organizacje dysydenckie. Pismo dysydenckie. lać. dissidens 'nie zgadzający się' DYSYMILACJA -w językoznawstwie 'rozpodobnienie: proces fonetyczny polegający na tym, że jedna z dwu takich samych lub podobnych głosek w wyrazie zostaje zastąpiona inną głoską': W historii języka polskiego dy-symilacja zaszła np. w wyrazie trunna, w którym jedno z dwóch "n" zostało zastąpione przez "m" - trumna. fr. dissimilation, złożenie cząstki: II dys- i cząstki wyrazu asymilacja, którego wyraz dysymilacjayst przeciwieństwem DYTYRAMB l. 'w starożytnej Grecji: pieśń pochwalna na cześć Dionizosa': Dytyramby były pieśniami wykonywanymi chóralnie, którym towarzyszyły tańce dookoła ołtarza Dionizosa. 2. w nauce o literaturze 'pieśń pochwalna sławiąca bohaterskie czyny, wielkie wartości itd., gatunek bardzo bliski odzie': Odczytał "Dytyramb na cześć pokoju" Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. gr. dithyrambos DYWAGACJE 'rozwlekłe, niespójne, bezładne mówienie lub pisanie; nietrzymanie się tematu': Zanudzała ich dywagacjami na temat ubiegłorocznych wczasów na Majorce, zamiast przedstawić rzetelną ofertę tegoroczną. DYWAGOWAĆ 'mówić lub pisać rozwlekle, bezładnie, niespójnie, nie na temat': Przestań wreszcie dywagować, wracaj do głównego tematu! UWAGA: wyraz dywagacje nie znaczy: 'uwagi, spostrzeżenia, rozważania', a dywagować to nie: 'rozważać, roztrząsać coś' fr. divagation i divaguer 'schodzić na manowce, odbiegać od tematu' z łac. divagari 'zabłąkać się' DYWERGENCJA w wielu naukach 'rozbieżność lub zwiększanie się rozbieżności między czymś, różnicowanie się': W biologii dywergencja rozwoju polega na powiększaniu się z pokolenia na pokolenie różnic między pewnymi podgatunkami, np. pod wpływem odmiennego środowiska, co prowadzi do wyłonienia się odrębnych gatunków. fr. divergence DYWERSJA l. 'działania prowadzone w czasie wojny na tyłach nieprzyjacielskich wojsk, mające na celu osłabienie ich zdolności do walki': Dywersja przeciw hitlerowcom miała istotne znaczenie dla utrzymania ducha oporu wśród Polaków i utrudnienia sytuacji oddziałów niemieckich walczących na froncie. 2. 'ukryte działania prowadzone podczas pokoju, mające na celu osłabienie wrogiego państwa pod względem gospodarczym, politycznym itd.' Komunistyczne władze oskarżały o dywersję zachodnie rozgłośnie nadające audycje dla słuchaczy w Polsce, np. radio "Wolna Europa". DYWERSANT 'osoba dokonująca dywersji, obecnie najczęściej w l. znaczeniu': Dywersanci wysadzali mosty i niszczyli tory kolejowe, utrudniając zaopatrzenie walczącej armii w broń, amunicję i żywność. DYWERSYJNY 'związany z dywersją, obecnie najczęściej w l. znaczeniu': Akcje dywersyjne. Oddziały dywersyjne. fr. diversion DYWERSYFIKACJA l. w ekonomii, w wyrażeniach dywersyfikacja produkcji 'produkowanie różnych towarów, rozszerzanie produkcji na rozmaite działy, nawet bardzo odległe od siebie po to, żeby zmniejszyć ryzyko strat albo straty w jednej dziedzinie rekompensować zyskami w innej; różnorodność, urozmaicenie produkcji przez jednego producenta'; dywersyfikacja papierów wartościowych 'kupowanie i posiadanie różnych rodzajów papierów wartościowych i obrót nimi po to, by zmniejszyć ryzyko strat' 2. 'ogólniej: zróżnicowanie czegoś w ramach pewnej całości; rozczłonkowanie, urozmaicenie': Wśród mieszkańców terenów przygranicznych daje się też zaobserwować dywersyfikacja postaw wobec cudzoziemców. ang. diversification z łac. diversificare 'urozmaicać' DYWIDENDA w ekonomii 'dochód każdego akcjonariusza z posiadanych akcji, wypłacany mu co roku z zysku spółki akcyjnej, do której należy; także ta część zysku spółki, którą w rozliczeniu rocznym przeznacza się do 181 DYWIZ I DŻINN podziału między akcjonariuszy': Wypłacać dywidendę. Dzielić dywidendę. fr. dividende od łac. diyidendus 'będący do podziału' DYWIZ inaczej: ŁĄCZNIK, 'znak graficzny w kształcie poziomej kreseczki, krótszej od myślnika, przy której z lewej i prawej strony nie ma spacji': W ortografii polskiej dywiz jest stosowany np. przy zapisie końcówek deklinacyjnych w odmianie skrótowców - MON-u, ONZ-u. od łac. divisio 'podział' DYWIZJA 'oddział wojskowy mniejszy od korpusu, złożony z kilku pułków albo brygad': Dywizja to duży, zwykle liczący od 10 do 15 tysięcy żołnierzy oddział wojsk lądowych i lotniczych, który może prowadzić samodzielne działania wojenne. fr. division DYWIZJON 'oddział artyleryjski liczący kilka baterii; oddział lotniczy liczący 2 albo trzy eskadry; jednostka taktyczna marynarki, w której skład wchodzi kilka okrętów': Dowodził dywizjonem artylerii. W "Bitwie o Anglię" zasłużyły się złożone z polskich lotników dywizjony myśliwskie 302 i 303. fr. division DYZENTERIA inaczej: CZERWONKA (BAKTERYJNA) 'ostra choroba zakaźna objawiająca się biegunką i wydalaniem kału z krwią': Zakażenie dyzenterią następuje najczęściej przez spożycie produktów, na których są zarazki, najskuteczniejszą metodą zapobiegania tej chorobie jest higiena osobista i dokładne oczyszczanie żywności. gr. dysenteria DZIANET 'piękny koń używany do parad, najczęściej rasy hiszpańskiej': Kmicic wpadł w taki humor, jakby go kto wsadził na sułtańskiego dzianeta. (Sienkiewicz) wl. gianetto DZIEKAN l. 'naukowiec kierujący wydziałem na wyższej uczelni': Dziekan w porozumieniu z radą wydziału opracował projekt reformy studiów. 2. 'ksiądz kierujący dekanatem': Dziekan odwiedził wszystkie podległe mu parafie. 3. 'osoba stojąca na czele korpusu dyplomatycznego w jakimś państwie': Prezydent uroczyście powitał zgromadzonych w sali gości na czele z dziekanem korpusu dyplomatycznego. 4. 'przewodniczący rady adwokackiej ' DZIEKANAT l. 'biuro dziekana na wyższej uczelni': Studenci stali w kolejce do dziekanatu. 2. 'to samo, co dekanat' DZIEKANIA 'w Kościele: urząd dziekana lub dom dziekana': Objąć dziekanię. Zapukać do dziekanii. DZIEKANKA pot. inaczej: URLOP DZIEKAŃSKI 'na wyższej uczelni: urlop udzielany studentowi na jakiś czas przez dziekana ze względów zdrowotnych lub życiowych': W ostatnich miesiącach ciąży złożyła podanie o dziekankę. DZIEKAŃSKI 'związany z dziekanem, najczęściej z dziekanem - kierownikiem wydziału na wyższej uczelni': Zarządzenia dziekańskie. Urlop dziekański 'to samo, co dziekanka': Godziny dziekańskie 'kilkugodzinna przerwa w zajęciach zarządzana przez dziekana w szczególnych wypadkach': Od 13.00 do wieczora ogłoszono godziny dziekańskie w związku z pogrzebem znanego profesora. od łac. decanus DŻENTELMEN l. 'mężczyzna grzeczny i opiekuńczy wobec kobiet, elegancki, taktowny i postępujący szlachetnie': Kulturoznawca uważał, że dżentelmen to uwspółcześniony ideał rycerza. 2. 'osoba, która odznacza się tym, że w pewnej dziedzinie postępuje wyjątkowo fair wobec innych': Nowym dżentelmenem jezdni została księgowa jednej z poznańskich firm. GENTLEMANA AGREEMENT (czytaj: dżentelmens egri-ment) 'umowa, zazwyczaj ustna, między jakimiś osobami, której poręczeniem jest ich honor i dane słowo, a nie zabezpieczenia prawne': Dyrektor banku zapytał ze zdziwieniem swego zastępcę, czy rzeczywiście któremuś z klientów proponował gentleman's agreement dotyczący pewnych operacji na koncie. ang. gentlemana agreement DŻERSEJ albo JERSEY l. 'cienka, nieco elastyczna dzianina z wełny, bawełny, jedwabiu lub włókien sztucznych; także: odzież z tej tkaniny': Spódnica z dżerseju. Chodził w dżerseju. 2. 'rasa bydła odznaczającego się drobnym wzrostem, dość delikatną budową i bardzo dużą mlecznością; krowa lub byk tej rasy': Hodować dżerseje. DŻERSEJOWY 'uszyty z dżerseju': Dżersejowa sukienka. ang. Jersey od nazwy dużej wyspy angielskiej: Jersey, na której zaczęto wytwarzać taką tkaninę i hodować takie bydło DŻIHAD 'święta wojna muzułmanów przeciwko niewiernym, prowadzona w imię szerzenia swojej wiary' ar. dżihad, dosłownie 'wysiłek, starania' DŻINIZM 'religia indyjska oparta na wierze w wędrówkę dusz i głosząca, iż bogowie należą do tego samego świata co ludzie': Dżinizm powstał między VIII a VI w. p.n.e. jako religia opozycyjna wobec braminizmu, a potem - buddyzmu. I DŻINN albo DŻINA 'założyciel dżinizmu - Wardha-man o przydomku Mahawira' DZINISTA 'wyznawca dżinizmu': Wśród dżinistów istnieją dwa zasadnicze odłamy: poszukujących wyzwolenia przez bardzo surowe praktyki ascetyczne, m.in. pozbycie się wszelkiej własności, nawet ubrania, i chodzenie 182 II DZINN DŻYGIT nago, oraz uznających, że zasadnicze znaczenie na drodze do wyzwolenia ma modlitwa. ang. jainism od sanskr. jina 'zwycięzca' II DŻINN 'w wierzeniach arabskich: duch mogący przybierać ludzkie lub zwierzęce kształty': Gdy Aladyn wypowiedział zaklęcie, ukazał się przed nim dżinn z czarodziejskiej lampy. ar. dźinni DŻIP inaczej: ŁAZIK 'wojskowy osobowy samochód terenowy ze składanym dachem, rzadziej: podobny samochód farmerski lub turystyczny': Ewa wyruszyła z misją pokojową ONZ do Kambodży i szybko musiała się nauczyć jeździć dżipem po bezdrożach oraz niewiele się od nich różniących drogach przez dżunglę. ang. jeep DŻIU-DŻITSU albo JIU-JITSU 'japońska metoda samoobrony z zastosowaniem chwytów i rzutów zapaśniczych oraz ciosów rękami i nogami we wrażliwe punkty ciała': Pobierał lekcje u mistrza dżiu-dżitsu. ang. jiu-jitsu alboju-jitsu T. jap. jujutsu 'łagodna (w porównaniu z walką mieczem) sztuka' DŻOJSTIK albo JOYSTICK 'urządzenie podłączane do komputera: drążek z przyciskami, którym steruje się obiektami na ekranie': Sterowanie dżojstikiem w grach komputerowych jest o wiele wygodniejsze niż wydawanie komend za pomocą klawiatury, pozwala też lepiej się wczuć w niektóre gry, np. imitujące sterowanie samolotem, rakietą czy okrętem. DŻOKEJ 'osoba dosiadająca konia na wyścigach konnych': Dżokeje są zazwyczaj drobnego wzrostu i niewielkiej wagi. DŻOKEJKA l. 'półkolista czapeczka z długim daszkiem' 2. 'kobieta dżokej' DŻOKEJSKI 'związany z dżokejem': Strój dżokejski. ang. jockey od słowa: Jock, pierwotnie odpowiadającego polskiemu - Jasiek, tj. prosty chłopak, potem oznaczającego handlarza na targu końskim DŻOKER albo JOKER 'dodatkowa karta w talii z wizerunkiem błazna': W niektórych grach dżoker zastępuje każdą inną kartę, w innych -jest kartą szczególną, np. mogącą bić wszystkie pozostałe. ang. joker DŻONKA 'chiński niewielki statek handlowy lub statek rybacki, z płaskim dnem, wysoką rufą i kwadratowymi żaglami': Piasek i kamienie pod budowę były dowożone na wyspę dżonkami. ang. junk z malajskiego dżonk DŻUDO albo JUDO 'wywodząca się z Japonii zapaśnicza walka sportowa, w której stosuje się chwyty, rzuty, podcięcia i duszenia, a walczący zawodnicy są ubrani w specjalne stroje': Dżudo wywodzi się ze starojapońskiej walki dżiu-dżitsu. DŻUDOKA 'osoba uprawiająca dżudo': Przed zawodami dżudocy wysłuchiwali ostatnich rad trenera. DŻUDOGA 'strój do walki dżudo: bluza wykonana z bardzo mocnego materiału, spodnie i pas': Co kilka dni prał przepoconą dżudogę. jap.ju 'zwinność', do 'droga' DŻUL 'jednostka pracy i energii w układzie SI, skrót: J': Jeden dżuł to praca wykonana przez siłę jednego niutona na drodze jednego metra. U = IN * IM. od nazwiska Jamesa P. Joule'a (1818-1889), angielskiego fizyka DŻUMA 'bardzo ciężka choroba zakaźna, objawiająca się m.in. wysoką gorączką i obrzękiem węzłów chłonnych (dymienicami) lub zapaleniem płuc, krwawieniami z przewodu pokarmowego i układu moczowego': Historycy szacują, że pierwsza epidemia dżumy w połowie XIV w. zabiła w Europie Zachodniej prawie jedną trzecią ludności. rum. czuma 'wrzód, guz', nazwa od charakterystycznych dymienie przy obrzęku węzłów chłonnych DŻYGIT 'kaukaski góral': Dżygici słyną z odwagi i brawurowej jazdy na koniu. DŻYGITÓWKA 'popisy akrobatyczne na koniach, najczęściej wykonywane przez Kozaków i górali kaukaskich': Przedstawienie znakomitego rosyjskiego cyrku zakończyła dżygitówka w wykonaniu zespołu z Ukrainy. roś. dżygit 183 E skrót angielskiego słowa East 'wschód', symbol wschodu jako strony świata E- cząstka o znaczeniu 'elektroniczny', dodawana do wyrazów oznaczających różne czynności, informująca, że są one dokonywane za pośrednictwem elektronicznych mediów, zwłaszcza za pośrednictwem Intemetu, np. e--zakupy, e-reklama, e-dokument, e-handel ang. e(electronic) EAU DE COLOGNE (czytaj: o dekołoń) 'woda koloń-ska': Po wprowadzeniu "Ustawy o języku polskim" dyskutowano, czy nazwa eau de cologne na wodach zapachowych powinna być zastąpiona polską woda koioń-ska. fr. eau de cologne, pierwotnie wyrażenie odnoszące się tylko do specjalnych wód zapachowych wytwarzanych w Kolonii EBONIT 'tworzywo sztuczne otrzymywane z kauczuku, ciemnego koloru, twarde, odporne na czynniki chemiczne, mające dobre właściwości izolacyjne': Ebonit jest używany m.in. do wyrobu sprzętu elektronicznego, wykładzin, aparatury chemicznej, sprzętów domowego użytku. EBONITOWY 'wykonany z ebonitu': Gałka ebonitowa. Ebonitowa obudowa. ang. ebonit od: ebony 'heban' ECCE HOMO! (czytaj: ekce homo) 'oto człowiek! -słowa wypowiedziane przez Piłata na widok zbitego i poniżonego Chrystusa w koronie cierniowej': Słowa Piłata: ecce homo! są często umieszczane przez artystów pod religijnymi wizerunkami cierpiącego Chrystusa, a także wizerunkami poniżonego i cierpiącego człowieka. lać. ecce homo! (Ewangelia św. Jana, 19. 5) ECHO l. 'powrót odbitego od przedmiotów dźwięku do tego miejsca, z którego wyszedł; także: odgłosy dźwięków odbitych od przedmiotów': Krzyknął i po chwili usłyszał echo swojego głosu. Wielokrotne echo wystrzału w górach. Echa dalekiej kanonady. 2. przen. 'powrót czegoś w formie wspomnienia lub podobnego zdarzenia czy zjawiska': Echa dzieciństwa. Echo rozmowy sprzed lat. 3. przen. 'reakcje na coś, oddźwięk czegoś w społeczeństwie, świecie polityki i mediach': Echa ostatnich wydarzeń. Echa prasowe wystąpienia premiera. 4. 'w mitologii greckiej: nimfa, która zakochała się bez wzajemności w Narcyzie i ze smutku wysychała i zanikała, aż w końcu został z niej tylko głos' UWAGA: Podstawowe znaczenie słowa echo występuje w wielu utartych przenośniach: echo odpowiada, ginie, zamiera itd. W tych antropomorfizacjach znaczenie to łączy się z mitem o greckiej nimfie, która z nieodwzajemnionej miłości zmieniła się w sam - uosobiony - głos, odpowiadający echem. gr. echo 'głos, odgłos, imię nimfy' ECHO- pierwszy człon wyrazów złożonych o znaczeniu 'echo, odbicie fal akustycznych', dodawany najczęściej do nazw różnych urządzeń, metod, procesów oraz zjawisk fizycznych i oznaczający, że są one związane ze zjawiskiem odbicia fal akustycznych, np. echosonda, echolokacja odgr. echo 'głos, odgłos' ECHOLALIA w psychologii 'mimowolne powtarzanie usłyszanych dźwięków lub wyrazów bez zrozumienia ich treści': Echolaliajest typowa dla uczących się mówić dzieci, występująca z dużym nasileniem u dorosłych, może świadczyć o zaburzeniach psychicznych. fr. echolalie odgr. echo, lalia 'gadanie' ECHOLOKACJA l. w technice 'technika wyznaczania położenia różnych obiektów za pomocą echosondy': Echolokacja jest techniką stosowaną najczęściej podczas nawigacji morskiej. 2. w biologii 'sposób lokalizowania obiektów przez niektóre zwierzęta, polegający na wysyłaniu pisków o bardzo wysokiej częstotliwości i odbieraniu ich echa odbitego od tych przedmiotów': Zdolność do echolokacji wykazują m.in. nietoperze, wieloryby i delfiny. ECHOLOKACYJNY l. w technice 'związany z echolokacją - techniką wyznaczania położenia obiektów': Urządzenia echolokacyjne połączone z komputerem. 2. w biologii 'związany z echolokacją- sposobem lokalizowania obiektów przez niektóre zwierzęta': Zdolności echolokacyjne niektórych gatunków ptaków. złożenie cząstki: echo i słowa: lokacja ECHOSONDA 'urządzenie do wyznaczania odległości od miejsca na statku do dna lub jakiegoś przedmiotu w wodzie, wykorzystujące zjawisko odbicia fal ultradźwiękowych' : Za pomocą echosondy ustalono, na jakiej głębokości leży wrak zatopionego okrętu. złożenie cząstki: echo i słowa: sonda ECRU (czytaj: ekri) 'kolor żółtoszary, naturalny kolor płótna - rzeczownik; żółtoszary - przymiotnik': Ecru wydawał mu się nieco zbyt ciemny, wybrał kość słoniową. Szal ecru. fr. ecru od: cru 'surowy, nie bielony' 184 EDAMSKI SER EFEB EDAMSKI SER 'żółty ser z krowiego mleka z małymi, rzadko rozmieszczonymi dziurkami': Oryginalny, holenderski ser edamski wytwarzany jest w płaskich kulach o wadze 2 kg. hol. Edammer Kaas, od nazwy miejscowości Edam, w zachodniej Holandii, w której przed wiekami zaczęto wytwarzać ten typ sera EDEN l. 'w Biblii: ogród, w którym przebywali na początku Adam i Ewa, ziemski raj': W Edenie rosło drzewo wiedzy dobrego i złego. 2. 'w judaizmie: miejsce, w którym po śmierci przebywają sprawiedliwi': Żydowski eden to odpowiednik chrześcijańskiego raju niebiańskiego. 3.przen. 'kraina szczęścia': Pisarz z gorzkim uśmiechem tłumaczył młodzieży: - Świat to nie eden, człowiek mądry jest smutny, bo wie, ile na nim zła i niesprawiedliwości. lać. eden z hebr. eden 'rozkosz' EDUKACJA 'wychowanie połączone z kształceniem': Edukacja dziecka rozpoczyna się na długo przed posłaniem go do szkoły. EDUKOWAĆ książk. 'kształcić i wychowywać': Edukować kogoś w sposób tradycyjny. EDUKOWAĆ SIĘ 'zdobywać wiedzę i umiejętności, nabywać pewnych postaw itd.': Edukował się za granicą. EDUKACYJNY 'wychowawczy i kształcący zarazem': Konsekwentny program edukacyjny wymaga współpracy kilku resortów. Odbyło się kilka imprez edukacyjnych. lać. educatio 'wychowanie' EDYCJA l.'ogłoszenie drukiem, wydanie książki lub czasopisma, także płyt, kaset magnerofonowych itp.': Jubileuszowa edycja dzieł Mickiewicza. Przygotowywać kolejną edycję esejów historycznych Pawła Jasienicy. Nowa edycja przebojów Maryli Rodowicz. 2. kolejna, jedna z wielu, realizacja programu, imprezy itp. regularnie się powtarzającej: Dwudziesta edycja konkursu "Teraz MY". UWAGA: W tym znaczeniu wyraz nadużywany, często zbędny, np. "Kolejna edycja międzynarodowych targów książki" = Kolejne targi książki; "Ósma edycja Pucharu Polski w piłce nożnej" = Ósme rozgrywki o Puchar Polski w piłce nożnej. "Dwunasta edycja teleturnieju" = Dwunaste wydanie teleturnieju. fr. edition od łac. editio EDYTOR l. 'wydawca książek': Edytorem tego albumu są Wydawnictwa Kartograficzne "Mapa". 2. 'specjalista przygotowujący do wydania dzieło jakiegoś (często zmarłego) autora': Od lat był edytorem dzieł Norwida. 3. 'program komputerowy, pomagający w opracowywaniu, redagowaniu tekstów albo danych': Terminal ma wbudowany edytor tekstu, który umożliwia przygotowanie do wysłania teleksu lub poczty elektronicznej. EDYTORSTWO 'zespół czynności związanych z wydawaniem tekstów drukiem': Edytorstwo obejmuje prace programowe, organizacyjne, redakcyjne, adiustacje, a także opracowanie graficznej formy książki i współdziałanie z drukarnią. w znaczeniu l. i l.fr. diteur z łac. editor; w znaczeniu 3. ang. editor EDYKT l. 'w starożytnym Rzymie: dokument wydawany przez wysokiego urzędnika lub - w okresie cesarstwa -cezara, zawierający zarządzenia i formułujący zasady prawne, które miały być przestrzegane w czasie rządów tego urzędnika lub panowania tego cezara': Edykt pretora. Edykt cezara. 2. 'we Francji do 1789 r.: ustawa królewska dotycząca określonej sprawy albo części terytorium': Edykt nantejski, wydany w 1598 r. przez Henryka IV, regulował kwestie religijne we Francji: za wyznanie panujące uznawał katolicyzm, przyznawał zarazem ograniczone prawa hugenotom, czyli francuskim protestantom. 3. 'ważne rozporządzenie lub obwieszczenie wydane przez władcę': Na mocy wydanego w 1521 r. edyktu cesarza Niemiec Karola V, zwanego od miejsca ogłoszenia "Edyktem wormackim", Marcin Luter został skazany na wygnanie. lać. edictum 'obwieszczenie, rozporządzenie' EDYP 'w mitologii greckiej i literaturze starożytnej: syn króla tebańskiego Lajosa i Jokasty, który nieświadomie zabił swego ojca i ożenił się z matką, a dowiedziawszy się prawdy, wykłuł sobie oczy i odszedł na wygnanie': Wyrocznia ostrzegła go [Lajosa], że polegnie z ręki własnego syna, który w następstwie ożeni się z jego żoną, a swoją matką, Jokastą. Gdy im się więc syn narodził, przekłuli mu pięty żelaznymi kolcami, związali i wyrzucili w górach. Dziecko znaleźli pasterze i zanieśli do Koryntu [...]. (Parandowski) KOMPLEKS EDYPA w psychologii 'podświadomy pociąg seksualny chłopca do matki, łączący się ze strachem przed ojcem jako rywalem i niechęcią do niego, lękiem przed jego karą i poczuciem winy': Kompleks Edypa został opisany przez Zygmunta Freuda, twórcę psychoanalizy. Wielu późniejszych psychologów kwestionowało istnienie podobnego zjawiska psychicznego. gr. Oidipous, imię od poranionych nóg chłopca, znalezionego przez pasterzy - 'mający spuchnięte nogi' EEG albo eeg. skrót nazwy: ELEKTROENCEFALO-GRAM (zob.) EFEB l. 'w starożytnej Grecji: pełnoletni młodzieniec, należący do klasy pełnoprawnych obywateli, pobierający nauki wojskowe, fizyczne i umysłowe': Nauka efebów, pod wieloma względami odpowiadająca programowi późniejszych europejskich "szkół rycerskich", miała na celu kształcenie duchowe i fizyczne przyszłej elity społeczeństwa, l.przen. 'urodziwy młodzieniec': Mąż z niepokojem obserwował trzech otaczających ją efebów. EFEBIA 'w starożytnej Grecji: szkolenie efebów': Efe-bia obejmowała także trudną służbę wojskową, choć nacisk w niej położony był na sprawy obywatelskie i kształcenie umysłu. gr. ephebos 185 EFEKT EGOCENTRYZM EFEKT l. 'rezultat, skutek, wynik': Wydali tom będący efektem pobytów w Berlinie. 2. 'wrażenie, które coś lub ktoś wywołuje': Ubrałam się tak, żeby wywołać efekt. Efekt przeszedł najśmielsze oczekiwania. UWAGA: w l. znaczeniu wyraz efekt jest nadużywany, np.: "A efektem będzie rezygnacja wydawców z korzystania z krajowej poligrafii" (lepiej: a skutkiem, a wynikiem będzie...). "W efekcie nikt nie poniósł strat" (lepiej: wrezulta-cie...). EFEKTOWNY 'taki, który wywołuje efekt, który zwraca na siebie uwagę ze względu na swoje piękno lub swoją oryginalność': Jaką masz efektowną bluzkę! Zwycięstwo tej partii było naprawdę efektowne. EFEKCIARSKI 'robiony wyłącznie dla wywołania na kimś wrażenia, dla popisania się, a w rzeczywistości mało wart': Teraz chciano jednak ode mnie, bym był efekciarski i europejski. EFEKCIARSTWO 'zwracanie na siebie uwagi za pomocą niewyszukanych, często prymitywnych, środków': Drażniło go tandetne efekciarstwo tego zespołu muzycznego. EFEKCIARZ 'osoba, która zachowuje się w sposób efekciarski': Niektórzy lubili tego prezentera za humor i żywy sposób prowadzenia programu, inni uważali, że to efekciarz, brylujący na scenie, a prywatnie człowiek mało interesujący. lać. effectus 'skutek' EFEKTYWNY l. 'taki, który przynosi pożądany skutek, skuteczny': Ślęczenie nad książkami było efektywne -zdałam egzamin. Chodzi o to, aby stworzyć efektywny, sprawny, nowoczesny rynek prywatny. 2. rząd. 'rzeczywisty, faktyczny': Efektywne godziny pracy robotników. EFEKTYWNOŚĆ 'to, że coś jest efektywne': Zwiększanie efektywności działań. lać. effectivus 'skuteczny' EFEMERYCZNY 'nietrwały, przemijający, krótkotrwały, ulotny': Jego kariera jako piosenkarza była efemeryczna, o wiele dłużej pozostawał natomiast w czołówce kompozytorów muzyki rozrywkowej. EFEMERYDA 'coś, co się zjawia i szybko mija, coś nietrwałego ze swojej natury': Książka okazała się efeme-rydą, po kilku miesiącach zapomniano o niej i o skandalu, który początkowo wywołała. EFEMEROFIT w biologii 'roślina, której cykl wegetacyjny odbywa się w bardzo krótkim czasie, gdy występują sprzyjające warunki': Do efemerofitów należy np. wiele gatunków roślin pustynnych, bardzo szybko wyrastających i dojrzewających po deszczu. gr. ephemeros 'żyjący jeden dzień' EFENDI 'dawny tytuł tureckich dostojników, dziś w tureckim odpowiadający polskiej formie pan; także: dostojnik mający ten tytuł lub osoba, w stosunku do której można użyć tego zwrotu grzecznościowego': Do Kmicica przypadł na spienionym koniu Akbah Ułan: - Efendi! Czambuł jazdy idzie od Babie, chcą się dostać za mury. (Sienkiewicz) tur. efendi, pierwotnie tytuł przysługujący samemu sułtanowi EGALITARYZM 'pogląd społeczny i polityczny, którego podstawą jest przekonanie, że podstawą sprawiedliwego urządzenia społeczeństwa musi być równość wszystkich ludzi pod względem praw, warunków życiowych, możliwości rozwoju, a nawet dochodów': Hasło "Wszyscy mamy jednakowe żołądki" jest odbiciem bardzo prymitywnie rozumianego egalitaryzmu. EGALITARNY 'taki, który opiera się na zasadzie równości społecznej': Ustrój egalitarny. Egalitarne dążenia zrewolucjonizowanych mas. EGALITARYSTA 'zwolennik egalitaryzmu, człowiek przekonany o konieczności wyrównania różnic społecznych, wprowadzenia jednakowych praw i możliwości rozwoju dla wszystkich członków społeczeństwa': Niełatwo być egalitarystą we współczesnym społeczeństwie konsumpcyjnym. zfr. egalite 'równość' i egalitaire 'egalitarny' EGIDA 'w mitologii greckiej: tarcza Zeusa wykuta przez Hefajstosa': W niektórych mitach egida jest przedstawiana jako tarcza wykonana z koźlej skóry, w innych jak tarcza z wężami i głową meduzy. <) Pod egidą 'pod opieką, patronatem lub przewodnictwem': Klub działał pod egidą władz miejskich. Misja pokojowa pod egidą ONZ. gr. aigis EGO 'w teorii psychologicznej Zygmunta Freuda: ja -świadoma część osobowości, która spełnia funkcje poznawcze i kieruje zachowaniem człowieka': W psychoanalizie ego pośredniczy między sferą podświadomych popędów i pragnień - id - a sferą sumienia - su-perego. lać. ego 'ja' EGOCENTRYZM 'sposób myślenia i postępowania charakteryzujący się bardzo silnym skupieniem na sobie i ujmowaniem wszystkiego przez pryzmat swych spraw i ocen': Egocentryzm wiąże się z silnym subiektywizmem, narzucaniem innym swej woli i zdania oraz nieliczeniem się z ich opinią. EGOCENTRYK 'osoba odznaczająca się egocentryzmem': Był egocentrykiem, lecz nie był egoistą, nie lekceważył młodszych kolegów i nie próbował ich wykorzystywać. EGOCENTRYCZNY 'odznaczający się egocentryzmem, charakterystyczny dla egocentryka': Postawa egocentryczna. Egocentryczny sposób widzenia świata. fr. egocentrisme od łac. ego 'ja', centrum 'środek' 186 EGOIZM EGZEKUCJA EGOIZM 'postawa skrajnego samolubstwa: kierowania się w postępowaniu wyłącznie własnym dobrem i gotowość do narażenia innych na poważne kłopoty dla osiągnięcia nawet niewielkich własnych korzyści': Był powszechnie nielubiany za swój egoizm i zachłanność. W życiu niestety częściej spotykamy się z egoizmem i sobkostwem niż z altruizmem i poświęceniem dla innych. EGOISTA 'osoba odznaczająca się egoizmem': Z czasem przekonała się, że mąż jest egoistą, który myśli tylko o sobie i swoich sprawach, i chce im podporządkować całe życie rodzinne. EGOISTYCZNY 'odznaczający się egoizmem, charakterystyczny dla egoisty': Egoistyczny charakter. Zrobił to z egoistycznych pobudek. Egoistyczne postępowanie. fr. egoisme od łac. ego 'ja' EGOTYZM 'nadmierne zajmowanie się sobą, połączone ze skłonnością do kierowania uwagi otoczenia na swą osobę': Krytyk uważał, że wielu poetów, zwłaszcza autorów wierszy refleksyjnych, cechuje pewna doza ego-tyzmu, żyją zagłębieni w sobie, zaś ich sztuka polega na skupianiu uwagi ludzi na sobie i świecie swoich doznań. EGOTYSTA 'osoba odznaczająca się egotyzmem': Wstęp do tomu wspomnień świadczył o tym, że autor to egotysta, którego zajmuje przede wszystkim własny świat. I rzeczywiście z dalszej treści niewiele można się było dowiedzieć, co wtedy działo się w Polsce i Europie. EGOTYCZNY 'związany z egotyzmem': Skłonności egotyczne. UWAGA: Egotyzm i słowa pochodne w języku polskim, inaczej niż np. w angielskim, nie mają nacechowania negatywnego, określają raczej pewien typ psychiki, charakterystyczny np. dla artystów. Odcień negatywny przybieraj ą natomiast w niektórych kontekstach słowa egocentryzm, egocentryk; silnie nacechowane negatywnie są słowa egoizm, egoista - określające postawę uważaną przez wielu ludzi za niemoralną. fr. egotisme od łac. ego 'ja' EGZALTACJA 'przesada i nienaturalność w uzewnętrznianiu uczuć, zwłaszcza nadmiernie żywe reakcje, mówienie ze zbytnim zapałem, patosem itd.': Starsza pani z egzaltacją mówiła o ojczyźnie i wielkiej polskiej poezji. EGZALTOWAĆ SIĘ 'popadać w egzaltację': Mówca gestykulował, rozwijał temat i egzaltował się coraz bardziej. EGZALTOWANY 'skłonny do egzaltacji, taki, który się egzaltuje': Współczesne kobiety, trzeźwo patrzące na świat, są przeciwieństwem sentymentalnych i egzaltowanych dam z dziewiętnastego wieku. fr. exaltation od łac. exaltatio 'wywyższenie' EGZEGEZA 'metodyczne objaśnianie i komentowanie tekstów, zwłaszcza tekstów literackich z dawnych epok i tekstów biblijnych': Egzegeza biblijna zajmuje sięm.in. analizą językową i stylistyczną tekstów biblijnych, ustalaniem czasu i miejsca ich powstania oraz interpretacją sensu. EGZEGETA 'uczony filolog lub biblista zajmujący się egzegezą': Egzegeta porównywał zdarzenia z życia Jezusa opisane w poszczególnych ewangeliach. EGZEGETYCZNY 'związany z egzegezą': Metody egzegetyczne. Objaśnienia egzegetyczne. gr. eksegesis 'objaśnianie', pierwotnie 'objaśnianie słów wyrocz- EGZEKUCJA l. 'wykonanie wyroku śmierci': Był świadkiem kilku egzekucji w obozie. 2. 'przymusowe ściąganie długów albo podatków': Sąd nakazał egzekucję komorniczą. () Egzekucja dóbr i praw 'w Polsce w XVI i XVII w.: rewindykacja bezprawnie rozdanych, zagarniętych przez możnowładców itd. dóbr królewskich oraz próby przeprowadzenia reformy prawnej i ustrojowej kraju': Efektem walki o egzekucję praw było m.in. wprowadzenie w Polsce zasady tolerancji religijnej. EGZEKUTOR l. 'wykonawca wyroku sądowego': Egzekutor podatkowy. 2. szerzej 'wykonawca czegoś, co ktoś inny polecił zrobić': Egzekutor testamentu. UWAGA: wyraz nadużywany w sprawozdaniach sportowych, np.: "Egzekutor rzutu karnego" (lepiej: wykonawca rzutu karnego, zawodnik wykonujący rzut karny). EGZEKUTYWA l. 'kolegialny organ władzy wykonawczej w instytucjach państwowych, partiach politycznych i organizacjach społecznych, podległy odpowiednim władzom przedstawicielskim; także: władza wykonawcza': Swój program działania przedstawił na zebraniu egzekutywy tej partii. Bieżącą działalnością tej organizacji kierowała egzekutywa, złożona z kilku działaczy o długim stażu. Egzekutywa i legislatywa. 2. 'wykonanie czegoś, zwłaszcza jakichś praw, zasad, wyroków': Dopiero wprowadzenie nowej procedury umożliwiło egzekutywę ustawy. EGZEKWOWAĆ l. 'wykonywać coś, co ktoś zlecił': Wówczas kontrolerzy będą egzekwować karę. 2. 'żądać zrobienia czegoś, co powinno być zrobione': Przełożony może egzekwować posłuszeństwo od swoich pracowników. I UWAGA: wyraz nadużywany, np.: "Przekazanie uczniom informacji, które się potem egzekwuje i ocenia" (lepiej: ...których przyswojenie się potem sprawdza i ocenia). EGZEKUCYJNY l. 'związany z egzekucją- wykonaniem kary śmierci': Pluton egzekucyjny. 2. 'związany z egzekucją- ściąganiem długów i podatków; także szerzej: związany z wykonaniem czegoś, spełnieniem tego': Koszta egzekucyjne. Dla wykonania swych uchwał sejm naznaczył specjalne władze egzekucyjne. () Ruch egzekucyjny 'ruch społeczny, głównie średniej szlachty, zmierzający do egzekucji praw i dóbr w dawnej Polsce' lać. exsecutio 'wykonanie wyroku' 187 EGZEKWIE EGZOTYKA EGZEKWIE 'w Kościele katolickim: obrzędy odprawiane przy trumnie zmarłego': Ksiądz odprawił egzekwie. lać. exsequiae EGZEMA inaczej: WYPRYSK 'przewlekłe zapalenie skóry, powodujące występowanie wykwitów skórnych, pęcherzy, ropni i łuszczenie się skóry': Egzema ma najczęściej podłoże alergiczne. gr. ekzema 'wyrzut, wyprysk' EGZEMPLIFIKACJA ksiąźk. 'przytaczanie przykładów dla wyjaśnienia lub udowodnienia czegoś; także: przytoczony przykład lub przykłady': Jako doświadczony dydaktyk wiedział, że nie wystarczy podanie samej definicji, konieczna jest zawsze egzemplifikacja objaśnianych pojęć i zjawisk. W kolejnych rozdziałach jego pracy znajdujemy obszerną egzemplifikację: opis konkretnych przypadków dokumentujących omawiane zjawiska społeczne. EGZEMPLIFIKOWAĆ ksiąźk. 'przytaczać przykłady dla wyjaśnienia lub udowodnienia czegoś': Autor obszernie egzemplifikuje swe tezy. EGZEMPLIFIKACYJNY ksiąźk . 'przykładowy, służący egzemplifikacji': Materiał egzemplifikacyjny. EXEMPLUM (czytaj: egzemplum) przestarz. 'przykład': Na poparcie tej tezy przytoczył dwa exempla. ang. exemplification od łac. exemplum 'przykład' EGZO- cząstka wyrazów złożonych mająca znaczenie 'zewnętrzny', najczęściej dodawana do rzeczowników i przymiotników będących terminami naukowymi i oznaczająca, że zakres określanych przez nie procesów czy zjawisk jest usytuowany lub skierowany na zewnątrz czegoś, np. egzobiologia, egzotermiczny odgr. ekso 'na zewnątrz' EGZOBIOLOGIA 'dział biologii, obejmujący badania nad istnieniem życia we Wszechświecie, poza Ziemią, to samo, co astrobiologia' złożenie cząstki: egzo- i słowa: biologia EGZOENERGETYCZNY w chemii 'związany z wydzielaniem się energii na zewnątrz': Podczas reakcji egzoe-nergetycznych, np. spalania, energia jest wydzielana do otoczenia. złożenie cząstki: egzo- i słowa: energetyczny EGZOGAMIA w antropologii 'zwyczaj lub nakaz zawierania małżeństw poza grupą osób spokrewnionych lub grupą plemienną': Egzogamia wynika z tych samych przyczyn co zakaz kazirodztwa, zabezpiecza ona wspólnotę przed małżeństwami osób spokrewnionych i związanym z tym ryzykiem rodzenia się niepełnosprawnych dzieci. EGZOGAMICZNY w antropologii 'związany ze zwyczajem egzogamii, taki, w którym wybiera się żonę lub męża poza grupą osób spokrewnionych lub grupą plemienną': Małżeństwo egzogamiczne. złożenie cząsek: egzo- i -gamia od gamos 'małżeństwo' EGZOGENICZNY l. inaczej: EGZOGENNY w biologii 'pochodzący z zewnątrz ustroju lub wywołany przez przyczyny zewnętrzne': Oprócz substancji endogenicz-nych, które wytwarza dany organizm, do życia potrzebne są mu także substancje egzogeniczne, czyli pochodzące z zewnątrz, np. wytwarzane przez inne organizmy i dostarczane wraz z pokarmem. 2. w geologii 'zachodzący na powierzchni Ziemi i wywołany przez czynniki działające od zewnątrz, a nie od wewnątrz skorupy ziemskiej': Procesy egzogeniczne to np. wietrzenie i erozja skał. UWAGA: słowa: egzogeniczny i egzogenny, bywają też stosowane w wielu innych naukach, np. w psychologii mogą one oznaczać czynniki zewnętrzne działające na człowieka w przeciwieństwie do wewnętrznych, np. genetycznych. złożenie cząstki: egzo- i cząstki: -geniczny od gr. genos 'ród, pochodzenie' EGZORCYZM zwykle w liczbie mnogiej: EGZORCYZ-MY 'zaklęcia, modlitwy i inne obrzędy religijne, których celem j est uwolnienie j akiej ś osoby, rzadziej: zwierzęcia lub rzeczy, spod wpływu złych mocy albo wypędzenie z kogoś szatana': Ksiądz odprawił nad nim eg-zorcyzmy. EGZORCYSTA 'duchowny, który odprawia egzorcyz-my': W dawnych czasach egzorcyści często próbowali wypędzić złe duchy z osób chorych psychicznie, ponieważ powszechnie uważano, że ten rodzaj chorób jest spowodowany przez szatana. EGZORCYZMOWAĆ przestarz. 'dokonywać egzorcyz-mów': Wyszli księża z relikwiami egzorcyzmować owe tumany, aby nie przeszkadzały obronie. (Sienkiewicz) gr. eksorkismós 'wyklinanie' EGZOTERMICZNY w chemii 'związany z wydzielaniem się ciepła': Procesy egzotermiczne są odwrotnością procesów endotermicznych. złożenie cząstki: egzo- i słowa: termiczny EGZOTYKA l. 'zbiór cech właściwych dalekim krajom o odmiennej kulturze, które wydają się obce i niezwykłe; także: przedmioty, dzieła sztuki itp. pochodzące z tych krajów': Nad pustynią unosił się zapach egzotyki i nie-samowitości, która jest w tej bezkresnej, pustej i falującej od upału przestrzeni. 2. 'posiadanie przez coś cech, które wydają się obce i niezwykłe': Egzotyka czyjegoś stroju, trybu życia. W tych księgach intryguje nas czasem egzotyka jakiegoś średniowiecznego ornamentu lub wymyślny kształt inicjału. EGZOTYCZNY l. 'właściwy dalekim krajom o odmiennej kulturze, zwłaszcza krajom o gorącym klimacie, związany z tymi krajami': Egzotyczne maski kultowe z Malezji. Egzotyczne zwyczaje w Tanzanii. 2. 'taki, który 188 EGZYSTENCJA EKLEKTYZM wydaje się obcy i niezwykły. Założył bardzo egzotyczny krawat, który wyglądał tak, jakby pochodził z innej epoki. EGZOTYK l. 'osobliwy przedmiot pochodzący z krajów egzotycznych lub - rzadziej -jakiś dziwny przedmiot': Dziadek, zapalony podróżnik, pokazywał nam swoją kolekcję egzotyków. 2. w geologii 'okruch skalny, który występuje na pewnym podłożu, ale pochodzi z innego podłoża' gr. eksotikós 'obcokrajowy' EGZYSTENCJA l. 'byt, istnienie czegoś lub życie kogoś, zwłaszcza biedne albo ciche i spokojne': Zatrucie środowiska naturalnego zagroziło egzystencji wielu gatunków roślin. Druga siostra nie wyszła za mąż i wiodła cichą egzystencję u boku matki. () Minimum egzystencji w ekonomii 'minimum środków potrzebnych do życia': Organizacje międzynarodowe alarmowały, że ponad połowa mieszkańców tego afrykańskiego państwa żyje na granicy minimum egzystencji. 2. w filozofii "byt, to, że coś istnieje, przeciwieństwo istoty czegoś, czyli esencji': Wiele własności rzeczy wynika z ich istoty, która przesądza, że muszą być takie, a nie inne; ogólna ich istota stanowi o ich konkretnym istnieniu lub, mówiąc z łacińska, ich esencja stanowi o ich egzystencji. (Tatarkiewicz) Zwężając wraz z Kierkegaardem znaczenie wyrazu "egzystencja", egzystencjaliści nazwali tak specjalnie egzystencję ludzką. (Tatarkiewicz) EGZYSTOWAĆ 'być, istnieć': Egzystować w skrajnie trudnych warunkach klimatycznych. UWAGA: wyraz nadużywany i używany w błędnych znaczeniach, np.: "Młoda kobieta od roku egzystująca pod namiotem tlenowym" (poprawnie: ...od roku wegetująca pod namiotem tlenowym). "Zawodnicy egzystujący w klubach zachodnich" (poprawnie: ...grający w klubach zachodnich). EGZYSTENCJALNY l. 'związany z istnieniem, zwłaszcza związany z prostymi potrzebami życiowymi': W tamtych trudnych czasach ludzie troszczyli się przede wszystkim o podstawowe potrzeby egzystencjalne, o dach nad głową, jedzenie i ubranie. 2. 'związany z egzystencjalizmem': Poezja egzystencjalna. Filozofia egzystencjalna. 3. w logice 'stwierdzający istnienie czegoś': Twierdzenie egzystencjalne. p.-tac. exsistentia 'istnienie, występowanie' EGZYSTENCJALIZM 'współczesny kierunek filozoficzny, zajmujący się głównie problemami istnienia jednostki ludzkiej w świecie': Egzystencjalizm jest kierunkiem pesymistycznym, głosi, że człowiek jest pozbawiony w swym istnieniu oparcia, jest sam wśród nicości. EGZYSTENCJALISTA 'filozof, który rozwija tezy egzystencjalizmu lub zwolennik tego kierunku': Do znanych egzystencjalistów należą m.in. Martin Heidegger, Kari Jaspers, Jean Pauł Sartre i Albert Camus. Egzystencjaliści stanęli ostatecznie na tym: skoro człowiek nie ma stałych cech i będzie tym, czym sam siebie zrobi, to zawsze może być czymś więcej, niż jest. Stąd wyciągali wniosek: niech będzie czymś więcej. (Tatarkiewicz) EGZYSTENCJALISTYCZNY 'związany z egzystencjalizmem': Tezy egzystencjalistyczne. fr. existentialisme od p.-lać. exsistentia 'istnienie' EINSTEIN (czytaj: ajnsztajn) 'promieniotwórczy pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 99 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 254, otrzymywany sztucznie z plutonu, symbol Es': Einstein nie występuje w normalnych warunkach w przyrodzie. n.-fac. einsteinium, ku czci wielkiego fizyka - Alberta Einsteina (1879-1955) EJAKULACJA w fizjologii 'wytrysk nasienia': U mężczyzny w czasie ejakulacji wydostaje się średnio od 2 do 4 milionów plemników. n.-lać. eiaculatio od łac. eiaculatus 'wyrzucony' EJDETYZM w psychologii 'zdolność do przeżywania wyobrażeń w sposób tak wyrazisty jak zdarzeń realnych, a także zdolność do przechowywania w umyśle przez długi czas bardzo wyrazistych obrazów pewnych przedmiotów i wrażeń związanych z sytuacjami': Ejdetyzm jest właściwy niektórym artystom. EJDETYK -w psychologii 'osoba odznaczająca się zdolnościami przeżywania wyobrażeń w tak wyrazisty sposób jak zdarzeń realnych' EJDETYCZNY l. w psychologii 'związany z ejdetyz-mem': Zdolności ejdetyczne. 2. w filozofii 'odnoszący się do istoty czegoś': Drugą zaś jej [fenomenologii] właściwością był charakter ejdetyczny. Znaczy to, że miała badać nie zjawiska w ich konkretnym ukształtowaniu, lecz tylko ich istotę. (Tatarkiewicz) od gr. eidetikos 'wiedzący, znający' EINMAL IST KEINMAL (czytaj: ajnmal ist kajnmal) 'jeden raz się nie liczy': Pocieszał przyjaciela: - Na pewno ci żona wybaczy, einmal ist keinmal. niem. einmal ist keinmal, dosłownie 'jeden raz nie jest razem' EKG skrót: elektrokardiogram (zob.) EKLEKTYZM 'łączenie w jedną całość różnych, często niezbyt do siebie pasujących, elementów w nauce, sztuce lub filozofii': Eklektyzm, łączenie i mieszanie elementów, należących do różnych tradycji artystycznych, jest charakterystyczny dla niektórych epok i kierunków w sztuce, np. dla współczesnego postmodernizmu. EKLEKTYK 'artysta, filozof lub uczony łączący w swej twórczości różne elementy': Wśród plastyków polskich eklektykiem był m.in. Henryk Siemiradzki, łączący w swych dziełach elementy klasycyzmu i naturalizmu. EKLEKTYCZNY 'złożony z różnych form, łączący składniki różnych koncepcji, idei (czasem nawet przeciwstawnych sobie), składankowy, będący zlepkiem': Eklektyczna muzyka tej grupy zachwycała na koncertach. Eklektyczna architektura. fr. eciectisme z gr. eklektikós 'umiejący wybierać' 189 EKLEZJA EKONOM EKLEZJA l. 'w starożytnych Atenach: zgromadzenie dorosłych, pełnoprawnych obywateli': W demokracji ateńskiej eklezja była najwyższym organem władzy państwowej. 2. 'zgromadzenie chrześcijan, gmina chrześcijańska, także: całe chrześcijaństwo ujmowane jako rzesza wiernych': Eklezje chrześcijańskie. EKLEZJASTA l. 'członek ateńskiej eklezji' 2. 'kapłan, kaznodzieja w chrześcijańskiej eklezji' 3. 'to samo, co Eklezjastes - księga Starego Testamentu' EKLEZJASTES albo EKLEZJASTA 'Księga Koheleta, jedna z ksiąg Starego Testamentu': Eklezjasta uczy, że wszystko jest marnością. EKLEZJASTYK 'Księga Syracha, jedna z ksiąg Starego Testamentu': Eklezjastyk to księga uznawana przez protestantów za apokryf. gr. ekkiesia EKLIPTYKA 'wielki okrąg na sferze niebieskiej, wokół którego pozornie przesuwa się Słońce w ruchu rocznym': Ekliptyka przecina się z płaszczyzną równika niebieskiego pod kątem 23°27' w punkcie równonocy wiosennej i w punkcie równonocy jesiennej. Wzdłuż ekliptyki leżą gwiazdozbiory Zodiaku. p.-łac. eciiptica I EKO skrót stówa ekologiczny, dodawany jako samodzielny wyraz do nazw wyrobów przemysłowych, oznaczający, że nie zanieczyszczają one środowiska naturalnego, są dla niego nieszkodliwe, np. proszek eko, płyn eko, produkty eko. skrót słowa: ekologia II EKO skrót słowa ekonomiczny, dodawany jako samodzielny wyraz do nazw wyrobów przemysłowych, oznaczający, że są one tanie w użytkowaniu, zużywają niewiele benzyny, prądu itd., np. wersja eko samochodu pewnej marki; pralka automatyczna, model eko skrót słowa: ekonomia EKO- cząstka o znaczeniu 'ekologiczny', dodawana do rzeczowników, wskazująca na związek pojęcia oznaczonego przez ten wyraz z ekologią, z ekologicznością, np. ekosystem, ekopolityka, ekorozwój UWAGA: wyrazy z tą cząstką są nadużywane, np. ekożyw-ność (lepiej: zdrowa żywność), ekopolityka (lepiej: polityka ekologiczna). skrót od stówa: ekologia EKOKLĘSKA 'klęska ekologiczna, zniszczenie naturalnego środowiska człowieka wskutek jego działalności gospodarczej i technicznej': Straszenie ekoklęską nie odniesie skutku, jeśli nie zostanie wsparte dotkliwymi karami pieniężnymi. złożenie cząstki: eko- i słowa: klęska EKOKLIMAT 'to samo, co bioklimat' EKOKLIMATYCZNY 'to samo, co bioklimatyczny' złożenie cząstki: eko- i słowa: klimat EKOKONWERSJA w ekonomii 'konwersja, zamiana części lub całości długu jakiegoś kraju na inwestycje w dziedzinie ochrony środowiska w tym kraju': Polska wystąpiła wobec swych wierzycieli z Zachodu z projektem ekokonwersji części długu. złożenie cząstki: eko- i słowa: konwersja EKOKOSMETYK 'kosmetyk wyprodukowany z substancji naturalnych, a nie uzyskanych sztucznie': Ekokos-metyki są coraz modniejsze, ale wciąż jeszcze dość drogie. złożenie cząstki: eko- i stówa: klęska EKOLEK 'lekarstwo zawierające tylko składniki uzyskane z substancji naturalnych': Oferujemy bogaty wybór ekoleków na bazie ziół. wyraz złożony z cząstki: eko- (skrót od: ekologiczny) i słowa: lek EKOLOGIA 'nauka badająca wzajemne oddziaływanie organizmów żywych i otaczającego je środowiska' EKOLOG l. 'uczony prowadzący badania w zakresie ekologii - nauki o wzajemnych oddziaływaniach organizmów żywych i środowiska': Ekologowie zajmują się m.in. problemami obiegu energii i materii w biocenozach. 2. pot. 'zwolennik ruchów ekologicznych, ruchów na rzecz ochrony środowiska': Pod sejmem odbyła się demonstracja ekologów przeciw zakładom chemicznym zatruwającym rzeki. EKOLOGICZNY l. 'należący do ekologii, dotyczący związków między środowiskiem a żyjącymi w nim organizmami': Warunki ekologiczne. 2. 'zgodny z wymaganiami ekologii, z zachowaniem naturalnych, zbliżonych do pierwotnych warunków środowiska człowieka; nieskażony, zdrowy': Żywność ekologiczna. złożenie cząstek: eko- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' EKOMANIA 'mania na punkcie ochrony środowiska naturalnego, przesadne i często powierzchowne zajmowanie się problemami środowiska': Publicysta uważał, że oprócz szczerego zaangażowania w ochronę środowiska, mamy obecnie do czynienia z falą ekomanii, wywołanej przez modę i media. EKOMANIAK 'człowiek mający manię, obsesję na punkcie ochrony środowiska naturalnego': Każdy, kto chciał człowiekowi odebrać prawo do swobodnego kształtowania swego otoczenia, był dla niego ekomaniakiem. złożenie cząstki: eko- i słowa: mania EKONOM 'w dawnych majątkach ziemskich: zarządca mający pieczę nad gospodarstwem i nadzorujący prace polowe': Ekonom krzykiem i biciem poganiał pracujących chłopów. 190 EKONOMIA IEKS- EKONOMSKI 'związany z ekonomem, należący do niego': Bat ekonomski. w dawnej polszczyźnie, od łac. oeconomus 'zarządca domu' EKONOMIA l. 'nauka badająca prawa rządzące gospodarką w wielkiej lub małej skali: całego świata, jakiegoś kraju, regionu, firmy, a nawet rodziny': Ekonomia bada m.in. prawa odnoszące się do produkcji dóbr, ich wymiany i rozdziału, importu i eksportu, kursu waluty. 2. 'oszczędne posługiwanie się czymś, kierowanie się zasadą, że należy osiągnąć maksimum efektu przy minimum wysiłku (nakładu, środków itd.)': Ekonomia gestu, słowa. Ekonomia środków wyrazu. Judoka przestrzegał w walce zasady ekonomii, wykorzystując siłę przeciwnika przeciw niemu. EKONOMISTA 'specjalista w zakresie ekonomii': W czasie wielkiej reformy systemu gospodarczego na przełomie lat 80. i 90. rządowi polskiemu doradzał znany amerykański ekonomista - profesor Uniwersytetu Har-varda - Jeffrey Sachs. EKONOMICZNY l. 'związany z gospodarką lub nauką o niej - ekonomią': Efekty ekonomiczne. Rachunek ekonomiczny. 2. 'oszczędny, taki, który daje maksimum efektu przy minimalnym nakładzie środków': Ekonomiczna jazda. Ekonomiczny samochód. EKONOMIZACJA oficj. 'powodowanie, że coś staje się bardziej ekonomiczne - oszczędne, dające maksimum efektu przy minimum środków': Ekonomizacją procesu produkcji. EKONOMIZOWAĆ oficj. 'dokonywać ekonomizacji czegoś': Ekonomizować funkcjonowanie wydziału. Ekonomizować wykorzystanie środków produkcji. EKONOMIKA l. 'dział ekonomii zajmujący się określonym sektorem gospodarki lub zjawiskami na pewnej płaszczyźnie gospodarki': Ekonomika handlu, przemyski, rolnictwa. Ekonomika przedsiębiorstwa. Ekonomika konsumpcji. l. pot. 'gospodarka': Ekonomika kraju. EKONOMETRIA 'nauka badająca zależności ekonomiczne z wykorzystaniem danych liczbowych i metod statystycznych': Ekonometria dostarcza danych pozwalających na weryfikację teorii ekonomicznych. EKONOMETRYCZNY 'związany z ekonometrią': Badania ekonometryczne. fr. economie z łac. oeconomia i gr. oikonomia 'zarządzanie gospodarstwem' EKOPRZESTĘPCA 'przedsiębiorstwo, którego działalność niszczy środowisko naturalne': W Ameryce opublikowano listę największych ekoprzestępców. złożenie cząstki: eko- i słowa: przestępca EKOROZWÓJ 'rozwój zgodny z wymaganiami ekologii': Specjalna komisja powołana przy prezydencie zorganizowała konferencję na temat ekorozwoju regionu Tatr i Podhala. złożenie cząstki: eko- i słowa: rozwój EKOSYSTEM 'system ekologiczny, układ wzajemnych powiązań między środowiskiem a żyjącymi w nim organizmami': Ochrona ekosystemów w parkach narodowych. złożenie cząstki: eko- i słowa: system EKOSFERA 'strefa wokół jakiejś gwiazdy lub planety, w której istnieją warunki umożliwiające życie i rozwój organizmów': Ziemia znajduje się w ekosferze Słońca, które jest podstawowym źródłem energii dla żyjących na naszej planecie organizmów. Astrobiologowie zastanawiali się nad warunkami, które muszą być spełnione, by w ekosferze jakiejś planety mogło się rozwijać życie oparte na związkach białka, podobne do ziemskiego. Ziemska ekosferajest najczęściej określana jako biosfera. złożenie cząstki: eko- i słowa: sfera EKOTORBA 'torba ekologiczna, np. wykonana z materiałów ulegających biodegradacji, łatwych do przetworzenia itd.': Firma ta sprzedaje większość swych produktów w ekotorbach. złożenie cząstki: eko- i słowa: torba EKOTYP w ekologii 'rasa ekologiczna: forma zwierząt lub roślin należących do pewnego gatunku, różniąca się od innych form tego gatunku, co wynika z przystosowania się do określonego środowiska': Zwierzęta czy rośliny należące do różnych ekotypów różnią się, lecz można je swobodnie krzyżować. złożenie cząstki: eko- i słowa: typ EKRANIZACJA l. 'adaptacja filmowa dzieła literackiego': W ostatnich latach dokonano ekranizacji wielu wybitnych dzieł literatury polskiej, m.in.: "Ogniem i mieczem" i "Quo vadis" Sienkiewicza oraz "Pana Tadeusza" Mickiewicza. 2. 'sfilmowanie widowiska teatralnego, wierne przeniesienie go na ekran': Ekranizacja spektaklu w "Teatrze Polskim". EKRANIZOWAĆ l. 'dokonywać ekranizacji - adaptacji dzieła filmowego': Jerzy Hoffman ekranizował całą "Trylogię" Sienkiewicza, a także powieści Dołęgi-Mo-stowicza "Znachor" i "Trędowata". od/r. słowa ecran, pierwotnie oznaczającego koziołek, na którym malarz ustawiał np. płaszczyznę do malowania EKRANOWAĆ 'osłaniać coś ekranem, specjalną przegrodą zabezpieczającą przed działaniem niepożądanych czynników, np. promieniowania, hałasu': Radiesteta zbadał pomieszczenie i stwierdził, że występuj ą pod nim żyły wodne. Ich szkodliwe działanie możnajednak ekranować. Zarząd miasta zdecydował, że autostrada będzie przebiegała w pobliżu osiedla mieszkaniowego, będzie jednak ekranowana od jego strony olbrzymimi osłonami ze szkła i stali. od słowa: ekran w znaczeniu 'warstwa ochraniająca' I EKS- cząstka o znaczeniu 'były', dodawana do rzeczowników będących nazwami funkcji różnych osób, ich za- 191 IIEKS- EKSKLUZYWNY wodu, roli społecznej itd., a także grupy pewnych osób, oznaczająca, że nie są już tym, na co wskazuje drugi człon złożenia, np. eksminister, niekiedy używana po to, by określić lub podkreślić, jaką ktoś ma przeszłość, np. ekskomunista, eksnomenklatura p.-lać. ex, używane w tej samej funkcji II EKS- cząstka o znaczeniu podobnym jak przedrostek od- lub wy-, dodawana do rzeczowników i przymiotników mających książkowy charakter, wskazująca na to, że ich znaczenie wiąże się z wyjęciem, odjęciem, wykluczeniem czegoś albo z czegoś, np. ekspatriacja, eksterytorialny łac. ex'od' EKSCELENCJA 'tytuł honorowy, stosowany podczas zwracania się do wysokich urzędników państwowych oraz kościelnych, zwłaszcza ambasadorów i biskupów; także: osoba, której ten tytuł przysługuje': Ukłonili się dostojnikowi i zaczęli od słów: -Wasza Ekscelencjo!... Jego Ekscelencja ambasador Belgii otworzył wystawę i wygłosił krótkie przemówienie. fr. excellence z łac. excellentia 'doskonałość' EKSCENTRYCZNY 'dziwaczny, celowo udziwniony, taki, który wygląda albo postępuje oryginalnie, sprzecznie z ogólnie przyjętymi zwyczajami i normami': Ubraliśmy ją tak, by była ekscentryczna, narzuciliśmy na nią jakieś okropne, jaskrawe boa. Ekscentryczne zachowanie polityka. EKSCENTRYK 'dziwak, dziwadło, oryginał, odmieniec': Z hrabiego był zawsze ekscentryk - nosił się z chłopska i przesiadywał w karczmach. lać. excentricus, eccentricus 'odśrodkowy' EKSCERPCJA 'robienie wyciągów z jakiegoś tekstu lub tekstów, zwykle w celach badań literaturoznawczych lub językoznawczych': Pracę nad słownictwem XVII w. rozpoczął od ekscerpcji pism Paska, Potockiego i Mor-sztyna. EKSCERPOWAĆ 'dokonywać ekscerpcji, wybierać z jakiegoś tekstu lub tekstów fragmenty zawierające pewne dane': W czasie prac nad słownikiem języka Norwida zastanawiano się, czy ekscerpować także teksty jego notatek, w których jest wiele fragmentów zapożyczonych z tekstów innych autorów, przepisanych z ówczesnych pism, prac naukowych itd. EKSCERPCYJNY 'związany z ekscerpcją': Prace eks-cerpcyjne. p.-lac. excerptio 'wyciąganie, wybieranie' EKSCES 'czyn lub zachowanie, które wykraczają poza normy społeczne i wywołują oburzenie': Po meczu doszło do chuligańskich ekscesów. tac. excessus 'wyjście, odstępstwo' EKSCYTACJA 'podniecanie się czymś, ożywienie spowodowane czymś': Nieczęsto ulegamy takiej ekscy-tacji, jak podczas oglądania biegu krótkodystan-sowego. EKSCYTOWAĆ 'powodować ekscytację, ożywiać, podniecać': Podobnie złudną korzyść zawdzięczamy filiżance kawy, która tylko chwilowo ekscytuje. EKSCYTOWAĆ SIĘ 'ożywiać się, podniecać się': Ekscytowała się zwłaszcza opowieściami o błyskawicznych karierach piosenkarek. lać. excitatio 'pobudzanie' EKSHIBICJONIZM l. 'nienormalne zachowanie seksualne polegające na osiąganiu satysfakcji z obnażania się przed nieznanymi i przypadkowymi osobami, zwłaszcza w miejscach publicznych': Ekshibicjonizm jest ścigany przez prawo, w praktyce jednak liczba procesów o ten rodzaj dewiacji jest niezwykle mała. 2. przen. 'ujawnianie i publiczne komentowanie bardzo osobistych spraw': Nie lubił programów telewizyjnych, w których zaproszeni do studia goście z jakimś niezrozumiałym ekshibicjonizmem opowiadali przed kamerą o naj intymniej szych szczegółach swego życia. EKSHIBICJONISTA l. 'osoba, która osiąga satysfakcję seksualną z obnażania się przed nieznajomymi i przypadkowymi ludźmi': Zawiadomili policję, że na osiedlu pojawił się ekshibicjonista, l. przen. 'osoba, która ujawnia intymne szczegóły ze swego życia': Ekshibicjonista duchowy. EKSHIBICJONISTYCZNY l. 'związany z ekshibicjonizmem - dewiacją seksualną': Ekshibicjonisty-czne zachowania występują częściej u mężczyzn niż u kobiet, l. przen. 'związany ze skłonnością do ujawniania swych intymnych spraw': Ekshibicjonistyczne upodobania osób biorących udział w tym programie radiowym. fr. exhibitionnisme od łac. exhibere 'wystawiać na widok' EKSHUMACJA 'wydobycie z ziemi pochowanych zwłok': Ekshumacji dokonuje się zwykle po to, by przenieść zwłoki w inne miejsce lub dokonać ich badania nakazanego przez sąd. EKSHUMOWAĆ 'dokonać ekshumacji': Polacy z pomocą Rosjan ekshumowali szczątki polskich oficerów zamordowanych przez NKWD. EKSHUMACYJNY 'związany z ekshumacją': Prace ekshumacyjne w katyńskim lesie. lać. sr. exhumatio, od: ex 'od, z', humus 'ziemia" EKSKLUZYWNY 'przeznaczony tylko dla pewnych, uprzywilejowanych osób, niedostępny dla ogółu, wyjątkowy' : Ekskluzywny klub brydżowy. Ekskluzywne towarzystwo. Ekskluzywne perfumy. fr. exclusif 'wyłączny, uprzywilejowany' z łac. exclusivus 'wyłączny' 192 EKSKOMUNISTA EKSPEDYCJA EKSKOMUNISTA 'osoba, która była komunistą': Złośliwie szeptano, że do zarządu weszli sami ekskomuniści. złożenie cząstki: l eks- i słowa: komunista EKSKOMUNIKA 'w kościele: wyklęcie kogoś, wyłączenie go ze wspólnoty wiernych, wiążące się z zabronieniem przyjmowania sakramentów i wykonywania pewnych aktów kościelnych': Ekskomunika to najsurowsza kara kościelna, podlega jej m.in. osoba, która powoduje przerwanie ciąży. EKSKOMUNIKOWAĆ 'obłożyć ekskomuniką': Papież Grzegorz VII ekskomunikował Henryka IV, cesarza Niemiec. lać. excommunicatio 'wyłączenie ze społeczności' EKSKREMENTY ksiąźk. 'odchody ludzkie lub zwierzęce': Za barakiem obozowym pełno było ekskrementów. lać. excrementum, liczba mnoga: excrementa EKSLIBRIS 'ozdobny znak, przyklejany na wewnętrznej stronie okładki książki, zwykle zawierający nazwisko właściciela księgozbioru': Książka z oryginalnym ekslibrisem. Pokazywał nam swoją kolekcję ekslibrisów. lać. ex iibris 'spośród książek' EKSMINISTER 'osoba, która była ministrem': W skład komisji weszli doświadczeni prawnicy, przedstawiciel samorządu miejskiego i eksminister spraw wewnętrznych. złożenie cząstki: I eks- i słowa: minister EKSMISJA 'usunięcie kogoś z zajmowanego przez niego mieszkania, sklepu, biura - z wyroku sądu lub wskutek decyzji władz administracyjnych': Wyroki eksmisji nie były wykonywane. Nakazać eksmisję sklepu. EKSMITOWAĆ 'wykonywać eksmisję, usuwać kogoś z zajmowanego przez niego lokalu': Dzikich lokatorów eksmitowano dopiero po miesiącu. lać. exmissio 'wyrzucenie' EKSNOMENKLATURA 'była nomenklatura, zwłaszcza nomenklatura z czasów PRL': Publicyści tego prawicowego pisma głosili, że w Polsce rządzi eksnomenklatura. złożenie cząstki: I eks- i słowa: nomenklatura EKSPANDER 'przyrząd do ćwiczeń mięśni: gumy lub sprężyny z uchwytami po obu stronach': W każdej serii ćwiczeń rozciągał ekspander kilkanaście razy. ang. expander EKSPANSJA l. 'rozprzestrzenianie się, rozszerzanie wpływów na nowe terytoria lub na nowych ludzi; rozpychanie się': Ekspansja niemiecka na wschód. Ekspansja wyrobów znanego koncernu na rynki Europy Wschodniej jest coraz bardziej widoczna. 2. w fizyce 'rozszerzanie lub rozprężanie się czegoś': Ekspansja Wszechświata. Ekspansja gazu. EKSPANDOWAĆ ksiąźk. 'rozprzestrzeniać się, rozszerzać wpływy na nowe terytoria lub nowe osoby': plemiona słowiańskie ekspandowały na południe, na Półwysep Bałkański. EKSPANSYJNY w fizyce 'związany z rozszerzaniem lub rozprężaniem się czegoś': Ekspansyjne urządzenia, wykorzystujące energię rozszerzającego się gazu to m.in. silniki spalinowe. EKSPANSYWNY l. 'skłonny do ekspansji lub dążący do niej; rozszerzający swe wpływy, ogarniający coraz to nowe przestrzenie, zjawiska lub nowych ludzi': Ekspansywna polityka zagraniczna. Ekspansywna ideologia. 2. 'gwałtowny, nieopanowany w objawianiu uczuć, żywiołowy i wybuchowy, a przy tym zaborczy': W dzieciństwie był bardzo ekspansywny, potem się nieco ustatko-wał. W miłości Ewa była zawsze bardzo ekspansywna. EKSPANSYWNOŚĆ l. 'bycie ekspansywnym -dążącym do rozszerzenia swoich wpływów': Nie chcieli się utożsamiać z ekspansywnością rządu pruskiego. 2. 'bycie ekspansywnym - żywiołowym, wybuchowym i zaborczym': Ekspansywność zachowań dziecięcych. lać. expansio 'rozszerzanie się' EKSPANSJONIZM 'polityka, która zmierza do rozszerzenia wpływów na inne państwa, podporządkowywania sobie ich pod różnymi względami lub zagarniania ich terytoriów': Ekspansjonizm gospodarczy. Polska i Litwa zawarły sojusz, którego celem było powstrzymanie krzyżackiego ekspansjonizmu. EKSPANSJONISTYCZNY 'będący wyrazem ekspansjonizmu, zaborczy': Ekspansjonistyczna polityka. Eks-pansjonistyczne żądania. fr. expansionnisme od łac. expansio 'rozszerzanie się' EKSPATRIACJA ksiąźk. 'przymusowe lub - rzadziej - dobrowolne opuszczenie ojczyzny': W przypadku wielu osób należących do ostatniej wielkiej fali emigracji z lat 80. decyzja o ekspatriacji była często wymuszona przez władze lub wynikała z chęci oderwania się od absurdalnej rzeczywistości PRL. EKSPATRIANT ksiąźk. 'osoba, która została wydalona ze swej ojczyzny lub dobrowolnie ją opuściła': Ekspa-trianci należący do emigracji po upadku powstania listopadowego, zwanej "Wielką Emigracją", stanowili część elity ówczesnego społeczeństwa polskiego. EKSPATRIOWAĆ ksiąźk. 'wydalać kogoś z ojczyzny': Władze ekspatriowały go, odbierając mu obywatelstwo. złożenie cząstki: II eks- i cząstki: -patriacja od łac. patria 'ojczyzna'; na wzór: repatriacja EKSPEDYCJA l. 'wyprawa gdzieś, która ma do osiągnięcia konkretny cel; także: zespół ludzi, biorących w niej udział': Ekspedycja naukowa do Amazonii, mająca zbadać zwyczaje żyjących tam plemion indiańskich. W godzinę po odebraniu sygnału o katastrofie ruszyła ekspedycja ratunkowa. Wszedł w skład ekspedycji geologicznej. 2. 'wysyłanie przesyłek i towarów; także: dział ja- 193 EKSPERT EKSPLORACJA kiejś firmy, który się tym zajmuje - to samo, co spedycja' EKSPEDYTOR 'to samo, co spedytor' EKSPEDIOWAĆ 'wysyłać gdzieś coś lub kogoś': Ekspediować towary. Rano kierownik wyekspediował go do Krakowa. lać. expeditio 'wysłanie' EKSPERT 'specjalista w pewnej dziedzinie': Eksperci orzekli, że przyczyną wypadku było uszkodzenie kadłuba statku. Sąd wysłuchał opinii ekspertów: historyka sztuki i archeologa. EKSPERTYZA l. 'zbadanie jakiejś sprawy albo rzeczy przez powołanych do tego specjalistów po to, żeby wydać o niej sąd, potrzebny instytucji, która to badanie zleciła': Powołali biegłych, żeby przeprowadzili ekspertyzę grafologiczną dokumentu. Ekspertyza broni nie wniosła nic nowego do sprawy. 2.' dokument, który biegli specjaliści przedstawiają po zbadaniu zleconej im sprawy': Przeczytał ekspertyzę rusznikarza i zamyślił się głęboko. EKSPERCKI 'związany z ekspertami, należący do ekspertów, udzielany przez ekspertów': Koła eksperckie. Rząd USA zaoferował temu krajowi pomoc ekspercką. lać. expertus 'doświadczony',. expertise EKSPIACJA 'pokuta za popełnione grzechy, odkupienie ich przed Bogiem i przed ludźmi': Uczniowie mówili na lekcji o ekspiacji bohaterów literackich: Jacka Soplicy i Andrzeja Kmicica. EKSPIACYJNY 'związany z pokutą, służący odkupieniu grzechów': Modlitwy ekspiacyjne. Ekspiacyjna działalność dla dobra ludzi. lać. expiatio EKSPLICYTNY książk. 'sformułowany jasno i wyraźnie, przekazujący pewną treść wprost': Jako dziennikarz już przy pierwszych kontaktach z politykami zauważył, że unikają oni eksplicytnych sformułowań, wolą ukryć się za ogólnikami i niedopowiedzeniami. odfr. explicite EKSPLIKACJA l. 'objaśnianie znaczenia wyrazu lub zdania': Robili eksplikację wyrazu eksplikacja. Ekspli-kacja sensu wypowiedzi prezydenta. 2. przestarz. 'wyjaśnianie, tłumaczenie, uzasadnianie': Eksplikacja czyjegoś postępowania. EKSPLIKOWAĆ l. 'objaśniać znaczenie słów albo zdań': Eksplikować znaczenie słów ordynacja i kadencja. 2. przest. 'tłumaczyć coś, wyjaśniać przyczyny czegoś': Nie potrafiłem wyraźnie eksplikować tego, co było moim zamierzeniem. EKSPLIKACYJNY albo EKSPLIKATYWNY rząd. 'służący eksplikacji, wyjaśnieniu, związany z wyjaśnianiem': Formuła eksplikacyjna. Eksplikatywny fragment tekstu. lać. explicatio 'rozwinięcie, wyjaśnienie' i explicare 'rozwijać, wyjaśniać' EKSPLOATACJA l. oficj. 'użytkowanie jakichś urządzeń i maszyn': Eksploatacja taboru kolejowego. O wycofaniu statku z eksploatacji nie było wówczas mowy. 2. oficj. 'wydobywanie lub pozyskiwanie w inny sposób bogactw naturalnych': Eksploatacja złóż siarki i węgla. Rabunkowa eksploatacja lasów tropikalnych zakłóca obieg wody na Ziemi. 3-przen. 'nadmierne wykorzystywanie kogoś': Bezlitosna eksploatacja niewolników. EKSPLOATATOR l. oficj. 'osoba lub instytucja, która użytkuje jakąś maszynę lub urządzenie': W instrukcji było wiele uwag dla eksploatatora obrabiarki. 2. oficj. 'firma, która eksploatuje jakieś bogactwa naturalne': Jedynym eksploatatorem bogatych złóż srebra i miedzi w tym państwie była firma "Prodress", której właścicielką była córka prezydenta. EKSPLOATOWAĆ l. oficj. 'użytkować jakieś maszyny i urządzenia': Wiele eksploatowanych w tym zakładzie maszyn jest w opłakanym stanie. 2. oficj. 'wydobywać, pozyskiwać bogactwa naturalne': W tym regionie rudy żelaza eksploatują obydwa państwa. Eksploatować wody podziemne. 3. przen. 'nadmiernie kogoś wykorzystywać': Straszliwie eksploatował swoich źle opłacanych i przemęczonych robotników. Eksploatować przyjaciela, brata. EKSPLOATACYJNY l. oficj. 'związany z eksploatacją - użytkowaniem maszyn i urządzeń': Próba eksploatacyjna. Okres eksploatacyjny. 2. oficj. 'związany z eksploatacją - wydobywaniem lub pozyskiwaniem bogactw naturalnych': Prace eksploatacyjne w kopalni. Działalność eksploatacyjna w lasach beskidzkich. EKSPLOATATORSKI l. oficj. 'związany z eksploatatorem - zazwyczaj firmą, która coś wydobywa lub pozyskuje': Zrzeszenie eksploatatorskie. 2. przestarz. 'wyzyskujący kogoś': Klasy eksploatatorskie w ustroju niewolniczym i feudalnym. fr. exploitation EKSPLODOWAĆ zob. pod hasłem: EKSPLOZJA EKSPLORACJA książk. 'badanie, penetracja czegoś': Eksploracja nieznanych obszarów. Eksploracja przestrzeni kosmicznej. Eksploracja plików zapisanych w pamięci komputera. EKSPLORATOR książk. 'badacz, poszukiwacz czegoś': Eksplorator fauny australijskiej. Eksplorator złóż ropy. O Eksplorator Windows 'program użytkowy ułatwiający wyszukiwanie zbiorów i programów w systemie Windows' EKSPLOROWAĆ książk. 'badać, penetrować coś': Grupa speleologów eksplorowała dotychczas niezbadane fragmenty jaskini. Twórcy tej teorii z pogranicza fizyki i parapsychologii zamierzali eksplorować problemy dotąd pomijane w badaniach naukowych. 194 EKSPLOZJA EKSPOZYCJA EKSPLORACYJNY książk. 'związany z eksploracją, badawczy, poszukiwawczy': Prace, czynności eksploracyjne. EKSPLORATORSKI książk. 'związany z eksploratorem lub z eksploracją': Plany eksploratorskie. Eksploratorskie badania wód głębinowych. Obszar eksploratorski. UWAGA! Słowo eksploracja do niedawna mające charakter książkowy obecnie traci go i rozszerza swe znaczenie na określenie wyszukiwania programów i plików w pamięci komputera. Jest to związane z nieco szerszym niż w pol-szczyźnie znaczeniem wyrazu w angielskim, a przede wszystkim z programem "Eksplorator Windows", będącym składnikiem powszechnie dziś znanego systemu operacyjnego. tac. exploratio 'wypatrywanie, badanie', Windows Explorer - znak firmowy programu koncernu Microsoft EKSPLOZJA l. 'wybuch bomby, granatu, miny itp. lub materiału takiego, jak np. trotyl, dynamit czy plastik oraz benzyna, ropa, gaz itd.': Eksplozja niewypału nastąpiła natychmiast po tym, gdy chłopcy wrzucili go do ogniska. Eksplozja gazu. 2. w chemii 'początkowa faza wybuchu, inicjująca detonację' 3. przen. 'nagłe pojawienie się lub gwałtowny wzrost czegoś, zwłaszcza czegoś abstrakcyjnego': Nie mogła zrozumieć, skąd ta eksplozja uczuć. Eksplozja kolorów w jego obrazach. EKSPLODOWAĆ 'o bombach, granatach, minach itp. lub materiałach takich jak trotyl, dynamit czy plastik oraz benzyna, ropa, gaz: wybuchać': Granat eksplodował mu w rękach. Eksplodował zbiornik z benzyną. EKSPLOZYJNY rzadziej: EKSPLOZYWNY 'związany z eksplozją, wywołujący ją, spowodowany przez nią': Materiał eksplozyjny. Siła eksplozyjna. Mieszanka eks-plozywna. Substancja o eksplozywnych właściwościach. <) Spółgłoski eksplozywne, inaczej: spółgłoski zwar-to-wybuchowe w językoznawstwie 'takie spółgłoski, których wymowa polega na zwarciu narządów mowy, a potem ich gwałtownym rozwarciu, przypominającym mały wybuch pod wpływem nacisku wydychanego powietrza': W języku polskim do spółgłosek eksplozywnych należą: p, b, t, d, k, g oraz ich miękkie odpowiedniki. od łac. explodere 'pękać z hukiem' EKSPONAT, EKSPONOWAĆ zob. pod hasłem: EKSPOZYCJA EKSPORT 'sprzedaż za granicę towarów, surowców lub usług, myśli naukowej i technicznej': Eksport obrabiarek. Eksport polskiej siarki. Eksport najnowszych technologii. Państwo wspiera firmy produkujące na eksport. W ostatnich latach występuje znaczna przewaga importu nad eksportem. EKSPORTER 'osoba, firma lub państwo, sprzedające swoje towary, surowce, usługi itd. za granicę': Stany Zjednoczone są eksporterem wysoko wyspecjalizowanych wyrobów przemysłowych, m.in. komputerów, samolotów, nowoczesnej broni i wyposażenia obiektów przemysłowych oraz wielkim eksporterem produktów rolnych. EKSPORTOWAĆ 'sprzedawać za granicę towary, surowce, usługi itd.': Polska eksportuje m.in. surowce naturalne, jak miedź, siarka i węgiel, produkty rolnicze oraz hutnicze. EKSPORTOWY 'związany z eksportem, przeznaczony na eksport, zajmujący się eksportem itd.': Ograniczenia eksportowe. Towar eksportowy. Firma eksportowa. ang. export od łac. exportare 'wywozić' EKSPORTACJA oficj. 'o zwłokach: wyprowadzenie z domu lub z kościoła': W eksportacji z domu przy ulicy Pańskiej do pobliskiego kościoła uczestniczyli tylko bliscy krewni zmarłej. lać. exportatio 'wyprowadzenie, wywiezienie' EKSPOZYCJA l. 'wystawa, zwłaszcza większa, okazalsza': Ekspozycja obrazów z kolekcji Porczyńskich. 2. 'położenie, usytuowanie terenu, budynku itd. wobec stron świata': Południowa ekspozycja stoku. 3. w nauce o literaturze 'sytuacja przedstawiona w punkcie wyjścia fabuły dramatu lub powieści, wstępnie zapoznająca czytelnika z postaciami i problematyką utworu': W ekspozycji do "Potopu" Sienkiewicz przedstawia dzieje rodu Bilewiczów, sytuację Polski w momencie poprzedzającym szwedzką inwazję i mówi o głównych bohaterach: Kmicicu, Oleńce i panu Wołodyjowskim. 4. w fotografice 'naświetlanie; także: wielkość określająca czas otwarcia migawki i średnicę otworu przesłony': Przy słabym oświetleniu czas ekspozycji powinien być dłuższy. UWAGA: w l. znaczeniu wyraz nadużywany, stosowany zamiast stów: wystawa, wystawienie, prezentacja, np.; "Ekspozycje ukazujące historie najwybitniejszych gwiazd rockowych" (lepiej: wystawy ukazujące...). "Ekspozycja osiągnięć w domu kultury" (lepiej: prezentacja osiągnięć). EKSPONENT 'wystawca - osoba lub firma, która prezentuje jakieś przedmioty na wystawie': W VI pawilonie wystawiają swoje produkty polscy eksponenci. EKSPONOWAĆ l. 'wystawiać na pokaz': Książki eksponowali wydawcy z ośmiu krajów. Niech pani tak nie eksponuje nóg i skupi się na eksponowaniu buzi. 2. 'uwypuklać, podawać jako najważniejsze, wysuwać na pierwszy plan': Dziennikarze chcą zawsze eksponować rzeczy najbardziej sensacyjne. W krótkiej homilii eksponował rolę miłości w życiu rodziny. EKSPONOWANY 'wysuwany na pierwszy plan, ważny': Eksponowane stanowisko w rządzie. Eksponowane miejsce na wystawie grafiki. EKSPOZYCYJNY l. 'związany z ekspozycją - wystawą czegoś': Gmach ekspozycyjny. Powierzchnia ekspozycyjna. 2. w nauce o literaturze 'wprowadzający właściwą akcję utworu': Ekspozycyjny charakter monologu. 3. w fotografice 'dotyczący procesu naświetlania': Czas ekspozycyjny okazał się zbyt krótki. 195 EKSPOZYTURA EKSTENSYWNY EKSPONAT 'przedmiot, zwłaszcza przedmiot o charakterze muzealnym, wystawiony lub przeznaczony do wystawienia na jakiejś ekspozycji': Na wystawie poświęconej Powstaniu Warszawskiemu prezentowano eksponaty ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego. lać. expositio 'wyłożenie', exponere 'wykładać' EKSPOZYTURA 'przedstawicielstwo jakiejś firmy, organizacji lub instytucji, znajdujące się poza siedzibą jej centrali': Ekspozytura banku, zakładu ubezpieczeń. Ekspozytura obcego wywiadu. UWAGA: słowo ekspozytura ma bardzo podobne znaczenie )ak filia. Jednak nie w każdym kontekście te słowa są wymienne, np. można powiedzieć '.filia banku albo ekspozytura banku, ale niepoprawne jest: "filia obcego wywiadu". niem. Expositur I EKSPRES l. 'pośpieszna przesyłka pocztowa, która powinna zostać doręczona adresatowi zaraz po jej przyjściu na pocztę': Dostał ekspres od kolegi. 2. 'wykonywanie usług w krótkim czasie za dodatkową opłatą': Za ekspres w tej pralni trzeba dopłacić 10 zł, ale wyczyszczoną odzież otrzymuje się jeszcze tego samego dnia. I EKSPRESOWY l. 'wysłany jako ekspres': Ekspresowa przesyłka. 2. 'szybki, pośpieszny': Ekspresowe tempo. Ekspresowe usługi. odfr. expres 'umyślny posłaniec' od łac. expressus 'uwydatniony, szczególny' II EKSPRES 'pociąg, który jedzie szybciej niż pociąg pośpieszny': Pojechał tam ekspresem, który zatrzymywał się na krótko tylko w największych miastach. II EKSPRESOWY 'będący ekspresem, pociągiem jadącym szybciej niż pociąg pospieszny': Pociąg ekspresowy z Gdyni do Krakowa wjedzie na tor 2. przy peronie 3. ang. express (train) od łac. expressus 'uwydatniony, szczególny' III EKSPRES 'urządzenie elektryczne do szybkiego zaparzania kawy lub herbaty': Nie lubię kawy z ekspresu, wolę po turecku. wt. caffe espresso 'kawa na poczekaniu' EKSPRESJA l. 'wyrażanie czegoś, zwłaszcza swoich stanów i przeżyć wewnętrznych': Ekspresja uczuć. Ekspresja swoich przeżyć. 2. 'wyrazistość bijąca z dzieła artystycznego, siła wyrazu': Obraz pełen ekspresji. W tym scherzu jest chyba za dużo ekspresji. EKSPRESYJNY 'pełen ekspresji (w znaczeniu l. i 2.)': Ekspresyjne zachowanie. Ekspresyjny utwór muzyczny. EKSPRESYWNY 'wyrażający ekspresję': Ekspresyw-ny wyraz twarzy. UWAGA: oba te przymiotniki bywają używane wymiennie w obu znaczeniach. lać. expressio 'wyrażenie, wytłoczenie' EKSPRESJONIZM 'kierunek w literaturze i sztuce, rozwijający się w pierwszych dziesięcioleciach XX w., głoszący, że najważniejsza w sztuce jest siła wyrazu dzieła, zaś samo dzieło to ekspresja subiektywnych przeżyć artysty i uzewnętrznienie jego podświadomych stanów': Wszędzie tam, gdzie w kształtach, w linii, w barwach, w rytmie i w melodii widać świadomą i wyraźną dążność do wielokrotnego wzmocnienia siły wyrazu, zastąpienia klasycznego spokoju ekstatycznym napięciem - we wszystkich tych przypadkach możemy mówić o przejawianiu się bądź obecności elementów ekspresjonizmu. (Hutnikiewicz) EKSPRESJONISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami ekspresjonizmu': Do znanych ekspresjonistów należą m.in.: norweski malarz Edvard Munch, a także niemieccy artyści skupieni w grupie "Die Briicke": Emil Nolde, Ludwig Kirchner, Otto Miiller, Franz Marc. EKSPRESJONISTYCZNY 'związany z ekspresjoniz-mem': W muzyce tendencje ekspresjonistyczne wyraziły się najsilniej w twórczości kompozytorów niemieckich i austriackich, w symfoniach Gustawa Mahiera, w operach Ryszarda Straussa, w nowatorskich eksperymentach twórców muzyki atonalnej, atematycznej - Schónberga, Berga i Webema. niem. Expressionismus EKSTAZA 'stan uniesienia i zachwytu, połączony z oderwaniem uwagi od rzeczywistości, osłabieniem krytycyzmu i zdolności logicznego myślenia': Jeżeli w ciągu dnia wypadło mu pomyśleć o czym innym niż o niej, [Wokulski], wstrząsał się ze zdumienia jak człowiek, który cudem znalazłby się w nieznanej sobie okolicy. Nie była to miłość, ale ekstaza. [Prus] EKSTATYCZNY 'pełen ekstazy, wywołany przez ekstazę': Ekstatyczny nastrój tłumu. Ekstatyczne uniesienia religijne. fr. extase od gr. ćkstasis 'wyjście z siebie, szaleństwo' EKSTENSJA l. rząd. książk. 'rozciągłość czegoś, posiadanie przez to wymiarów w przestrzeni': Dla Kartezjusza podstawową właściwością ciał materialnych jest eksten-sja, to, że zajmuj ą pewną przestrzeń. 2. w logice {językoznawstwie 'zakres danej nazwy - klasa obiektów, do których się ona odnosi': Ekstensja, czyli zakres nazwy, jest przeciwieństwem jej intensji, czyli treści. EKSTENSJONALNY l. rząd. książk. 'rozciągły': Eks-tensjonalne ciała w filozofii. 2. w logice i językoznawstwie 'związany z zakresem, a nie ze znaczeniem, treścią': Prawdziwość zdań ekstensjonalnychjest związana z zakresem użytych nazw, w przeciwieństwie do zdań intensjonalnych, w których wiąże się z ich znaczeniem. p.-lać. extensio 'rozciągłość, rozprzestrzenienie', obecnie coraz częściej pod wpływem wieloznacznego, ang. extenxion EKSTENSYWNY 'rozległy, obszerny ilościowo, lecz ubogi jakościowo': Ekstensywna gospodarka rolna jest 196 EKSTERIORYZACJA EKSTRAKLASA typowa dla krajów o bardzo dużej powierzchni. Polega na powiększaniu plonów przez zwiększanie powierzchni zasiewów, a nie przez zastosowanie większej ilości środków i zabiegów agrotechnicznych i podniesienie wydajności z hektara. EKSTENSYFIKACJA 'sprawianie, że coś jest ekstensywne - obszerne ilościowo, lecz ubogie jakościowo': W wielu zakładach socjalistycznych dokonywała się eks-tensyfikacja produkcji, polegająca na zwiększaniu zatrudnienia, zamiast racjonalizowania go i podnoszenia wydajności. EKSTENSYFIKOWAĆ 'sprawiać, że coś jest ekstensywne': Ekstensyfikować produkcję rolną. Ekstensyfi-kować gospodarkę. ang. extensive od łac. extensivus 'rozszerzający' EKSTERIORYZACJA książk. 'to samo, co eksternalizac-ja' (zob.) fr. exteriorisation od exterieur 'obszar zewnętrzny' EKSTERMINACJA 'wytępienie, wymordowanie, zagłada, zwłaszcza: zbrodnicze wymordowanie jakiejś grupy ludności ze względów narodowych, rasowych, religijnych albo politycznych': Eksterminacja Żydów w okresie II wojny światowej. Świat stoi w obliczu eksterminacji bośniackich Muzułmanów. EKSTERMINOWAĆ 'dokonywać eksterminacji, niszczyć, mordować jakiś naród albo grupę ludzi': Chcieli wyeksterminować cały naród. EKSTERMINACYJNY 'polegający na eksterminacji, dążący do eksterminacji': Polityka eksterminacyjna III Rzeszy. tac. exterminatio 'zniszczenie' od: exterminare 'zniszczyć, usunąć z granic' EKSTERNALIZACJA inaczej: EKSTERIORYZACJA ksiqzk 'uzewnętrznianie czegoś, wychodzenie na zewnątrz': W swojej grupie terapeutycznej tłumaczył, że konieczna jest ekstemalizacja uczuć, ich uzewnętrznianie, zamiast duszenia i skrywania w sobie. EKSTERNALIZOWAĆ książk. 'uzewnętrzniać coś, wychodzić z tym na zewnątrz': Ekstemalizować konflikty. ang. extemalization od łac. externus 'zewnętrzny' EKSTERNISTA albo EKSTERN 'osoba, która kończy jakąś szkołę czy kurs, nie chodząc na zajęcia, lecz tylko zdając przewidziane egzaminy': Nie przerywając pracy, przystąpił do matury na prawach eksterna. EKSTERNISTYCZNY 'podejmowany przez eksterna, odbywany w trybie pozaszkolnym': Eksternistyczny egzamin. Eksternistyczne studia. niem. Extemist z łac. externus EKSTERYTORIALNOŚĆ l. 'wyłączenie spod prawa, które obowiązuje w jakimś państwie, osób reprezentujących inne państwo oraz ich domów, biur itp.': Powoływał się na eksterytorialność swojego mienia jako przedstawiciela Brazylii. 2. 'wyłączenie państwowo-prawne jakiegoś obszaru z większego terytorium': Zaplanowano referendum w sprawie eksterytorialności tego miasta wobec Estonii. Eksterytorialność uniwersytetu ma wielowiekową tradycję. EKSTERYTORIALNY 'wyłączony spod prawa danego państwa': Eksterytorialny status ambasad. Obszar eksterytorialny. złożenie z łac. ex 'z, poza' i teritorialis 'należący do pewnego obszaru' I EKSTRA pot. 'świetny, wspaniały - przymiotnik; świetnie, wspaniale - przysłówek': Ekstra fryzura. Ekstra samochód. Zrobił to ekstra. lać. extra 'na zewnątrz; wyjątkowo' II EKSTRA 'dodatkowo': Kupując to pióro, dostaniesz ekstra dwa długopisy. Z okazji świąt wypłacił pracownikom 300 zł ekstra. lać. extra 'na zewnątrz, poza, nadto' EKSTRA- przedrostek o znaczeniu 'bardzo, nadzwyczaj', dodawany do przymiotników i rzeczowników, wskazujący na duże natężenie cechy lub procesu, np. ekstra-pilny (= nadzwyczaj pilny), ekstrasilny, ekstraszybki; ekstraniespodzianka, ekstrazabawa, ekstraklasa ang. extra 'nadzwyczaj, szczególnie', z łac. extra 'nadto, poza' EKSTRADYCJA 'wydanie jakiejś osoby przez władze państwa, na którego terytorium ona przebywa - władzom innego państwa, w którym popełniła ona przestępstwo lub jest o to podejrzana': Po wojnie władze polskie zwracały się do rządów wielu państw z prośbą o ekstradycję zbrodniarzy hitlerowskich. EKSTRADOWAĆ rząd. 'dokonać ekstradycji': Zgodnie z polskim prawem nie można ekstradować osoby, która uzyskała w naszym kraju azyl. EKSTRADYCYJNY 'związany z ekstradycją, mający na celu ekstradycję': Procedura ekstradycyjna. Wniosek ekstradycyjny. fr. extradition z łac. ex 'z', traditio 'wydanie' EKSTRAHOWAĆ w chemii 'dokonywać ekstrakcji': Ekstrahować olejki zapachowe. Ekstrahować cukier. EKSTRAKCYJNY w chemii 'służący ekstrakcji; otrzymany w wyniku ekstrakcji': Metoda ekstrakcyjna jest szeroko stosowana w przemyśle do wyodrębniania składników różnych mieszanin. Benzyna ekstrakcyjna to jeden z popularnych rozpuszczalników. lać. extractum 'wyciąg' EKSTRAKLASA l. 'najwyższa klasa sportowa, najczęściej pierwsza liga piłkarska; także: grupa drużyn należących do tej ligi': Zawodnik ekstraklasy. Rozgrywki ekstraklasy. 2. przen. 'czołówka, grupa ludzi, firm, instytucji itd. najlepszych w swej klasie': Należał 197 EKSTRAKT EKWILIBRYSTYKA niewątpliwie do ekstraklasy dziennikarskiej. Kiedy przyjaciel usłyszał, gdzie pracuje, powiedział z uznaniem: - No, to już esktraklasa banków. złożenie cząstki: ekstra i słowa: klasa EKSTRAKT 'wyciąg z czegoś': Ten szampon zawiera ekstrakty roślinne. Ekstrakt kawy naturalnej. EKSTRAKCJA l. w chemii 'wyodrębnianie pewnych składników mieszanin (cieczy lub ciał stałych) przez zastosowanie specjalnych, selektywnie działających rozpuszczalników': Ekstrakcja olejków zapachowych z róż i bzu. 2. w medycynie 'wyciągnięcie lub wyrwanie czegoś': Ekstrakcja zęba. EKSTRAKTOR 'urządzenie służące do ekstrakcji w chemii': Buraki wrzucono do ekstraktora cukrowniczego. EK.STRAHENT w chemii 'rozpuszczalnik używany w procesie ekstrakcji' EKSTRAPOLACJA l. w matematyce 'wyznaczanie nieznanych wartości funkcji poza pewnym przedziałem na podstawie znanych wartości w tym przedziale': Ekstrapolacja i interpolacja to rodzaje aproksymacji funkcyjnej. 2. w różnych naukach 'przewidywanie przebiegu lub rezultatu jakichś zjawisk na podstawie danych odnoszących się do innych, podobnych zjawisk lub przewidywanie przebiegu całości zjawisk na podstawie częściowej znajomości ich przebiegu': Socjolog dokonał w swej pracy ekstrapolacji możliwych rezultatów zmian zachodzących w krajach trzeciego świata, posługując się analogiami do sytuacji w czasie industrializacji Europy. EKSTRAPOLOWAĆ l. w matematyce 'wyznaczać wartości funkcji poza pewnym przedziałem na podstawie znajomości jej wartości wewnątrz tego przedziału' 2. w różnych naukach 'przewidywać przebieg jakichś zjawisk na podstawie danych odnoszących się do innych, podobnych zjawisk': Profesor zastrzegał się, że rezultaty badań tej grupy pacjentów nie mogą być ekstrapolowane na jakąkolwiek inną grupę. ang. extrapolation, od łac. extra 'poza, na zewnątrz', według schematu złożenia: interpolation EKSTRAWAGANCJA 'dziwaczne, nietypowe, niezwykłe i czasem szokujące zachowanie, postępowanie albo wygląd, które przez to zwracają uwagę otoczenia': Jego ekstrawagancja polegała także na noszeniu trampek do każdego ubrania. Artystyczna ekstrawagancja. EKSTRAWAGANCKI 'taki, który odznacza się ekstrawagancją, pełen ekstrawagancji; dziwaczny, udziwniony': Jej ekstrawagancki kapelusz śmieszył wszystkich. Miała dość ekstrawaganckiego zachowania Norberta, zwłaszcza udawania przez niego półgłupka. fr. extravagance EKSTRAWERSJA w psychologii 'cecha osobowości polegająca na nastawieniu na zewnątrz: na zainteresowaniu światem zewnętrznym, kontaktami z innymi ludźmi, chęci do działania w swym otoczeniu i zmienianiu go': Ekstrawersjajest przeciwieństwem introwersji. EKSTRAWERTYK w psychologii 'osoba, którą cechuje ekstrawersja': Ekstrawertycy odznaczają się zazwyczaj łatwością w wyrażaniu swych myśli i uczuć, aktywnością oraz łatwością w nawiązywaniu kontaktów. EKSTRAWERSYJNY, EKSTRAWERTYCZNY albo EKSTRAWERTYWNY w psychologii 'związany z ekstrawersja, odznaczający się ekstrawersja': Ekstrawerty-czne cechy osobowości. Ekstrawersyjny typ psychiki. ang. extroversion od łac. extra 'na zewnątrz' vertere 'zwracać się' EKSTREMA 'ludzie, którzy mają skrajne poglądy, zwłaszcza polityczne': Ekstrema zażąda pewnie likwidacji ministerstwa. EKSTREMISTA 'człowiek o poglądach skrajnych, zazwyczaj wyrażający je publicznie, propagujący je': Że to wszystko jest dziełem komuny, twierdzą nie tylko ekstremiści. Biali ekstremiści wdarli się do posesji działacza murzyńskiego. EKSTREMALNY 'krańcowy, posunięty najdalej, skrajny': Ludzie żyli w warunkach ekstremalnych - bez wody, ogrzewania i bez perspektyw. EKSTREMIZM 'skrajne, krańcowe stanowisko w jakiejś sprawie, zwłaszcza skrajne stanowisko polityczne lub wyrażający je ruch': Pisarz przestrzegał przed prawicowymi i lewicowymi ekstremizmami, które wysuwają skrajne hasła i dla ich realizacji dopuszczają zastosowanie terroru. EKSTREMUM w matematyce 'skrajna wartość funkcji w pewnym przedziale: maksimum lub minimum' tac. extremum 'koniec' orfextremus 'najdalszy' EKUMENIZM 'ruch we współczesnym chrześcijaństwie, propagujący porozumienie między członkami różnych kościołów chrześcijańskich, przezwyciężanie różnic między nimi i mający na celu jednoczenie wszystkich wyznań opartych na nauce Chrystusa' EKUMENICZNY 'zgodny z zasadami ekumenizmu, oparty na ekumenizmie: dążący do przywrócenia jedności chrześcijan i porozumienia między nimi': Ruch ekumeniczny. Organizacje ekumeniczne. Nabożeństwo ekumeniczne. EKUMENISTA 'zwolennik ekumenizmu, człowiek, który propaguje ideę ekumenizmu'. Teolog ekumeniczny. lać. oecumenicus 'powszechny' EKWILIBRYSTYKA l. 'wykonywanie ćwiczeń gimnastycznych w warunkach, w których trudno zachować równowagę: na linie, piramidzie ze stołków, wolno stojącej drabinie itd.': Ekwilibrystyka jest jedną z podstawowych dyscyplin cyrkowych, l.przen. 'niezwykły spryt i umiejętność wygrywania swoich racji za pomocą słów': Prowadzone przez niego negocjacje były popisem dyplomatycznej i prawnej ekwilibrystyki. 198 EKWIPAŻ ELEKCJA EKWILIBRYSTA l. 'artysta cyrkowy uprawiający ekwilibrystykę': W 2. części widowiska wystąpili ekwi-libryści prezentujący ćwiczenia na linie, l.przen. 'osoba, która wykazuje spryt i umiejętność wygrywania swoich racji za pomocą słów': Mecenas był prawdziwym ekwili-brystą słowa. EKWILIBRYSTYCZNY l. 'związany z ekwilibrystyką - ćwiczeniami cyrkowymi': Popisy ekwilibrystyczne. Ćwiczenia ekwilibrystyczne. 2. 'charakteryzujący się sprytem i umiejętnością wygrywania swoich racji za pomocą słów': Na zebraniu zaprezentował iście ekwilibrystyczne uzasadnienie swej opinii. fr. ćquilibriste od: ćquilibre 'równowaga' EKWIPAŻ l. 'dawniej używany lekki powóz konny': Ordynat zabrał ją do swego luksusowego ekwipażu. 2. 'to samo co ekwipunek' fr. equipage EKWIPUNEK 'przedmioty zabierane na jakąś trudną wyprawę lub podróż, wyposażenie do jakiejś trudnej pracy': Ekwipunek myśliwski. Alpiniści przed wyprawą sprawdzali swój ekwipunek. EKWIPOWAĆ 'zaopatrywać kogoś w coś, np. w przedmioty potrzebne na jakąś wyprawę, podróż, do jakiejś pracy': Miał do dyspozycji dwa dobrze wyekwipowane oddziały komandosów. fr. equiper EKWIWALENT oficj. 'coś, co jest równoważne czemuś innemu, zwłaszcza równowartość czegoś w naturze lub w pieniądzach': Pracownicy mogli zdecydować, czy chcą otrzymywać odzież ochronną i środki czystości, czy też ich ekwiwalent pieniężny. EKWIWALENCJA książk. 'równoważność dwóch rzeczy' : Dietetycy uważali, że nie ma dokładnej ekwiwalencji pokarmowej między białkiem zawartym w mięsie i tym, które jest w nabiale. EKWIWALENTNY książk. 'równoważny': Ekwiwalentna wymiana towarów. Ekwiwalentna wartość. tac. aequivalens 'mający równą wartość' ELABORAT iron. 'długi, nudny tekst': Na sali wszyscy ziewali ukradkiem, gdy odczytywał swój elaborat na temat poprawy sytuacji w zakładzie. tac. elaboratus 'wypracowany' ELAN VITAL (czytaj: ela witał) 'pęd życiowy - w filozofii Henryka Bergsona główna siła twórczej ewolucji przyrody': Bergson [...] sądził, że rozwoju organicznego nie tłumaczą siły zewnętrzne, ale także nie tłumaczy go cel przyrody. Rozwój jest nieodłączny od istot organicznych, wypływa po prostu z ich wewnętrznych sił, z ich pędu życiowego (ćlan vital). (Tatar-kiewicz) fr. elan vital ELDORADO l. 'legendarny kraj złota, którego hiszpańscy i portugalscy konkwistadorzy poszukiwali w Ameryce Południowej i Środkowej': Wyprawy w poszukiwaniu Eldorado organizowano od XVI do XVIII w. 2. przen. 'bardzo dużo pieniędzy, bogactwo; także: miejsce, które jest źródłem obfitości czegoś': Prezes obiecywał im złote góry, eldorado. Cienisty zagajnik był eldoradem dla grzybiarzy. UWAGA: słowo Eldorado zapisujemy wielką literą w pierwszym znaczeniu, odnoszącym się do wyimaginowanego wprawdzie, ale jednak kraju, oraz małą w drugim, przenośnym znaczeniu: eldorado. hiszp. el dorado 'pozłocony kraj' ELEATYZM inaczej: SZKOŁA ELEJSKA 'jeden z pierwszych, najstarszych kierunków filozoficznych w starożytnej Grecji, głoszący m.in., że byt jest wieczny, stały i jeden - niezłożony': Eleatyzm wywarł wpływ na wiele kierunków filozoficznych w antycznej Grecji, m.in. na platonizm. ELEATA 'grecki filozof, zwolennik eleatyzmu': Do najbardziej znanych eleatów należą m.in. Parmenides i Zenon z Elei. ELEACKI 'związany z eleatyzmem': [Zenon z Elei] bronił eleackiej jedności i niezmienności bytu [...] w ten sposób, że wykazywał niemożliwość, bo sprzeczność wszelkiej mnogości i wszelkiej zmiany, specjalnie zaś atakował najprostszą formę zmiany: ruch. (Tatarkiewicz) od nazwy miasta: Elea, w którym powstała w VI w. p.n.e. ta szkoła filozoficzna ELEGIA l. 'w literaturze nowożytnej: utwór liryczny o poważnej, zazwyczaj żałobnej, tematyce, utrzymany w tonie skargi': Elegia to gatunek popularny w poezji polskiej od czasów Kochanowskiego. Jednym z najbardziej znanych utworów tego typu w literaturze XX w. jest "Elegia na śmierć Ludwika Waryńskiego" autorstwa Władysława Broniewskiego. 2. 'w literaturze starożytnej Grecji: utwór pisany specjalną dwuwersową strofą: dystychem elegijnym; w literaturze starożytnego Rzymu: utwór poetycki, często narracyjny, o tematyce miłosnej lub refleksyjnej' 3. 'w muzyce: utwór instrumentalny lub wokalny o smutnym, zwykle żałobnym, charakterze' ELEGIJNY 'związany z elegią, będący elegią; smutny, żałobny': Poezja elegijna. Nastrój, ton elegijny. lać. elegia, gr. elegos ELEKCJA w historii 'wybór na ważne stanowisko państwowe, zwłaszcza wybór nowego króla w dawnej Polsce': W Polsce zasada elekcji króla wykształciła się za czasów ostatnich Piastów, o wyborze nowego monarchy decydowało wówczas grono najbardziej wpływowych osób w państwie. Po śmierci ostatniego z Jagiellonów, Zygmunta Augusta, pojawiła się zasada wolnej elekcji, polegająca na tym, że wyboru króla dokonywała szlachta, która zjeżdżała w tym celu do Warszawy. 199 ELEKTRA ELEKTROKARDIOGRAFIA ELEKT 'osoba, która została prawomocnie wybrana na jakieś wysokie stanowisko państwowe, ale jeszcze nie spełniła wszystkich formalności związanych z objęciem go, takich jak np. złożenie przysięgi, koronacja, i jeszcze go nie sprawuje': Prezydent elekt miał zacząć urzędowanie od nowego roku. Ustalono datę koronacji elekta. ELEKCYJNY 'związany z elekcją, wybierany w drodze elekcji, zwłaszcza - wolnej elekcji': Marszałek elekcyjny. Sejm elekcyjny. Królowie elekcyjni. ELEKTOR l. 'osoba mająca prawo do brania udziału w wyborach kogoś na wysokie stanowisko państwowe, wyborca; często: osoba wybrana w powszechnym głosowaniu, by wziąć udział w ważnych wyborach na wyższym szczeblu': Prezydent Stanów Zjednoczonych jest wybierany przez kolegium 538 elektorów. 2. 'w dawnych Niemczech: jeden z kilku, później kilkunastu, książąt mających prawo obioru cesarza': W 1697 r. królem polskim został August II, zwany Mocnym, elektor saski. ELEKTORAT l. 'ogół wyborców głosujący na daną osobę lub partię; szerzej także: wyborcy': Elektorat Lecha Wałęsy. Zdobywać, tracić elektorat. Trudne do przewidzenia zachowanie elektoratu w najbliższych wyborach. 2. 'w dawnych Niemczech: kraj rządzony przez elektora' | UWAGA: wyraz nadużywany, modny, używany zamiast || określenia: wyborcy ELEKTORSKI l. 'związany z elektorem - wyborcą': Kolegium elektorskie. Głosy elektorskie. 2. 'związany z elektorem - księciem w dawnych Niemczech': Armia elektorska. Świta elektorska. lać. electio, ang. electorate ELEKTRA 'w mitologii greckiej: córka Agamemnona i Klitajmestry, która wraz z bratem Orestesem zabiła swą matkę, by pomścić zamordowanego przez nią ojca': Nareszcie Orestes przybył do Myken. Spotkał się z siostrą przy grobie ojca. Postanowiono, że Elektra wprowadzi go do pałacu, nie mówiąc, kim jest. (Parandowski) KOMPLEKS ELEKTRY w psychologii 'podświadomy pociąg seksualny dziewczynki do ojca, łączący się z niechęcią do matki jako rywalki oraz lękiem przed jej karą i poczuciem winy': Kompleks Elektry, podobnie jak analogiczny kompleks Edypa, został opisany przez Zygmunta Freuda. gr. Elektra ELEKTRO- cząstka o znaczeniu 'elektryczny', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z elektrycznością, np. elektroakustyka, elektromagnes, elektromagnetyczny odgr. eelektron 'bursztyn' (na którym już w starożytności obserwowano zjawiska elektryczne) ELEKTRODA w technice i fizyce 'miejsce wejścia i wyjścia prądu elektrycznego w maszynach i urządzeniach elektrycznych; także: przewodnik, po którym prąd elektryczny dostaje się do cieczy i gazów': Elektroda dodatnia to anoda, a ujemna to katoda. Działanie elektrody ujemnej w lampach elektronowych wiąże się z emisją elektronów. fr. ćlectrode od gr. eelektron, hodós 'droga' ELEKTRODYNAMIKA 'dział fizyki badający ruch i oddziaływanie ładunków elektrycznych, prądów elektrycznych i pól elektromagnetycznych': Badania z dziedziny elektrodynamiki umożliwiły dokonanie wielu wynalazków w dziedzinach pokrewnych, np. elektronice i elektrotechnice. Jako osobny dział elektrodynamiki wyróżnia się zwykle elektrostatykę. ELEKTRODYNAMICZNY 'związany z elektrodynamiką, badany przez tę naukę; taki, w którym prąd elektryczny wywołuje działanie dynamiczne, ruch': Badania, pomiary elektrodynamiczne. Siły elektrodynamiczne. Urządzenia elektrodynamiczne. złożenie cząstki: elektro- i słowa: dynamika ELEKTROENCEFALOGRAFIA 'metoda badania mózgu, polegająca na rejestrowaniu prądów czynnościowych tego narządu za pomocą specjalnego urządzenia': Elektroencefalografia jest metodą stosowaną m.in. w diagnozowaniu padaczki. ELEKTROENCEFALOGRAF 'urządzenie rejestrujące prądy czynnościowe mózgu': Elektroencefalograf to urządzenie rejestrujące wraz ze wzmacniaczem, połączone z elektrodami, które umieszcza się na czaszce badanej osoby. ELEKTROENCEFALOGRAM 'zapis prądów czynnościowych mózgu, skrót EEG lub eeg.': Elektroencefalo-gram wskazywał na asymetrię w funkcjonowaniu półkul mózgu pacjenta. ELEKTROENCEFALOGRAFICZNY 'związany z elektroencefalografią, polegający na wykorzystaniu tej metody lub będący jej efektem': Badanie elektroencefa-lograficzne. Zapis elektroencefalograficzny. złożenie cząstki: elektro- i słowa: encefalografia ELEKTROFILTR inaczej: FILTR ELEKTROSTATYCZNY 'urządzenie do oczyszczania gazów z pyłu lub kropelek cieczy za pomocą sił przyciągania elektrostatycznego': Elektrofiltry wykorzystywane są m.in. do oczyszczania dymów w fabrykach i elektrowniach. złożenie cząstki: elektro- i słowa: filtr ELEKTROKARDIOGRAFIA 'metoda badania serca, polegająca na rejestrowaniu prądów czynnościowych powstających podczas jego pracy': Elektrokardiografia pozwala m.in. wykryć stany patologiczne serca, jego przeciążenie i zaburzenia rytmu. ELEKTROKARDIOGRAF 'urządzenie rejestrujące prądy czynnościowe serca': Elektrokardiograf składa się z elektrod umieszczanych na ciele pacjenta, wzmacniacza sygnału otrzymywanego z nich oraz urządzenia rejestrującego prądy serca w formie wykresu. 200 ELEKTROKAUSTYKA ELEKTRONIKA ELEKTROKARDIOGRAM 'zapis prądów czynnościowych serca, skrót: EKG lub ekg.': Jego elektrokardio-gram wskazywał na przerost lewej komory serca. ELEKTROKARDIOGRAFICZNY 'związany z elektrokardiografią, polegający na wykorzystaniu tej metody lub będący jej efektem': Badanie elektrokardiograficzne. Zapis elektrokardiograficzny. złożenie cząstki: elektro- i słowa: kardiografia ELEKTROKAUSTYKA w medycynie 'przecinanie lub przyżeganie tkanek za pomocą specjalnego noża lub że-gadła elektrycznego - elektrokautera': Elektrokaustyka jest niemal bezkrwawą metodą przeprowadzania operacji i zabiegów. ELEKTROKAUTER 'nóż elektryczny lub żegadło elektryczne, wykorzystywane do przecinania lub przyżega-nia tkanek': Działanie elektrokautera jest oparte na zasadzie wydzielania znacznych ilości ciepła podczas przepływu prądu elektrycznego przez przewodnik o dużym oporze elektrycznym. złożenie cząstki: elektro- i słowa kaustyka od gr. kaustikós 'zapalający' ELEKTROLIZA w fizyce i chemii 'procesy zachodzące w elektrolicie pod wpływem przepuszczenia przez niego prądu elektrycznego': W czasie elektrolizy jony dodatnie - kationy - przemieszczają się w kierunku katody, zaś ujemne - aniony - wędrują do anody. ELEKTROLIT w fizyce i chemii 'ciecz mająca właściwość przewodzenia prądu elektrycznego dzięki obecności swobodnie poruszających się jonów': Elektrolitami są roztwory kwasów, zasad i soli. W akumulatorach kwasowych elektrolit bierze udział w wytwarzaniu prądu. ELEKTROLIZER 'urządzenie stosowane w fizyce i chemii do przeprowadzania elektrolizy: zbiornik z elektrolitem, w którym zanurzone są elektrody' ELEKTROLITYCZNY w fizyce i chemii 'związany z elektrolizą lub elektrolitem': Reakcje elektrolityczne. Roztwór elektrolityczny. fr. electrołyse od gr. eelektron 'bursztyn' i gr. łysis 'rozłożenie' ELEKTROLUKS 'odkurzacz' od nazwy firmy szwedzkiej: Elektrolux, która na początku XX w. jako jedna z pierwszych zaczęła wytwarzać odkurzacze ELEKTROMAGNES 'urządzenie elektryczne, wytwarzające pole magnetyczne podczas przepływu przez nie prądu': Na zajęciach z techniki chłopcy robili doświadczenia z bardzo prostym elektromagnesem - stalową igłą gęsto owiniętą miedzianym drutem. ELEKTROMAGNETYZM w fizyce 'zjawiska magnetyczne wywoływane przez prąd elektryczny; także dział fizyki, który się zajmuje badaniem takich zjawisk': Elektromagnetyzm jest powszechnie wykorzystywany w przemyśle i życiu codziennym, w takich np. urządzeniach jak silniki elektryczne i prądnice. ELEKTROMAGNETYCZNY w fizyce 'związany z elektromagnetyzmem': Zjawiska elektromagnetyczne. Pole elektromagnetyczne. złożenie cząstki: elektro- i słowa: magnes ELEKTROMETR 'przyrząd elektrostatyczny stosowany m.in. w fizyce do bezpośrednich pomiarów napięcia prądu elektrycznego i ładunków elektrycznych': Istnieją różne typy elektrometrów, np. elektrometry mechaniczne, pojemnościowe i lampowe, odznaczające się odmienną budową i służące do pomiarów ładunków elektrycznych o różnych wielkościach. Elektrometr kwa-drantowy odznacza się wysoką czułością i służy do pomiarów bardzo małych ładunków. złożenie cząstki: elektro- i -metr od gr. metron 'miara' I ELEKTRON l. 'stop manganu z aluminium i cynkiem': Elektron odznacza się bardzo dużą wytrzymałością i niewielkim ciężarem właściwym; jest używany do wytwarzania niektórych części samolotów, samochodów i maszyn włókienniczych. 2. *w starożytności: stop srebra i złota': Elektron był używany do wyrobu kosztowności i bicia monet. gr. elektron - 'bursztyn', a także nazwa stopu mającego podobny jak bursztyn kolor II ELEKTRON l. w fizyce 'cząstka elementarna o ładunku elektrycznym 1,602 x 10'19 C (określanym jako ładunek elementarny) i masie (spoczynkowej) 9,1 x 10'31 kg, będąca jednym z podstawowych składników atomu': Elektron o ładunku ujemnym jest nazywany negatonem, jego antycząstkąjest elektron o ładunku dodatnim - pozyton. Elektrony, neutrony i protony to podstawowe składniki atomów. W atomach elektrony tworzą powłoki neutronowe, istnieją też elektrony swobodne, wyzwalane w danej substancji po dostarczeniu odpowiedniej porcji energii, l. pot. 'negaton': Dawniej jako elektron określano tylko cząstkę naładowaną ujemnie, tj. tylko negaton. Do dziś to rozumienie słowa elektron przeważa w języku potocznym. ELEKTRONOWY 'związany z elektronami': Elektronowy rezonans w fizyce. Lampa elektronowa. Mikroskop elektronowy. ang. electron od słowa: electric i cząstki: -on (na ten wzór tworzone są nazwy cząstek elementarnych: proton, neutron, pozyton itd.) ELEKTRONIKA l. 'nauka o zjawiskach wywołanych w różnych ośrodkach przez dający się sterować ruch swobodnych elektronów oraz technika wykorzystania tych zjawisk w praktyce': Dynamicznie rozwijającym się obecnie działem elektroniki jest elektronika półprzewodnikowa, której badania wiążą się z wytwarzaniem sprzętu komputerowego, np. mikroprocesorów. Podstawowa choćby znajomość elektroniki staje się niezbędna dla współczesnego człowieka, używającego na co dzień komputera, telewizora, odtwarzacza CD i DVD, telefonu komórkowego i dziesiątków innych przedmiotów, opierających swe działanie na odkryciach w zakresie tej nauki. 2. pot. 'urządzenia elektroniczne': Pokazano no- 201 ELEKTROSKOP ELIKSIR wy model samochodu tej marki, naszpikowany elektroniką. ELEKTRONIK 'specjalista w zakresie elektroniki': O pomoc i radę we wszystkich problemach komputerowych prosił znajomego elektronika. ELEKTRONICZNY 'związany z elektroniką: oparty na jej zasadach, wykorzystujący jej osiągnięcia, taki, w którym naucza się elektroniki': Sprzęt elektroniczny. Przemysł elektroniczny. Technikum elektroniczne. ang. electronics od: electron ELEKTROSKOP 'przyrząd do wykrywania ładunków elektrycznych lub różnic potencjałów': Jako elektroskop bywają określane przyrządy mające różną budowę i nieco odmienne zastosowania, np. służące do pomiaru małych ładunków elektrycznych, zwłaszcza stanu naelektryzowania rozmaitych przedmiotów, wykorzystywane do pomiaru jonizacji powietrza jako znaku radioaktywności itd. złożenie cząstek: elektro- i -skop odgr. skopeó 'patrzę' ELEKTROSTATYKA 'dział fizyki zajmujący się badaniem nieruchomych ładunków elektrycznych oraz wytwarzanych przez nie, stałych w czasie, pól elektrycznych i związanych z nimi zjawisk': Jednym z podstawowych w elektrostatyce praw jest prawo Coulomba, zgodnie z którym dwa ładunki elektryczne oddziałują na siebie z siłą wprost proporcjonalną do ich wielkości i odwrotnie proporcjonalną do kwadratu odległości między nimi. ELEKTROSTATYCZNY 'związany z elektrostatyką; taki, który wykorzystuje siły działające w stałych polach elektrycznych': Pomiary elektrostatyczne. Indukcja elektrostatyczna wiąże się ze zjawiskiem rozdzielenia ładunków elektrycznych w przewodniku pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego, np. zbliżenia doń dodatnio naładowanej laski szklanej. Do prostych urządzeń elektrostatycznych należy elektrofiltr, w którym następuje jonizacja gazu w polu elektrostatycznym: w jej wyniku jony ujemne, przyłączając do siebie cząsteczki pyłu, osadzają się na elektrodzie dodatniej. złożenie członu: elektro- i słowa: statyka ELEKTROSTYMULACJA 'pobudzanie za pomocą prądu elektrycznego': Elektrostymulacja jest wykorzystywana w badaniach z zakresu anatomii i fizjologii, a także w medycynie: przy różnych zabiegach terapeutycznych i leczniczych oraz w takich przyrządach, które za pomocą prądu elektrycznego pobudzaj ą pracę różnych organów, jak np. rozrusznik serca. złożenie członu: elektro- i słowa: stymulacja ELEKTROTECHNIKA 'dział nauki, a przede wszystkim techniki, zajmujący się zjawiskami z dziedziny elektryczności i ich praktycznym wykorzystaniem w różnych dziedzinach życia': Pierwotnie do elektrotechniki zaliczano też elektronikę i telekomunikację, które z czasem stały się osobnymi dyscyplinami. ELEKTROTECHNIK 'specjalista w dziedzinie elektrotechniki': Współcześnie elektrotechnicy specjalizują się w budowie maszyn wykorzystujących lub wytwarzających energię elektryczną, np. silników elektrycznych, a także np. w problemach przesyłania energii elektrycznej na duże odległości. ELEKTROTECHNICZNY 'związany z elektrotechniką' : Dużą część eksportu stanowiły wyroby przemysłu elektrotechnicznego, np. obrabiarki, transformatory, prądnice, silniki elektryczne. złożenie członu: elektro- i słowa: technika ELEW l. 'uczeń wojskowej szkoły podoficerskiej': Szkołę elewów ukończył jako plutonowy, l.przestarz. 'uczeń, wychowanek jakiejś szkoły' fr. eleve od: elever 'pouczać' ELEWACJA l. w architekturze 'jedna z zewnętrznych ścian budynku wraz ze wszystkimi występującymi na niej elementami architektonicznymi; także: jej rysunek na planie architektonicznym': Oglądaliśmy ogrodową elewację pałacu z wyjściem na taras i wielkimi oknami. Odnawianie kamienicy rozpoczęto od zachodniej elewacji. 2. w astronomii 'jedna ze współrzędnych w układzie horyzontalnym: wysokość ciała niebieskiego nad płaszczyzną horyzontu' fr. elevation, łac. elevatio 'wzniesienie' ELEWATOR l. 'wielki magazyn zbożowy': Elewatory są wyposażone w urządzenia do mechanicznego ładowania, przenoszenia i podnoszenia zboża, a także: wietrzenia go, suszenia, ważenia i sortowania. 2. 'urządzenie do podnoszenia czegoś, obecnie najczęściej: urządzenie do przeładowywania materiałów sypkich, wyposażone w specjalne czerpaki zamocowane na kole lub taśmie': Zmielona mąka dostawała się do elewatora. od łac. elevator 'podnoszący' - dawniej słowem elewator nazywano rozmaite urządzenia do podnoszenia różnych ciężarów, miało ono znaczenie takie jak dziś słowa: dźwig i winda; z czasem jego sens zawęził się do dźwigania materiałów sypkich i magazynu takowych materiałów, wyposażonego - rzecz jasna - w odpowiednie urządzenia ELF 'w mitologii i literaturze ludów germańskich: nadprzyrodzona istota - dobra lub zła; dziś w baśniach, legendach i filmach: delikatny, dobry duszek': Elfy pojawiają się w staroskandynawskich legendach jako tańczące duszki; popularne stały się dzięki wielkiej literaturze niemieckiego romantyzmu: m.in. Herderowi i Goethemu. W piosence Ireny Jareckiej, do melodii ze słynnego filmu "Emanuelle", kochanek pojawia się jako "mały elf. niem. Elf, najczęściej 'duszek tańczący' ELIKSIR l. w historii 'magiczna substancja, np. substancja zapewniająca wieczną młodość, natychmiastowe wyzdrowienie; także: lek - zwykle w płynie - mający niebywale silne i szybkie działanie': Alchemik na żądanie króla poszukiwał eliksiru młodości. Masz tu eliksir 202 ELIMINACJA ELITA [...]. Ile razy uczujesz senność albo strach, wypij kropelkę. (Prus) 2. przen. 'cudowny środek albo sposób na coś': Wsparcie duchowe żony i wielka miłość do dzieci były dla niego eliksirem, który sprawił, że z bezrobotnego i pozbawionego perspektyw człowieka stał się jednym z najpopularniejszych w swoim regionie dziennikarzy. fr. eliksir z ar. al-iksir 'kamień mądrości' ELIMINACJA l. 'usuwanie, wykluczanie kogoś albo czegoś z pewnej grupy lub zbioru': Wstępna eliminacja najmniej prawdopodobnych przyczyn zdarzeń. Eliminacja nierentownych przedsiębiorstw. Konieczna była eliminacja najsłabszych zawodników. 2. w matematyce 'usuwanie zmiennych lub niewiadomych z układu równań' 3. w chemii 'odrywanie od cząsteczek związków organicznych grup atomów': Eliminacja prowadzi do powstania związków nienasyconych. 4. jako środowiskowy eufemizm 'zabicie kogoś': Na tajnym spotkaniu pułkownik powiedział im: - No cóż, konieczna będzie eliminacja choćby kilku z tych nagłośniej szych opozycyjnych krzy kaczy. ELIMINACJE 'kolejny etap lub kolejne etapy jakiegoś konkursu lub zawodów sportowych, prowadzące do wyłonienia najlepszych zawodników': W eliminacjach kolarskich zwyciężył zawodnik z Czech. W wojewódzkim etapie konkursu recytatorskiego wyłoniono dwóch uczniów, którzy pojadą na eliminacje centralne. ELIMINATOR w technice 'urządzenie, podłączone między radiem a anteną, eliminujące stacje nadające na podobnej częstotliwości jak odbierana i zapewniające jej czysty odbiór' ELIMINOWAĆ l. 'usuwać, wykluczać kogoś albo coś': Eliminowali kolejno najsłabiej wypełnione testy egzaminacyjne. Należy opracować taką ordynację wyborczą, która wyeliminuje z parlamentu panie kanapowe, l. jako środowiskowy eufemizm 'zabijać kogoś': Mafijny boss kazał swoim ludziom wyeliminować rywala. UWAGA: wyraz nadużywany, stosowany zamiast stów: usuwać, wykluczać, likwidować, wytaczać, np.: "Muszą postępować tak, aby wyeliminować nieufność Jerozolimy" (lepiej: ...aby usunąć, zlikwidować nieufność). ELIMINACYJNY l. 'związany z eliminacją- wykluczaniem kogoś albo czegoś': przed przystąpieniem do weryfikacji poszczególnych hipotez sformułowali wyraźne kryteria eliminacyjne. 2. 'związany z eliminacjami': Mecz eliminacyjny. Rozgrywki eliminacyjne ekstraklasy. lać. eliminare 'usuwać', nadużywane pod wpływem ung. eliminate ELIPSA l. w geometrii 'krzywa płaska zamknięta, w której suma odległości każdego z jej punktów do dwóch jej ognisk jest wielkością stałą': Elipsa powstaje w wyniku ukośnego przecięcia stożka, l. pot. 'owalny kształt zbliżony do geometrycznej elipsy': W nieruchomym powietrzu dym układał się w wielkie koła i elipsy. 3. w językoznawstwie inaczej: WYRZUTNIA 'pominięcie części zdania, którą łatwo jest odtworzyć na podstawie kontekstu': Elipsa występuje w drugim pytaniu, kończącym Mickiewiczowską "Switeziankę", w którym opuszczone zostało słowo jest: Któż jest młodzieniec? -strzelcem był w borze. A kto dziewczyna? -ja nie wiem. ELIPTYCZNY l. 'mający kształt elipsy': Eliptyczny tor wyścigowy. Eliptyczna orbita planety. 2. w językoznawstwie i nauce o literaturze 'taki, w którym pominięto pewne elementy': Eliptyczne konstrukcje składniowe. Eliptyczna narracja. Eliptyczny styl. ELIPSOWATY 'mający kształt elipsy lub zbliżony kształtem do elipsy': Elipsowaty wisiorek. Elipsowate lustro. fr. ellipse odgr. ćlleipsis 'niezupełność, brak' (takiego zaokrąglenia jak w pełnym kole) ELIPSOIDA w geometrii 'bryła, której wszystkie przekro-jepłaskie są elipsami' () Elipsoida ziemska 'spłaszczona elipsoida, zbliżona kształtem do kuli ziemskiej': Elipsoida ziemska jest matematyczną podstawą w pracach nad mapami prowadzonymi przez kartografów. ELIPSOIDALNY 'związany z elipsoidą, mający kształt elipsoidy': Przekroje stożkowe i elipsoidalne. Elipsoidalna bryła. złożenie słowa: elipsa i cząstki: -idą od gr. eidos 'wygląd' ELITA 'ludzie stojący pod jakimś względem (np. umysłowym, majątkowym, prestiżowym) wyżej niż inni; grupa wybrana, wyróżniająca się w sensie dodatnim, śmietanka': Jesteście Państwo niewątpliwie elitą opiniotwórczą. Elita -jak wynika z definicji - powinna być grupą ludzi wybranych, najlepszych zarówno pod względem intelektualnym, jak i etycznym. UWAGA: dziś jest to wyraz używany często ironicznie albo z ujemnym zabarwieniem uczuciowym, np. "Polska elita polityczna pokazała już, co potrafi". "SLDjest dziś najbliższe elit pieniądza". ELITARNY 'przeznaczony dla elity, dostępny dla elity, pochodzący z elity; wyborny, wyborowy': Inne oddziały wojskowe były nieliczne, elitarne. Elitarna szkoła. Elitarny uniwersytet. EL1TARYZM l. 'pogląd społeczno-polityczny głoszący, że dla kierowania państwem niezbędne jest wyłonienie elity - ludzi o szczególnych predyspozycjach, wykształceniu, postawie etycznej itd., zakładający przy tym, że nawet w warunkach demokratycznych nieuchronny jest podział na rządzonych oraz rządzących i korzystanie przez tych drugich ze specjalnych praw': Elitaryzm należy do najstarszych poglądów społeczno--politycznych. W naszych czasach jest często przeciwstawiany demokraty zmówi, a zwłaszcza egalitaryzmowi. 2. 'postawa właściwa wąskim, uprzywilejowanym kręgom społecznym, polegająca na strzeżeniu swoich przywilejów, wywyższaniu się i zamykaniu w swoim gronie': Drażnił go elitaryzm jego nowych przyjaciół, ich odgradzanie się od świata zwykłych ludzi i ich spraw. 3. 'elitarny charakter czegoś': Elitaryzm tej uczelni, tego klubu. fr. elitę 'wybór' 203 ELIZEJSKI EMANCYPACJA ELIZEJSKI l. 'związany z Elizjum - krainą w mitologii greckiej, gdzie zamieszkują po śmierci dusze ludzi prawych' O Pola elizejskie 'piękne, wiosenne pola, po których przechadzają się cienie zmarłych ludzi, którzy żyli uczciwie' 2. przen. 'szczęśliwy, związany z krainą szczęścia': Miłość elizejska. Czy piękna "Oda do radości" Friedrichą Schillera z muzyką Ludwika van Beet-hovena, sławiąca radość jako kwiat elizejskich pól, stanie się hymnem zjednoczonej Europy? PAŁAC ELIZEJSKI l. 'siedziba prezydenta Francji w Paryżu': Pałac Elizejski został zbudowany w I połowie XVIII w. 2. przen. 'prezydent Francji, naczelne władze Francji': Pałac Elizejski nie zdementował tych pogłosek. POLA ELIZEJSKIE 'jedna z głównych, reprezentacyjnych alei paryskich, biegnąca od Łuku Triumfalnego' gr. Eyswn,fr. Palais de 1'Elysee, Champs-Ełysees ELOHIM 'w tradycji chrześcijańskiej i żydowskiej: jedno z zastępczych imion Boga': Elohim to jedna z form używanych zamiast szczególnie czczonego imienia: Jahwe. hehr. 'elóhim, pierwotnie 'bogowie' ELOKWENCJA l. 'umiejętność płynnego i logicznego mówienia': Widzowie podziwiali elokwencję Bogusława Kaczyńskiego i jego znakomitą znajomość historii muzyki poważnej. 2. żart. 'gadatliwość': Elokwencja nowej koleżanki, której buzia się nigdy nie zamykała, doprowadzała ją do rozpaczy. ELOKWENTNY l. 'odznaczający się elokwencją': Był na tyle elokwentny, że nawet wówczas, gdy przychodził na zajęcia niezbyt przygotowany, potrafił to ukryć przed wykładowcą, l. żart. 'gadatliwy': Ma tak elokwentną żonę, że w domu nie może dojść do słowa. lać. eloquentia ELUKUBRACJA książk. 'tekst, zwłaszcza literacki, napisany z mozołem, ale bez talentu, przez to nudny i męczący dla czytelnika': Zaczął odczytywać swoje elu-kubracje, co sprawiło, że po dwudziestu minutach połowa osób wyszła z sali. fr. elucubration od łac. elucubrare 'pisać przy świetle (tj. w nocy)' ELUWIUM w geologu 'produkty wietrzenia skał, które -w przeciwieństwie do deluwium - nie zostały rozpuszczone i wypłukane przez wodę, lecz pozostały na miejscu': W eluwiach często są zawarte różnorodne wartościowe minerały. ELUWIALNY -w geologii 'znajdujący się w eluwium, taki, którego głównym składnikiem jest eluwium'. Złoża eluwialne. Eluwialna warstwa gleby. n.-fac. eluvium od łac. eluvio 'wymycie' EMABLOWAĆ przestarz. 'zwykle o zachowaniach mężczyzn: otaczać kobietę względami, prawić jej komplementy, nadskakiwać, zalecać się itd.': Wujek opowiadał, jak w salonie u stryjenki emablował pannę Stefcię. od/r. aimable 'miły, uprzejmy' E-MAIL (czytaj: i-meji albo e-mail) 'poczta elektroniczna, przekazywanie i wymiana informacji za pomocą komputera, połączonego w system z innymi komputerami': Dzięki specjalnym urządzeniom, zwanym modemami, informacje z komputera można przesyłać za pomocą linii telefonicznej, a więc zasięg e-mailu stał się nieograniczony. E-MAILOWAĆ (czytaj: imejlować albo emajlować) 'przesyłać wiadomości pocztą elektroniczną (e-mai-lem)': Jan e-mailuje z Genewy, że załatwił już wszystkie interesy i pojutrze wraca. E-MAILOWY (czytaj: imejlowy albo emajlowy) 'odnoszący się do e-mailu, poczty elektronicznej': Podaj swój adres e-mailowy. ang. e-mail, skrót od: elektronie maił 'poczta elektroniczna' EMANACJA 'wydzielanie się, promieniowanie, wyłanianie się czegoś, z reguły czegoś abstrakcyjnego; także to, co się wydziela, promieniuje lub wyłania': Jego zachowanie było ciągłą emanacją siły i męskiej pewności siebie. Artysta głosił, że sztuka jest emanacją duszy. TEORIA EMANACJI inaczej: EMANATYZM ' w filozofii Plotyna i neoplatoników: teoria głosząca, iż byt jest jeden, zaś kolejne jego postacie wyłaniają się z siebie w kolejności: od doskonalszych do mniej doskonałych': Teoria emanacji była podstawową myślą systemu Plotyna [...]. W jakim porządku dokonywa się emanacją? Plo-tyn zakładał, że postacie bytu są więcej lub mniej doskonałe. Im byt doskonalszy, tym ma większą moc twórczą, a twór jest zawsze mniej doskonały od twórcy. Każda postać bytu pochodzi tedy od innej, która jest od niej doskonalsza. (Tatarkiewicz) EMANOWAĆ l. 'wydzielać coś abstrakcyjnego, promieniować czymś': Z całej jej postaci emanuje niewinna słodycz. Jego twarz emanowała spokojem. 2. oficj. 'wydzielać jakieś cząstki lub promieniowanie': Urządzenie emanuje bardzo dużo ciepła. EMANATYZM 'to samo, co teoria emanacji' p.-lać. emanatio 'wypływ' EMANCYPACJA 'wyzwolenie się spod czyjejś dominacji i uzyskanie równych z innymi praw': Zwolenniczki i zwolennicy emancypacji kobiet w XIX w. domagali się m.in. powszechnego prawa wyborczego dla kobiet, prawa do pracy i wykształcenia. Emancypacja chłopów pańszczyźnianych. Emancypacja Murzynów. EMANCYPANTKA przestarz. 'zwolenniczka emancypacji kobiet; także: kobieta, która wyzwoliła się od zależności od mężczyzn': Między poglądami dziewiętnastowiecznych emancypantek i współczesnych feministek jest wiele dość zasadniczych różnic. EMANCYPOWAĆ 'wyzwalać spod czyjejś dominacji, nadawać równe prawa, uniezależniać': Nowa ustawa emancypuje samorządy gminne. Babcia była zawsze kobietą wyemancypowaną, okazującą swą niezależność od męża. 204 EMBARGO EMERGENCJA EMANCYPOWAĆ SIĘ 'wyzwalać się spod czyjejś dominacji, usamodzielniać się': Wyemancypował się spod władzy ojca. Po roku 1956 artyści zaczęli się emancypo-wać spod dominacji partii i ideologii komunistycznej, zaczęła powstawać oryginalna i dość niezależna -jak na tamte czasy - polska sztuka. EMANCYPACYJNY 'związany z emancypacją, mający na celu emancypację': Jednym z pierwszych ruchów emancypacyjnych kobiet o międzynarodowym zasięgu był ruch sufrażystek, zapoczątkowany w połowie XIX w. w Stanach Zjednoczonych. tac. emancipatio, początkowo: uwolnienie dorosłego syna spod władzy ojcowskiej EMBARGO l. 'zakaz handlu z jakimś państwem, zakaz wywozu jakichś towarów do pewnego państwa lub ich przywozu z niego': Próba odwołania embarga na dostawy paliw płynnych do Serbii nie powiodła się. Rada Bezpieczeństwa uchwaliła embargo na dostawy broni do Gruzji. Całkowite embargo. Częściowe embargo. 2. 'zakaz publikowania określonych wiadomości przez prasę, radio lub telewizję (zwykle obowiązujący do pewnego momentu)': Dostaliśmy wtedy embargo na informacje o aferze spirytusowej. hiszp. embargo 'zajęcie czegoś' EMBLEMAT l. 'przedmiot lub wizerunek przedmiotu będący godłem, znakiem czegoś, zwłaszcza jakiegoś urzędu, jakiejś władzy, rzadziej - pojęć abstrakcyjnych': Emblematy papieskie to tiara i klucze św. Piotra. Berło, jabłko i korona to emblematy władzy królewskiej. Serce, zwłaszcza przeszyte strzałą, to emblemat miłości. 2. w nauce o literaturze inaczej: EMBLEM 'utwór słowno-plastyczny, na który składają się: alegoryczny wizerunek czegoś (np. osoby, pojęcia abstrakcyjnego), napis objaśniający jego treść i komentarz do niego w formie wiersza': Najbardziej znanym w poezji polskiej zbiorem emblematów są "Emblemata" Zbigniewa Morsztyna. EMBLEMATYCZNY 'oznaczający, symbolizujący coś': Emblematyczny wizerunek. W skarbcu przechowywano też przedmioty mające emblematyczny charakter, symbolizujące ciągłość legalnej władzy królewskiej w kraju. EMBLEMATYKA 'tworzenie emblematów - utworów słowno-plastycznych; także: zbiór emblematów jakiegoś autora lub emblematów z jakiegoś okresu': Emblematy-ka rozwijała się w XVI i XVII w. Podziwiali emblematy-kę barokową. od łac. emblema 'wstawka, ornament' z gr. emblema EMBRION 'organizm ludzki lub zwierzęcy w bardzo wczesnej fazie rozwoju, przed urodzeniem się lub wykluciem z jaja': Zwolennicy aborcji twierdzą, że embrion to nie człowiek. EMBRIONALNY l. 'odnoszący się do embriona': Rozwój embrionalny. 2. przen. 'znajdujący się w bardzo wczesnym stadium': Embrionalny stan prac nad powieścią. Realizacja tego projektu architektonicznego na wiosnę była jeszcze w stanie embrionalnym, nie powstały nawet dokładne plany konstrukcji budynku. gr. embryon 'zarodek' EMBRIOLOGIA 'nauka zajmująca się rozwojem embrionów ludzkich i zwierzęcych': Osiągnięcia w dziedzinie embriologii są wykorzystywane w medycynie przy rozpoznaniu i leczeniu wad wrodzonych dziecka już w okresie ciąży. EMBRIOLOG 'naukowiec zajmujący się badaniami w zakresie embriologii': Efektem badań embriologów jest m.in. zapłodnienie jaja ludzkiego poza organizmem matki, tzw. zapłodnienie in vitro. złożenie słowa: embrion i cząstki: -logia od gr. logos 'nauka, słowo' EMENDACJA w naukach humanistycznych 'poprawka wprowadzona do tekstu nieżyjącego autora przez wydawcę, której podstawą są jego badania filologiczne': Juliusz Wiktor Gomulicki wymienia takie np. usterki w tekstach Norwida, które wymagały emendacji: w listach ze stycznia poeta z reguły wpisuje omyłkowo datę z poprzedniego roku, niekiedy przez pomyłkę powtarza wyrazy, innym znów razem je opuszcza, zdarza się pomylenie podobnych liter lub głosek - nudę zamiast nade, szczęty zamiast szczyty. lać. emendatio EMENTALER inaczej: SER EMENTALSKI 'dojrzewający, twardy ser o barwie j asnożółtej i łagodnym orzechowym smaku z dziurkami wielkości orzecha laskowego': Oryginalny ementaler wymaga bardzo długiego dojrzewania - nawet do roku. od nazwy szwajcarskiej doliny: Emmental, w której produkuje się ten ser EMERGENCJA ksiązk. 'nagłe wyłonienie się, powstanie czegoś': Emergencja to pojęcie kluczowe dla filozofii rozwoju, określanej jako emergentyzm lub ewolucja emergentna. EMERGENTYZM 'kierunek filozoficzny głoszący, że rozwój świata jest ciągły, ale dokonuje się dzięki gwałtownym skokom, w których wyniku nagle wyłaniają się jakości zupełnie nowe, choć wyraźnie spokrewnione z tym, co było już wcześniej': Emergentyzm został spopularyzowany w latach 20. XX w. dzięki pracom angielskich filozofów i biologów, głównie Stephena Alexandra i Louisa Morgana. EMERGENTNY 'o rozwoju, ewolucji itd.: taki, w którego wyniku nowe jakości powstają ciągle, ale skokowo': Twórców emergentnej teorii ewolucji zastanawiało to, dlaczego wśród wykopalisk z minionych epok znajdujemy tak niewiele form pośrednich, "przejściowych ogniw", czemu nowe formy pojawiają się zwykle w sposób nagły i są czymś zasadniczo różnym, choć wyraźnie spokrewnionym ze swoimi przodkami. ang. emergency 'wyłonienie się, wynurzenie się' 205 EMFAZA EMISJA EMFAZA książk.' silny akcent emocjonalny wypowiedzi, patos; także: przesadna uczuciowość': Z emfazą deklamował poemat o zagładzie Troi. W jej sposobie wypowiadania drażniła go emfaza, z jaką często mówiła o zupełnie codziennych sprawach. EMFATYCZNY książk. 'wzmacniający ekspresję wypowiedzi, wyrazisty; także: przesadnie uczuciowy': Akcent emfatyczny w jego przemowie. Wyrażenia występujące w zdaniu funkcji emfatycznej. Nauczyciel po cichu doradził mu, żeby wypowiadał się w mniej emfatyczny sposób. gr. ómphasis 'wyrazistość, znaczenie' EMIGRACJA l. 'opuszczenie ojczyzny i osiedlenie się za granicą': Emigracja stała, okresowa, sezonowa. Emigracja polityczna, zarobkowa. Ostatnia wielka fala emigracji z Polski w latach 80. XX w. związana była z wprowadzeniem stanu wojennego, prześladowaniami politycznymi i kompletnym załamaniem gospodarki socjalistycznej. O Emigracja wewnętrzna 'rezygnacja z uczestnictwa w życiu publicznym na znak protestu przeciw polityce władz': Na emigrację wewnętrzną decyduj ą się niekiedy artyści, naukowcy, znani dziennikarze w sytuacji wprowadzenia represji i łamania praw człowieka w ich kraju. 2. inaczej: WYCHODŹSTWO 'ogół emigrantów z jakiegoś kraju lub ich zbiorowość, mieszkająca w innym kraju lub pewnej części świata': Emigracja polska we Francji i Stanach Zjednoczonych. Związki emigracji z krajem. EMIGRANT 'osoba, która opuściła ojczyznę, by osiedlić się na dłużej lub na stałe w obcym kraju': Wśród emigrantów, którzy po klęsce powstania listopadowego zdecydowali się na opuszczenie Polski, było wielu sławnych ludzi, dlatego tamtą emigrację nazywamy "wielką". EMIGROWAĆ l. 'opuszczać ojczyznę po to, by osiedlić się w innym kraju': Polacy w XIX i XX w. emigrowali z kraju z powodu prześladowań politycznych i z powodów ekonomicznych. Największe szansę przystosowania się do warunków panujących w krajach osiedlenia ma emigrująca młodzież. 2. żart. przen. 'opuszczać na jakiś czas miejsce stałego pobytu': Zupełnie zniechęcony do miejskiego życia i zdegustowany tutejszym towarzystwem wyemigrował na wieś. Po awansie dostał nowy gabinet i wyemigrował na drugie piętro. EMIGRACYJNY l. 'związany z emigracją - opuszczeniem ojczyzny': Przymus emigracyjny. 2. 'związany z emigracją - zbiorowością emigrantów': Środowiska emigracyjne. Działacz emigracyjny. Literatura emigracyjna. fr. emigration z łac. emigratio 'wywędrowanie' EMINENCJA 'tytuł honorowy, stosowany podczas zwracania się do kardynałów; także: osoba, której ten tytuł przysługuje, kardynał': Wasza Eminencja wybaczy! Na spotkanie przybył Jego Eminencja kardynał Ratzinger. EMINENTNY książk. 'znakomity, wybitny, czołowy': Eminentne osobistości ze świata polityki i kultury. Na spotkanie zaproszono kilku eminentnych polityków. niem. Eminenz z łac. eminentia 'wyniosłość, dostojność' EMIR 'tytuł władcy muzułmańskiego, sprawującego władzę nad jakąś prowincją lub niewielkim krajem; także: władca noszący ten tytuł': Tytuł emira w pewnym przybliżeniu odpowiada europejskiemu tytułowi księcia. Emir wydawał zarządzenia w sprawach wojskowych, cywilnych i skarbowych. EMIRAT l. 'godność, władza emira': Początkowo emirat otrzymywano z nadania kalifa. 2. 'kraj podległy władzy emira': Sprawował władzę nad rozległym emiratem. W skład Zjednoczonych Emiratów Arabskich wchodzi 7 emiratów, z których największy to Abu Żabi. tur. emir z ar. EMISARIUSZ 'tajny wysłannik polityczny, zwłaszcza wysłannik w okresie zaborów': Po klęsce powstania listopadowego przybywało na ziemie polskie wielu emisariuszy z zagranicy, by szerzyć idee niepodległościowe. Niektórzy z nich, np. Szymon Konarski, swą działalność przypłacili torturami i śmiercią. tac. emissarius 'wysłannik' EMISJA l. 'nadawanie programu przez radio lub telewizję': Telewizja znacznie przedłużyła czas emisji. Emisja reportażu radiowego. 2. 'wprowadzenie do obiegu pieniędzy lub innych papierów wartościowych albo znaczków pocztowych': Nie będzie w Polsce emisji pustego pieniądza. Znaczki z zeszłorocznej emisji. 3. w fizyce, chemii, ekologii 'wysyłanie promieniowania, jakichś cząstek lub pyłów, gazów itd.': Emisja promieniowania elektromagnetycznego. Ekolodzy badali emisję pyłów do atmosfery. UWAGA: w l. znaczeniu wyraz modny i nadużywany, używany zamiast stów: publikacja, nadawanie, program, np.: "Rozpoczynamy emisję czteroodcinkowego serialu", (lepiej: Rozpoczynamy nadawanie, wyświetlanie czteroodcinkowego serialu}. EMITENT 'instytucja lub firma, która wprowadza do obiegu pieniądze, papiery wartościowe lub znaczki': Rezerwę, jaką dysponował emitent, skierowano do biur maklerskich na południu kraju. EMITER 'urządzenie lub substancja, które coś emitują': Emiter jest częścią tranzystora. Pierwiastki radioaktywne są emiterem promieniowania. EMITOWAĆ l. 'nadawać program w radiu lub telewizji': Po raz drugi emitowano reportaż z konkursu "Dyktando ". 2. 'wprowadzać do obiegu pieniądze, papiery wartościowe, znaczki pocztowe': Emitować obligacje państwowe. Emitować banknoty stuzłotowe. 3. w fizyce, chemii, ekologii 'wysyłać promieniowanie, jakieś cząstki, pyły itd.': Emitować cząstki alfa. EMISYJNY l. 'związany z emisją - nadawaniem programu': Czas emisyjny. 2. 'związany z emisją- wy- 206 EMOCJA EMPLOI puszczaniem pieniędzy, papierów wartościowych, znaczków': Bank emisyjny. 3. 'związany z emisją - wypro-mieniowywaniem energii, wypuszczaniem gazów itd.': Produkcja w zakładach chemicznych i procesy emisyjne powinny być kontrolowane, by nie dopuścić do zanieczyszczenia atmosfery. ód łac. emissio 'wypuszczanie' EMOCJA 'pobudzenie psychiczne, uczuciowe i nerwowe, które człowiek przeżywa pod wpływem czegoś': Psychologowie wskazują na pozytywny wpływ, który wywierają na ludzi emocje umiarkowanie silne, w przeciwieństwie do emocji bardzo słabych, które nie skłaniają człowieka do działania, oraz bardzo silnych, które niekiedy odbierają mu zdolność sprawnego i racjonalnego kierowania działaniem. Dyskusja o podziale premii zawsze wywoływała w firmie wielkie emocje. EMOCJONOWAĆ 'wywoływać w kimś emocje': Zawsze emocjonowały ich mecze piłkarskie. Oglądał niezwykle emocjonujący film. EMOCJONOWAĆ SIĘ 'ulegać emocjom pod wpływem czegoś': Emocjonowała się przebiegiem rozgrywek. Dziennikarz przestrzegał, że nie należy się zbytnio emocjonować wypowiedziami polityków w czasie kampanii wyborczej, wskazany jest raczej dystans do ich treści i składanych wówczas obietnic. EMOCJONALNY 'związany z emocjami, uczuciami, zazwyczaj przeciwstawianymi rozumowi i chłodnej kalkulacji': Jego wystąpienie na temat emigracji młodych i wykształconych ludzi miało niezwykle emocjonalny charakter. Kierownik uważał, że urzędnik, który ma do pewnej sprawy stosunek emocjonalny, nie powinien uczestniczyć w podejmowaniu decyzji jej dotyczących. EMOTYWNY w językoznawstwie 'związany z wyrażeniem emocji': Emotywna, inaczej ekspresywna, funkcja języka polega na tym, że posługując się nim, wyrażamy swoje uczucia. fr. emotion od łac. emotus 'poruszony' EMOCJONALIZM 'uznawanie emocji za główne źródło postępowania człowieka; także: tendencja w różnych teoriach filozoficznych, psychologicznych, pedagogicznych itd. do tego, by emocje stawiać nad rozumem': Myślicielem, w którego teorii emocjonalizmjest szczególnie widoczny, był Jan Jakub Rousseau. Sądził on, że uczucie nie tylko jest jedyną władzą zdolną kierować ludzkim postępowaniem, ale też, że jest władzą poznawczą doskonalszą niż rozum. Ten ostatni bowiem nie zdołał dopomóc człowiekowi w rozwiązaniu żadnego problemu dotyczącego świata i życia, jedyne, co nas naprawdę oświeca, to "głos serca", który pochodzi z niebios. od przymiotnika: emocjonalny EMPATIA 'zdolność wczuwania się w czyjeś stany emocjonalne, uczucia, potrzeby itd.': Zdaniem pisarza empatia, zdolność wzbudzania w sobie uczuć podobnych do tych, które przeżywają inni, jest niezbędna do głębokiego rozumienia ludzi i jest warunkiem tworzenia prawdziwej sztuki. EMPATYCZNY 'odznaczający się empatią, zdolny do empatii': Empatyczny stosunek między przyjaciółmi. Niezwykle empatyczna osoba. ang. empathy EMPIR (czytaj: apir) 'styl cesarstwa: późna odmiana kla-sycyzmu, głównie w architekturze wnętrz i rzemiośle artystycznym, charakteryzująca się prostotą, symetrią i monumentalnością, a także bogatą ornamentyką i dużą ilością ozdób': Empir to styl powstały we Francji, w latach panowania Napoleona I (1804-1814). Zajego twórców uchodzą nadworni architekci cesarza. EMPIROWY l. 'w stylu empire': Empirowe łoże. Empirowy pałacyk. 2. rząd. 'związany z Napoleonem I - cesarzem Francji': Przeczytał książkę Waldemara Łysiaka "Empirowy pasjans". EMPIRY 'meble w stylu empir': W saloniku babci stały empiry. fr. empire 'państwo, cesarstwo' z łac. imperium EMPIRYCZNY 'doświadczalny: oparty na doświadczeniu, poznany przez doświadczenie': Badania empiryczne. Dowód empiryczny. Prawda empiryczna. EMPIRIA książk. 'poznanie doświadczalne, poznanie zmysłami': Był bardzo przywiązany do swych teorii, ale nigdy nie lekceważył empirii. odgr. empeireia 'doświadczenie' EMPIRYZM 'kierunek filozoficzny głoszący, że źródłem poznania jest doświadczenie: zewnętrzne, zmysłowe -w ujęciu materialistycznym - lub wewnętrzne - w ujęciu subiektywno-idealistycznym': Filozofii Locke'a zwykło się dawać tę samą nazwę, co filozofii Bacona: nazwę "empiryzmu". Obie w tym samym stopniu wiążą wiedzę z doświadczeniem, z faktami, obie można sformułować w tych słowach: nie ma wiedzy bez doświadczenia. (Tatarkiewicz) Empiryzm jest w filozofii przeciwieństwem racjonalizmu. EMPIRYK l. 'filozof, który jest zwolennikiem empiryzmu': Empirykami byli m.in. Franciszek Bacon, David Hume i John Stuart Mili. 2. 'osoba, która kieruje się w życiu doświadczeniem, a nie teorią, zwłaszcza naukowiec przekonany o tym, że do prawdy dochodzi się przez doświadczenie': Ojciec był empirykiem i uważał, że wszystko należy sprawdzić samemu w praktyce. Dla socjologów empiryków podstawowym narzędziem są badania ankietowe i pomiary. EMPIRYSTA 'to samo, co empiryk w l. znaczeniu' fr. empirisme odgr. empeireia 'doświadczenie' EMPLOI (czytaj: aplua)'specjalność aktora lub śpiewaka operowego: rodzaj ról lub przedstawień, w których jest obsadzany i które grywa z największym powodzeniem': Emploi aktora jest zwykle ściśle związane z jego warun- 207 EMSKI ENCYKLOPEDIA karni fizycznymi i psychicznymi, w rolach komediowych obsadza się zwykle aktorów charakterystycznych, zaś amantów grywają mężczyźni przystojni i tajemniczy. Jednak obecnie w obsadzie ról w kinie i teatrze em-płoi nie jest tak ważne jak kiedyś i aktorzy grywają bardzo różnorodne postacie. fr. emploi EMSKI 'związany z niemieckim miastem Ems': Słynne emskie wody mineralne. Emskie uzdrowiska. () Sól em-ska 'mieszanina soli, z których przyrządza się roztwory wodne, przypominające składem wody mineralne z Ems': Roztwory soli emskich są używane w leczeniu rozmaitych chorób, np. chorób układu oddechowego. () Depesza emska 'depesza, która stała się bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny francusko-pruskiej w 1870 r., wysłana z Ems przez króla Prus Wilhelma IV do Bismar-cka, zawierająca sprawozdanie z rozmów przeprowadzonych z ambasadorem Francji': Depesza emska została przez Bismarcka spreparowana w taki sposób, że stała się tekstem obraźliwym dla Francuzów, a następnie opublikowana. od nazwy miasta: Ems, słynnego uzdrowiska w środkowych Niemczech EMULACJA w informatyce 'działanie jednego systemu, komputera lub drukarki, które powiela sposób działania innego systemu, komputera lub drukarki': Emulacja umożliwia zastosowanie tych samych programów, wprowadzanie tych samych danych i uzyskiwanie identycznych wyników. EMULATOR 'system informatyczny lub urządzenie, które sprawia, że jakiś komputer, drukarka itd. wiernie naśladuje działanie innego systemu lub drukarki' EMULOWAĆ w informatyce 'wiernie naśladować działanie innego systemu, komputera lub drukarki': Niektóre drukarki laserowe są w stanie emulować drukarki urzędowe, stosowane np. przy wytwarzaniu dokumentów, co stwarza niebezpieczeństwo wytwarzania za ich pomocą falsyfikatów i fałszywych dokumentów. ang. emulation, w podstawowym znaczeniu 'współzawodnictwo, rywalizacja' EMULSJA l. w chemii 'trwała, rozproszona zawiesinajed-nej cieczy w innej': W emulsji cząsteczki jednej cieczy tworzą w innej maleńkie kropelki, które nie mieszają się z nią. Mleko jest emulsją tłuszczu w wodzie. () Emulsja fotograficzna 'zawiesina substancji światłoczułej, np. bromku srebra, w ośrodku koloidalnym, np. żelatynie, pokrywająca błony, klisze i papier fotograficzny' 2. pot. 'farba emulsyjna' EMULGATOR w chemii 'substancja używana do wytwarzania emulsji': Emulgatory ułatwiają połączenie ze sobą dwóch niemieszających się substancji w stan trwałej zawiesiny. EMULSYJNY w chemii 'będący emulsją': Farby emulsyjne są wodnym roztworem żywic i olejów. ang. emulsion EN BŁOĆ (czytaj: a blok) 'w bloku: w całości, ogółem': Zebrani zdecydowali, że nie będą głosować nad każdą zgłoszoną do projektu poprawką osobno, lecz że przegłosują je en błoć. Był doświadczonym pedagogiem i wiedział, że nie można uczniów traktować jako grupę, en błoć, każdy z nich bowiem wymaga indywidualnego podejścia. fr. en błoć ENCEFALO- cząstka o znaczeniu 'mózg', tworząca z rzeczownikami i przymiotnikami terminy z zakresu techniki medycznej, odnoszące się do mózgu, a zwłaszcza metod badania tego narządu, np. encefalografia, encefalo-patia od gr. enkephalos 'mózg' ENCEFALOGRAFIA 'metoda badania mózgu za pomocą zdjęć rengenowskich, wykonywanych po wprowadzeniu do czaszki środka cieniującego, radiofarmaceutyka, powietrza itd.': Encefalografia jest metodą starszą niż elektroencefalografia, pozwala na badanie struktury i stanów zwyrodnieniowych mózgu. ENCEFALOGRAF 'aparat rentgenowski, za którego pomocą wykonuje się zdjęcia mózgu' ENCEFALOGRAM 'zdjęcie rentgenowskie mózgu': Na encefalogramie widać było uszkodzenie mózgu. złożenie cząstek: encefalo- i -grafia od gr. graphó 'piszę' ENCEFALOPATIA 'zaburzenia nerwowe i psychiczne wywołane przez zmiany w mózgu': Encefalopatie mogą być wynikiem urazu mózgu, infekcji, zatrucia lub zmian zwyrodnieniowych tego narządu. złożenie cząstek: encefalo- i -patia od gr. pathos 'cierpienie' ENCYKLIKA 'pismo papieża do hierarchii kościelnej i wiernych, zwykle o objętości cienkiej książeczki, poruszające ważne problemy z zakresu religii, moralności i organizacji Kościoła': Tytuł każdej encykliki pochodzi od pierwszych słów jej łacińskiego tekstu. Do słynnych encyklik, zawierających nową naukę społeczną Kościoła, należą wydane przez papieża Jana XXIII "Mater et magistra" oraz "Pacem in terris". n.-tac. encyclicus ENCYKLOPEDIA 'dzieło obejmujące zbiór wiadomości o przedmiotach, zjawiskach i pojęciach, podanych w formie krótkich haseł ułożonych alfabetycznie lub rzeczowo': Encyklopedia powszechna lub ogólna obejmuje wiadomości ze wszystkich dziedzin wiedzy, zaś encyklopedie specjalistyczne - np. encyklopedia przyrodnicza, encyklopedia kosmosu, encyklopedia języka polskiego - wiadomości tylko z jednej dziedziny. Encyklopedia multimedialna, zapisana na CD-ROM-ie, zawiera nie tylko tekst, ale także dźwięki, obrazy i krótkie filmy. ENCYKLOPEDYCZNY l. 'związany z encyklopedią, mający charakter encyklopedyczny, typowy dla encyklopedii': Hasło encyklopedyczne. Przewodnik encyklo- 208 ENDECJA ENDOKRYNOLOGIA pedyczny. Definicje encyklopedyczne podają przede wszystkim obszerne, naukowe informacje o zjawiskach i rzeczach, w przeciwieństwie do definicji słownikowych, z reguły nastawionych na to, by informować, jak dane wyrażenie jest używane w społeczeństwie. 2. 'wszechstronny, obejmujący bardzo różne dziedziny wiedzy': Był umysłem encyklopedycznym, erudytą, który ze swobodą wypowiadał się na tematy związane zarówno z humanistyką, jak i z wieloma naukami ścisłymi. Wielu pedagogów krytykuje dominujące we współczesnej szkole kształcenie encyklopedyczne, podkreślając, że szkoła powinna nie tylko dostarczać uczniom wiedzy teoretycznej z bardzo różnych dyscyplin, ale i rozwijać w nich umiejętności praktyczne. ENCYKLOPEDYSTA 'jeden z filozofów, pisarzy lub uczonych należących do grupy, która w XVIII w. wydała monumentalną "Wielką encyklopedię francuską" w 35 tomach': Do encyklopedystów należą m.in. Denis Diderot, Jean d'Alembert i Wolter. ENCYKLOPEDYZM l. 'prąd umysłowy we francuskim Oświeceniu, propagujący wiedzę naukową, głoszący hasła demokratyzacji i laicyzacji życia': Impuls do narodzin encyklopedyzmu dały prace nad "Wielką encyklopedią francuską". 2. 'kształcenie encyklopedyczne lub encyklopedyczność kształcenia: przekazywanie wielkiej ilości informacji teoretycznych z różnych dziedzin' fr. encyclopedie od gr. enkyklios 'tworzący krąg, całkowity', paideia 'edukacja, kształcenie' ENDECJA 'Narodowa Demokracja; obóz polityczny o charakterze prawicowym i nacjonalistycznym, który (w różnych formach) istniał w Polsce od początków XX w.': Początkowo trzonem endecji była Liga Narodowa, organizacja założona w końcu XIX w. przez Romana Dmo-wskiego. nazwa powstała z odczytania i słowotwórczego przekształcenia skrótu: ND - Narodowa Demokracja ENDEMIA w medycynie 'stałe występowanie wśród ludności zamieszkującej na jakimś terenie pewnej choroby, na którą zapada mniej więcej taka sama liczba osób': Endemiajest przeciwieństwem epidemii, czyli nagłego wybuchu choroby w pewnej okolicy. ENDEMICZNY w biologii i w medycynie 'właściwy danemu terenowi, występujący na nim stale': Endemiczne gatunki ptaków. Dżuma i cholera, które wywoływały groźne epidemie w Europie, są chorobami endemicznymi w pewnych rejonach Azji i Afryki. ENDEMIT w biologii 'gatunek roślin lub zwierząt, który w wyniku zmiany warunków ekologicznych lub niemożności rozprzestrzeniania się występuje tylko na ograniczonym, niewielkim obszarze, np. na kilku wyspach, w wysokich partiach pewnego pasma górskiego itd.:' En-demitemjest np. gatunek torbaczy, występujący obecnie prawie wyłącznie na obszarach północno-wschodniej Australii. fr. ćndemie z gr. endemos 'miejscowy' ENDO- cząstka wyrazów złożonych mająca znaczenie 'wewnętrzny', najczęściej dodawana do rzeczowników i przymiotników będących terminami naukowymi i o-znaczająca, że zakres określanych przez nie procesów czy zjawisk jest usytuowany wewnątrz czegoś lub skierowany do wewnątrz, np. endotermiczny, endokrynologia gr. endon 'wewnątrz' ENDOENERGETYCZNY w chemii 'związany z pochłanianiem energii przez reagujący układ': Reakcje endoe-nergetyczne, np. biosynteza białek, wymagają dopływu energii z zewnątrz. złożenie cząstki: endo- i słowa: energetyczny ENDOGAMIA w antropologii 'zwyczaj lub nakaz zawierania małżeństw z osobami należącymi do tej samej grupy plemiennej, rodowej, do tej samej społeczności lokalnej itd.': Endogamia może być formą ochrony swej tożsamości kulturowej przez daną grupę, może wynikać z czynników ekonomicznych, np. niechęci do rozproszenia majątku lub z innych przyczyn. ENDOGAMICZNY w antropologii 'związany ze zwyczajem endogamii, taki, w którym wybiera się żonę lub męża w tej samej grupie plemiennej, rodowej, religijnej itd., do której się należy': Małżeństwo endogamiczne. złożenie cząstek: endo- i -gamia od gamos 'małżeństwo' ENDOGENICZNY l. inaczej: ENDOGENNY w biologii 'pochodzący z wnętrza ustroju lub związany z przyczynami wewnętrznymi': Endogeniczne i egzogeniczne aminokwasy. 2. w geologii 'zachodzący wewnątrz Ziemi i wywołany przez czynniki działające od wewnątrz': Do procesów endogenicznych należą m.in. trzęsienia ziemi i wybuchy wulkanów. UWAGA: słowa: endogeniczny i endogenny bywają też sto-sowane w wielu innych naukach, np. w psychologii mogą one oznaczać czynniki wewnętrzne, np. genetyczne; mówi się np. o endogenicznym podłożu pewnych chorób psychicznych. złożenie cząstki: pochodzenie' endo- i cząstki: -geniczny od gr. gćnos 'ród, ENDOKRYNOLOGIA 'nauka o gruczołach wydzielania dokrewnego': Endokrynologia bada funkcjonowanie i budowę gruczołów wydzielania dokrewnego, np. przysadki, tarczycy, gruczołów płciowych, zaburzenia ich czynności oraz wydzielane przez nie hormony i ich działanie na organizm. Endokrynologia jest nauką interdyscyplinarną, najściślej związaną z badaniami medycznymi. ENDOKRYNOLOG 'specjalista w zakresie endokrynologii': Jednym z pierwszych, wybitnych endokrynologów był niemiecki lekarz Kań Adolph Basedow, który w połowie XIX w. opisał chorobę wynikającą z nadczynno-ści tarczycy, objawiającą się m.in. powiększeniem tego gruczołu i wytrzeszczeni oczu. 209 ENDOTERMICZNY ENGAGEMENT ENDOKRYNOLOGICZNY 'związany z endokrynologią, związany z leczeniem schorzeń gruczołów wydzielania dokrewnego': Badania endokrynologiczne. Poradnia endokrynologiczna. niem. Endokrinologie od gr. słów: enodon 'wewnątrz', krinó 'oddzielam', logos 'nauka, słowo' ENDOTERMICZNY w chemii 'związany z pochłanianiem ciepła': Procesy endotermiczne są jednym z typów procesów endoenergetycznych, zaś odwrotnością procesów egzotermicznych. złożenie cząstki: endo- i stówa: termiczny ENERGETYKA 'dział techniki zajmujący się problemami wytwarzania energii w różnych postaciach, gromadzeniem jej, przetwarzaniem i przesyłaniem; także: dział gospodarki narodowej zajmujący się wytwarzaniem energii i dostarczaniem jej do odbiorców': Ostatnio coraz większego znaczenia nabierają badania w zakresie energetyki słonecznej, energetyki wodnej i geoenergetyki, która zajmuje się wykorzystaniem do ogrzewania ciepła Ziemi. Na mapie zaznaczono elektrownie o mocy powyżej 1000 i 2000 MW oraz główne linie przesyłowe wysokiego napięcia, mające dla polskiej energetyki kluczowe znaczenie. ENERGETYK 'specjalista w zakresie energetyki': Energetycy opracowali plan zastąpienia działającej w tym regionie tradycyjnej elektrowni węglowej przez alternatywne źródła energii. ENERGETYCZNY l. 'związany z energetyką': Poszukiwania surowców energetycznych. Przemysł energetyczny i paliwowy. 2. 'związany z wytwarzaniem energii': Wartość energetyczną pokarmów określa się w kilokalo-riach. niem. Energetik od gr. energetikos 'dotyczący energii' ENERGO- 'cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'energia', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z energią, zwłaszcza jej zużywaniem, oszczędzaniem, wytwarzaniem itd., np. energochłonność, energooszczędny odgr. energeia 'działalność, aktywność' ENERGOCHŁONNOŚĆ 'zużywanie, pochłanianie energii przez jakieś urządzenie, proces przemysłowy, technologiczny itd.': Specjaliści z krajów Unii Europejskiej zwracali uwagę na bardzo wysoką energochłonność wytwarzanych w Polsce urządzeń i całej gospodarki. Ich zdaniem inwestycje w oszczędzanie energii zwracają się już po kilku latach. ENEGROCHŁONNY 'zużywający, pochłaniający dużo energii w stosunku do uzyskanego efektu': Wykładowca, w formie żartu, przypomniał, że jednym z najbardziej energochłonnych urządzeń jest kominek - dla uzyskania stosunkowo niewielkiej ilości ciepła trzeba w nim spalić bardzo dużo drewna - wydajność cieplna kominka to zaledwie 5%. złożenie cząstki: energo- i słowa: chłonny ENERGOOSZCZĘDNY 'zużywający mało energii w stosunku do uzyskanego efektu': W wielu reklamach zwraca się uwagę, że nowoczesne proszki są energooszczędne -skutecznie usuwają plamy już w temperaturze 40° C. złożenie cząstki: energo- i słowa: oszczędny ENERGOTWÓRCZY inaczej: ENERGOGENNY książk. 'wytwarzający energię - fizyczną lub psychiczną': Energotwórcze urządzenie. Energogenne ćwiczenia jogi- złożenie cząstki: energo- i słowa: twórczy oraz cząstki: -genny od gr. gćnos 'pochodzenie' EN FACE (czytaj: afas) 'twarzą do patrzącego, dokładnie na wprost': Nie lubię, gdy siedzenia w autobusie są tak ustawione, że kilka godzin muszę spędzić, mając en face nieznajomego człowieka, który ziewa i zajada fistaszki. Wiele osób jest zdziwionych, gdy widzi swoje zdjęcie en face, człowiek bowiem zwykle ogląda swoją twarz pod kątem i nie jest przyzwyczajony do jej widoku dokładnie na wprost. fr. en face ENFANT TERRIBLE (czytaj: afateribi) 'osoba przy sparzająca otoczeniu niezliczonych kłopotów swoim postępowaniem': Doktor Kowalski, popadający w niezliczone i zupełnie niepotrzebne konflikty ze studentami, uchodził w naszym instytucie za enfant terrible. Stefan Nowak, enfant terrible polskiej lekkoatletyki, już na lotnisku, przed wyjazdem na mistrzostwa, wszczął kłótnię z trenerem. fr. enfant terrible, początkowo we francuskim i polskim - zgodnie z etymologią- 'okropne dziecko': zdradzające tajemnice rodzinne w towarzystwie, stawiające kłopotliwe i bezczelne pytania itd. ENGAGEMENT (czytaj: angażma) l. 'to samo, co angaż': Dostał engagement w nowym filmie. Engagement na koncerty we Francji. 2. przestarz. 'to samo, co zaangażowanie'; Robił to z wielkim engagement. UWAGA: Słowo engagement w obu znaczeniach ma bardzo pretensjonalny charakter. Lepiej zastępować je wyrazami: angaż, zaangażowanie, lub ich odpowiednikami. fr. engagement ENIGMATYCZNY 'zagadkowy, tajemniczy, nie dopowiedziany': Sezon na takie ogólnikowe i ogromnie enigmatyczne hasła właśnie się skończył. Zdarzało się, że prezydent wypowiadał się w sposób enigmatyczny. UWAGA: wyraz używany niepoprawnie w znaczeniu 'zdawkowy, lapidarny', np.: "Było to oświadczenie enigmatyczne, trwało tylko minutę" (poprawnie: Bylo to oświadczenie lapidarne...). ENIGMA albo ENIGMAT przestarz. 'zagadka': Staruszek kreślił na pisaku jakiś dziwaczny rebus czy też enig-mat. ENIGMA 'niemiecka maszyna szyfrująca, zbudowana w latach 30., której system złamali polscy matematycy' lać. aenigma, z gr. ainigma 'zagadka' 210 ENKAWUDZISTA ENZYM ENKAWUDZISTA 'funkcjonariusz NKWD - organu bezpieczeństwa państwowego i tajnej policji politycznej, działającej w Związku Radzieckim w latach 1934-1946': Enkawudziści byli bezpośrednimi wykonawcami okrutnych rozkazów Stalina i Berii, sprawcami wielu zbrodni na Rosjanach i Polakach. od nazwy NKWD ENKLAWA l. 'obszar jakiegoś państwa (całego lub części) otoczony ze wszystkich stron innym państwem': Jest przywódcą azerbejdżańskiej enklawy leżącej na terytorium armeńskim. Rosyjska enklawa w okolicach Kaliningradu. 2. ogólniej 'jakiś teren otoczony obszarami o odmiennym charakterze': Enklawa roślinności śródziemnomorskiej w obszarze subtropikalnym, przęn. Miejsce to było enklawą ciszy i spokoju pośród hucznego miasta. fr. enclave EN MASSE (czytaj: amas) 'w masie, w dużej ilości': Sądził, że Polacy są en masse ludźmi spokojnymi i tylko niezwykłe zdarzenia historyczne mogą ich popchnąć do buntu i oporu przeciw władzy. Tulipany występują tu en masse. fr. en masse ENTENTA (czytaj: atata lub antanta) l. 'sojusz polityczny Francji, Wielkiej Brytanii i Rosji, zawiązany w 1904 r. jako przeciwwaga dla zawartego wcześniej sojuszu Niemiec, Austro-Węgier i Włoch': W czasie I wojny światowej wokół państw Ententy powstała koalicja wielu innych krajów, walczących z Niemcami i ich sojusznikami. 2. 'porozumienie, sojusz': Nazwa ententa jest używana w odniesieniu do wielu sojuszy politycznych i wojskowych, np. Mała Ententa, zawiązana w latach 20. XX w. między Czechosłowacją a państwami Jugosławii. fr. entente 'porozumienie' ENTOMOLOGIA 'dział zoologii zajmujący się badaniem owadów': Badania w zakresie entomologii powszechnie wykorzystuje się w praktyce, mają one np. duże znaczenie dla rolnictwa i leśnictwa -jako wiedza o owadach, które niszczą uprawy i drzewa, sposobach ich zwalczania i o ich naturalnych przeciwnikach. ENTOMOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie entomologii': Jednym z pierwszych słynnych entomolo-gów był Karol Linneusz, osiemnastowieczny szwedzki przyrodnik, znany także z opisu wielu innych gatunków roślin i zwierząt. ENTOMOLOGICZNY 'związany z entomologią': Badania entomologiczne. Entomologiczna wyprawa w poszukiwaniu nieznanych gatunków motyli. fr. entomologie od gr. ćntomon 'owad', logos 'słowo, nauka' ENTREE (czytaj: atre) l. 'efektowne, zwracające ogólną uwagę wejście gdzieś': Zgromadzonym w teatrze widzom bardzo podobało się ćntree zagadkowego maga, któremu towarzyszyła para dziwacznie przebranych pomocników. 2. 'występy komików w cyrku, stanowiące osobny punkt programu (a nie przerywnik)': Po popisach akrobatów wystąpiła para komików w znakomitym ćntree. fr. entree 'wejście' ENTROPIA w fizyce 'jedna z wielkości charakteryzująca układ termodynamiczny, określająca zależność między jego stanem makroskopowym a mikroskopowym (cząsteczkowym)': Wzrost entropii układu oznacza wyrównywanie się w miarę upływu czasu energii między jego cząsteczkami i przybieranie przez cząsteczki, które pierwotnie miały energię o różnych wartościach - pewnej energii o średniej wartości. Wraz z tym procesem -oznaczającym osiąganie równowagi dynamicznej przez cały układ - rośnie jego nieuporządkowanie mikroskopowe. UWAGA! W fizyce zjawisko entropii zostało po raz pierwszy opisane w połowie XIX w. Od tego czasu podano wiele jego wyjaśnień, samo pojęcie zaś zostało przeniesione do wielu innych nauk, często w nieco zmienionym sensie. W naukach humanistycznych jako entropię określa się niekiedy dążność do wzrostu nieuporządkowania w pewnym układzie, np. społecznym, lub samoistne wyrównywanie różnic między poszczególnymi częściami takiego układu. W teorii informacji entropia to średnia zawartość informacyjna pewnej grupy znaków (wiadomości). niem. Entropie od gr. entrope' 'obrót, zwrócenie się' ENUMERACJA książk. 'wyliczenie, wymienienie kolejno': Enumeracja praw pracownika poprzedziła wyliczenie jego obowiązków. ENUMEROWAĆ książk. 'wyliczać, wymieniać kolejno': Enumerować stan zapasów. Enumerować przywileje. łac. enumeratio ENUNCJACJE 'wypowiedzi, oświadczenia oficjalne, obwieszczanie': Poza wspomnianymi enuncjacjami nikt nie zarzucił mu oficjalnie stosowania środków dopingujących. Enuncjacje komisji rządowej, dotyczące przyczyn wypadku. UWAGA: wyraz ten bywa niewłaściwie rozumiany jako 'wypociny', 'gadanina', 'wynurzenia', np. "Enuncjacje znanego polityka" (poprawnie: Gadanina znanego polityka), "Enuncjacje pani Anny O." (poprawnie: Wynurzenia pani Anny O.). lać. enuntiatio 'zawiadomienie' ENZYM 'złożony związek organiczny, wytwarzany przez organizmy ludzkie, zwierzęce i rośliny, odgrywający w komórkach funkcję katalizatora reakcji biosyntezy i rozkładu': Poznano i opisano kilkaset enzymów, ich nazwy kończą się zazwyczaj na -aza, np. amylaza, peptyda-za, oksydaza. Enzymy są wykorzystywane w medycynie do produkcji leków, a w przemyśle - do prowadzenia różnego rodzaju procesów fermentacji, produkcji kosmetyków i środków czystości. 211 EO- EPICENTRUM ENZYMATYCZNY 'związany z enzymami, taki, w którym enzymy pośredniczą jako katalizator, lub taki, który zawiera enzymy': Reakcje enzymatyczne. Enzymatyczny proszek do prania. niem. Enzym od gr. en zyme 'w zakwasie'- nazwa wprowadzona przez profesora fizjologii w Heidelbergu - Wilhelma Kiihnego (1837-1900); w Polsce do lat 60. enzymy nazywano też fermenta- EO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'wczesny' wskazująca, że określają one coś bardzo dawnego, zazwyczaj dawną epokę z dziejów Ziemi, np. eocen, eolit odgr. eos 'brzask, jutrzenka: także: imię bogini poranka' EOCEN 'jeden z podokresów wczesnego trzeciorzędu, epoka w dziejach Ziemi od ok. 55 do ok. 40 min lat temu': Paleogen, wczesny okres trzeciorzędu, dzieli się na paleocen, eocen i oligocen. złożenie cząstek: eo- i -cen od gr. kainós 'nowy' EOL albo AJOLOS 'w mitologii greckiej: król wiatrów': Eolia była wyspą pływającą, której wokoło strzegły wały spiżowe. Na niej mieszkał Eol (Ajolos), umiłowany przyjaciel bogów, król wiatrów. (Parandowski) HARFA EOLSKA l. 'w mitologii greckiej: harfa Eola, króla wiatrów' 2. 'instrument muzyczny składający się z ramy, na której rozpięte są delikatne struny, wydające dźwięk pod wpływem powiewu wiatru' EOLICZNY w geologii 'powodowany przez wiatr': Do procesów eolicznych należą m.in. unoszenie drobnych cząstek mineralnych, żłobienie przez nie skał, osadzanie i nanoszenie materiału skalnego i wywiewa-nie go. niem. aolisch od gr. Ailos - Ajolos, Eol, król wiatrów EOLIT w archeologii 'krzemień z obłupanymi krawędziami, które można uważać za ślady obróbki przez ludzi pierwotnych': Najstarsze eolity znajdowane są w pokładach trzeciorzędowych z okresu przedlodowco-wego. EPOKA EOLITYCZNA w archeologu 'początkowy okres epoki kamienia łupanego, która w pradziejach ludzkości poprzedza epokę brązu i żelaza': Początek epoki eolitycznej jest datowany na ok. 4 min lat temu. złożenie cząstek: eo- i -lit odgr. lithos 'kamień' I EON l. w geologii 'największa jednostka przy podziale dziejów Ziemi': W podziale dziejów Ziemi rozróżnia się dwa eony: fanerozoik i kryptozoik. Poszczególne ery: archaik, proterozoik, paleozoik, mezozoik i kenozoik, są ich częściami. 2. 'niezmiernie długi odcinek czasu': Powieść "Kosmiczni bracia" opowiada o kosmonautach oddalonych od Ziemi o eony, dziesiątki tysięcy lat świetlnych. gr. aión 'wiek, wieczność' II EON w różnych systemach filozoficznych 'istoty lub siły kosmiczne pośredniczące między światem ducha i materii; przejawy boskości wydobywające się z wieczności; coś, co jest atrybutem, znakiem boskości i bytu idealnego w materialnym świecie': [Gnostycy] Układali różne systemy eonów; najbardziej rozpowszechniony z tych systemów przyjmował, że istnieje siedem duchów tworzących świat, na wpół dobrych i na wpół demonicznych; te eony gnostyckie pochodziły z religii babilońskiej, gdzie były duchami siedmiu planet [...]. (Tatarkie-wicz) Kiedy staje przed nimi / w cieniu podejrzenia /jest jeszcze cały z materii światła // eony jego [anioła] włosów / spięte są w pukiel / niewinności (Herbert) gr. aión 'wieczność, wiek' EOS 'w mitologii greckiej: bogini świtu, jutrzenki, odpowiedniczka rzymskiej Aurory': Zanim pojawi się na świecie złoty wóz Słońca, znad brzegów Oceanu wyjeżdża na lekkim rydwanie Eos, różanopalca bogini jutrzenki. (Tatarkiewicz) gr. Eos EOZOIK 'to samo, co proterozoik' EOZOICZNY 'to samo, co proterozoiczny' złożenie cząstek: eo- i -zoik od gr. zoikós 'związany ze zwierzętami' EPATOWAĆ 'starać się swoim zachowaniem wprawić innych w zdumienie, zachwyt, podziw': Był dość nudnym typem, który starał się epatować słuchaczy swą rzekomą wiedzą i niezwykłymi przygodami w wielkim świecie. fr. epater EPEJSODION w nauce o literaturze 'część dramatu antycznego, obejmująca dialogi i monologi postaci, wygłaszane pomiędzy dwiema pieśniami chóru': Z antycznych epejsodionów w późniejszych dziejach teatru rozwinęły się akty. gr. epeisódion EPI- cząstka o znaczeniu 'na', dodawana do różnych wyrazów i wskazująca, że oznaczają one rzeczy znajdujące się na czymś lub nad czymś, np. epicentrum, epifit gr. epi'na' EPICENTRUM l. w geologii 'miejsce na powierzchni, które leży wprost nad ogniskiem trzęsienia ziemi': W czasie trzęsienia ziemi w epicentrum wstrząsy są najsilniejsze i powoduj ą największe zniszczenia, l.przen. 'miejsce wokół wybuchu bomby lub pocisku o dużej sile, w którym zniszczenia są największe': W epicentrum wybuchu bomby atomowej temperatura sięga kilkudziesięciu milionów stopni Celsjusza. 3. przen. 'miejsce lub środowisko, w którym zaczynają się jakieś zdarzenia i w którym przebiegają najgwałtowniej': Epicentrum zajść znajdowało się w jednej z bocznych uliczek w centrum, w której miał siedzibę komitet rewolucyjny. złożenie cząstki: epi- i słowa: centrum 212 EPIDEMIA EPIKUREIZM EPIDEMIA l. 'gwałtowny wzrost zachorowań na pewną chorobę wśród ludności zamieszkującej określony obszar': Epidemia dżumy, która w połowie XIV w. szalała w Europie, była nąj straszniejszym w dziejach ciosem dla ludności naszego kontynentu: w wielu krajach zaraza zabiła jedną trzecią ludności, a w niektórych nawet połowę, l.przen. 'urazy, choroby, stany patologiczne itd. masowo występujące wśród ludności jakiegoś obszaru': Epidemia samobójstw. Epidemia kradzieży. EPIDEMICZNY 'związany z epidemią lub jej leczeniem, mający charakter epidemii': Szpital epidemiczny. Choroby epidemiczne zwykle odróżnia się od endemicznych. fr. epidemie od gr. epidemia nósos 'choroba rozpowszechniona w całym narodzie' EPIDEMIOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się badaniem i zwalczaniem chorób zakaźnych oraz chorób rozpowszechnionych w społeczeństwie': W dziejach epidemiologii przełomowe znaczenie miało wynalezienie w 1885 r. przez Ludwika Pasteura szczepionki przeciw wściekliźnie. EPIDEMIOLOG 'specjalista w dziedzinie epidemiologii' EPIDEMIOLOGICZNY 'związany z epidemiologią': Stacja epidemiologiczna. Badania epidemiologiczne. Służba epidemiologiczna. złożenie słowa: epidemia i cząstki: -logia od gr. logos 'nauka, słowo' EPIDIASKOP 'połączenie diaskopu i episkopu: aparat pozwalający na wyświetlanie przezroczy i wyświetlanie obrazu znajdującego się na nieprzezroczystym podłożu, np. strony książki': W epidiaskopach zmiana sposobu wyświetlania odbywa się przez obrót systemu lusterek odbijających obraz. niem. Epidiaskop, złożenie stów: Episkop i Diaskop EPIFANIA oficj. 'w religii chrześcijańskiej: święto Objawienia Pańskiego': W Polsce Epifanię obchodzi się jako święto Trzech Króli 6 stycznia. p.-łac. epiphania 'objawienie, ukazanie się' EPIFIT w biologii 'roślina rosnąca na innej, nie będącajed-nakjej pasożytem, lecz wykorzystująca jaj ako miejsce zaczepienia lub specjalne środowisko biologiczne': W polskiej florze epifitami są np. niektóre mchy i porosty rosnące na korze drzew. złożenie cząstek: epi- i -fit od gr. phytón 'roślina' EPIGON 'mało oryginalny twórca, naśladowca wielkich artystów minionej epoki, kontynuator przebrzmiałych idei i form artystycznych': Romantycy uważali Kajetana Koźmiana za epigona klasycyzmu, który w latach 20. i 30. XIX w. był już kierunkiem należącym do przeszłości, on zaś uważał sztukę tworzoną przez romantyków za prymitywne schlebianie niewybrednym gustom, co wyrażał w bardzo dosadnych słowach. EPIGONIZM 'nieudolne naśladowanie wielkich poprzedników lub kontynuowanie przebrzmiałych form artystycznych': Wielu twórców związanych z dziewiętnastowiecznym akademizmem oskarżano o epigo-nizm. EPIGOŃSKI 'odznaczający się epigonizmem, właściwy epigonom': Epigońskie próby, tendencje. Epigońska maniera. odgr. epigonos 'urodzony później' EPIGRAMAT albo EPIGRAM 'krótki, dowcipny utwór poetycki o zaskakującej puencie, często mający charakter satyryczny': Norwidowski epigramat "Małżeńska recepta" kończy puenta: "Lecz z ludźmi zwykle bywa, mówiąc bez przymówki, / Że złożyć jedną głowę muszą dwa półgłówki." EPIGRAMATYK 'autor epigramatów': Do słynnych epigramatyków należeli m.in. Wolter i Goethe. EPIGRAMATYCZNY 'związany z epigramatem, charakterystyczny dla epigramatu: krótki, dowcipny, cięty': Twórczość epigramatyczna Stanisława Jerzego Lecą. Styl epigramatyczny. gr. epigramma 'napis' - pierwotnie 'zwięzły napis nagrobny' EPIKA w nauce o literaturze 'jeden z trzech - oprócz liryki i dramatu - rodzajów literackich, obejmujący utwory, w których dominującą formą wypowiedzi jest narracja, opowiadanie o zdarzeniach tworzących fabułę i przedstawionych z pewnym dystansem': Do epiki należą takie gatunki literackie, jak np.: powieść, opowiadanie, baśń, ballada i epos. EPIK 'pisarz, twórca utworów zaliczanych do epiki, zwłaszcza powieści': Do najwybitniejszych polskich epików należą m.in. Henryk Sienkiewicz i Władysław Reymont, laureaci Nagrody Nobla. EPICKI rzadziej: EPICZNY 'należący do epiki, mający cechy uznawane za charakterystyczne dla epiki, zwłaszcza cechy typowe dla wielowątkowej powieści o rozbudowanej fabule: rozmach, opisowość, obszemość opowiadania': Dzieło epickie. Gatunki epickie. Epicki charakter utworu. Wspaniała opowieść filmowa, zrealizowana z epickim rozmachem. O Teatr epicki 'gatunek teatru stworzony przez Bertolda Brechta, w którym różnymi środkami (np. wprowadzeniem songów, zwrotów do publiczności) wywołuje się dystans widza do przedstawianych na scenie zdarzeń': W teatrze epickim widz nie wczuwa się w przedstawiane na scenie zdarzenia, odbiera je z intelektualnym dystansem. fr. epique od łac. epicus i gr. epos 'słowo, poezja epicka' EPIKUREIZM l. 'kierunek filozoficzny w starożytnej Grecji głoszący, że największe dobro stanowi szczęście, a osiąga się je przez doznawanie tego, co przyjemne, i unikanie tego, co przykre': To był najistotniejszy punkt epikureizmu: że w nim hedonizm łączył się z kultem życia. Życie jest dobrem, i to jedynym, jakie na własność jest nam dane. [...] Dobro, jakie posiadamy, trzeba ocenić i użyć od razu, bo jest przemijające i jednorazowe; 213 EPILACJA EPISTOLOGRAFIA trzeba go użyć docześnie, na przyszłe bytowanie nie można liczyć. (Tatarkiewicz) 2. książk. 'postawa życiowa wyrażająca się w dążeniu do osiągania ciągłych przyjemności, do uciech doczesnych, a zaniedbywaniu duchowości, spraw religii itd': Artystę oskarżano o to, że prezentowane przez niego ideały życia są przesiąknięte epi-kureizmem, że w jego dziełach brak wymiaru sacrum, który zawsze towarzyszył wielkiej sztuce. EPIKUREJCZYK l. 'filozof starogrecki należący do szkoły Epikura lub filozof w późniejszych czasach głoszący poglądy zgodne z zasadami epikureizmu': Do epikurejczyków należą m.in. Metrodor z Lampsakos i Lukrecjusz. 2. książk. 'osoba beztrosko ciesząca się życiem, dbająca o wygodę i przyjemności, a przy tym taka, która szuka filozoficznego uzasadnienia dla tego typu postawy życiowej': Stary pisarz, zdeklarowany epikurejczyk, na wszystkie pytania dziennikarza o wielkie wartości i poświęcenie reagował łagodną drwiną. EPIKUREJSKI 'związany z epikureizmem w l. lub 2. znaczeniu': Epikurejskie zasady etyczne. Epikurejski styl życia. od nazwiska Epikura (341-270 p.n.e.), filozofa, który w 306 r. p. n. e. założył w Atenach swą szkołę EPILACJA 'to samo, co depilacja; rzadziej także: usuwanie włosów przy mieszku włosowym, ale bez niszczenia go' EPILOWAĆ 'to samo, co depilować; rzadziej także: usuwać włosy przy mieszku włosowym, nie niszcząc go' fr. ćpilation od ćpiler 'usuwać włosy' EPILEPSJA inaczej: PADACZKA 'choroba mózgu, która wywołuje u człowieka nagłe ataki niekontrolowanych drgawek, utratę przytomności, występowanie piany na ustach i szczękościsk': W przypadku ataku epilepsji choremu należy zapewnić wygodne ułożenie, z daleka od twardych przedmiotów, i włożyć do ust łyżeczkę lub ołówek owinięte chustką, by zapobiec odgryzieniu języka. EPILEPTYK 'osoba cierpiąca na epilepsję': Wśród epileptyków było wielu ludzi sławnych i genialnych, np. Juliusz Cezar, dlatego też sama epilepsja bywa nazywana "wielką chorobą". p.-lać. epilepsja EPILOG l. 'końcowa część dzieła fabularnego, następująca po zakończeniu właściwego opowiadania, zazwyczaj informująca o dalszych losach bohaterów lub przedstawiająca zdarzenie, które je puentuje': W obszernym epilogu do "Mistrza i Małgorzaty" narrator opowiada o tym, co działo się w Moskwie po opuszczeniu przez nią Wolanda, i przedstawia dalsze koleje życiowe bohaterów, którzy spotkali się z szatanem. 2. 'zakończenie jakiejś sprawy, historii życiowej': Prasa dokładnie opisała epilog tej sprawy przed sądem wojewódzkim. tac. epilogus odgr. epi 'po, na', logos 'słowo' EPISKOP 'aparat do wyświetlania na ekranie obrazów znajdujących się na nieprzezroczystym tle': Wykład z historii ilustrowany był kopiami starych rycin, które asystent profesora ostrożnie układał na episkopie. niem. Episkop, złożenie cząstek: epi- i -skop od gr. skopeo 'patrzę' EPISKOPAT 'wszyscy biskupi pewnego kraju, regionu, prowincji': Konferencja Episkopatu Polski. Konferencje Episkopatów Europy. EPISKOPALNY 'biskupi: należący do biskupa, zarządzany przez biskupa': Dobra episkopalne. Pałac epi-skopalny. EPISKOPALIZM 'pogląd, że dominującą rolę w kościele powinni odgrywać biskupi z papieżem na czele' tac. episcopatus 'godność biskupa' EPISTEMOLOGIA l. 'dział filozofii: nauka o poznaniu': Epistemologia zajmuje się analizą procesów poznawczych, istotą i strukturą poznania, jego źródłami, granicami i uwarunkowaniami. 2. inaczej: NAUKOZNAW-STWO 'badanie teoretyczne modeli poznania naukowego i badanie praktyczne sposobów społecznego funkcjonowania nauki': Dla epistemologii nauki fundamentalne znaczenie miała teoria paradygmatów, ogłoszona przez Thomasa Kuhna w 1962 r. w książce "Struktura rewolucji naukowych". EPISTEMOLOG 'filozof zajmujący się nauką o poznaniu lub badacz struktury teorii naukowych' EPISTEMOLOGICZNY 'dotyczący poznania lub teorii poznania': Problem epistemologiczny. Epistemologicz-ne teorie Kanta. fr. ćpistćmologie odgr. episteme 'wiedza', logos 'nauka, słowo' EPISTOŁA 'list, zwłaszcza długi i nudny': Nie mogłem doczytać tej jego epistoły do końca. EPISTOLARNY 'związany z listami, wyrażony w formie listu': Epistolamy dopisek. Spuścizna epistolama Mickiewicza. <) Powieść epistolama 'powieść w listach': Do rzadkiego gatunku powieści epistolamej należy w naszej literaturze "Słowo i ciało" Tadeusza Pamic-kiego. tac. epistoła 'list' EPISTOLOGRAFIA l. 'sztuka, umiejętność pisania listów': Z tego, co pisze, jest widoczne, że nie opanował jeszcze podstawowych zasad epistolografii. 2. 'zbiór czyichś listów': Na konferencji dyskutowano o Mickiewiczowskiej epistolografii. EPISTOLOGRAF 'autor listów mających formę literacką': Znakomitymi epistolografami w literaturze polskiej są także osoby niebędące zawodowymi literatami, np. król Jan III Sobieski. EPISTOLOGRAFICZNY l. 'to samo, co epistolamy': Epistolograficzne uwagi. 2. 'związany z epistolografią- 214 EPITAFIUM ERB sztuką pisania listów': Epistolograficzne zasady obowiązujące w XIX w. złożenie słowa łac. epistoła 'list' i cząstki: -grafia od gr. graphó 'piszę' EPITAFIUM l. 'napis nagrobny; także: tablica z napisem ku czci zmarłej osoby, niekoniecznie umieszczona w miejscu jej pochówku': Chodzili po cmentarzu, odczytując epitafia, najczęściej kończące się prośbą o modlitwę za zmarłego. W kościele umieszczono wiele epitafiów ku czci polskich patriotów. 2. w nauce o literaturze i w sztuce 'utwór żałobny: wiersz, pieśń, film itd.': Przykładem epitafium w dawnej literaturze polskiej może być utwór Jana Kochanowskiego "Epitafium Kaspra Kochanowskiego pisarza sandomierskiego". Jednym z najbardziej znanych utworów zespołu King Crimson jest apokaliptyczne "Epitafium" stanowiące muzyczny komentarz do nowych odkryć w dziedzinie broni jądrowej. EPITAFIJNY 'związany z epitafium, będący epitafium, mający charakter epitafium': Malarstwo epitafijne. Tablica epitafijna. Poezja epitafijna. lać. epitaphium zgr. epitaphios (logos) '(mowa) pogrzebowa' EPITALAMIUM w nauce o literaturze 'pieśń weselna, początkowo pieśń śpiewana przed komnatą panny młodej, potem utwór poetycki napisany z okazji ślubu, z reguły wysławiający zalety nowożeńców: urodę i cnotę panny młodej, męskie zalety pana młodego, wspaniałość rodów obojga itd.': Epitalamiumjest gatunkiem typowym zwłaszcza dla poezji staropolskiej. Epitalamia pisywali m.in. Andrzej Krzycki, Jan Kochanowski, Szymon Szymonowie. lać. epithalamium z gr. epithalamios 'weselny' EPITET l. w nauce o literaturze 'wyraz określający, który uwydatnia właściwości przedmiotu lub czyjś stosunek do tego przedmiotu': Epitety to np. perłowe (włosy), lodowate (spojrzenie), gorzki (uśmiech). Epitety stosowane są m.in. dla wzmocnienia plastyczności opisu lub nadania mu emocjonalnego charakteru. 2. 'wyzwisko lub przezwisko': Z sąsiedniego pokoju słychać było niewybredne epitety. Przylgnął do niego epitet: "Mały". fr. epithete od gr. epitheton 'dodatkowy' EPOKA l. 'okres w dziejach wyodrębniany ze względu na dominujące w nim zjawiska, specyfikę życia duchowego, kulturalnego, materialnego itd.': Epoka wojen napoleońskich. Epoka Piastów. Epoka renesansu. Epoka odkryć geograficznych. 2. 'punkt zwrotny, przełom w dziejach': Wynalezienie druku stanowi epokę w dziejach cywilizacji. 3. w astronomii 'moment stanowiący punkt odniesienia w obliczeniach dotyczących jakiegoś zjawiska astronomicznego' 4. inaczej: ODDZIAŁ w geologii 'jednostka w podziale dziejów Ziemi, będąca częścią okresu': Okres trzeciorzędu dzieli się na dwie epoki (oddziały): holocen i plejstocen, zaś okres czwartorzędu na: pliocen, miocen, oligocen, eo-cen i paleocen. EPOKOWY 'mający wielkie znaczenie dla cywilizacji w dłuższym okresie; przełomowy': Epokowe dzieła twórców włoskiego renesansu. Epokowe znaczenie odkrycia Kopernika. Epokowa rola Juliusza Cezara. Epokowy wynalazek układów scalonych. fr. epoque od gr. epoche 'zatrzymanie, punkt wyjścia w rachubie lat' EPOLET wyraz używany częściej w liczbie mnogiej: EPOLETY 'ozdobne naramienniki należące do umundurowania w niektórych, zwłaszcza dawnych, armiach': Epolety są wykonane ze srebrnej lub złotej taśmy albo z sukna, obszyte frędzlami, galonami, ozdobnymi znakami itd. Jego pradziadek służył w armii carskiej i nosił oficerskie epolety. fr. epaulette EPOPEJA l. inaczej: EPOS w nauce o literaturze 'długi poemat epicki, opiewający czyny bohaterów lub losy jakiejś społeczności': Epopeje Homera i Wergiliusza. Za najważniejszą epopeję w literaturze polskiej uchodzi "Pan Tadeusz". 2. 'większy utwór fabularny lub cykl utworów, przedstawiające dzieje jakiejś zbiorowości na tle wydarzeń historycznych': Epopeja Michaiła Szołochowa "Cichy Don" przedstawia dzieje Kozaków w czasie I wojny światowej i rewolucji październikowej. 3. przen. 'sekwencja ważnych wydarzeń historycznych, stanowiących pewną całość': Epopeja powstańczej Warszawy. fr. epopee od gr. epopoiia 'twórczość poetycka, tworzenie eposu', epos 'słowo' Er symbol pierwiastka chemicznego: erb (zob.) ERA l. 'okres w historii zapoczątkowany jakimś doniosłym wydarzeniem': Lata naszej ery liczy się od roku pierwszego, umownej daty narodzin Chrystusa. 2. 'okres, w którym jakieś charakterystyczne rzeczy lub zjawiska wywierają znaczący wpływ na życie ludzi, lub okres, w którym następują jakieś ważne zmiany': Era antybiotyków. Era atomu i podróży kosmicznych. Era rewolucji. 3. w geologii 'jednostka w podziale dziejów Ziemi, którą dzieli się na okresy': W dziejach Ziemi wyróżnia się pięć er: archaiczną, pro-terozoiczną, paleozoiczną, mezozoiczną i kenozo-iczną. tac. aera 'punkt wyjścia w rachubie lat' ERATYK inaczej: GŁAZ NARZUTOWY w geologii 'głaz przyniesiony przez lodowiec i pozostający po roztopieniu się lądolodu': Uczniowie oglądali w parku krajobrazowym olbrzymie eratyki. ERATYCZNY w geologii 'narzutowy': Głazy eratycz-ne. Eratyczne fragmenty skalne. lać. erraticus 'błądzący' ERB 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 68 i masie atomowej 167,26: srebrzysty, miękki metal, symbol Er': 215 EREKCJA EROTYZM Erb jest pierwiastkiem dość rzadkim, stosuje się go m.in. do wyrobu półprzewodników. n.-lać. erbium EREKCJA w medycynie l. 'powiększenie i usztywnienie narządu płciowego, będące efektem zwiększonego dopływu krwi': Erekcja członka, łechtaczki, sutka. Erekcja może być wywołana przez czynniki psychiczne lub fizyczne, np. drażnienie narządu. 2. książk. 'wzniesienie jakiejś budowli, ufundowanie lub założenie czegoś': Erekcja kościoła. Erekcja klasztoru. Erekcja nowego biskupstwa. EREKCYJNY książk 'związany ze wzniesieniem jakiejś budowli, ufundowaniem lub założeniem czegoś': Biskup wystawił akt erekcyjny kościoła. W muzeum przechowywano przywilej erekcyjny miasta, wystawiony przez Kazimierza Wielkiego. ERYGOWAĆ książk. 'wznieść jakąś budowlę, ufundować lub założyć coś': Erygować klasztor. Erygować parafię, zgromadzenie zakonne. lać. erectio 'wzniesienie' E-REKLAMA 'reklama w sieci komputerowej, zwłaszcza w intemecie': Agencja poleca swoje usługi reklamowe, także w zakresie e-reklamy. złożenie cząstki: e- i słowa: reklama EREM l. inaczej: PUSTELNIA 'mały domek, zwykle w ustronnym miejscu, w którym mieszka lub mieszkał mnich żyjący w odosobnieniu': Pierwowzorami współczesnych eremów były siedziby anachoretów z pierwszych wieków chrześcijaństwa. 2. 'to samo, co ermitaż' EREMITA 'mnich żyjący w odosobnieniu': Eremici, np. kameduli, w przeciwieństwie do wielu innych zakonów nie prowadzą wspólnego życia. EREMICKI 'związany z eremem lub eremitami': Przy ere-mickim domku był malutki ogródek. Eremickie zakony. gr. eremos 'samotny' I ERG w fizyce 'dawna jednostka pracy i energii: praca wykonana przez siłę l dyny na drodze l cm': l erg = l O'7 J (dżula). od gr. ergon 'praca, dzieło' II ERG 'pustynia piaszczysta, na której występują lotne piaski tworzące wielkie wydmy albo piasek pokryty słoną lub wapienną skorupą': Na północnej Saharze znajdują się pustynie: Wielki Erg Wschodni i Wielki Erg Zachodni. fr. erg z ar. ERGO książk. 'a więc, a zatem': Rozumowanie detektywa było proste: w nocy do zamku z pewnością nikt nie mógł się dostać, ergo: przestępstwo popełnił ktoś, kto był w środku. lać. ergo ERGONOMIA 'dziedzina wiedzy zajmująca się kształtowaniem warunków pracy, budowy maszyn i urządzeń w taki sposób, by jak najbardziej odpowiadały one fizycznym i psychicznym możliwościom człowieka i były dla niego jak najmniej uciążliwe': Z badań w zakresie ergonomii korzysta się np. przy projektowaniu stanowiska kierowcy w samochodzie i rozkładu przyrządów na desce rozdzielczej. ERGONOMICZNY 'o urządzeniu, maszynie lub ich częściach: dostosowany do naturalnych możliwości człowieka': Ergonomiczne stanowisko pracy. Ergonomiczne, poręczne uchwyty. ang. ergonomics odgr. ergon 'praca, dzieło' ERMITAŻ inaczej: EREM 'mały domek lub pawilon w parku na uboczu': Ermitaże są charakterystyczne dla osiemnastowiecznego budownictwa parkowego, wznoszono je głównie w rezydencjach wielkich magnatów. fr. ermitage EROGENNY 'taki, którego dotykanie powoduje pobudzenie seksualne': Na rysunku zaznaczono strefy erogenne na ciele mężczyzny i kobiety. ang. erogenous od gr. eros 'żądza', genos 'pochodzenie' EROS l. 'w mitologii greckiej: bóg miłości zmysłowej, odpowiednik rzymskiego Amora': Kim jest właściwie Eros i jak wygląda? Czy jest chłopczykiem figlarnym, który z malutkim łukiem i strzałeczkami uwija się po świecie na motylich skrzydełkach. Czy też jest to bóg potężny i wielki, a starszy od Zeusa i Kronosa? Właściwie i jedno, i drugie, albowiem w różnych epokach rozmaicie go sobie wyobrażano. (Parandowski) 2. przen. książk. 'miłość, zwłaszcza miłość zmysłowa': Artysta uważał, że eros jest jednym z najpotężniejszych uczuć w duszy człowieka. EROTYKA 'dziedzina miłości zmysłowej, tematyka miłosna, cechy czegoś, mające związek z miłością zmysłową': Jako szesnastoletni chłopiec odkrył bogaty świat erotyki. Podziwiał subtelną erotykę wierszy Marii Pawlikowskiej -Jasnorzewskiej. EROTYK l. w nauce o literaturze 'utwór poetycki o tematyce miłosnej': Do najbardziej znanych erotyków we współczesnej literaturze polskiej należy wiersz Leśmia-na "W malinowym chruśniaku". 2. 'film przedstawiający sceny miłosne, nie mający jednak charakteru pornograficznego': Najsłynniejszym erotykiem lat 80. XX w. jest film Adriana Lyne'a "Dziewięć i pół tygodnia". EROTYCZNY 'związany z miłością zmysłową': Przeżycia erotyczne. Skojarzenia erotyczne. Poezja erotyczna. MASAŻ EROTYCZNY zob. pod hasłem MASAŻ gr. Eros EROTYZM 'zmysłowość, atmosfera podniecenia, pobudzenie seksualne': Publicysta tego dziennika uważał, że współczesna kultura jest przesiąknięta erotyzmem, że 216 EROZJA ESAUŁ coraz mniej miejsca zajmująw niej sprawy duchowości. W ich spotkaniach, początkowo przyjacielskich, z czasem było coraz więcej erotyzmu. EROTYZACJA 'nasycanie erotyzmem': W niektórych środowiskach uważano, że wprowadzanie do szkoły wychowania seksualnego jest zupełnie niepotrzebne i krytykowano erotyzację programu nauczania. EROTOMANIA w psychiatrii 'mania seksualna: chorobliwe wzmożenie popędu seksualnego': Erotomiania objawia się nienormalnie dużym zainteresowaniem sprawami płci i potrzebą bardzo częstych kontaktów seksualnych. EROTOMAN l. w psychiatrii 'osoba cierpiąca na erotomanię' 2. pot. 'osoba, która bardzo interesuje się seksem': Wszystkich kolegów ze swojej grupy uważała za erotomanów, którym tylko jedno w głowie. EROTOMAŃSKIjOO?. 'związany z erotomanem - osobą bardzo interesującą się seksem': Erotomańskie potrzeby. Erotomańskie zapędy. fr. erotisme EROZJA l.w geologii 'żłobienie i niszczenie skorupy ziemskiej przez wody rzek, wody opadowe, wiatr, lodowiec itd.': Obecnie w wielu krajach obserwuje się przyspieszenie procesów erozji, związane z zanieczyszczeniem środowiska naturalnego. Rabunkowy wyrąb lasów, zwłaszcza na terenach górskich, prowadzi do szybkiej erozji gleby, która pozbawiona naturalnej osłony, jest zmywana przez wodę i zwiewana przez wiatr. 2. przen. 'niszczenie, zwłaszcza powolne, czegoś abstrakcyjnego': We współczesnym sporcie nastąpiła erozja wartości tradycyjnie wiązanych z tą dziedziną: szlachetnej, bezinteresownej rywalizacji, związanej ze zdrowiem i sprawnością fizyczną, pogłębiającej przyjaźń między grupami ludzi i narodami. EROZYJNY w geologii 'związany z erozją- żłobieniem i niszczeniem skorupy ziemskiej': Procesy erozyjne. Czynniki erozyjne. odp.-lac. erosio 'żłobienie' ERRARE HUMANUM EST 'mylić się jest rzeczą ludzką': Redaktor, gdy go poinformowano, że w książce dostrzeżono błędy niewyszczególnione w erracie, rozłożył ręce i powiedział: - No cóż, errare humanum est. lać. errare humanum est ERRATA l. 'dołączona do książki wkładka, zawierająca wykaz błędów dostrzeżonych już po ukończeniu druku oraz ich sprostowanie': Ojciec nanosił z erraty poprawki na tekst, bo uważał, że prędzej czy później ona się zgubi. 2. śród. 'błędy drukarskie': Wykaz erratów. lać. errata 'pomyłki' (liczba mnoga) ERUDYCJA 'głęboka wiedza, wszechstronna lub dotycząca pewnej dziedziny': Władysław Tatarkiewicz był powszechnie szanowany za swą niezwykłą erudycję, zwłaszcza za imponującą znajomość problemów filozofii i estetyki. ERUDYTA 'osoba odznaczająca się erudycją': Jan Paran-dowski, autor m.in. mającej niezliczone wydania "Mitologii", był dla pokoleń polskich humanistów wzorem erudy-ty: człowiekiem mającym doskonałe wykształcenie historyczne, znawcą wielu języków, w tym klasycznych, archeologiem, a nade wszystko świetnym pisarzem. ERUDYCYJNY 'taki, który świadczy o erudycji autora': Komisja oceniła przedstawioną pracę jako znakomite, erudycyjne studium z historii teatru. łac. eruditio ERUPCJA l. 'wybuch wulkanu': Rzymskie miasta: Her-kulanum i Pompeje zostały zasypane popiołem wulkanicznym podczas erupcji Wezuwiusza w 79 r. 2. przen. 'gwałtowne ujawnienie się jakichś zjawisk, zwłaszcza zjawisk społecznych': Początkowy okres po 1989 r. charakteryzował się erupcją antykościelnej histerii. ERUPCYJNY 'związany z erupcją - wybuchem wulkanu, powstający w wyniku erupcji': Skały erupcyjne. lać. eruptio ERYGOWAĆ zob. EREKCJA ERYNIE 'w mitologii greckiej: boginie kary i zemsty, odpowiedniczki rzymskich Furii': [Kronos] zaczaił się na Uranosa, okaleczył go haniebnie i strącił ze świetlistego tronu niebios. Z krwi, która wyciekła z rany powalonego boga, zrodziły się trzy straszne boginie zemsty, Erynie, o włosach wężowych. (Parandowski) gr. Erinyes ERYSTYKA 'sztuka prowadzenia sporów': Początki erys-tyki wiąże się zazwyczaj z działalnością Sokratesa i filozofów ze szkoły sofistów. ERYSTYCZNY 'związany z erystyką': Chwyty erystycz-ne pomagają wykazać słuszność własnych tez i obalić tezy przeciwnika w sporze. fr. eristique od gr. eristikós 'kłótliwy' ERYTROCYT w fizjologii 'czerwone ciałko krwi': Erytrocyty przenoszą tlen z płuc do tkanek, a dwutlenek węgla z tkanek do płuc. fr. erythrocyte odgr. erythros 'czerwony', kytos 'komórka' ERZAC (czytaj: er-zac) pot. 'produkt zastępczy lub namiastka czegoś': W okresie kryzysu zaczęto produkować wyroby czekoladopodobne, niesmaczne erzace czekolady. Przyjaciel wysłuchał jego historii i powiedział: - Sam teraz widzisz, to był tylko erzac prawdziwej miłości. niem. Ersatz 'coś, co zastępuje coś innego' Es symbol pierwiastka chemicznego: einstein (zob.) ESAUŁ 'stpień oficerski w danym wojsku kozackim': Porządku między kurzeniami pilnowali esaułowie [...]. (Sienkiewicz) ukr. esauł z tur. 217 ESBEK ESKALOPEK albo ESKALOPKA ESBEK pot. 'funkcjonariusz SB -tajnej policji o charakterze głównie politycznym, istniejącej w PRL od 1956 r. (wcześniej - UB) do 1990 r.': Obok Wałęsy siedzieli nad jeziorem esbecy, udający wędkarzy. ESBOL albo ESBOWIEC 'pogardliwie o esbeku': Esbo-le stale za nim łazili. ESBECJA pot. 'Służba Bezpieczeństwa; także: grupa funkcjonariuszy SB': W swych wspomnieniach pisze o zasadach panujących w świecie esbecji. ESBECKI albo ESBOWSKI 'związany z SB': Esbeckie sposoby postępowania z ludźmi. Sprzeczność między państwem esbeckim a państwem prawa. Esbowska mentalność. od nazwy: Służba Bezpieczeństwa ESCHATOLOGIA 'część doktryny religijnej, która zajmuje się rzeczami ostatecznymi, zwłaszcza przeznaczeniem człowieka, jego losami po śmierci, końcem świata itd.': Eschatologia chrześcijańska przedstawia koniec świata i dzień sądu, mówi o losach pośmiertnych człowieka, niebie i piekle. ESCHATOLOGICZNY 'związany z eschatologią, ze sprawami ostatecznymi': Apokalipsa św. Jana jest jednym z głównych dzieł eschatologicznych. Wielu krytyków uważało, że "Faust" Goethego to dzieło poruszające problemy eschatologiczne: sensu istnienia człowieka w perspektywie boskiej i warunku zbawienia go. fr. eschatologie odgr. eschatos 'ostatni, ostateczny', logos 'nauka, słowo' ESEJ 'swobodna rozprawa na jakiś temat, zwłaszcza: naukowy, filozoficzny, związany z literaturą i sztuką, napisana z dbałością o piękny język i oryginalną formę, prezentująca poglądy autora': Eseje filozoficzne Alberta Camusa. Eseje historyczne Pawła Jasienicy. ESEISTA 'autor esejów': Jego ulubionym eseistą był Zenon Kosidowski. ESEISTYKA 'pisanie esejów; także: zbiór esejów': Zbigniew Herbert, znakomity poeta, zajmował się też esei-styką. Do znanych zbiorów jego esejów historyczno-fi-lozoficznych należą "Barbarzyńca w ogrodzie" i "Martwa natura z wędzidłem". Studenci zapoznali się z esei-styką Jeana Paula Sartre'a. ESEISTYCZNY 'związany z eseistyką, należący do ese-istyki, odznaczający się właściwościami takimi, jak eseje: swobodą, subiektywnością, pięknem formy i języka': Twórczość eseistyczna. Styl eseistyczny. ang. essay odfr. essai 'próba' ESENCJA l. inaczej: EKSTRAKT 'wyciąg z roślin aromatycznych, koncentrat olejków eterycznych; także: zagęszczony roztwór alkoholowy jakiejś substancji, zwykle pochodzenia roślinnego': Esencja różana. Esencja waniliowa, l. pot. 'mocny napar z liści herbaty': Rozcieńczyła esencję gorącą wodą i dosypała cukru. 3. książk. 'istota jakiegoś problemu abstrakcyjnego, główny sens czegoś; także: coś, co ten sens zawiera': Krytyk uważał, że esencją opowiadań Hłaskijest miłość kobiety i mężczyzny i jej nieuchronna klęska. Herbertowskie "Przesłanie pana Cogito" to esencja moralności tragicznej i niezłomnej. 4. w filozofii 'istota rzeczy': Termin esencja w różnych szkołach filozoficznych występuje w różnym znaczeniu, najczęściej esencję przeciwstawia się egzystencji, czyli bytowi, istnieniu, oraz temu, co istnieje. ESENCJONALNY l. 'nierozcieńczony, mocny, gęsty': Esencjonalny napój z wiśni. 2. 'treściwy, trafiający w sedno problemu': Było to krótkie, esencjonalne wystąpienie. lać. essentia 'istota' ESEROWIEC 'członek partii Socjalistów-Rewolucjoni-stów, działającej od 1902 do 1918 r. w Rosji': Eserowcy głosili program rewolucyjny, a dla realizacji go posługiwali się terrorem i przemocą. Byli przeciwnikami bolszewików w walce o władzę, po rewolucji zostali przez nich oskarżeni i wymordowani w 1918 r. od roś. Socjalisty-Riewolucjoniery ESESMAN albo ESESOWIEC 'członek formacji policyjnej (potem także wojskowej) SS, będącej rodzajem gwardii hitlerowskiej': SS została w procesie norymberskim uznana za organizację przestępczą, prawodawstwo wielu krajów ściga esesmanów, w dużej części odpowiedzialnych za zbrodnie ludobójstwa. ESESMAŃSKI albo ESESOWSKI 'związany z esesmanami': Esesmańska czapka z trupią główką. Esesmańskie okrucieństwo. od skrótu SS - Die Schutzstaffein der NSDAP 'Sztafety Ochronne NSDAP' - oraz słowa: der Mann 'mężczyzna' ESKADRA l. 'jednostka organizacyjna lub bojowa w lotnictwie, w której skład wchodzi 9-12 samolotów': Nadlatywały eskadry bombowców. 2. 'zespół taktyczny marynarki wojennej, składający się z okrętów różnych typów': W składzie eskadry płynął okręt liniowy, krążownik i okręty rozpoznawcze. fr. escadre ESKALACJA 'natężanie, zwiększanie, stopniowanie czegoś, zwłaszcza działań wojennych': Eskalacja działań zbrojnych w byłej Jugosławii. Eskalacja napięcia w filmie sensacyjnym. ESKALOWAĆ rząd. 'zwiększać, natężać, stopniować coś, zwłaszcza działania wojenne': Amerykanie zaczęli eskalować działania przeciw Irakowi. fr. escalade 'zdobywanie szturmem, nasilanie działań wojennych' i ang. escalation 'stopniowanie' ESKALOPEK albo ESKALOPKA 'kotlet z lekko rozbitego kawałka mięsa lub ryby usmażonego w tłuszczu': Na obiad były rybne eskalopki i sałatka. fr. escalope 218 ESKAPADA ESTER ESKAPADA 'wycieczka, wyprawa, najczęściej ryzykowna, niebezpieczna albo pełna przygód i wrażeń': Jeden z uczestników eskapady przyznał, że nie spodziewał się tylu przygód. fr. escapade ESKAPIZM w psychologii i sztuce 'ucieczka od rzeczywistości i stawianych przez nią wymagań w świat iluzji, rozrywek, przyjemności itd.': Artystę, znanego z zamiłowania do niezwykłych form w sztuce i życiu, oskarżano o eskapizm. ESKAPISTA w psychologii i sztuce 'osoba, która ucieka od rzeczywistości w świat iluzji, rozrywek itd.': Byli grupą dekadentów i eskapistów, zamkniętych w swoim świecie i odizolowanych od problemów, którym żyło całe społeczeństwo. ESKAPISTYCZNY w psychologii i sztuce 'związany z eskapizmem': Psycholog uważał, że eskapistyczne zachowania występują najczęściej u osób, które nie radzą sobie z wymaganiami stawianymi przez życie. ang. escapism od: to escape 'uciekać' ESKORTA l. 'osoby ochraniające kogoś lub coś w drodze do miejsca przeznaczenia': Przyjechał do banku z eskortą, by podjąć dużą sumę w gotówce. 2. 'okręty, samoloty lub śmigłowce ochraniające inne okręty, samoloty lub śmigłowce przed atakami nieprzyjaciela': Widać było eskadry bombowców zbliżające się w eskorcie kilkunastu myśliwców. ESKORTOWIEC 'okręt wojenny, który płynie w eskorcie innych statków': Wokół statków handlowych płynęły eskortowce, gotowe do odparcia ataku łodzi podwodnych. ESKORTOWAĆ 'towarzyszyć komuś w drodze do miejsca przeznaczenia jako ochrona lub - rzadziej - asysta honorowa': Uzbrojeni strażnicy eskortowali więźnia. Policjanci na motocyklach eskortowali samochód prezydenta. ESKORTOWY rząd. 'związany z eskortą, należący do eskorty': Motocykl eskortowy. fr. escorte ESKULAP l. 'w mitologii rzymskiej: bóg uzdrawiający, czczony jako opiekun sztuki lekarskiej, odpowiednik greckiego Asklepiosa' 2. żart. 'lekarz': Od miesięcy sypiał fatalnie i uznał, że czas zasięgnąć rady Eskulapa. lać. Aesculapius ESPADRYL 'płócienny but na sznurkowej podeszwie': Espadryle to obuwie pochodzące z Francji, pierwotnie noszone przez chłopów i ludzi niezamożnych. fr. espadrille ESPERAL, ANTICOL, ANTABUS 'nazwy środków stosowanych w leczeniu alkoholizmu: wszywanych pod skórę lub podawanych w tabletkach, powodujących bardzo nieprzyjemne reakcje po spożyciu alkoholu': Espe- rai powoduje po spożyciu alkoholu silny ból głowy, duszności i stan ogólnego niepokoju. nazwy firmowe leków ESPERANTO 'sztuczny język międzynarodowy, utworzony pod koniec XIX w. przez Ludwika Zamenhofa': Esperanto łączy elementy wielu języków europejskich, przede wszystkim romańskich i germańskich. ESPERANTYSTA 'osoba, która zna esperanto i angażuje się w szerzenie tego języka': Na świecie jest ponad 2 miliony esperantystów. ESPERANCKI 'związany z esperanto lub z esperantys-tami': Czasopisma esperanckie. Esperanckie organizacje. od pseudonimu: Dr Esperanto, pod którym Ludwik Zamenhof (1859-1917) wydał swą pracę Język międzynarodowy ESPLANADA l. 'szeroka aleja spacerowa w mieście lub duży, wolny plac przed jakimś budynkiem': Cała grupa turystów szła wolno piękną esplanadą ku murom starego miasta. 2. 'w dawnych miastach: wolne miejsce przed murami obronnymi': W pasie esplanady nie było żadnych zabudowań, by atakujący miasto nieprzyjaciel nie mógł się w nich chronić przed pociskami obrońców. fr. esplanade ESTABLISHMENT (czytaj: establiszment albo istablisz-ment) 'grono osób, które sprawują władzę i przez to mają rozległe wpływy w państwie; środowisko władzy': Postulują oni, żeby znaleźć kogoś spoza Warszawy, spoza establishmentu. Jako dwukrotny minister należał niewątpliwie do ówczesnego establishmentu. UWAGA: wyraz często używany jako nacechowany ujemnie, dla wyrażenia niechęci do środowisk sprawujących władzę: "Wytworzyli własny establishment, który przyznał sobie przywileje, stał się arogancki i zapomniał o solidarnościowym rodowodzie". ang. establishment ESTAKADA l. 'trasa komunikacyjna, biegnąca wysoko nad poziomem terenu, wsparta na specjalnych słupach': Mknęliśmy wspaniałą estakadą, podziwiając widoczne z lewej i prawej strony miasto. 2. 'pomost na słupach, służący do przewożenia czegoś na pewnej wysokości, ładowania i rozładowania towarów itp.': Po estakadzie w hali fabrycznej poruszały się małe wagoniki. Przy estakadzie w porcie cumowały statki czekające na załadunek. fr. estacade ESTER w chemii 'związek organiczny powstający w wyniku reakcji między kwasem a alkoholem lub fenolem': Estry to związki bardzo rozpowszechnione w przyrodzie, należą do nich np. woski naturalne, tłuszcze i olejki eteryczne. ESTRYFIKACJA w chemii 'otrzymywanie estrów w wyniku reakcji między kwasem a alkoholem lub 219 ESTETYKA ETATYZM fenolem': W wyniku estryfikacji otrzymywane są estry, wykorzystywane w wielu różnych dziedzinach, np. przy wytwarzaniu farb i lakierów, materiałów wybuchowych i środków ochrony roślin. ESTRYFIKOWAĆ w chemii 'dokonywać procesu estryfikacji': Estryfikować kwasy karboksylowe. ESTROWY w chemii 'charakterystyczny dla estrów': Wiązanie estrowe. niem. Ester, słowo utworzone od: Essigather 'kwas eterowy' ESTETYKA l. 'dział filozofii: nauka o pięknie i sztuce': Przedmiotem dociekań estetyki są m.in. przeżycie estetyczne, kryteria piękna, dzieło sztuki i proces twórczy. 2. 'koncepcja jakiegoś filozofa, artysty lub kierunku, odnosząca się do piękna i sztuki': Estetyka Arystotelesa. Estetyka Goethego. Estetyka romantyzmu. 3. 'piękno czegoś lub stopień, w jakim coś jest piękne': Zwrócili uwagę na estetykę opakowania. Zawsze dbała o estetykę ubioru. ESTETYK 'filozof zajmujący się estetyką': Do znanych polskich estetyków należą m.in. Maria Gołaszewska, Władysław Tatarkiewicz i Mieczysław Wallis. ESTETYCZNY l. 'związany z estetyką - działem filozofii': Szkice estetyczne. 2. 'związany z estetyką - koncepcją piękna lub szerzej: pięknem i sztuką': Kryteria estetyczne. Smak estetyczny. Doznania estetyczne. 3. 'ładny, gustowny': Estetyczny wystrój wnętrza kawiarni. Estetyczny ubiór. fr. esthetique od gr. aisthetikós 'odczuwający' ESTETYZM 'pogląd przyznający wartościom estetycznym nadrzędne miejsce wobec innych typów wartości': Estetyzm był składnikiem wielu kierunków artystycznych w XIX i XX wieku, np. pamasizmu i symbolizmu, głoszących hasło "sztuka dla sztuki". ESTETA 'osoba odznaczająca się silnym poczuciem i potrzebą piękna, także: osoba kierująca się w swym postępowaniu głównie wartościami estetycznymi': Niezapomnianym wzorem estety jest Sienkiewiczowski Petro-niusz, postać, w której zamiłowanie do piękna łączy się z odwagą i szlachetnością. Zbigniew Herbert, odpowiadając napytania dziennikarza dotyczące wiersza "Potęga smaku", twierdził, że ma on charakter paradoksu moralnego, i przestrzegał przed możliwym w życiu "piekłem estetów". ESTETYZACJA 'czynienie czegoś estetycznym, upiększanie tego lub ujmowanie wyłącznie w kategoriach estetycznych': Krytycy zarzucali mu nadmierną estety -zację rzeczywistości, która w jego utworach w najmniejszym stopniu nie przypomina szarego świata widzianego na co dzień. ESTETYZOWAĆ 'dokonywać estetyzacji czegoś, upiększać coś lub kierować się wyłącznie estetycznymi kryteriami': Estetyzować pracę na roli. Estetyzujący artyści i krytycy z epoki modernizmu. fr. esthetisme ESTRADA 'podwyższenie, na którym odbywają się jakieś przedstawienia, zazwyczaj bez dekoracji, nie zasłaniane kurtyną': Dzieci kolejno wchodziły na estradę ustawioną w sali gimnastycznej. Zespół pieśni i tańca występował na estradzie w parku. ESTRADOWIEC 'artysta, który występuje na estradzie, także szerzej: artysta występujący w publicznych przedstawieniach': Lokalne święto miały uświetnić występy kilku znanych estradowców z Warszawy. ESTRADOWY 'związany z występami przed szeroką publicznością, zwłaszcza z występami poza teatrem czy operą': Zespół estradowy z Sandomierza. Występ estradowy. fr. estradę ESTRAGON l. inaczej: BYLICA ESTRAGON, BYLICA GŁUPICH 'roślina zielna o wydłużonych, wąskich liściach, osiągająca wysokość 1,2 m': Ze świeżych lub suszonych liści estragonu wytwarza się cenioną przyprawę o tej samej nazwie. 2. 'przyprawa wytwarzana z byli-cy głupich': Estragon używany jest przy kiszeniu ogórków i kapusty, stosuje się go też przy pieczeniu drobiu oraz jako dodatek do sosów. ESTRAGONOWY 'wytworzony z estragonu, zawierający estragon': Ocet estragonowy. Sos estragonowy. fr. estragon ESTYMA przestań, 'głęboki szacunek, poważanie dla kogoś': Stary legionista opowiadał, jak wielką estymą w wojsku cieszył się Józef Piłsudski. fr. estime ESZELON 'pociąg z wojskiem lub jeden z oddziałów, na które dzieli się kolumna wojskowa w marszu': Jego kompania załadowana została do pierwszego eszelonu. fr. echelon, dosłownie 'szczebel, stopień' ETAN 'związek organiczny o wzorze CzHe: bezbarwny, palny gaz, cięższy od powietrza': Etan występuje w ropie naftowej i gazie ziemnym. ang. ethane ETANOL inaczej: ALKOHOL ETYLOWY w chemii 'związek organiczny o wzorze C2H50H': Alkohol etylowy jest stosowany m.in. jako rozpuszczalnik, środek odkażający i paliwo. Przede wszystkim zaśjest pity jako spirytus i wódka. złożenie słów: etan i (alkoh)ol ETATYZM 'system gospodarczy w ustroju kapitalistycznym, polegający na wpływaniu przez państwo na gospodarkę przez zakładanie przedsiębiorstw albo przez udział w przedsiębiorstwach prywatnych': Właśnie etatyzm, a nie żadna wolnorynkowość, jest sensem działania obecnego rządu. 220 ET CETERA ETNOLOGIA ETATYSTA 'zwolennik etatyzmu': Wśród członków ówczesnego rządu przeważali etatyści przekonani, że należy powiększać ingerencję państwa w działanie gospodarki. ETATYZACJA 'ingerencja państwa w działanie gospodarki w ustroju kapitalistycznym; także szerzej: uzależnienie różnych sfer życia od państwa': Ekonomiści przestrzegali przed etatyzacją przedsiębiorstw, która zazwyczaj prowadzi do coraz mniej efektywnego gospodarowania. Etatyzacją społeczeństwa w ustroju komunistycznym. ETATYSTYCZNY 'związany z etatyzmem': Etatystyczny program gospodarczy. Liberałowie odrzucali etatystyczną frazeologię tej partii. fr. etatisme od: ćtat 'państwo' ET CETERA (czytaj: et cetera) 'i tak dalej, skrót: eto.': Mówili mu, że jest mądry, szlachetny, prawy et cetera. lać. et cetera ETER l. 'w filozofii starogreckiej: subtelna materia, wypełniająca wszechświat': Greccy filozofowie odróżniali eter od czterech żywiołów - ognia, wody, powietrza i ziemi - i określali jako "piątą zasadę". 2. 'w dawnych poglądach: ośrodek, środowisko wypełniające przestrzeń świata, w którym rozchodzą się fale świetlne': O istnieniu eteru fizycy byli przekonani aż do XIX w. (} Fale eteru 'fale radiowe; także przen. program radiowy' 3. w chemii 'związek organiczny o wzorze ogólnym R'-0-R", otrzymywany w wyniku odwodnienia alkoholu lub fenolu': Obecnie etery są wykorzystywane m.in.jako rozpuszczalniki. Dawniej eter etylowy stosowano do narkozy podczas operacji. ETERYCZNY 'lekki, zwiewny, niematerialny': Eteryczna dziewczyna. Eteryczna miłość. () Olejek eteryczny 'olejek zapachowy otrzymywany z roślin, mający postać bezbarwnej, lotnej cieczy': Olejki eteryczne znajdują powszechne zastosowanie w przemyśle kosmetycznym i spożywczym. gr. aither ETERNIT 'materiał budowlany w postaci falistych lub płaskich płyt': Eternit stosowano bardzo powszechnie jako materiał do ocieplania budynków i krycia dachów. Obecnie w Polsce nie jest już wytwarzany, ze względu na zawartość rakotwórczego azbestu. niem. Eternit, nazwa firmowa ETIOLOGIA l. 'nauka, której przedmiotem jest badanie przyczyn wywołujących choroby' 2. 'ogół, zespół przyczyn, które składają się na powstanie jakiegoś zjawiska': Etiologia tego procesu biologicznego nie jest jeszcze dokładnie poznana. fr. etiologie od gr. aitia 'przyczyna', logos 'nauka, słowo' ETIUDA w muzyce 'utwór muzyczny, który ma kształtować biegłość techniczną w grze na instrumencie, zwykle skoncentrowany na jednym problemie wykonawczym': () Etiuda koncertowa 'utwór muzyczny, dla którego poza celem dydaktycznym charakterystyczny jest wysoki kunszt artystyczny' fr. etude, z łac. studium 'staranie' ETNICZNY 'taki, który dotyczy grup narodowych lub plemiennych, związany z kulturą tych grup; narodowościowy': Etniczny status części składowych Federacji. Kultura i języki grup etnicznych południowej Etiopii były przedmiotem jego badań. MUZYKA ETNICZNA 'współczesne, modne określenie muzyki ludowej jakiegoś obszaru, narodu, plemienia, grupy ludności itp; także: muzyka popularna, czerpiąca inspiracje z takiej muzyki ludowej': Zespół gra muzykę etniczną ludów andyjskich. gr. ethnikós 'ludowy, narodowy' ETNO- cząstka o znaczeniu 'lud, plemię', dodawana do rzeczowników i przymiotników, zazwyczaj mających charakter naukowy, zwłaszcza - socjologiczny, wskazująca na ich związek z grupą narodową lub plemienną, ludem i jego kulturą, np. etnogeneza, etnografia od gr. ethnos 'plemię, lud' ETNOGENEZA 'pochodzenie grup etnicznych (plemion, ludów, narodów) i ich rozwój we wczesnych stadiach': Witold Mańczak podał dane językowe, które rzucają światło na etnogenezę Słowian i pomagają wyjaśnić zagadkę ich praojczyzny. złożenie cząstki: etno- i słowa: geneza ETNOGRAFIA 'nauka o początkach kultury i jej rozwoju oraz o specyfice kulturowej różnych społeczności': Przedmiotem badania etnografii są m.in. kultury społeczności niecywilizowanych, kultura ludowa, tworzenie się specyficznych kultur i subkultur różnych grup zawodowych i narodowych. ETNOGRAF 'uczony prowadzący badania w zakresie etnografii': Do wybitnych polskich etnografów XIX w. należą m.in. badacze folkloru: Oskar Kolberg i Zygmunt Gloger. ETNOGRAFICZNY 'związany z etnografią': Studenci socjologii i polonistyki wyjeżdżali w czasie wakacji na obozy etnograficzne i dialektologiczne. złożenie cząstek: etno- i -grafia od gr. grapho 'piszę' ETNOLOGIA 'ogólna wiedza o kulturach różnych społeczności, wykorzystująca badania etnograficzne jako materiał do analiz i porównań': Etnologia jest najczęściej uprawiana jako dyscyplina porównawcza, korzystająca z danych wielu nauk o kulturze, m.in. etnografii i antropologii kulturowej. ETNOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie etnologii': Do najbardziej znanych na świecie etnologów należą m.in. Ciaude Levi-Strauss i Mircea Eliade. ETNOLOGICZNY 'związany z etnologią': Etnologicz-ne porównania kultur. złożenie cząstek: etno- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' 221 ETOLA EUDAJMONIZM ETOLA 'okrycie damskie w formie krótkiej pelerynki lub szerokiego szala z futra': Na suknię wieczorową narzuciła delikatną etolę. fr. etole ETOLOGIA 'nauka zajmująca się badaniem zachowania zwierząt i ludzi': Etologia człowieka zajmuje się m.in. badaniami różnych uwarunkowań ludzkiego zachowania i porównaniami zachowań ludzi należących do różnych kultur. UWAGA: Słowo etologia było i jest też używane przez wielu filozofów w bardzo różnych znaczeniach. Zazwyczaj są one jakoś powiązane z jego etymologią, zgodnie z którą etologia jest związana ze zwyczajami, charakterem, sposobami zachowań. ETOLOG 'uczony prowadzący badania z zakresu etologii': Badania etologów są wykorzystywane m.in. w weterynarii i tresurze zwierząt. ETOLOGICZNY 'związany z etologia': Badania etolo-giczne nad funkcjami zachowań zwierząt. lać. ethologia 'nauka o zwyczajach i charakterze' od gr. ethos 'zwyczaj' i logos 'nauka, słowo' ETOS 'zespół wartości moralnych, wzorów postępowania i innych norm społecznych, uznawany przez jakąś grupę ludzi za ideał, za wzorzec, który należy realizować': Była to grupa ludzi, dla których już wtedy liczył się nie etos, lecz chłodna kalkulacja polityczna. Etos "Solidarności". ETOSOWIEC albo ETOSIARZ pot. 'lekceważąco o członku opozycji antykomunistycznej w latach 70. i 80., odwołującym się wówczas do etosu "Solidarności", a dziś robiącym karierę wbrew temu etosowi' gr. ethos 'zwyczaj' ETUI (czytaj: etui) 'futerał lub ozdobne pudełko na różne drobne przedmioty, które łatwo uszkodzić lub zgubić': Skórzane etui na klucze. Ozdobne etui na okulary. fr. etui ETYKA l. 'dział filozofii: nauka o moralności': Etyka zajmuje się m.in. problematyką wartości i norm moralnych, obowiązujących w danej społeczności. 2. 'system norm moralnych jakiejś osoby czy grupy lub norm uznawanych w pewnym okresie': Etyka lekarska. Etyka dziennikarska. ETYK 'filozof zajmujący się etyką': Wybitnym polskim etykiem był Tadeusz Kotarbiński, twórca tzw. etyki niezależnej i koncepcji "opiekuna spolegliwego". ETYCZNY l. 'związany z etyką - działem filozofii': Rozważania etyczne. 2. 'związany z etyką - systemem norm moralnych': Zasady etyczne. Normy etyczne. 3. 'moralnie dobry, właściwy': Etyczne postępowanie. lać. ethica odgr. ethos 'zwyczaj' ETYLINA 'benzyna ze specjalnymi dodatkami -paliwo do silników gaźnikowych': Przy dystrybutorze na stacji paliw można było zatankować etylinę o liczbie oktanowej 94 lub 98. odfr. ethyl ETYLOWY ALKOHOL 'to samo, co etanol' od fr. ethyle, a to od gr. aither 'powietrze' i hyle 'materia' ETYMOLOGIA l. 'dział językoznawstwa zajmujący się pochodzeniem wyrazów': Etymologia zajmuje się m.in. ustalaniem, od jakiego słowa dany wyraz pochodzi i co pierwotnie znaczył. 2. 'pochodzenie wyrazu': W tym słowniku etymologia jest podana pod każdą grupą wyjaśnionych słów i zazwyczaj odnosi się do głównego słowa. ETYMOLOG 'językoznawca badający pochodzenie wyrazów': Do najbardziej znanych w polskim językoznawstwie etymologów należą m.in. Aleksander Briickner i Franciszek Sławski. ETYMOLOGIZOWAĆ 'wyprowadzać etymologię, dziś często: przesadnie zagłębiać się w etymologii': Z przekąsem mówiono, że autor etymologizuje - wyprowadza historię każdego słowa niemal z sanskrytu. ETYMOLOGICZNY 'związany z etymologią - nauką; podający etymologię - pochodzenie wyrazów': Poszukiwania etymologiczne. Słownik etymologiczny. ETYMON w językoznawstwie 'wyraz lub cząstka wyrazowa, która jest podstawą etymologiczną innego wyrazu': Etymon słowa piwo to czasownik pić: pierwotnie/';H'O było to coś, co się pije - 'picie'. gr. etymologia 'poszukiwanie prawdziwego sensu słów' Eu symbol pierwiastka chemicznego: europ (zob.) EUCHARYSTIA l. 'sakrament chrześcijański: przeistoczenie chleba i wina w ciało i krew Chrystusa': Eucharystia jest najważniejszym z chrześcijańskich sakramentów. Adoracja Chrystusa w eucharystii, l.przen. 'msza święta': Uczestniczyli w niedzielnej eucharystii. EUCHARYSTYCZNY 'związany z eucharystią': Ofiara eucharystyczna. Celem kongresów eucharystycznych jest rozwijanie kultu eucharystii. odgr. eucharystia 'dziękczynienie' (w czasie Ostatniej Wieczerzy) EUDAJMONIZM 'pogląd filozoficzny, iż najwyższym dobrem w życiu człowieka jest szczęście': Eudajmo-nizm różnił się od hedonizmu i epikureizmu, nie utożsamiał bowiem szczęścia tylko z przyjemnością, jak te kierunki, ale kojarzył je z np. z doskonałością, harmonią, oglądaniem Boga itd. EUDAJMONIA w filozofii 'szczęście': Termin eudaj-monia jest różnie rozumiany przez różnych filozofów. Eudąjmonia, w rozumieniu Greków, była to doskonałość jednostki, czyli osiągnięcie tego optimum, jakie człowiek przy swej naturze osiągnąć może. (Tatarkiewicz) EUDAJMONISTA 'filozof, będący zwolennikiem eudaj-monizmu': Eudajmonistami byli filozofowie związani z tak różnymi poglądami na świat, jak Arystoteles i św. Tomasz z Akwinu. 222 EUFEMIZM EUROCZEK EUDAJMONISTYCZNY 'związany z eudajmonizrnem': Eudajmonistyczna doktryna Demokryta. Etyka eudaj-monistyczna. odgr. eudaim6n 'szczęśliwy' EUFEMIZM w językoznawstwie 'słowo lub zwrot użyte zamiast innego, bardziej drastycznego, nieprzyzwoitego, dosadnego, objętego tabu itd. słowa lub zwrotu': Eufemizmy to np. kobieta lekkiego prowadzenia zamiast dziwka; tam, gdzie król piechotą chodzi zamiast ustęp, odejść do wieczności zamiast umrzeć. EUFEMISTYCZNY 'zwykle o formach językowych: nie nazywający rzeczy wprost, złagodzony': Eufemistycz-ne określenia. Eufemistyczny zwrot. fr. euphemisme odgr. eu 'dobrze', phemi 'mówię' EUFONIA l. w nauce o literaturze 'umiejętny dobór elementów brzmieniowych utworu, dających zamierzony efekt artystyczny': Eufonia obejmuje m.in. takie elementy, jak instrumentacja głoskowa, rym, rytm i akcent. Nauczyciel zwracał uwagę na wspaniałą eufonię w wierszu Leśmiana "Dziewczyna". 2. w językoznawstwie 'eliminowanie trudnych do wymówienia połączeń głosek lub wyrazów': Przejawem eufoniijest dodawanie do przyimka "w" głoski "e" wówczas, gdy następny wyraz zaczyna się od grupy spółgłoskowej lub głoski "w" - np. we wtorek, a nie w wtorek. EUFONICZNY l. w nauce o literaturze 'związany z doborem elementów brzmieniowych utworu': Eufoniczna funkcja rymu i akcentu. 2. w językoznawstwie 'związany z eliminowaniem trudnych do wymówienia połączeń głosek lub wyrazów': Przejawem procesów eufonicz-nych może być tzw. rozpodobnienie - zastąpienie trudnej do wymówienia grupy dwóch takich samych głosek przez ich zróżnicowanie, które zaszło np. w słowie trun-na, wymawianym dziś jako trumna. fr. euphonie odgr. eu 'dobrze', phone' 'dźwięk, głos, brzmienie' EUFORIA l. 'stan pozytywnego pobudzenia, doskonałego samopoczucia, radości, wiary we własne siły': Euforia miodowego miesiąca szybko zmieniła się w szarą codzienność. Euforia towarzysząca odzyskaniu wolności. 2. w medycynie 'stan chorobliwej wesołości towarzyszący niektórym chorobom': Euforia występuje m.in. w ostatnim stadium gruźlicy. EUFORYCZNY l. 'związany z euforią - stanem pobudzenia, radości itd.': Euforyczny optymizm. Euforyczne poczucie siły. 2. w medycynie 'związany z euforią - stanem chorobowym': Stan euforyczny. Objawy euforyczne. fr. euphorie od gr. eu 'dobrze', pheró 'mam się' EUGENIKA 'badania cech dziedzicznych człowieka, których celem jest rozwijanie cech dodatnich i eliminowanie cech niepożądanych, np. chorób dziedzicznych': Eu-genika to dziewiętnastowieczna interdyscyplinarna dziedzina wiedzy, obecnie coraz ściślej powiązana z genetyką. EUGENICZNY 'związany z eugeniką, rzadziej: dotyczący dziedziczności': Badania eugeniczne. Eugenicz-ne ujęcie problemów dziedziczności. ang. eugenics od gr. eugenes 'mający dobre pochodzenie' EUNUCH inaczej: KASTRAT, RZEZANIEC 'mężczyzna pozbawiony jąder': W przeszłości eunuchowie byli używani m.in. do strzeżenia haremów w krajach muzułmańskich. gr. eunouchos EUREKA albo HEUREKA 'znalazłem! - okrzyk, który Archimedes wzniósł w kąpieli, wówczas gdy zrozumiał podstawowe prawo hydrostatyki; dziś okrzyk osoby, która nagle coś zrozumiała, odkryła rozwiązanie jakiegoś problemu': Archimedes zakrzyknął: - Eureka! gdy zrozumiał, że ciało zanurzone w wodzie traci na ciężarze tyle, ile waży wyparta przez nie woda. Janek długo myślał nad zadaniem, wreszcie usłyszeliśmy, jak krzyknął: - Eureka! gr. heureką EURO 'wspólna waluta większości państw Unii Europejskiej, wprowadzana od roku 1999' skrót od: Europa EURO- cząstka o znaczeniu 'europejski', dodawana do rzeczowników, mająca wskazywać na związek pojęcia o-znaczonego przez dany wyraz z Europą i europejskością (zarówno w sensie opisowym, jak i dodatnio wartościującym), np. eurobank (= bank o zasięgu europejskim), euroinwestycja, europarlament. UWAGA: niezbyt poprawne są wyrazy z cząstką euro- dodaną do wyrazów polskich, np. "eurogłosowanie" (lepiej: głosowanie w wyborach europejskich), "eurowybory" (lepiej: wybory europejskie). skrót od: Europa EUROCENTRYZM albo EUROPOCENTRYZM 'uznawanie Europy za centrum świata i ujmowanie spraw wszystkich innych kontynentów i kultur z europejskiego punktu widzenia': Obchody pięćsetnej rocznicy odkrycia Ameryki były klasycznym przykładem euro-centryzmu: dla wielu ludów zamieszkujących przed pięcioma wiekami oba kontynenty amerykańskie przybycie Kolumba na San Salvador w 1492 r. oznaczało początek końca ich cywilizacji. EUROCENTRYK albo EUROPOCENTRYK 'osoba uznająca Europę za centrum świata, ujmująca sprawy wszystkich kontynentów z europejskiego punktu widzenia': Wzrost potęgi Ameryki w XX w. i zjawiska globalizacji sprawiły, że w naszych czasach europocen-trykówjest znacznie mniej niż przed stu laty. złożenie cząstki: euro- i słowa: centryzm EUROCZEK (czytaj ełro-czek)'czek, który można zrealizować w większości rozwiniętych krajów europejskich, przede wszystkim w krajach należących do Europej- 223 EUROENTUZJASTA EYERGREEN skiego Obszaru Gospodarczego (kraje EWG i EFTA)': Euroczeki można realizować w bankach, można też nimi płacić w wielu restauracjach, hotelach, na stacjach benzynowych itd. - w tym kraju, w którym zostały wystawione lub w innych krajach EOG. złożenie cząstki: euro- i słowa: czek (nazwa firmowa) EUROENTUZJASTA 'gorący zwolennik przystąpienia Polski do różnych ponadnarodowych organizacji europejskich, przede wszystkim do Unii Europejskiej': Ale euroentuzjaści zapominają, że członkostwo w Unii to nie tylko przywileje, lecz także ograniczenia i obowiązki. złożenie cząstki: euro- i słowa: entuzjasta EUROKOMUNIZM 'zmodyfikowana wersja komunizmu, propagowana od lat 70. XX w. w krajach Europy Zachodniej, przede wszystkim we Włoszech, Francji i Hiszpanii': Eurokomunizm odrzucał idee zbrojnej rewolucji proletariackiej, głosił, że możliwe jest pokojowe, nienaruszające demokracji przejście krajów kapitalistycznych do gospodarki socjalistycznej, a ściślej: gospodarki o mieszanym, socjalistyczno-kapitalistycz-nym charakterze. EUROKOMUNISTA 'zwolennik eurokomunizmu, zwłaszcza członek jednej z partii komunistycznych działających na zachodzie Europy': Eurokomuniści potępili wprowadzenie stanu wojennego w Polsce. EUROKOMUNISTYCZNY 'związany z eurokomuniz-mem': Partie eurokomunistyczne. złożenie cząstki: euro- i słowa: komunizm EUROKRACJA 'wysocy urzędnicy Unii Europejskiej, przestrzegający z nadmiernym formalizmem obowiązujących w niej reguł urzędowych i przedkładający interesy tej organizacji nad interesy poszczególnych państw': Zwolennicy partii narodowej uważali, że euro-kracja nie dopuści do korzystnych z naszego punktu widzenia rozwiązań w dziedzinie rolnictwa i zatrudnienia Polaków w krajach Unii. EURO KRATA 'wysoki urzędnik Unii Europejskiej, przestrzegający z nadmiernym formalizmem obowiązujących w niej reguł urzędowych i przedkładający jej interesy nad interesy poszczególnych państw': Nieufność wobec eurokratów z Brukseli była przyczyną tego, że duża część społeczeństwa owego kraju odnosiła się z dystansem do przystąpienia do unii walutowej. złożenie cząstek: euro- i -kracja odgr. kratos 'siła, władza' EUROP 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 63 i masie atomowej 151,96: srebrzysty metal, szybko się utleniający, symbol: Eu': Europ jest wykorzystywany m.in. w technice jądrowej. n.-lać. europium EUROPEIZACJA 'wprowadzanie lub szerzenie się europejskiego modelu kultury i życia; także: wprowadzanie lub szerzenie się pozytywnych cech cywilizacji zachodnioeuropejskiej: dyscypliny i organizacji pracy, poszanowania prawa itd.': Europeizacja grup afrykańskich emigrantów we Francji. Prasa donosiła z satysfakcją o europeizacji polskich banków i urzędów państwowych. EUROPEIZOWAĆ 'wprowadzać europejski model kultury i życia; także: wprowadzać pozytywne cechy cywilizacji zachodnioeuropejskiej': Członkowie tego plemienia byli europeizowani przez misjonarzy chrześcijańskich i kontakty z kupcami z Europy. EUROPEIZOWAĆ SIĘ 'przyjmować europejski model kultury i życia; także: nabierać pozytywnych cech cywilizacji zachodnioeuropejskiej': W latach 90. duże polskie miasta zaczęły się szybko europeizować. od słowa: Europa EUROREGION 'tereny przygraniczne dwóch lub trzech państw (rzadziej: większej liczby) wyodrębnione jako samodzielna jednostka terytorialna w celu rozwijania współpracy międzynarodowej': Na spotkaniu dyskutowano o powołaniu euroregionu obejmującego przygraniczne tereny Polski, Niemiec i Czech oraz o związanych z tym problemach turystyki i ekologii. złożenie cząstki: euro- i słowa: region EUROSCEPTYK 'osoba zachowująca dystans wobec dążeń Polski do przystąpienia do różnych ponadnarodowych organizacji europejskich, przede wszystkim do Unii Europejskiej, niechętna takim poczynaniom': Badania wykazują, że eurosceptyków jest więcej wśród mieszkańców wsi, osób starszych i mniej wykształconych. złożenie cząstki: euro- i słowa: sceptyk EUROZŁĄCZE 'specjalne złącze telewizora z innym urządzeniem za pomocą bardzo grubego, wielożyłowego kabla': Eurozłącze zapewnia wysokąjakość sygnału przesyłanego z magnetowidu do telewizora. złożenie cząstki: euro- i słowa: złącze EUTANAZJA (czytaj: eł-tanazja) 'świadome i celowe spowodowanie albo przyśpieszenie śmierci osoby nieuleczalnie chorej, dokonane zwykle na jej prośbę, zazwyczaj po to, by przerwać jej cierpienia': Eutanazja nie doczekała się, jak dotąd, jednoznacznej oceny moralnej. Kościół katolicki wypowiada się zdecydowanie przeciwko eutanazji. EUTANASTA 'wykonawca lub zwolennik eutanazji': Przed sądem amerykańskim stanął lekarz, zdeklarowany eutanasta, który przyznał się do tego, że skrócił życie kilkunastu pacjentów na życzenie ich i ich rodzin. lać. euthanasia 'bezbolesna śmierć' EVERGREEN (czytaj: ewergrin) 'utwór muzyczny, który odznacza się stałą popularnością, melodia, piosenka wiecznie żywa, ciągle odtwarzana w radiu, na estradzie, 224 EVVIVA L'ARTE I EWOLUCJA w telewizji': Teraz nadamy jedną z wersji evergreenu Beatlesów "Ali you need is love". ang. evergreen, dosłownie 'wiecznie zielony' (o roślinie) EVVIVA L'ARTE (czytaj: ewiwa larte) 'niech żyje sztuka!': Uważał, że w dzisiejszym świecie nawet sztuka się skomercjalizowała. Gdzież ci artyści, którzy śpiewali: -Choć mamy buty podarte, jednak evviva 1'arte! fr. evviva 1'arte EWAKUACJA 'usunięcie ludności, zwierząt, majątku z zagrożonego czymś miejsca, np. z zagrożonych terenów w czasie działań wojennych lub klęski żywiołowej ': Na skutek bombardowania Anglicy musieli przerwać ewakuację wojska z palącego się portu. Po odebraniu telefonu o podłożeniu bomby zarządzono ewakuację szpitala. EWAKUOWAĆ 'usuwać ludzi, zwierzęta lub majątek z zagrożonych miejsc': Ogień na statku rozszalał się tak groźnie, że trzeba było ewakuować pasażerów i większość załogi. EWAKUACYJNY 'związany z ewakuacją, służący do ewakuacji': W budynkach publicznych powinna być specjalnie oznaczona droga ewakuacyjna, którą należy uciekać np. w razie pożaru. fr. evacuationzp.-/ac. evacuatio 'opróżnienie' EWALUACJA książk. 'oszacowanie wartości': Rzeczoznawca miał dokonać ewaluacji majątku. EWALUOWAĆ książk. 'oszacowywać wartość': Monetę ewaluowano ze względu na zawartość srebra i stosunek do wartości waluty zagranicznej. fr. evaluation EWANGELIA l. 'nauka Chrystusa': Głosić ewangelię. Pracować w służbie ewangelii. 2. 'księga biblijna zawierająca opis życia i działalności Chrystusa, przekazująca jego naukę': Ewangelie kanoniczne powstały między 70. a 100. rokiem n.e. Apokryficzna ewangelia Nikodema. Gnostycka "Ewangelia Tomasza". 3-przen. 'część mszy, w której czyta się lub śpiewa fragment tekstu ewangelii': Zdążyłem na ewangelię. 4. przen. zespół zasad lub wartości, będących dla kogoś świętością, książka, która ten zespół zawiera': Przytaczał wersy z "Pana Tadeusza" - naszej ewangelii narodowej. EWANGELISTA 'autor ewangelii, zwłaszcza autor jednej z czterech ewangelii kanonicznych': Czterej ewangeliści maj ą w ikonografii kościelnej swoje symbole: Mateusz - twarz mężczyzny, Marek - lwa, Łukasz - wołu, Jan - orła. EWANGELIARZ 'księga liturgiczna, zawierająca wybór fragmentów ewangelii, przeznaczonych do czytania w poszczególne dni roku liturgicznego' EWANGELICZNY l. 'związany z ewangeliami, zawarty w ewangeliach': Czytanie ewangeliczne. Prawdy ewangeliczne. 2. 'taki, jak w ewangeliach: dobry i prostoduszny': Cechowała go wielka dobroć i ewangeliczna prostota. lać. kość. Evangelia (liczba mnoga) z gr. euangelion'dobra nowina' EWANGELIZACJA 'szerzenie, upowszechnienie zasad wiary chrześcijańskiej i modelu życia zgodnego z zasadami ewangelii': Papież nawoływał do powtórnej ewangelizacji Europy. EWANGELIZOWAĆ 'szerzyć zasady wiary chrześcijańskiej': Misjonarze ewangelizowali plemiona Indian mieszkających nad Amazonką. od słowa: ewangelia EWANGELIK 'to samo, co protestant' EWANGELICKI 'to samo, co protestancki' od słowa: ewangelia EWENEMENT 'wydarzenie wyjątkowe, niespotykane, czasem szokujące, zaskakujące': Doktoryzowanie się w tak młodym wieku jest ewenementem w naszym szkolnictwie wyższym. Tak wysokie zwycięstwo konserwatystów było ewenementem nawet na tutejszej scenie politycznej. fr. evenement EWIDENCJA 'spis jakichś osób, rzeczy, zdarzeń, spraw; także: prowadzenie takiego spisu': Prawnik stwierdził, że firmy o podanej przez dziennikarzy nazwie nie ma w ewidencji. Urzędniczka skierowała ją do działu zajmującego się ewidencją ludności. EWIDENCJONOWAĆ 'prowadzić ewidencję czegoś': Ewidencjonowano wszystkie przypadki zachorowań na choroby zakaźne. Sekretarka skrupulatnie ewidencjonowała korespondencję. EWIDENCYJNY 'związany z ewidencją': Numery ewidencyjne przedmiotów. Karty ewidencyjne pracowników. niem. Eyidenz z łac. eyidentia 'oczywistość' EWIDENTNY 'oczywisty, wyraźny': Ewidentny stan ekonomicznej zapaści. Ewidentna pomyłka. Ewidentne przekroczenie swoich uprawnień. z łac. evidens 'oczywisty' EWOKACJA książk. 'przywołanie czegoś, wywołanie wspomnień, przedstawienie sobie jakiegoś pojęcia': Ewokacja najlepszych cech narodu w powieści nie wypadła przekonująco. Ewokacja odległych przeżyć. EWOKOWAĆ książk. 'przywoływać, wywoływać coś': "Solidarność" ewokowała nośne społecznie symbole. łac. evocatio 'wywołanie' od evocare 'wywoływać' I EWOLUCJA 'skomplikowane zwroty ciałem lub prowadzonym pojazdem': Ewolucje gimnastyczne. Ewolucje 225 II EWOLUCJA EX POST w tańcu. Zespół prezentował mrożące krew w żyłach ewolucje motocyklowe. lać. evolutio 'rozwinięcie czegoś przez toczenie, obracanie' II EWOLUCJA 'stopniowe przechodzenie jednych form w inne': Ewolucja to z jednej strony przeciwieństwo zmian nagłych - rewolucji, z drugiej - braku zmian: zastoju, stagnacji. Ewolucja kształtu nadwozia samochodów osobowych. Ewolucja znaczeń wyrazów w języku. Ewolucja gatunków roślin i zwierząt w biologii- EWOLUOWAĆ 'zmieniać się, przechodząc stopniowo z jednej formy w inną': Gospodarka polska ewoluuje, stale zwiększa się w niej udział firm prywatnych. Jego twórczość ewoluowała od literatury społecznie zaangażowanej ku estetyzmowi. EWOLUCYJNY 'zmieniający się przez stopniowe przechodzenie z jednych form w inne': Współcześnie zmiany społeczne mają charakter ewolucyjny, obywają się bez nagłych, gwałtownych wstrząsów, które występowały w przeszłości. EWOLUTYWNY 'taki, który podlega ewolucji, jest zdolny do ewolucji': Wprowadzony wówczas system gospodarczy miał charakter ewolutywny. lać. evolutio 'rozwinięcie, rozwój' EWOLUCJONIZM l. w filozofii i różnych naukach 'pogląd, iż rzeczywistość ulega ciągłym, stopniowym zmianom': Ewolucjonizm był charakterystyczny m.in. dla poglądów Heraklita, Arystotelesa i Hegla, filozofowie ci byli przekonani, że rzeczywistość rozwija się nieustannie i ciągle wyłania coraz nowe postacie. 2. inaczej: TEORIA EWOLUCJI w biologii 'teoria Karola Darwina zakładająca, iż rozwój życia na Ziemi polega na tym, że z jednych gatunków roślin i zwierząt wykształcają się inne gatunki przez stopniowe przekształcenia, przy czym kluczową rolę w owych przekształceniach odgrywa umiejętność przystosowania się do zmieniających się warunków otoczenia': Współcześnie nie uznaje się już pierwotnej wersji ewolucjonizmu, wyniki badań archeologicznych wskazują bowiem, że rozwój gatunków przebiegał często skokowo, a nie przez powolne, systematyczne przekształcenia, zaś wyniki badań łańcuchów genetycznych nasuwają przypuszczenie, iż rozwój ów nie miał nigdy charakteru liniowego, że życie powstało na Ziemi kilkakrotnie z materii nieożywionej. EWOLUCJONISTA 'uczony lub filozof, który jest zwolennikiem ewolucjonizmu' [Bergson sądził, iż] rozwój nie przebiega tak, jak sobie wyobrażali ewolucjoniści: nie jest mechaniczny, jak sądził Spencer, lecz, przeciwnie, jest samorzutny, twórczy. (Tatarkiewicz) EWOLUCJONISTYCZNY 'związany z ewolucjoniz-mem': Ewolucjonistyczne poglądy Hegla i Nietzschego. W ewolucjonistycznych koncepcjach Lewisa Morgana kultura rozwija się od barbarzyństwa ku cywilizacji zgodnie z tymi samymi prawami przechodzenia od form niższych do doskonalszych, które obowiązują w odniesieniu do biologii. fr. evollutionnisme od łac. evolutio 'rozwinięcie, rozwój' EX AEQUO (czytaj: eksekwo) 'o miejscach zajętych w jakiejś rywalizacji: na równi, równorzędnie': Drugie miejsce ex aequo zajęli: zawodnik polski i Rosjanin. lać. ex aequo 'na równi' EX CATHEDRA książk. (czytaj: eks katedra) 'w autorytatywny sposób, nie dopuszczając do dyskusji': Profesor nigdy nie wygłaszał sądów ex cathedra, zawsze starał się wciągnąć studentów w dyskusje, zmusić ich do myślenia i samodzielnych poszukiwań. tac. ex cathedra 'z katedry' EX DEFINITIONE książk. 'z definicji - zwrot używany po to, by zaznaczyć, że coś wynika z sensu użytych wyrażeń, z ich definicji': Prostokąt to ex definitione figura, która ma kąty proste. lać. ex definitione 'z definicji' EXEMPLUM zob. pod hasłem: EGZEMPLIFIKACJA EX LIBRIS zob. EKSLIBRIS EXODUS (czytaj: egzodus) l. 'w Biblii: Księga Wyjścia, opisująca wyjście Izraelitów z Egiptu': Biblijny Exodus to druga z ksiąg opowiadających o Mojżeszu. 2. przen. 'masowa emigracja lub ucieczka ludności z jakiegoś terytorium': Gazety opisywały exodus ludności albańskiej z Kosowa. 3. żart. 'masowe wyjazdy, np. na święta lub urlop': Zaczął się już urlopowy exodus. lać. exodus z gr. eksodos 'wyjście' EXPLICITE (czytaj: eksplic-ite) książk. 'jasno, wyraźnie, bez ogródek': Szef rosyjskiej dyplomacji powiedział to eksplicite. Prezydent w swej wypowiedzi implicite wyraził na to zgodę, jednak jego rozmówcy domagali się, by powiedział to zupełnie wyraźnie, expli-cite. lać. explicite EXPO 'wielka wystawa, zwłaszcza międzynarodowa wystawa towarów przemysłowych': Na Expo 2000 prezentowane były najnowsze wyroby przemysłowe z całego świata. ang. expo od exposition 'wystawa' EXPOSĆ (czytaj: ekspoze) 'wystąpienie programowe premiera albo ministra, wygłaszane przed parlamentem': W swoim expose premier zajął się głównie sprawami polityki wewnętrznej. Wygłosić expose. fr. expos EX POST książk. 'po fakcie, później': Uważał, że zdarzeń historycznych nie należy oceniać w czasie ich trwania, na gorąco, wszelkie komentarze możliwe są dopiero ex 226 EXPRESSIS VERBIS EZOTERYCZNY post, gdy sytuacja choć trochę się wyklaruje i emocje opadną. lać. ex post: ex 'z', post 'później' EXPRESSIS VERBIS (czytaj: ekspres-is werbis) książk. 'wyraźnie, jasno, dobitnie, bez niedomówień': Musimy powiedzieć expressis verbis, że żadne podejrzane ugrupowania nie będą miały tu wstępu. Książę powiedział; expressis verbis, że zdradzał żonę. lać. expressis verbis, dosłownie 'dobitnymi słowami' EYELINER (czytaj: ajlajner albo ajlajner) 'tubka z tuszem i cienkim pędzelkiem albo flamaster z tuszem do robienia kresek na powiekach': Eyelinerjest produkowany w bogatej gamie kolorystycznej. Nie przesadzajmy z używaniem eyelinera, zwłaszcza w lecie. ang. eyeliner E-ZAKUPY 'zakupy za pośrednictwem sieci komputerowej, zwłaszcza intemetu': Autor artykułu zastanawiał się, czy rozwój takich form jak telezakupy i e-zakupy nie sprawi, że w nieodległej przyszłości nie będziemy w ogóle musieli ruszać się z domu, by kupić niezbędne rzeczy. złożenie cząstki: e- i stówa: zakupy EZOP 'grecki bajkopisarz, żyjący w VI w. p.n.e.': Bajki Ezopa odznaczają się ciętym językiem i - często - satyrycznym charakterem. Pod postaciami zwierząt, w aluzyjnej formie, przedstawiają one ludzi i ich wady. () Język czopowy 'język cięty, ostry, połączony zwykle z aluzyjnym przedstawieniem pewnych problemów': Językiem czopowym polscy pisarze posługiwali się niejednokrotnie wówczas, gdy mówienie wprost o pewnych negatywnych zjawiskach nie było możliwe, np. w czasach ostrej cenzury. gr. Aisópos EZOTERYCZNY 'tajemny, dostępny tylko dla wybranych lub dostępny tylko za pomocą władz duchowych': Mówił, że nie jest w stanie opisać w normalnym języku swych mistycznych i ezoterycznych przeżyć. Ich zbliżenie miało dziwny, ezoteryczny charakter. Ezoteryczna wiedza, liryka. gr. esóterikós 'wewnętrzny' 227 f skrót: femininum (zob.) F symbol pierwiastka chemicznego: fluor (zob.) °F symbol stopnia temperatury w skali Farenheita (zob. Fa-renheita skala) FABRYKACJA l. 'wytwarzanie czegoś, zwłaszcza czegoś fałszywego, nielegalnego': Członkiem grupy przestępczej był niejaki Marian S., który zajmował się fabrykacją fałszywych dowodów tożsamości. 2. przestarz. 'wytwarzanie czegoś na skalę przemysłową': Dziadek miał małą firmę specjalizującą się w fabrykacji naczyń emaliowanych. FABRYKOWAĆ l. 'wytwarzać coś, zwłaszcza coś fałszywego, nielegalnego': Okazało się, że wszystkie przedstawione w procesie dowody niewinności zostały sfabrykowane przez przyjaciół podsądnego. 1. przestarz. 'wytwarzać coś na skalę przemysłową': Fabrykować maszyny. Fabrykować leki. od rzeczownika: fabryka FABUŁA 'ciąg zdarzeń, tworzących pewną całość, przedstawionych w utworach epickich i dramatach': Pełna napięcia fabuła powieści detektywistycznej. W sobotę w telewizji wyświetlono amerykańską komedię o lekkiej i zabawnej fabule. FABULARNY 'dotyczący fabuły': Teoretyk literatury objaśniał na przykładzie powieści Sienkiewicza i Prusa schematy fabularne stosowane w dziewiętnastowiecznej epice. <} Film fabularny 'film przedstawiający pewien ciąg zdarzeń, w którym poszczególne role odtwarzają aktorzy, zaś całość widowiska jest fikcją stworzoną przez nich, przez reżysera, scenarzystę itd.': Oprócz filmów fabularnych na pokazie wyświetlano też fabularyzowane dokumenty i filmy dokumentalne. FABULARYZACJA 'ujęcie dokumentów, pamiętników, wspomnień, listów w formę fabuły, pewnego ciągu zdarzeń': Pisarz podjął próbę fabularyzacji dziennika swego ojca, uzupełniając go dialogami i dodając drobne elementy fikcji, które pomagały odbiorcy połączyć i zrozumieć poszczególne zdarzenia. FABULARYZOWAĆ 'ujmować coś w formę fabuły': Przedstawiono wstrząsający film, będący sfabularyzo- wanym pamiętnikiem żydowskiej dziewczynki, która zginęła w getcie. lać. fabuła 'opowieść, bajka' FABULISTYKA rząd. inaczej: BAJKOPISARSTWO 'pisanie bajek; także: bajki pewnego autora, okresu itd.': Wielu znakomitych autorów bajek i baśni, np. Hans Christian Andersen, traktowało fabulistykęjako uboczny rodzaj pisarstwa, zamierzając poświęcić się tworzeniu dzieł dla dorosłych. Fabulistyka romantyczna, fabu-listyka XX w. FABULISTYCZNY rząd. 'związany z bajkopisarstwem lub z bajkami; bajkowy': Literatura fabulistyczna. Wątek fabulistyczny. Jego opowiadanie miało fabulistyczny charakter. od łac. fabuła 'bajka' FACECJA l. przestarz. 'anegdota, dowcip': Opowiadał nam pieprzne facecje. 2. w nauce o literaturze 'krótki utwór epicki, mający postać anegdoty zakończonej dowcipną puentą': Facecje to gatunek uprawiany w dawnej literaturze, np. w okresie renesansu. FACECJONISTA l. przestarz. 'osoba, która bawi towarzystwo opowiadaniem zabawnych anegdot': Starszy pan, z którym przyszło nam spędzić podróż, okazał się znakomitym facecjonistą i gawędziarzem. 2. 'pisarz -autor facecji': Jednym z facecjonistów w literaturze polskiej jest Łukasz Gómicki, który włączył tego typu utwory do swego "Dworzanina polskiego". lać. facetia 'dowcip' FACE-LIFTING zob. pod hasłem LIFTING FACSYMILE zob. FAKSYMILE FACJATA l. inaczej: FACJATKA 'pomieszczenie na poddaszu z oknem, nakryte osobnym daszkiem': W fa-cjatce ojciec urządził mu mały pokoik do zabawy. 2. 'pot. 'gęba': Nie mogłem już patrzeć na jego paskudną facjatę. wl. facciata 'fasada' (dawniej w języku polskim stówo facjata miało znaczenie 'przednia ściana budynku') FACTORING zob. FAKTORING FADING (czytaj: fejding) w technice 'chwilowy zanik fal radiowych, docierających do jakiegoś odbiornika': Fading może być spowodowany np. interferencją fal odbijających się od różnych warstw atmosfery. ang. fading 'zanik' FADO 'melancholijna pieśń portugalska, oparta na dawnych pieśniach ludowych': Słuchali smętnych portugalskich fado, wykonywanych przy akompaniamencie mandoliny i gitary. port. fado, dosłownie 'los, fatum' FAHRENHEITA SKALA 'skala temperatury, w której O stopni to temperatura mieszaniny śniegu z salmiakiem, 228 FAIR FAKTORING albo FACTORING zaś 100 stopni to temperatura ciała ludzkiego'. Skala Fa-hrenheitajest używana w krajach, w których obowiązuje angielski system miar. Temperatura wrzenia wody w tej skali to 212 °F. FAHRENHEIT, symbol °F, 'w skrócie: stopień w skali Fahrenheita': O °C to 32 °F. od nazwiska (Gabriela) Fahrenheita (1686-1736), fizyka niemieckiego pochodzenia FAIR (czytaj: fer) 'uczciwy, honorowy lub lojalny - przymiotnik; uczciwie, honorowo lub lojalnie - przysłówek': Jego przyjaciel był zawsze fair. Nawet wobec swych przeciwników starał się zawsze postępować fair. FAIR PLAY (czytaj: fer piej) 'czysta gra, uczciwe postępowanie': Zasady fair play w polityce są bez przerwy kwestionowane. Przestrzegać reguł fair play w sporcie. ang. fair, fair play FAITES VOS JEUX! (czytaj: fetwoże) 'zaczynajcie grę -okrzyk krupiera w salonie gry': Z daleka słyszał, jak krupier przy stole z ruletką zachęca graczy: faites vos jeux! fr. faites vos jeux! FAJANS l. 'tworzywo ceramiczne, którego głównym składnikiem jest biała glinka, wypalane i używane do wyrobu naczyń, płytek ściennych, różnego rodzaju filtrów technicznych itd.; także wyroby z tego tworzywa.': Na wystawie prezentowano wyroby z fajansu i porcelany. Miał w domu wspaniałą kolekcję holenderskich fajansów. 2. pot. 'rzecz bezwartościowa lub rzeczy bezwartościowe': To wszystko, co oni sprzedają na tym bazarze, to kompletny fajans. FAJANSOWY 'zrobiony z fajansu': Fajansowy serwis. Fajansowy kubek. fr. faience od nazwy miasta włoskiego Faenza, znanego już w średniowieczu ze wspaniałych wyrobów fajansowych FAKIR l. 'w krajach arabskich: wędrowny mnich, żyjący z jałmużny': Arabscy fakirzy są ascetami, wyrzekającymi się z pobudek religijnych posiadania czegokolwiek. 2. 'hinduski asceta, prezentujący publicznie sztuki magiczne i cyrkowe oraz niezwykłe umiejętności nabyte przez długotrwałe ćwiczenia': W miarę gry fakira na flecie węże powoli zaczynały się wysuwać z kosza. Fakir ze swymi pomocnikami pokazywał niezwykłą sztukę z liną, która stała prosto, choć nie była u góry do niczego przymocowana. FAKIRSKI 'związany z fakirem - arabskim mnichem lub hinduskim ascetą, pokazującym sztuki': Fakirskie ubóstwo. Fakirskie popisy. FAKIREK (zwykle w liczbie mnogiej) 'but lub kapeć, który od strony stopy ma gęsto rozmieszczone kołeczki z tworzywa sztucznego, masujące stopy podczas chodzenia': Noszenie fakirków zapobiega płaskostopiu. ar. fakir 'ubogi' FAKS albo TELEFAKS l.'urządzenie techniczne, najczęściej będące częścią telefonu, które służy do przesyłania za pomocą linii telefonicznej napisanego tekstu, obrazu (rysunku, fotografii), wykresu itp.': Wszystkie stanowiska w biurze burmistrza są wyposażone w faksy. Prosił, żeby zaświadczenie przesłać mu faksem, oni tu podobno to honorują. 2. 'materiał - tekst, rysunek, fotografia, wykres itp. przesłany za pomocą takiego urządzenia': Otrzymali właśnie faks potwierdzający przyjazd ministra na rozmowy. Niektóre słowa na faksie były trochę rozmazane, ale całość była dobrze czytelna. FAKSOWAĆ, PRZEFAKSOWAĆ 'przesyłać, przesłać coś za pomocą faksu': Z Wrocławia taksują, że przesyłka dotarła do nich dopiero dzisiaj. Dane z Zakładu nr 2 proszę przefaksować do Centrali, jak tylko zostaną opracowane. ang. fax, skrót od: telefax FAKSYMILE albo FACSIMILE (czytaj: faksymile) 'dokładna reprodukcja, kopia dokumentu, rękopisu, rysunku': Opublikował wybór poezji Mickiewicza, opracowany na podstawie faksymiliów autografów. Wydano faksymilia Norwidowskiego "Vade mecum". od łac. fac simile 'czyń podobnie' FAKT MEDIALNY albo PRASOWY 'coś, co nie zdarzyło się w rzeczywistości, lecz zostało wymyślone przez dziennikarzy i podane jako fakt; dziennikarskie kłamstwo, mające pozory autentyzmu': Pragnę stanowczo stwierdzić, że rzekomy wypadek spowodowany przez ministra to fakt medialny, a nie rzeczywistość. Rzecznik oświadczył, że z faktami medialnymi nie będzie polemizował. Publikacja tej gazety to już kolejny -w ciągu dwóch dni - fakt medialny, związany z integracją Polski ze strukturami europejskimi. kalka ang. media event FAKTOGRAFIA l. 'zbieranie i opisywanie faktów': W pierwszej fazie pracy nad życiorysem pisarza zajmował się faktografią. 2. 'zbiór faktów': Były to nowe dane, należące do faktografii Mickiewiczowskiej. FAKTOGRAFICZNY 'związany z faktografią: zbieraniem faktów lub zbiorem faktów': Faktograficzne nastawienie w badaniach. Bogata wiedza faktograficzna. złożenie stówa: fakt i cząstki: -grafia od gr. grapho 'piszę' FAKTOR zob. pod hasłem: FAKTORING FAKTORIA 'osada handlowa w odległych krajach, zwłaszcza w dawnych krajach kolonialnych': Skóry zwożono do obronnej faktorii założonej przez kupców angielskich nad brzegiem morza. ang. factory FAKTORING albo FACTORING w bankowości i finansach 'usługa finansowa i forma rozliczeń polegające na kupowaniu - zazwyczaj przez bank - wszystkich roszczeń finansowych, które ma jakaś firma wobec innych firm, a następnie ściąganiu ich samodzielnie od tych, 229 l FAKTURA FALSET którzy są winni pieniądze': Bank proponował swoim klientom faktoring i kredyty na korzystnych zasadach. FAKTOR w bankowości i finansach l. 'instytucja prowadząca faktoring, wykupująca roszczenia jakiejś firmy wobec innych firm': Nasza firma zawarła umowę z faktorem - bankiem, który przejmował wszystkie należności za nasze towary, pobierając dla siebie ustalony z góry procent. 2. przestarz. 'pośrednik' 3. książk. 'czynnik': Na ostateczny efekt tych działań złożyło się wiele faktorów. FAKTORINGOWY albo FACTORINGOWY w bankowości i finansach 'związany z faktoringiem': Przy rozliczeniach factoringowych należność za zakupione towary odbiorcy towarów jakiejś firmy płacą zazwyczaj bankowi, a nie bezpośrednio tej firmie. ang. factoring od factor 'pośrednik' I FAKTURA w handlu 'rachunek, wystawiony odbiorcy towarów lub usług przez ich dostawcę, w którym wymienione są sprzedane towary lub usługi i podana cena za nie': Ekspedientka poprosiła go o podanie regonu i numeru identyfikacyjnego i zaczęła wypisywać fakturę. FAKTURZYSTA w handlu 'osoba wystawiająca faktury': Zatrudnił się w hurtowni jako fakturzysta. FAKTUROWAĆ w handlu 'wystawiać fakturę': Przyjmowała pieniądze i wydawała towary, które trzeba było jeszcze zafakturować, ale to już robił kolega siedzący na końcu magazynu. I FAKTUROWY 'związany z fakturą - rachunkiem': Cena fakturowa. niem. Faktur z wl. fattura II FAKTURA 'charakterystyczne ukształtowanie powierzchni pewnych przedmiotów, np. ściany, tkaniny': Gładka faktura tkaniny. Zastosowana farba nadała ścianie szorstką fakturę. II FAKTUROWY 'związany z fakturą - ukształtowaniem powierzchni przedmiotów': Właściwości fakturowe obrazu. lać. factura 'wykonanie, budowa' III FAKTURA w muzyce 'rodzaj ukształtowania melodii i harmonii utworu muzycznego': () Faktura homofonicz-na: 'faktura jednogłosowa z akompaniamentem' <} Faktura chóralna 'faktura odpowiadająca możliwościom śpiewu zbiorowego, prowadzenia głosów i układu współbrzmień' () Faktura instrumentalna 'ukształtowanie melodyczno-harmoniczne utworu muzycznego, przeznaczone do wykonania instrumentalnego' () Faktura orkiestrowa 'układ i stosunek warstw dźwiękowych w grupach instrumentów orkiestry' <) Faktura polifoniczna: 'faktura wielogłosowa' () Faktura wokalna 'ukształtowanie melodyczno-harmoniczne utworu muzycznego, przeznaczone do wykonania wokalnego'. lać. factura FAKULTET oficj. 'wydział na wyższej uczelni': Fakultet prawa. Fakultet biologiczny. Skończył dwa fakultety i ma dwa dyplomy magistra. niem. Fakultat od łac. facultas 'zdolność, możność' FAKULTATYWNY 'taki, który może, ale nie musi być; pozostawiony do wyboru; nieobowiązkowy, niekonieczny': Zajęcia fakultatywne. Fakultatywny wykład uniwersytecki. lać. facultativus FALANGA l. 'w starożytnej Grecji: szyk bojowy ciężkozbrojnej piechoty - zwarta linia złożona z kilku rzędów piechurów': Po bokach falangi ustawiano konnicę. 2. przen. 'zwarta grupa ludzi': Robotnicy zbliżali się do niego groźną falangą, z zaciśniętymi pięściami. 3. 'w socjalizmie utopijnym Fouriera: zrzeszenie spółdzielcze liczące około półtora tysiąca członków, prowadzące wspólną działalność rolniczą i przemysłową i wspólnie zamieszkujące w falansterze' 4. 'nazwa partii faszystowskich, działających w Polsce i w Hiszpanii': Polska Falanga była odłamem Obozu Narodowo-Radykalnego (właściwa nazwa: ONR Falanga), działała od 1934 do 1939 r. FALANGITA 'żołnierz grecki walczący w falandze': Mur falangitów posuwał się równo do przodu, osłonięty wielkimi tarczami, spośród których sterczały włócznie. FALANGISTA 'członek polskiej lub hiszpańskiej falangi': Falangiści popierali dyktaturę generała Franco. FALANSTER 'w socjalizmie utopijnym Fouriera: budowla, w której zamieszkuje falanga' gr. phalanks FALERNO 'mocne włoskie wino o cierpkim smaku': Faler-nojest wytwarzane w Kampanii, w okolicach Neapolu. od nazwy okręgu we włoskiej Kampanii FALLUS 'wyobrażenie członka męskiego w stanie erekcji': Fallusjest w wielu religiach symbolem płodności. Na czele pochodu niesiono posąg Dionizosa ze sterczącym fallusem. FALLICZNY 'związany z fallusem': Kult falliczny w starożytnej Grecji. Obrzędy falliczne miały zapewnić urodzaj i płodność. gr. phallós 'członek męski' FALSET l. w muzyce 'głos męski (zwykle tenorów) wydobywany nienaturalnie z silnie napiętych wiązadeł głosowych, drgających tylko w części swej długości; brzmi o oktawę wyżej od naturalnej skali i tym samym znajduje się w skali głosów żeńskich; stosowany przy jodłowaniu': Śpiewać falsetem. 2. przen. 'nienaturalnie wysoki głos męski albo chłopięcy, zwłaszcza w okresie mutacji': Mówił falsetem, czasem śmiesznie przechodzącym w męski baryton. FALSECISTA 'mężczyzna śpiewający falsetem' FALSETOWAĆ 'śpiewać falsetem, tj. głosem męskim brzmiącym o oktawę wyżej od naturalnej skali i tym samym znajdującym się w skali głosów żeńskich' 230 FALSTART FANT FALSETOWY 'taki, który jest charakterystyczny dla falsetu': Głos falsetowy. wl. falsetto FALSTART l. w sporcie 'wystartowanie przez zawodnika przed komendą sędziego; także: ogłaszany w takim wypadku nieważny start': Po drugim falstarcie Kowalski został wyeliminowany z biegu. Sędzia po raz kolejny ogłosił falstart, l.przen. 'nieudane rozpoczęcie jakiegoś działania': Falstart reformy samorządowej. ang. false starte 'fałszywy start' FALSYFIKAT 'przedmiot, który łudząco przypomina inny przedmiot, a zrobiony został po to, by kogoś wprowadzić w błąd': Falsyfikat banknotu. Falsyfikat dzieła sztuki. Policjant bez trudu rozpoznał, że pokazane mu prawo jazdy to falsyfikat. FALSYFIKACJA l. rząd. 'fałszowanie czegoś': Grupa zajmowała się falsyfikacją dokumentów. 2. książk. 'wykazywanie fałszywości hipotez': Na zajęciach z metodologii badań socjologicznych studenci omawiali zasady falsyfikacji hipotez naukowych. FALSYFIKOWAĆ l. rząd. 'fałszować coś': Falsyfiko-wać banknoty. 2. książk. 'wykazywać fałszywość hipotez' lać. falsificatus 'sfałszowany' FAMA 'wieść, pogłoska; także: rozgłos, sława': Fama głosi, że już w maju słynny piosenkarz rozpocznie koncerty w Polsce. tac. Fama 'wieść, bogini wieści w mitologii rzymskiej' FAMILIA l. żart. 'rodzina': Głową familii Kowalskich była matka, a nie ojciec. 2. 'magnackie stronnictwo polityczne w XVIII w., w którym najważniejszą rolę odgrywały rody Czartoryskich i Poniatowskich': W 1733 r. Familia opowiedziała się za Stanisławom Leszczyńskim. FAMILIANT żart. 'osoba należąca do rodziny, zwykle: bliski krewny': Na weselu byli prawie wszyscy jego fa-milianci. FAMILIJNY 'związany z rodziną, rodzinny; taki jak w rodzinie, zażyły, bliski': Zjazd familijny. W naszym biurze panują familijne stosunki. FAMILIARNY 'poufały, zażyły': Familiarny sposób zwracania się do kogoś. Był przez nich traktowany w bardzo familiarny sposób. tac. familia 'rodzina' FAN 'zapalony zwolennik, entuzjasta, sympatyk jakiegoś zespołu muzycznego, piosenkarza, sportowca itp.': Aktor ten nie dał się jeszcze poznać fanom wideo w Polsce. Do Jarocina przyjechało tysiące fanów rocka i heavy metalu. FANKLUB 'nieformalne zrzeszenie fanów jakiegoś piosenkarza, zespołu, sportowca itd.': Założyli fanklub Kory i spotykali się co tydzień, żeby słuchać jej piosenek. FANZIN 'amatorska gazetka o niewielkim nakładzie, początkowo wydawana dla fanów jakiegoś piosenkarza lub zespołu, później także będąca trybuną różnych grup nieformalnych, a zajmująca się problematyką społeczną i kulturalną': Fanzinjest wyzwaniem dla prasy oficjalnej, gdyż jest swoistą antygazetą. Rynkową stagnację próbowały wówczas przełamać komiksowe fanziny rozprowadzane w niewielkim nakładzie. ang. fan (skrót od: fanatic); fan + (maga)zin(e) FANATYZM 'ślepa, bezkrytyczna wiara w jakąś ideę połączona z gotowością szerzenia jej za wszelką cenę i z gwałtowną nietolerancją wobec innych idei': Fanatyzm religijny szedł czasem w parze z nacjonalizmem. FANATYK 'człowiek ogarnięty fanatyzmem, ideowy szaleniec': Rozpoczęcie przez irlandzkich fanatyków kampanii terroru. FANATYCZNY 'pełen fanatyzmu, ślepo, bezkrytycznie wierzący w jakąś ideę': Fanatyczni bojownicy "Świetlistego szlaku" uprowadzili wczoraj dwie zakonnice. Fanatyczni zwolennicy obalonego prezydenta podłożyli bombę pod gmach parlamentu. UWAGA: wyrwy: fanatyczny [fanatyk, bywają niepoprawnie używane jako określenia dodatnie, np.: "fanatyk dobrej roboty" (poprawnie: entuzjasta dobrej roboty), "fanatyczny zwolennik zdrowej żywności" (poprawnie: zagorzały zwolennik zdrowej żywności). lać. fanaticus 'natchniony przez bogów; szalony' FANDANGO 'żywy hiszpański taniec ludowy o trójmiaro-wym takcie, tańczony parami': Akompaniament do fan-dango to zwykle gitara, tamburin i kastaniety. hiszp. fandango FANFARA l. 'krótki utwór muzyczny, wykonywany na instrumentach dętych na rozpoczęcie jakiejś uroczystości': Z placu Piłsudskiego dobiegały dźwięki fanfary, rozpoczynającej uroczysty pochód. 2. 'trąbka bez wentyli, na której gra się uroczysty sygnał': Zagrzmiały fanfary i poczet honorowy ruszył w kierunku Grobu Nieznanego Żołnierza. FANFARZYSTA 'muzyk, który gra uroczysty sygnał': Wyprostowany jak struna fanfarzysta, przybrany w galowy mundur, czekał na znak. FANFARON przestarz. 'zarozumialec, samochwał': Przedstawiła nas, a ten fanfaron spojrzał z góry i nawet nikomu ręki nie podał. wf. fanfara FANT l. 'przedmiot, będący wygraną w loterii fantowej': Fanty w tej loterii to artykuły gospodarstwa domowego: odkurzacze, lodówki i miksery. 2. 'w niektórych grach towarzyskich: przedmiot składany do wykupu po popełnieniu błędu': Znów się pomylił i musiał oddać ze- 231 FANTASMAGORIA FARMAKOLOGIA garekjako fant. 3. śród. 'przedmiot z kradzieży': Umawiał się ze swym kompanem, gdzie ukryją fanty. LOTERIA FANTOWA 'loteria, na której wygrywa się konkretne rzeczy, a nie pieniądze': Wykupili za 5 zł numer, sprawdzili go w tabeli loterii fantowej i stwierdzili, że wygrali pralkę. od niem. Pfand 'zastaw' (także w Polsce stowemfant określano dawniej zastaw lub to, co zastawione, w użyciu był też czasownikyaw-towac- 'zastawiać' FANTASMAGORIA książk. 'fantastyczne, urojone obrazy, które ktoś widzi, także szerzej: rojenia, mrzonki': To, co przed nim się zjawiało, było fantasmagorią, wywołaną przez gorączkę. Prezes uważał, że przedstawiony plan to fantasmagoria, którą nawet nie warto się zajmować. FANTASMAGORYCZNY książk. 'będący fantasmagorią, mający cechy fantasmagorii: niezwykły, nierzeczywisty': Fantasmagoryczne urojenia. Fantasmagoryczny obraz j ego pędzla. fr. fantasmagorie FANTASTYKA l. 'nadnaturalne zjawiska, rzeczy i osoby, występujące w literaturze, sztuce i filmie': Świat fantastyki w baśniach Grimma. W filmie pojawiają się niezwykłe postacie z pogranicza fantastyki i realności. 2. 'twórczość artystyczna, zwykle literacka lub filmowa, obejmująca dzieła, w których występują nadnaturalne zjawiska, postacie i osoby': Współcześnie do fantastyki filmowej zalicza się nie tylko takie utwory, jak baśń czy horror, lecz również dzieła należące do fantastyki naukowej i politycznej. FANTASTA 'osoba, która w swych planach nie u-względnia realnych warunków, żyje w świecie iluzji i marzeń': Był poczciwym fantastą, któremu nie udało się zrealizować ani jednego ze swych słusznych i szlachetnych planów. FANTASTYCZNY l. 'będący wytworem fantazji': Obraz przedstawiał jakiś niezwykły, fantastyczny krajobraz. 2. 'nie dający się urzeczywistnić, nierealny': Pomysł uznano za zupełnie fantastyczny. 3. pot. 'wspaniały, nadzwyczajny': Fantastyczna kobieta. Fantastyczny mecz. od gr. phantastikós FANTAZMAT książk. 'twór wyobraźni, urojenie, przywidzenie': Autor odkrywa przed czytelnikiem świat pełen fantazmatów. Wszystko to, co mówił, można było uznać za fantazmaty egzaltowanego młodzieńca. gr. phantasma FANTOM l. w medycynie 'model przedstawiający jakiś narząd lub inny fragment ciała człowieka, wykonany po to, żeby uczyć się na nim budowy tego narządu, sposobów jego badania itp.': W aptekach pojawiły się fantomy piersi kobiecych, pomocne przy uczeniu się sposobów wykrywania nowotworów. 2. 'coś nierealnego, co się przywidziało; zjawa, złudzenie': Mglisty fantom sławy. fr. fantóme z gr. phantasma FANZIN zob. pod hasłem FAN FARAD w fizyce 'jednostka pojemności elektrycznej w układzie SI: pojemność przewodnika, który po otrzymaniu ładunku l kulomba ma potencjał l wolta, skrót: F': l F = l C/V od nazwiska Michaela Faradaya (1791-1867), fizyka angielskiego FARAON 'władca w starożytnym Egipcie': Piramidy to monumentalne grobowce faraonów. gr. Pharao FARMA 'na Zachodzie, zwłaszcza w krajach anglosaskich: duże, prywatne gospodarstwo rolne': Jako studenci jeździli co wakacje do Norwegii, gdzie pracowali na farmie. FARMER 'właściciel farmy': Farmer odwoził do punktu skupu zebrane przez nich truskawki. FARMERSKI 'związany z farmą lub farmerem, będący farmą, typowy dla farmy': Gospodarstwo farmerskie. Farmerski styl życia, FARMERKI 'spodnie z grubego płótna lub drelichu, mające napierśnik, zazwyczaj noszone na szelkach': Najczęściej farmerki to spodnie turystyczne lub robocze. ang. farm FARMACJA albo FARMACEUTYKA l. 'nauka o wytwarzaniu leków': Specjalista w dziedzinie farmacji. 2. 'kierunek na wyższej uczelni, obejmujący studia o lekach': Studiowała farmację. Magister farmacji. FARMACEUTA 'specjalista w dziedzinie farmacji, zwykle aptekarz': Farmaceuta skierował go do innej apteki, gdzie ten lek jeszcze można było kupić. FARMACEUTYK oficj. 'lek': Znów podrożały farmaceutyki. FARMACEUTYCZNY 'związany z farmacją, wiedzą o lekach i wytwarzaniem leków': Przemysł farmaceutyczny. Firma farmaceutyczna. Wiedza farmaceutyczna. p.-fac. phannacia 'przygotowywanie leków' od gr. pharmakon 'lekarstwo' FARMAKO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'lek, lekarstwo', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z lekami i z zastosowaniem leków, np. farmakologia, farmakologiczny, farmakoterapia odgr. pharmakon 'lekarstwo' FARMAKOLOGIA 'nauka o działaniu różnych substancji chemicznych, zwłaszcza leków, na organizm ludzki, a także o budowie i właściwościach tych substancji': Farmakologia zajmuje się nie tylko badaniem właściwości 232 FARMAKOTERAPIA FASCYNACJA leków, lecz także poszukiwaniem substancji, które ze względu na swe właściwości i oddziaływanie mogą być wykorzystane jako leki. FARMAKOLOG 'specjalista w zakresie farmakologii': Farmakologowie badają m.in. mechanizmy i szybkość oddziaływania substancji chemicznych na organizm żywy pod kątem wykorzystania ich jako leków. FARMAKOLOGICZNY 'związany z farmakologią': Farmakologiczne badania nad nowymi lekami. Farmakologiczne testy leków. złożenie cząstek: farmako- i -logia od gr. logos 'nauka, stówo' FARMAKOTERAPIA 'leczenie chorób za pomocą leków (a nie innymi sposobami); także: nauka o leczeniu chorób za pomocą leków': Obecnie główną metodą walki z AIDS jest prewencja, zapobieganie chorobie, jednak nadzieja na całkowite wyeliminowanie choroby wiąże się z wynalezieniem skutecznego środka chemicznego, z farmakoterapią. Kierował zespołem włoskich lekarzy i chemików, którzy prowadzili badania w dziedzinie farmakoterapii. FARMAKOTERAPEUTYCZNY 'związany z zastosowaniem leków (a nie innych sposobów leczenia); także: związany z nauką o leczeniu za pomocą leków': Lekarz uznał, że tę chorobę należy leczyć środkami farma-koterapeutycznymi, można też zastosować masaże i akupunkturę. Badania, doświadczenia farmakoterapeutycz-ne. złożenie cząstki: farmako- i słowa: terapia FARMERKI zob. FARMA FARNIENTE zob. DOLCE FARNIENTE FARSA l. w nauce o literaturze 'komedią o błahej tematyce i żywej akcji, przedstawiająca zabawne, a często niezwykłe sytuacje': Do najbardziej znanych fars w literaturze polskiej należy komedia Aleksandra Fredry "Damy i huzary". l.przen. 'niepoważne, odbiegające od tego, co uważa się za właściwe, zachowanie, sytuacja życiowa lub zdarzenie': To, co się dzieje ostatnio w tym ministerstwie, to farsa. fr. farce, w podstawowym znaczeniu 'nadzienie' - gatunek farsy wykształcił się z intermediów, komicznych przerywników w dramatach średniowiecznych, będących jakby "wypełnieniem" przerw między aktami i scenami FARSZ 'siekane lub mielone mięso, ryby, jajka, grzyby itp. odpowiednio przyprawione, służące do nadziewania potraw, np. drobiu, ryb, ciast': Przyrządziła farsz z mielonej cielęciny, z dodatkiem jajek oraz namoczonej, a następnie odciśniętej bułki. FASZEROWAĆ l. 'nadziewać potrawę farszem': Faszerować kurczę. Faszerowany prosiak. Faszerowane jajka. l.przen. 'napełniać czymś, także czymś abstrakcyjnym, kogoś lub coś': Szeryf ostrzegał rabusiów, że nafa-szeruje ich ołowiem. Wykład nafaszerowany uczonymi cytatami. FASZEROWAĆ SIĘ przen. 'napełniać się czymś': Faszerujesz się tymi lekarstwami bez potrzeby. fr. tarce 'nadzienie' FARYS 'jeździec, wojownik arabski': [Staś] Przeprawiał się na brzeg arabski i dorwawszy się do czyjego konia [...] udawał farysa w pustyni [...]. (Sienkiewicz) ar. faris FARYZEUSZ l. 'w starożytnej Judei: członek stronnictwa o charakterze religijno-politycznym, przeciwstawiającego się poddaniu kultury żydowskiej obcym wpływom i przestrzegającego bardzo skrupulatnie przepisów religii żydowskiej': Faryzeusze są wielokrotnie krytykowani w ewangeliach za formalizm i skostnienie religii. Ich przeciwnikiem było stronnictwo saduceuszów. 2. przen. człowiek obłudny, zwłaszcza taki, który na zewnątrz udaje wielką gorliwość religijną, a w rzeczywistości dąży do osiągnięcia celów niemających z religią nic wspólnego': Dziennikarz uważał, że duża część członków tej partii to faryzeusze, którym frazeologia pełna wiary. Boga i Kościoła jest potrzebna do osiągnięcia własnych politycznych celów. FARYZEIZM l. 'doktryna religijna starożytnych faryzeuszów' 2. 'obłuda, zwłaszcza wykorzystująca pozory religijne': Jego faryzeizm raził ludzi szczerze związanych z Kościołem. FARYZEUSZOSTWO 'to samo, co faryzeizm w 2. znaczeniu' FARYZEJSKI albo FARYZEUSZOWSKI l. 'związany ze starożytnymi faryzeuszami': Faryzeuszowska doktryna. 2. 'obłudny, okazujący fałszywą pobożność dla osiągnięcia swoich celów': Faryzeuszowski uśmieszek. Faryzeuszowska postawa. lać. pharisaeus z gr. phariseios z aramejsiego FASADA l. 'frontowa, zwykle zdobiona, część budowli': Oglądali piękną fasadę pałacu, l.przen. 'zewnętrzne pozory, tworzące nieprawdziwy obraz czegoś, będący tylko na pokaz': Za fasadą bohaterstwa kryło się zwykłe tchórzostwo. Fasada wzniesiona z najpiękniejszych słów, kryjąca krwawy terror. FASADOWY l. 'związany z fasadą - przednią częścią budowli': Fasadowe ornamenty, l. przen. 'związany z nieprawdziwym obrazem czegoś, obrazem na pokaz': Fasadowe przemówienie. Fasadowy optymizm. fr. facade FASCYNACJA 'zauroczenie kimś albo czymś, urzeczenie, silne oczarowanie': Zacząłem przeżywać kolejną fascynację - architekturą funkcjonalizmu. Fascynacja podbojem kosmosu. Fascynacje muzyczne. FASCYNOWAĆ 'urzekać kogoś, silnie wpływać na czyjś rozum lub uczucia': Okudżawa fascynował mnie od końca lat siedemdziesiątych. Fascynuje mnie nie tyle kobiece piękno, co możliwość kreowania nowej kobiety. lać. fascinatio 'zaczarowanie' 233 FASETA FATALIZM FASETA l. 'płaska powierzchnia jakiegoś twardego przedmiotu, zwłaszcza ze skośnie zeszlifowanych płaszczyzn drogiego kamienia wjubilerstwie': Brylantowe fasety dawały piękne błyski świetlne. 2. w budownictwie 'ukośne ścięcie przy elementach narażonych na uszkodzenia, np. belkach stropowych, filarach; także: zaokrąglony narożnik między ścianami albo między ścianą a sufitem' FASETOWAĆ 'szlifować coś, zwłaszcza drogie kamienie, by utworzyły się fasety': Fasetować brylanty. fr. facette 'strona, ścianka' FASKA 'naczynie z klepek w kształcie małej beczki; także: zawartość takiego naczynia': W kącie spiżami stała fa-ska masła. Wypił całą faskę gęstego mleka. od słowa: fasa 'beczka', a to od niem. Fass 'beczka' FASON l. 'wzór, krój ubioru': Niemodny fason sukni. Nie odpowiadał jej fason tego kapelusza, l.przen. 'fantazja, śmiałość': Z jakim on fasonem zajechał w niedzielę przed j ej dom! fr. facon I FASOWAĆ w wojsku 'wydawać lub pobierać z magazynu wojskowego mundury, broń, żywność itd.': W tym tygodniu wyfasowali nowe mundury i chodzili po rejonie bardzo eleganccy. od niem. fassen 'chwytać, pobierać' II FASOWAĆ w farmacji 'odmierzać określone porcje lekarstw': Aptekarz wykonał zamówioną maść, teraz musiał jaj eszcze przetasować do pudełeczek. od słowa: fasa 'beczka' od niem. Fass; pierwotnie 'ładować do beczek', np. fasować śledzie FASTBACK (czytaj: fastbek) 'typ nadwozia samochodu osobowego, dla którego charakterystyczne jest to, że tylna ściana, podobnie jak w typie hatchbackJest pochyła, nie otwiera się jednak na całej szerokości jako piąte drzwi, lecz uchylić można tylko jej fragment, np. klapę bagażnika z tylną szybą lub samą klapę bagażnika; także samochód o takim typie nadwozia': Firma proponuje nowe modele samochodów tej marki: hatchback i fast-back - w korzystnych cenach. Przyjechał granatowym fastbackiem. ang. fastback FAST FOOD (czytaj: fast fut) l.'potrawy, które są szybko przyrządzane, podawane zwykle w barach lub małych restauracjach': Terminem fast food określa się każde danie, które je się poza domem, na poczekaniu; może to być gorący posiłek, jak hamburger i frytki, może też być kanapka z kurczaka z sałatką i ciastko. Hamburgery, frytki, a nawet pizza, to typowe fast foody cieszące się niezmiennym powodzeniem u turystów. 2. 'lokal, zwykle bar, w którym podaje się takie jedzenie': Sieć fast foo-dów tego koncernu oplotła już wszystkie większe miasta Europy Środkowej. Zeznał, że spotkali się o pierwszej w fast foodzie na rogu Krótkiej i Wronkiewicza. ang. fast food FASZEROWAĆ zob. pod hasłem: FARSZ FASZYNA 'mocno związana wiązka długich, cienkich gałęzi, wikliny, chrustu, używana w różnych pracach budowlanych': Faszyna jest używana jako wzmocnienie przy budowie dróg w podmokłym lub piaszczystym terenie, jako wypełnienie otworów, często wykorzystuje się ją do budowy umocnień w wojsku. niem. Faschine z wl. fascina 'wiązka gałęzi' FASZYZM 'forma dyktatury politycznej, którą charakteryzuje scentralizowanie władzy, kult wodza, stosowanie terroru wobec przeciwników i uznawanie wyższości jednych ras i narodów nad innymi; także: ruch polityczny uznający te zasady': Faszyzm zapanował w latach 20. XX w. we Włoszech, a w latach 30. - w Niemczech. Faszyzm narodził się w środowiskach kombatantów, niezadowolonych z wyniku I wojny światowej, i rozwinął się w czasach wielkiego kryzysu gospodarczego. FASZYSTA 'zwolennik faszyzmu, zwykle także -członek partii faszystowskiej': Przywódcą włoskich faszystów był Benito Mussolini, a niemieckich - Adolf Hitler. FASZYSTOWSKI 'związany z faszyzmem lub z faszystami, uznający lub głoszący zasady faszyzmu': Faszystowscy przywódcy. Partie faszystowskie. Faszystowskie zbrodnie. FASZYZACJA 'wprowadzenie cech typowych dla faszyzmu': Faszyzacja życia społecznego w przedwojennych Niemczech. FASZYZOWAĆ l. 'wprowadzać faszyzm': Faszyzować kraj. 2. 'okazywać sympatię do faszyzmu': Faszyzujący dziennikarze. wl. fascismo od łac. fascis 'wiązka rózg z toporem, symbol władzy wysokich urzędników w starożytnym Rzymie' FATAMORGANA l. 'zjawisko optyczne, polegające na ukazywaniu się w pobliżu złudnych obrazów bardzo odległych przedmiotów': Fatamorgana jest wywołana załamywaniem i odbijaniem się promieni świetlnych w warstwach powietrza o bardzo różnej temperaturze, występuje najczęściej nad rozgrzaną powierzchnią pustyni. l.przen. 'złudzenie, mamidło': Bolesne było dla niego uświadomienie sobie, że sukces i sława, które wydawały się tak blisko, to tylko fatamorgana. wl. fata Morgana 'wróżka o imieniu Morgana' (jakoby wywołująca takie zjawiska) FATALIZM 'przekonanie, że w losie człowieka wszystko jest z góry ustalone, że nie ma się żadnego wpływu na swój los; wiara w przeznaczenie': W Pana postawie można także odnaleźć elementy fatalizmu. Fatalizm nie pozwolił im na przeciwstawienie się oprawcom. 234 FATUM FAUST FATALISTA 'człowiek wierzący w przeznaczenie i dlatego zwykle bierny, poddający się losowi': Był takim fatalistą, że nie wierzył nawet w to, że się może zakochać. FATALISTYCZNY 'pełen fatalizmu': Fatalistyczne przekonanie o pechu, który go prześladuje, odebrało mu chęć do walki. lać. 'przeznaczony losem, zgubny' od: fatum 'los, przeznaczenie' FATUM l. 'w mitologii rzymskiej: bóstwo przeznaczenia, tego, co musi się stać, bo tak zostało zapowiedziane' 2. przen. 'los, przeznaczenie, zwłaszcza przeznaczenie złowrogie, pchające do nieszczęść': Po kolejnym, niezawinionym przez siebie wypadku pomyślał, że ciąży nad nim jakieś fatum. FATALNY l. 'zły lub przynoszący nieszczęście': Fatalna dziś pogoda. 17 to dla mnie liczba fatalna. 2. prze-starz. 'związany z przeznaczeniem, z tym, co musi się stać, bo tak zostało zapowiedziane': Jednak zostanie po mnie ta siła fatalna, co [...] was będzie gniotła niewidzialna, aż was, zjadacze chleba - w aniołów przerobi. (J. Słowacki) łac. fatum FATWA 'w islamie: oficjalna opinia, dotycząca konkretnej sprawy religijnej lub prawnej związanej z religią, zwłaszcza godziwości jakiegoś czynu, wydawana przez uczonego teologa - muftiego': Fatwajest odniesieniem ogólnych zasad prawa muzułmańskiego i dotychczasowych precedensów do konkretnej sprawy. Fatwa ma charakter wyjaśnienia, a nie wyroku, jednak jej konsekwencje prawne, tak jak np. w sprawie Salmana Rushdiego, mogą być niezwykle poważne. ar. fatwa'orzeczenie' FATYCZNY w językoznawstwie 'o funkcji języka albo jego elementów lub o typie kontaktu: służący podtrzymaniu kontaktu, nie zaś wymianie informacji': Fatycz-na funkcja języka przejawia się np. w czasie rozmowy zakochanych w parku, nastawionej głównie nie na przekaz istotnych informacji, lecz na podtrzymanie i umocnienie kontaktu, na "bycie razem" przez rozmowę. Fatyczne elementy języka to np. halo, cześć, jak ci leci? od ang. phatic, termin (z lat 30. XX w.) upowszechniony dzięki tekstom Romana Jakobsona FAUL w sporcie 'niezgodne z przepisami, umyślne przeszkodzenie przeciwnikowi, zwłaszcza zagranie brutalne, pchnięcie, uderzenie itp.': Za fauł na bramkarzu drużyny przeciwnej dostał od sędziego żółtą kartkę. FAULOWAĆ w sporcie 'w niezgodny z przepisami sposób przeszkadzać przeciwnikowi, zwłaszcza zrobić coś brutalnego': Brutalnie sfaulowany zawodnik został zniesiony z murawy na noszach. ang. fauł, pierwotnie 'brudny, nieuczciwy' FAUN l. inaczej FAUNUS 'w mitologii rzymskiej: bóg lasów górskich i opiekun pasterzy, odpowiednik greckiego Pana': Ze względu na swe podobieństwo z greckim Panem Faunus wcześnie został z nim utożsamiony, w końcu zaczęto mówić o faunach w liczbie mnogiej i uważano ich za jedno z greckimi satyrami. (Parandow-ski) 2. 'jeden z wielu bożków lasów i pól, mający twarz o nieco zwierzęcym wyglądzie, spiczaste uszy, ludzki tułów i koźle nogi' lać. Faunus FAUNA l. 'w mitologii rzymskiej: bogini płodności i urodzaju': Bóstwem zaś wyłącznie kobiecym, którego ofiar nie godziło się oglądać żadnemu mężczyźnie, była Fauna, nie wiadomo: żona, siostra czy córka Faunusa. (Pa-randowski) 2. w biologii 'wszystkie zwierzęta żyjące na określonym obszarze, w pewnym środowisku czy też w pewnej epoce': Fauna Polski, Azji. Fauna lądowa, morska, stepowa. Fauna epoki polodowcowej. lać. Fauna, jako termin biologiczny od czasów wydania dzieła Karola Linneusza "Fauna szwedzka" w 1746 r. FAUST l. 'niemiecki alchemik i czarnoksiężnik, żyjący na przełomie XV i XVI w., którego życie i poszukiwania stały się tematem wielu legend i utworów literackich': Johann Faust wydał m.in. traktat z dziedziny magii, zasłynął też jako cudotwórca, zaś jego niezwykłe umiejętności tłumaczono niekiedy paktem z diabłem, który jakoby zawarł. 2. 'tytuł tragedii Johanna Wolfganga Goethego, wydanej na początku XIX w., przedstawiającej dzieje Fausta, uczonego starca, który zawarł z diabłem pakt mówiący, że jeżeli szatan zdoła sprawić, iż jakaś przyjemność zmysłowa, światowa zachwyci go bez reszty - może zabrać jego duszę': W tragedii Goethego Faust uosabia postawę bezustannego poszukiwania, potrzebę poszerzania swych doświadczeń i wiedzy, która jest dla Goethego najgłębszym znakiem człowieczeństwa. Dlatego też w zakończeniu tragedii, mimo popełnionych niegodziwości i grzechów, zostaje zbawiony. DOKTOR FAUSTUS 'powieść Tomasza Manna z lat 40. XX w. o życiu muzyka - Adriana Leverkiihna, który w zamian za rozbudzenie w nim niezwykłej potencji twórczej - metaforycznie - oddaje duszę diabłu, co w przełożeniu na realia oznacza zarażenie się chorobą weneryczną, która początkowo potęguje zdolności człowieka, by go potem całkowicie zniszczyć': W powieści Manna Doktor Faustus uosabia Niemcy, wyniesione do złudnej i krótkotrwałej potęgi przez "chorobę" czy też "szatana" hitleryzmu. FAUSTYCZNY albo FAUSTOWSKI l. 'związany z Faustem - alchemikiem i czarnoksiężnikiem': Mit Fau-stowski. 2. 'mający takie cechy jak bohater tragedii Goethego, zwłaszcza - nieustannie poszukujący, ciągle dążący do nowych wrażeń, doświadczeń, przeżyć': Fau-stowska osobowość. Faustowska postawa. Faustyczne dążenie, pchające go poza granicę ludzkiej wiedzy i doświadczenia. niem. Faust 235 FAUN PAS FEERIA FAUX PAS (czytaj: fopa) 'nietakt, niezręczność towarzyska': Popełnił duże faux pas, nie składając za przyjęciu życzeń solenizantce. fr. faux pas, dosłownie 'fałszywy krok' FAWORYT l. 'zawodnik lub drużyna, mająca czyimś zdaniem - np. komentatorów lub publiczności - największe szansę na zwycięstwo w pewnej rywalizacji': Faworytem publiczności był kanadyjski lekkoatleta, uzyskujący w ostatnich latach doskonałe wyniki. 2. 'czyjś ulubieniec, wybraniec, zwłaszcza ulubieniec ważnej osoby obdarzany specjalnymi względami': Faworyt królewski. Faworyt prezydenta. FAWORYTA przestarz. 'kochanka bardzo ważnej osoby': Król podarował swej faworycie brylantową kolię. FAWORYTKA 'zawodniczka, która ma czyimś zdaniem największe szansę na zwycięstwo w pewnej rywalizacji': Faworytką tych mistrzostw była znakomita polska dżudoczka - Beata Maksymow. FAWOR przestarz. 'przychylność ze strony jakiejś osoby lub osób, zwłaszcza ze strony kogoś ważnego': Wyróżnienie, które otrzymał, było dowodem książęcego faworu. FAWORYZOWAĆ 'obdarzać kogoś lub coś specjalnymi względami': Matka faworyzowała młodszą córkę. Po zmianie rządu zaczęto wyraźnie faworyzować produkcję eksportową. fr. favorite FAN zob. FAKS Fe symbol pierwiastka chemicznego: żelazo FEBLIK przestarz. 'słabość, pociąg do jakiejś osoby': Nie było to żadne wielkie uczucie, ot, po prostu słynna aktorka miała do niego jakiś feblik. odfr. faible 'słaby, słabość' FEBRA l. pot. 'gorączka i dreszcze': Leżał w łóżku, bo go chwyciła jakaś febra. 2. inaczej: OPRYSZCZKA pot. 'wypryski od gorączki na wargach': Od tych ćwiczeń spuchły mi wargi, a ponieważ się zaziębiłem, wyskoczyła mi febra. 3. inaczej: ŻÓŁTA FEBRA w medycynie 'choroba wirusowa, objawiająca się m.in. wysoką gorączką, krwawieniem z błon śluzowych, często śmiertelna lub wiążąca się z uszkodzeniem narządów wewnętrznych': Febra występuje w tropikalnych regionach Afryki i Ameryki, jej zarazki są przenoszone przez komary. lać. feber 'gorączka', wl. febbre FECHTUNEK przestarz. 'sztuka walki białą bronią: szablą, szpadą, rapierem itd., także: karabinem z bagnetem': Jako młody panicz brał lekcje fechtunku u włoskich mistrzów. FECHMISTRZ przestarz. 'mistrz fechtunku': Fechmistrz wyuczył go kilku niezawodnych ciosów. FECHTOWAĆ SIĘ przestarz. 'walczyć na białą broń': Fechtowali się na szpady. od niem. fechten FEDAIN 'muzułmański (głównie arabski) bojownik o jakąś sprawę; partyzant, członek religijnego lub politycznego ruchu oporu': Fedaini ostrzelali kolumnę izraelskich ciężarówek. Ruch fedainów ludowych. ar. fida'in, liczba mnoga od: fida'i 'ten, który się poświęca (poświęca życie) w jakiejś sprawie' FEDERACJA l. 'związek kilku, kilkunastu lub kilkudziesięciu mniejszych państw, stanów, kantonów itd., które tworzą jedno większe państwo, zachowując w nim pewną samodzielność i odrębność': Federacje to np. Republika Federalna Niemiec - związek 17 landów, Szwajcaria (Konfederacja Szwajcarska) - związek 23 kantonów, Stany Zjednoczone Ameryki Pomocnej - związek 50 stanów i stołecznego Dystryktu Kolumbii. 2. 'związek jakichś instytucji lub organizacji, w którym zachowują one niezależność i odrębność': Federacja związków zawodowych. Federacja stowarzyszeń twórczych. FEDEROWAĆ SIĘ rząd. 'łączyć się w federację -związek państw, stanów lub związek organizacji, instytucji': Założono wiele stowarzyszeń i związków studenckich, które po pewnym czasie zaczęły się federo-wać. FEDERACYJNY 'taki, który jest federacją, lub ma cechy federacji': Państwo federacyjne. Wybrano federacyjną formę państwowości. FEDERALNY 'taki, który jest federacją, lub taki, który jest związany z władzami centralnymi federacji': Państwo federalne. Policja federalna. lać. foederatio 'sprzymierzenie' FEDERALIZM l. 'ustrój państwowy oparty na zasadzie federacji': Aż do śmierci Josipa Broz Tito wydawało się, że jugosłowiański federalizm jest najlepszym i trwałym sposobem rozwiązania konfliktów między narodami bałkańskimi. 2. 'w XVIII w. w USA: ruch na rzecz wzmocnienia władzy centralnej i ograniczenia samodzielności poszczególnych stanów': W walce o koncepcję państwową Stanów Zjednoczonych federaliś-ci odnieśli zwycięstwo. 3. 'pogląd społeczny, głoszony w XIX w. przez niektórych socjalistów utopijnych, komunistów i anarchistów, iż państwo powinno być zastąpione federacją komun' FEDERALISTA 'zwolennik federalizmu w l, 2. lub 3. znaczeniu' ang. federalism FEERIA l. w nauce o literaturze 'sztuka o tematyce fantastycznej i czarodziejskiej, której wystawienie wymaga zastosowania bardzo różnorodnych środków scenicznych: niezwykłych kostiumów, dekoracji, świateł itd.': Obecnie feeria jest gatunkiem sztuki spotykanym zwłaszcza w teatrze dziecięcym. 2. 'bogactwo, różno- 236 FEKALIA FEN rodność świateł i kolorów; wspaniały widok wywołany niezwykłymi efektami świetlnymi i kolorystycznymi': Zobaczył na niebie wspaniałą feerię barw. Feeria ogni sztucznych. FEERYCZNY 'fantastyczny i czarodziejski; mieniący się barwami i światłami': Feeryczne przedstawienie. Feeryczny obraz odległego miasta na wyspie. fr. feerie 'czary' FEKALIA oficj. 'odchody, kał': Raz w miesiącu zajeżdżał specjalny beczkowóz asenizacyjny, który wywoził fekalia z szamba. FEKALNY oficj. 'związany z odchodami': Badał te szczepy bakterii mlekowych, które hamują rozwój mikroflory fekalnej. lać. faecalia (liczba mnoga) 'odpadki' FELDMARSZAŁEK 'w niektórych armiach: bardzo wysoki lub najwyższy stopień oficerski; także: oficer mający ten stopień': W czasie bitwy stalingradzkiej Hitler mianował Friedricha von Paulusa, dowodzącego niemieckim zgrupowaniem, feldmarszałkiem, licząc na to, że ta niezwykła godność zachęci go do nieustępliwości w walce. niem. Feldmarschall, dosłownie 'marszałek polny' FELICYTOLOGIA 'dział etyki obejmujący problematykę szczęścia': Do znanych polskich dzieł z zakresu felicytologii należy rozprawa Władysława Tatarkiewi-cza "O szczęściu". złożenie łac. felicitas 'szczęście' i gr. logos 'nauka, słowo' FELIETON 'tekst publicystyczny średniej długości (zwykle zajmujący nie więcej niż l stronę pisma), zawierający swobodne rozważania autora na aktualne tematy, odznaczający się lekkim językiem i błyskotliwą, literacką formą': W wielu znanych tygodnikach felietony stanowią stałą pozycję: felietony tych samych autorów, poświęcone określonym zagadnieniom, np. ekonomicznym, kulturalnym, politycznym, zamieszczane są zawsze w tych samych miejscach. FELIETONISTA 'publicysta, który pisze felietony': Do najbardziej znanych polskich felietonistów drugiej połowy XX w. należą m.in. Antoni Słonimski, Stefan K.i-sielewski i Daniel Passent. FELIETONISTYKA 'pisanie felietonów; także: zbiór felietonów jakiegoś autora lub felietonów z pewnej epoki': Znany profesor prawa zaczął się parać felietonistyką. Fe-lietonistyka Prusa. Felietonistyką pozytywizmu. FELIETONISTYCZNY albo FELIETONOWY 'związany z felietonem, taki jak w felietonie': Był humanistą, który w swych tekstach popularnonaukowych nie stronił od ostrej krytyki, wyrażanej ciętym i barwnym, felietonowym stylem. Autor przedstawił swe rozważania w felietonistycznej formie. fr. feuilleton, pierwotnie 'dodatek do pisma, mający charakter rozrywkowy' FELLACH 'chłop, rolnik w krajach arabskich, zwłaszcza w Egipcie': Fellach to chłop osiadły, w przeciwieństwie do beduina - koczownika. ar. fallah 'rolnik' FEMININUM w językoznawstwie 'rodzaj żeński; także: wyraz lub forma rodzaju żeńskiego, skrót: f: W tym słowniku po rzeczownikach niemieckich, takich jak (die) Farbę, (die) Lampę, zamiast rodzajnika, znajdujemy oznaczenie rodzaju: f- femininum. Feminina to np. wyrazy: pomarańcza i żolądz (w znaczeniu anatomicznym). lać. femininum (genus) 'żeński (rodzaj)' FEMINIZM 'ruch społeczny, popularny zwłaszcza w USA i państwach zachodnioeuropejskich, głoszący bezwzględną równość płci i dążący do przyznania kobietom wszystkich tych praw (politycznych, społecznych, ekonomicznych itp.), które przysługuj ą mężczyznom, a także dążący do całkowitego uwolnienia kobiet w pracy, życiu publicznym i prywatnym od zależności od mężczyzn': Czasami feminizm jest połączony z niechęcią do mężczyzn i dążnością do usunięcia ich z życia kobiety. FEMINISTKA 'zwolenniczka feminizmu, kobieta głosząca zasady feminizmu': Feministki ogłosiły bojkot towarów tej firmy, gdyż ich zdaniem, kobiety, które w niej pracują, sąjawnie dyskryminowane ekonomicznie. FEMINISTYCZNY 'taki, który jest charakterystyczny dla feminizmu lub feministek; odnoszący się do feminizmu, związany z tym ruchem': Postulaty feministyczne. Idee feministyczne. fr. feminisme FEMINIZACJA 'opanowywanie jakiejś dziedziny życia albo jakiegoś zawodu przez kobiety; poddawanie czegoś wpływowi kobiet': Feminizacja zawodu nauczyciela. Feminizacja życia rodzinnego staje się faktem w pewnych środowiskach społecznych. FEMINIZOWAĆ 'sprawiać, że kobiety opanowująjakąś dziedzinę życia lub jakiś zawód; poddawać feminizacji albo doprowadzać do niej': Feminizować zawód lekarza. Jeżeli będziemy dalej feminizować studia filologiczne, to dojdzie do tego, że mężczyzna - nauczyciel polskiego czy języka obcego, będzie rzadkością, na którą uczniowie będą patrzeć jak na raroga. fr. feminiser FEMME FATALE (czytaj: fam fatal) 'kobieta fatalna: kobieta demoniczna, oplątująca mężczyzn swym urokiem i doprowadzająca ich do zguby': Była wspaniałą aktorką, która potrafiła się przeistoczyć z pensjonarki w wampa, z dziewczyny na luzie - w femme fatale, niszczącą bezlitośnie i wykorzystującą mężczyzn podporządkowanych jej zniewalającemu urokowi. fr. femme fatale FEN 'ciepły i suchy wiatr alpejski, wiejący w dół od północnych stoków gór, odpowiednik halnego w Tatrach': 237 FENG SHUI albo FENGSHUI FENOTYP Niemcy od nazwy ciepłego wiatm: fen, po niemiecku: Fón - utworzyli nazwę suszarki do włosów: Fón. niem. Fón, nazwa firmowa suszarki: Fón FENG SHUI albo FENGSHUI (czytaj: fengszui) 'chiński system organizacji przestrzeni wokół człowieka: w domu, biurze, sklepie, ogrodzie itp., polegający na takim wyborze miejsca użytkowanego przez człowieka i takim jego zaprojektowaniu i wystroju, żeby czuć się w nim dobrze': Feng shui jest to tworzenie harmonii w skali mikro i makro pomiędzy ludźmi a naturą, co ma służyć zdrowiu, pomyślności i szczęściu. Feng shui opiera się na tym, jak ukierunkowane są energie przepływające wokół nas. chin. feng shui, dosłownie 'wiatr i woda' FENIKS 'w mitologiach starożytnych: przepiękny ptak, który po kilkuset latach swego życia sam się spalał na stosie, by odrodzić się z popiołów do nowego, kilkusetletniego życia': Feniks był w starożytnych religiach symbolem ofiary i zmartwychwstania, wielu badaczy sądzi też, że motyw feniksa nie był bez znaczenia dla chrześcijaństwa. gr. Phoiniks I FENOL inaczej: HYDROKSYBEZNEN./w?. KWAS KAR-BOKSYLOWY w chemii 'związek chemiczny o wzorze C6H50H, bezbarwny, silnie trujący krystaliczny związek organiczny': Fenol jest wykorzystywany w przemyśle m.in. do produkcji środków owadobójczych i chwastobój czych. H FENOL w chemii 'jeden ze związków organicznych, zawierających grupy wodorotlenowe; bezbarwne ciało stałe lub ciecz': Fenole występują w ropie naftowej, otrzymywane są też sztucznie. Fenole są stosowane m.in. jako silne środki dezynfekcyjne. fr. phenols odgr. phainó 'świecę' i łac. oleum 'olej' FENOLOGIA 'dział biologii, zajmujący się zależnościami między okresowymi zmianami pogody a życiem organizmów': Badania w zakresie fenologii pomagają np. ustalić najlepszy czas do siania lub sadzenia pewnych roślin i do stosowania zabiegów agrotechnicznych. FENOLOGICZNY 'związany z fenologią, będący wynikiem badań w tej dziedzinie': W badaniach fenologicz-nych wyróżnia się 8 pór roku, w których zachodzą charakterystyczne zjawiska w życiu roślin: przedwiośnie, wczesną wiosnę, wiosnę, wczesne lato, lato, późne lato, jesień i zimę. ang. phenology odgr. phainómenon 'widoczny, zjawiający się', logos 'nauka, słowo' FENOMEN l. 'ktoś niesłychanie zdolny w jakiejś dziedzinie, ktoś nadzwyczajny w jakiejś działalności': Był fenomenem muzycznym. Fenomen pracowitości. 2. 'coś wyjątkowego i zadziwiającego zarazem': Sześcioraczki ludzkie są do dziś fenomenem. 3. w filozofii 'zjawisko albo fakt, które można poznawać doświadczalnie; także: rzecz konkretna, coś, co można poznać za pomocą zmysłów' FENOMENALNY 'wyjątkowy, niezwykły i tą niezwykłością zadziwiający': Mój mąż był fenomenalnym kochankiem. Miała fenomenalną pamięć - pamiętała, co jedli na kolację 15 lat temu. gr. phainómenon 'widoczny, zjawiający się' FENOMENALIZM 'pogląd filozoficzny, iż przedmiotem poznania człowieka są zjawiska, nie zaś istota rzeczy': Zjawiskowość przestrzeni i czasu pociągnęły za sobą zjawiskowość całego świata zmysłowego, który jest przestrzenny i czasowy. Fenomenalizm ten nie był intencją Kanta, ale był konsekwencją jego badań; przyjął ją dla wytłumaczenia odrębnej natury wyobrażeń przestrzeni i czasu oraz dla uzasadnienia matematyki jako nauki a priori. (Tatarkiewicz) FENOMENALISTA 'filozof, będący zwolennikiem fe-nomenalizmu': Fenomenalistami są m.in. David Hume, Immanuel Kant i Herbert Spencer. niem. Phanomenalismus od gr. phainómenon 'widoczny, zjawiający się' FENOMENOLOGIA l. 'współczesny kierunek filozoficzny, zainicjowany przez Edmunda Husserla, głoszący "powrót do rzeczy" - do tego, co bezpośrednio dane, odrzucający natomiast spekulacje pojęciowe i tradycyjne pytania filozoficzne': Zamierzeniem jej [fenomenologii] było ustalić, co w naszej świadomości jest bezpośrednio dane, i wyodrębnić od tego, co jest konstrukcją umysłu. W ten sposób wydzielone będzie to wszystko, co oczywiste: bo oczywistym może być jedynie to, co bezpośrednio dane. To, że jest nauką o oczywistościach, najdobitniej odróżniało fenomenologię od innych nauk. (Tatarkiewicz) 2. 'w filozofii Hegla: fazy rozwoju ducha' FENOMENOLOG 'filozof, który rozwija tezy fenomenologii Husserla, lub zwolennik tego kierunku': Do najwybitniejszych fenomenologów należą m.in. Max Sche-ler i Roman Ingarden. FENOMENOLOGICZNY 'związany z fenomenologią Edmunda Husserla': Tą podstawową metodą [dochodzenia do prawdy] była tzw. "transcendentalna redukcja" czy "redukcja fenomenologiczna"; polegała na wyłączaniu, na "braniu w nawias" [...] wszystkiego, czego istnienia nie gwarantuje sam przebieg poznania. (Tatarkiewicz) niem. Phanomenologie; książka Husserla "Ideen zu einer reinen Phanomenologie [...]" została wydana w 1913 r., zaś "Phanomenologie des Geistes" Hegla w 1807 r. FENOTYP w biologii 'zbiór cech organizmu żywego, np. cech budowy, cech fizjologicznych i chemicznych, uwarunkowany z jednej strony przez genotyp, dziedziczne właściwości organizmu, z drugiej -przez warunki, w jakich się rozwija': Dwa osobniki o identycznym genotypie, które rozwijały się w innych środowiskach, mogą mieć różny fenotyp, np. różnić się wzrostem i odpornością na choroby. fr. phenotype odgr. phainomai 'pojawiam się' i typos 'odbicie' 238 FERALNY FESTON FERALNY 'przynoszący niepowodzenia lub nieszczęścia, pechowy': Feralna trzynastka. Feralny dzień. Feralny początek wyprawy. od łac. feralis 'pogrzebowy' FERM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 100 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 257: promieniotwórczy metal, symbol F': Ferm jest pierwiastkiem promieniotwórczym, otrzymywanym sztucznie w przemianach jądrowych. n.-lać. fermium, dla uczczenia Enrica Fermiego (1901-1954), amerykańskiego fizyka włoskiego pochodzenia, twórcy m.in. pierwszego reaktora atomowego i bomby atomowej FERMA 'wyspecjalizowane gospodarstwo rolne, prowadzące produkcję określonego rodzaju': W tanie jajka zaopatrywali się w ogromnej kurzej fermie obok miasteczka. Ferma hodowlana. Ferma drobiarska. odfr. fermę FERMENT l. 'niepokój, wzburzenie, zwykle w jakiejś grupie ludzi lub w jakiejś dziedzinie': Aresztowanie grupy studentów wywołało ferment wśród młodzieży stolicy. Jego dzieła zapoczątkowały ferment twórczy w epoce Młodej Polski. 2. przestarz. 'to samo, co dziś enzym' FERMENTACJA 'beztlenowy proces rozpadu związków organicznych, spowodowany działaniem enzymu': W czasie fermentacji alkoholowej cukry ulegają rozpadowi na alkohol etylowy i dwutlenek węgla. FERMENTOWAĆ 'ulegać fermentacji': Wino fermentuje. Sfermentowany sok, dżem. FERMENTACYJNY 'związany z fermentacją, wywołujący fermantację': Procesy fermentacyjne. Drożdże fermentacyjne. lać. fermentum 'kiśnienie' FEROMONY w biologii 'substancje zapachowe lub smakowe wydzielane przez specjalne gruczoły, wpływające na zachowania lub procesy fizjologiczne innych osobników tego samego gatunku': W świecie zwierzęcym specjalne feromony są wydzielane np. przez samice w okresie godowym - wabią one samców. Za pomocą feromo-nów zwierzęta znaczą swój teren, a mrówki swoje drogi. Ostatnio w wielu sex shopach można kupić feromony, mające jakoby zniewalająco działać na płeć przeciwną. ang. pheromone od łac. ferre 'nieść' na wzór: hormone FEROWAĆ l. ksiąźk. 'wydawać ze swobodą zdecydowane opinie, sądy itd., nie zawsze mając ku temu dostateczne podstawy': Reżyser zżymał się na krytyków ferujących surowe sądy, a często nieznających zupełnie warunków, w jakich powstawał jego film, i budżetu, którym rozporządzał. 2. przestarz. 'wydawać wyroki sądowe lub dekrety': Sędziowie rewolucyjni masowo ferowali wyroki śmierci. lać. 'nieść' (prawo, wyrok) FERRO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'żelazo', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na to, że są związane z żelazem lub mają cechy podobne jak żelazo, np. ferromagnetyk, ferrostop od łac. ferrum 'żelazo' FERROMAGNETYK w fizyce 'ciało, które magnesuje się silnie i trwale, używane do wyrobu magnesów': Do fer-romagnetyków należą m.in. żelazo, kobalt, nikiel i niektóre stopy. FERROMAGNETYZM w fizyce 'zjawiska magnetyczne występujące w ferromagnetykach': Badania nad ferromagnetyzmem, mające ogromne znaczenie we współczesnej technice, zapoczątkował w latach 30. XX w. niemiecki fizyk - Wemer Heisenberg. FERROMAGNETYCZNY w fizyce 'związany z ferromagnetyzmem lub ferromagnetykami, mający takie właściwości, jak ferromagnetyki': Zjawiska ferromagnetyczne. Materiały ferromagnetyczne. złożenie cząstki: ferro i słowa: magnetyk FERROSTOP 'stop żelaza z innym metalem': Do ferrosto-pów często wykorzystywanych w technice należą m.in. ferrochrom - stop żelaza i chromu - oraz ferromangan -stop żelaza i manganu. złożenie cząstki: ferro i słowa: stop FERRYT l. w geologii 'stalowoszary silnie magnetyczny minerał, będący prawie czystym żelazem' 2. w technice 'roztwór stały węgla w żelazie, składnik ferrostopów' 3. •w fizyce i technice 'jeden z kompleksowych związków tlenku żelazowego z tlenkami innych metali, jedno-, dwu- lub trójwartościowych, półprzewodnik wykazujący właściwości ferromagnetyczne': Ferryty są wykorzystywane m.in. do wykonywania rdzeni cewek indukcyjnych i elementów pamięci komputerowych. ang. ferrite od łac. ferrum 'żalazo' FERTVCZNY przestarz. 'żywy, ruchliwy, zręczny': Podbiegła do niego niewielka, fertyczna kobietka i zaczęła szybko mówić, żywo przy tym gestykulując. Fertyczne dziecko. od niem. fertig 'wprawny, gotowy' FERWOR 'stan silnego pobudzenia psychicznego wywołanego tym, co się robi, powodujący częściową utratę kontroli nad własnym zachowaniem': W ferworze dyskusji zapomnieli, że czas przeznaczony na zajęcia dawno się już skończył. lać. fervor 'wrzenie' FESTON l. 'zwieszający się swobodnie wieniec z kwiatów, gałęzi i owoców, wstęg itd.': Sala była przybrana festonami róż. 2. 'motyw dekoracyjny - rzeźbiony, malowany, będący odlewem itd. - w kształcie zwieszającego się wieńca lub półwieńca': Pałacowe kolumny zdobione były festonami z brązu. fr. feston z wl. festone 'wieniec' 239 FESTYN FIESTA FESTYN 'zabawa lub uroczystość pod gołym niebem, zwykle z okazji jakiegoś święta, jubileuszu, ważnego zdarzenia': Z okazji jubileuszu dziesięciolecia istnienia gazety urządzono wspaniały festyn w miejskim parku. FESTYNOWY 'związany z festynem, taki jak na festynie': Festynowy plac. Festynowa atmosfera. fr. festin od łac. festum 'święto, uroczystość' I FETA 'wystawne przyjęcie z jakiejś uroczystej okazji': Goście na długo zapamiętali fetę weselną, urządzoną z wielkim rozmachem w pobliskim dworku. FETOWAĆ 'urządzać fetę dla uczczenia czegoś lub kogoś': [...] senat i posły / po dniu Trzeciego Maja, w ratuszowej sali, / zgodzonego z narodem króla fetowali; (Mickiewicz) fr. fetę 'święto' FETOR 'silny, nieprzyjemny zapach, smród': Przy jego zagrodzie czuć było fetor zgnilizny. Ze śmietnika unosił się straszny fetor. lać. foetor FETTA albo II FETA 'biały, słony ser, wytwarzany z mleka kóz i owiec': Popularna dziś w wielu krajach feta to ser, który zaczął być wytwarzany przez greckich górali. n.-gr. pheta FETYSZ l. 'w kulturach pierwotnych: przedmiot, któremu przypisuje się siłę magiczną i oddaje cześć, uważany za wcielenie lub miejsce zamieszkiwania bóstwa': Fety-szami mogą być bardzo różne przedmioty, np. wyrzeź-biona z drewna figurka, kamień o niezwykłym kształcie, muszla, l.przen. 'przedmiot, osoba lub rzecz abstrakcyjna, którym nadaje się przesadnie duże znaczenie i oddaje niemal religijną cześć': Obracał się w środowisku młodych artystów, dla których sława była fetyszem. Współcześnie pieniądz jest fetyszem dla wielu młodych ludzi. FETYSZYZACJA 'przypisywanie czemuś lub komuś nadmiernego znaczenia i traktowanie tej rzeczy lub osoby z religijną niemal czcią': Fetyszyzacja sukcesu. FETYSZYZOWAC 'przypisywać czemuś lub komuś nadmierne znaczenie i traktować tę rzecz lub osobę z religijną niemal czcią': Fetyszyzować naukę. W naszych czasach fetyszyzuje się piękne zęby i smukłą sylwetkę. fr. fetiche z port. fetico 'czary' FETYSZYZM l. 'oddawanie czci fetyszom': Religioznawcy opisywali fetyszyzm plemion zachodnioafrykań-skich. 2. w medycynie 'zboczenie seksualne polegające na osiąganiu pełnej satysfakcji seksualnej przez oglądanie, dotykanie, wąchanie itd. jakiejś części garderoby partnera lub jednej tylko części jego ciała' FETYSZYSTA 'osoba, która przejawia fetyszyzm -zboczenie seksualne': Fetyszystom do pełnej satysfakcji seksualnej potrzebny jest kontakt tylko z jedną częścią ciała partnera, np. stopami, lub częścią jego odzieży, np. bielizną osobistą lub butami. fr. fetichisme od: fetiche 'fetysz' FEUDALIZM 'system społeczno-ekonomiczny istniejący przed kapitalizmem, w którym senior nadawał wasalom w użytkowanie dziedziczne lenno, zwane feudum, zaś wasale zobowiązani byli do określonych świadczeń w zamian, zwłaszcza do występowania pod chorągwiami seniora na wojnie': Feudalizm w Europie Zachodniej rozwinął się i panował w czasach średniowiecza. FEUDAŁ 'w feudalizmie: posiadacz feudum, właściciel ziemski': Feudałowie - rycerze i możnowładcy - korzystali w średniowieczu z praw większych niż inne warstwy społeczne, FEUDALNY 'związany z feudalizmem, taki, w którym panuje feudalizm': Ustrój feudalny. Epoka feudalna. Państwo feudalne. niem. Feudalismus od łac. śr. feudum FIASKO 'całkowite niepowodzenie jakiegoś przedsięwzięcia, rozmów, rokowań itp., to, że coś się kompletnie nie udało, krach': Tymczasem rozmowy przedstawicieli obu zwalczających się stron zakończyły się fiaskiem, mediatorzy wrócili do Londynu. Oznaczało to fiasko planów dotyczących podboju Irlandii. wl. fiasco FIDEIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że prawdy ostateczne poznajemy jedynie dzięki wierze, sercu i objawieniu, a nie dzięki rozumowi': [...] Pascal znalazł wyjście ze zwątpień. Ale nie przez rozum, jak Kartezjusz, lecz przez "serce" i wiarę. "Serce" - to właściwa człowiekowi zdolność poznawania rzeczy nadprzyrodzonych. [...] To jedyna możliwa droga, skoro wiadomo, że rozum niezdolny jest do poznania. Podobnie jak w XIV w., tak i tu sceptycyzm był na usługach mistycyzmu i fideizmu. (Tatarkiewicz) FIDEISTA 'filozof, który jest zwolennikiem fideizmu': Fideistami sąm.in. tacy myśliciele, jak Wilhelm Ockham i Felicite R. Lamenais. FIDEISTYCZNY 'związany z fideizmem, charakterystyczny dla fideizmu': Poglądy fideistyczne. Fideistyczne wyniesienie wiary i serca nad rozum. fr. fideisme od łac. fides 'wiara' FIESTA 'w Hiszpanii, Ameryce Łacińskiej, także w krajach Zachodu: uroczystość, zabawa ludowa, zwłaszcza uroczystość religijna ku czci świętych z procesją i śpiewami, po której następuje żywiołowa zabawa i tańce': Wieczorem wzięliśmy udział w meksykańskiej fieście, w pełnych emocjonalnego zaangażowania uroczystościach religijnych i wspaniałej, żywiołowej zabawie. hiszp. fiesta 240 FIFTY-FIFTY FILANTROPIA FIFTY-FIFTY 'pół na pół': Uzgodniliśmy, że razem zrobimy ten interes i zyski podzielimy fifty-fifty. ang. fifty-fifty, dosłownie '50 na 50 (procent)' FIGARO l. 'to samo, co bolerko' 2. przestarz. 'cyrulik, czyli zawód pośredni między fryzjerem, dentystą a felczerem, potem: fryzjer': Wystąpił w operze Mozarta "Wesele Figara". fr. figaro od imienia bohatera wymienionej w powyższym cytacie opery Mozarta i komedii Beaurnarchais'go "Cyrulik Sewilski" FIGURACJA w muzyce 'wprowadzenie następstwa dźwięków o równych, drobnych wartościach rytmicznych albo dodanie dźwięków zamiennych lub przejściowych w celu ożywienia motywów melodycznych, rytmicznych lub akordu': Figuracja urozmaica melodię utworu muzycznego. Figuracja melodyczna: 'wykorzystanie do tworzenia melodyki gamy diatonicz-nej lub chromatycznej w postaci przekształconej lub zasadniczej' () Figuracja harmoniczna 'oparcie linii melodycznej na rozłożonych akordach, przy czym między składnikami akordu mogą być wprowadzane dźwięki obce' lać. figuratio FIKCJA l. 'coś wymyślonego, zmyślonego, co naprawdę nie istnieje': Jego zdolności są fikcją. Doskonała organizacja firmy, o której mówił prezes, okazała się fikcją. 2. 'coś, co istnieje tylko formalnie, pozornie': Nie chciała dłużej utrzymywać fikcji małżeństwa. 2. w nauce o literaturze 'przedstawiony w utworze literackim świat, który jest tworem wyobraźni pisarza, lecz zawiera ważne prawdy o świecie realnym': Bardzo często jest tak, że bohaterowie powieści, należący do świata fikcji literackiej, mają swoje odpowiedniki, pierwowzory w świecie realnym - dotyczy to np. takich bohaterów "Trylogii" Sienkiewicza, jak: Wołodyjowski, Kmicic, Skrzetuski czy Zagłoba. FIKCYJNY 'zmyślony lub wymyślony, często: nieprawdziwy': Magda zawsze żyła w fikcyjnym świecie. Fikcyjny majątek. Podał w ankiecie fikcyjne dane personalne. od łac. fictio 'kształtowanie' FIKCJONALIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, iż większa część pojęć filozofii i nauki, klasyfikacji, modeli, schematów, teorii itd. - to fikcje, którym nic w rzeczywistości nie odpowiada, stosowane są one natomiast ze względu na swą użyteczność, na to, że nie potrafimy się bez nich obejść': [Hans Vaihinger] ogłosił pracę systematyczną pt. "Die Philosophie des Als Ob", 1911, napisaną jeszcze przed 30 laty, w początkowym okresie neo-kantyzmu i pozytywizmu. [...] Odziedziczone po Lan-gem pojęcie fikcji uczynił fundamentem całej filozofii: dlatego stanowisko jego przyjęto nazywać "fikcjonaliz-mem". (Tatarkiewicz) FIKCJONALISTA 'filozof, który jest zwolennikiem fik-cjonalizmu lub prezentuje zbliżone do niego poglądy': Najbardziej znanym fikcjonalistą jest twórca tego poglądu filozoficznego - Hans Vaihinger. Wśród filozofów związanych z szeroko rozumianym fikcjonalizmem wymienić też można neokantystów, Maxa Stimera. niem. Fiktionalismus FIKSACJA l. w psychologii 'stałe powtarzanie pewnych zachowań, mimo tego, że nie prowadzą one do pożądanych rezultatów': Przejawem fiksacji w sferze intelektualnej jest sztywność myślenia, stosowanie przy rozwiązywaniu każdego problemu tego samego schematu poznawczego. {) Fiksacja funkcjonalna 'przywiązanie do tego, że pewien przedmiot spełnia jedną, określoną funkcję i nieumiejętność zastosowania go w zupełnie innej funkcji': Gdy właściciel domu zapytał studenta, który wynajmował u niego pokój, dlaczego dywan powiesił w drzwiach, a z drzwi zrobił sobie stół kreślarski, ten oświadczył, że musi przełamywać fiksację funkcjonalną. l. pot. 'lekki obłęd, mania na punkcie czegoś': W reklamach gum do żucia, napojów i zup w proszku wszyscy dostają na ich punkcie fiksacji, co znaczy, że chyba chcą je żuć, pić i przyrządzać 24 godziny na dobę. FIKSAT/wf. 'człowiek, który ma na jakimś punkcie manię; dawniej także szerzej: dziwak, obłąkany': Wszyscy z grupy dostawali obłędu na punkcie tej muzyki, byli zupełnymi fiksatami. FIKSOWAĆ pot. 'dostawać manii na jakimś punkcie; dawniej także szerzej: szaleć, wariować': Chłopcy sfik-sowali na punkcie tego zespołu. Omal nie sfiksował z radości. fr. fixation od łac. fixus 'umocowany, stały' FIKSATYWA albo FIKSATYW 'roztwór żywic lub syntetycznych związków chemicznych, używany do utrwalania rysunków węglem, kredką lub obrazów namalowanych pastelami': Utrwalił swój rysunek, rozpylając na niego fiksatywę, która po zaschnięciu wytworzyła cienką warstwę ochronną. fr. fixatif FILAKTERIE 'dwa skórzane pudełeczka zawierające zwitki z cytatami z pierwszych ksiąg Biblii, przymocowywane przez Żydów do ramienia i czoła w czasie modlitwy': Filakterie są używane podczas modlitwy w dni powszednie. od gr. phylakterion 'warta, straż' FILANTROPIA 'bezinteresowne pomaganie ludziom biednym lub w ogóle ludziom potrzebującym jakiejś pomocy': Zasłynął ze swej filantropii, ze wsparcia materialnego, którego udzielał biednym, i z pomagania im przy zdobyciu wykształcenia czy nowych kwalifikacji zawodowych. FILANTROP 'osoba bezinteresownie pomagająca ludziom biednym lub będącym w potrzebie': Uważał, że sytuacji w tym biednym kraju nie poprawią wysiłki filantropów, lecz generalna przebudowa jego gospodarki. 241 FILAR FILIGRAN FILANTROPIJNY 'mający na celu pomoc biednym lub potrzebującym': Akcje filantropijne. Koncert filantropijny. Nie wszystko, co robił, miało filantropijny charakter, za niektóre występy kazał sobie słono płacić. gr. philantropia, dosłownie 'miłość do ludzi' FILAR l. 'pionowa podpora konstrukcji architektonicznych, mająca przekrój wielokąta (w przeciwieństwie do kolumny, która ma przekrój koła)' 2. 'ktoś, na kim można się oprzeć, podpora, ostoja rodziny, grypy społecznej, jakiegoś działania': Był filarem wszelkich poczynań zespołu teatralnego w naszym mieście. 3. w połączeniach: PIERWSZY, DRUGI, TRZECI FILAR ubezpieczeń społecznych 'typ ubezpieczenia społecznego, zawieranego w nowym (od 1999 roku) systemie ubezpieczeń społecznych, zależny od wieku klienta, jego wyboru i innych uwarunkowań' z łac. pilare FILARETA 'członek tajnego patriotycznego związku młodzieży, działającego w Wilnie w latach 1820-1823': Przewodniczącym filaretów był Tomasz Zań; celem związku - oficjalnie: nauka, doskonalenie się w cnotach i wzajemna pomoc, w rzeczywistości zaś - rozwijanie uczuć patriotycznych. Związek filaretów, oficjalna nazwa: Zgromadzenie Filaretów - to część większego Towarzystwa Filomatów. odgr. philaretos 'miłośnik cnoty' FILATELISTYKA 'zbieranie znaczków i druków pocztowych': Filatelistyka należy do najpopularniejszych na świecie hobby. FILATELISTA 'osoba zbierająca znaczki i druki pocztowe': Wujek był zapalonym filatelistą. Miał w domu wiele klaserów z pięknymi i cennymi znaczkami z różnych krajów świata. FILATELISTYCZNY 'związany z filatelistyką lub z filatelistami': Sklep filatelistyczny. Wystawa filatelistyczna. Organizacja filatelistyczna. fr. philateliste odgr. phileo 'lubię, kocham', ateleia 'zwolnienie z opłat przewozowych' (co ma podobny sens jak znaczek pocztowy) FILET l. 'płat mięsa wołowego, cielęcego, drobiowego itd. bez kości': Filet wołowy, cielęcy. Filet z indyka. 2. 'płaski kawałek mięsa rybiego, oddzielony od kręgosłupa, oczyszczony ze skóry i ości': Smażył filety z morszczuka. 3. w księgarstwie 'ozdobna, nieraz złocona, linia na grzbiecie książki' fr. filet FILHARMONIA 'instytucja organizująca koncerty muzyki symfonicznej i kameralnej, zwykle dysponująca stałym zespołem wykonawców; także: budynek, w którym ta instytucja się mieści': Do stałego zespołu filharmonii należała orkiestra, licząca kilkudziesięciu muzyków, chór i dyrygent. W sobotę wybrali się do filharmonii na operę. FILHARMONIK 'członek orkiestry filharmonicznej': Oklaskiwali występ filharmoników wiedeńskich. FILHARMONICZNY 'związany z filharmonią': Zespół filharmoniczny. Koncert filharmoniczny. fr. philharmonie odgr. phileo 'lubię, kocham', harmonia 'zgodność dźwięków' FILIA 'oddział jakiejś instytucji, przedsiębiorstwa, uczelni itd., znajdujący się poza siedzibą oddziału głównego, zwykle w innej miejscowości': Powiatowy oddział banku miał dwie filie we wsiach położonych koło miasteczka. Minister nie wyraził zgody na działanie filii tej warszawskiej uczelni. FILIALNY 'będący filią lub należący do filii': Filialny oddział banku. Przy znajdującej się w miasteczku filii zakładów poznańskich otwarto specjalny sklep filialny, w którym można kupić wytwarzane tu wyroby po cenie hurtowej. łac. filia 'córka' FILIACJA l. w genealogii 'pochodzenie, pokrewieństwo dwóch osób, z których jedna pochodzi od drugiej': Starał się wyprowadzić filiację swego dziadka. Ustalił filia-cje między swymi dziewiętnastowiecznymi przodkami. 2. w nauce o literaturze 'ustalanie związków między różnymi przekazami tekstu danego dzieła': Filiacjajest bardzo ważnym elementem rekonstrukcji tekstu wówczas, gdy nie dysponuje się jego autentyczną, autorską wersją, lecz jedynie kopiami. FILIACYJNY l. 'związany z filiacją - pokrewieństwem dwóch osób': Na podstawie starych rodzinnych kronik odtwarzał pracowicie stosunki filiacyjne między swymi przodkami. 2. 'związany z filiacją - ustalaniem związków między różnymi przekazami tekstu': Profesor wysunął nową hipotezę filiacyjną, dotyczącą tych tekstów. od łac. filiatio 'synostwo' FILIGRAN 'technika złotnicza, polegająca na wykonywaniu ozdób lub ornamentów z cienkich drucików i ziam metalu; także: wykonany tą techniką wyrób': Na stole stał malutki srebrny domek, wykonany techniką filigranu. Miał w swej kolekcji piękne, złote filigrany. 2. inaczej: ZNAK WODNY 'widoczny pod światło bezbarwny zarys przedmiotów, liter itp. na banknotach i kartach papieru': Przy produkcji banknotów tej serii zastosowano wiele zabezpieczeń, utrudniających ich fałszowanie, m.in. filigran. FILIGRANOWAĆ 'wykonywać znaki wodne na papierze': Kupili piękny, filigranowany papier listowy. FILIGRANOWY l. 'wykonany techniką filigranu, będący filigranem': Filigranowe ozdoby. Brylant w filigranowej oprawie. 2. przen. 'drobny, a przy tym zgrabny': Filigranowa dziewczynka. Filigranowe stopy. wi. filigrana od łac. filum 'nić', granum 'ziarno' 242 FILIPIKA FILOZOFIA FILIPIKA 'namiętna, ostra mowa przeciwko czemuś lub komuś': Po wygłoszeniu tej filipiki przeciw szefowi partii postawił wniosek o wotum nieufności dla całego dotychczasowego kierownictwa. gr. Philippika (liczba mnoga), nazwa od gwałtownych mów Demo-stenesa wymierzonych przeciw Filipowi Macedońskiemu FILISTER 'człowiek o ciasnych poglądach, pozbawiony wyższych aspiracji': Gabriela Zapolska piętnowała w swych sztukach bigotów i filistrów, zakłamanych drob-nomieszczan, oceniających cały świat przez pryzmat swej korzyści. FILISTERSWO 'ciasnota poglądów i brak wyższych aspiracji': Wiersz Juliana Tuwima "Mieszkańcy" to jeden z przykładów walki artystów okresu międzywojennego z filisterstwem. FILISTERSKI 'właściwy filistrowi': Filisterska mentalność. Filisterska ciasnota poglądów. niem. Philister FILM l.'dziedzina sztuki, dziesiąta muza; także pojedynczy wytwór należący do tej dziedziny': Film fabularny, film gangsterski, film obyczajowy. 2. 'cienka błona celuloidowa pokryta odpowiednią emulsją, używana do robienia zdjęć fotograficznych i kinematograficznych': Kup co najmniej trzy filmy na tę wycieczkę. 3. 'taśma z serią zdjęć utrwalonych na takiej błonie': Na filmie utrwalono ostatnie chwile przed wjazdem samochodu do tunelu. 4. w kosmetyce 'cienka warstwa kosmetyku pozostająca na skórze po to, by ją chronić': Po zabiegu na twarzy pozostanie delikatny film. Krem-żel tworzy na skórze cienki film, dający poczucie gładkości. ang. film, pierwotnie 'błonka' FILOGENEZA 'rozwój ewolucyjny żywych organizmów na Ziemi, ich przekształcanie się, zmiana form i wyłanianie się jednych gatunków z drugich; także: rozwój ewolucyjny poszczególnych grup, rodzin i gatunków roślin i zwierząt': Najnowsze badania genetyczne rzucają nowe światło na wiele problemów z zakresu filogenezy. Wskazują one m.in. na to, że najpierw nastąpiło oddzielenie się roślin zielonych od wspólnej gałęzi zwierząt i grzybów, a dopiero potem rozdzielenie się tych dwóch gałęzi. Tak więc ludzie bliżej są spokrewnieni z grzybami niż te organizmy, uważane powszechnie za rośliny, z drzewami, na których rosną. Na wykresie w książce przedstawiono filogenezę kręgowców. FILOGENETYCZNY 'dotyczący rozwoju ewolucyjnego organizmów na Ziemi, dotyczący ewolucji poszczególnych gatunków organizmów': Badania filogenetycz-ne. Rozwój filogenetyczny bezkręgowców. fr. phylogćnćse odgr. phyle 'ród, szczep', genesis 'pochodzenie' FILOLOGIA 'dział nauk humanistycznych, zajmujący się badaniem literatur i języków poszczególnych narodów, kręgów cywilizacyjnych i kulturowych': Studia w zakresie filologii polskiej obejmują takie przedmioty, jak np.: historia literatury polskiej, teoria literatury, historia języka, gramatyka współczesnego języka polskiego i kultura języka. Filologia klasyczna obejmuje wiedzę na temat literatury i języka starożytnej Grecji oraz starożytnego Rzymu. FILOLOG 'specjalista w zakresie filologii, zwłaszcza uczony mający obszerną wiedzę na temat języka i literatury pewnego narodu': Wydano wybór utworów pisarzy polskiego oświecenia ze znakomitymi uwagami i komentarzem wybitnego filologa - profesora Zdzisława Li-bery. fr. philologie od gr. phileo 'lubię, kocham', logos 'nauka, słowo' FILOMATA 'członek tajnego związku młodzieży, początkowo służącego samopomocy studenckiej, mającego charakter naukowy i literacki, z czasem coraz bardziej patriotycznego, działającego w Wilnie w latach 1817-1823': Do najaktywniejszych filomatów należeli m.in. Adam Mickiewicz, Franciszek Malewski, Jan Czeczot i Onufry Pietraszkiewicz. Prezydentem Towarzystwa Filo-matycznego był Józef Jeżowski. od gr. philomates 'miłośnik wiedzy' FILOZOFIA l. 'dziedzina nauki, której przedmiotem jest m.in. istota bytu, ogólne prawa rozwoju całej rzeczywistości, zasady i granice ludzkiego poznania': Filozofia platońska. Filozofia materialistyczna. U źródeł nowożytnej filozofii. 2. pot. 'to, że coś jest skomplikowane, trudne' (zwykle używane w zdaniu przeczącym). Nauczysz się wyplatać koszyki, to nie żadna filozofia! 3. w polityce i życiu publicznym 'zasada, idea, pomysł, które leżą u podstaw czyichś poglądów lub działań; zespół poglądów na jakąś sprawę, koncepcja czegoś'. Filozofia rządzenia tej partii ujawniła się już po kilku tygodniach. A ci panowie nadal tkwią przy filozofii Okrągłego Stołu, jakby nie dostrzegli zmian, które od tamtego czasu nastąpiły. Filozofia rozwiązywania sporów społecznych. Filozofia piłki nożnej. UWAGA! w 3. znaczeniu wyraz często używany niepotrzebnie, w niektórych połączeniach wręcz śmieszny (np. "filozofia futbolu"). Lepiej używać określeń: zasada, koncepcja, pogląd, dewiza, idea. FILOZOF 'twórca koncepcji z zakresu filozofii; także: uczony badający koncepcje z tego zakresu lub wykładowca filozofii': Na zajęciach omawiali koncepcje takich filozofów, jak Platon, św. Tomasz z Akwinu i Kant. Tadeusz Kotarbiński był dla wielu studentów ulubionym wykładowcą- i jako filozof, twórca koncepcji "opiekuna spolegliwego", i jako wyrozumiały nauczyciel. Chłopski filozof 'osoba, która lubi wypowiadać się na tematy ogólne, nie mając do tego żadnego przygotowania' FILOZOFOWAĆ pot. 'zastanawiać się nad ogólnymi problemami życiowymi wtedy, gdy nie czas na to i miejsce': Ostro doradził mu: mniej filozofuj, więcej rób. FILOZOFICZNY l. 'związany z filozofią': Rozprawa filozoficzna. Kierunki filozoficzne. Szkoły filozoficzne w starożytnej Grecji. O Kamień filozoficzny 'legendarna substancja, poszukiwana przez alchemików, mająca szereg cudownych właściwości, np. zdolność zmieniania innych 243 FILUMENISTYKA FIN DE SIECLE substancji w złoto i srebro, moc uleczania wszelkich chorób i przedłużania ludzkiego życia' 2. 'właściwy filozofom, zwykle pełen spokoju, namysłu i dystansu wobec bieżących zdarzeń': Filozoficzny pogląd na ludzkie problemy. Reagował na wszystkie te tragiczne wieści z filozoficznym spokojem. gr. filosophia; w znaczeniu 3. ang. philosophy FILUMENISTYKA 'zbieranie pudełek od zapałek lub nalepek z pudełek od zapałek': Filumenistyka stała się popularna na Zachodzie w I połowie XX w. FILUMENISTA 'osoba zbierająca pudełka od zapałek lub nalepki z nich' FILUMENISTYCZNY 'związany z filumenistyką lub z filumenistami': Oprócz bardzo starego, gotyckiego kościoła i szesnastowiecznego ratusza do ciekawostek turystycznych Bystrzycy Kłodzkiej należy Muzeum Filumenistyczne, jedno z niewielu w Europie. ang. phillumenist od gr. phileó 'lubię, kocham', łac. lumen 'światło' FILUT pot. 'człowiek przebiegły i figlarny, przy tym wesoły i kokieteryjny': W towarzystwie miał opinię filuta, który jest dobrym kompanem do zabaw i psot, ale do poważniejszych przedsięwzięć się nie nadaje. FILUTERNY 'taki, jaku filuta: sprytny, figlarny, kokieteryjny': Filuterna i zalotna dziewczyna. Na jego twarzy pojawił się jakiś filuterny uśmieszek. FILUTERIA 'zachowanie, postępowanie, charakter takie, jak u filuta': Denerwowała mnie jego wieczna filuteria. fr. fllou FINALIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że rozwój świata, rzeczywistości zmierza do określonego celu': Ta dawna nauka miała w przyrodzie za celowe bądź to, co odpowiada człowiekowi, bądź to, co jest doskonałe. Galileusz zwalczał obie te postacie finalizmu. [...] Twierdzenie o celowości, doskonałości, harmonijności wszechświata jest może prawdziwe, ale nie należy do kompetencji nauki. (Tatarkiewicz) I FINALISTA 'filozof, który jest zwolennikiem finalizmu': Finalistami sąm.in. filozofowie starożytni: Platon i Arystoteles, a także niektórzy filozofowie współcześni, opierający swe poglądy na odkryciach wielkich fizyków, szczególnie na "zasadzie nieoznaczoności" Heisenberga. FINALISTYCZNY 'związany z finalizmem': Poglądom finalistycznym przeciwstawiali się m.in. Newton i Spi-noza. fr. finalisme od łac. finalis 'końcowy' FINAŁ l. 'zakończenie jakiejś czynności'. Artysta mówił, że życie to nieustanny występ przed publicznością, marzącą w skrytości ducha o tragicznym finale. 2. w sporcie 'ostatnia decydująca walka czy rozgrywka lub fragment jakiejś rywalizacji': W finale grać będą zespoły Francji i Niemiec. Jutro finał wyścigu kolarskiego. 3. w muzyce i literaturze 'końcowy fragment utworu, scena końcowa w operze i balecie': Finał powieści. Finał symfonii. II FINALISTA ' zawodnik lub drużyna, którzy zwyciężyli w eliminacjach i biorą udział w końcowej rozgrywce zamykającej zawody': W sobotę spotkają się finaliści turnieju tenisowego o puchar stolicy. FINALIZOWAĆ 'doprowadzać coś do końca, zwłaszcza jakieś rozmowy, pertraktacje': W przyszłym tygodniu finalizujemy pertraktacje handlowe z francuskim partnerem. FINALNY 'ostateczny, końcowy': Wyrób finalny. Finalne stadium rozwoju. FINAŁOWY' związany z finałem - naj częściej w 2. lub 3. znaczeniu': Mecz finałowy między Brazylią a Szwecją. Finałowa scena opery. wf. finale z łac. finalis 'końcowy' FINANSE 'pieniądze jakiejś osoby, firmy, państwa itd. oraz rzeczy mające na bieżąco wartość pieniężną, np. akcje, obligacje, długi w innej firmie; także: czyjaś sytuacja pieniężna rozumiana jako całość dochodów i wydatków': Finansami spółki dysponował prezes oraz dyrektor ekonomiczny. W biuletynie znajdujemy szczegółowe informacje o stanie finansów firm ubezpieczeniowych i wysokości wypłacanych odszkodowań. FINANSISTA 'osoba, która zawodowo zajmuje się obrotem pieniędzy, np. w banku, na giełdzie, albo bardzo bogaty człowiek, posiadacz wielkich finansów': Dwaj koledzy, doświadczeni finansiści, przestrzegali go przed tą, pozornie bardzo korzystną, transakcją. George Soros, multimilioner i filantrop, jeden z czołowych finansistów świata, otworzył w tym kraju swoją fundację. FINANSJERA 'ogół wielkich finansistów - bankierów, posiadaczy kapitałów itp.': Nowo powstała finansjera polska. Światowa finansjera z Wali Street. FINANSOWAĆ 'dawać na coś środki pieniężne, pokrywać koszty jakiegoś przedsięwzięcia, opłacać coś': Odnowienie pomnika sfinansowała redakcja "Życia Warszawy". Działalność klubu finansuje społeczna Rada Pomocy. FINANSOWY 'związany z pieniędzmi, z finansami': Odkąd stracił pracę, miał ciągłe problemy finansowe. Aparat finansowy państwa to m.in. ministerstwo finansów, urzędy skarbowe i celne. Prawo finansowe dotyczy m.in. zasad opracowania budżetu państwa, zasad działania banków, ustalania i wysokości podatków oraz ceł. UWAGA: W języku polskim, zgodnie z dawną trądy ej ą, zamiast słowa finansowy często używa się przymiotnika: skarbowy, np. urząd skarbowy, prawo skarbowe. fr. finances, financer od słowa/r, finere 'kończyć, płacić' FIN DE SIECLE (wymowa: fędesjekl) 'koniec wieku XIX, któremu towarzyszyły dekadenckie tendencje w kulturze i sztuce, poczucie schyłkowości, zakwestiono- 244 FINEZJA FIRST CLASS wanie uznawanych dotąd za niewzruszone mieszczańskich wartości moralnych i światopoglądu opartego na przekonaniu o poznawalności świata i wiecznym postępie': Do najwybitniejszych artystów epoki fin de siecle'u należeli dekadenci i moderniści, m.in. Charles Baudelaire, Stćpane Mallarme, August Strindberg. fr. fin de siecle 'koniec wieku' FINEZJA 'wyrafinowanie, subtelne mistrzostwo w robieniu czegoś lub w jakimś wytworze ludzkiego działania, zwłaszcza dziele sztuki': Jego interpretacje mazurków Chopina cechowała wielka finezja. Podziwiali finezję, z jaką Łapicki odtwarzał na scenie postać starego uczonego. FINEZYJNY 'pełen finezji': Finezyjny i cięty dowcip. Finezyjny taniec mistrzowskiej pary. fr. finesse FINGERYZM 'drażnienie narządów płciowych partnera rękami, palcami': W czasie dyskusji na temat usług seksualnych wypłynęła sprawa fingeryzmu - czy jest, czy też nie jest on rodzajem prostytucji. od ang. finger 'palec' FINGOWAĆ 'stwarzać pozory czegoś, udawać coś; także: fałszować coś': Po dokładnym zbadaniu śladów policjanci uznali, że właściciel sklepu sfingował napad - okradł się sam, żeby wyłudzić odszkodowanie. Oszust posługiwał się sfingowanym zaświadczeniem z urzędu skarbowego. od łac. fingere FINIS CORONAT OPUS (czytaj: finis koronat opus) 'koniec wieńczy dzieło': Gdym wreszcie zdał maturę, ojciec pogratulował mi: -No, synu, finis coronat opus. lać. finis coronat opus FINISZ l. w sporcie 'końcowy odcinek lub końcowa faza biegu albo wyścigu; także szerzej: koniec jakiejś rywalizacji': Na finiszu biegacze znacznie przyspieszyli. Zawodnik amerykański zaprezentował znakomity finisz. To już finisz rozgrywek piłkarskich, 2. przen. 'końcowa faza jakiejś czynności, zwłaszcza jakiejś pracy': Kiedy kończysz pisanie magisterium? - Jestem już na finiszu. FINISZOWAĆ l. w sporcie 'zwiększać tempo w końcowej fazie biegu. Wyścigu lub innej konkurencji': Polski narciarz finiszował w znakomitym stylu. Piłkarze finiszują, intensywnie atakując w ostatnich minutach meczu. 2. przen. 'kończyć jakąś czynność, zwłaszcza jakąś pracę': Jego brat właśnie finiszował z pierogami. Brygada Wieśka finiszuje z zakładaniem okien. ang. finish FINITA LA COMMEDIA (czytaj: finita la komedia) 'komedia skończona, przedstawienie skończone': W końcowej scenie bohater filmu dowiaduje się, kim są naprawdę odwiedzające go osoby; zamyka się z nimi w podziemiu i mówi: - Finita la commedia, wiem wszystko. wt. finita la commedia FIORD 'długa, wąska zatoka morska między wysokimi, skalistymi brzegami': Zrobili mnóstwo pięknych zdjęć norweskich fiordów, m.in. Oslofiordu i Sognefiordu. norw. fiord FIRCYK przestarz. 'lekkoduch i strojniś': Główna postać komedii Franciszka Zabłockiego "Fircyk w zalotach" to modny kawaler warszawski, który opanował właściwie tylko dwie sztuki, lecz za to bardzo dobrze: grę w karty i uwodzenie. wyraz nieznanego pochodzenia, być może powiązany ze słowemyer-tyczny FIRMA l. 'przedsiębiorstwo handlowe, usługowe lub produkcyjne': Razem z przyjacielem założyli małą firmę wydawniczą. Przeglądał ranking największych firm amerykańskich. Podarowano mu komplet kosmetyków bardzo dobrej firmy. 2. przestarz. 'prawnie chroniona nazwa przedsiębiorstwa, często zawierająca nazwisko właściciela': Prowadzić interes pod jakąś lub czyjąś firmą. 3. przen. 'osoba, na której można polegać': Przekonał się, że Jarek to solidna firma. FIRMANT l. przestarz. 'osoba, która coś firmuje' 2. żart. 'pracownik jakiej ś firmy': Po magazynie kręciło się kilku firmantów, ale żaden nie podszedł, żeby zapytać, czego sobie klient życzy. FIRMOWAĆ l. 'podpisywać coś swoim nazwiskiem': Dokument firmował m.in. burmistrz Warszawy. 2. ogólniej: 'popierać coś, wspierać swoim autorytetem': Całą imprezę firmował swoim nazwiskiem. Kto firmuje te żałosne popisy estradowe? FIRMOWY 'związany zjakąś firmą, mający znakjakiejś firmy, zrobiony według specjalnej receptury jakiejś firmy': Znak firmowy. Sklep firmowy. Papier firmowy. Napój firmowy. wi. firma, pierwotnie 'podpis na umowie lub wekslu' - w tym też znaczeniu długo w polszczyźnie, łac. firmare, pierwotnie 'umacniać' FIRMAMENT l. książk. 'niebo, zwłaszcza niebo pełne gwiazd': Płynąc, czuli jak maleńki jest ich statek wśród ciemnego morza, pod potężnym firmamentem. 2. 'zbiór wybitnych twórców, "gwiazd", z jakiejś dziedziny sztuki': Na firmamencie współczesnej sztuki polskiej Magdalena Abakanowicz jest gwiazdą pierwszej wielkości. lać. finnamentum FIRST CLASS (czytaj: ferst klas) l. 'pierwsza klasa': Na promie wykupili kabinę first ciass. Uważał, że to pomysł first ciass. 2. przen. 'pierwszej klasy, najlepszy': To był występ first ciass. UWAGA: first ciass to najzupełniej niepotrzebne, choć często spotykane zapożyczenie z angielskiego. Tę samą treść ma polskie wyrażenie pierwsza klasa, które ma także tę nad angielskim przewagę, że się odmienia. W rzeczywistości bowiem first ciass znaczy zarówno 'pierwsza klasa', jak i: pierwszej klasy (bilet first ciass), 'pierwszą klasą' (jechać first ciass) itd. ang. first ciass 245 FIRST LADY FIZJOKRATYZM FIRST LADY (czytaj: ferst lejdi) 'pierwsza dama - określenie obecnie najczęściej stosowane w odniesieniu do żony prezydenta Stanów Zjednoczonych': Po zakończeniu prezydentury Bili Clinton zamierza zamieszkać w Anglii, zaś First Lady chce zająć się własną karierą polityczną. ang. First Lady FISKUS 'skarb państwa', pot. także 'urząd skarbowy, urząd podatkowy': Od ubiegłego roku wszyscy odczuwamy działalność fiskusa. Fiskusa oszukać się nie da? FISKALNY 'podatkowy': System fiskalny. FISKALIZM 'taka polityka podatkowa państwa, która zmierza do uzyskiwania jak największych dochodów skarbowych z podatków i opłat ściąganych od ludności i przedsiębiorstw' lać. fiscus 'skarb', pierwotnie: 'worek albo kosz na pieniądze' FISTASZEK 'orzeszek ziemny, jedno z jadalnych nasion w strąku orzecha ziemnego; także: cały strąk': Kupił torbę fistaszków. UWAGA: znaczenie słowufistaszek jest bardzo podobne do znaczenia słowa arachid. Różnica polega na tym, że słowo fistaszek jest częściej używane w języku standardowym i odnosi się bardziej do samych orzeszków, a rzadziej do strąków. roś. fistaszkaodp.-/ac. pistacia (pierwotnie siowem fistaszek okre-ślano orzeszek pistacjowy) FISZBIN l. 'rogowa płyta, wyrastająca z podniebienia wielorybów bezzębnych': Fiszbiny służą wielorybowi do odcedzania planktonu. 2. 'wykonany z rogowej płyty wieloryba pręt, służący do usztywniania staników, gorsetów, spódnic itd.': Dawniej kobiety nosiły niewygodne gorsety i staniki wzmacniane fiszbinami, a na dodatek bardzo mocno ściskały się w pasie, by podkreślić talię. FISZBINOWY l. 'będący fiszbinem - rogową płytą wieloryba': Płyty fiszbinowe. 2. 'wykonany z fiszbinu': Fiszbinowe pręty gorsetu. FISZBINOWIEC inaczej: WIELORYB FISZBINOWY 'wieloryb bezzębny, który żywi się planktonem odcedza-nym za pomocą fiszbinów': Największe zwierzę na Ziemi - płetwal błękitny -jest fiszbinowcem. niem. Fischbein FIT zob. pod hasłem FITTNESS FITO- pierwszy człon wyrazów złożonych o znaczeniu 'roślina', dodawany do rzeczowników, głównie związanych z biologią i medycyną, oznaczający ich związek z roślinami, np. fitoplankton, fitoterapia odgr. phyton 'roślina' FITOPLANKTON 'plankton, którego głównym składnikiem są organizmy roślinne, przede wszystkim glony': W skład planktonu wchodzi zooplankton, którego głównym składnikiem są drobne organizmy zwierzęce, oraz fitoplankton, złożony głównie z glonów. złożenie cząstki: fito- i słowa: plankton FITOTERAPIA inaczej: ZIOŁOLECZNICTWO 'leczenie chorób za pomocą środków roślinnych, przede wszystkim świeżych lub suszonych ziół': Współcześnie fitoterapia przeżywa renesans, jako naturalna metoda leczenia, niepowodująca ubocznych skutków, wywoływanych przez środki chemiczne. złożenie cząstki: fito- i stówa: terapia FITNESS CLUB (czytaj: fitnes klap) 'zakład z odpowiednio wyposażonymi salami, w których prowadzi się rozmaite ćwiczenia wzmacniające kondycję fizyczną; gabinet odnowy biologicznej': Osiedlowy fitness ciub ma swoich stałych bywalców, a raczej "bywalczynie", przychodzące tu codziennie "dla odnowy fizycznej i psychicznej". Rozwój fitness dubów w naszych miastach świadczy o zapotrzebowaniu na usługi, które one oferują. FIT 'będący w dobrej kondycji, sprawny fizycznie, wysportowany': Ćwicząc w naszym klubie będziesz fit! ang. fitness ciub od: fit 'sprawny' FIXING w bankowości i finansach 'ustalanie ceny dobra finansowego, zwłaszcza oficjalne ustalenie na giełdzie': Na giełdzie w Amsterdamie dokonuje się fixingu, ustalenia kursu walut, o wpół do drugiej po południu, biorąc pod uwagę relacje między popytem a sprzedażą. Fixing cen złota w Londynie potwierdził te trendy. ang. fixing, w podstawowym znaczeniu 'ustalanie, wyznaczanie' FIVE 0'CLOCK (czytaj: fajfoklok albo fajwoklok) 'popołudniowe przyjęcie towarzyskie, urządzane na wzór angielskich przyjęć, na których o piątej po południu pije się herbatę, czasem w skrócie: five': Zaprosili nas na five o'clock. ang. five o'clock (tea) '(herbata) o piątej po południu' FIZJO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'natura', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z naturą, przyrodą, żywymi organizmami, np. fizjoterapia, fizjologia od gr. physis 'natura' FIZJOKRATYZM 'osiemnastowieczna teoria ekonomiczna głosząca, że gospodarkę należy oprzeć na prawach naturalnych, co oznacza m.in. to, iż państwo powinno ograniczyć swe działania do ochrony porządku i prawa własności, i to, iż podstawą gospodarki jest produkcja rolnicza, zwłaszcza produkcja dużych gospodarstw rolnych': Fizjokratyzm był jednym z pierwszych spójnych systemów ekonomicznych, wpłynął na wiele późniejszych teorii, m.in. na teorie Adama Smitha. FIZJOKRATA 'ekonomista, zwolennik fizjokratyzmu': Słynni osiemnastowieczni fizjokraci to m.in. Francois Oesney i Annę Turgot. 246 FIZJOLOGIA FLANKA FIZJOKRATYCZNY 'związany z fizjokratyzmem': System fizjokratyczny. Fizjokratyczne poglądy o znaczeniu rolnictwa w gospodarce. fr. physiocratisme ody. physis 'natura', kratos 'władza' FIZJOLOGIA l. 'dział biologii: nauka o czynnościach życiowych żywych organizmów, ich narządów, tkanek, komórek itd.': Badania z zakresu fizjologii roślin i zwierząt. 2. 'czynności życiowe organizmów, ich tkanek i komórek, niekiedy przeciwstawiane duchowej stronie człowieka': Mężowie, którzy chcieli być przy narodzinach swych dzieci, byli najpierw informowani o fizjologii porodu. Uważała, że seks to nie tylko fizjologia, ale także zbliżenie duchowe między ludźmi. FIZJOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie fizjologii': Metodami stosowanymi przez fizjologów są m.in. obserwacje mikroskopowe, pomiary i doświadczenia na zwierzętach. FIZJOLOGICZNY l. 'związany z fizjologią - nauką o czynnościach życiowych': Badania fizjologiczne. Pomiary fizjologiczne. 2. 'związany z czynnościami życiowymi organizmu': Procesy fizjologiczne, np. rozwój i wzrost. Potrzeby fizjologiczne, np. jedzenie i spanie. złożenie cząstek: fizjo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' FIZJONOMIA 'wygląd jakiejś osoby, zwłaszcza wygląd jej twarzy; także: twarz': Nie mógł już dłużej patrzeć na jego okropną fizjonomię. Nie zapomniał nigdy jej bladej fizjonomii. FIZJONOMIKA albo FIZJOGNOMIKA 'niby-nauka, która zajmuje się rozpoznawaniem cech psychicznych człowieka na podstawie budowy jego ciała i wyglądu twarzy': Fizjognomika była uprawiana w starożytności, średniowieczu i renesansie. FIZJONOMICZNY 'związany z fizjonomią': Cechy fi-zjonomiczne. 2. 'związany z fizjonomiką': Traktat fizjo-nomiczny Arystotelesa. fr. physionomie od gr. physis 'natura', gnomon 'znawca' FIZJOTERAPIA inaczej: PRZYRODOLECZNICTWO 'leczenie chorób naturalnymi czynnikami przyrody: klimatem, kąpielami wodnymi i słonecznymi, ziołami itd.': Fizjoterapia ma bogate tradycje, także w Polsce; jej najbardziej znany dział to leczenie uzdrowiskowe. złożenie cząstki: fizjo- i słowa: terapia FIZYKALIZM 'postulat wysunięty przez neopozytywi-stów, by wszystkie nauki ujmowały badane przez siebie zjawiska w kategoriach fizyki': [neopozytywiści] Doszli też do przekonania, że jeśli naukę ma objąć jeden język, to musi to być język fizyki: jest bowiem najdoskonalszy i najobszerniejszy. Postulat ten nazywali fizyka-lizmem. Wyższość języka fizyki polega na tym, że obejmuje wyłącznie fakty czasowo-przestrzenne, które należą do doświadczenia intersubiektywnego i są ściśle wymierzalne. (Tatarkiewicz) ang. physicalism FIZYKOTERAPIA 'leczenie chorób i rehabilitacja za pomocą różnych rodzajów energii, np. ciepła, prądu elektrycznego, różnych rodzajów promieniowania i specjalnych masaży': Po zdjęciu gipsu nie mógł dobrze ruszać ręką, więc lekarz wypisał mu skierowanie na fizykoterapię do centrum rehabilitacji. złożenie cząstki: fizyko, od stówa: fizyka i słowa: terapia FIZYLIER l. 'w czasie II wojny światowej: żołnierz należący do pododdziału piechoty uzbrojonego w karabiny maszynowe': Polscy fizylierzy okopali się, oczekując na atak czołgów. 2. 'w dawnym wojsku: żołnierz należący do pododdziału piechoty uzbrojonego w fuzje - strzelby skałkowe': Oddziały fizylierów były lżej zbrojne i miały większą zdolność manewrową od musz-kieterów, wyposażonych w bardzo duże i ciężkie muszkiety. fr. fusilier FIZYS żart. 'twarz, fizjonomia': Zupełnie mi nie odpowiada zniewieściała fizysjej narzeczonego. od gr. physis 'natura' FLAGELANT inaczej: BICZOWNIK 'członek średniowiecznego bractwa, odbywającego pokutne marsze, połączone z biczowaniem się': Flagelanci byli zwalczani przez Kościół, największe nasilenie ich ruch przybrał w połowie XIV w., w czasie wielkiej epidemii dżumy w Europie. od łac. flagellum 'bicz' FLAGRANTE DELICTO wprawie 'to samo, co in flagranti' łac. flagrente delicto 'na gorącym uczynku' FLAMENCO (czytaj: flamenko) l. 'muzyka taneczna Cyganów hiszpańskich, wykonywana przez solistę i gitarę': Flamenco odznacza się skomplikowaną linią melodyczną. 2. 'żywy, rytmiczny taniec do tej muzyki': Osobno i parami tańczyli flamenco, klaszcząc w dłonie i wybijając rytm kastanietami. hiszp. flamenco, dosłownie 'ognisty' FLANKA l. 'skrzydło ugrupowania bojowego wojska': Niespodziewanie zaatakowali prawą flankę nieprzyjaciela. 2. 'boczna wieża twierdzy': Na lewej flance dowodził porucznik Banaszek. 3. 'boczny pas boiska sportowego': Nasi piłkarze znów atakują lewą flanką. FLANKIER 'w dawnym wojsku: żołnierz konny, ubezpieczający kolumnę wojskową z boku' FLANKOWAĆ l. 'atakować od skrzydła, oskrzydlać': Ich zadanie polegało na powstrzymaniu oddziałów nieprzyjacielskich flankujących lewe skrzydło. 2. 'otaczać flankami - wieżami obronnymi' FLANKOWY 'znajdujący się na flance - skrzydle wojsk lub bocznej wieży, skierowany na flankę': Oddział flankowy. Zatrzymał ich silny ogień flankowy. niem. Flankę zfr. flanc 247 FLAUSZ FLUIDYZACJA FLAUSZ 'gruby i miękki materiał wełniany': Płaszcz z flauszu. niem. Flausch, pierwotnie 'baranica' FLEGMATYK l. 'człowiek powolny i niedenerwujący się łatwo': Uważała, że to niezbyt dobry pomysł, by fleg-matyk został sprzedawcą w stoisku obleganym przez klientów. 2. 'w typologii temperamentów Hipokratesa: człowiek nieulegający łatwo emocjom, powolny i zrównoważony, wytrwały w działaniu i dążeniu do celu' FLEGMATYCZNY 'typowy dla flegmatyka, powolny': Flegmatyczny temperament. Flegmatycznym ruchem wyciągnął z kieszeni kluczyki. gr. phlegmatikós od: phlegma 'śluz, flegma' FLEKSJA 'dział językoznawstwa zajmujący się odmianą wyrazów; także: odmiana wyrazów': Fleksja i słowo-twórstwo to dwa działy ogólniejszej nauki, zwanej morfologią. Fleksję dzieli się na deklinację, czyli odmianę przez przypadki, i koniugację, czyli odmianę przez osoby. FLEKSYJNY 'związany z odmianą wyrazów': Kategorie fleksyjne rzeczownika to: przypadek, liczba i rodzaj. O Języki fleksyjne 'języki, w których zależności gramatyczne wyrażane są za pomocą różnych końcówek flek-syjnych wyrazów, które łączą zwykle kilka funkcji': W językach fleksyjnych końcówki pełnią kilka funkcji, np. w polskim końcówka -u w wyrazie domu informuje, że jest to dopełniacz liczby pojedynczej rodzaju męskiego. fr. flexion od łac. flexio 'zginanie' FLIPER albo FLIPPER inaczej: PINBALL 'automat do gry, w którym wyrzuca się kulę na pochyłą planszę i trzeba ją na niej utrzymać możliwie długo, odbijając za pomocą ruchomych łapek zamontowanych na dole': W grze na fliperze punktowane jest każde odbicie kuli od licznych grzybków znajdujących się na planszy i przejście przez rozmaite drogi na niej. Miał w komputerze grę imitującą działanie flipera. ang. flipper od: to flip 'lekko uderzać' FLISAK 'osoba zajmująca się zawodowo spławianiem drewna, a obecnie także przewożeniem turystów w łodziach po rzece': Flisacy opowiadali im w czasie spływu dziwne historie o dawnych górskich zbójnikach. FLISACTWO 'spław drzewa, połączonego w tratwy, rzeką, obecnie także: przewożenie rzeką turystów': Trudnił się flisactwem. FLISACKI 'związany z flisakami, należący do flisaków, składający się z flisaków': Tratwa flisacka. Załoga flisacka. FLIZA albo FLIZ w budownictwie 'płyta ceramiczna, szklana lub kamienna do wykładania podłóg i ścian': Firma oferuje ozdobne flizy o różnych grubościach i przeznaczeniu. FLIZIARZ w budownictwie 'osoba zajmująca się zawodowo układaniem fliz': Fliziarz układa płyty na tarasie. FLIZOWAĆ w budownictwie 'wykładać coś flizami': Flizować podłogę w salonie. niem. Fliese I FLOP w sporcie 'technika skoku wzwyż, polegająca na odwróceniu się w czasie lotu plecami do pokonywanej poprzeczki; także: skok wykonany tą techniką': Skakać flopem. Piękny flop rosyjskiego lekkoatlety. ang. flop od czasownika: to flop 'klapnąć' II FLOP pot. 'napęd dysków miękkich w komputerze, u-rządzenie do zapisu i odczytu informacji na dyskietkach': Włóż dyskietkę do flopa i uważnie kopiuj. od ang. floppy drive disc FLORA l. 'w mitologii rzymskiej: bogini kwiatów': Flora była boginią kwiatów i radości wiosennej, a święta jej odznaczały się nadmierną, trochę swawolną wesołością. (Parandowski) 2. w biologii 'wszystkie rośliny rosnące na określonym obszarze, w pewnym środowisku czy też w pewnej epoce': Flora Afryki. Flora karpacka. Flora górska. Flora trzeciorzędowa. lać. Flora, jako termin biologiczny od czasów wydania dzieła Karola Linneusza "Flora szwedzka" w 1745 r. FLOTA l. 'wszystkie statki lub okręty jakiegoś państwa mające jednakowe przeznaczenie': Amerykańska flota wojenna. Statki należące do polskiej floty handlowej. Flota rybacka. () Biała flota 'statki pasażerskie pływające po wodach przybrzeżnych i śródlądowych' {) Flota powietrzna 'samoloty, helikoptery i inne jednostki latające należące do jakiegoś państwa' 2. 'duży związek operacyjny okrętów wojennych, zwłaszcza związek prowadzący działania na określonym morzu': Rosyjska flota bałtycka. Dyskusje o podziale floty czarnomorskiej między Rosję a Ukrainę. FLOTYLLA l. 'zespół statków jednego typu': Z portu wypłynęła flotylla 8 statków rybackich. Flotylla poławiająca wieloryby. 2. 'związek operacyjny okrętów wojennych': W czasie wojny polsko-bolszewickiej specjalnie w tym celu utworzona flotylla wiślana odpierała radzieckie próby forsowania rzeki. fr. flotte od dawnego niemieckiego flot, vlot 'pływać' FLUID (czytaj: flu-id) l. 'coś trudnego do określenia, co jest wytwarzane przez człowieka lub grupkę ludzi, a co wpływa na atmosferę gdzieś panującą, na nastrój powstający w jakimś gronie, gdyż udziela się innym osobom z tej samej grupy': Krążyły widocznie między nimi fluidy serdeczności i dobroci, bo atmosfera spotkania była wyśmienita. Emanowała jakieś zmysłowe fluidy, którym poddał się od razu na pierwszym spotkaniu . 2. 'rodzaj kosmetyku - puder w kremie' FLUIDYZACJA w chemii 'proces polegający na zawieszeniu cząstek ciała stałego w strumieniu płynącego do góry gazu': Fluidyzacja jest wykorzystywana w wielu 248 FLUKTUACJA FOLIOGRAM dziedzinach przemysłu, np. w przemyśle metalurgicznym i przeróbce węgla kamiennego. fr. fluide FLUKTUACJA l. 'odchylenia stanu czegoś od równowagi, zwłaszcza odchylenia, które występują często i są nieregularne': Dla firmy stała fluktuacja kadr była zabójcza. Fluktuacja kursów akcji. 2. zwykle w liczbie mnogiej: FLUKTUACJE w fizyce 'przypadkowe odchylenia określonej wartości fizycznej od jej wartości średniej': Fluktuacje napięcia prądu elektrycznego. Fluktuacje gęstości gazu. od łac. fluctuatio 'chwianie się' FLUOR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 9 i masie atomowej 18,99: trujący, żółtawozielony gaz o ostrym, gryzącym zapachu; symbol F': Fluor jest najbardziej aktywnym spośród wszystkich pierwiastków chemicznych. Związki fluoru są wykorzystywane w bardzo wielu dziedzinach przemysłu, m.in. w przemyśle szklarskim, metalurgii, do impregnowania drewna, a także do fluoryzacji zębów. FLUOREK, 'związek nieorganiczny fluoru z innym pierwiastkiem': Fluorki są stosowane m.in. w przemyśle szklarskim, ceramicznym, metalurgii oraz przy produkcji środków owadobójczych. FLUOROWAĆ l. 'dodawać związki fluoru do wody pitnej, soli kuchennej itd.': Fluorowana woda. 2. w chemii 'zastępować atomami fluoru atomy wodoru w cząsteczce organicznej' FLUORYZACJA l. 'zapobieganie próchnicy zębów przez stosowanie past i związków zawierających aktywny fluor': Dzieci chodziły na zabiegi fluoryzacji. 2. inaczej: FLUOROWANIE 'dodawanie do wody pitnej, soli itd. związków fluoru' FLUORYZOWAĆ l. 'odznaczać się właściwościami fluorescencji': Lampa fluoryzuje. 2. 'dokonywać fluoryzacji zębów': Dentysta informował, jak należy fluoryzować zęby. 3. 'to samo, co fluorować w l. znaczeniu' n.-lac. fluorum FLUORESCENCJA w fizyce 'jeden z rodzajów lumines-cencji, świecenie niektórych ciał, występujące bez podwyższania ich temperatury, które zanika w ułamku sekundy po ustaniu wzbudzenia' FLUORESCENCYJNA LAMPA 'świetlówka: szklana rurka wypełniona oparami rtęci, które świecą pod wpływem pobudzania przez elektrony emitowane z elektrod znajdujących się na bokach' ang. fluorescenee Fm symbol pierwiastka chemicznego: ferm (zob.) FOBIA l. pot. 'niechęć do czegoś lub kogoś, lęk przed pewnymi sytuacjami, osobami, rzeczami i unikanie ich': Antypolska fobia. Niekompetencja i korupcja panujące w tym urzędzie sprawiły, że w końcu dostał na jego punkcie prawdziwej fobii. 2. w psychologii 'zaburzenia psychiczne, polegające na obsesyjnym, irracjonalnym lęku przed czymś lub kimś i unikaniu tych sytuacji, rzeczy, osób': Miała fobię na punkcie myszy i szczurów, kontakt z nimi wywoływał w niej panikę przekraczającą znacznie objawy wstrętu spotykane u wielu osób. odgr. phóbos 'strach' FOKSTROT l. 'pochodzący z Ameryki taneczny układ muzyczny w takcie parzystym o synkopowanym rytmie' 2. 'dość szybki taniec towarzyski tańczony do tej muzyki, łączący kroki długie i krótkie': Na kursie tańca uczono ich, że fokstrot to jeden z najbardziej podstawowych tańców, o bardzo uniwersalnym kroku. ang. foxtrot od: fox 'lis', trot 'kłus' FOLDER l. 'druk o charakterze informacyjnym lub reklamowym, zwykle niezbyt gruba broszura': Turyści przeglądali foldery, na których zaznaczone były ciekawe trasy i atrakcyjne miejsca oraz informacje o hotelach i restauracjach. 2. 'w użytkowym programie komputerowym: zbiór plików mający swoją nazwę': Utworzył nowy folder i umieścił w nim wszystkie protokoły z egzaminów. ang. folder FOLIACJA l. 'numeracja kart w księgach rękopiśmiennych': Przeglądając zbiór średniowiecznych kazań, zauważył błąd popełniony przy foliacji. 2. w geologii 'ułożenie płaskich ziaren skały w równoległych warstwach': Foliacja powoduje, że skała łatwo dzieli się na płaskie płytki. fr. foliation od łac. folium 'liść' FOLIAŁ l. inaczej: FOLIANT 'księga formatu połowy arkusza drukarskiego, tj. 30 na 42 cm': Przeglądał bogato zdobione średniowieczne foliały. 2. 'wielka, gruba księga': Napisano na ten temat foliały, a problem jest wciąż aktualny. od łac. in folio 'w arkuszu' FOLIANT rząd. 'to samo, co foliał w l. znaczeniu' niem. Foliant FOLIO l. w drukarstwie 'format książki lub karty papieru równy połowie arkusza drukarskiego, mający długość ponad 35 cm': Folio to największy format drukarski, stosowany np. przy wydawaniu różnego rodzaju map i wykresów. () In folio 'w formacie folio': Miał w swej bibliotece piękne, stare tomy in folio. 2. w księgowości 'strona w księdze handlowej lub dwie strony tworzące całość (arkusz) i opatrzone jednym numerem' niem. Folio, łac. in folio 'w arkuszu' FOLIOGRAM 'karta przezroczystej folii z tekstem, obrazami, wykresami lub rysunkami': Wykład ilustrowany był foliogramami wyświetlanymi na ekranie za pomocą diaskopu. złożenie słowa: folia i cząstki: -gram od gr. -gramma 'zapis' 249 FOLIOWY KWAS FONO- FOLIOWY KWAS 'witamina B n': Niedobór kwasu foliowego powoduje m.in. niedokrwistość, wypadanie włosów i zahamowanie wzrostu. Bogatym źródłem kwasu foliowego są: drożdże, wątroba i jarzyny, zwłaszcza szpinak. od łac. folium 'liść' FOLKLOR l. 'kultura ludowajakiegoś regionu, twórczość ludowa': Folklor podhalański to nie tylko "zbójnicki" i "hamasie". Badacz folkloru Nowej Gwinei. 2. 'ogół zwyczajów i obyczajów jakiegoś środowiska, uznawanego za egzotyczne, nietypowe, z jakichś względów warte zainteresowania; koloryt lokalny; także: samo to środowisko': Są to ludzie marginesu intelektualnego, stanowiący swoisty folklor. Polski folklor polityczny. Niepowtarzalny folklor zachowań ludzkich. FOLKLORYSTYKA 'nauka o folklorze': Folklorystykę jako dyscyplinę naukową poprzedziły szerokie prace zbierackie, popularne zwłaszcza w okresie romantyzmu. FOLKLORYSTA 'badacz folkloru': Do wybitnych polskich folklorystów należą m.in. Oskar Kolberg, Jan Karłowicz i Julian Krzyżanowski. FOLKLORYZM 'styl kultury pop, polegający na adaptacji i naśladowaniu dzieł kultury i sztuki ludowej': Fol-kloryzm jest szczególnie popularny w Niemczech, w Polsce zespołem reprezentującym ten kierunek byli np. "Skaldowie". FOLKLORYSTYCZNY l. 'związany z kulturą ludową lub nauką o niej': Impreza folklorystyczna. Badania folklorystyczne mają charakter interdyscyplinarny. 2. 'związany z jakimiś nietypowymi, egzotycznymi zwyczajami': Z jego perspektywy - europejskiego intelektualisty - były to jakieś folklorystyczne i niezrozumiałe zachowania, tymczasem oni walczyli o swoje miejsca pracy i prawo do normalnego życia. ang. folklore FOLKSDOJCZ albo VOLKSDEUTSCH 'osoba wciągnięta (z własnej woli lub przymusowo) przez władze hitlerowskie w czasie II wojny światowej na listę osób pochodzenia niemieckiego': Folksdojcze byli uprzywilejowani w stosunku do reszty ludności okupowanych ziem polskich. niem. Volksdeutsch FOLWARK 'duże gospodarstwo rolne z zabudowaniami, do II wojny światowej będące w Polsce częścią majątku ziemskiego': Dziadek jako zarządca majątku objeżdżał raz na tydzień wszystkie folwarki. FOLWARCZNY 'związany z folwarkiem, należący do niego': Budynki folwarczne. Służba folwarczna. od niem. (obecnie przestarz.) Vorwerk FONDUE (czytaj: fądi) 'potrawa z gorącego żółtego sera, roztopionego w specjalnym kociołku, i białego wina, w której zanurza się kawałki bułki umieszczone na specjalnym długim widelcu': Fondue podawać w podgrzanym naczyniu i osobno kostki bułki. Nie przypadkiem fondue jest narodowa potrawą Szwajcarów. fr. fondue FONENDOSKOP w medycynie 'słuchawka lekarska, w której od elementu z membraną, przykładanego do ciała pacjenta, dźwięki do uszu lekarza przenoszą dwie gumowe rurki': Za pomocą fonendoskopu osłuchuje się najczęściej narządy wewnętrzne, zwłaszcza płuca, oskrzela i serce. fr. phonendoskope ody. phone 'głos, dźwięk', endon 'wewnątrz', skopeó 'patrzę' FONETYKA l. 'dział językoznawstwa zajmujący się badaniem i opisywaniem dźwięków mowy, ich artykulacją, percepcją oraz właściwościami akustycznymi': Obecnie wiele prac z zakresu fonetyki prowadzi się w związku z komputerowym przetwarzaniem języka. 2. 'wymowa głosek charakterystyczna dla jakiegoś języka i zasób jego głosek': Dla fonetyki języka polskiego charakterystyczna jest duża liczba spółgłosek i relatywnie mała liczba samogłosek. FONETYK 'uczony prowadzący badania w zakresie fonetyki': Do zasłużonych polskich fonetyków należą m.in. Tytus Benni, Maria Dłuska, Halina Koneczna, Bożena Wierzchowska. FONETYCZNY 'związany z fonetyką - nauką; także: związany z wymową, dźwiękowy': Badania fonetyczne prowadzone w pracowni profesora Wiktora Jassema. Studenci uczyli się specjalnego alfabetu fonetycznego, którym zapisuje się dźwięki mowy. Językoznawca porównywał fonetyczne właściwości polskiego, jako typowego języka spółgłoskowego, i francuskiego - jako samogłoskowego. fr. fonetique od gr. 'phonetikós 'głosowy' FONIA 'głos, dźwięki, zwłaszcza dźwięki w przekazie telewizyjnym, w przeciwieństwie do obrazu': Po zmianie anteny nastąpiła poprawa jakości wizji i fonii. FONICZNY 'dźwiękowy': Sygnał foniczny i wizyjny w telewizji. FONIATRIA 'dział medycyny zajmujący się wytwarzaniem głosu przez człowieka i leczeniem zaburzeń w tym zakresie': Foniatria korzysta z osiągnięć wielu nauk pozamedycznych, np. akustyki i logopedii. FONIATRYCZNY 'związany z foniatrią': Leczenie fo-niatryczne. Aparaty foniatryczne dla osób z uszkodzeniem narządów mowy. od gr. phone 'głos, dźwięk' FONO 'zarejestrowany na taśmie magnetofonowej lub płycie winylowej albo kompaktowej': Miał w domu ogromną bibliotekę wideo i fono. FONO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'dźwięk', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wska- 250 FONOGRAFIA FORMALIZACJA żująca na ich związek z dźwiękiem, badaniem go i technikami zapisu, np. fonometria, fonografia od gr. phóne 'głos, dźwięk' FONOGRAFIA l. 'utrwalanie dźwięku na płytach kompaktowych, winylowych i taśmach magnetofonowych': Współcześnie w fonografii coraz częściej stosuje się cyfrowe techniki zapisu dźwięku. 2. 'wydawanie kaset i płyt kompaktowych z nagraniami dźwiękowymi, przede wszystkim z muzyką': Na spotkaniu z piosenkarzami mówiono o ochronie praw autorskich i o sytuacji w polskiej fonografii. 3. 'zestaw nagrań jakiegoś wykonawcy lub kompozytora': Fonografia zespołu The Beatles. FONOGRAFICZNY 'związany z fonografią - utrwalaniem dźwięku lub wydawaniem nagrań dźwięku': Techniki fonograficzne. Przemysł fonograficzny. złożenie cząstek: fono- i -grafia od gr. grapho 'piszę' FONOMETRIA 'dziedzina techniki zajmująca się pomiarami natężenia dźwięków': Fonometria jest wykorzystywana m.in. przy pomiarach wskazujących na to, czy poziom hałasu wytwarzanego przez niektóre urządzenia nie przekracza dozwolonych norm. FONOMETR 'przyrząd do pomiaru natężenia dźwięku, składający się z mikrofonu i urządzenia pomiarowego' FONOMETRYCZNY 'związany z fonometria': Po zainstalowaniu w ich klatce wielkiego, głośno pracującego wentylatora zwrócili się do sanepidu z prośbą o przeprowadzenie badania fonometrycznego. złożenie cząstek: fono- i -metria od gr. metron 'miara' FONOTEKA 'zbiór kaset i płyt z nagraniami dźwiękowymi, zazwyczaj mieszczący się przy studiu jakiegoś programu radiowego, stacji telewizyjnej lub wytwórni filmowej': Prowadzący wyszukiwał w fonotece piosenki, które telefonicznie zamawiali słuchacze. fr. phonoteque odgr. phóne 'głos, dźwięk', theke 'skład' FONT w technice komputerowej 'czcionka określonego typu i wielkości': Kupił dysk kompaktowy z zestawem nowych fontów do drukarki. ang. font albo fount FORDANSER 'partner do tańca wynajmowany za opłatą w lokalach rozrywkowych': Stryjeczny dziadek był przed wojną fordanserem w restauracji hotelowej. niem. od przedrostka vor 'przed' i/f. danceur 'tancerz' FORFAITING w bankowości i finansach 'usługa finansowa i forma rozliczeń polegająca na wykupywaniu od eksportera weksli wystawionych przez zagranicznego klienta': Forfaiting jest usługą podobną do faktoringu. Zapewnia eksporterowi nieprzerwany dopływ gotówki za sprzedawane za granicę towary. FORFAITER w bankowości i finansach 'instytucja prowadząca forfaiting, wykupująca od eksportera z dyskontem weksle, którymi zapłacili zagraniczni klienci, i ściągająca od nich pieniądze we właściwym czasie' ang. forfeiting od: forfeit 'zastaw, fant' FORHEND albo FORHAND 'w tenisie ziemnym, stołowym, badmintonie: odbicie przez zawodnika rakietą trzymaną w prawej ręce piłki lub lotki, która jest po prawej stronie (w ping-pongu także: odbicie piłeczki tą stroną rakiety, która jest od wnętrza dłoni)'. Równie doskonale zagrywał z forhendu i bekhendu. ang. forehand, od słów: fore 'przód, przedni', hand 'ręka' FORMACJA l. 'układ zjawisk życia społecznego i politycznego na określonym stopniu rozwoju': Formacja feudalna. Formacja kapitalistyczna. 2. w biologii: 'zbiorowisko roślin o podobnych cechach': Formacje stepowe. 3. 'duży samodzielny oddział wojska': Ochotnicze formacje piechoty. 4. 'ludzie urodzeni w tym samym czasie, wychowani i wykształceni w podobnych warunkach': Był typowym przedstawicielem formacji, która zakosztowała jeszcze względnego dobrobytu czasów gierkowskich. Ta formacja religijna nie jest dostatecznie pogłębiona duchowo. 5. 'ugrupowanie': Brakuje odpowiedzialnej formacji centroprawicowej, która mogłaby utworzyć rząd. lać. formatio 'ukształtowanie', w znaczeniach: 4. i 5. - zapożyczone zfr. formation FORMALDEHYD inaczej: ALDEHYD MRÓWKOWY, METANAL 'związek organiczny o wzorze HCHO; bezbarwny, trujący gaz o ostrym, duszącym zapachu, otrzymywany przez odwodorowienie metanolu': Formaldehyd jest używany m.in. do wyrobu tworzyw sztucznych, np. bakelitu, i żywic syntetycznych. FORMALINA 'roztwór wodny formaldehydu': Forma-linajest używana jako preparat do konserwowania okazów biologicznych, a także - w znacznie słabszym stężeniu -jako środek do dezynfekcji. od fr. formique aldyhyde 'aldehyd mrówkowy' FORMALIZACJA l. 'ujmowanie czegoś przede wszystkim ze względu na zewnętrzną formę, zwykle bez dostatecznego uwzględniania treści': Krytycy zarzucali autorowi zbytnią formalizację w dokonywanych klasyfikacjach i rozróżnieniach. 2. w filozofii 'przedstawianie jakichś wyrażeń, definicji itd. w postaci symboli logicznych': Formalizacja definicji wyrazu. FORMALIZOWAĆ 'ujmować coś przede wszystkim ze względu na zewnętrzną formę, zwykle bez dostatecznego uwzględniania treści; także: postępować w sposób ściśle zgodny z ustalonymi formami, przepisami': For-malizował typy bohaterów występujące w literaturze romantycznej. Nowy szef biura liczył, że uda mu się sformalizować postępowanie w każdej najdrobniejszej sprawie, prędko jednak okazało się, że różnorodność sytuacji życiowych przekracza jego inwencję w wymyślaniu coraz nowych przepisów. fr. formalisation 251 FORMALIZM FORNIR FORMALIZM l. 'ścisłe trzymanie się obowiązujących przepisów, także wtedy, gdy może to przynieść szkodę drugiemu człowiekowi, zwłaszcza tego typu postępowanie w sytuacji urzędnik-petent': Ich stosunek do starszych osób proszących o pomoc cechował bezduszny formalizm. 2. 'nazwa różnych kierunków w filozofii, sztuce, nauce, dydaktyce itd., których wspólną cechą jest zwracanie większej uwagi na formę lub stronę formalną czegoś niż na treść': Skrajnym przeciwieństwem intuicjonizmu był inny współczesny mu prąd, mianowicie formalizm matematyczny, zainicjowany przez D. Hilberta. [...] Dla niego wartość systemu dedukcyjnego leżała w samych tylko formułach. Zadanie matematyki polega wyłącznie na budowaniu systemów formalnych i na badaniu ich własności. (Tatarkiewicz) Formalizm dydaktyczny przywiązuje większą wagę do celów formalnych, tj. rozwoju zdolności umysłowych, niż do znacznego poszerzania wiedzy - co jest postulatem encyklopedyzmu. FORMALISTA l. 'osoba ściśle trzymająca się obowiązujących przepisów, także wtedy, gdy to może przynieść szkodę drugiemu człowiekowi': Nie pomogły nasze tłumaczenia, że spółka od dziesięciu lat jest zawieszona, urzędniczka okazała się nieprzejednaną formalistką i oświadczyła, że i tak muszą być składane deklaracje podatkowe. 2. 'przedstawiciel formalizmu - kierunku w filozofii, nauce, sztuce, dydaktyce itd.': Formaliści rosyjscy, m.in. Roman Jakobson i Mikołaj Trubiecki, głosili, że dzieło literackie należy rozpatrywać niezależnie od biografii jego twórcy i należy się skupić przede wszystkim na jego formie, specyficznym kształcie artystycznym. fr. formalisme FORMAT l. 'rozmiar, wielkość czegoś, zwłaszcza wysokość i szerokość książek i kart papieru': Format książek i kart papieru określa się w znormalizowanym systemie, posługując się literami: A, B, C, i cyframi: O, l, 2,3,4 itd. l.przen. 'duchowa wielkość jakiejś osoby, rzadziej też: waga jakiejś sprawy, problemu': Był to człowiek wielkiego formatu, który potrafił tchnąć w swych rodaków optymizm i zapał do pracy dla wspólnego dobra. 3. 'w komputerowych programach użytkowych: sposób organizacji i wygląd tekstu': Używane obecnie edytory tekstu pozwalają dowolnie ustawiać format tekstu: wielkość strony, pogrubienia i pochylenia, rodzaj czcionek, miejsce przypisów, wyrównanie do prawej, lewej lub obu stron, pozwalają też stosować ustalone formaty pewnego typu dokumentów, np. format standardowy, format listu, tekstu z tabelami itd. FORMATOWAĆ l. w informatyce: 'o dysku: przygotowywać elektronicznie dysk do pracy': Obecnie prawie wszystkie dyskietki, które się kupuje, już są sformatowane na komputer określonego typu. Jeżeli sformatujesz twardy dysk, utracisz wszystkie zawarte na nim programy i dane. 2. 'w komputerowych programach użytkowych: o tekście lub jego fragmencie - nadawać określoną formę, wygląd': Musiał jeszcze sformatować przypisy. Spróbuj to inaczej sformatować, tak wygląda niezbyt dobrze. fr. format od łac. formare 'kształtować', ang. format FORMIZM 'system estetyczny ukształtowany na początku XX w. przez Leona Chwistka i związany z nim program artystyczny, zakładający wielość rzeczywistości i uprawianie nowego rodzaju sztuki, która jest najlepiej dostosowana do rzeczywistości wyobrażeń, a polega na przezwyciężeniu treści i skupieniu się na formie dzieła': I wreszcie nowa sztuka, którą Chwistek nazwał początkowo futuryzmem, w końcu formizmem. Jest to typ sztuki odpowiadający rzeczywistości wyobrażeń. A zatem sztuka, która korzystając z rozluźnienia granic przedmiotów jawiących się w wyobrażeniu, z owej chwiejności i zmienności, jaką posiadaj ą wszelki e twory imaginacji, dąży do przezwyciężenia treści i przesunięcia uwagi w dziele sztuki na problemy czysto formalne. (Hutnikiewicz) FORMISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami formizmu lub osoba uznająca słuszność założeń systemu estetycznego, na którym wspierał się ten kierunek': Do formistów należeli m.in. Leon Chwistek, Tytus Czyżew-ski, Andrzej Pronaszko. FORMISTYCZNY 'związany z formizmem': Formistycz-na poezja Tytusa Czyżewskiego. rodzime, utworzone od słowa: forma FORMOWAĆ l. 'nadawać czemuś określoną formę, kształt, kształtować coś': Formować ozdoby z marcepana na torcie, przen. Formować umysły uczniów. Formować poglądy dzieci. 2. 'ustanawiać coś, powoływać do życia, organizować': Formować rząd. Formować koalicję parlamentarną. | UWAGA: nie należy mylić tego wyrazu ze słowem for-|| mułować (zob.). lać. formare 'kształtować' FORMUŁA l.'określenie, myśl, przepis ujęte w zwięzłą formę słowną; prawidło, wzór': Uroczysta formuła błogosławieństwa. Formuła przysięgi małżeńskiej. 2.'wielkości charakteryzujące silnik samochodowy i projekty samochodów specjalnego użytku': np. FORMUŁA I: 'samochody wyścigowe o pojemności skokowej silnika 1500-3000 cm' FORMUŁOWAĆ 'nadawać jakiejś myśli, jakiemuś programowi itp., określoną formułę, czyli zwięzłą postać słowną; precyzować coś, ściśle określać': Zasady te są formułowane w dość skomplikowanym języku. Formułować program polityczny stronnictwa. | UWAGA: wyrazu formułować nie należy mylić ze słowem Iłybrwołfac (zob.). lać. formuła 'wzorzec, reguła' FORNIR l. 'cienkie arkusze drewna, z których robi się sklejkę': Sklejka wykonana z forniru o grubości l mm. 2. inaczej: OKLEINA 'cienkie arkusze, obecnie najczęściej drogiego drewna, którymi okleja się wyroby stolarskie wykonane z drewna tańszego': Stół oklejony dębowym fornirem. 252 FOROWAĆ FORT FORNIROWAĆ 'oklejać wyroby stolarskie fornirem': Fornirowana szafa. niem. Fumier FOROWAĆ zob. FORY FORPOCZTA l. 'w dawnym wojsku: wysunięty posterunek lub oddział poprzedzający główną armię, zwykle spełniający zadania wywiadowcze i służący jako przednia straż': Kiedy z poselstwem tąjemnem tu biegłem, / wojsk forpocztyjuż stały nad Niemnem. (Mickiewicz) 2. przen. 'coś, co poprzedza, inicjuje jakiś przełom w obyczajowości, kierunek w kulturze, zjawiska w nauce czy sztuce': Uważał, że ruch hippisowski był forpocztą rewolucji seksualnej. niem. Vorposten FORSOWAĆ l. 'przeprowadzać siłąjakieś przedsięwzięcie, przepychać jakieś rozwiązanie, narzucać je, wymuszać wykonanie jakiegoś projektu': Należy obawiać się tego, że będzie się próbowało forsować reformy wbrew społecznemu oporowi. 2. 'usilnie popierać kogoś, najczęściej wbrew rzeczywistym racjom czy potrzebom': Dlaczego oni forsują tę miernotę? Forsować swojego kandydata na ministra. S.przestarz. 'przemęczać, obciążać nadmiernym wysiłkiem, nadwerężać'. Nie forsuj ręki, potem będzie ci trudno pisać. 4. w wojsku 'przechodzić rzekę, żeby opanować drugi brzeg, pod silnym ogniem nieprzyjaciela': Osiem godzin forsowali Wisłę pod Puławami. FORSOWAĆ SIĘ 'przemęczać się': Sforsowali się bardzo nocnym marszem. FORSOWNY 'bardzo wytężony, wykonywany z dużym wysiłkiem': Im forsowniejsza prywatyzacja, tym większa perspektywa wzrostu bezrobocia. Forsowny marsz. Forsowny trening. fr. forser 'zmusić, złamać' i forsę 'narzucony, przymusowy' FORSZPAN inaczej: PILOT 'krótki program, który zapowiada inny, dłuższy program lub film': Co godzinę pokazywano forszpan tego programu z informacją o autorze i uczestnikach dyskusji. niem. Vorspann, w szerszym znaczeniu, np. także 'wprowadzenie do artykułu w prasie' FORTE w muzyce l. 'określenie wykonawcze: głośno, silnie, mocno' 2. 'fragment utworu muzycznego, wykonywany głośno, mocno': Końcowe, finałowe forte. wf. forte FORTEL przestarz. 'przebiegły sposób realizacji jakiegoś zamiaru, inteligentny sposób pokonania jakiejś trudności': Wiedzieli, że nie zbywa panu Zagłębie na obrotnym rozumie i fortelach. (Sienkiewicz) od niem. Vorteil 'korzyść' FORTISSIMO w muzyce l. 'określenie wykonawcze: bardzo głośno, bardzo silnie, bardzo mocno' 2. 'fragment utworu muzycznego, wykonywany bardzo głośno, bardzo mocno': Końcowe, finałowe fortissimo. wf. fortissimo FORTRAN 'język programowania wysokiego poziomu, dostosowany do celów nauki i techniki': Swą popularność Fortran, język opracowany w latach 50. XX w., zawdzięcza ścisłemu związkowi z firmą IBM. ang. skrót od: for(mula) tran(slator) 'tłumacz formuł' FORTUNA l. 'w mitologii rzymskiej: bogini urodzaju, a potem: przeznaczenia, do której modlono się o dobry los i pomyślność': O niej to pisał Pliniusz w I wieku n.e.: "W całym świecie, we wszystkich miejscach i o każdej porze, wszystkich głosy samej tylko Fortuny wzywają [...]." "Ślepą losów szafarkę", jak ją nazywa Narusze-wicz, przedstawiano zwykle z rogiem obfitości i ze sterem, na znak, że jest dawczynią urodzaju i bogactwa, a jednocześnie kierowniczką losów ludzkich. (Parandow-ski) 2. przen. 'pomyślny, sprzyjający komuś los': Uśmiechnęła się do niego fortuna, miał wspaniałą rodzinę, dom i dwa samochody. 3. przen. 'majątek': Na tych transakcjach dorobił się fortuny. Stracił fortunę, grając w ruletkę. FORTUNNY 'szczęśliwy, udany lub pomyślny': Gałkę urwano przy niezbyt fortunnych manewrach przy maszynie. To był fortunny pomysł - połączyć rozdanie nagród z kwestią pieniędzy. tac. Fortuna FORT 'zamknięta budowla obronna stanowiąca samodzielny punkt oporu lub część twierdzy': Bronili się w potężnym, betonowym forcie. FORTECA l. 'miejsce obronne, otoczone fortami i umocnieniami, obsadzone odpowiednio uzbrojoną załogą': Bezskutecznie szturmowali fortecę, l. przen. 'zamknięte miejsce dające poczucie bezpieczeństwa': Dom stał się jego fortecą. FORTYFIKACJA l. w wojsku 'sztuka budowania umocnień wokół miast, miejsc stacjonowania wojsk, punktów obrony, a także takiego ukształtowania terenu, które ułatwi obronę własnym wojskom i utrudni działania nieprzyjaciela': Oficerowie uczyli się fortyfikacji za granicą. 2. w wojsku 'zespół umocnień wokół miast i punktów obrony, a także elementów terenowych ułatwiających obronę i utrudniających działania nieprzyjaciela': Wokół obozu zaplanował dwa pasy fortyfikacji: wysokie wały obronne otoczone fosą i rowy utrudniające natarcie konnicy na przedpolu. FORTYFIKOWAĆ w wojsku 'umacniać coś fortyfikacjami': Generał fortyfikował miasto. Ufortyfikować obóz. FORTYFIKOWAĆ SIĘ w wojsku 'umacniać swoje pozycje obronne fortyfikacjami': Oddziały cofnęły się aż za rzekę i ufortyfikowały się na drugim brzegu. 253 FORUM FOTOKOPIARKA albo KSEROKOPIARKA FORTYFIKACYJNY w wojsku 'związany z fortyfi-kowaniem': Roboty fortyfikacyjne. Plany fortyfikacyjne. fr. fort od łac. fortis 'silny' FORUM l. 'w starożytnym Rzymie: plac w mieście, zwykle główny rynek, będący miejscem życia publicznego': Na forum odbywały się zebrania ludowe, sądy i targi, w późniejszym czasie forum wraz z wybudowanymi na nim budynkami pełniło funkcję centrum administracyjnego. Na Forum Romanum między Kapitelem a Pa-latynem koncentrowało się życie polityczne Rzymu. 2. przen. 'miejsce wystąpień publicznych (również: gazeta, strona w intemecie), a także: krąg osób dyskutujących o problemach publicznych, spotkanie, na którym się o takich problemach dyskutuje itd.': Na forum sejmowym rozpoczęła się dyskusja na temat systemu podatkowego. Uważał, że problemy życia osobistego polityków to nie jest temat, nad którym należy dyskutować na forum publicznym. Przyszedł na zebranie, by przedstawić swój projekt w tym forum. lać. forum FORY l. 'dodatkowe punkty, czas lub jakieś ułatwienia, zwykle przyznawane w grze lub rywalizacji słabszemu zawodnikowi': Koledzy mieli do trenera pretensje o fory dla Janka, o to, że ustawił go na jedynym suchym torze na bieżni. 2. przen. 'względy u kogoś, czyjeś poparcie': Miała zawsze fory u szefa, dlaczego - nie wiadomo. FOROWAĆ 'popierać kogoś, umożliwiać mu zajęcie lepszego miejsca, karierę itd.': Dyrektor forował swojego siostrzeńca. Kierownik kadry narodowej forował Nowa-ka. UWAGA: fory to słowo występujące obecnie tylko w liczbie mnogiej. Dawna liczba pojedyncza: for -już w XIX w. była rzadko używana. od niem. vor 'przed', dawniej definiowane jako "zaliczenie komu [w grze] z góry ok niezrobionych" FOSFOR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 15 i masie atomowej 30,97: niemetal, aktywny chemicznie, występujący w różnych postaciach, mających nieco odmienne właściwości, symbol: P': Biały fosfor to silnie trująca substancja krystaliczna, która świeci w ciemności. Fosfor występuje także w organizmach żywych, jest jednym z pierwiastków niezbędnych dla zdrowia i prawidłowego rozwoju. FOSFOROWY 'zawierający fosfor': Nawozy fosforowe należą do najpowszechniej stosowanych nawozów sztucznych. Kwas fosforowy. FOSFORAN 'jeden ze związków chemicznych, które są pochodną kwasu fosforowego': Fosforany są stosowane m.in. do wyrobu nawozów fosforowych. FOSFOREK 'jeden ze związków chemicznych fosforu z metalami': Fosforek galu jest wykorzystywany m.in. w elektronice. FOSFORYZOWAĆ 'świecić w ciemności po uprzednim naświetleniu; także: wyróżniać się swą jaskrawą barwą na jakimś tle': Tarcza zegarka fosforyzowała w ciemnościach. Robotnicy pracowali przy drodze w fosforyzujących kurtkach. FOSFORYCZNY 'spowodowany fosforoscencją, świecący w ciemnościach bladozielonym światłem': W dali, na bagnach, migały fosforyczne światełka. n.-fac. phosphorus z łac. phosphorus 'niosący światło' FOSFOROSCENCJĄ w fizyce 'jeden z rodzajów lumines-cencji, długotrwałe świecenie niektórych ciał po ich naświetleniu': Fosforoscencją występuje do kilku godzin po naświetleniu, w przeciwieństwie do fluorescen-cji, która zanika natychmiast po tym, gdy ustaje wzbudzenie. ang. phosphorescence od łac. phosphorus 'niosący światło' I FOTO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'światło', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek ze światłem lub świeceniem, np. fotosynteza, fotokomórka, fotochromowy od gr. phos, dop. phótós 'światło' II FOTO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'fotograficzny', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z fotografią, fotografowaniem lub technikami fotograficznymi, np. fotoreportaż, fotomontaż od słowa: fotografia FOTOCHROMOWY 'wykonany ze specjalnego szkła, zmieniającego pod wpływem światła swoje właściwości': Nosił fotochromowe okulary, które przyciemniały się lub rozjaśniały w zależności od intensywności światła. FOTOCHROMY pot. 'okulary fotochromowe': Nosił fotochromy. złożenie cząstki: I foto- i słowa: chromowy FOTOGENICZNY 'dobrze wypadający na fotografiach i w filmach': O tym, czy jakaś osoba jest fotogeniczna, decydują zwykle takie cechy, jak rysy twarzy, karnacja skóry, włosy, sylwetka. Miała bardzo fotogeniczna twarz. fr. photogenique FOTOKOMÓRKA 'urządzenie elektroniczne reagujące na natężenie padającego na nie światła, promieniowania nadfioletowego lub podczerwonego': Fotokomórki są włączane w obwód elektryczny jako urządzenia testujące lub kontrolne. Fotokomórki powszechnie wykorzystuje się np. w alarmach antywłamaniowych. złożenie cząstki: I foto- i słowa: komórka FOTOKOPIARKA albo KSEROKOPIARKA, KSEROGRAF, KSERO (l) 'urządzenie do wykonywania kopii 254 FOTOMONTAŻ FRACHT stron tekstu, obrazów itd. pod wpływem odbicia światła od kopiowanej strony i elektrostatycznego przeniesienia obrazu na papier': Pierwsze fotokopiarki opatentowano w latach 50. pod nazwą "Xerox", która z czasem weszła w skład takich wyrazów, jak ksero czy kserokopiarka, będących synonimem fotokopiarki. FOTOKOPIA albo KSEROKOPIA, KSERO (2) 'kopia strony jakiegoś tekstu, obrazu itd. wykonana za pomocą fotokopiarki': Barwne i czamo-białe fotokopie. Kserokopie były już bardzo blade, w kopiarce należało zmienić toner. złożenie cząstki: l foto- i słowa: kopiarka FOTOMONTAŻ 'metoda tworzenia obrazów fotograficznych, polegająca na nałożeniu na siebie fragmentów dwóch lub więcej fotografii; także: obraz fotograficzny wykonany tą metodą': W tym piśmie satyrycznym wykorzystano technikę fotomontażu do wykonywania bardzo zabawnych obrazków z życia polityków. Uważnie przyglądał się, czy przesłane mu kompromitujące zdjęcie jego żony to nie fotomontaż. złożenie cząstki: II foto- i słowa: montaż FOTON w fizyce 'cząstka elementarna niemająca ładunku elektrycznego ani też masy spoczynkowej': Foton to kwant energii pola elektromagnetycznego. ang. photon od gr. phós, dop. photós 'światło', na wzór: electron FOTOOFFSET w technice 'metoda sporządzania form drukarskich dla druku płaskiego (offsetu), polegająca na przenoszeniu za pomocą fotografii tekstu lub ryciny na płyty metalowe, pokryte warstwą światłoczułą' FOTOOFFSETOWY w technice 'wykonany metodą foto-offsetu': Fotooffsetowe wydanie dziewiętnastowiecznego słownika. złożenie cząstki: II foto- i słowa: offset FOTOOFERTA 'oferta, składana przez jakąś osobę, do której dołączona jest jej fotografia': Kandydatki na spikerki mogą składać fotooferty do środy. złożenie cząstki: 11 foto- i słowa: oferta FOTOREPORTAŻ 'reportaż, w którym krótki zazwyczaj tekst jest obszernie ilustrowany zdjęciami, układającymi się w pewien ciąg': Na rozkładówce umieścili fotoreportaż z obchodów święta narodowego. FOTOREPORTER 'reporter specjalizujący się w robieniu zdjęć dla jakiegoś pisma': Jego przyjaciel, znakomity fotoreporter, był zawsze ze swym aparatem tam, gdzie coś się działo. złożenie cząstki: II foto- i słowa: reportaż FOTOS 'zdjęcie aktora lub zdjęcie jakiejś sceny z filmu, zazwyczaj mające charakter reklamowy': Cały jego pokój był oklejony fotosami gwiazd. od słowa: fotografia, potocznie: foto FOTOSKŁAD 'metoda sporządzania składu drukarskiego, polegająca na naświetlaniu materiału światłoczułego, obecnie z wykorzystaniem specjalnych programów komputerowych; także: skład utrwalony na materiale światłoczułym': Fotoskład jest w drukarstwie jedną z podstawowych metod składu, oprócz np. stosowanego zwłaszcza dawniej składu z mechanicznego z odlanych czcionek. Z fotoskładu otrzymuje się formy drukarskie. złożenie cząstki: II foto- i słowa: skład FOTOSYNTEZA w biologii 'proces wytwarzania związków organicznych z dwutlenku węgla i wody przy użyciu energii świetlnej wchłanianej przez chlorofil': Fotosynteza jest jednym z najważniejszych procesów dla życia na Ziemi. Umożliwia rozwój roślin, dzięki czemu dostarcza pożywienia zwierzętom i człowiekowi, podczas fotosyntezy jest też wytwarzany tlen. złożenie cząstki: I foto- i słowa: synteza FOTOTAPETA 'tapeta, która przedstawia sfotografowany widok czegoś lub obraz, najczęściej pejzaż': Na ścianie w salonie mieli fototapetę z widokiem leśnej polany. złożenie cząstki: II foto- i slowa: tapeta FOTOTYPIA inaczej: ŚWIATŁODRUK w technice 'metoda druku płaskiego przy użyciu szklanej płyty pokrytej światłoczułą emulsją, na którą przenosi się reprodukowany tekst, a następnie odbija go na papierze' FOTOTYPICZNY inaczej: ŚWIATŁODRUKOWY w technice 'wydrukowany metodą fototypii': Wydanie fototypiczne książki. Stare ryciny w fototypicznej edycji z okresu międzywojennego. złożenie cząstki: I foto- i cząstki: -typia od gr. typos 'odbicie' FOWIZM 'kierunek w malarstwie francuskim na początku XX w., dla którego charakterystyczne były: ostro zarysowane, często nieco zdeformowane postacie ludzi i przedmiotów, bardzo silne kontrasty kolorów, niemal całkowity brak światłocienia': Fowizm, zwłaszcza w sposobie wykorzystania koloru, był nawiązaniem do obrazów van Gogha, a zarazem przeciwstawieniem się impresjonizmowi. FOWISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami fo-wizmu': Do najsłynniejszych fowistów należą m.in. Henri Matisse i Maurice Vlaminck. fr. fauvisme od określenia: fauves 'dzikie zwierzęta', które było pierwszą reakcją krytyki na obrazy fowistów FOYER (czytaj: fuąje) 'korytarz lub sala obok sali koncertowej, konferencyjnej, teatralnej, dokąd udaje się publiczność albo uczestnicy obrad w czasie przerwy': Spacerowaliśmy w eleganckim foyer teatru, oglądając wiszące na ścianach zdjęcia z dawniejszych przedstawień. fr. foyer Fr symbol pierwiastka chemicznego: frans (zob.) FRACHT w handlu l. 'opłata dla przewoźnika morskiego, rzadziej - kolejowego lub samochodowego, za przewóz 255 FRAK FRANSZYZA albo FRANCZYZA towaru': Po odbiorze towaru w porcie odbiorca obowiązany był uiścić fracht. 2. 'przewóz towarów, zwłaszcza przewóz morzem': Fracht morski. Opłata za fracht. 3. 'przewożone towary': Dostarczył fracht 2 dni po terminie określonym w umowie. FRACHTOWIEC 'morski statek handlowy, służący do przewozu towarów' FRACHTOWAĆ w handlu l. 'ładować towar': W Amsterdamie zafrachtowali towar i ruszyli do Gdyni. 2. 'wynajmować statek do przewozu towarów': Statek za-frachtowany przez polską firmę. FRACHTOWY w handlu 'związany z frachtem - przewozem towarów lub opłatą za ów przewóz': Statek frachtowy. Opłata frachtowa. wiew. Fracht 'ładunek' FRAK 'rodzaj czarnego surduta z połami z przodu wyciętymi, a z tyłu wydrążonymi, i z jedwabnymi klapami': Frak należy do najbardziej eleganckich męskich ubiorów wieczorowych. fr. frac FRAKCJA l. 'grupa ludzi wyodrębniająca się w większej zbiorowości swymi poglądami, zachowaniami itd., zwłaszcza odłam, grupa w jakiejś organizacji mająca swój program, nieco różny od programu całej organizacji': Młodzież w naszej klasie dzieliła się na dwie frakcje: miłośników futbolu i miłośników książek. Frakcja parlamentarna. Frakcja katolicka. W tej partii narodowej wyodrębniła się frakcja liberalna z własnym programem. 2. w geologii 'zespół okruchów skalnych o zbliżonych parametrach, np. wielkości': Frakcja kruszywa, piasku. 3. w chemii 'składnik mieszaniny substancji dający się wydzielić przez frakcjonowanie, np. destylację, krystalizację itd.' 4. w drukarstwie 'mała czcionka do oznaczania odsyłaczy, wykładników potęg itd. umieszczona powyżej lub poniżej linii tekstu' FRAKCJONISTA 'członek frakcji w jakiejś organizacji': Frakcjoniści dążyli do rozbicia organizacji. FRAKCJONOWAĆ w chemii 'rozdzielać mieszaniny na poszczególne składniki, frakcje': Mieszaniny można frakcjonować przez destylację, absorpcję, krystalizację itd. FRAKCYJNY l. 'związany z frakcją - grupą ludzi, zwłaszcza grupą w jakiejś organizacji': Frakcyjna walka między bolszewikami a mieńszewikami. 2. w chemii 'związany z rozdzielaniem mieszanin': Destylacja frakcyjna. od łac. fractio 'łamanie' FRAKTAL w matematyce 'jeden z klasy obiektów geometrycznych odkrytych przez Benoita Mendelbrota - figura geometryczna o złożonej strukturze, niebędąca krzywą, powierzchnią ani bryłą w znaczeniu geometrii klasycznej, mająca wymiar ułamkowy; także: wykres, rysunek przedstawiający ten obiekt lub częściej wynik działania pewnej określonej liczby odwzorowań, których granicą jest ten obiekt': Płatek śniegu ma kształt zbliżony do fraktala. Program komputerowy do rysowania fraktąli. FRAKTALNY 'związany z fraktalem, mający właściwości fraktala': Wymiar fraktalny. Struktura fraktalna. ang. fractal od łac. fractus 'złamany' FRANCHISING zob. FRANSZYZA FRANKFURTERKA 'mała, cienka parówka z mięsa wołowego, jadana najczęściej na gorąco, główny składnik hod dogów': Frankfurterki są dodawane w kuchni niemieckiej do potraw z kapusty, wielu zapiekanek i gęstych zup. z ang. frankfurter, od nazwy miasta niemieckiego: Frankfurt FRANKIZM 'system rządów dyktatorskich generała Franco w Hiszpanii, zwłaszcza w latach 30. i 40.': Frankizm, początkowo wiążący się z represjami i zawieszeniem swobód obywatelskich, z upływem czasu miał charakter coraz bardziej liberalny. FRANKISTA l. 'zwolennik generała Franco': Organizacją Frankistów była Falanga Hiszpańska. 2. 'członek żydowskiego ugrupowania mistycznego, działającego w XVIII i XIX w.': Przywódcą duchowym frankistów był Jakub Frank. od nazwiska hiszpańskiego dyktatora Francisco Franco (1892-1975) i przywódcy żydowskiego Jakuba Franka (1726-1791) FRANKO 'o cenie towaru: zawierający opłatę za dostarczenie na miejsce - przymiotnik; o sposobie wysłania towaru: opłacając z góry przewóz - przysłówek': Poinformowano nas, że wszystkie podane ceny to ceny franko, zakupione tu towary będą dostarczone do odbiorców bez dodatkowych opłat. Wysłał przesyłkę franko. FRANKOWAĆ przestarz. 'opłacać list lub przesyłkę bagażową, naklejając znaczki pocztowe': Dał przyjacielowi ofrąnkowany list, prosząc o wysłanie. wl. franco 'wolny (od opłaty)' FRANS 'pierwiastek chemiczny o masie atomowej 87 i liczbie atomowej (najtrwalszego izotopu) 223: promieniotwórczy, aktywny chemicznie metal, symbol Fr': Frans występuje śladowe w rudach uranu, należy do pierwiastków słabo zbadanych. n.-tac. francium od: France 'Francja' FRANSZYZA albo FRANCZYZA l. w finansach 'ograniczenie sumy odszkodowania wypłacanej przez zakład ubezpieczeniowy, zwykle zawarte w odpowiednich punktach umowy o ubezpieczenie': Franszyza może mieć różne formy. Np. w umowach o ubezpieczenie samochodu franszyza polega na tym, że odszkodowanie jest wypłacane od szkody o pewnej wielkości - za drobne stłuczki odszkodowania się nie wypłaca - oraz na tym, że nie wypłaca się całości sumy wynikającej z poniesionej szkody czy straty, ale jedynie jej część - w przypadku kradzieży samochodu zwykle 90% jego wartości. 2. w biznesie 'rodzaj licencji przyznawanej odpłatnie 256 FRAPOWAĆ I FREGATA przez jakąś (dużą) firmę innej firmie, polegający na tym, że ta druga firma może posługiwać się znakiem firmowym tej pierwszej i sprzedawać jej towary lub usługi, odprowadzając do pierwszej pewien procent zysku; na Zachodzie także: rodzaj odpłatnej koncesji np. na transmisje radiowe lub telewizyjne' FRANSZIZING albo FRANCZYZING w biznesie 'przyznawanie franszyzy w 2. znaczeniu, umowa o franczyzę w tym znaczeniu': Franszizing jest formą współpracy niezależnych firm, przyczynia się do zdobywania rynków zbytu w nowych państwach. FRANSZIZER albo FRANCZYZER w biznesie 'firma, która przyznaje franszyzę w 2. znaczeniu, koncesjodaw-ca' FRASZYZOBIORCA albo FRANCZYZOBIORCA w biznesie 'firma, która wykupuje franszyzę w 2. znaczeniu' : Współpraca między franszizerem - znaną amerykańską korporacją - a franszyzobiorcą polskim układała się bardzo dobrze. fr. franchise 'zwolnienie' ang. franchise 'przywilej' FRAPOWAĆ 'robić silne wrażenie i bardzo zaciekawiać': Frapował go przedstawiony w programie problem udziału cywilizacji pozaziemskich w powstaniu egipskich piramid. Najbardziej frapujące były w filmie sceny walk karate i pościgów samochodowych. fr. frapper 'uderzać, zadziwiać' FRASZKA l. 'drobnostka, błahostka, coś, co jest łatwe do wykonania': Zmienił coś w systemie operacyjnym mojego komputera, dla niego to zabawa i fraszka, a ja teraz nie mogę normalnie pracować. Dla Artura, po jego ekspedycjach na Alaskę i w Himalaje, wyjazd do Irlandii to fraszka, ale dla mnie to wielka wyprawa. 2. w nauce o literaturze 'krótki, często żartobliwy, utwór poetycki': Fraszki Jana Kochanowskiego zawierają wiele do dziś aktualnych przemyśleń życiowych, wyrażonych w zwięzłej i dowcipnej formie. wl. frasca, dosłownie 'gałązka' FRATERNIZACJA 'bratanie się z kimś, nawiązywanie bliskich stosunków': Po kilku dalszych toastach zaczęła się ogólna fratemizacja. Arystokrata był przeciwny fra-temizacji między różnymi warstwami społecznymi. FRATERNIZOWAĆ SIĘ 'bratać się z kimś': W czterdziestym piątym roku radzieccy i amerykańscy żołnierze fratemizowali się w środku Niemiec, nad Łabą, a już kilka lat później świat drżał, by zimna wojna Zachodu i Wschodu nie zamieniła się w gorącą. od łac. fratemus 'bratni' FRAZA l. -w językoznawstwie 'frazeologizm mający postać zdania': Fraza to np. "Ciarki mu chodziły po plecach." 2. w muzyce 'struktura dźwiękowa, stanowiąca element budowy formalnej utworu muzycznego, składająca się z dwu lub więcej motywów, tworzących zamkniętą myśl muzyczną; w zapisie nutowym fraza oznaczona jest za pomocą łuku frazowego, łączącego dźwięki ją tworzące': Dwanaście taktów bluesa dzieli się na trzy 4-tak-towe frazy. FRAZOWAĆ w muzyce 'wyodrębniać frazę muzyczną podczas wykonywania utworu przez wyrazistą interpretację instrumentalną lub wokalną (odpowiednio rozłożone akcenty, ściszenia, zmiany tempa itp.)': Frazować wyraźnie, precyzyjnie. FRAZOWY w muzyce 'odnoszący się do frazy': () Łuk frazowy 'jeden z elementów notacji muzycznej, zaznaczający zasięg frazy w utworze muzycznym' fr. phrase ody. phrasis 'mówienie, mowa' FRAZEOLOGIZM w językoznawstwie 'ustalone połączenie wyrazów, mające specyficzne znaczenie, nie wynikające ze znaczeń poszczególnych wyrazów': Polskie frazeologizmy związane z kotem to np. kocie łby, żyć z kimś na kocią łapę, kupować kota w worku. FRAZEOLOGIA l. 'dział językoznawstwa zajmujący się opisem frazeologizmów; także zbiór frazeologizmów jakiegoś języka': Polscy językoznawcy, specjaliści w zakresie frazeologii, to m.in. Stanisław Skopupka i Stanisław Baba. Jolanta Maćkiewicz porównuje w swym artykule naukowym polską i angielską frazeologię, odnoszącą się do morza. 2. 'zbiór frazesów; także: sposób wyrażania myśli charakterystyczny dla kogoś': To wszystko pusta, gazetowa frazeologia. Nie odpowiada mi frazeologia tego polityka. FRAZEOLOGICZNY 'związany z frazeologią': W słowniku frazeologicznym zanotowane są wszystkie frazeologizmy i opisane jest ich znaczenie. fr. phraseologisme od gr. phrasis 'mówienie, mowa' FRAZES 'puste hasło, piękne wyrażenie, komplement -niemające pokrycia w rzeczywistości: Wszystko to, co mówił na wiecu, to były puste i nic nie znaczące frazesy. Salonowe frazesy. od/r. phrases (liczba mnoga) FREE JAZZ (czytaj: fri dżez) 'awangardowy styl w muzyce jazzowej, powstały na początku lat 60. XX w., charakteryzujący się brakiem regularnego rytmu i zaplanowanej linii melodycznej oraz struktury harmonicznej': Spadek popularności jazzu przyniosły lata 40., kiedy pojawił się elitarny bebop, ale prawdziwą tragedią okazała się jednak inwazja free jazzu, który przegonił publiczność z klubów. Grać free jazz. Słuchać free jazzu. FREE JAZZOWY (czytaj: fridżezowy) 'mający związek z free jazzem': Muzyka, grupa, płyta freejazzowa. Zespół, utwór freejazzowy. Muzycy, wykonawcy freejazzowi. ang. free jazz I FREGATA l. 'niezbyt duży, szybki okręt wojenny, dawniej przeznaczony do ochrony konwojów, obecnie wielozadaniowy': Fregaty są zazwyczaj uzbrojone w wyrzutnie rakiet, działa przeciwlotnicze i bomby głębinowe, służące do zwalczania okrętów podwodnych. 2. 'żag- 257 II FREGATA FROTAŻ Iowiec, który ma więcej niż 2 maszty oraz ożaglowanie rejowe' 2. 'od XVII do XIX w.: okręt wojenny, początkowo żaglowy, potem także parowy, z upływem czasu też coraz większy i silniej uzbrojony' wl. fregata II FREGATA 'bardzo duży ptak zamieszkujący sferę tropikalną oceanów': Fregaty to wielkie, drapieżne ptaki, żywiące się głównie zwierzętami morskimi, znane ze swych umiejętności "żeglowania w powietrzu". n.-lać. Fregatidae (nazwa rodziny) FREKWENCJA l. 'liczba osób gdzieś przebywających, coś robiących, do czegoś należących - zwłaszcza ujmowana w stosunku do całej liczby osób, które mogłyby tam przebywać, to robić itd.': W ostatnich wyborach frekwencja spadła do 43%. Dyrektor powiedział, że frekwencja na organizowanych przez zakład szkoleniach jest zbyt niska. 2. 'statystyczna częstość występowania czegoś': W badaniach językowych za tzw. słowo klucz w dziełach pewnego twórcy uznaje się takie słowo, którego frekwencja w tych dziełach jest wyraźnie wyższa niż frekwencja w języku ogólnym. FREKWENCYJNY 'związany z frekwencją, podający frekwencję': Badania frekwencyjne nad polskim słownictwem. Zestawienie frekwencyjne nieobecności uczniów w poszczególnych klasach. Słownik frekwencyjny, podający częstość występowania słowa w różnych odmianach języka. lać. frequentia 'obfitość, częstość' FRENCZ 'krótka kurtka wojskowa lub szyta na wzór wojskowy, mająca cztery duże, naszyte kieszenie': Na wyprawę założył frencz z mocnego materiału. od nazwiska marszałka Johna D. Frencha (1852-1925), szefa sztabu generalnego armii angielskiej FRENEZJA książk. 'wielki zapał, niezwykłe uniesienie': Poezja miłosna tego autora jest przepełniona frenezją. Rozpalony, pełen frenezji tłum wysłuchiwał słów swego wodza. FRENETYCZNY książk. 'pełen frenezji': Frenetyczna miłość. Frenetyczne oklaski, reakcje publiczności. lać. phrenesis 'obłęd, szaleństwo' FREON 'jeden ze związków chemicznych, pochodnych metanu, które są połączeniem węgla z chlorem i fluorem i występują w postaci bezbarwnych, niepalnych i nie-trujących gazów': Freony są używane w lodówkach jako środek chłodzący. Używanie freonów w opakowaniach aerozolowych jest bardzo krytykowane przez organizacje ekologiczne, ponieważ te gazy przyczyniają się do powiększania dziury ozonowej. UWAGA: na wielu dezodorantach umieszcza się obecnie informację o tym, że nie zawierają freonu. Zamiast jego nazwy często używa się w tym wypadku niemieckiego skrótu FCKW (od: Fluorochlorkohienwasserstoff) ang. freon, nieznanego pochodzenia, początkowo jako nazwa firmowa FRESK 'technika wykonywania malowideł ściennych na mokrym tynku farbami zmieszanymi z wodą; także: malowidło wykonane tą techniką': Fresk uchodzi za technikę trudną ze względu na to, że trzeba malować szybko, nim tynk wyschnie, i nie można robić poprawek. Oglądali freski Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej. fr. fresque od wl. pittura al fresco 'obraz na świeżym (tynku)' FREZ w technice 'narzędzie do obróbki metalu, drewna lub innych materiałów, zwykle w kształcie obracającego się walca lub stożka z ostrzami tnącymi': Frez stanowi skra-wającą część frezarki. FREZARKA w technice 'maszyna do obróbki przez skrawanie metalu, drewna lub innych materiałów': Na frezarce wykonał w środku belki drewnianej rowek o szerokości 2 cm i głębokości 3 cm. FREZER 'odpowiednio przeszkolona osoba, obsługująca frezarkę': Wujek pracował w warsztacie jako frezer. FREZOWAĆ 'obrabiać na frezarce powierzchnie przedmiotów metalowych, drewnianych itd.' fr. fraise FRONDA l. 'silna opozycja przeciw czemuś, zwłaszcza opozycja wewnątrz jakiegoś ugrupowania': W łonie tej partii z czasem zrodziła się fronda, gwałtownie występująca przeciw wszystkim planom jej kierownictwa. 2. 'ruch społeczno-polityczny w siedemnastowiecznej Francji, skierowany przeciw absolutyzmowi': Francuska Fronda. FRONDYSTA l. 'osoba należąca do frondy - opozycji przeciw czemuś' 2. 'uczestnik frondy - siedemnastowiecznego francuskiego ruchu': Frondyści domagali się reform państwa, m.in. reformy podatkowej, oraz ograniczenia władzy absolutnej króla. fr. frondę od fronder 'krytykować' FRONTMAN 'osoba najważniejsza, przewodząca w jakiejś grupie ludzi, zwłaszcza dominujący w jakimś zespole rockowym muzyk, zwykle wokalista': Przeprowadzili wywiad z Krzysztofem Cugowskim, frontmanem "Budki Suflera". ang. frontman FRONTON l. w architekturze 'trójkątne lub półokrągłe zwieńczenie fasady budynku, rzadziej: okna, portalu itd.': Fronton pałacu był zdobiony płaskorzeźbami. 2. 'to samo, co fasada' fr. frontone od fronte 'front, przód' FROTAŻ 'technika robienia kopii powierzchni pewnego przedmiotu na papierze, polegająca na przyciśnięciu do tego przedmiotu papieru i pocieraniu go np. grafitem ołówka': Frotaż, technika stosowana niekiedy przez artystów, jest dobrze znaną dzieciom metodą robienia odcisków monet. fr. frotagge 'pocieranie' 258 FROTTE FUMIGACJA FROTTE (czytaj: frote) albo FROTOWY 'o materiale, tkaninie: mający strukturę pętelkową; o bieliżnie, ręcznikach itd.: wykonany z tkaniny o strukturze pętelkowej': Tkanina frotte. Skarpetki frotte. Ręcznik frotowy. fr. frotte FRUKT przestarz. zwykle w liczbie mnogiej: FRUKTA albo FRUKTY 'owoce': Czytał bardzo stary przepis na przyrządzanie placka z fruktami. FRUKTOZA -w chemii 'biały, bardzo słodki krystaliczny cukier, występujący w owocach i miodzie': Fruktoza jest zalecana przy różnorodnych schorzeniach, np. przy cukrzycy. lać. fructus FRUSTRACJA 'przykry stan rozbicia psychicznego, spowodowany doznanym niepowodzeniem albo tym, że nie można zrealizować swoich zamierzeń, zaspokoić swoich potrzeb': W Polsce panuje dziś powszechna frustracja. Jego frustracja może się przenieść na inne osoby. FRUSTROWAĆ 'powodować frustrację': Każde pójście do urzędu frustrowało ją. SFRUSTROWANY 'taki, który uległ frustracji': Partia taka będzie gromadzić w swoich szeregach jedynie sfrustrowanych i rozczarowanych. W trakcie rozwodu ja też byłem sfrustrowany. FRUSTRAT 'człowiek przeżywający frustrację, sfrustrowany': Podpalanie domów cudzoziemców chcą przypisać raczej indywidualnym frustratom niż jakimś organizacjom. lać. frustratio 'rozczarowanie, zawód' FRUTTI DI MARĘ 'owoce morza: jadalne małże, skorupiaki, mięczaki itd.': Frutti di marę są bardzo popularne w kuchni włoskiej, francuskiej i hiszpańskiej. Wielu Polaków nie przepada za frutti di marę. wt. frutti di marę FRYKADELKI 'niewielkie klopsiki z mieszanego mięsa': Podobno frykadelki powinny być wielkości "kulki golfowej". zfr. fricadelle FRYKASY 'wymyślne, wyszukane potrawy': Opowiadała ze wszystkimi szczegółami o przyjęciu, o tym, kto z kim tańczył i jakimi frykasami był zastawiony stół. fr. fricassee, dawniej potrawa "z różnego mięsa, białym sosem zaprawiona" FRYKATYWNY w językoznawstwie inaczej: SZCZELINOWY 'o głoskach: trący': Frykatywne głoski to w języku polskim np. f, w, s, z, ś, ź, sz, ż, ch. fr. fricatifod łac. frictio 'tarcie' FRYKCYJNY ksiazk. 'o ruchach narządów płciowych w czasie stosunku: trący': Partnerzy, którzy się dobrze nie znają, maj ą początkowo trudności w doborze właściwego rytmu i natężenia ruchów frykcyjnych. od łac. frictio 'tarcie' FRYWOLNY 'budzący skojarzenia erotyczne, a przy tym lekki i żartobliwy': Frywolne dowcipy. Frywolne rozmowy. Frywolny ubiór. fr. frivole I FRYZ w architekturze l. 'w budowlach antycznych: pas między architrawem a gzymsem, będący środkową częścią belkowania': Fryz świątyni zdobiony był płaskorzeźbami, przedstawiającymi sceny mitologiczne. 2. 'poziomy, ozdobny pas, przebiegający pod gzymsem, nad oknami lub pod nimi itd.' fr. frise II FRYZ 'duży, ciężki koń, pochodzący z rasy wyhodowanej we Fryzji' od nazwy: Fryzja (niem. Friesland) - kraina historyczna, obecnie w Niemczech i Holandii I FUGA l. 'szczelina pomiędzy cegłami, płytkami, flizami itd., którą wypełnia się specjalną zaprawą; także: zaprawa do wypełniania takich szczelin': Oczyścił fugi i przygotował się do fugowania. Kupił szarą fugę. 2. 'rowek wyżłobiony w krawędzi płyty kamiennej lub deski, w który wkłada się dopasowaną doń wypukłość innej płyty lub deski przy ich łączeniu' FUGOWAĆ 'wypełniać fugą szczeliny między cegłami, płytkami, flizami itd.': Ułożył płytki w łazience i zafugo-wałje. niem. Fugę II FUGA w muzyce 'instrumentalny lub wokalny utwór polifoniczny, w którym poszczególne głosy kolejno podejmuj ą temat': Jednym z największych kompozytorów fug był Jan Sebastian Bach. Fuga barokowa, romantyczna. Fuga dwugłosowa, wielogłosowa. wt. fuga 'ucieczka' FUL l.pot. 'dużo, pełno czegoś': Mieli ful roboty. 2. 'wpo-kerze: układ kart - para i trójka': Miał mocnego fula: trzy króle i dwa walety. od ang. fuli, m.in. 'pełny' FUMIGACJA oficj. 'zwalczanie szkodników i drobnoustrojów chorobotwórczych w zamkniętych pomieszczeniach za pomocą gazów trujących': Przeprowadzili fumigację magazynu. FUMIGANT oficj. 'substancja używana do fumigacji, trujący gaz lub trująca substancja łatwo ulatniająca się': Do fumigantów należą m.in. dwutlenek siarki i różne cyjanki. FUMIGOWAĆ oficj. 'zwalczać szkodniki i drobnoustroje chorobotwórcze w zamkniętych pomieszczeniach, a także w glebie, za pomocą trujących gazów': Fumigo-wać spichlerze. Fumigować zabudowania gospodarcze. 259 FUNDACJA FURGON FUMIGACYJNY 'związany z fumigacją, służący do niej': Zabiegi fumigacyjne. Środki fumigacyjne. fr. fumigation od łac. fumigare 'dymić, napełniać dymem' FUNDACJA 'organizacja dysponująca majątkiem pochodzącym od jej założyciela (często jednej osoby, ale także np. spółek, przedsiębiorstw, organów państwowych itp.) i przeznaczająca ten majątek na cele powszechnie użyteczne, np. na pomoc dla osób biednych, dla ofiar wojny, dla młodych artystów, dla naukowców, na rozwój stosunków między narodami itd.': Fundacja Kościuszkowska. Fundacja Stefana Batorego. Założyć fundację. Korzystać z pomocy fundacji. lać. fundatio 'podwalina' FUNDAMENTALIZM 'ścisłe, rygorystyczne przestrzeganie jakichś norm, zasad jakiejś ideologii, wiary itp.': Fundamentalizm islamski. FUNDAMENTALISTYCZNY 'oddany fundamentalizmowi, rygorystyczny w zakresie ideologii, wiary itp.': To spowoduje powstanie frontu antyklerykalnego równie fundamentalistycznegojak oni. FUNDAMENTALISTA 'zwolennik fundamentalizmu, człowiek rygorystycznie przestrzegający zasad ideologii, wiary itp.': O zamach podejrzewa się marksistowskich fundamentalistów. od łac. fundamentum 'podstawa' FUNDUSZ 'wydzielone w jakimś przedsiębiorstwie, państwie, jakiejś instytucji środki finansowe, przeznaczone na określony cel': Dostał zwrot z funduszu wczasów pracowniczych. Powiększono fundusz płac, a zmniejszono fundusz socjalny. Rektor uniwersytetu uzyskane w ten sposób środki przeznaczył na fundusz stypendialny. FUNDUSZE pot. 'pieniądze, gotówka': Nie mogli zorganizować przyjęcia, bo im się wyczerpały fundusze. FUNDATOR l. 'osoba lub instytucja, która dostarcza pieniędzy na budowę obiektów publicznych lub działania o charakterze publicznym; także: założyciel fundacji': Fundator kościoła, szpitala. Fundator nagród dla niepełnosprawnych dzieci. 2. żart. 'osoba, która coś komuś funduje': Przy pierwszym toaście uczcili fundatora tego wspaniałego przyjęcia - Waldka. FUNDOWAĆ l. 'budować jakiś obiekt publiczny swoim kosztem, przeznaczać pieniądze na jakieś działania o charakterze publicznym': Ten klasztor ufundował w XIV w. książę mazowiecki. Fundował stypendia zagraniczne młodzieży z niezamożnych rodzin. 2. pot. 'płacić za czyjś poczęstunek': Chodź, zafunduję ci lody. 3. pot. 'sprawić sobie coś': Patrzcie, nasz szef zafundował sobie nowy garnitur. od łac. fundus, m.in. 'posiadłość, majątek ziemski' FUNKCJONALIZM l. 'kierunek w architekturze i sztuce użytkowej głoszący, że najważniejszym czynnikiem, któremu należy podporządkować formę i strukturę budowli lub wytworu sztuki, jest ich funkcjonalność, dobre służenie potrzebom ludzi': Funkcjonalizm występował w różnych formach w architekturze różnych epok, jako osobny kierunek pojawił się jednak dopiero w sztuce lat 30. XX w. 2. 'założenie w metodologii naukowej, iż należy badać funkcjonalne zależności zjawisk, rezygnując w rozważaniach z pojęcia przyczyny' 3. 'w filozofii Ernesta Casirrera: pogląd, iż pojęcie substancji należy zastąpić pojęciem funkcji' 4. 'kierunek w różnych naukach humanistycznych, głoszący, że zjawiska psychiczne, społeczne, kulturowe należy rozpatrywać głównie ze względu na ich funkcję w życiu jednostki i procesie jej przystosowania się, funkcję w życiu społecznym, w kulturze itd.': W analizach socjologicznych opartych na założeniach funkcjonalizmu zwraca się uwagę na funkcje poszczególnych zjawisk w systemach społecznych, mniejszą wagę przywiązując do ich genezy i ewolucji. ang. functionalism od łac. fimctio 'czynność' FUNKTOR w logice 'wyrażenie, które w połączeniu z innym wyrażeniem lub wyrażeniami tworzy nazwę albo zdanie': Funktorem zdaniotwórczymjest np. słowo jest, w zdaniu "Człowiek jest omylny" łączące się z dwoma argumentami: człowiek i omylny. niem. Funktor od łac. functio 'czynność' I FUNT 'jednostka monetarna w Wielkiej Brytanii, Irlandii, w Izraelu i wielu innych krajach': Jeden funt to 100 pensów. ang. pound II FUNT l. 'handlowa jednostka wagi stosowana w krajach anglosaskich, równa 0,4536 kg': Funt dzieli się na 16 uncji. 2. 'jednostka wagi obowiązująca dawniej w wielu krajach europejskich, równa od 0,35 do 0,56 kg': Funt stosowany w I połowie XIX w. na terenie zaboru rosyjskiego był równy 0,4 kg. ang. pound, niem. Pfund FURAŻERKA 'wojskowa lub harcerska miękka czapka bez daszka, składana wzdłuż': Zdjął furażerkę z głowy, złożył ją i wsunął za pas. od/r. fourrageur 'furażer' - żołnierz zajmujący się gromadzeniem żywności i paszy dla koni, czyli furażu FURGON l. 'towarowa część nadwozia samochodu ciężarowego, mająca ścianki i dach z twardego materiału oraz tylne, często też: boczne, drzwi': Wypuszczono nową serię ciężarówek tej marki, mających wysoki i pojemny furgon. 2. 'samochód ciężarowy o takim nadwoziu': W hurtowni ładowano artykuły spożywcze na furgon ze specjalnymi urządzeniami chłodzącymi. FURGONETKA 'niewielki samochód osobowy o nadwoziu typu furgon': Nowa seria furgonetek dla właścicieli małych firm. fr. fourgon, pierwotnie 'wóz konny z budą' - np. przystosowany do przewozu poczty 260 FURIA II FUZJA FURIA l. 'w mitologii rzymskiej: jedna z trzech straszliwych bogiń zemsty, nieubłaganie ścigających zabójców': Furie są uosobieniem wyrzutów sumienia. 2. 'jędzowata, kłótliwa kobieta': Przyjaciele współczuli mu, że ma za żonę taką furię. 3. 'gwałtowna, nieopanowana wściekłość, odbierająca zmysły': Gdy dowiedział się o zdradzie żony, wpadł w furię, groził, że wszystko zniszczy i wszystkich pozabija. FURIAT 'człowiek ogarnięty furią lub łatwo wpadający w furię': Kiedy po raz kolejny zobaczył, jak potrafi się w chwili złości zachowywać Adam, oświadczył, że nie chce mieć z tym furiatem nic wspólnego. lać. Furia FURIERYZM 'program społeczny socjalisty utopijnego Karola Fouriera': Furieryzm zakładał wykształcenie na drodze pokojowej społeczeństwa socjalistycznego, w którym główną rolę będą odgrywać zrzeszenia spółdzielcze - falangi zamieszkujące w specjalnych budowlach -falansterach. FURIERYSTA 'zwolennik furieryzmu': Dziewiętnastowieczni francuscy furieryści byli bliscy anarchistom, także sam furieryzm zakłada likwidację państwa. od nazwiska Karola Fouriera (1772-1837), francuskiego myśliciela FUTOR 'to samo, co chutor' ukr. futor FUTURES (czytaj: fjuczers) w biznesie 'kontrakty na towary lub papiery wartościowe, które zostaną dostarczone, sprzedane i opłacone w przyszłości, ale po ustalonej już w momencie zawierania kontraktu cenie i na ustalonych wówczas warunkach; kontrakty "na przyszłość": Futures to kontrakty opłacalne dla kupującego wówczas, gdy w okresie od zawarcia umowy tego typu do momentu, gdy odbywa się dostawa i przypada płatność za nią, ceny towaru wzrosną. ang. futures FUTUROLOGIA 'oparte na podstawach naukowych przewidywania przyszłości': Dociekania z dziedziny futuro-logii prowadzone są przez specjalistów z różnych dziedzin. Dotyczą one np. możliwości wykorzystania osiągnięć genetyki w zwalczaniu chorób, zastosowania technologii mikroprocesorowych w ludzkim organizmie, nowych źródeł energii, zmian ekologicznych na naszej planecie. FUTOROLOG 'osoba zajmująca się rozważaniami z dziedziny futurologii': Dla wielu ludzi najbardziej znanym polskim futurologiem jest wielki twórca literatury fantastyczno-naukowej - Stanisław Lem. FUTUROLOGICZNY 'związany z futurologią': Prognozy futurologiczne. Kongres futurologiczny. złożenie: łac. futurus 'przyszły', gr. logos 'słowo, nauka' FUTURYZM 'kierunek w sztuce europejskiej, zapoczątkowany ok. 1909 r. we Włoszech, radykalnie zrywający z tradycyjnymi formami artystycznymi, afirmujący nowoczesną technikę i cywilizację wielkomiejską': Początki futuryzmu włoskiego wiążą się z dwoma nazwiskami - poety Filippo Tommaso Marinettiego i malarza Emberto Boccioniego. Dnia 20 lutego 1909 r. ogłosił Marinetti w dzienniku paryskim "Le Figaro" "Pierwszy manifest futuryzmu" ("Le manifest du futurisme"). (Hut-nikiewicz) FUTURYSTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami futuryzmu': Do polskich futurystów należeli m.in. poeci Aleksander Wat i Bruno Jasieński. FUTURYSTYCZNY 'związany z futuryzmem': Futurystyczna negacja dziedzictwa kulturalnego. Futurystyczne malarstwo reprezentowali m.in. Umberto Boccioni i Carlo Carra. fr. futurisme od łac. futurus 'przyszły' FUZEL w chemii 'uboczny produkt fermentacji alkoholowej, trujący, oleisty płyn o nieprzyjemnym zapachu': Fuzel występuje np. w samogonie i nadaje mu nieprzyjemny zapach oraz sprawia, że jest znacznie bardziej szkodliwy niż zwykła wódka. niem. Fusel I FUZJA l. 'strzelba skałkowa używana w wojsku od XVII w.' 2. pot. 'śrutowa strzelba myśliwska': Załadował fuzję nabojami z drobnym śrutem. fr. fusil II FUZJA w ekonomii 'połączenie się dwu lub więcej przedsiębiorstw w jedno': Zazwyczaj fuzji dokonują przedsiębiorstwa o takim samym charakterze działalności, np. fuzja banków, lub przedsiębiorstwa wytwarzające różne części pewnego złożonego wyrobu lub przetwarzające wyrób na różnych stadiach, np. fuzje w przemyśle samochodowym i elektronicznym. UWAGA: słowo fuzja w znaczeniu 'stopienie, zlanie, połączenie w jedno' jest używane w różnych naukach, np. w językoznawstwie mówi się o fuzji morfemów, zaś w biologii o fuzji protoplastów. fr. fusion od łac. fusio 'stopienie się' 261 Ga symbol pierwiastka chemicznego: gal (zob.) GABARDYNA 'jednobarwna tkanina z wełny czesankowej, o ukośnym splocie': Gabardyna jest używana na kostiumy i garnitury, a impregnowana - np. na nieprzemakalne płaszcze. GABARDYNOWY 'wykonany z gabardyny': Gabardynowa wiatrówka. ang. gabardine, gaberdine z/r. gauverdine GABARYT l. w technice 'zasadnicze wymiary zewnętrzne jakiegoś urządzenia, maszyny, dużego przedmiotu': Z minibusa nie powinno nic wystawać poza gabaryty pojazdu. l. pot. zwykle w liczbie mnogiej: GABARYTY 'wymiary jakiejś osoby, zwłaszcza osoby mocno zbudowanej': Dominuj ą rozmiary średnie, lecz i panie o większych gabarytach znajdą coś dla siebie. fr. gabarit GABINET l. 'pokój osoby zajmującej kierownicze stanowisko w jakiejś instytucji, urzędzie, firmie': Gabinet kierownika. 2. 'wyposażone w odpowiedni sprzęt pomieszczenie, w którym specjalista przyjmuje klientów': Gabinet dentystyczny. Gabinet kosmetyczny. 3. 'niewielka sala, zwykle w muzeum, w której zgromadzone są jakieś eksponaty, okazy': Gabinet rycin. Gabinet figur woskowych. 4. 'grupa wysokich urzędników państwowych, którzy pod przewodnictwem premiera (lub prezydenta) tworzą w krajach demokratycznych rząd': Gabinet premiera Bieleckiego. Gabinet koalicyjny. Gabinet cieni 'grupa osób z partii opozycyjnych, które w spekulacjach dziennikarzy mogłyby utworzyć rząd': W gabinecie cieni zazwyczaj powierzano mu tekę ministra transportu. Szef gabinetu 'w ostatnich latach w Polsce: osoba, która jest kierownikiem zespołu doradców jakiegoś wysokiego urzędnika państwowego, jest z nim związana politycznie i wraz z nim odchodzi ze stanowiska': Podkreślano, że wprowadzenie funkcji szefa gabinetu spowoduje, iż wraz ze zmianą, np. na stanowisku ministra, nie będzie następowała wymiana całej grupy urzędników ministerialnych, którzy powinni być osobami kompetentnymi i sprawującymi swe funkcje niezależnie od zawirowań politycznych. GABINETOWY l. 'związany z gabinetem - pokojem osoby zajmującej kierownicze stanowisko': Biurko gabinetowe. 2. przen. 'mający zamknięty charakter, prowadzony bez konsultacji społecznych': Spotkanie gabinetowe. Polityka gabinetowa. wl. gabinetto GADOLIN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 64 i masie atomowej 157,25: srebrzysty, aktywny chemicznie metal, symbol Gd': Gadolin występuje w przyrodzie w niewielkich ilościach w niektórych minerałach, jest wykorzystywany m.in. w technice jądrowej i metalur-gii- GADOLINIT 'ciemnobrązowy lub czarny minerał, zawierający m.in. żelazo, beryl i gadolin' n.-lać. gadolinium, kuczciJohanaGadolina(1760-1852), chemika fińskiego, odkrywcy gadolinitu GADŻET albo GADGET (czytaj: gadżet) 'drobny przedmiot, ozdoba, bibelot, który zazwyczaj jest nowinką techniczną albo artystyczno-rzemieślniczą': Sprzedawali różne gadżety, takie jak rozśmieszające woreczki, pocztówki z pozytywką, pachnące gumki. ang. gadget, dosłownie 'interes, interesik' GAG 'w filmie, teatrze, kabarecie: coś niespodziewanego i zaskakującego, co wywołuje efekt komiczny': Para komików używała rozmaitych gagów, żeby rozśmieszyć publiczność, na początek ten olbrzymi i zwalisty przemówił cieniutkim, piskliwym głosikiem. ang. gag, zapożyczenie wewnętrzne w ang. ze slangu teatralnego GAGAT 'czarny, błyszczący kamień, odmiana węgla brunatnego': Gagatjest wykorzystywany do wyrobu ozdób. W Polsce gagaty wy stępuj ą w rejonie Wzgórz Opoczyńskich. lać. gagates 'czarny bursztyn' I GAL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 31 i masie atomowej 69,72: miękki srebrzysty metal, symbol Ga': Gal służy m.in. do napełniania termometrów wysokotemperaturowych. n.-lac. gallium II GAL skrót słowa GALON (zob.) GALA l. 'uroczyste przyjęcie lub przedstawienie, zwłaszcza przyjęcie lub przedstawienie z udziałem ważnych osób': Z okazji objęcia przez niego urzędu prezydenta miasta zorganizowano wspaniałą galę. 2. 'impreza zorganizowana z dużym rozmachem': Gala boksu zawodowego. Gala piosenki biesiadnej. 3. 'uroczysty strój': Ukazał się wystrojony jak nigdy, w pełnej gali. 4. 'odświętna dekoracja okrętu lub statku': Wielka gala banderowa. Gala flagowa. UWAGA: drugie znaczenie słowa gala jest przeniesione do polszczyzny z języka angielskiego, w którym wyraz gala ma bardzo szeroki zakres. W polszczyźnie istnieje wiele stów, którymi takie użycia można zastąpić: festiwal, pokaz, turniej itd. - zależnie od kontekstu. 262 GALAKTYKA GALWANIZACJA GALOWY 'uroczysty': Przed jutrzejszą uroczystością prasował mundur galowy. Na przedstawieniu galowym miał być obecny minister. fr. gala GALAKTYKA w astronomii 'stanowiący pewną jedność układ gwiazd i materii międzygwiezdnej, w którym wewnętrzne oddziaływania grawitacyjne przewyższaj ą oddziaływania z materią innych takich układów': Układ Słoneczny należy do galaktyki zwanej Drogą Mleczną lub Galaktyką. Galaktyki liczą od setek miliardów do bilionów gwiazd, zaś liczbę galaktyk we Wszechświecie szacuje się na sto miliardów. GALAKTYCZNY 'związany z galaktyką': Przestrzeń galaktyczna. Układ galaktyczny. Zastosowanie w XX w. teleskopów o dużej mocy pozwoliło stwierdzić, że to, co dawniej określano jako "mgławice galaktyczne", to po prostu odległe galaktyki. odgr. galaktikós 'mleczny'; w ang. galaxy,/r. galaxie, niem. Gala-xie z łac. sr. galaxia 'droga mleczna' GALANTYNA 'rolada mięsna, zwłaszcza drobiowa, gotowana w wywarze z warzyw': Galantynę często podaje się w auszpiku, z dodatkiem ostrych przypraw. fr. galantine GALAS 'kulista narośl na liściach i pędach roślin, powstająca na skutek żerowania na roślinie larw różnych gatunków owadów': Galasy zapewniają larwom ochronę i pożywienie. GALASÓWKA 'owad pasożytujący w stadium larwalnym na drzewach, głównie na liściach dębu' od łac. galla 'orzech atramentowy' (dawniej z galasów wyrabiano atrament) GALERA 'dawny statek handlowy lub - częściej - okręt wojenny, mający żagle, lecz głównie poruszany za pomocą wioseł' : Na galerach do wioseł byli często przykuci jeńcy lub skazańcy. GALERY 'kara polegająca na zesłaniu do pracy przy wiosłach na galerze': Został skazany na dożywotnie galery. GALERNIK 'człowiek poruszający wiosła na galerze, zwłaszcza skazaniec': Jean Yaljean, bohater powieści Wiktora Hugo "Nędznicy", to były galernik. GALERNICZY 'będący galerą - statkiem, związany z galerami - karą lub galernikami - skazańcami': Statek galemiczy. Galemicze życie. wl. galera GALERIA l. 'wyodrębniona kolekcja dzieł sztuki, niekiedy będąca częścią zbiorów muzealnych; także: sala, zwykle podłużna, w której prezentowane są dzieła lub salon, w którym dzieła wystawiane są na sprzedaż': Oglądali wspaniałą kolekcję obrazów Rembrandta w galerii w Dreźnie. Kupili tę rzeźbę w małej krakowskiej galerii przy Rynku. 2. 'podłużne przejście, łączące różne części budowli lub różne budowle': W dawnych pałacach galerie były to albo przejścia z jednej strony odsłonięte, albo podłużne sale czy też korytarze z wieloma oknami z jednej strony. Obecnie galerie to często kryte przejścia między budynkami. 3. 'najwyższe balkony w teatrze lub kinie': Oglądał sztukę z galerii. 4. 'duże, eleganckie sklepy, tworzące pewien ciąg': W "Galerii Mokotów" można było kupić najnowsze i najelegantsze stroje. LAS GALERIOWY 'wilgotny las, rosnący wzdłuż rzek w strefie równikowej' GALERIOWIEC 'budynek, w którym wchodzi się do mieszkań z zewnętrznych galerii na poszczególnych piętrach': Obecnie w Europie i Ameryce Północnej nie buduje się już galeriowców, które były wprawdzie tańsze niż bloki z klatkami, ale za oknem było widać bez przerwy przechodzących w tę i w tamtą stronę sąsiadów. wl. galleria, 4. znaczenie słowa od Galerii Lafayette w Paryżu I GALON 'tasiemka z nitek metalicznych, służąca do ob-szywania mebli, ubiorów i naszywania na mundurach znaków stopnia wojskowego': Obszył kapelusz złotymi galonami. fr. galon II GALON 'jednostka objętości cieczy i ciał sypkich używana w krajach anglosaskich, skrót: gal': l galon angielski jest równy ok. 4,55 dm , zaś l galon amerykański odpowiada ok. 3,79 dm3. ang. galion GALOP l. 'bieg konia szybszy niż kłus, a wolniejszy niż cwał': Koń w galopie odbija się z jednej z tylnych nóg, następnie opada na dwie nogi: przednią i położoną do niej po przekątnej tylną- i wreszcie: na drugą nogę przednią, znajdującą się po przekątnej do tej tylnej, z której nastąpiło odbicie, l.przen. 'szybki bieg człowieka': Ruszył galopem do sklepu. Q Wziąć kogoś do galopu 'zmusić kogoś do szybkiej pracy lub wzmożonego wysiłku' 3. 'szybki dziewiętnastowieczny taniec' GALOPADA l. 'jazda na koniu, który pędzi galopem': Pod lasem skończyli szaloną galopadę i zatrzymali się na chwilę. 2. przen. 'szybko następujące zmiany czegoś': Powoli ustawała galopada wspomnień i wzruszeń, jego myśli zwalniały bieg. Galopada zdarzeń. GALOPOWAĆ l. 'o koniu: biec galopem' 'l.przen. 'o człowieku: biec szybko': Połknął śniadanie i pogalopował do szkoły. 3. przen. 'o zdarzeniach, myślach itd.: następować szybko po sobie': Galopujące sceny z bogatego w wydarzenia dnia nie dawały mu usnąć. fr. galop GALWANIZACJA w technice 'pokrywanie przedmiotów ochronną lub ozdobną powierzchnią metalu, następujące w procesie elektrolizy': Galwanizację przeprowadza się w specjalnych wannach, wypełnionych odpowiednim elektrolitem. 263 GALWANO- GANGRENA GALWANIZERNIA 'wydział w zakładzie, w którym znajdują się specjalne wanny i dokonuje się galwanizacji przedmiotów': Inżynier oprowadzający uczniów po zakładzie pokazał im też galwanizernię, w której produkowane detale są powlekane ochronną warstwą metalu. GALWANIZATOR albo GALWANIZER 'pracownik galwanizerni' GALWANIZERSTWO 'wiedza i praktyczne umiejętności związane z galwanizacją; także: galwanizowanie przedmiotów': Systematycznie podnosił swoje kwalifikacje w dziedzinie galwanizerstwa. Znał się dobrze na galwanizerstwie. GALWANIZOWAĆ w technice 'pokrywać przedmioty ochronną lub ozdobną powierzchnią metalu w procesie elektrolizy': Galwanizować ozdobne okucia do mebli. Galwanizowane rury. GALWANIZERSKI 'związany z galwanizerstwem -galwanizowaniem przedmiotów lub umiejętnościami w tym zakresie; także: polegający na galwanizacji': Wydział galwanizerski. Mistrz galwanizerski. Wykorzystano metody galwanizerskie. GALWANICZNY 'związany z galwanizacją': Obróbka galwaniczna. OGNIWO GALWANICZNE w fizyce i technice 'ogniwo elektryczne, które jest źródłem prądu stałego, zaś energia elektryczna wyzwalana jest w nim w procesach elektrochemicznych, zachodzących w elektrolicie': Do ogniw galwanicznych należy zarówno akumulator samochodowy, jak i baterie elektryczne do latarek i różnych przyrządów elektrycznych, zwane często ogniwami suchymi. PRĄD GALWANICZNY 'prąd elektryczny o małym napięciu i małym natężeniu' fr. galvanisation od nazwiska Luigiego Galvaniego (1737-1798) włoskiego uczonego, który zasłynął m.in. z doświadczeń wskazujących na istnienie zjawisk elektrycznych w żywych organizmach GALWANO- cząstka wyrazów złożonych, dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z galwanizacją lub prądem galwanicznym, np. galwanoplastyka, galwanoterapia od nazwiska Luigiego Galvaniego GALWANOPLASTYKA w technice 'osadzanie warstw metalu na przedmiotach w celu uzyskania ich wiernych kopii lub wiernych kopii ich powierzchni': Galwanoplastyka jest wykorzystywana m.in. do wytwarzania kopii wyrobów artystycznych i form drukowych. złożenie cząstki: galwano- i słowa: plastyka GALWANOTERAPIA w medycynie 'metoda leczenia i rehabilitacji przy zastosowaniu prądu o niskim natężeniu i niskim napięciu': Galwanoterapia jest stosowana m.in. przy leczeniu nerwobólów, niektórych rodzajów porażeń i rehabilitacji kończyn po złamaniach. złożenie cząstki: galwano- i słowa: terapia GAMA 'następstwo dźwięków uporządkowanych w oktawie według stosunków interwałowych właściwych dla określonej skali w systemie dur-moll; dźwięk pierwszy (centralny) nadaje gamie nazwę, np. gama C-dur, g-moll' fr. gammę, wf. gamma GAMBIT w szachach 'zagranie polegające na poświęceniu jakiejś figury, zwykle pionka, dla uzyskania mocniejszej od przeciwnika pozycji lub możliwości ataku': Gambit jest szczególnie często spotykany w pierwszej fazie gry- fr. gambit GAMETA w biologii 'komórka rozrodcza': W gametach liczba chromosomów jest o połowę mniejsza od ich liczby w innych komórkach ciała. Męskie i żeńskie gamety. ang. gametę od gr. gametes 'małżonek' I GAMMA 'trzecia litera greckiego alfabetu - duża: r, mała: f. II GAMMA 'przymiotnik oznaczający jeden z typów rozpadu promieniotwórczego, powstające w jego czasie cząstki i promieniowanie' <} Promieniowanie gamma 'krótkofalowe promieniowanie elektromagnetyczne, wytwarzane przez pierwiastki promieniotwórcze lub wzbudzone jądra atomów': Promieniowanie gamma ma dużą zdolność przenikania przez materię, dzięki czemu jest stosowane w badaniach różnorodnych obiektów i w medycynie, np. przy niszczeniu komórek rakowych. () Rozpad gamma 'jeden z typów rozpadu promieniotwórczego, podczas którego z jąder emitowane są fotony' od nazwy trzeciej litery greckiego alfabetu: y - gamma GANDYZM 'ruch polityczny, którego inicjatorem i przywódcą był Gandhi, zmierzający do zdobycia niepodległości Indii bez użycia przemocy, metodą pokój owych protestów i nacisku moralnego': Gandyzm wniósł do życia politycznego świata nową jakość, strategię non violance, która zakładała walkę bez użycia przemocy, walkę "siłą prawdy". GANDYSTA 'zwolennik gandyzmu': Oprócz niepodległości gandyści walczyli także o reformy społeczne w Indiach: o likwidację systemu kastowego oraz dyskryminacji narodowej i religijnej. od nazwiska Mohandasa Gandhiego (1869-1948), hinduskiego filozofa, pisarza i męża stanu, obdarzonego zaszczytnym tytułem "Mahatma" - 'wielki duchem' GANGRENA l. inaczej: ZGORZEL 'martwica tkanek, spowodowana przez bakterie gnilne, które są w organizmie albo dostają się do niego przy zranieniu lub zmiażdżeniu ciała': Gangrena jest leczona antybiotykami, wymaga też chirurgicznego usunięcia zmartwiałych tkanek. l.przen. 'zgnilizna moralna': Społeczeństwo toczy rak korupcji, rozwija się w nim gangrena moralna. lać. gangraena z gr. gangraina 'ropiejący wrzód' 264 GARBOWAĆ GARSON GARBOWAĆ 'o skórach: wyprawiać, poddając moczeniu w roztworach specjalnych związków chemicznych, wiążących się z białkiem skóry i nadających jej trwałości i elastyczności': Dobrze wygarbowana skóra nie gnije, jest też dość odporna na działanie wilgoci. () Garbować komuś skórę 'bić kogoś': Pamiętał, jak ojciec wygarbował mu skórę, gdy przyszedł za późno do domu. GARBARZ 'osoba, która zajmuje się zawodowo garbowaniem skór': Otrzymał od przyjaciela myśliwego świeżą skórę dzika i zaczął szukać w mieście garbarza, który mógłby ją wyprawić. GARBARSTWO 'zawód garbarza; także: wiedza i praktyka z zakresu wyprawiania skór' GARBARNIA 'zakład lub pracownia, gdzie wyprawia się skóry': Współczesne garbarnie, części przemysłowych zakładów skórzanych, nie przypominają już małych pracowni rzemieślników sprzed lat. GARBNIK 'substancja służąca do garbowania': Od najdawniejszych czasów wykorzystywane były naturalne garbniki, np. otrzymywane z galasówek, kory dębu, z sumaka itd. Obecnie stosuje się też garbniki syntetyczne i mineralne, np. sole żelaza i chromu. od niem. gerben GARDA l. 'blacha wokół rękojeści broni białej: szabli, ra-piera, szpady itd., osłaniająca dłoń walczącego': Chciał Szwed w przelocie wbić swój rapier aż po gardę pod pachę przeciwnika. (Sienkiewicz) 2. 'w boksie: ustawienie rąk tworzące osłonę przed ciosami przeciwnika': Wyłapywał ciosy przeciwnika na gardę. fr. gardę od: garder 'ochraniać' GARDĘ DU CORPS (czytaj: gard di kor) 'dawniej straż przyboczna monarchy, obecnie: ochrona jakiejś ważnej osobistości': Cesarza poprzedzało dwóch olbrzymich gwardzistów z gardę du corps. Należał do gardę du corps prezydenta Francji. fr. gardę du corps GARDEN PARTY 'przyjęcie towarzyskie na wolnym powietrzu, zwłaszcza eleganckie przyjęcie popołudniowe': Urodziny ich córki przypadały w czerwcu, więc -jeśli dopisywała pogoda - zapraszali znajomych do swego sadu na garden party. ang. garden party 'przyjęcie ogrodowe' GARDEROBA l. 'zestaw czyichś ubrań, ubrań najakąś porę roku, okazję; także: ubranie, strój': Cała garderoba studenta to były dwa swetry i dżinsy. Garderoba wiosenna. Z dezaprobatą patrzyła na sfatygowaną garderobę narzeczonego córki. 2. 'szatnia lub pomieszczenie w domu, służące do przechowywania ubrań': Oddali płaszcze do garderoby. Za sypialnią w małej wnęce urządzili sobie garderobę. 3. 'pomieszczenie teatralne służące aktorom do charakteryzowania się i ubierania przed występem': Dzielił garderobę ze słynnym aktorem i mógł podpatrywać tajniki jego charakteryzacji. GARDEROBIANA 'kobieta, która pomaga aktorom przed występem w ubieraniu się i charakteryzowaniu' GARDEROBIANY l. 'związany z garderobą': Garderobiane lustro. 2. 'mężczyzna, który pomaga aktorom przed występem w ubieraniu się i charakteryzowaniu' fr. garderobę, pierwotnie 'przechowalnia sukien' GARMAŻERIA 'zakład gastronomiczny, w którym przygotowuje się gotowe albo półgotowe potrawy: zimne zakąski, przystawki, potrawy rybne, potrawy w galarecie itd.; także: sklep, w którym się takie wyroby sprzedaje': W garmażerii na naszej uliczce można było kupić doskonałe sałatki, był też kącik konsumpcyjny ze stolikami, w którym jadaliśmy flaki i bigos. GARMAŻERKA l. pot. 'przyrządzanie wyrobów garmażeryjnych': Był mistrzem w garmażerce. 2. 'wyroby garmażeryjne': Kupił jarzynową garmażerkę. Stoisko z garmażerką. GARMAŻERYJNY 'związany z garmażerią, zwykle: będący gotowym lub półgotowym wyrobem spożywczym przygotowanym w specjalnym zakładzie': Sklep garmażeryjny. Produkty garmażeryjne. fr. gardemanger, pierwotnie 'spiżarnia' GARNIROWAĆ 'ozdabiać potrawy rozłożone na półmiskach, talerzach, salaterkach': Na półmisku były rozłożone różne rodzaje wędlin, garnirowane jarzynami i zieleniną. GARNIRUNEK 'to, czym przyozdobiono potrawy': Piękny gamirunek z rzodkiewek, różnokolorowej papryki i zieleniny. fr. garnir, w szerokim znaczeniu 'zaopatrywać, umacniać, ozdabiać, wyścielać', także słowo garnirować miało niegdyś w polszczyźnie szerokie znaczenie, odnosiło się np. do obszywania ubrań ozdobami GARNIZON l. 'oddziały i instytucje wojskowe, rozlokowane w jakimś mieście lub twierdzy': Dowodził garnizonem warszawskim. W twierdzy był bardzo silny garnizon, dobrze przygotowany do obrony. 2. 'miasto, twierdza, gdzie stacjonuje wojsko': Żołnierze wracali do garnizonu z dwutygodniowego pobytu na poligonie. fr. gamison GAROTA 'hiszpańskie urządzenie do wykonywania wyroku śmierci na skazanych: początkowo pętla przymocowana do słupa, którą skręcano z tyłu, powodując uduszenie, potem stalowy kołnierz połączony ze śrubą, której skręcanie powodowało zaciskanie go na szyi i śmierć': W 1520 r., po wybuchu indiańskiego powstania, hiszpańscy konkwistadorzy udusili garotą od dawna więzionego przez siebie azteckiego cesarza Montezu-mę. hiszp. garrote GARSON przestarz. (czytaj: garsą) 'chłopiec do pomocy w sklepie, do drobnych posług w hotelu, restauracji, na 265 GARSONIERA GAULLIZM statku': Zawołał: garson! proszę zaraz zanieść tę wiadomość do pokoju numer 14. fr. garcon 'chłopiec' GARSONIERA 'jednopokojowe mieszkanie, zwłaszcza takie, które nie jest dla kogoś głównym mieszkaniem': Mówiono o nim, że ma garsonierę, w której przyjmuje wizyty różnych pań. fr. garęonniere, dawniej "mieszkanie kawalerskie" GARSONKA 'wierzchnie ubranie damskie, składające się z żakietu i spódnicy': Na spacer założyła elegancką garsonkę. od/f. garęonne 'dziewczyna naśladująca chłopców' (takie też dawne znaczenie w polszczyźnie), od: garcon 'chłopiec' GASTARBEITER (czytaj: gastarbajter) 'cudzoziemski robotnik, najczęściej z państw słabo rozwiniętych, pracujący w państwach bogatych': Fala tureckich gastarbeiterów w RFN. Byłem przez dwa lata gastarbeiterem w Stanach. niem. Gastarbeiter GASTRO- cząstka o znaczeniu 'żołądek', dodawana do różnych rzeczowników i przymiotników, zazwyczaj odnoszących się do medycyny, wskazująca na ich związek z żołądkiem, badaniem go, jego chorobami itd.', np. gastrologia, gastroskopia od gr. gaster 'żołądek' GASTROLOGIA 'dział medycyny zajmujący się schorzeniami żołądka oraz jelit': Gastrologia wyodrębniła się jako osobna nauka medyczna w okresie międzywojennym. GASTROLOG 'specjalista w zakresie gastrologii': Zdecydował się na wizytę u gastrologa, ponieważ od kilku tygodni cierpiał na niestrawność. złożenie cząstek: gastro- i -logia od gr. logos 'nauka, stówo' GASTROSKOPIA w medycynie 'metoda badania żołądka za pomocą specjalnego wziernika, umożliwiającego oglądanie wnętrza tego narządu, a często też pobieranie wycinków do analizy': Gastroskopia umożliwia wczesne wykrywanie wielu chorób żołądka, np. nowotworów. GASTROSKOP w medycynie 'wziernik stosowany w gastroskopii': We współczesnych gastroskopach obraz z wnętrza organizmu jest przekazywany za pośrednictwem światłowodu. złożenie cząstek: gastro- i -skopia od gr. skopeo 'patrzę' GASTRONOMIA l. 'ogół zakładów publicznego żywienia: barów, stołówek, bufetów, restauracji itd.': Warszawskiej gastronomii przybyło ostatnio kilka nowych lokali. 2. 'sztuka przyrządzania potraw': Nowy kucharz rzeczywiście wyśmienicie znał się na gastronomii. GASTRONOM 'pracownik przemysłu gastronomicznego; także: znawca sztuki kulinarnej': Gastronom narzekał na zbyt niskie -jego zdaniem - ceny produktów żywnościowych. Szef był doświadczonym gastronomem. GASTRONOMICZNY 'związany z gastronomią -sztuką przyrządzania potraw lub związany z potrawami': Technikum gastronomiczne. Wyroby gastronomiczne. fr. gastronomie odgr. gaster 'żołądek', nómos 'prawo' GASTRYCZNY w medycynie 'związany z żołądkiem': Zaburzenia gastryczne. Gorączka gastryczna. GASTRYK/w/. 'osoba cierpiąca na chorobę żołądka': Jego przyjaciel był gastrykiem i nie mógł spróbować większości tych specjałów, które zostały przygotowane na przyjęcie. fr. gastrique od gaste'r 'żołądek' -GATE (czytaj: gejt) cząstka dodawana do różnych wyrazów lub ich części, wskazująca na to, że utworzony w ten sposób wyraz złożony jest nazwą jakiejś afery, np. sznapsgate 'afera spirytusowa', żelgate 'afera żelatynowa', Monikagate 'afera związana z romansem prezydenta USA Billa Clintona z Moniką Lewinsky' od: afera Watergate, afera związana z włamaniem się w 1972 r. przez amerykańskie służby specjalne - za wiedzą i zgodą Richarda Nixona, prezydenta USA (z Partii Republikańskiej) - do waszyngtońskiej siedziby Partii Demokratycznej - budynku o nazwie Watergate (a także innymi bezprawnymi działaniami, np. zakładaniem podsłuchów) GAUCZO albo GAUCHO (czytaj: gauczo) 'potomek ludności indiańskiej i hiszpańskiej, zamieszkujący pampę -stepy Argentyny, Urugwaju i Brazylii': Gauczo są południowoamerykańskimi odpowiednikami kowbojów, trudnią się pasterstwem, owiani są też legendą walk o wyzwolenie narodowe. Gauczo opowiadał im o swym dziadku, który w XIX w. walczył z Hiszpanami. hiszp. gaucho GAUDEAMUS 'radujmy się - pierwsze słowo tradycyjnej pieśni studenckiej, wykonywanej w czasie uroczystości akademickich, np. rozpoczęcia roku akademickiego; także: tytuł tej pieśni, ta pieśń': W tym roku "Gaudeamus" zabrzmiało na Uniwersytecie Warszawskim 2 października. tac. od: gaudeamus igitur, iuvenes dum sumus 'radujmy się więc, dopóki jesteśmy młodzi' GAULLIZM (czytaj: golizm) 'kierunek polityki francuskiej, którego twórcą był gen. de Gaulle: dążenie do nadania Francji rangi mocarstwa oraz wzmocnienia władzy wykonawczej i poszerzenia jej uprawnień' GAULLISTA (czytaj: golista) 'zwolennik gaullizmu, członek partii gaullistowskiej - obecnie noszącej nazwę "Zgromadzenie na rzecz Republiki': Gaulliści stanowili mocne oparcie społeczne i parlamentarne dla rządów prezydenckich de Gaulle'a. 266 GAWROSZ GEMMA GAULLISTOWSKI (czytaj: golistowski) 'związany z gaullizmem lub z gaullistami': Gaullistowska prawica. Gaullistowskie szeregi. od nazwiska Charlesa de Gaulle'a (1890-1970), francuskiego patrioty i przywódcy w czasie II wojny światowej, potem długoletniego prezydenta Republiki GAWROSZ l. 'postać z powieści Wiktora Hugo "Nędznicy": dziecko paryskiej ulicy, dzielny chłopiec, który dzięki sprytowi i inteligencji sam daje sobie radę w życiu, a kiedy trzeba - staje do walki z żołnierzami, wykazując wielką odwagę' 2. przest. 'młody, wesoły urwis, chłopak z ulicy': Antyhitlerowskie hasła malowane przez warszawskich gawroszów. GAWROSZKA 'mała chustka na szyję': Całość jego kolorowego stroju uzupełniała niedbale zawiązana kraciasta gawroszka. fr. Gavroche; powieść Wiktora Hugo (1802-1885) "Nędznicy" została po raz pierwszy wydana w 1862 r. GAY zob. GEJ GAZDA reg. 'właściciel gospodarstwa rolnego na Podhalu, góral gospodarz': Gazda miał kilkuhektarowe gospodarstwo, ale żył obecnie raczej z wynajmowania pokoi turystom niż ze swoich owieczek. GAZDÓWKA reg. 'gospodarstwo rolne na Podhalu': Pracować na gazdówce. GAZDOWAĆ reg. 'na Podhalu: gospodarzyć': Gazdował na kilku hektarach. GAZDOWSKI reg. 'związany z gazdą, należący do gazdy': Gazdowska zagroda. węg. gazda GAZPACHO (czytaj: gaspaczio) 'orzeźwiająca, zimna zupa hiszpańska; chłodnik hiszpański': Gazpacho przygotowuje się z różnych jarzyn, z dodatkiem mięsa i grzanek lub chleba. Gazpacho jada się jedynie latem i zwykle jest podawana z lodem. hiszp. gazpacho GAZYFIKACJA 'zakładanie na jakimś terenie sieci gazowniczej': Mieszkańcy zawiązali komitet, którego celem było doprowadzenie do jak najszybszej gazyfikacji. GAZYFIKOWAĆ 'zakładać na jakimś terenie sieć gazowniczą': W maju będą gazyfikować naszą ulicę. od słowa: gaz GAŻA 'stałe wynagrodzenie w niektórych zawodach, zwłaszcza artysty, aktora lub wojskowego. Gaża generalska. Po podpisaniu kontraktu artyście wypłacono gażę. niem. Gage 'wynagrodzenie artysty', w Austrii dawniej: 'wynagrodzenie oficera' GB skrót słowa: gigabajt (zob. pod hasłem bajt) Gd symbol pierwiastka chemicznego: gadolin (zob.) GEDANIT 'żywica kopalna o żółtym kolorze, znajdowana na wybrzeżach Bałtyków': Gedanitjest często uznawany za jasną odmianę bursztynu. od łacińskiej nazwy Gdańska: Gedanum Ge symbol pierwiastka chemicznego: german (zob.) GEHENNA l. 'w Biblii: jedna z nazw piekła': Nazwę piekła: gehenna, utworzono od nazwy doliny koło Jerozolimy, gdzie w bardzo dawnych, pogańskich czasach oddawano cześć Molochowi i w ofierze m.in. palono dzieci. l.przen. 'ciężkie, bolesne przeżycia, cierpienia fizyczne lub psychiczne': Przeszła gehennę po śmierci rodziców. Na zesłaniu przeżyli gehennę. lać. kość. gehenna od hebr. Ge Hinnóm - nazwa doliny GEJ pot. 'mężczyzna-homoseksualista': Rozmawia ze mną gej, przyjaciel Jana. Nazywamy się gejami, to zawsze brzmi mniej ordynarnie niż "pedał". GEJÓW SKI 'homoseksualny, dotyczący gejów': Klub gejowski. Gejowskie party. ang. gay GEJSZA 'w Japonii: dziewczyna do towarzystwa, umilająca w czasie spotkań towarzyskich, w kawiarni itd. czas mężczyznom': Gejsze umieją prowadzić miłą rozmowę towarzyską, tańczyć, śpiewać i grać na różnych instrumentach. Ich funkcja, związana z tradycją japońską, obecnie zanika. jap. gejśa GEJZER 'gorące źródło, regularnie wyrzucające strumień gorącej wody i pary na znaczną wysokość': Gejzery występują głównie na terenach wulkanicznych, m.in. na Islandii, Kamczatce i w USA. GEJZERYT 'skała krzemionkowa, osadzająca się w pobliżu gejzerów' ang. geyser od nazwy islandzkiego źródła: Geysir, a to od słowa: geysa 'tryskać' GELEE (czytaj: żele) 'galaretka owocowa': Geiće można przyrządzić samemu z soku owocowego, cukru i żelatyny. fr. gelee GEM 'w tenisie: część seta, rozgrywka, której zwycięzcą jest zawodnik mający przewagę dwóch wygranych piłek nad przeciwnikiem i zdobyte cztery piłki': Decydujący gem. Polska zawodniczka wygrała drugiego gema. od ang. gamę 'gra, rozgrywka' GEMMA 'kamień szlachetny lub półszlachetny, na którym wyryto jakiś wizerunek lub - częściej - wyrzeźbiono go w taki sposób, że jest on wypukły, niekiedy przy tym warstwa wyrzeźbiona ma inny kolor niż płaszczyzna kamienia': W dawnych czasach gemmy były używane 267 GEN GENERAŁ jako pieczęcie, dziś należą do wyszukanych ozdób. Cenione są zwłaszcza gemmy, mające wizemnek wypukły, nazywane kameami. lać. gemma 'pączek, drogi kamień, oczko pierścienia' GEN w biologii i genetyce 'odcinek łańcucha kwasu dezoksyrybonukleinowego, który zawiera zapisaną informację o jakiejś cesze dziedzicznej organizmu - najmniejsza i podstawowa materialna jednostka dziedziczenia': Geny są ułożone w chromosomach w ściśle określonych miejscach. GENOM w genetyce 'zespół genów zawartych w pojedynczym (haploidalnym) zespole chromosomów': Przy zapłodnieniu genom matki łączy się z genomem ojca. GENOTYP w genetyce 'zespół wszystkich genów organizmu, warunkujący dziedziczenie': Badania zmierzające do opisania całego genotypu człowieka. niem. Gen od gr. genos 'ród' - termin wprowadzony na początku XX w. przez W. Johannsena (1857-1927), duńskiego biologa GENETYKA 'nauka zajmująca się badaniem praw dziedziczności i zmienności organizmów żywych': Niezwykłe odkrycia w dziedzinie genetyki, przede wszystkim prace nad "mapą genów" człowieka, umożliwią w nadchodzących latach skuteczne leczenie wielu chorób. GENETYK 'uczony prowadzący badania w dziedzinie genetyki': Obecnie wysiłki całych zespołów genetyków skupiają się na dokładnym określeniu funkcji poszczególnych genów w ludzkim organizmie. I GENETYCZNY 'związany z genetyką': Badania genetyczne. <0 Kod genetyczny 'sposób zapisu informacji genetycznej w cząsteczce kwasu nukleinowego': Znakami kodu genetycznego są cztery organiczne zasady azotowe. <) Inżynieria genetyczna 'przekształcanie łańcucha genów poza organizmem': Inżynieria genetyczna pozwala m.in. na uzyskanie niewy stepujących w przyrodzie kombinacji genów. II GENETYCZNY zob. pod hasłem: GENEZA ang. genetics od niem. Gen GENEALOGIA l. 'historia rodu, uwzględniająca jego pochodzenie i więzy pokrewieństwa łączące jego członków': Dziadek zaczął opowiadanie: - Nasza genealogia sięga daleko w przeszłość... 2. 'pochodzenie czegoś, "korzenie", z których to wyrasta': Genealogia gatunku literackiego. Genealogia ruchów rewolucyjnych. 3. 'dział historii, zajmujący się ustalaniem pokrewieństwa różnych osób, dat ich narodzin, ślubów, śmierci itd.' GENEALOGICZNY l. 'związany z genealogią - historią rodu': Kronika genealogiczna. < Drzewo genealogiczne 'przedstawienie historii jakiejś rodziny i więzów pokrewieństwa jej członków w formie wykresu przypominającego drzewo' 2. Związany z genealogią - pochodzeniem czegoś': Praca historyka literatury zawierała ciekawe rozważania genealogiczne, dotyczące dziewiętnastowiecznej powieści historycznej. 3. 'związany z genealogią - działem historii': Genealogiczne ustalenia, odnoszące się do stosunków pokrewieństwa wśród pierwszych Piastów. lać. genealogia z gr. genealogia 'opowieść o dziejach rodu' GENERACJA l. 'ludzie (albo zwierzęta) urodzeni w jednym okresie, pokolenie': Generacja powstańców listopadowych. Starsza generacja niechętnie słucha muzyki rockowej. 2. 'towary wytworzone na określonym stopniu rozwoju myśli technicznej produkcji': Komputery czwartej generacji. Telewizor nowej generacji. UWAGA: w tym znaczeniu wyraz nadużywany, np.: "Nowa generacja tuszu do rzęs" (lepiej: nowy typ, gatunek, rodzaj tuszu). I GENERACYJNY 'związany z generacją-pokoleniem ludzi, pokoleniowy': Przeżycie generacyjne pokolenia Kolumbów. Więź generacyjna. II GENERACYJNY zob. pod hasłem: GENEROWAĆ lać. generatio 'płodzenie, rodzenie': w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. generation GENERALIZACJA 'uogólnienie': Generalizacja nie jest w tym wypadku uprawomocniona - każde dziecko rozwija się nieco inaczej. GENERALIZOWAĆ 'uogólniać': To może skłaniać do tego, że zaczniemy generalizować, twierdzić, że wszędzie panuje całkowity marazm. z łac. generalis 'ogólny, powszechny' GENERALNY l. 'odnoszący się do wszystkich ludzi, zjawisk lub rzeczy, powszechny, ogólny': Raz na kwartał matka urządzała w domu generalne porządki, trzepanie wszystkich dywanów, wymiatanie ze wszystkich kątów, odkurzanie wszystkich książek i półek. Na zjazd generalny przybyli delegaci ze wszystkich terenowych ogniw partii. 2. 'naczelny, główny lub zasadniczy - zwłaszcza w utartych połączeniach, odnoszących się do stanowisk, urzędów i instytucji': Sztab generalny układa plany walki dla całej armii. Dyskutowano o tym, czy urząd prokuratora generalnego powinien być nadal połączony z urzędem ministra sprawiedliwości. GENERALIA l. 'problemy ogólne i zasadnicze, odnoszące się do wszystkich osób, rzeczy, zjawisk': Dyrektor omówił z głównym księgowym generalia, natomiast rozwiązaniem szczegółowych problemów miały zająć się panie z działu finansowego. 2. 'dział biblioteczny, zwłaszcza w dużych bibliotekach, obejmujący dzieła o treści ogólnej': Studentów pytających o encyklopedie kierowano do generaliów. lać. generalis 'rodowy; dotyczący wszystkich' GENERAŁ l. 'stopień oficerski wyższy od pułkownika, a niższy od marszałka - obecnie w armii polskiej jeden z czterech stopni generalskich; także: oficer mający ten stopień': Stopień generała otrzymał w 52. roku życia. W 1981 r. generał Jaruzelski, stojący już na czele rządu, został I sekretarzem PZPR. 2. 'główny przełożony zakonu w Kościele katolickim' 268 GENEROWAĆ GENTLEMAN GENERALSKI 'związany z generałem': Mundur generalski. W armii polskiej są cztery stopnie generalskie: generał brygady, generał dywizji, generał broni i generał armii. GENERALICJA 'wszyscy generałowie w jakimś kraju, epoce, związani z jakimś wodzem itd.': Spotkanie prezydenta USA z polską generalicją. Przedwojenna generali-cja. Generalicją napoleońska. GENERALISSIMUS 'najwyższy tytuł wojskowy, nadawany w niektórych państwach, np. w Rosji, ZSRR, Hiszpanii, głównemu dowódcy walczących wojsk - najważniejszemu "rozkazodawcy"': Po napaści niemieckiej na ZSRR Stalin przybrał tytuł generalissimusa. niem. Generał od fr. capitaine, lieutnant generał 'główny kapitan, porucznik' GENEROWAĆ 'wytwarzać, rodzić coś, powodować powstawanie czegoś': Ustrój taki zazwyczaj generuje nadopiekuńczość państwa. Gospodarki te, pomimo zdolności do ekspansji, stale generują zjawiska kryzysowe i patologię społeczną UWAGA: jest to wyraz modny, nadużywany zamiast słów: produkować albo rodzić, powodować coś, sprzyjać czemuś itp. GENERATOR l. w technice 'urządzenie wytwarzające energię w jakiejś postaci lub jakiś nośnik energii': Szpital był wyposażony we własny generator, który uruchamiano wówczas, gdy nie było prądu. Generator gazu. 2. w technice, także komputerowej 'urządzenie lub program wytwarzające pewne wielkości fizyczne lub matematyczne': Generator drgań sinusoidalnych. Generator liczb pseudolosowych. GENERATYWNY l. w biologii 'związany z rozmnażaniem płciowym': Rozmnażanie generatywne. Komórki generatywne. 2. w językoznawstwie 'związany z wytwarzaniem z substancji myśli - stów, zdań i tekstów': Gramatyka generatywna opisuje kolejne przekształcenia: od myśli do struktury formalnej ją wyrażającej - zdania. II GENERACYJNY w fizyce 'taki, który coś generuje, wytwarza': Urządzenia, układy generacyjne. ang. generale, a to z łac. generare 'rodzić' GENESIS (czytaj: genezis) l. 'w Biblii: Księga Rodzaju': Starotestamentowa księga Genesis opowiada o stworzeniu świata przez Boga oraz o patriarchach. 2. rząd. 'stworzenie': "Genesis z ducha" Juliusza Słowackiego. lać. genesis 'stworzenie' odgr. genesis 'rodzaj, rodzenie' GENEZA 'warunki powstania jakiegoś zjawiska, jakiejś rzeczy, gatunku artystycznego itd., źródło czegoś': Uczniowie poznawali na lekcjach genezę II wojny światowej: rozwój faszyzmu, zaborcze plany Niemiec, konflikt między hitleryzmem, stalinizmem i demokracjami Zachodu, wreszcie sprzeciw Polski wobec żądań Hitlera. II GENETYCZNY 'związany z rozwojem, pochodzeniem': Językoznawca dowodził, że między językami słowiańskimi a bałtyckimi istnieje związek genetyczny: obie te grupy języków pochodzą od wspólnego przodka: języka prabałtosłowiańskiego. od łac. genesis 'stworzenie' GENITALIA ksiąźk. 'zewnętrzne narządy płciowe': Na obrazie genitalia zostały zasłonięte zielonymi listkami. GENITALNY ksiąźk. 'związany z genitaliami': Oralna, analna i genitalna faza rozwoju w psychologii Freuda. lać. genitalia (liczba mnoga) od: genitalis 'płodzący' GENIUSZ l. 'najwyższy stopień uzdolnienia w sztuce, nauce lub innej dziedzinie; także: człowiek, który odznacza się nadzwyczajną umysłowością i uzdolnieniami': Geniusz muzyczny Mozarta. Geniusz strategiczny Napoleona. Einstein jest przez wielu uważany za największego geniusza nauki XX w. GENIALNY 'o człowieku: odznaczający się geniuszem; o dziele, odkryciu itd.: odznaczający się niezwykłą wartością naukową, poznawczą, artystyczną itd.': Za najgenialniejszego artystę XVI w. uważali Leonarda da Vinci. Genialne odkrycia Stephena Hawkinga wprowadziły fizykę w XXI wiek. GENIUS LOCI 'duch miejsca - swoista atmosfera panująca gdzieś, charakterystyczna dla pewnego miejsca': Siedzieli na górze Świętego Krzyża, patrząc na stary klasztor i panoramę Kielecczyzny, czując genius loci tego niezwykłego szczytu: świętego miejsca pogan, miejsca pielgrzymek chrześcijańskich królów, wreszcie więzienia i obozu śmierci. lać genius 'duch', pierwotnie 'duch opiekuńczy, np. miejsca' -GENNY cząstka, będąca ostatnim członem przymiotników złożonych, mająca znaczenie 'rodzący coś, sprzyjający czemuś, powodujący coś', np. kryminogenny, pa-togenny, korupcjogenny z gr. genos 'pochodzenie' GENOM zob. pod hasłem: GEN GENOTYP zob. pod hasłem GEN GENRE (czytaj: żar) ksiąźk. 'rodzaj, gatunek-najczęściej w odniesieniu do specyficznego rodzaju twórczości jakiegoś artysty, stylu twórczości lub wykonawstwa': Genre twórczości rzeźbiarza. Genre dramatyczny. Lite-raturoznawca mówił o różnych genre'ach mowy w utworze. fr. genre GENSEK 'sekretarz generalny partii komunistycznej; nazwa używana przede wszystkim w odniesieniu do przywódców partii w byłym Związku Sowieckim': Dwóch kolejnych genseków rządziło zaledwie po kilkanaście miesięcy. skrót od roś. gienieralnyj sekrietar GENTLEMAN zob. DŻENTELMEN 269 GENTLEMANA AGREEMENT GERMAN GENTLEMANA AGREEMENT zob. pod hasłem: DŻENTELMEN GENUS PROXIMUM (czytaj: genus proksimum) w logice 'rodzaj najbliższy - pojęcie ogólne, do którego zakresu należy sens definiowanego wyrazu, a zarazem takie, że jego zakres jest możliwie najbliższy temu sensowi': W definicji klasycznej podajemy genus proximum i dif-ferentia specifica definiowanego pojęcia. Podając genus proximum należy uważać, by był to rzeczywiście najbliższy rodzaj ogólny, gdyż w przeciwnym razie nie będzie możliwe podanie differentia specifica. Np. genus proximum słowa: buldog to pies, a nie zwierzę lub ssak. tac. genus proximum GEO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'Ziemia', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na to, że ich znaczenie jest związane z Ziemią: nauką o niej, zjawiskami w skorupie ziemskiej, pomiarami jej powierzchni itd., np. geosfera, geotermiczny od gr. ge 'ziemia' GEOCENTRYZM 'teoria głosząca, że Ziemia jest środkiem Wszechświata, dookoła niej krążą inne planety, Słońce i gwiazdy': Geocentryzm powstał w starożytności, uznawany był też w średniowieczu. Teorię tę obaliły dopiero badania Mikołaja Kopernika. GEOCENTRYCZNY l. 'związany z geocentryzmem, taki, w którym uznaje się Ziemię za środek Wszechświata': Geocentryczny model Wszechświata. Teoria geocentryczna. 2. 'odnoszący się do środka Ziemi, mający punkt początkowy wyróżniony w środku Ziemi': Odległość geocentryczna. złożenie cząstki: geo- i wyrazu: centryzm GEODEZJA 'nauka zajmująca się pomiarami globu ziemskiego i wyznaczaniem jego kształtu, pomiarami gruntów i obiektów naziemnych oraz sporządzaniem map i planów gruntów': Obecnie w geodezji, zajmującej się pomiarami wielkich obszarów Ziemi, wykorzystuje się dane satelitarne. GEODETA 'specjalista w zakresie geodezji': Geodeci podzielili teren na działki budowlane, sporządzili odpowiedni plan i zaznaczyli granice działek w terenie. GEODEZYJNY 'związany z geodezją, zajmujący się pomiarami Ziemi': Pomiary geodezyjne. Firma geodezyjna. fr. geodesie odgr. geódaisia 'dzielenie ziemi' GEOLOGIA 'nauka zajmująca się badaniem budowy skorupy ziemskiej i jej przemian historycznych': Geologia to nauka mająca wiele działów, w których bada się szczegółowe zagadnienia dotyczące skorupy ziemskiej, m.in. procesy zachodzące w jej wnętrzu i na jej powierzchni, historie przemian, którym podlegała Ziemia, wreszcie występowanie złóż minerałów i wody. GEOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie geologii': Patronem polskich geologów jest Stanisław Staszic, który na początku XIX w. prowadził obserwacje geologiczne ziem polskich, głównie pod względem występowania na nich tych minerałów, które mają znaczenie gospodarcze. GEOLOGICZNY 'związany z geologią lub przedmiotem jej badań': Badania geologiczne. Budowa geologiczną Karpat. W podziale geologicznym dziejów Ziemi wyróżnia się pięć er: archaik, proterozoik, paleozoik, mezo-zoik i kenozoik. złożenie cząstek: geo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' GEOPOLITYKA 'doktryna polityczna, według której położenie geograficzne kraju ma zasadnicze znaczenie dla jego polityki': Termin geopolityka został wymyślony w okresie I wojny światowej. GEOPOLITYCZNY 'taki, który wypływa z zasad geopolityki': To powoduje, że Ukraina ma znaczenie geopolityczne w tej części Europy. złożenie cząstki: geo- i słowa: polityka GEOSFERA 'jedna z koncentrycznych sfer, z których jest zbudowana kula ziemska': Geosfery to np. jądro Ziemi, płaszcz Ziemi i litosfera. złożenie cząstki: geo- i słowa: sfera GEOTERMICZNY 'związany z ciepłem wnętrza Ziemi': Wśród alternatywnych źródeł energii wymienia się m.in. energię geotermiczną, np. energię gorących źródeł, wykorzystywaną już w pewnych regionach do ogrzewania. {) Stopień geotermiczny w geologii 'odległość w głąb ziemi, której odpowiada wzrost temperatury o l stopień Celsjusza' złożenie cząstki: geo- i słowa: termiczny GEOTROPIZM w biologii 'utrzymywanie się rośliny w pewnym położeniu, wynikające z jej dostosowania się do ziemskiej siły ciążenia': Geotropizm powoduje, że korzenie roślin rosną w dół (geotropizm dodatni), a łodyga w górę (geotropizm ujemny). złożenie cząstki: geo- i słowa: tropizm GERIATRIA 'dział medycyny (dokładniej: gerontologii) zajmujący się profilaktyką i leczeniem chorób wieku podeszłego': Geriatria zajmuje się m.in. innymi leczeniem miażdżycy tętnic, choroby ciśnieniowej i raka u osób starszych. GERIATRA 'lekarz specjalizujący się w zakresie geriatrii': Geriatra nie tylko przepisywał swym pacjentom leki, ale zalecał im też aktywność życiową i fizyczną. GERIATRYCZNY 'związany z geriatrią': Przychodnia geriatryczna. ang. geriatrics odgr. geron 'starzec', iatreia 'leczenie' GERMAN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 32 i masie atomowej 72,59: szarobiały, wykazujący właściwości metalu i niemetalu, symbol Ge': German jest pier- 270 GERMANIZACJA GESZEFT wiastkiem rzadkim, wykorzystuje się go m.in. przy wytwarzaniu tranzystorów. n. -lać. germanium od łac. Germania 'Niemcy' (pierwiastek odkryty w XIX w. przez Clemensa Winklera (1838-1904), chemika niemieckiego) GERMANIZACJA inaczej: NIEMCZENIE 'narzucanie komuś niemieckich zwyczajów, kultury i języka': Germanizacja ludności w zaborze pruskim. Germanizacja Śląska, Warmii i Mazur. GERMANIZOWAĆ inaczej: NIEMCZYĆ 'skłaniać lub zmuszać kogoś, by przyjął niemieckie zwyczaje i niemiecką kulturę zamiast własnych zwyczajów i własnej kultury, by wyzbył się swego języka i zaczął mówić po niemiecku': Władze pruskie próbowały germanizować dzieci polskie. Strajk szkolny we Wrześni w 1902 r. był próbą obrony przed nakazem odmawiania pacierza po niemiecku. GERMANIZACYJNY 'związany z germanizacją': Ger-manizacyjna polityka Bismarcka. Bardzo emocjonalny charakter "Krzyżaków" Sienkiewicza, wydanych po raz pierwszy w 1900 r., ma związek z brutalnymi działaniami germanizacyjnymi rządu pruskiego, szczególnie nasilonymi na przełomie XIX w XX w. od łac. Germanus 'Germanin' GERONT 'w starożytnej Grecji: członek rady starszych, rządzącej w niektórych miastach-państwach, np. w Sparcie': Gerontami zostawali obywatele, którzy przekroczyli 60 lat. gr. geron 'starzec' GERONTO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'starzec', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z osobami w podeszłym wieku, np. gerontologia, gerontokracja odgr. gćron 'starzec' GERONTOKRACJA 'władza starców': Gerontokracja istniała w niektórych państwach starożytnej Grecji, np. w Sparcie, zarządzanej przez radę gerontów - geruzję. W naszych czasach jej osobliwą odmianą były rządy komunistyczne w ZSRR - w latach 70. Komitet Centralny KPZR składał się z działaczy w bardzo podeszłym wieku, a na jego czele stał siedemdziesięcioletni, schorowany Leonid Breżniew. złożenie cząstek: geronto- i -kracja od gr. kratos 'siła, władza' GERONTOLOGIA 'nauka badająca procesy starzenia się organizmów żywych, zwłaszcza organizmu człowieka, a także różne aspekty procesu starzenia się ludności': Badania w zakresie gerontologii nabrały w XX w. dużego znaczenia w związku z wydłużeniem się czasu ludzkiego życia. GERONTOLOG 'uczony zajmujący się problemami starzenia się organizmów': Gerontologowie wskazują na potrzebę aktywizacji osób w podeszłym wieku. GERONTOLOGICZNY 'związany z gerontologia': Badania gerontologiczne. Instytut gerontologiczny. złożenie cząstek: geronto- i -logia od gr. logos GERUZJA 'w starożytnej Grecji: rada starszych rządząca lub współrządząca w niektórych miastach-państwach': W Sparcie geruzja m.in. przygotowywała projekty ustaw, które przedstawiano ogólnemu zgromadzeniu. gr. gerousia GESTALTYZM (czytaj: gesztaltyzm) inaczej: PSYCHOLOGIA POSTACI 'kierunek w psychologii XX w., zajmujący się głównie procesami poznawczymi, głoszący, że życie psychiczne człowieka jest złożone z pewnych dużych całości: postaci, których struktura powinna stać się przedmiotem badania naukowego': W trakcie badań struktury postaci w gestaltyzmie odkryto wiele praw u-znawanych za powszechne dla ludzkiego poznania, np. prawo figury i tła. Mówi ono, że w danym momencie ludzka uwaga skupia się tylko na pewnym fragmencie otaczającej rzeczywistości - na figurze, zaś reszta rzeczywistości pozostaje w tle. Po chwili uwaga może zwrócić się ku innemu fragmentowi, wyodrębniając go z tła jako figurę. GESTALTYSTA (czytaj: gesztaltysta) 'psycholog, który jest zwolennikiem gestaltyzmu': Pierwszymi gestalty-stami byli psychologowie niemieccy, m.in. Max Werthei-mer. niem. Gestaltpsychologie od: Gestalt 'postać' GESTAPO 'tajna policja polityczna w hitlerowskich Niemczech, działająca także w krajach podbitych przez Hitlera; także: funkcjonariusze tej policji oraz jej siedziba': Zabrało go gestapo. Był przesłuchiwany przez gestapo. Na tej ulicy mieściło się gestapo. GESTAPOWIEC 'funkcjonariusz gestapo': [...] gestapowiec bije jaw twarz. Z drugiej strony. Jeszcze raz. Baśka podnosi powoli ciężką rękę, by się zasłonić, paraliżuje ją ból - to pies: o to chodziło tamtemu. (Bratny) GESTAPOWSKI 'związany z gestapo lub z gestapowcami, typowy dla gestapowców': Gestapowski terror. Gestapowskie metody przesłuchiwania, stosowane przez stalinowskich oprawców. od niem. Gestapo, skrót nazwy: Ge(heime) Sta(ats)po(lizei) 'tajna policja państwowa' GESTIA przest. 'zarząd, administracja' Dziś tylko w wyrażeniu: (} w czyjejś gestii 'w czyichś kompetencjach': To nie leży w gestii tego urzędnika. Ustalanie wysokości opłat jest w gestii dyrektora. fac. gestio 'postępowanie, prowadzenie' GESZEFT (czytaj: geszeft) pot. 'interes, zwłaszcza interes przynoszący szybkie zyski, lecz nie zawsze uczciwy': Te jego geszefty zawsze mi się wydawały podejrzane. 271 GETRY GIGANT GESZEFCIARSTWO pot. 'robienie interesów, zwłaszcza szybkich, ale nie zawsze uczciwych': Rzucił pracę w naszej firmie i zajął się jakimś geszefciarstwem. GESZEFCIARZ pot. 'osoba zajmująca się geszefciarstwem': Na bazarku zbierali się wieczorem w małych grupkach geszefciarze, coś cicho uzgadniając. niem. Geschaft - w podobnym samym znaczeniu, lecz bez zabarwienia negatywnego GETRY 'podkolanówki bez stóp, niekiedy sięgające aż do połowy uda, używane dla ochrony przed zimnem, różnymi urazami lub dla ozdoby': Nasz klub piłkarski miał kłopoty dosłownie ze wszystkim: z piłkami, spodenkami, koszulkami, getrami i trampkokorkami. fr. guetres GETTO l. 'w średniowieczu: część miasta zamieszkana przez mniejszość narodową lub społeczną, zwykle przez Żydów': Żydzi tworzyli w miastach zwarte skupiska, getta, pozwalające im na zachowanie odrębności narodowej i religijnej, często też izolujące od niechętnego otoczenia. 2. 'w czasie II wojny światowej: dzielnica miasta, w której hitlerowcy pod przymusem zgromadzili w wielkim ścisku ludność żydowską przed jej ostateczną zagładą': Powstanie w getcie warszawskim rozpoczęło się 19.04.1943 r. Jego celem nie było odniesienie zwycięstwa, lecz śmierć z bronią w ręku. 3. 'dziś: dzielnica wielkiego miasta w bogatych krajach, zamieszkana przez mniejszość narodową, uboższą od reszty społeczeństwa': Portorykańskie getto w Nowym Jorku. Polskie getto w Chicago. 4.przen. 'grupa zawodowa, środowisko izolujące się od reszty społeczeństwa': Getto literackie. Artyści chcieli się zamknąć w swym getcie. wf. ghetto 'dzielnica żydowska w Wenecji', od słowa: ghetto 'odlewnia' - która była w tej dzielnicy i stała się jej symbolem GG skrót nazw: Generalne Gubernatorstwo, Generalna Gubernia zob. pod hasłem: GUBERNATOR GIAUR 'niewierny - pogardliwe określenie muzułmańskie, odnoszone do wyznawców innych religii': Słynna powieść poetycka Byrona "Giaur", wspaniale przełożona na polski przez Mickiewicza, opowiada o miłości chrześcijanina, tytułowego "giaura", do Leili - żony Hassana; o zemście zdradzonego męża, który zamordował żonę, i o pomszczeniu jej śmierci przez kochanka. ang. giaour z tur. gavur GIEŁDA l. 'budynek, w którym sprzedaje się i kupuje papiery wartościowe na zasadach rynkowych: swobody popytu i podaży, których wzajemna relacja kształtuje cenę; także: plac czy hala, w których dokonuje się rynkowych transakcji, dotyczących większych ilości towaru; także: instytucje obsługujące i nadzorujące przeprowadzane transakcje': Maklerzy z uwagą śledzili kolejne ceny akcji, pojawiające się na wielkim ekranie w rogu giełdy. Jeździł na giełdę z kwiatami dwa razy w tygodniu. Warszawska Giełda Papierów Wartościowych funkcjonuje od 1991 r. 2. 'miejsce, gdzie sprzedaje się zgodnie z zasadami rynkowymi jakieś przedmioty': Giełda samochodowa. Giełda staroci. Giełda pomysłów 'zebranie, na którym każdy może zgłaszać dowolne pomysły, rzucać pomysłami' () Giełda przed salą egzaminacyjną 'wymiana przez studentów lub uczniów informacji na temat egzaminu przed salą, w której się on odbywa' GIEŁDOWY 'związany z giełdą - miejscem przeprowadzania dużych transakcji wolnorynkowych': W tym programie radiowym o 13.30 podają najnowsze notowania giełdowe. W środę na giełdę weszły akcje "Budiforu", mamy więc nową spółkę giełdową, (i Indeks giełdowy 'syntetyczny wskaźnik cen na giełdzie, zwykle będący średnią odnotowywanych na niej cen': Najsłynniejszy na świecie indeks Dow-Jones to średnia cen na 30 przemysłowych giełdach w Nowym Jorku, wyliczana przez firmę Dow-Jones and Company. od niem. Gilde (polskie: gildia) 'cech kupców, a także: zasady uczciwej wymiany i jej miejsce' GIEMZA 'wyprawiona skóra kozia': Z giemzy wyrabiane są wyroby galanteryjne i buty. GIEMZOWY 'wykonany z giemzy': Giemzowa torebka. Kupił eleganckie giemzowe półbuty. od niem. Gemse 'kozica' GIERMEK 'w średniowieczu: młodzieniec, który towarzyszył rycerzowi, słuchał jego rozkazów, pomagał w walce i w sprawach codziennych': Giermek używany był do posług osobistych, pomagał rycerzowi w drodze i dbał o broń i konie. Jego głównym zadaniem było doskonalenie się w rzemiośle wojennym. Po przekroczeniu 20. roku życia giermek, który zasłużył się na polu walki, mógł być pasowany na rycerza. od węg. gyermek 'dziecko' GIGABAJT zob. pod hasłem: BAJT GIGANT l. 'w mitologii greckiej: jeden z olbrzymów, synów Gai (Ziemi), którzy zaatakowali bogów na Olimpie': Nowe pokolenie bogów niedługo spożywało owoce zwycięstwa. Powstał przeciw nim ród gigantów, synów Ziemi. Jedni z nich byli podobni do ludzi, chociaż kształtów olbrzymich, inni mieli potworne cielska zakończone splotami wężów. (Parandowski) 2. przen. 'człowiek bardzo dużego wzrostu; także: bardzo duża rzecz': W drużynie koszykarzy z Bostonu najcelniej rzucał Tom Jones, czarnoskóry gigant. Zbliżali się do fabryki giganta. Slalom gigant 'konkurencja narciarska będąca połączeniem biegu zjazdowego i slalomu specjalnego, polegająca na jak najszybszym i jak najdokładniejszym przebyciu stromej trasy z ustawionymi w sporych odległościach 30 bramkami' GIGANTOMACHIA 'w mitologii greckiej: walka bogów olimpijskich i Heraklesa z gigantami': Gigantoma-chia należy do najczęstszych tematów mitologicznych w sztuce. 272 GILDIA GIRLSA GIGANTYCZNY 'olbrzymi, znacznie przekraczający średnią wielkość czegoś': Gigantyczna sala. Gigantyczna siła. Gigantyczny wysiłek. GIGANTYZM w medycynie 'wzrost olbrzymi': Gigan-tyzmjest efektem nadmiernego wydzielania hormonów wzrostu przez przysadkę mózgową. GIGANTOMANIA 'mania - zwykle cechująca władzę lub władcę - wznoszenia budowli, tworzenia instytucji, urządzania imprez, których wielkość znacznie przewyższa potrzeby, zaś koszt - możliwości': Turyści z Europy patrzyli bez zrozumienia na olbrzymie posągi i budowle, wzniesione przez cierpiącego najwyraźniej na gigantomanię władcę tego biednego państewka. GIGANTOFON 'silny megafon lub kolumna głośnikowa do nagłaśniania dużych, otwartych przestrzeni': Na placu rozstawiono gigantofony, by wszyscy przybyli na mszę mogli wysłuchać papieża. gr. Gigas, dopełniacz: Gigantos GILDIA l. 'stowarzyszenie społeczne w średniowieczu, początkowo mogące mieć różnorodny charakter, np. zawodowe, obronne, polityczne, później: przede wszystkim stowarzyszenie kupieckie, cech kupiecki': Gildie kupieckie ustanawiały prawa uczciwego handlu i wymiany pieniężnej. 2. 'organizacja kupiecka działająca w Rosji od XVII do XIX w.': Gildia dzieliła się na różne kategorie według zamożności kupców. niem. Gildie 'cech, stowarzyszenie', pierwotnie 'poczęstunek po przeprowadzonej transakcji, coś podobnego jak litkup' GILOTYNA l. 'francuskie urządzenie do wykonywania wyroku śmierci na skazanych: podłużna rama, w której z góry na dół opadał ciężki (zwykle ukośny) nóż, odcinający głowę': Wykonywanie wyroków śmierci za pomocą gilotyny zaczęto stosować we Francji w czasach Wielkiej Rewolucji Francuskiej. 2. przen. 'introligatorski przyrząd do cięcia papieru, obcinania i wyrównywania brzegów książek itd.': Fiszki, wykorzystywane do robienia słownika, składali w grube pliki i zanosili do introligatora, który za pomocą gilotyny równo przecinał je na pół. 3. 'przyrząd do obcinania końcówek cygar' GILOTYNOWAĆ 'ucinać skazanemu głowę za pomocą gilotyny': Ludwik XVI został w 1792 r. oskarżony o zdradę i uwięziony. Trybunał rewolucyjny uznał jego winę i w następnym roku król został zgilotynowany. od nazwiska J. Guillotina( 1738-1814), francuskiego lekarza, który w czasach Wielkiej Rewolucji Francuskiej postulował wprowad2e-nie humanitarnego sposobu wykonywania wyroków śmierci (lecz oczywiście nie pragnął, by urządzenie do zabijania nazwało się tak jak on) GIMBUS 'autobus szkolny, dowożący dzieci do gimnazjum': Moja gmina nie dostała z ministerstwa gimbusu, a mamy dość rozległy teren; czy można będzie dostać od państwa autobus? złożenie od: gim- (gimnazjum) i -bus (autobus) GIMNAZJON 'w starożytnej Grecji: budynek wraz z otaczającym go parkiem, będący miejscem spotkań towarzyskich, dyskusji filozoficznych, nauk oraz ćwiczeń fizycznych' gr. gymnasión GIMNAZJUM l. 'w różnych czasach i w różnych krajach, począwszy od starożytnego Rzymu: szkoła średnia lub półśrednia': Obecnie w Polsce gimnazjum to trzyletnia, obowiązkowa dla wszystkich szkoła półśrednia, następująca po sześcioletniej szkole podstawowej. Gimnazjum w Niemczech to szkoła średnia, którą kończy egzamin maturalny, uprawniający do podjęcia studiów w szkole wyższej. 2. 'to samo, co gimnazjon' GIMNAZJALISTA 'uczeń gimnazjum': Gimnazjaliści z dalszych wsi dowożeni byli do szkoły gimbusem. GIMNAZJALNY 'związany z gimnazjum lub z nauką w gimnazjum': Ostatnia klasa gimnazjalna. Podręcznik gimnazjalny. p.-lać. gymnasium GINEKOLOGIA l. 'dział medycyny, zajmujący się chorobami kobiecych narządów płciowych i stanami patologicznymi związanymi z ciążą': Ginekologia jest działem blisko związanym z położnictwem. 2. 'ginekologiczny oddział szpitala': Dowiedział się, że ciotka leży na ginekologii. GINEKOLOG 'lekarz, specjalista w zakresie ginekologii': Ginekolog powiedział jej, że jest w drugim miesiącu ciąży. GINEKOLOGICZNY 'związany z ginekologią, służący do badania kobiecych narządów płciowych': Badanie ginekologiczne. Fotel ginekologiczny. fr. gynecologie odgr. gyne 'kobieta', logos 'nauka, słowo' GIOCONDA (czytaj: dżiokonda) l. inaczej: MONA LISA 'jeden z najsłynniejszych obrazów świata, pędzla Leonarda da Vinci, przedstawiający kobietę o zagadkowym uśmiechu na tle niezwykłego krajobrazu': "Gioconda" powstała w latach 1503-1506. 2. 'osoba przedstawiona na obrazie Leonarda da Vinci': Gioconda, właściwe nazwisko: Mona Lisa del Giocondo, była żoną florenckie-go patrycjusza Franscesca del Giocondo. () Uśmiech Giocondy 'lekki i tajemniczy uśmiech': Zbliżała się do niego powoli, z uśmiechem Giocondy. wl. Gioconda GIRLANDA 'ozdobny, swobodnie się zwieszający splot kwiatów, liści, gałązek ze wstęgami itd.': Na kolumnach i ścianach pałacu zawieszono girlandy z czerwonych róż. fr. guirlande GIRLSA (czytaj: gerlsa) 'tancerka rewiowa': Podziwiali tańce długonogich girls. GIRLASKA żart. 'to samo, co girlsa' od ang. girls - liczba mnoga od: girl 'dziewczyna' 273 GIROKOMPAS GLOBALNY GIROKOMPAS zob. ŻYROKOMPAS GLACE (czytaj: glase)L 'połyskująca, mieniąca się różnymi kolorami tkanina, zwykle z naturalnego jedwabiu': Chusta z glace. 2. 'specjalnie wyprawiona skóra, miękka i mająca połyskującą powierzchnię': Eleganckie rękawiczki z glace. fr. glace, w podstawowym znaczeniu 'połysk' GLACJAŁ w geologii 'okres zlodowacenia, w którym na skutek ochłodzenia klimatu i dużej ilości opadów tworzą się wielkie lodowce, pokrywające znaczne obszary Ziemi': W epoce lodowcowej glacjały są przedzielane okresami cieplejszymi - interglacjałami, w których lodowce się cofają. INTERGLACJAŁ w geologu 'cieplejszy okres w epoce lodowcowej, rozdzielający dwa glacjały' GLACJALNY w geologii 'związany z okresem zlodowacenia': Glacjalna rzeźba terenu, typowa np. dla polskich pojezierzy, jest wynikiem działalności lodowca w czwartorzędzie. od łac. glacialis 'lodowy' GLACJOLOGIA 'nauka zajmująca się badaniem lodowców oraz kształtowaniem przez nie rzeźby terenu': Gla-cjologia jest nauką interdyscyplinarną, łączącą m.in. badania klimatologiczne i geologiczne. GLACJOLOG 'uczony zajmujący się badaniami w zakresie glacjologii' fr. glaciologie od łac. glacialis 'lodowy', gr. logos 'nauka, słowo' GLADIATOR l. 'w starożytnym Rzymie: silny, odpowiednio wyszkolony człowiek (zwykle mężczyzna, niekiedy także kobieta), walczący na arenie z innym takim człowiekiem lub z dzikimi zwierzętami': Kandydaci na gladiatorów byli zwykle wybierani spośród jeńców lub niewolników. Spartakus, gladiator rzymski, był przywódcą największego powstania niewolników w 73 r. p.n.e. l.przen. 'człowiek muskularny, silny i umiejący walczyć': Chłopcy patrzyli z podziwem na j ego tors gladiatora. GLADIATORSKI 'związany z gladiatorami': Gladiator-skie ćwiczenia. Gladiatorski pojedynek na śmierć i życie. tac. gladiator od słowa: gladius 'miecz' GLAZURA l. 'warstwa szkliwa, którą powlekane są wyroby ceramiczne': Glazura zabezpiecza wyroby ceramiczne przed nasiąkaniem wodą i nadaje im ładniejszy wygląd. 2. 'płytki ceramiczne powleczone glazurą': Wyłożył glazurą łazienkę. GLAZURNIK 'osoba, która odpłatnie układa glazurę': Glazurnik chciał od ułożenia metra kwadratowego glazury tyle, ile kosztuje metr płytek. GLAZUROWAĆ l. 'powlekać coś glazurą - warstwą szkliwa': Glazurowane płytki. Glazurować dzban. 2. 'wykładać coś glazurą': Glazurować ściany kuchni. niem. Glasur od: Glas 'szkło' GLEJT 'dokument, wydawany dawniej przez osobę mającą władzę na jakimś terenie, uprawniający do przejazdu przez ten teren i gwarantujący bezpieczeństwo; także: zbrojna eskorta, dodana komuś dla bezpieczeństwa': Miał glejt książęcy i mógł szukać swojej narzeczonej we wszystkich zamkach. niem. Geleit GLICERYNA w chemii 'związek organiczny - alkohol tri-hydroksylowy, zawarty we wszystkich naturalnych tłuszczach; bezbarwna, gęsta ciecz o słodkawym smaku' : Gliceryna jest stosowana w wielu gałęziach przemysłu, jest też używana jako popularny środek kosmetyczny. niem. Glyzerin GLICYNA w biologii i chemii 'najprostszy występujący w naturze aminokwas, składnik większości białek': Glicy-najest wykorzystywana w medycynie. ang. glicyne odgr. głykys 'słodki' GLIKOGEN w biologii i chemii 'wielocukier występujący w prawie wszystkich tkankach zwierzęcych i ludzkich, głównie w mięśniach i wątrobie': Glikogen jest substancją, w której organizm magazynuje glukozę - podstawowy surowiec energetyczny. fr. głycogene odgr. głykys 'słodki' i genos 'ród' GLIKOL w chemii 'jeden z alkoholi dihydroksylowych, gęsta, bezbarwna ciecz, łatwo mieszająca się z wodą': Glikol obniża temperaturę zamarzania wody, jest więc wykorzystywany jako składnik zimowych płynów do chłodnic samochodowych. GLIKOLOWY w chemii 'zawierający glikol': Glikolo-wy płyn do chłodnicy. niem. Głykol, złożenie gr. głykys 'słodki' i (Alkoh)ol GLIKOZA zob. GLUKOZA GLOBALNY l. 'ujęty jako całość, obliczany ogólnie; ogólny': Globalny dochód zakładu wzrósł 0,2%. 2. 'obejmujący swym zasięgiem całą kulę ziemską': Polityka globalna. Protesty w skali globalnej. Konflikt o zasięgu globalnym. GLOBALNIE 'ogólnie, całościowo': Globalnie wartość obrotów na giełdzie jest zbliżona do poniedziałkowej. GLOBALIZACJA 'proces zachodzący we współczesnym świecie, przede wszystkim dzięki postępowi telekomunikacji i informatyki oraz przekształceniom gospodarczym, polegający na powstawaniu coraz ściślejszych związków między odległymi krajami, głównie związków ekonomicznych i kulturalnych': Rezultatem globa-lizacji jest m.in. to, że kryzys w jednym regionie świata odbija się niekorzystnie na gospodarce w innych, odległych regionach, a także to, że kultury różnych narodów w sposób dotąd niespotykany w historii ludzkości zbliżają się i przenikają. Globalizacja mass mediów po- 274 GLOBTROTER GLOTTODYDAKTYKA woduje, że do obywateli krajów uprzemysłowionych w każdej chwili docierają wiadomości ze wszystkich zakątków świata. GLOBALIZOWAĆ 'nadawać czemuś charakter globalny, ogólnoświatowy': Globalizować konflikt. Globalizo-wać transport lotniczy. z łac. globus 'kula, bryła', w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. glo-bal 'o zasięgu ogólnoświatowym' GLOBTROTER 'człowiek, który lubi dużo podróżować po obcych, zwłaszcza odległych, krajach, zwiedzać je, poznawać miejscową kulturę itd.': Prawdziwy globtro-ter nie będzie się przemieszczał samolotami od jednego drogiego hotelu do drugiego; wybierze podróż pociągiem czy autobusem, a nie oszczędzi też własnych nóg na piesze wędrówki. ang. glob-troter GLOBULA w astronomii 'mała, ciemna chmura gazowo--pyłowa widoczna na szerszym tle, np. świecących, jasnych mgławic': Przypuszcza się, że globule są kurczącymi się obłokami materii międzygwiezdnej. GLOBULARNY 'mający kształt kuli lub złożony z kuł' () Gwiazda globulama w astronomii 'duża, zwarta grupa starych gwiazd o kulistym kształcie, występująca w zewnętrznych rejonach galaktyki' ang. globule od łac. globulus, zdrobnienie od: globus GLOBULINA w biologii i chemii 'jedno z białek o kulistym kształcie cząsteczki, nierozpuszczalnych w wodzie, natomiast rozpuszczalnych w roztworach soli, powszechnie występujących w komórkach ludzi, zwierząt i roślin': Globuliny pełnią w organizmie wiele ważnych funkcji, np. enzymatycznych, odpornościowych (immu-noglobuliny). ang. globulin, od łac. globulus, zdrobnienie od: globus GLOBULKA 'lekarstwo w kształcie kuleczki': Połykał globulki. od łac. globulus, zdrobnienie od: globus GLORIA l. 'to samo, co aureola' 2. przen. 'sława, która kogoś otacza': Był otoczony glorią bohaterstwa. 3. w fizyce 'zjawisko optyczne, polegające na tym, że dookoła cienia swojej osoby widzi się czerwono-niebieską obwódkę': Zjawisko glorii można niekiedy obserwować wysoko w górach. GLORIA VICTIS (czytaj: gloria wiktis) 'chwała pokonanym (zwyciężonym)': Hasło: gloria victis! głoszone było w publicystyce polskiej II połowy XIX w., po upadku wszystkich powstań i braku nadziei na rychłe odzyskanie niepodległości. Stało się ono tytułem wydanego w 1910 r. zbioru nowel Elizy Orzeszkowej, opowiadających o czasach powstania styczniowego. Hasło: gloria victis - było celowym zaprzeczeniem łacińskiego porzekadła: vae victis - 'biada zwyciężonym'. GLORYFIKACJA 'wysławianie jakiejś osoby lub rzeczy, zwykle abstrakcyjnej': Gloryfikacja Napoleona. Gloryfikacja zwycięstwa. GLORYFIKOWAĆ 'wysławiać kogoś lub coś': Pieśń gloryfikuje czyny generała. lać. gloria 'sława, chwała' GLOSA l. 'odręczny dopisek kopisty lub czytelnika księgi, zwłaszcza średniowiecznej, zawierający jakiś komentarz do tekstu, wyjaśnienie, notatkę itp.': Glosy w średniowiecznych księgach są bardzo interesującym materiałem dla językoznawców, często bowiem zawierają one wyjaśnienie, jak należy tłumaczyć poszczególne słowa łacińskie na język polski. 2. 'komentarz prawniczy do orzeczenia sądowego': Wydano w formie książkowej zbiór orzeczeń trybunału wraz z glosami' GLOSARIUSZ albo GLOSARIUM 'zbiór glos, ułożonych w formie słownika, objaśniającego niezrozumiałe i trudne słowa, występujące w jakimś tekście' GLOSATOR 'autor glos - dopisków na marginesach tekstu lub komentarzy prawniczych': Po zakończeniu pracy nad traktatem glosator zebrał swoje komentarze i ułożył alfabetycznie w postaci małego słowniczka. lać. glossa 'uwaga objaśniająca' z gr. glossa 'język, mowa (trudne) słowo' GLOSOLALIA 'posługiwanie w stanie ekstazy religijnej niezrozumiałym, nieznanym sobie językiem': Glosola-lia, "dar języków", jest wspominana w Biblii i uważana w chrześcijaństwie za jeden z charyzmatów. niem. Glossolalie odgr. glossa 'język', lalia 'mowa, bełkot' GLOTTO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'język', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z językiem, mową, mówieniem, np. glottogonia, glottodydaktyka od greckiej, attyckiej formy głótta 'język' GLOTTOGONIA albo GLOTTOGENEZA 'powstanie i rozwój języka ludzkiego w pierwszych stadiach': We współczesnych badaniach z zakresu glottogonii bierze się pod uwagę obserwacje sposobu uczenia się języka przez bardzo małe dzieci, a także obserwacje sposobów porozumiewania się przez zwierzęta, np. delfiny, małpy i pszczoły. złożenie cząstki: glotto- i cząstki -gonią od: gónos 'pochodzenie' oraz słowa: geneza GLOTTODYDAKTYKA 'dział dydaktyki zajmujący się metodami nauczania języków obcych': W dawniejszej glottodydaktyce dominowało przekonanie, że uczniowi należy przede wszystkim dokładnie wyjaśnić wszystkie reguły gramatyczne. Obecnie większą uwagę przywiązuje się do funkcjonalnej strony mowy, do uczenia językowego zachowania w różnych sytuacjach. złożenie cząstki: glotto- i słowa: dydaktyka 275 GLUKOZA GODOT GLUKOZA w biologii i chemii 'związek organiczny o wzorze CgHi206, cukier prosty, występujący we wszystkich organizmach żywych': Glukoza jest podstawowym surowcem energetycznym organizmu i bierze udział w wielu reakcjach. W medycynie podaje się dodatkowo glukozę m.in. w stanach wyczerpania i chorobach serca. ang. glucose odgr. głykys 'słodki' GLUTEN w chemii 'substancja białkowa występująca w ziarnach zbóż': Gluten jest wykorzystywany m.in. w piekamictwie. Po odkryciu tego, że groźna choroba dzieci i niemowląt - celiaklia - jest związana z uczuleniem na gluten, zaczęto wytwarzać specjalne produkty bezglutenowe. nie/n. Gluten od łac. gluten 'klej' GLUTYNA albo GLUTYN w chemii 'substancja białkowa, będąca głównym składnikiem żelatyny, otrzymywana z kości, chrząstek i ścięgien zwierzęcych': Glutyna służy m.in. do wyrobu kleju stolarskiego. mew. Glutin z łac. gluten 'klej' GŁAGOLICA 'najstarsze pismo Słowian, stworzone w IX w. przez św. Cyryla': Głagolica zawiera 40 znaków opartych na minuskule (małych literach) alfabetu greckiego. roś. głagólica od staro-cerkiewno-slowianskiego głagolb 'słowo' GMIN przest. 'prosty lud: najniższa warstwa społeczna, do której należą biedni, niewykształceni ludzie': Starzec i na lud zawoła: [...] Dziewczyna duby smalone bredzi, / A gmin rozumowi bluźni. (Mickiewicz) I GMINNY przestań, 'związany z gminem - biednymi, niewykształconymi ludźmi; często: prostacki': Gminne zabobony. Gminny sposób zachowania. Gminne maniery. GMINA 'wspólnota samorządowa, którą tworzą mieszkańcy jakiegoś miasta lub dzielnicy dużego miasta (np. Warszawy) albo jakiejś wsi; także: urząd gminy': Gmina jest najniższą jednostką w podziale terytorialnym kraju, w którym na wyższych szczeblach wyróżnia się powiaty i województwa. Gmina dysponuje własnym budżetem, realizuje zadania lokalne oraz niektóre zadania wyznaczone jej przez władze centralne. W tym miasteczku gmina mieści się w budynku po byłej PZPR. II GMINNY 'związany z gminą': Urząd gminny. Referendum gminne na temat budowy nowej drogi. od mew. Gemeinde, w znaczeniu 'gromada ludu', w tym też znaczeniu w dawnej polszczyźnie; w niemieckim również znaczenie 'niższa jednostka administracyjna państwa' GNEJS w geologu 'skała metamorficzna zbudowana ze skaleni, kwarcu i łyszczków, o równoległym ułożeniu blaszek łyszczku': Gnejsy należą do najpospolitszych na Ziemi skał metamorficznych, w Polsce występują m.in. w Tatrach. n;em. Gneis od dawnego niem. Ganeist 'iskra' (= skala iskrząca się) GNOM l. 'w dawnych wierzeniach: pokraczny karzełek lub duszek, pilnujący znajdujących się pod ziemią skarbów': Gnomy miały mieszkać w jaskiniach, kopalniach i kamieniołomach. 2. przen. 'brzydki, mały człowiek': Przyczepił się do niej jakiś wstrętny gnom. niem. Gnom, słowo nieznanego pochodzenia, w średniowieczu używane m.in. w odniesieniu do Pigmejów GNOSEOLOGIA 'to samo, co epistemologia' niem. Gnoseologie od gr. gnósis, dop. gnoseos 'poznanie', logos 'nauka, słowo' GNOSTYCYZM 'nurt filozoficzny wczesnego chrześcijaństwa łączący elementy religii chrześcijańskiej, filozofii hellenistycznej i religii Wschodu, dla którego charakterystyczna jest m.in. dualistyczna koncepcja świata, złożonego z przeciwstawnych sobie i wrogich sił: ducha i materii, a co za tym idzie: dobra i zła': [Gnostycyzm] Był doktryną synkretyczną, dążącą do zespolenia idei Wschodu i Zachodu. Operował wyobraźnią raczej niż rozumem i przetworzył wiarę nie tyle w wiedzę, ile w mitologię i teozofię. (Tatarkiewicz) GNOSTYK 'filozof, zwolennik gnostycyzmu': Do najsłynniejszych gnostyków należeli: Satumil z Antio-chii, Bazylides Syryjczyk i Walentyn Egipcjanin. GNOSTYCZNY 'związany z gnostycyzmem': Gnostycz-na teoria eonów. Gnostyczny dualizm i pesymizm. fr. gnosticisme odgr. gnósis 'wiedza, poznanie' GNOZA albo GNÓSIS (czytaj: gnozis) w filozofii 'dostępne dla umysłu wybranych poznanie Boga, elitarna wiedza tajemna o boskich tajemnicach': Pojęcie gnozy jest najczęściej odnoszone do filozofii hellenistycznej, łączącej różne, m.in. chrześcijańskie, platońskie i żydowskie, tradycje filozoficzne i wyobrażenia Boga. UWAGA: gnoza i gnósis to bardzo wieloznaczne pojęcia filozoficzne; zazwyczaj są one odnoszone, zgodnie z greckim źródłosłowem, do poznania, zwłaszcza do poznania tajemnego i elitarnego. gr. gnósis 'wiedza, poznanie' GOBELIN 'jednostronna tkanina do dekoracji ścian, wykonana z wełny i jedwabiu, wyglądem przypominająca malowidło': Na ścianach pałacu wisiał cykl wspaniałych gobelinów, przedstawiających sceny mitologiczne. GOBELINIARSTWO 'projektowanie i tkanie gobelinów': Okresem szczególnego rozwoju gobeliniarstwa był wiek XVIII. od nazwy manufaktury: les Gobelins, w której w czasach Ludwika XIV - w XVII w. - zaczęto wytwarzać takie tkaniny GODOT 'tytułowa postać dramatu Samuela Becketta "Czekając na Godota", opowiadającego o bezsensownym oczekiwaniu Gogo i Didi na kogoś lub coś o imieniu: Godot, kto czy też co - może się zjawi, a może nie': Go-dot symbolizuje absurd i beznadziejność egzystencji człowieka. () Czekanie na Godota 'czekanie nadaremne 276 GOD SAVE THE KING (QUENN) GOLIAT albo czekanie nie wiadomo na co': Musisz wreszcie sam zacząć działać - radził przyjacielowi - ta nadzieja na pomoc rodziny to czekanie na Godota. dramat Samuela Becketta (1906-1989) "Czekając na Godota" wystawiono po raz pierwszy w 1953 r. GOD SAVE THE KING (QUENN) (czytaj: got sejw de kink, kłin) 'Boże strzeż króla (królową) - pierwsze słowa brytyjskiego hymnu; także: tytuł tego hymnu': Zabrzmiały dostojne dźwięki "God save the Quenn" i królowa weszła do sali. Istnieje cały szereg hymnów narodowych i królewskich naśladujących melodię lub słowa "God save the King". ang. God save the King, hymn królewski z XVII w., słowa: "Boże strzeż króla" pochodzą ze Starego Testamentu GOGLE 'okulary z nietłukącego się materiału, przylegające szczelnie do twarzy': Gogle są stosowane przez sportowców, zwłaszcza narciarzy, motocyklistów i pływaków, do ochrony oczu. Kupił doskonałe gogle pływackie, które nie ulegały zaparowaniu. ang. goggie, w podstawowym znaczeniu czasownik oznaczający patrzenie szeroko otwartymi oczami GO-GO GIRL (czytaj :gołgołgerl)'dziewczyna, która tańczy na scenie lokalu rozrywkowego, zwykle wykonując przy tym (częściowy) striptiz': Chodzili do lokalu nocnego, gdzie sącząc piwo można było oglądać tańczące go-go girl. amer. od: go-go 'swobodny, erotyczny styl tańca do popularnej muzyki' GO IN (czytaj: goł in) 'forma strajku: wejście przez protestujących do gmachów państwowych, często też: zajęcie i okupowanie ich przez pewien czas, by w ten sposób zmusić władze do pewnych działań': Pielęgniarki zapowiedziały, że jeśli władza nie podejmie z nimi rozmów, sięgną do wypróbowanej formy protestu: go in - i wszystkie odwiedzą ministra zdrowia w jego gabinecie. ang. go in, dosłownie 'wejść do' GOJ 'innowierca - pełne niechęci określenie żydowskie, używane w stosunku do wyznawców innych religii': Znalazł się wśród ortodoksyjnych żydów, którzy patrzyli na niego z niechęcią jako na goja. od hebr. góim 'ludy obce'; postać goim odnotowywana jest także w dawnych słownikach; kiedyś w języku polskim słowem goj nazywano również człowieka dużego i głupiego GOKARD zob. pod hasłem: KARTING GOLDWASSER inaczej: ZŁOTÓWKA 'słynna gdańska wódka, o ziołowo-korzennym smaku, w której pływają drobinki złota': Goldwasserjest w Gdańsku wytwarzana już od XVII w. niem. Goldwasser, dosłownie 'złota woda' GOLEM 'w opowieściach żydowskich: olbrzymi człowiek, ulepiony z mułu i gliny, w którego tchnięto życie, kładąc mu na ustach kartkę z imieniem Boga': Golem jest obdarzonym straszliwą siłą niemym olbrzymem, który broni Żydów w czasach prześladowań. Figura ta pojawia się w różnych wariantach w wielu opowieściach i książkach, z których najsłynniejsza to powieść Gustava Meyrinka "Golem" z 1915 r. hebr. golem, dosłownie 'bezkształtna masa' I GOLF 'gra sportowa na otwartym terenie, polegająca na odbijaniu niewielkiej kauczukowej piłki specjalnym kijem w taki sposób, by za pomocąjak najmniejszej liczby uderzeń umieścić ją kolejno w 18 wyznaczonych dołkach': Golf jest popularny w Anglii, Szkocji i USA. GOLFISTA 'zawodnik grający w golfa' GOLFOWY 'związany z grą w golfa, służący do gry w golfa': Ekskluzywny klub golfowy. Pole golfowe o powierzchni kilkudziesięciu hektarów. Kij golfowy. ang. golf, początkowo nazwa kija do uderzania, także w innych grach, np. w palanta II GOLF 'sweter z wysokim, ciasno otaczającym szyję kołnierzem, wkładany przez głowę; także: wysoki, ciasno otaczający szyję kołnierz': Golf to sweter, który pierwotnie był elementem stroju do gry o tej samej nazwie. Naciągnęła elastyczną bluzkę z golfem. od nazwy gry sportowej: golf GOLGOTA l. inaczej: KALWARIA 'wzgórze w Jerozolimie, na którym ukrzyżowano Chrystusa': Można przypuszczać, że w czasach ewangelicznych Golgota była wzgórzem łysym: niezabudowanym i skalistym. 2. przen. 'czyjeś cierpienia, zwłaszcza moralne, psychiczne, lub okoliczności albo miejsca z nimi związane': Przeszedł przez całą golgotę upokorzeń. Poniżanie się przed wszystkimi, było dla tego szlachetnego człowieka istną golgotą. tac. kość. Golgotha z hebr. gulgota 'czaszka, miejsce czaszek' GOLIARD 'wędrowny średniowieczny sztukmistrz: poeta, aktor, żongler itd.': Goliardami często bywali studenci średniowiecznych uniwersytetów. Goliardzi układali i wykonywali pieśni, niekiedy satyryczne, niekiedy opowiadające o miłości i bohaterskich czynach rycerzy. od dawnego-, goliard 'błazen, żarłok' GOLIAT l. 'w Biblii: olbrzymi wojownik filistyński pokonany przez Dawida': Dawid pokonał Goliata, strzelając mu kamieniem z procy w oko, a potem dobijając dzidą zranionego. Walka Dawida z Goliatem przen. 'walka dwóch przeciwników, z których jeden jest mały i -jak się wydaje - słaby, a drugi wielki i silny': Wojna polsko-bolszewicka w 1920 r. to była tylko pozornie walka Dawida z Goliatem, w rzeczywistości Rosja była w tym czasie wyczerpana i mogła się posłużyć tylko częścią swych sił. l. przen. 'wielki i silny człowiek': Gdy weszli 277 GOMORA GOSPEL albo GOSPELS na podwórko, wyszedł naprzeciw nim jakiś goliat z ponurą miną i potężnymi łapskami. hebr. Goliat GOMORA zob. SODOMA i GOMORA GONADA w fizjologii i medycynie 'gruczoł płciowy męski lub żeński, wytwarzający komórki rozrodcze': Gonady męskie to jądra, a żeńskie to jajniki. GONADOTROPINA w fizjologu i medycynie 'hormon wytwarzany przez przysadkę mózgową, działający na gonady': W medycynie gonadotropinę stosuje się przy leczeniu zaburzeń płciowych. ang. gonad od gr. gone 'zrodzenie' GONDOLA l. 'jednowiosłowa łódź bez steru, o wysmukłym kadłubie z podniesionym, ozdobnym dziobem i podniesioną rufą, używana jako środek komunikacji po kanałach w Wenecji': Władze Wenecji chcą ograniczyć ruch łodzi motorowych po kanałach. Wkrótce w tym mieście możliwa będzie tylko - niestety dość droga -przejażdżka gondolą. 2. 'kosz zawieszony u spodu balonu lub zamknięte pomieszczenie przymocowane do powłoki sterowca': W gondoli było czworo pasażerów oraz aparatura pomiarowa. 3. w technice 'część samolotu, zazwyczaj znajdująca się pod skrzydłem, mieszcząca np. chowane podwozie; także: odpowiednio ukształtowane pomieszczenie pod kadłubem śmigłowca, służące np. do przewożenia rannych' 4. w technice 'wagonik w niektórych typach kolejek linowych' GONDOLIER 'osoba trudniąca się przewożeniem ludzi gondolą': Wenecki gondolier. Pieśń gondoliera. wl. gondola 'mały statek' GOODBYE (czytaj: gudbaj) 'żegnaj: forma angielskiego pożegnania, używana zwłaszcza wówczas, gdy ludzie rozstają się na dłuższy czas lub na zawsze - wykrzyknik (w tej funkcji także w wielu innych krajach); pożegnanie na dłużej lub na zawsze - rzeczownik': Powiedział do niej: - To już koniec naszej znajomości, goodbye! Odpowiedziała mu: - To jeszcze nie goodbye, sam się przekonasz. ang. goodbye GOODWILL (czytaj: gudlil) w ekonomii i biznesie 'niematerialny składnik wartości firmy, do którego należą: dobra reputacja, popularność znaków firmowych na rynku, korzystne położenie itd.': W pertraktacjach dotyczących sprzedaży sklepu szybko doszli do porozumienia co do wartości zgromadzonych w magazynie zapasów i ceny samego lokalu, znacznie trudniej było oszacować goodwill, który z punktu widzenia właściciela był najważniejszym składnikiem wartości. ang. goodwill, w szerszym znaczeniu (także: 'życzliwość' i 'dobry nastrój') GORGONZOLA 'miękki, tłusty ser włoski z krowiego mleka, z żyłkami niebiesko-zielonej pleśni': Gorgonzola dojrzewa 2 miesiące, jest serem o ostrym smaku, przypominającym francuski roquefort. od nazwy włoskiego miasta: Gorgonzola, w którego okolicach wyrabia się ten ser GORDYJSKI WĘZEŁ 'niezwykle skomplikowany węzeł łączący jarzmo z dyszlem rydwanu w starogreckiej świątyni w mieście Gordion': Legenda głosiła, że ten, komu uda się rozplatać węzeł gordyjski, zawładnie światem. W szczególny sposób dokonał tego Aleksander Wielki, który przeciął węzeł mieczem. Przeciąć węzeł gordyjski 'znaleźć proste i radykalne rozwiązanie trudnego problemu': To, że dzięki reformie uda się przeciąć węzeł gordyjski ubezpieczeń społecznych, okazało się złudzeniem. od nazwy miasta greckiego: Gordion GORS l. 'górna część klatki piersiowej z przodu, zwłaszcza u kobiet': Jej gors zdobił perłowy naszyjnik. 2. 'przednia część męskiej koszuli': Poplamił sobie gors. 3. 'to samo, co dekolt' GORSET l. 'szeroki, usztywniony pas, zwykle bardzo obcisły, nakładany przez kobiety na dolną część klatki piersiowej i brzuch': Gorsety są używane od XVI w. w celu nadania figurze smukłości. 2. 'ozdobny kaftanik bez rękawów, należący do kobiecego stroju ludowego': Haftowany gorset z cekinami. 3. w medycynie 'pas ortopedyczny, służący do unieruchamiania lub odciążania kręgosłupa, noszony przy skrzywieniu kręgosłupa lub jego schorzeniach': Lekarz uznał, że skrzywienie kręgosłupa musi być skorygowane za pomocą gorsetu. 4.przen. 'coś nadmiernie krępującego, ograniczającego czyjąś wolę lub swobodę działania': Ciasny gorset przepisów. Sztywny gorset prawa nie pozwalał firmie na rozwinięcie pełnych możliwości produkcyjnych. GORSECIARSTWO 'szycie zawodowo gorsetów, biustonoszy i pasów do pończoch': Jej ciotka trudniła się gorseciarstwem. GORSECIARKA 'kobieta szyjąca zawodowo gorsety, biustonosze i pasy do pończoch' GORSECIARSKI 'związany z gorseciarstwem': Zakład gorseciarski. od/r. gorge 'gardło, wycięcie pod szyją' GO-SLOW (goł siół) 'rób powoli - wykonywanie przez protestujących swych czynności bardzo powoli': Odmianą protestu go-slow jest strajk włoski, polegający na drobiazgowym przestrzeganiu wszystkich możliwych przepisów, np. przez służby graniczne. ang. go słów GOSPEL albo GOSPELS l. 'styl w kościelnej muzyce wokalno-instrumentalnej, obecnie także rozrywkowej, wywodzący się z religijnych pieśni Murzynów amerykańskich, którego teksty utworów związane są z postacią i nauką Chrystusa, wykonywany zazwyczaj solo': W latach 50. w stylu wykonawczym Raya Charlesa pojawiły się wyraźne nawiązania do emocjonalnego 278 GOSZYZM GRADACJA sposobu śpiewania gospels. Śpiewać, wykonywać gospel (gospels). 2. 'samodzielny utwór muzyczny w formie pieśni w tym stylu; gospel song, pieśń gospel': Śpiewać, wykonywać gospelsy. 3. 'mający cechy tego stylu lub pieśni': Ray Charles połączył styl gospels z bluesem i świeckimi słowami. Muzyka, styl, pieśń gospel (gospels). GOSPELOWY albo GOSPELSOWY 'mający związek z gospel': Judy Cheeksjest córką legendarnego śpiewaka gospelsowego - wielebnego Juliusa Cheeksa. Śpiewak gospelowy (gospelsowy). Wykonawcy gospelowi (gos-pelsowi). ang. gospel musie GOSZYZM inaczej: NOWA LEWICA 'ruch polityczny z lat 60., głoszący skrajne hasła lewicowe, postulujący m.in. likwidację kapitalizmu i zaprowadzenie ustroju socjalistycznego, opartego na zasadzie powszechnej wolności. GOSZYSTA 'ideolog lub zwolennik goszyzmu': Goszys-tami byli m.in. Herbert Marcuse i Emesto Guevara "Che". fr. gauchisme od: gauche 'lewy' GÓTTERDAMMERUNG (czytaj: goterdemerunk) 'zmierzch bogów - koniec jakiejś epoki, któremu towarzyszy upadek jej wartości i ideałów': Nietzsche wieścił w swej filozofii "Gótterdammerung", który miał być epoką rozkładu dotychczasowych wartości, niepokoju i zamętu. niem. Gótterdamerung, pojęcie zaczerpnięte ze starych sag germańskich, spopularyzowane przez Friedricha Nietzschego (1844-1900), niemieckiego filozofa GOTYK l. 'styl panujący w sztuce europejskiej od XII do XV w., dla którego charakterystyczne były: w architekturze - strzeliste kształty i monumentalność budowli, ostre zakończenia łuków, sklepienia krzyżowo-żebro-we, wsparcie ciężaru budowli na filarach z przyporami, w innych sztukach plastycznych - realizm i ekspresyjność przedstawienia, a także alegoryczność': Gotyk powstał we Francji, najcenniejsze zabytki tego stylu to budowle, zwłaszcza budowle sakralne, np. kościół opactwa Saint-Denis, katedra Nótre-Dame w Paryżu, katedry w Chartres i Reims. 2. 'typ pisma o literach wydłużonych i ostro łamanych łukach': Istnieje wiele odmian gotyku, np. niemiecka szwabacha, włoska, nieco zaokrąglona, rotunda. I GOTYCKI l. 'związany z gotykiem - stylem w sztuce średniowiecznej': Gotyckie sklepienie. Gotycka katedra. 2. 'związany z gotykiem - typem pisma o wydłużonych literach i ostrych łukach': Litery gotyckie. Odmiany pisma gotyckiego. GOTYCYZM 'tendencja w europejskiej sztuce, zwłaszcza literaturze, II połowy XVIII i I połowy XIX w., polegająca na nawiązywaniu do różnych elementów średniowiecza, nadawaniu dziełom atmosfery grozy i tajemniczości': Elementy gotycyzmu wystąpiły w twórczości wielu romantyków, w literaturze polskiej są widoczne zwłaszcza w młodzieńczych dziełach Zygmunta Krasińskiego. II GOTYCKI 'związany z gotycyzmem': Akcja tej powieści gotyckiej rozgrywa się w średniowiecznym zamku. ang. gothicism odfr. gothique; od nazwy germańskiego plemienia Gotów (pierwotnie, w okresie renesansu, było to określenie zabarwione negatywnie - mające podobny sens jak dziś: surowy, barbarzyński - w przeciwieństwie do klasycznego, antycznego) GOUDA (czytaj: gołda) 'żółty ser wyrabiany z mleka krowiego, o łagodnym smaku i rzadkich oczkach': Oryginalny, holenderski ser gouda dojrzewa od 2 do 4 miesięcy. od nazwy miasta: Gouda w zachodniej Holandii, w którego okolicach zaczęto produkować taki ser G-PUNKT albo PUNKT G w medycynie i seksuologii 'wrażliwy na pobudzanie punkt, znajdujący się u kobiety na przedniej ściance pochwy': G-punkt to jedno z tych miejsc, którego pobudzanie jest dla wielu partnerek koniecznym warunkiem przeżycia orgazmu. niem. G-Punkt, skrót: Graefenberg-Punkt (od nazwiska ginekologa) GRAAL albo ŚWIĘTY GRAAL 'w legendach średniowiecznych: kielich, z którego Chrystus pił w czasie ostatniej wieczerzy i do którego św. Józef z Arymatei zebrał krew z jego przebitego włócznią boku (niekiedy także inne naczynie: misa, puchar itd.)': Świętego Graala poszukiwali rycerze króla Artura, zwłaszcza Lancelot. fr. Graal GRACJA l. 'w mitologii rzymskiej: jedna z trzech bogiń wdzięku i radości, towarzyszek Apollina' 2. 'wdzięk i lekkość w poruszaniu się oraz delikatność w zachowaniu': Nowa miss przeszła przez salę z wielką gracją i zasiadła na swym tronie. lać. Gratia GRADACJA 'stopniowanie czegoś, następstwo jakichś zjawisk według stopnia ich nasilania się (od najsłabszego do najsilniejszego)': Ta gradacja wypowiedzi przyjaznych wskazywała na dobry trening psychologiczny. Gradacja korzyści zależy od zajmowanego stanowiska. GRADIENT l. 'miara wzrostu lub zmniejszenia się jakiejś wartości na pewnym odcinku (przestrzeni, czasu itd.)': Gradient wzrostu temperatury. Gradient spadku ciśnienia. 2. w fizyce i innych naukach 'wektor wskazujący kierunek największego wzrostu jakiejś wielkości fizycznej i określający jej wartość': Gradient barometryczny określa zmiany ciśnienia między sąsiednimi izobarami, np. w milimetrach słupka rtęci, odniesione do długości jednego stopnia południka. 3. w matematyce 'operator różniczkowy' GRADUALIZM l. w polityce 'dziewiętnastowieczna angielska koncepcja, zakładająca pokojowe, ewolucyjne przejście z ustroju kapitalistycznego do socjalistycznego': Gradualizm odegrał pewną rolę przy tworzeniu programu brytyjskiej Partii Pracy. 2. w biologii 'teoria głosząca, iż rozwój ewolucyjny przebiega dzięki bardzo drobnym, ale ciągłym zmianom': Współcześnie uznanie wielu antropologów zdobywa pogląd przeciwny do gra-dualizmu, głoszący, iż gatunki przez długi czas pozostają 279 I GRAF GRAFOMANIA niezmienione, po czym następuje nagłe przekształcenie i wyłania się gatunek nowy, choć wyraźnie spokrewniony z poprzednim. lać. gradatio 'stopniowanie' I GRAF 'tytuł arystokratyczny pośredni między tytułem barona i księcia; także: osoba, mająca ten tytuł': Tytuł grafa był używany głównie w Niemczech. Na spotkanie przybył Alfred, graf z Senden. GRAFOSTWO 'graf wraz z żoną': Grafostwo powitali gości na zamku. niem. Graf, pierwotnie 'urzędnik królewski' GRAFFITI l. 'napisy i rysunki na ścianach, w przejściach podziemnych, na stacjach metra itd., o treści politycznej, obyczajowej lub nonsensownej, które są czasem wyrazem protestu jakichś grup (np. anarchistów, punków): Graffiti są wyrazem buntu młodego pokolenia. W podziemnym przejściu pojawiło się nowe graffiti 2. w archeologii 'rysunki i napisy, które w starożytności ryto na murach, naczyniach, kamieniach': W Pompejach odkryto nowe graffiti. GRAFFICIARZ 'twórca graffiti': Grafficiarze posługują się różnymi technikami pisania na murach. w znaczeniu l. z ang. graffiti, w znaczeniu 2. z wt. graffito. GRAFIKA l. 'gałąź sztuk plastycznych, w której twórczość polega na wykonaniu przez artystę rysunku na płycie metalowej, drewnianej lub z innego tworzywa, a następnie pokryciu go farbą i powielaniu go': W grafice artysta posługuje się linią, kreską i stopniowaniem koloru. () Grafika komputerowa 'tworzenie różnorodnych obrazów za pomocą komputera': Grafika komputerowa jest wykorzystywana w grach komputerowych, różnego rodzaju symulatorach i komputerowym składzie drukarskim. 2. 'dzieło sztuki należące do grafiki': Dostał w prezencie grafikę mało znanego artysty. I GRAFIK 'artysta zajmujący się grafiką': Do najbardziej znanych grafików europejskich należy niemiecki artysta, tworzący na przełomie XV i XVI w. - Albrecht Dlirer. GRAFICZNY l. 'związany z grafiką': Do technik graficznych zalicza się np. miedzioryt i akwafortę. Pracownia graficzna. 2. 'wyrażony rysunkiem lub pismem': Graficzne rozwiązanie układu równań. Graficzne przedstawienie głoski to litera. UWAGA! Słowa grafika i grafik występują też niekiedy w dawnym, szerszym znaczeniu obejmującym również rysunki, np. na papierze, których nie kopiuje się tak, jak miedziorytu. W tym znaczeniu można powiedzieć, że wybitnym grafikiem był np. Bronisław Linkę, znakomity polski rysownik. Należy pamiętać o dość istotnym z punktu widzenia sztuki rozróżnieniu: przy grafice w ścisłym znaczeniu - wartość oryginału ma każda odbitka wykonana z oryginalnej płyty, przy rysunku - oryginał jest tylko jeden, nie można go odbijać, lecz jedynie kopiować. niem. Graphik od gr. graphike techne 'sztuka pisania i rysowania' II GRAFIK 'wykres przedstawiający przebieg jakiegoś zjawiska lub tabela informująca o czyichś obowiązkach w pewnym czasie, określająca kolejność i czas wykonania pewnych prac itd.': Grafik zmian temperatury pacjenta. Grafik dyżurów pracowników. II GRAF w matematyce 'rodzaj wykresu, składający się z punktów i linii łączących niektóre z nich': Graf przedstawia w umowny sposób zależności między wielkościami matematycznymi. GRAFION 'przyrząd kreślarski służący do rysowania tuszem': Grafion osadzony na cyrklu. fr. graphique od gr. graphike' techne 'sztuka pisania i rysowania' GRAFIT l. 'czarny, łupliwy, miękki i tłusty w dotyku minerał, odmiana węgla kamiennego': Grafit jest używany do wyrobu retort, elektrod, tuszu, ma zastosowanie także w reaktorach jądrowych. 2. 'pręcik z tego materiału lub sztucznego stopu kolorowego, stanowiący piszącą część ołówka lub kredki': Złamał grafit. Kupił nowe grafity do pisaka. GRAFITOWY 'wykonany z grafitu, zawierający grafit, taki jak grafit': Smar grafitowy. Złoże grafitowe. Wkład grafitowy w kredce. fr. graphite od gr. graphó 'piszę' GRAFO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'pismo', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z pismem, pisaniem, np. grafolo-gia, grafomania od gr. graphó 'piszę' GRAFOLOGIA 'dziedzina wiedzy zajmująca się badaniem pisma ręcznego, np. w celu ustalenia autorstwa jakichś tekstów lub związków między charakterem pisma a psychiką jakiejś osoby' GRAFOLOG 'specjalista w zakresie grafologii': Sąd powołał na eksperta grafologa. Jego zadanie polegało na udzieleniu odpowiedzi na pytanie, czy odręczna notatka, załączona do akt sprawy, została napisana przez podsądnego, czy też nie. złożenie cząstek grafo- i -logia odgr. logos 'nauka, słowo' GRAFOMANIA 'mania pisania utworów literackich, która ogarnia osobę pozbawioną talentu': Należał do krytyków literackich bez litości piętnujących grafomanię, cechującą wielu współczesnych autorów. GRAFOMAN 'osoba odznaczająca się grafomanią': Znana jest anegdotka o Wolterze, który zapytał młodego grafomana, dlaczego pisze swoje utwory. - Muszę przecież z czegoś żyć - odpowiedział młodzieniec. - Nie widzę takiej konieczności - rzekł na to filozof. GRAFOMAŃSKI 'odznaczający się grafomanią, będący dziełem grafomana': Grafomański poeta. Grafo-mańskie utwory. złożenie cząstki: grafo- i słowa: mania 280 GRAHAM GRATIS GRAHAM 'chleb wypiekany z razowej mąki pszennej lub pszenno-żytniej, bez dodatku drożdży': Graham jest pieczywem dietetycznym, pobudzającym trawienie. GRAHAMKA 'bułka wypiekana z razowej mąki pszennej lub pszenno-żytniej, bez dodatku drożdży': Na śniadanie zjadł grahamkę z miodem i mlekiem. od nazwiska Sylwestra Grahama (1794-1851), amerykańskiego dietetyka GRAM 'jednostka masy równa jednej tysiącznej kilograma, skrót g': l dag = 10 g. List ważył ponad 10 gramów, więc trzeba było za wysłanie go więcej zapłacić. GRAMATURA 'masa l metra kwadratowego jakiegoś płaskiego materiału wyrażona w gramach': Zazwyczaj papier o małej gramaturze to papier bardzo cienki, np. przebitka stosowana dawniej przy pisaniu na maszynie przez kalkę, zaś papier o dużej gramaturze to papier gruby i mocny, np. papier kredowy. fr. gramme od gr. gramma - bardzo mała miara wagi GRAMOFON l. 'urządzenie do odtwarzania dźwięku zapisanego na płytach winylowych': Zasadniczą częścią gramofonu jest igła, która przesuwa się w rowku płyty. Jej drgania są przetwarzane na sygnały elektryczne i następnie w głośniku - na dźwięk. 2. w technice 'każde urządzenie do odczytu dźwięku z płyty: i gramofonowej, i kompaktowej': Gramofon cyfrowy odtwarza dźwięk z płyt kompaktowych za pomocą urządzenia laserowego. GRAMOFONOWY 'związany z gramofonem': Płyta gramofonowa to płyta winylowa, o rzeźbionym rowku, mającym różną głębokość i lekko zygzakowatą linię, co powoduje drgania igły gramofonu podczas obracania się płyty. niem. gramofon od gr. gramma 'zapis, litera', phone 'głos' GRAŃ l. 'najmniejsza jednostka wagi stosowana w systemie anglosaskim, równa 1/7000 funta, skrót: gr.': Jeden grań to około 0,0648 grama. 2. 'aptekarska jednostka wagi, stosowana w różnych krajach, dawniej również w Polsce, równa 0,65 grama' ang. grain, niem. Grań od łac. granum 'ziarno' GRAND 'tytuł wysokiego arystokraty w Hiszpanii i Portugalii; osoba mająca ten tytuł': Tytuł granda jest przyznawany od XVI w. Król hiszpański w otoczeniu grandów. hiszp. grandę od łac. grandis 'wielki' GRAND PRIX (czytaj: grapri) 'główna nagroda w różnych konkursach artystycznych i zawodach sportowych, zwłaszcza wyścigach': W 1995 r. wyścig Formuły I o grand prix Niemiec wygrał Michael Schumacher. fr. grand prix 'wielka wygrana' GRANIT w geologii 'twarda skała głębinowa, najczęściej jasnoszara, żółtawa lub różowa, o ziarnistej strukturze, najpospolitsza w skorupie ziemskiej': Granit znajduje różnorodne zastosowania. Jest m.in. używany jako materiał rzeźbiarski, dekoracyjny i budowlany. GRANITOWY 'będący granitem, wykonany z granitu lub taki, którego głównym składnikiem jest granit': Skała granitowa. Granitowe płyty. Granitowe bloki, góry- GRANITYZACJA w geologii 'proces zachodzący w głębi skorupy ziemskiej, prowadzący do przeobrażenia się różnych skał w skały granitowe lub zbliżone właściwościami do granitowych. fr. granit od łac. granum 'ziarno' GRANT 'dotacja, pewna suma pieniędzy, przyznawana komuś na realizację określonego projektu, obecnie w Polsce najczęściej projektu naukowego': Profesor wystąpił do Komitetu Badań Naukowych z wnioskiem o grant na badania polskiego słownictwa komputerowego oraz opracowanie i wydanie specjalnego słownika terminów komputerowych na CD-Romie. ang. grant, słowo o szerokim znaczeniu, związanym z dawaniem czegoś, o co ktoś prosi GRANULKA 'nieregularna kuleczka, ziarenko jakiejś substancji': Kupił herbatę w granulkach. Lekarstwo w granulkach. GRANULAT 'produkt w formie granulek': Zgodnie z przepisem kilogram granulatu należało rozpuścić w 50 litrach wody i otrzymaną mieszanką można było pryskać drzewka. GRANULACJA l. 'nadawanie jakiej ś substancji postaci granulatu': Granulacj a substancj i j e st przeprowadzana w specjalnych aparatach, w których zmieniają one swój stan skupienia. 2. 'technika zdobienia różnych przedmiotów, polegająca na przy lutowy waniu do nich małych kuleczek metalowych, zwykle srebrnych lub złotych': Granulacja jest techniką podobną do filigranu. GRANULOWAĆ l. 'nadawać jakiejś substancji postać granulatu': Granulowane nawozy sztuczne. Granulowana herbata. 2. w medycynie 'o ranach: pokrywać się warstwą tkanki przypominającej drobne ziarenka': Rana zaczęła się granulować. tac. granula (liczba mnoga) 'ziarenka' GRATIN (czytaj: gratę) 'zapiekanka zrobiona z ułożonych warstwowo ziemniaków, cebuli, salami i brukselki, które zostały zalane masą jajeczną' fr. gratine GRATIS 'za darmo, bezpłatnie - przysłówek; to, co się dostaje za darmo - rzeczownik': Jeżeli kupisz wyrób tej firmy, dostaniesz telefon komórkowy gratis. Na promocji książek rozdawano gratisy. GRATISOWY 'darmowy, taki, za który nie trzeba płacić': Gratisowy egzemplarz książki. Gratisowa usługa. tac. gratis od słowa: gratia 'podziękowanie' (czyli: 'za podziękowanie') 281 GRATYFIKACJA GRILL GRATYFIKACJA 'wynagrodzenie pieniężne, przyznawane pracownikowi oprócz stałej płacy, zwykle jednorazowo, np. z jakiejś uroczystej okazji, święta, za wybitne zasługi': Z okazji jubileuszu firmy wypłacono pracownikom gratyfikację w wysokości 500 zł. GRATYFIKACYJNY 'będący gratyfikacją, przeznaczony na gratyfikacje': Premia gratyfikacyjna. Fundusz gratyfikacyjny. niem. Gratifikation od łac. gratificatio 'uprzejmość' GRAWEROWAĆ 'wykonywać wzory i napisy w metalu, kamieniach szlachetnych i półszlachetnych, szkle i innych tworzywach, posługując się rylcami i frezami, środkami chemicznymi, ultradźwiękami itd.': Na obrączce kazał wygrawerować datę ślubu i napis: Kochanej Małgosi - Marian. Nosił srebrną, grawerowaną papierośnicę. GRAWER 'osoba zajmująca się zawodowo grawerowaniem wzorów i napisów': Grawer wyrył okolicznościowy napis na klindze szabli, będącej prezentem kolegów dla odchodzącego ze służby oficera. GRAWERSTWO 'rzemiosło artystyczne obejmujące wykonywanie ozdób oraz wykańczanie złożonych matryc i stempli techniką grawerską': Prowadził sklep jubilerski z artystyczną biżuterią, a także -jak jego dziad i ojciec - zajmował się grawerstwem. GRAWERUNEK 'wygrawerowana ozdoba, napis, rysunek, znak itd.': Nosił złoty zegarek ozdobiony pięknym grawerunkiem. GRAWIURA l. 'grawerowanie rysunku na płycie metalowej, służącej do wykonywania odbitek graficznych': Grafik zrobił szkic rysunku na płycie i przystąpił do grawiury. 2. 'odbitka graficzna, otrzymana z wygrawerowanej płyty metalowej, pokrytej farbą': Grawiura przedstawiała rycerza w zbroi i jadącą obok niego śmierć. fr. graver 'wyrzynać' GRAWITACJA w fizyce 'wzajemne przyciąganie się wszystkich ciał materialnych we Wszechświecie': Efektem grawitacji na Ziemi jest ciążenie wszystkich ciał ku jej powierzchni, a w kosmosie m.in.: krążenie Księżyca wokół naszej planety i krążenie planet wokół Słońca. GRAWITOWAĆ l. w fizyce 'być przyciąganym przez inne ciało materialne i ciążyć ku niemu': Wszystkie ciała niebieskie w Układzie Słonecznym grawitują ku Słońcu. l.przen. 'skłaniać się ku czemuś, wiązać się z czymś lub stawać się zwolennikiem tego': Ta mała partia grawituje ku nacjonalistom. System ekonomiczny tego kraju grawituje ku skrajnemu liberalizmowi. GRAWITACYJNY w fizyce 'związany z grawitacją': Ziemia jest w polu grawitacyjnym Słońca. Siły grawitacyjne powodują przyciąganie ciał materialnych w kosmosie. fr. gravitation od łac. grayitas 'ciężkość' GREENHORN (czytaj: grinhom) 'osoba, którajest gdzieś nowicjuszem lub nie ma doświadczenia w robieniu czegoś': W swych opowiadaniach o gorączce złota na Alasce Jack London opisuje wyższość, z jaką starzy traperzy traktowali greenhomów, nieporadnych żółtodziobów z ciepłych krajów. amer. greenhom, dosłownie 'zwierzę z zielonymi (dopiero wyrastającymi) rogami' GREMIUM książk. 'wszystkie osoby tworzące jakiś zespół, będące członkami pewnej instytucji lub komisji': Uchwała gremium związkowego została przekazana ministrowi. Gremium nauczycielskie podjęło dwie ważne decyzje. GREMIALNY 'obejmujący wszystkich członków jakiejś instytucji, często też: masowy, powszechny': Gremialny protest. Gremialny udział członków tej partii w zapowiedzianych uroczystościach wydaje się wątpliwy. p.-lać. 'naręcze, pęk czegoś' GRENADIER 'w XVII w.: silny i zręczny żołnierz pieszy, wyszkolony w rzucaniu granatów ręcznych, w XVIII i XIX w.: żołnierz pieszy z doborowych oddziałów szturmowych': Do ataku na bagnety ruszył pułk napoleońskich grenadierów. GRENADIERSKI 'związany z grenadierem, charakterystyczny dla grenadiera': Oddziały grenadierskie szły na czele kolumny marszowej. Postawa, odwaga grenadier-ska. fr. grenadier, pierwotnie 'żołnierz rzucający granaty', od: grenade 'granat' GREPS 'chwyt komediowy, zwłaszcza niezbyt wyszukany: dowcipna sytuacja, powiedzenie, zachowanie': Dla wielu jego kolegów grepsy w serialach komediowych były zabawne, on uważał, że są nieco prostackie. ang. grip GRĘPLOWAĆ 'oczyszczać, rozplątywać i prostować włókna wełny, bawełny lub lnu ręcznie - za pomocą zgrzebła - lub mechanicznie - za pomocą gręplarki': Gręplował wełnę, przygotowując ją do przędzenia. GRĘPEL albo GRĘPLA 'druciana szczotka lub walec z kolcami, będące zasadniczą częścią gręplarki' GRĘPLARKA 'maszyna do gręplowania' GRĘPLARNIA 'oddział fabryki włókienniczej lub samodzielny zakład, w którym przeprowadza się gręplowanie': Z gręplami przygotowany już materiał był przewożony do sali, w której znajdowały się przędzarki. niem. krempein GRILL 'rożen lub ruszt o różnej budowie, służący do pieczenia potraw na wolnym powietrzu': Rozpalili węgiel drzewny i - gdy zaczął się żarzyć - na kratce grilla kładli mięso i kiełbaski. 282 GRINGO GRYNSZPAN GRILOWAĆ l. 'piec mięso, ryby itd. na grillu': Uważał, że grillowane mięso jest zdrowsze i smaczniejsze, ponieważ przyrządza się je bez tłuszczu. 2. 'spędzać czas, przygotowując potrawy z grilla': Wczoraj do późna gri-Iowaliśmy u Zenka. ang. grill GRINGO 'w Ameryce Południowej i Środkowej: osoba, która jest obca, nie mówi po hiszpańsku': W miasteczku argentyńscy chłopcy zauważyli trzech gringo, prawdopodobnie Anglików. hiszp. gringo GROG 'napój alkoholowy z rumu, araku lub koniaku, rozcieńczonego gorącą wodą i osłodzonego': Grog pije się zwykle na gorąco, często z różnymi dodatkami, np. cytryną, żółtkiem jajka. od przydomka "Old Grog" admirała Edwarda Vemona (1684-1757), który wprowadził w brytyjskiej flocie zwyczaj picia grogu (zamiast czystej wódki); słowo grog w przydomku admirała jest utworzone od nazwy materiału jedwabnego, z którego wykonany był jego płaszcz: grogram I GROS (czytaj: gro) 'znaczna większość jakichś osób, rzeczy, spraw itd.': Gros absolwentów tej uczelni znajduje dobrze płatną pracę. Gros wolnego czasu poświęcał na dokształcanie się. Gros stawianych pytań dotyczyło ubezpieczeń zdrowotnych. fr. gros od łac. grossus 'gruby' II GROS przest. 'dwanaście tuzinów, czyli 144 sztuki': Gros to jedna z dawnych, zwyczajowych i handlowych, miar wielkości, podobna do kopy, mendla i samego tuzina. odfr. grosse douzaine 'wielki tuzin' (tuzin do kwadratu) GROSSO MODO l. 'w ogólnych zarysach, w przybliżeniu': To były tylko obliczenia grosso modo, dokonane na próbę, szczegóły planu mieliśmy poznać później. 2. 'na receptach: grubo krajane, tłuczone na duże kawałki' lać. grosso modo GROTESKA l. 'satyryczny utwór literacki, film, przedstawienie teatralne lub obraz, ukazujące zdeformowaną, karykaturalnie przejaskrawioną rzeczywistość': W grotesce karykaturalne przejaskrawienie cech pewnej rzeczywistości, nierzadko - doprowadzenie jej do absurdu, służy zjadliwej satyrze, np. politycznej i społecznej, jak w przypadku "Balu w operze" Juliana Tuwima. Do znanych grotesek filmowych należą m.in. "Dzisiejsze czasy" Chaplina i "Zezowate szczęście" Munka. 2. przen. 'sytuacja, zdarzenie, stan czegoś, które odznaczają się cechami groteski: absurdalnością, karykaturalnym wyolbrzymieniem pewnych cech, zmienieniem tego, co powinno być poważne, w żałosną komedię': Ich stosunki rodzinne były groteską, ojciec, którego w rzeczywistości nic nie obchodziło, wygłaszał ciągle napuszone patriotyczne frazesy, matka płakała przy każdej okazji, a syn dłubał w nosie, z utęsknieniem patrząc w niebo. GROTESKOWY l. 'związany z groteską - dziełem sztuki, taki jak w grotesce': Groteskowy sposób przedstawienia rzeczywistości w dziele literackim. 2. przen. 'przejaskrawiony, karykaturalny, absurdalny': Groteskowa sytuacja. Groteskowa postać. Groteskowy ubiór. fr. grotesque z wl. crotesche 'śmieszne, dziwaczne malowidła' GRUNGE (czytaj: grandż) l. 'styl w muzyce rockowej, powstały na początku lat 90. XX w., charakteryzujący się hałaśliwym i ciężkim brzmieniem gitar oraz tekstami piosenek, zawierającymi obsesyjną fascynację bólem, brudem, rozmaitymi wydzielinami organizmu i deformacjami ciała': Grać grunge. Słuchać grunge'u. 2. ' subkultura młodzieżowa, związana z tą odmianą muzyki rockowej' 3. 'mający cechy tego stylu lub subkultury; grungowy (przymiotnik)': Związek aktora Johnny'ego Deppa, uosabiającego styl grunge, i modelki Kate Moss, wylansowanej na bożyszcze wszystkich chudych nastolatek, był łakomym kąskiem dla prasy. Muzyka, styl grunge. Ruch grunge. GRUNGOWIEC albo GRUNGE'OWIEC (czytaj: grandżo-wiec) l. 'przedstawiciel subkultury młodzieżowej, powstałej wśród wielbicieli grunge'u; miłośnik muzyki w tym stylu' 2. 'wykonawca grunge'u, twórca muzyki w tym stylu' GRUNGOWY albo GRUNGE'OWY (czytaj: grandżowy) 'mający związek z grunge'em': Muzyka, grupa, płyta, subkultura grungowa (grunge'owa). Zespół, utwór grungowy (grunge'owy). Muzycy, wykonawcy grungo-wi (grunge'owi). ang. grunge I GRYF l. 'w instrumentach strunowych: listwa z twardego drewna, połączona z pudłem rezonansowym, do której podczas gry przyciska się palcami rozpięte nad nią struny': Mocno trzymał gryf gitary. Gryf z progami, bez progów. 2. 'uchwyt przyrządu do ćwiczeń siłowych': Zacisnął dłonie na gryfie sztangi. niem. Griffod: greifen 'chwytać' II GRYF 'w mitologii greckiej: stwór o ciele lwa, mający skrzydła oraz głowę i szpony orła': W mitologii greckiej, a także wierzeniach wielu ludów starożytnego Wschodu, gryf jest strażnikiem skarbów. lać. gryphus z gr. gryps GRYLAŻ 'masa cukiernicza z palonego cukru, migdałów i orzechów': Karmelki nadziewane grylażem. GRYLAŻOWY 'będący grylażem, nadziewany grylażem': Masa grylażowa. Cukierki grylażowe. odfr. grillage 'pieczenie' GRYNSZPAN 'zielononiebieski proszek, będący trującą mieszanką związków miedzi': Grynszpanjest stosowa- 283 GRYPS GURT ny do zwalczania szkodników, dawniej był też używany jako barwnik, np. przy wyrobie farb. GRYNSZPANOWY 'będący grynszpanem, zawierający grynszpan, taki jak grynszpan': Proszek grynszpanowy. Grynszpanowa trucizna. Grynszpanowy kolor. niem. Grunspan 'śniedź, która pojawia się na miedzi', pierwotnie 'hiszpańska zieleń' GRYPS śród. 'list potajemnie przesłany do więźnia lub przez więźnia': Przekupiony strażnik przekazał jego dawnym kompanom gryps. GRYPSERA śród. 'gwara więzienna': Grypsera ma cechy języka tajnego, występują w niej słowa niezrozumiałe dla reszty społeczeństwa, np. bardacha ('klozet'), szluga ('papieros') lub słowa ogólnie używane, mające zupełnie zmienione znaczenia, np. bufory ('piersi kobiece') GRYPSOWAĆ śród. 'mówić grypserą': W celi było już trzech grypsujących - recydywistów z wysokimi wyrokami. niem. Grips 'rozum, zmysł', gripsen 'szybko brać', także: 'okradać' GRYS 'kruszywo budowlane o drobnych ziarnach, otrzymywane ze zgniatanych kamieni naturalnych lub żużlu': Podjazd do domu wysypał grysem. Wykonywali pustaki z grysu i cementu. GRYSIK l. 'drobna kaszka z pszenicy lub kukurydzy': Karmiła dziecko grysikiem na mleku. 2. 'węgiel opałowy w postaci drobnych ziaren': Piec przystosowany do palenia w nim grysikiem. 3. 'kruszywo budowlane o bardzo małych ziarnach' niem. Griess GUANO 'złoża wyschłych odchodów ptaków morskich, spotykane na zachodnich wybrzeżach Ameryki Południowej': W wielu krajach latynoamerykańskich, m.in. w Chile i Peru, guano jest wykorzystywane jako nawóz azotowy. hiszp. guano, T. języków indiańskich GUBERNATOR l. 'w USA: pochodzący z wyboru urzędnik sprawujący władzę (wykonawczą) w jednym ze stanów': Przed objęciem funkcji prezydenta Stanów Zjednoczonych w 1993 r. Bili Clinton był gubernatorem stanu Arkansas. 2. 'w Rosji: w czasach carskich - urzędnik rządzący gubernią; obecnie - urzędnik rządzący dużymi jednostkami administracyjnymi' 3. 'w krajach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów: przedstawiciel monarchy' 4. 'w dawnej Polsce: osoba zarządzająca czymś': Gubernator majątku ziemskiego. Gubernator banku. GUBERNATORSTWO l. 'władza, urząd gubernatora': Objął gubernatorstwo Kraju Nadwołżańskiego. 2. 'okręg zarządzany przez gubernatora' () Generalne Gubernatorstwo 770?. Generalna Gubernia, skrót GG 'fragment Polski, który nie został przez hitlerowców włączony do Niemiec, ale uznany za samodzielny okręg administracyjny': Na czele Generalnego Gubernatorstwa stał gubernator Hans Frank. GUBERNIA 'w Rosji carskiej i podbitych przez nią krajach: jednostka podziału terytorialnego, odpowiadająca współczesnemu województwu': Gubernia radomska. GUBERNATORSKI 'związany z gubernatorem': Zarządzenia gubematorskie. Kompetencje gubernatorskie. GUBERNIALNY 'związany z gubernią': Miasto guber-nialne. Urzędnicy gubernialni. lać. gubernator 'zarządca, sternik' GUERRILLA l. 'partyzancka wojna podjazdowa, prowadzona przeciw wojskom okupacyjnym lub własnemu, nieuznawanemu z jakichś względów, rządowi, zwłaszcza tego typu wojna w Ameryce Łacińskiej': "Che" Gu-evara prowadził guerrillę na terenach Boliwii. 2. albo GUERRILLAS rząd. 'partyzant w Ameryce Łacińskiej': W nocy guerrillasi zbliżyli się do wsi. hiszp. od: guerra 'wojna' GUL 'w demonologii muzułmańskiej: duch pożerający zwłoki pochowanych ludzi': W wierzeniach arabskich gul to zły duch pustyni, który rozkopuje groby i pożera zwłoki, atakuje też żywych ludzi i zwierzęta. ar. gul GULIWER l. 'bohater powieści Jonathana Swifta "Podróże Guliwera": W pierwszej części powieści Swifta Guli-wer przybywa na wyspę Liliputów, dla których jest olbrzymem. 2. przen. 'człowiek bardzo dużego wzrostu wśród ludzi znacznie odeń mniejszych': Film przedstawia Arnolda Schwarzeneggera wśród przedszkolaków. Malcy z czasem zaczynają darzyć swego guliwera ogromną, zresztą - odwzajemnioną, sympatią. powieść Jonathana Swifta (1667-1745) została wydana w 1726 r. GUŁAG 'system obozów pracy przymusowej w byłym ZSRR; także: sowiecki obóz pracy przymusowej, łagier': Był więźniem gułagów przez ponad 8 lat. roś. guiag, skrótowiec od Gławnoje Uprawlenije Łagierej (Naczelny Zarząd Obozów). GUMNO przest. l. 'stodoła, zwłaszcza stodoła, w której przechowywano zboże': Zboża wydały plon tak obfity, że gumna pomieścić go nie mogły. (Sienkiewicz) 2. reg. 'plac w stodole, na którym młócono zboże' 3. reg. 'podwórze otoczone zabudowaniami gospodarskimi': Czysto utrzymane gumno. rodzime, dawniej: 'zboże' GURT l. w architekturze 'płaski łuk podtrzymujący lub wzmacniający sklepienie': Gurt to element architektoniczny występujący od średniowiecza, prócz funkcji konstrukcyjnych odgrywający też często rolę ozdobną. 2. 'sztywna taśma wszywana w różne miękkie części ubrania': W pasie spódniczka była usztywniona szerokim gurtem. 3. 'pas rzemienny lub parciany, używany 284 GURU GWARDIA przez robotników przenoszących ciężkie przedmioty; także: cześć końskiej uprzęży': Robotnicy, których firma zatrudniała do wnoszenia mebli, byli wyposażeni w szerokie pasy - gurty, które na siebie zakładali, by nie dźwigać całego ciężaru w rękach. niem. Gurt, we wszystkich wyżej opisanych znaczeniach GURU l. 'mistrz duchowy, nauczyciel w hinduizmie; także: przywódca sekt religijnych, wywodzących się z hinduizmu': Lama to termin tybetański, odpowiednik sanskryckiego słowa guru "nauczyciel". Należy wpoić wyznawcom sekty poczucie niższości wobec guru. 2. przen. 'mistrz, nauczyciel, autorytet moralny'. W młodości Henryk był moim guru - wierzyłem mu ślepo i podziwiałem wszystko, co robił. hindi gum z sanskr. guru 'ważny, czcigodny' GUSŁA 'obrzędy magiczne, czary i wróżby, zwłaszcza związane z kulturą ludową': W obrzędzie Mickiewiczowskich dziadów gusła ludowe i czary łączą się w jedną całość z chrześcijaństwem. GUŚLARZ 'w dawnej kulturze ludowej: osoba odprawiająca gusła, często też zajmująca się leczeniem, znachorstwem': Guślarz, szepcząc jakieś dziwne słowa, przyrządzał wywar dla chorego. GUŚLARSKI 'związany z gusłami lub z guślarzem': Guślarskie obrzędy. Guślarskie zaklęcia. rodzime, polskie i słowiańskie; etymologia bywa wiązana ze słowem: gadać w znaczeniu 'zamawiać' lub 'gęśl(a) 'prymitywne skrzypki' - którymi - być może - przygrywano do różnych tajemnych obrzędów i wypowiadanych słów GUWERNER 'dawniej, zwłaszcza w XVIII i XIX w.: nauczyciel i wychowawca dzieci w zamożnych domach': Guwernerami w domach zamożnej polskiej szlachty zostawali często Francuzi. GUWERNANTKA rząd. GUWERNERKA 'dawniej: nauczycielka i wychowawczyni dzieci w zamożnych domach': Guwernantka uczyła dziewczęta między innymi francuskiego, gry na fortepianie i zasad wytwornego zachowania się w towarzystwie. fr. gouvemer GWARA l. 'mowa ludności wiejskiej jakiegoś niewielkiego terytorium (np. kilku lub kilkunastu wsi), różniąca się pewnymi cechami od mowy mieszkańców sąsiednich okolic i od języka ogólnego': Gwara łowicka. Gwary cieszyńskie. Charakterystyczną cechą gwary podhalańskiej jest akcent padający na pierwszą sylabę i wymowa typu: cisty (zamiast: czysty), chłopci (zamiast: chłopcy). 2. 'odmiana języka, charakterystyczna dla jakiegoś środowiska społecznego lub zawodowego': Gwara murarska. Gwara studencka. () Gwara miejska 'mowa niewykształconych członków społeczności miejskiej, mająca jakieś charakterystyczne cechy'; Gwary miejskie zanikły w drugiej połowie XX wieku, "roztopiły się" w polszczyźnie potocznej. GWAROWY 'związany z gwarą, pochodzący z gwary -zazwyczaj w l. znaczeniu': Badanie zjawisk gwarowych. Słownictwo gwarowe. rodzime, związane z np. takimi wyrazami, oznaczającymi bliskie kontakty językowe między ludźmi, jak: gwarzyć, pogwarki GWARANCJA l. 'zapewnienie czegoś, które ktoś lub coś komuś daje': Przeczytał w reklamie: jesteśmy najlepszym biurem podróży, dajemy naszym klientom gwarancję spokoju i doskonałego wypoczynku. Krwiodawca ma większą gwarancję zdrowego życia, gdyż przed każdym oddaniem krwi jest starannie badany, co umożliwia wczesne wykrycie wielu chorób. 2. w handlu 'odpowiedzialność sprzedawcy lub producenta za dobry stan i dobre funkcjonowanie sprzedawanego towaru przez pewien czas, obejmująca zobowiązanie z jego strony do wymiany lub naprawy towaru wadliwego': Klienci tej firmy wraz z zakupem komputera otrzymują roczną gwarancję. 3. w ekonomii i finansach 'odpowiedzialność osoby trzeciej za zobowiązania dłużnika wobec wierzyciela': Nasz bank udzielił tej firmie gwarancji w wysokości 5 milionów złotych. W związku z tym trzeba było utworzyć rezerwę odpowiedniej wielkości, na wypadek gdyby nie spłaciła ona kredytu zaciągniętego na tę sumę w innym banku. GWARANT l. 'osoba lub instytucja, która udziela gwarancji - zapewnienia czegoś': Gwarantem procesu pokojowego w tym państwie były wojska ONZ. 2. 'osoba lub instytucja, która udziela gwarancji handlowej': Powołał się na warunki sformułowane przez gwaranta w umowie sprzedaży. 3. 'instytucja, która udziela gwarancji bankowej': Gwarantem tego kredytu był zagraniczny bank. GWARANTOWAĆ l. 'zapewniać coś komuś': Naszym klientom gwarantujemy miłą i szybką obsługę. Policja zagwarantowała bezpieczeństwo świadkom zeznającym w procesie członków mafii. 2. 'dawać komuś gwarancję handlową': Niezawodne działanie sprzętu oraz warunki wymiany go i obsługi zostały zagwarantowane w umowie. 3. 'dawać komuś gwarancję bankową': Gwarantować kredyt. GWARANCYJNY l. 'związany z gwarancją handlową': Okres gwarancyjny na te towary wynosi l rok. 2. 'związany z gwarancja bankową': Weksle gwarancyjne. fr. garantie GWARDIA l. 'w starożytności i średniowieczu: straż przyboczna panującego': Pretorianie, tworzący gwardię rzymskich cezarów, z czasem zdobyli ogromne wpływy w państwie. 2. 'doborowe oddziały wojska': O wyniku bitwy pod Sadową w 1866 r. zdecydował atak IV pułku pruskiej gwardii na lasek będący centralną pozycją austriackiej obrony. () Gwardia narodowa 'oddziały organizowane na wzór wojskowy z ochotników, pomagające w trudnych dla państwa chwilach': Przy usuwaniu skutków trzęsienia ziemi zawodowym ratownikom pomagały oddziały gwardii narodowej. Stara gwardia l. 'słynne z męstwa oddziały gwardii napoleońskiej, złożone ze starych wiarusów': Ostatni atak starej gwar- 285 GWARDIAN GZYMS dii pod Waterloo. 2. przen. 'dawni koledzy ze szkoły, pracy itd.': Raz na kilka lat urządzali sobie spotkanie starej gwardii. () Gwardia Ludowa 'oddziały partyzanckie związane z PPR, organizowane od 1942 r.': W styczniu 1944 r. Gwardię Ludową przekształcono w Armię Ludową. GWARDZISTA l. 'w starożytności i średniowieczu: członek straży przybocznej panującego': W czasach Nerona wielu zamożnych obywateli obawiało się samego widoku gwardzistów, którzy często przynosili wyrok śmierci. 2. 'żołnierz z doborowych oddziałów': Gwardziści, którzy poszli jako pierwsi do ataku, ponieśli ogromne straty. 3. 'osoba należąca do cywilnej lub wojskowej formacji, organizacji, drużyny sportowej itd., która ma w nazwie słowo gwardia': W drugiej połowie meczu gwardziści zdobyli dwie bramki. GWARDYJSKI 'związany z gwardią- najczęściej z doborowymi oddziałami wojska': Mundur gwardyjski. Pułk gwardyjski forsował rzekę. wl. guardia 'straż' GWARDIAN 'przełożony klasztoru w niektórych męskich zakonach': Cela ojca gwardiana w klasztorze franciszkanów. lać. sr. guardianus GWARECTWO l. 'w średniowieczu: cech górniczy': Gwarectwa zajmowały się m.in. zasadami wydobywania kopalin i udzielały pozwolenia na ich wydobycie. 2. 'w czasach nowożytnych: spółka zawiązana przez właścicieli i udziałowców kopalń': Wszystkie kopalnie w tym okręgu należały do gwarectwa, którego udziałowcami byli przedsiębiorcy niemieccy. 3. 'w Polsce w latach 90.: zjednoczenie, które zarządza kopalniami i sprawuje nadzór nad wydobyciem oraz sprzedażą węgla': Poszczególne gwarectwa miały wielkie długi wobec ZUS-u. GWAREK 'w średniowieczu: członek gwarectwa, górnik mający oficjalne prawo wydobywania kopalin z ziemi': Gwarkowie mieli własne zwyczaje, które w części przetrwały do dziś. niem. Gewerke 'gwarek' GWASZ l. 'kryjąca farba wodna z domieszką kredy albo bieli': Gwasz to farba klejowa lub żywiczna. 2. 'technika malowania taką farbą': Gwasz jest techniką podobną do akwareli. 3. 'obraz wykonany tą techniką': Gwasze maj ą zazwyczaj lekki odcień matowy. fr. gouache GZYMS l. 'element budowli w postaci poziomego występu ściany, zwłaszcza ściany zewnętrznej': Gzyms chroni mur przed opadami, często jest też ozdobnym zwieńczeniem ściany. Gzyms nadokienny. Ustawił puchary na gzymsie kominka. 2. 'wystający element ścianki mebla': Gzyms szafy. 3. 'poziomy występ ściany skalnej': Alpinista ostrożnie stąpał po gzymsie. 4. 'to samo, co kamisz' niem. Gesims - w znaczeniu architektonicznym, inne sensy to rezultat rozwoju znaczeniowego wyrazu w polszczyźnie 286 H symbol pierwiastka chemicznego: wodór h.c. skrót wyrażenia: honoris causa zob. pod hasłem: DOKTOR HONORIS CAUSA ha skrót słowa: hektar (zob.) HABANERA l. 'taniec pochodzący z Hawany na Kubie, powolny, tańczony parami w takcie 2/4': Habanera jest tańcem podobnym nieco do tanga, lecz wolniejszym. Jest popularna nie tylko na Kubie, lecz również w Hiszpanii. 2. 'muzyka do tego tańca': Habanera charakteryzuje się mocnym akcentowaniem pierwszej części taktu. hiszp. (danza) habanera '(taniec) hawański' HABEMUS PAPAM 'mamy papieża - formuła rozpoczynająca informację przewodniczącego konklawe o dokonaniu wyboru nowego papieża, przekazywaną zebranym na placu św. Piotra w Rzymie': Gdy w 16 października 1978 r. przewodniczący konklawe wygłosił uroczyście: habemus papam - i podał nazwisko nowego papieża: kardynał Karol Wojtyła, zebrany na placu św. Piotra tłum przycichł - mało kto w Rzymie słyszał o takim kardynale. lać. habemus papam HABILITACJA 'postępowanie według ustalonej procedury, prowadzące do uzyskania stopnia naukowego doktora habilitowanego, który jest wyższy od stopnia doktora; także: praca naukowa napisana, by uzyskać ten stopień, lub obrona tejże pracy przed gronem samodzielnych pracowników naukowych jakiejś placówki': Zaraz po uzyskaniu doktoratu przystąpił do habilitacji. W swej habilitacji przedstawił wyniki długoletnich badań nad zapożyczeniami z obcych języków w polszczyźnie. Dziekan poinformował, że habilitacja drą Kowalskiego odbędzie się w sali nr 4. HABILITANT 'osoba starająca się o uzyskanie tytułu doktora habilitowanego': Do wymagań stawianych habilitantom należy m.in. napisanie i opublikowanie rozprawy habilitacyjnej, ogłoszenie drukiem wielu innych publikacji naukowych, istotna jest też aktywność na polu dydaktycznym i organizacyjnym. Członkowie komisji pozytywnie ocenili wygłoszony przez habilitanta wykład. HABILITOWAĆ 'nadawać jakiejś osobie stopień naukowy doktora habilitowanego': Rada wydziału na swym kwietniowym posiedzeniu habilitowała dwóch nowych samodzielnych pracowników naukowych. Po uzyskaniu tytułu doktora habilitowanego rozpoczął nowe badania z myślą o profesurze. HABILITOWAĆ SIĘ 'uzyskać stopień naukowy doktora habilitowanego': Habilitował się z fizyki ciała stałego. HABILITACYJNY 'związany z habilitacją': W czasie kolokwium habilitacyjnego habilitant wygłasza wykład, tematycznie związany ze swą rozprawą, oceniany następnie przez samodzielnych pracowników naukowych placówki, w której przeprowadza się przewód habilitacyjny. lać. śr. habilitatio od łac. habilis 'zdatny, zręczny' HABIT 'strój zakonny o kolorze i kroju obowiązującym w danym zakonie': Nazwa kawy cappuccino pochodzi od włoskiego słowa: cappuccio 'kaptur'. Cappuccino to mianowicie kawa koloru takiego, jak habity kapucynów, mające charakterystyczne, długie kaptury. fr. habit od łac. habitus 'ubiór' HABITAT w ekologii 'naturalne środowisko, w którym przebywają, "zamieszkują" określone zwierzęta lub rośliny': Na przestrzeni wieków ten gatunek ptaków całkowicie zmienił swój habitat. ang. habitat od łac. habitatio 'mieszkanie' HABITUACJA w fizjologii 'stopniowe zanikanie reakcji organizmu na powtarzający się bodziec, który nie niesie istotnych konsekwencji dla jednostki': Habituacja to proces niezwykle powszechny w świecie ludzkim i zwierzęcym - przyzwyczajanie się do czegoś i usuwanie tego z pola uwagi. ang. habituation HABITUS w różnych naukach 'zespół właściwości czegoś, zwłaszcza właściwości zewnętrznych, związanych z wyglądem, formą, kształtem': Habitus organizmów zwierzęcych. Habitus kryształów. lać. habitus od habere 'mieć, mieć na sobie' HACJENDA 'w krajach hiszpańskojęzycznych, zwłaszcza w Ameryce Południowej i Środkowej: duża posiadłość ziemska z domem i zabudowaniami gospodarskimi': Pierwszą swą noc w Meksyku spędzili w hacjendzie, będącej własnością potomków polskich emigrantów. hiszp. hacienda HACKER (czytaj: haker) albo HAKER 'osoba włamująca się do systemów albo programów komputerowych': Ha-cker, po włamaniu do systemu, zmienił nazwę z "Centrum Informacyjne Rządu" na "Centrum Dezinforma-cyjne Rządu". Niektórzy hakerzy to tylko hobbyści, inni to zawodowi włamywacze, czerpiący zyski ze swojego procederu. Hackerów zatrudnia się do szpiegostwa przemysłowego, dokonywania transferu pieniędzy, kradzieży tajnych informacji. ang. hacker z niem. Hacker 287 HADES HALSZTACKI OKRES HADES 'w mitologii greckiej: bóg świata podziemnego, królestwa umarłych; także: królestwo umarłych': Wszyscy trzej ciągnęli losy. Zeusowi dostało się niebo i ziemia wraz z Olimpem, Posejdonowi morze, Hadesowi królestwo umarłych w podziemiu. (Parandowski) Zeus siedzący na szczycie Olimpu wziął do rąk złote szale i położył na nich dwa losy: Achillesa i Hektora. Zważył -i los Hektora spadł do Hadesu. (Parandowski) gr. Haides HAFIZ albo HAFIS 'honorowy tytuł muzułmanina, który zna Koran na pamięć; także osoba nosząca ten tytuł': Po latach ćwiczeń otrzymał tytuł hafiza. Hafiz cytował fragmenty Koranu z pamięci. ar. hafiz 'opiekun' HAFN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 72 i masie atomowej 178,49, symbol Hf: błyszczący, srebrzysty metal, rzadki w przyrodzie': Hafn jest pierwiastkiem o właściwościach zbliżonych do cyrkonu. Wykorzystuje się go m.in. w fizyce jądrowej. n.-lać. hafnium - od nowołacińskiej nazwy Kopenhagi: Hafhia - ku czci Nielsa Bohra (1885-1962), jednego z największych fizyków XX w., duńskiego pochodzenia, który w swych badaniach przewidział istnienie takiego pierwiastka HAGIOGRAFIA l. 'dział piśmiennictwa chrześcijańskiego, obejmujący żywoty świętych i legendy o ich życiu': Najwybitniejszym dziełem polskiej hagiografii są "Żywoty świętych" Piotra Skargi. 2. przen. 'piśmiennictwo idealizujące bohaterów narodowych, traktujące ich jako ludzi bez wad': W polskiej hagiografii narodowej Kościuszko i Mickiewicz są traktowani jako święci, z oburzeniem jest przyjmowana jakakolwiek próba ukazania choćby najmniejszych ich wad. HAGIOGRAF 'pisarz chrześcijański, spisujący żywoty świętych lub legendy o ich życiu': Jednym z pierwszych hagiografów był św. Atanazy, żyjący w IV w. HAGIOGRAFICZNY l. 'związany z hagiografią - opisem żywotów świętych': Utwór hagiograficzny. Literatura hagiograficzna 2. przen. 'przesadnie idealizujący opisywane postacie': Jarosław Marek Rymkiewicz w swych książkach przeciwstawia się hagiograficznym opisom Słowackiego czy Mickiewicza, których tak wiele można znaleźć w dawniejszej historii literatury. gr. hagiographia od: hagios 'święty', grapho 'piszę' HAIKU albo HOKKU 'japoński wiersz w trzech wersach, mający w sumie 17 sylab, najczęściej wyrażający jakąś filozoficzną myśl Wschodu, zwłaszcza myśl związaną z obserwacją świata i przyrody': Maksymalna zwięzłość, a zarazem filozoficzność sprawiają, że małe haiku działa silnie na czytającego i stopniowo zajmuje dużo miejsca w jego wyobraźni - wszystkim jest tu obraz namalowany słowami. (Miłosz) odjap. haikai no ku 'lekkie wersy' HAKER zob. HACKER HALLOWEEN (czytaj: haiołin) 'tradycyjne, wesołe święto dzieci i młodzieży, głównie w Stanach Zjednoczonych, obchodzone 31 października, w przeddzień Wszystkich Świętych, polegające na przebieraniu się za zjawy, duchy i czarownice, wkładaniu masek, dekorowaniu domów, ulic i ogrodów, paleniu lampionów (zwłaszcza w wydrążonych dyniach), tańcach i zabawach ulicznych oraz chodzeniu po domach z prośbą o cukierki lub inny podarunek': Halloween to popularne w Ameryce święto duchów, czarownic i wróżek. Próby przeszczepienia do Polski amerykańskiego Halloweenu na razie (na szczęście) się nie powiodły. ang. Halloween, skrót od: Ali Hallow E'en 'wigilia Wszystkich Świętych' I HALOGEN inaczej: FLUOROWIEC 'jeden z pierwiastków należących do 17 grupy układu okresowego pierwiastków (dawniej VII A): fluor, chlor, brom, jod i astat': Halogeny należą do pierwiastków aktywnych chemicznie i znajdują wszechstronne zastosowanie w przemyśle. Halogeny tworzą sole metali bez udziału kwasu. ang. halogen od gr. hals i cząstki: -gen od gr. genos 'ród' H HALOGEN inaczej: ŻARÓWKA HALOGENOWA 'żarówka z wolframowym drucikiem, wypełniona jednym z halogenów - gazów': Żarówki halogenowe są używane np. w reflektorach samochodowych. Wypełniający je halogen powoduje, że szkło takiej żarówki nie matowieje od wewnątrz. ang. halogen, od: nazwy pierwiastka HALON 'związek chemiczny metanu lub etanu z jednym z halogenów, np. fluorem, bromem lub chlorem: niepalny gaz lub ciecz': Halony są stosowane często jako środek gaśniczy. HALONOWY 'najczęściej o gaśnicach: wypełniony balonem' ang. halon od halogen (na wzór: freon) HALS w żeglarstwie l. 'ustawienie statku żaglowego do wiatru': Statek płynie prawym halsem, gdy wiatr wieje w jego prawą burtę. 2. 'odcinek prosty, który statek żaglowy przepływa halsując, bez zmiany kierunku względem wiatru, jeden z odcinków jego zygzakowego kursu' 3. 'lina utrzymująca na właściwym miejscu dolny róg żagla' HALSOWAĆ w żeglarstwie 'płynąć zygzakiem, w taki sposób, że wiatr wieje raz w lewą, raz w prawą burtę; także: wypoczywać, pływając na łodzi żaglowej': Halsować na jeziorze. Wynajęli jacht, żeby trochę pohalsować. niem. Hals z hol. HALSZTACKI OKRES w archeologii 'okres w kulturze późnej epoki żelaza, od ok. 700 do 450 r. p.n.e.': W okresie halsztackim znane było wytapianie i obróbka żelaza oraz metali kolorowych, ludzie potrafili też budować osiedla obronne. 288 HALUCYNACJE HANTEL KULTURA HALSZTACKA w archeologii 'kultura okresu halsztackiego': Dla kultury halsztackiej charakterystyczne jest m.in. bogactwo ozdób na wykonywanych wówczas przedmiotach. Stosowano różne rytuały pogrzebowe: zarówno ciałopalenie, jak i pochówek w dużych grobach szkieletowych. od nazwy miasteczka Hallstat w Austrii, gdzie w połowie XIX w. odkryto wielkie cmentarzysko prehistoryczne HALUCYNACJE 'złudzenie polegające na widzeniu obrazów, których naprawdę nie ma, słyszeniu nieistniejących dźwięków itd.; także: nieistniejące obrazy, które ktoś widzi, dźwięki, które słyszy, zapachy itd., które ktoś czuje': Gorączka powodowała u chorego halucynacje. Matka tłumaczyła chłopcu, że to, co słyszy, to tylko halucynacje, po strychu nikt nie chodzi. HALUCYNACYJNY 'związany z halucynacjami, mający charakter halucynacji': Zaburzenia halucyna-cyjne. HALUCYNOGENNY 'wywołujący halucynacje': Do środków halucynogennych należy wiele narkotyków, np. haszysz i LSD. lać. hallucinatio HAMAK 'długi kawałek płótna lub sieci, zawieszony między dwiema podporami, używany jako łóżko do spania lub wypoczynku, zwłaszcza w krajach o gorącym klimacie': Po południu wylegiwał się w hamaku rozwieszonym między dwoma drzewami. fr. hamac z karaibskiego HAMBURGER 'okrągły kotlet z mielonej wołowiny, ryby, kurczaka, najczęściej smażony bez tłuszczu; także: bułka przełożona w środku takim kotletem z warzywami, keczupem i innymi dodatkami': Kupić kilogram hamburgerów. Zjeść hamburgera w snack-ba-rze. niem. Hamburger (steak) HAMLET 'bohater tragedii Szekspira pod tym samym tytułem: duński książę, który po to, by pomścić ojca, zamordowanego przez matkę i jej kochanka, który objął tron, kamufluje swe zamiary na królewskim dworze, udając obłęd, niezdecydowanie i ciągłe rozterki': Do najsłynniejszych cytatów z Szekspira należy niewątpliwie kwestia Hamleta: "Być albo nie być - oto jest pytanie". HAMLETYZOWAĆ 'przeżywać ciągłe rozterki, roztrząsać coś, nie umiejąc się zdecydować': Uważał, że przyjaciel jest mazgajem i że hamletyzuje, w sytuacjach krytycznych zaś trzeba podejmować zdecydowane decyzje, a nie dzielić włos na czworo. HAMLETOWSKI l. 'związany z Hamletem': Hamletowski dramat polegał na rozdarciu między obowiązkiem zemsty za śmierć ojca a miłością do matki, współwinnej zbrodni. 2. inaczej: HAMLETYCZNY 'pełen rozterek, niezdecydowany, roztrząsający wszystko': Hamletyczna postawa Kordiana. Hamletycz-ne zachowania. tragedia Szekspira (1564-1616) została wystawiona po raz pierwszy w 1600 r, HAMMURABI 'władca Babilonii od 1792 r. p.n.e.': Ham-murabi, który usprawnił i scentralizował zarządzanie państwem, uchodzi za twórcę potęgi babilońskiej. KODEKS HAMMURABIEGO 'jeden z najstarszych kodeksów karnych świata, spisujący prawa z różnych dziedzin, które obowiązywały jako prawa zwyczajowe i systematyzujący je': Kodeks Hammurabiego jest do dziś słynny dzięki zasadzie, według której kara powinna być odzwierciedleniem winy: "oko za oko, ząb za ząb". Hammurabi - szósty król Babilonii, władający w latach 1792-1750 p.n.e. (data urodzin nieznana) HANDICAP (czytaj: handikap) l. 'fory, które daje się dla wyrównania szans słabszemu zawodnikowi': Handicap polegał w tym wypadku na rozpoczęciu meczu od stanu 2:0 dla gości. 2. 'upośledzenie fizyczne albo umysłowe': Dzieci z handicapem. 3. rząd. 'sytuacja, która utrudnia wykonywanie jakiegoś zadania': Przeszłość polityczna może być handicapem wpływającym niekorzystnie na szansę działacza. ang. handicap HANDOUT (czytaj: hendałt) 'tekst pomocniczy do wykładu, odczytu, referatu, rozdawany słuchaczom na oddzielnych kartkach': Na handoutach mają państwo wykresy, przedstawiające rozwój zjawiska w ostatnim dziesięcioleciu. ang. handout HANDS OFF (czytaj: hendsof) 'precz z rękoma (od jakiegoś państwa) - protest przeciw agresj i na jakieś państwo lub ostrzeżenie przed zaborczymi planami wobec niego': W XX w. wielokrotnie, i na ogół bezskutecznie, wypowiadano hasło: hands off- precz z rękoma: hands off Wietnam, hands off Korea, hands off Czeczenia. ang. hands off - ostrzeżenie brytyjskiego ministra Williama E. Gladstone' a wypowiedziane w pod adresem Austrii, gdy ta w 1878 r. zajęła Bośnię i Hercegowinę HANGAR 'wielka hala, która jest garażem dla samolotów i innych maszyn latających; także: pomieszczenie, w którym przechowywane są łodzie, motorówki i jachty, a niekiedy też składowany ładunek statków wodnych': Uszkodzony samolot wprowadzono do hangaru, gdzie zajęli się nim mechanicy. fr. hangar, pierwotnie 'szopa' HANTEL 'przyrząd do ćwiczeń siłowych, złożony z krótkiego drążka, po którego obu stronach są ciężarki - zdejmowane lub nie': Codziennie wieczorem ćwiczył mięśnie ramion, podnosząc hantle. niem. Hantel 289 HANZA HARDWARE HANZA 'średniowieczny związek miast, zawarty po to, by wspólnie prowadzić handel ze sobą i z odległymi krajami': Największe znaczenie w Europie zyskała niemiecka Hanza, funkcjonująca od XIII do XVII w., z którą jest obecnie utożsamiana ta nazwa. Była potężnym związkiem miast północnej Europy, zwłaszcza Niemiec, który rozwijał swą ekspansję na wschód i wywierał wpływ na losy wielu krajów. HANZETATYCKI 'związany z hanzą - handlowym związkiem miast średniowiecznych, najczęściej - z niemiecką Hanzą': Do miast hanzeatyckich należały m.in. Hamburg, Brema i Lubeka, a także: Gdańsk, Toruń, Elbląg, Szczecin i Kołobrzeg. niem. Hanse, początkowo 'stowarzyszenie, zwłaszcza kupieckie' HAPLOIDALNY w biologii 'o komórkach lub ich jądrach: taki, w którym występuje tylko jeden zespół chromosomów homologicznych; o organizmach: taki, którego komórki mają tylko jeden zespół chromosomów'. Komórki haploidalne to komórki rozrodcze: plemniki i jaja, inne komórki organizmu są diploidalne. HAPLOIDALNOŚĆ w biologii 'zjawisko występowania w komórkach zwierzęcych i roślinnych pojedynczej liczby chromosomów' HAPLOID w biologii 'organizm zwierzęcy lub roślinny, który ma w swych komórkach jeden zespół chromosomów'. Haploidami są bakterie, sinice i wirusy. ang. haploid od gr. haplóos 'pojedynczy' HAPPENING (czytaj: hepening) 'widowisko, najczęściej improwizowane (rzadziej z przygotowanym scenariuszem), które składa się z luźnych działań aktorów i publiczności, tworzących całość bez akcji (choć zwykle z jakąś myślą przewodnią), mającą zaskoczyć, pobudzić do refleksji, działania albo zaszokować i sprowokować widzów': Przygotowałem prowokacyjną wystawę foto-graficzno-malarską; był to rodzaj happeningu. Uliczne happeningi "Pomarańczowej Alternatywy" były swoistym protestem przeciwko rzeczywistości lat osiemdziesiątych. HAPPENINGOWY (czytaj: hepeningowy) 'dotyczący happeningu, charakterystyczny dla niego': Artystyczne działania happeningowe. HAPPENER (czytaj: hepener) 'człowiek, który bierze udział w happeningu': Wśród happenerów byli nie tylko organizatorzy happeningu, lecz także przypadkowi przechodnie. ang. happening, dosłownie 'wydarzenie' HAPPY END (czytaj: heppi end) l.'szczęśliwe, dobre zakończenie akcji filmu, sztuki teatralnej, utworu literackiego': Film, jak to komedia, zakończył się happy endem. Nie lubił dopisywać happy endów do scenariuszy opartych na dawnych powieściach, ale takie były wymagania producenta. 2. ' pomyślne zakończenie jakiejś sprawy, jakiegoś wydarzenia, zwłaszcza takich, które źle rokowały': Spotkanie w Markach zakończyło się happy endem: ostatecznym porozumieniem zwaśnionych kuzynów. Były obawy, że może to okazać się jakąś poważną chorobą, ale wszystko skończyło się happy endem. ang. happy end HARACZ l. 'w historii: wielka danina nakładana przez muzułmanów na innowierców, głównie na podbitą ludność chrześcijańską i uzależnione państwa chrześcijańskie' : W Europie, w podbitych krajach chrześcijańskich, Turcy ściągali corocznie olbrzymie haracze. 2. 'danina, do której płacenia ktoś kogoś nieprawnie zmusza, obecnie najczęściej danina wymuszana na przedsiębiorcach i handlowcach przez zorganizowane grupy przestępcze': Ujawniono proceder ściągania haraczy od poznańskich restauratorów. Policja zatrzymała grupę mafiosów, którzy przyjechali po haracz do agencji towarzyskiej. tur. z ar. haradż HARAKIRI inaczej: SEPPUKU 'rytualne samobójstwo przez rozcięcie brzucha nożem, praktykowane dawniej w Japonii': Harakiri było np. popełniane przez samurajów, chcących w ten sposób uniknąć hańby. Często było honorowym wyjściem dla samuraja, któremu pozostawiono do wyboru: haniebną śmierć w egzekucji, z rąk kata, lub harakiri. jap. harakiri, od: hara 'brzuch', kin 'rozcięcie' HARAP l. 'dawny bicz z długim rzemieniem i krótką rękojeścią': Uderzył konia harapem. () Po harapie przestarz. 'po wszystkim, po fakcie - za późno na zmianę lub protesty': Zgodzi się, to wyprawię wam, nie mieszkając, wesele... Nie zgodzi się, bierz ją i tak. Jak będzie po harapie, to będzie po wszystkim. (Sienkiewicz) 2. 'okrzyk myśliwski odpędzający psy od ubitej zwierzyny' od dawnego niem. herab 'tutaj' HARD CÓRĘ (czytaj: hart kor) 'o wydawnictwach, filmach itd. pornograficznych: przedstawiający w dużych zbliżeniach narządy płciowe': Na kasetach był ostrzegawczy napis: hard córę. Większość osób jest zgodna, że dostęp młodzieży do pornografii hard córę powinien być ograniczony. Natomiast filmy soft porno, nazywane często erotycznymi - zdaniem wielu respondentów -mogą być w późnych godzinach wieczornych pokazywane w telewizji publicznej. ang. hard córę od: hard 'twardy', córę 'rdzeń, przen. istota, treść' HARD ROCK zob. pod hasłem ROCK HARDWARE (czytaj: hardłer) 'sprzęt komputerowy, materialnie istniejące przedmioty i urządzenia, wchodzące w skład komputera lub innego systemu elektronicznego, w odróżnieniu od software'u - oprogramowania': Na targach prezentowano hardware najnowszej generacji: twarde dyski, napędy CD, procesory i drukarki. ang. hardware, dosłownie 'towary żelazne' 290 HARE KRYSZNA albo HARE KRISZNA HATCHBACK HARE KRYSZNA albo HARE KRISZNA l. 'skrócona nazwa stowarzyszenia religijnego: Międzynarodowego Stowarzyszenia Świadomości Kryszny': Krysznowcy, członkowie Hare Kryszna, czczą indyjskiego boga Kry-sznę. 2. 'to samo, co krysznowiec' sanskr. Hare Kryszna, pozdrowienie boga Kryszny, początek pieśni religijnej HAREM l. 'kobieca część domu tradycyjnego muzułmanina, do której nie wolno wchodzić obcym mężczyznom': Całe życie spędziła w haremie. 2. 'żony muzułmanina': Była najpiękniejszą kobietą w sułtańskim haremie. 3. przen. żart. 'wszystkie osoby, z którymi ktoś utrzymuje stosunki miłosne, słowo zwykle używane po to, by podkreślić, że tych osób jest wiele': Nasz piękny i bogaty przyjaciel miał prawdziwy harem. HARLEKIN 'utwór literacki (zwykle powieść) o tematyce miłosnej, o małej wartości artystycznej i poznawczej, gdyż napisana według jednego z kilku schematów; romansidło': Czytelniczki harlekinów tym razem się zawiodą, bo akcja powieści nie rozwija się według znanych im zasad. Na rynku pojawiły się też harlekiny autorów południowoamerykańskich, chyba jeszcze bardziej schematyczne i dające tanie wzruszenia. fr. harlequin - od nazwy serii wydawniczej, w której ukazują się takie utwory. HARMONOGRAM 'opis jakichś czynności lub ich przedstawienie w formie graficznej, np. wykresu lub tabeli, określające czas ich trwania i kolejność': Dyrektor wymagał, by prace remontowe były prowadzone ściśle według ustalonego harmonogramu. ang. harmonogram od gr. harmonia 'zgodność', gramma 'pismo, litera' HARPAGAN pot. 'człowiek gwałtowny i popędliwy, często przy tym ordynarny': Nad ranem na weselu trzech harpaganów z sąsiedniej wsi wywołało straszną burdę. od łac. harpago 'hak, przen. rabuś, zbójnik' HARPAGON l. 'główny bohater komedii Moliere'a "Skąpiec"' 2. przen. 'osoba bardzo skąpa': Mieli sporo pieniędzy, ale jego ojciec, straszny harpagon, i tak powiedział, że Jarkowi motocykla nie kupi. komedia Moliere' a (prawdziwe nazwisko: Jean Baptiste Poque-lin; 1622-1673) "Skąpiec" po raz pierwszy została wystawiona w 1668 r. HARPIA l. 'w mitologii greckiej: potwór o ciele drapieżnego ptaka i głowie kobiety': Za to, że samowolnie przepowiadał ludziom przyszłość, ukarali go bogowie ślepotą i ma domiar niedoli zesłali nań harpie, monstra okrutne, o twarzy kobiecej, a ciele ptaka. Przylatywały, ilekroć Fineus zasiadał do stołu, porywały jedzenie albo zanieczyszczały je w taki sposób, że go tknąć nie było można. (Parandowski) 2. 'kobieta zła i agresywna, która kogoś pod jakimś względem dręczy': W narzeczeństwie była słodka i kochana, a po ślubie przeobraziła się we wściekłą harpię. 3. 'wielki drapieżny ptak z rodziny jastrzębi, mieszkający nad Amazonką' HARPUN 'włócznia zakończona hakami, które po wbiciu w ciało uniemożliwiająjej wyrwanie, przymocowana do długiej liny, używana do polowań na wieloryby': Wystrzelili ze statku do wieloryba dwa harpuny. Podpłynął łodzią i rzucił harpun. HARPUNNIK. 'marynarz rzucający lub wystrzeliwujący harpun': Harpunnik czekał na najlepszy moment, by ugodzić wieloryba. ang. harpoon HART 'siła i odporność psychiczna lub fizyczna, pozwalająca znieść przeciwności i trudy': Samotny rejs dookoła świata wymaga wielkiego hartu ducha. Wspinaczka wysokogórska wymaga hartu fizycznego i psychicznego. HARTOWAĆ l. 'czynić wytrzymałym psychicznie i odpornym na ciężkie przeżycia przez doznawanie ich, pokonywanie trudności': Nieszczęścia, które na nią spadły, zahartowały ją. Wujek uważa, że każdy chłopak powinien być w wojsku, bo wojsko hartuje charakter. 2. 'wzmacniać organizm i uodpamiać go na trudne warunki fizyczne przez przyzwyczajenie do nich, zwłaszcza przyzwyczajenie do niekorzystnych warunków atmosferycznych, zimna, złej pogody, wiatru': Dawniej ludzie żyli w trudniejszych warunkach i byli bardziej zahartowani. 3. 'nadawać metalom oraz szkłu dużą twardość przez ogrzanie ich do wysokiej temperatury i nagłe ochłodzenie': Doskonały nóż z hartowanej stali. Z hartowanego szkła, pękającego na niekaleczące, drobne kawałki, wyrabia się szyby samochodowe. HARTOWAĆ SIĘ l. 'stawać się wytrzymałym psychicznie i odpornym na ciężkie przeżycia przez doznawanie ich, pokonywanie trudności': Zahartował się przez te lata nieszczęść. 2. 'wzmacniać swój organizm i uodpamiać go na trudne warunki fizyczne przez przyzwyczajenie do nich, zwłaszcza przyzwyczajenie do niekorzystnych warunków atmosferycznych, zimna, złej pogody, wiatru': Zahartował się sypiając przy otwartym oknie. niem. hart 'twardy' HASZYSZ 'narkotyk wytwarzany z konopi indyjskich': Palenie haszyszu wywołuje stan euforii oraz halucynacje. niem. Haschisch od ar. haszisz 'trawa, siano' HATCHBACK (czytaj: heczbek) 'typ nadwozia samochodu osobowego, dla którego charakterystyczne jest to, że tylna ściana jest pochyła i na całej szerokości otwiera się jako piąte drzwi samochodu; także: samochód o takim typie nadwozia': Typ hatchback jest przez klientów ceniony głównie ze względu na zalety przy przewożeniu towarów. Otwierane tylne drzwi i składane tylne siedzenia sprawiają, że w hatchbackach można przewozić przedmioty dość dużych rozmiarów. ang. hatchback 291 HATHA-JOGA HEDONIZM HATHA-JOGA 'jeden z kierunków jogi, w którym ćwiczenia duchowe łączą się ze specjalnymi ćwiczeniami gimnastycznymi i oddechowymi': Celem ćwiczeń hat-ha-jogi jest m.in. osiągnięcie harmonii między sferą psychiczną, duchową i fizyczną. sanskr. hatha 'siła', joga 'dyscyplina duchowa, .Jarzmo" duchowe' HAUTE COUTURE (czytaj: ot kutir) 'modele ubiorów lansowane przez najlepszych projektantów i najsłynniejsze domy mody; rzadziej także: najsłynniejsze domy mody lub sztuka projektowania modnych ubiorów': Żona prezesa nosiła wyłącznie stroje odpowiadające najnowszym tendencjon haute couture. fr. haute 'wysoki', couture 'krawiectwo' HAUT RELIEF (czytaj: ot relief) 'bardzo wypukła płaskorzeźba': Na ścianach pałacu oglądali piękne haut-re-lieiy i bas-reliefy. fr. haut 'wysoki', relief HAZARD 'ryzykowne przedsięwzięcie, w którym powodzenie zależy tylko od przypadku, szczęścia, obecnie najczęściej: gra o pieniądze, dawniej np. niebezpieczna akcja na wojnie': Zgubił go pociąg do hazardu, w jednym miesiącu przegrał w pokera wszystkie pieniądze swoje i żony. Największe działo burzące prochami rozsadził, przy tym hazardzie pojman na śmierć przez okrutnych nieprzyjaciół był skazan [...]. (Sienkiewicz) HAZARDZISTA l. 'osoba, która nałogowo gra o pieniądze': Wuj był hazardzistą, grywał w pokera i w ruletkę. 2. 'osoba, która podejmuje ryzykowne decyzje': Jako biznesmen był typem hazardzisty, wolał duży i szybki zysk, choćby nie wiadomo jak wielkiego wymagał ryzyka, niż mozolne, wieloletnie zabiegi. HAZARDOWY 'związany z hazardem, taki, w którym o powodzeniu decyduje przypadek, szczęście, ryzykowny': Gry hazardowe. To było hazardowe posunięcie, miałeś wiele szczęścia, że ci się to udało. fr. hasard od ar. az-zahr 'kostka, gra w kości' HB skrót wyrażenia ang.: BRINELL HARDNESS 'twardość Brinella - symbol twardości materiału': Symbol HB/2 na ołówku wskazywał, że grafit jest dość miękki. od nazwiska Johanna Brinella (1849-1925), szwedzkiego metalurga HDD skrót wyrażenia: HARD DISC DRIVE zob. pod hasłem: DYSK TWARDY Hę symbol pierwiastka chemicznego: hel (zob.) HEALER (czytaj: hiler) 'uzdrowiciel, leczący przez przekazywanie pacjentowi własnych bioprądów': Współ- cześni healerzy są zwykle dobrymi psychologami, oddziałującymi na psychikę osób, które poddają się ich wpływom. ang. healer HEAVY METAL (czytaj: hewi metal) 'odmiana muzyki rockowej, która charakteryzuje się dużym dynamizmem, rytmicznością, głośnością wykonania i ogólną agresywnością wykonawców': Koncerty heavy metal to wyreżyserowane spektakle z użyciem scenografii i sztucznych dymów. HEAYYMETALOWY 'związany z muzyką typu heavy metal': Komcert heavymetalowy. HEAVYMETALOWIEC 'wykonawca lub wielbiciel heavy metalu.': Tłum heavymetalowców otoczył estradę. ang. heavy metal HEBAN l. 'czarne lub ciemnobrązowe drewno, uzyskiwane z drzew rosnących w strefie zwrotnikowej, ciężkie, twarde i mocne': Heban jest używany do wyrobu drogich mebli, instrumentów muzycznych i przedmiotów ozdobnych. 2. 'to samo, co hebanowiec' HEBANOWIEC 'drzewo rosnące w strefie zwrotnikowej, którego niektóre gatunki dostarczają szczególnie cenionego czarnego hebanu' HEBANOWY l. 'zrobiony z hebanu': Hebanowe biurko. Hebanowa szkatułka. Hebanowy fornir. 2. 'będący hebanowcem': Hebanowe drzewa na Cejlonie. 3. 'mający kolor hebanu, bardzo ciemny': Hebanowa twarz Murzyna. od łac. hebenus z gr. ebenos HEBRAJSKI 'związany z kulturą starczy dowską, staro-żydowski': Do najwspanialszych dzieł wczesnej literatury hebrajskiej należą księgi Starego Testamentu. Alfabet hebrajski powstał przed V w. p.n.e. w Fenicji lub Palestynie. Obecnie liczy 22 znaki, początkowo były w nim tylko litery na oznaczenie spółgłosek. HEBRAISTYKA l. 'nauka o języku, literaturze i kulturze hebrajskiej': Badania w zakresie hebraistyki, dotyczące "Talmudu". 2. 'filologia hebrajska - kierunek studiów uniwersyteckich': Został przyjęty na hebraistykę. HEBRAISTA 'uczony prowadzący badania w zakresie hebraistyki': Witold Tyloch, wybitny polski hebraista, opublikował prace dotyczące rękopisów z Oumran i dziejów ksiąg Starego Testamentu. HEBRAISTYCZNY 'związany z hebraistyką': Hebrai-styczne studia nad dawnym żydowskim prawem. od gr. Hebraios 'Żyd' HEDONIZM l. 'kierunek filozoficzny w starożytnej Grecji, głoszący, że głównym dobrem w życiu człowieka jest doznawanie przyjemności, zaś zło polega na doznawaniu rzeczy przykrych': Znane nam są tylko nasze stany, te zaś są bądź przyjemne, bądź przykre, i to sąjedyne ich własności, które dają nam podstawę, aby między nimi wybierać. I faktycznie zabiegamy zawsze i tylko o przyjemność, a unikamy przykrości. To stanowisko [...] przyjęto nazywać hedonizmem. (Tatarkiewicz) 2. 'postawa życiowa, którą charakteryzuje dążenie do doznania jak największej liczby przyjemności, zwłaszcza natury cielesnej, i unikanie jakichkolwiek rzeczy przykrych' : Hedonizm, będący nienazwanym, lecz głównym składnikiem postaw wielu ludzi w naszych czasach, jest zwalczany przez Kościół. 292 HEGEMONIA HEL HEDONISTA l. 'filozof- zwłaszcza starożytny - zwolennik hedonizmu': Pierwszym i najbardziej zdecydowanym hedonistąbył Arystyp z Cyreny. 2. 'człowiek, który stara się żyć tak, aby doznawać jak najwięcej przyjemności i unikać jakichkolwiek rzeczy przykrych': Nietzsche przestrzegał hedonistów przed zgubnymi skutkami ich postawy życiowej: "Kto się zanadto zwykł oszczędzać, chorzeje wreszcie z oszczędzania tego. Chwała wszystkiemu, co twardym czyni!" HEDONISTYCZNY l. 'związany z hedonizmem - starożytnym kierunkiem filozoficznym': Koncepcje hedo-nistyczne. 2. 'związany z hedonizmem - postawą życiową' : Hedonistyczne zamiłowanie do luksusu, konformizm i oportunizm. fr. hedonisme od gr. hedone' 'rozkosz' HEGEMONIA 'znaczna przewaga jakiegoś państwa, klasy lub grupy społecznej, instytucji lub firmy nad innymi i odgrywanie głównej, najważniejszej roli w jakiejś dziedzinie czy na jakimś obszarze': W 1989 r. Związek Radziecki utracił hegemonię w Europie Wschodniej. Rozpoczęła się walka o hegemonię na rynku elektronicznym. Hegemonia klasy robotniczej w społeczeństwie socjalistycznym była komunistycznym dogmatem. HEGEMON 'państwo lub osoba, rzadziej: instytucja, firma, klasa lub grupa społeczna, mające hegemonię w pewnej dziedzinie czy na pewnym obszarze': W V w. p.n.e. Sparta utraciła pozycję hegemona w starożytnej Grecji na rzecz Aten. HEGEMONICZNY albo HEGEMONISTYCZNY 'związany z hegemonią lub dążeniem do niej; mający hegemonię': Tendencje hegemonistyczne. System hege-moniczny. Państwo hegemonistyczne. gr. hegemonia 'panowanie, przewodzenie' HEINEMEDINA (czytaj: hajnemedina) inaczej: CHOROBA HEINEGO-MEDINA albo POLIO 'choroba wirusowa, występująca głównie w wieku dziecięcym, powodująca u części zarażonych porażenie kończyn': W Polsce obowiązkowe są szczepienia dzieci przeciw heine-medinie. od nazwisk lekarzy, którzy opisali tę chorobę: J. Heinego i K..O. Medina HEKATOMBA l. 'w starożytnej Grecji: wielka ofiara składana bogom ze stu wołów' 2. przen. 'śmierć wielu ludzi, zwłaszcza śmierć w ofierze dla jakiejś sprawy lub idei': Hekatomba powstania warszawskiego nie była daremna. Hekatomba pod Verdun. gr. hekatómbe od: hekatón 'sto', bous 'byk' HEKSAGONALNY 'sześciokątny': Układ heksagonalny - sześciokątny lub charakteryzujący się występowaniem potrójnej osi symetrii -jest charakterystyczny dla wielu kryształów, np. kryształów lodu i berylu. od/ac. hexagon'sześciokątna to od g?-.:heks'sześć', gonią'kąt' HEKSAMETR •w nauce o literaturze l. 'w poezji antycznej: klasyczny, sześciostopowy wiersz, którym napisane są takie arcydzieła poezj i antycznej, j ak "Iliada" i"0dy-seja'" 2. inaczej: HEKSAMETR POLSKI 'w literaturze polskiej: rodzaj wiersza, zwykle sylabotonicznego, wzorowany na heksametrze antycznym, w którym greckie sylaby długie są zamienione na polskie sylaby akcentowane': Heksametr polski jest wierszem, którego zastosowanie wymaga najwyższej sprawności poetyckiej, ma charakter podniosły i uroczysty. Tego typu wierszem są napisane m.in. takie arcydzieła naszej literatury, jak fragmenty "Konrada Wallenroda" Adama Mickiewicza i "Bema pamięci żałobny rapsod" Cypriana Norwida. gr. heksametron HEKSENSZUS (czytaj: heksenszus) pot. inaczej: LUM-BAGO, POSTRZAŁ 'nagle pojawiający się silny ból w okolicy lędźwiowej wywołany reumatyzmem, wypadnięciem dysku, zapaleniem korzonków nerwowych, czasami też zmianami patologicznymi w kręgosłupie': Szarpnął ciężar i poczuł paraliżujący ból kręgosłupa. -Dostałeś heksenszusu? - zapytał kolega. niem. Hexenschuss, dosłownie 'strzał czarownicy' HEKTAR 'miara powierzchni: 10 000 m2, skrót: ha': Gospodarował na 12 hektarach, l ha = 100 a. fr. hectare od gr. hekatón 'sto' fr. arę 'ar' HEKTO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'sto', dodawana do rzeczowników, zazwyczaj oznaczających jednostki miary, wskazująca, że ich wartość jest stukrot-nie większa niż jednostka określona przez drugi człon złożenia, np. hektolitr, hektopaskal od gr. hekatón 'sto' HEKTOLITR 'jednostka miary objętości płynów o wartości stu litrów, skrót: hl': Z zalanej piwnicy wypompowano kilka hektolitrów wody. l hl = 100 l. złożenie cząstki: hekto- i słowa: litr HEKTOPASKAL 'jednostka ciśnienia atmosferycznego o wartości 100 paskali, skrót: hPa': W prognozie pogody powiedziano, że jutro będzie bardzo wysokie ciśnienie, aż 1040 hektopaskali. 1013 hPa to średnie ciśnienie atmosferyczne. złożenie cząstki: hekto- i słowa: paskal HEKTYCZNY 'gruźliczy; także: w ogólniejszym znaczeniu: wyniszczający, silnie osłabiający organizm': Na twarzy miał silne, hektyczne rumieńce. Pojawiła się hek-tyczna gorączka, trwająca ciągle, a w nocy bardzo się nasilająca. gr. hektikós 'gruźliczy' HEL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 2 i masie atomowej 4, symbol Hę: bezbarwny i bezwonny gaz szlachetny, po wodorze najlżejszy z pierwiastków': Hel, 293 HELIO- HEMOFILIA dosyć rzadki na Ziemi, jest jednym z podstawowych składników gwiazd. Hel jest stosowany w technice rakietowej i w fizyce jądrowej, a także używany do napełniania jarzeniówek. n.-lać. helium odgr. helios 'Słońce' HELIO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'Słońce', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na to, że ich znaczenie jest związane ze Słońcem lub Układem Słonecznym, np. heliocentryzm, heliocen-tryczny, heliotropizm odgr. helios 'Słońce' HELIOCENTRYZM 'teoria głosząca, że ośrodkiem naszego układu planetarnego jest Słońce': Uczonym, który ma szczególne zasługi w upowszechnieniu heliocen-tryzmu, był Galileusz. HELIOCENTRYCZNY 'związany z heliocentryzmem, taki, w którym uznaje się Słońce za środek naszego układu planetarnego': System heliocentryczny. Helio-centryczna teoria została sformułowana po raz pierwszy w pracy Kopernika "O obrotach sfer niebieskich", wydanej w 1543 r. złożenie cząstki: helio- i wyrazu: centryzm HELIOTROPIZM w biologii 'zjawisko polegające na wygięciu się roślin lub ich części w kierunku Słońca (heliotropizm dodatni) lub w kierunku przeciwnym do Słońca (heliotropizm ujemny): Przykładem heliotropizmu dodatniego, bardzo częstego w świecie roślinnym, są ruchy słonecznika. złożenie cząstki: helio- i słowa: tropizm HELLADA 'jedna z krain starożytnych w środkowej Grecji; następnie: starożytna Grecja; wreszcie: obszar zamieszkany w starożytności przez Greków': Hellada to południowa część Tesali. Naj świetniej szym okresem rozwoju sztuki Hellady były wieki V i IV p.n.e. Hellada rozrosła się dzięki podbojom starożytnych Greków, ich podróżom i stosunkom handlowym z wieloma ludami. HELLEN l. 'członek jednego ze starożytnych plemion greckich, zamieszkującego środkową Grecję': Stopniowo nazwa: Hellen - rozszerzyła się na wszystkich starożytnych Greków. 2. 'starożytny Grek': Podboje Hellenów. HELLADZKI 'związany z kulturą, która rozwijała się na ziemiach późniejszej starożytnej Grecji, od ok. 3000 p.n.e. do ok. 1000 p.n.e.' Sztuka helladzka. HELLEŃSKI 'związany ze starożytną Grecją, zwłaszcza Grecją nieulegającą jeszcze wpływom obcym (tj. mniej więcej do czasów Aleksandra Wielkiego)': Czysta kultura starożytnej Grecji, kultura helleńska to kultura do połowy IV w. p.n.e. Państwa helleńskie. HELLENIZM 'okres w dziejach kultury greckiej od czasów Aleksandra Wielkiego do opanowania przez Rzym Egiptu, ostatniego niezależnego państwa będącego pod rządami Greków': W okresie hellenizmu świat grecki uległ zasadniczemu poszerzeniu: Grecy rządzili w m.in. Macedonii, Syrii i Egipcie. HELLENISTYCZNY 'związany z okresem hellenizmu': Hellenistyczna kultura. gr. Hellas, dopełniacz: Hellados HEMATO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'krew', dodawana do rzeczowników i przymiotników związanych z medycyną, wskazująca na ich związek z krwią, jej badaniem i leczeniem, np. hematologia, hema-tokryt od gr. haima, dopełniacz: haimatos 'krew' HEMATOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się badaniem krwi i leczeniem jej chorób': Do najważniejszych w dziejach hematologii należało odkrycie na początku XX w. grup krwi, co umożliwiło np. bezpieczne przetaczanie krwi chorym, rannym i operowanym. HEMATOLOG 'specjalista w dziedzinie hematologii': Do wybitnych polskich hematologów należał m.in. prof. Edmund Biemacki, który badał opadanie krwinek czerwonych w niekrzepnącej krwi. Zauważył on, że prędkość opadania u osób zdrowych jest niewielka, natomiast w przypadku stanów chorobowych wzrasta. Od nazwiska profesora prędkość opadania krwinek, istotną w diagnozowaniu wielu chorób, nazywamy OB - odczynem Bier-nackiego. HEMATOLOGICZNY 'związany z hematologią, odnoszący się do składu krwi': Odkrycia hematologiczne. Badania hematologiczne. złożenie cząstek: hemato- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' HEMATOKRYT w medycynie 'stosunek objętości krwinek czerwonych do objętości krwi': Hematokryt to wskaźnik nadmiernego rozcieńczenia lub zagęszczenia krwi. Badanie hematokrytu pozwala diagnozować wiele chorób, np. białaczkę, przy której hematokrytjest niski. złożenie cząstek: hemato- i -kryt od gr. kriterion 'probierz' HEMO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'krew', dodawana do innych cząstek wyrazowych i rzeczowników, zwykle mających związek z medycyną i fizjologią, wskazująca na to, że są one związane z krwią, jej zawartością, badaniami, użyciem, np. hemoglobina, hemote-rapia od gr. haima 'krew' HEMOFILIA 'choroba polegająca na obniżonej krzepliwości krwi, co powoduje, że nawet niewielkie skaleczenia lub urazy wywołują długotrwałe krwawienia': Hemofilia jest chorobą dziedziczną, występującą prawie wyłącznie u mężczyzn. Osobom chorym na hemofilię przetacza się świeżą krew lub preparaty krwiopochodne, zawierające brakujący w ich organizmie czynnik, powodujący krzepnięcie krwi. złożenie cząstek: hemo- i -filia odgr. phileo 'lubię, mam skłonność' 294 HEMOGLOBINA HERC HEMOGLOBINA w fizjologii i medycynie 'barwna substancja krwi zawarta w czerwonych ciałkach': Hemoglobina łatwo łączy się z tlenem. Do jej najważniejszych funkcji należy przenoszenie tlenu z płuc do tkanek i dwutlenku węgla z tkanek do płuc. fr. hemoglobinę od gr. haima 'krew' i łac. globus 'kula' HEMOLIZA w medycynie 'pękanie lub rozpuszczanie się błony komórkowej czerwonych ciałek i przechodzenie z nich hemoglobiny do osocza krwi': Hemoliza może być spowodowana przez niektóre choroby, może też być wynikiem działania czynników zewnętrznych, np. jadu węża albo zatrucia grzybami. fr. hemolise od gr. haima 'krew', łysis 'rozwiązanie' HEMOROIDY (czytaj: hemorojdy) 'choroba polegająca na poszerzeniu żył w dolnej części odbytnicy i tworzeniu się bolesnych, często krwawiących guzów': Na hemoroidy cierpią często osoby prowadzące mało aktywny tryb życia i mające złą przemianę materii. gr. haimorrhois, dopełniacz: haimorrhoidos 'krwotok, krwawiący guz' HEMOTERAPIA w medycynie 'leczenie za pomocą krwi: przez przetaczanie krwi lub jej wstrzykiwanie': Hemo-terapię stosuje się w przypadku niedoboru krwi lub niedoboru pewnych składników w krwi jakiejś osoby, np. w hemofilii. złożenie cząstki: hemo- i słowa: terapia HENNA l. inaczej: LAWSONIA 'ciernisty krzew uprawiany w strefie tropikalnej, z którego kwiatów otrzymuje się olejek zapachowy, z liści i łodyg - barwnik, a korzenie wykorzystuje się w medycynie' 2. 'naturalny barwnik uzyskiwany z liści henny - rośliny': Henny używano dawniej do barwienia włosów na kasztanowo. 3. 'farba do włosów zawierająca barwnik - hennę lub otrzymywana sztucznie, mająca kolor ciemnokaszta-nowy': Henny używa się do barwienia włosów, także włosów na brodzie i brwi. fr. hennę z ar. hinna HERAKLES 'w mitologii greckiej: syn Zeusa i Alkmeny, heros obdarzony nadludzką siłą, który zasłynął wieloma bohaterskimi czynami, przede wszystkim wykonaniem 12 bardzo trudnych i niebezpiecznych "prac"': Kiedy miał dziesięć miesięcy, zdarzyło mu się po raz pierwszy okazać swą nadludzką siłę. [...] Hera wysłała dwa potworne węże, by udusiły Heraklesa. Najeżone ostrymi łuskami, wpełzły do pokoju [...]. Ifikles z krzykiem uciekł. Herakles zaś chwycił obydwa potwory i zaczął je dusić. (Parandowski) Odpowiednikiem Heraklesa w mitologii rzymskiej jest Herkules. gr. Herakles HERALDYKA 'dziedzina wiedzy zajmująca się herbami, opisująca ich znaczenie, zasady przyznawania, kształt plastyczny i historię': Heraldyka jest jednym z pomocniczych działów historii, często jest też traktowana jako dziedzina normatywna, określająca prawidłowy wygląd herbu. HERALDYK 'specjalista w dziedzinie heraldyki': Do wybitnych polskich heraldyków należy m.in. profesor Władysław Semkowicz, założyciel Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie i wieloletni wydawca rocznika tegoż towarzystwa. HERALDYCZNY 'związany z heraldyką, także szerzej: odnoszący się do herbów': Dane na temat pochodzenia swego herbu znalazł w starej księdze heraldycznej. Profesor opisywał stosowane w średniowieczu znaki heraldyczne. niem. Heraldik od słowa: Herold (którego zadanie w czasie turniejów rycerskich polegało na badaniu herbów i dopuszczaniu do walki tylko szlachetnie urodzonych) HERB l. 'dziedziczny znak rodu szlacheckiego, ustalony według określonych reguł, umieszczany na chorągwiach, uzbrojeniu, bramach, budynkach i przedmiotach użytkowych': Horeszko pieczętował się herbem Półko-zic. Zbyszko z Bogdańca herbu Tępa Podkowa. Za zasługi wojenne król nadał mu herb: trzy kozie głowy w czerwonym polu. 2. 'znak państwa, jakiejś ziemi, miasta, umieszczany zwykle na flagach, monetach, przy wjeździe do miasta': Herb Polski to biały orzeł z koroną, dziobem i pazurami złotymi, w czerwonym polu o wydłużonej dolnej krawędzi. Warszawa ma w herbie Syrenkę. I HERBARZ 'księga zawierająca rysunki i opisy herbów, informująca też, jakie jest ich pochodzenie i jakie rody mają prawo ich używać' HERBOWY l. 'związany z herbem, taki, na którym umieszczono herb': Znaki herbowe. Pieczęć herbowa. 2. 'używający herbu jako znaku szlachectwa, mający herb': Szlachta herbowa. czes. erb z niem. Erbe 'dziedzictwo' HERBARIUM albo II HERBARZ przest. l. 'zielnik, kolekcja zasuszonych roślin ułożonych i opisanych w specjalnym zeszycie, na arkuszach itd.': Dziadek pokazywał im swoje herbarium z piękną kolekcją polskich kwiatów polnych. 2. 'dzieło z zakresu botaniki, w którym są zdjęcia roślin i ich opisy' lać. herbarium od: herba 'roślina' HERBICYD 'środek chemiczny stosowany w rolnictwie do niszczenia chwastów': Trawę w sadzie opryskał herbicydami. ang. herbicide od łac. herba 'roślina' HERC w fizyce 'jednostka częstotliwości zjawiska występującego okresowo, która jest równa jednemu jego wystąpieniu w ciągu sekundy, skrót Hz': Prąd zmienny o częstotliwości 50 herców. od nazwiska H. Hertza (1857-1894), fizyka niemieckiego 295 HERCYŃSKA OROGENEZA HEROD HERCYŃSKA OROGENEZA w geologii 'ruchy górotwórcze ok. 260 do 200 milionów lat temu': W orogenezie hercyńskiej wykształciło się wiele łańcuchów górskich, m.in. Góry Harzu, krystaliczne części Alp i Tatr. od nazwy Gór Harzu w środkowych Niemczech HEREZJA l. 'pogląd religijny, odbiegający od dogmatów oficjalnej wersji określonej religii, potępiany przez jakiś kościół, zwykle w kontekstach historycznych': Przedstawiciele Kościoła z ubolewaniem mówili, że herezja protestancka znalazła zwolenników także w Polsce. 2. przen. 'pogląd lub rozwiązanie w jakiejś dziedzinie, np. w nauce, sztuce, modzie, całkowicie sprzeczne z dotychczasowymi poglądami lub rozwiązaniami i potępiane przez osoby nastawione konserwatywnie': To, co profesor mówił o statystycznych prawidłowościach rządzących językiem, wielu lingwistów uznawało za herezję. Wiele rozwiązań proponowanych przez projektanta mody początkowo uznawano za herezje. HEREZJE pot. 'głupstwa, bezsensowne opinie': Co mi tu za herezje opowiadasz! HEREZJARCHA książk. 'twórca herezji, zwłaszcza inicjator nowego ruchu religijnego': Wymieniał kolejnych herezjarchów: Husa, Lutra i Kalwina. HERETYK l. 'osoba, która jest zwolennikiem herezji -poglądu religijnego odbiegającego od oficjalnych dogmatów': Hus został uznany za heretyka i spalony na stosie w 1415 r. l. przen. 'osoba głosząca poglądy odbiegające radykalnie od tych, które są uznawane w jakimś środowisku' 3. przen. pot. 'bezbożnik': Dzieci mi tu będzie bałamucił, heretyk jeden. Mówił im, że Boga nie ma. HERETYCKI l. 'związany z herezją- poglądem religijnym lub heretykiem - autorem takiego poglądu': Heretyckie poglądy. Heretycka wiara, l. przen. pot. 'związany z heretykiem - bezbożnikiem': Nie czytaj tych heretyckich czasopism. lać. haeresis 'doktryna', łac. kość. haereticus z gr. hairetikós 'odszczepieniec' HERKULES l. 'w mitologii rzymskiej: bohater dokładnie odpowiadający greckiemu Heraklesowi': Widzimy tedy cesarzy przedstawianych w postaci Jowisza, Herkulesa, Marsa, Apollina [...] (Parandowski) l. przen. 'człowiek obdarzony wielką siłą': Gdy podniósł tak wielki kamień, koledzy aż przycichli. - A to herkules - powiedział Robert. HERKULESOWY 'potężny, silny; także: wymagający nadludzkich sił': Prezentował z dumą swe herkulesowe ramiona. To była naprawdę herkulesowa praca. lać. Hercules HERMAFRODYTA l. 'w literaturze antycznej: syn Her-mesa i Afrodyty, w którym zakochała się nimfa Salma-kis, a nie mogąc zyskać jego wzajemności, uprosiła bogów, by ją z nim połączyli w jedno ciało' 2. w biologii 'obojnak, zwierzę lub roślina mająca i męskie, i żeńskie komórki rozrodcze': Hermafrodytami sąnp. dżdżownice i tasiemce. HERMAFRODYTYZM w biologii 'obojnactwo, występowanie w jednym organizmie męskich i żeńskich komórek rozrodczych': Hermafrodytyzm występuje u niższych zwierząt. gr. Hermaphróditos HERMENEUTYKA 'dziedzina nauk humanistycznych, zajmująca się badaniem tekstów pisanych, w tym m.in.: ustalaniem ich pochodzenia i pierwotnego brzmienia oraz interpretacją ich sensu': Hermeneutyka rozwinęła się z badań nad tekstem Biblii. Okresem szczególnego rozwoju hermeneutyki, zajmującej się tekstami Pisma Świętego, był wiek XVI - okres ożywionej dyskusji światopoglądowej między katolikami i protestantami. HERMENEUTYCZNY 'związany z hermeneutyką': We współczesnej nauce o literaturze istnieją różne her-meneutyczne szkoły interpretacji tekstu. Jedne z nich sięgają, jak dawniej, do wyjaśnień genetycznych, historycznych. Inne posługują się metodami dwudziestowiecznych kierunków filozoficznych, np. fenomenologii i psychoanalizy. fr. hermeneutique od gr. henneneutike (techne) '(sztuka) wyjaś- HERMETYCZNY l. 'szczelny, skonstruowany i zamykający się w ten sposób, że nie przepuszcza powietrza ani żadnych substancji': Hermetyczne drzwi łodzi podwodnej. Hermetyczne zamknięcie kabiny pilota. 2. przen. 'zamknięty, odizolowany od innych ludzi i grup społecznych; także: zrozumiały tylko dla małego grona ludzi': Hermetyczna osobowość. Hermetyczne środowisko profesjonalnych muzyków. Hermetyczna twórczość poetycka Mallarmego. HERMETYZACJA 'uszczelnianie jakichś urządzeń, przewodów itd.': Hermetyzacja aparatury. Hermetyzacja obudowy reaktora. ang. hermetic z n.-lać. henneticus od nazwiska legendarnego alchemika Hermesa Trismegistosa, który miał m.in. wynaleźć całkowicie szczelny sposób zamykania rur szklanych HEROD l. HEROD I WIELKI 'króljudejski w latach 37-4 p.n.e.': Herod wsławił się wieloma okrutnymi czynami, m.in. zamordowaniem swej żony - Mariamme, i swych dzieci. W Ewangelii św. Mateusza Herod jest królem, który nakazał rzeź niemowląt, by w ten sposób zgładzić małego Jezusa. 2. przen. 'człowiek zły i okrutny' HERODOWY 'Heroda; także: taki jak Heroda: bezwzględny, okrutny': Złość Herodowa. Wychowawcy traktowali w tym domu dzieci z iście herodową bezwzględnością. HEROD-BABA 'kobieta despotyczna i brutalna, a przy tym wielka i potężna': Dyrektorka była herod-babą, bezwzględnie narzucającą swą wolę wszystkim pracowni- 296 I HEROINA HETEROTROFIZM kom szkoły. Do kuchni wtoczyła się szefowa - herod-ba-ba, ważąca chyba ze sto dwadzieścia kilogramów. Herod I Wielki (73r p.n.e.); oprócz Heroda I Wielkiego, szczególnie znanego dzięki Biblii, w Judei panowało wielu innych Herodów, np. Herod Antypas, który kazał zamordować Jana Chrzciciela I HEROINA śród. HERA 'silny narkotyk, bardzo szybko wywołujący uzależnienie, pochodna morfiny': Heroina najczęściej ma postać białego proszku, niegdyś, przez krótki okres, była używana jako środek przeciwbólowy. niem. Heroin od gr. heros 'bohater' - być może ze względu na euforyczny nastrój, w jaki wprawia zażycie tego narkotyku i złudne poczucie siły, które on daje HEROS 'w mitologii greckiej: półbóg - człowiek zrodzony ze związku boga i zwykłego człowieka lub człowiek, który został uznany za półboga dzięki swym bohaterskim czynom': Najbardziej znanym starogreckim herosem jest Herakles, syn Zeusa i królowej Alkmeny. W starożytnych Atenach na wielu rzeźbach i posągach przedstawiano dzieje ulubionego w tym mieście herosa - Tezeusza, syna Egeusza, zdobywcy Attyki, i królewny Ajtry. II HERO INA przestarz. 'główna bohaterka sztuki lub filmu albo aktorka grająca jej rolę': Greta Garbo była wielką heroiną kina niemego. HEROIZM 'wielkie bohaterstwo lub wielkie, szlachetne poświęcenie': Powstańcy walczyli z heroizmem. Heroizm matki wychowującej samotnie kalekie dziecko. HEROICZNY l. 'odznaczający się wielkim bohaterstwem lub wielkim, szlachetnym poświęceniem': Heroiczna walka. Heroiczna śmierć. Heroiczna postawa. Heroiczne postanowienie. 2. 'w odniesieniu do utworów literackich: opisujący bohaterskie czyny': Poemat heroiczny Ariosta "Oriand szalony". HEROIKOMICZNY 'w literaturze: przedstawiający błahe zdarzenia bardzo podniosłym stylem, takim jak w poematach o czynach bohaterów': Najbardziej znanym w literaturze polskiej eposem heroikomicznymjest "Mo-nachomachia" Ignacego Krasickiego. HEROIZACJA 'nadanie komuś lub czemuś cech heroicznych': Heroizacja czyjejś postawy, roli. Heroizacja pracy górników w literaturze socrealistycznej. HEROIZOWAĆ 'nadawać komuś lub czemuś cechy heroiczne': Po wojnie w literaturze heroizowano postawę obrońców tego skrawka polskiej ziemi, dopiero odkrycia historyków rzuciły światło na prawdziwy przebieg zdarzeń. fr. heroisme od gr. heros 'bohater' HEROLD l. 'w średniowieczu: posłaniec władcy, przynoszący ważne informacje; także: urzędnik na dworze władcy, którego zadaniem była piecza nad herbami rycerskimi': Przed obliczem króla polskiego stanęli heroldowie krzyżaccy z dwoma nagimi mieczami. Herold badał herby rycerzy stających do turnieju i wywoływał ich do walki. 2. przen. 'osoba głosząca jakąś ideę, zwłaszcza ideę ocenianą pozytywnie': Pisarze oświecenia byli heroldami postępu. Herold walki narodowej. HEROLDIA 'dziewiętnastowieczna instytucja badająca dowody szlachectwa, potwierdzająca, że dana osoba jest szlachcicem lub zaprzeczająca temu' niem. Herold, pierwotnie 'prowadzący wojsko' HESPERYDY 'w mitologii greckiej: trzy siostry, córki At-lasa i Hesperii, które strzegły pięknego ogrodu ze złotymi jabłkami, położonego na zachodnim krańcu Ziemi': Hera zasadziła drzewo w ogrodzie bogów, na najdalszym zachodzie, gdzie dzień z nocą się spotyka, i kazała go pilnować trzem siostrom, Hesperydom. Na drzewie siedział stugłowy nieśmiertelny smok, mówiący wszystkimi językami ziemi. (Parandowski) HESPERYJSKI albo HESPERYDOWY SAD, OGRÓD 'w mitologii greckiej: ogród strzeżony przez Hesperydy albo piękny i niezwykły ogród, taki jak ogród Hesperyd': Poeci wszystkich wieków wzdychają do wieczornych przechadzek po hesperyjskim sadzie. gr. Hesperides HETERA l. 'w starożytnej Grecji: piękna i wykształcona kobieta, będąca utrzymanką i kochanką mężczyzny zajmującego wysoką pozycję społeczną' 2. 'kobieta kłótliwa i złośliwa, często przy tym stara i brzydka': Ożenił się ze straszną heterą i siedzi teraz sam w domu, bo żaden z dawnych kolegów nie ma ochoty na kontakt z tą wiedźmą. gr. hetaira 'towarzyszka' HETERO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'inny, różny', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na to, że odnoszą się do czegoś, co jest niejednorodne lub związane z czymś od siebie różnym, np. heterogeniczny, heterotrofizm, a także, że odnoszą się do różnych płci, a nie do tej samej, np. heteroseksualizm odgr. heteros 'inny' HETEROGENICZNY książk. 'niejednorodny, pochodzący z różnych źródeł': Badacz uważał, że kultura współczesnej Europy jest heterogeniczna, składa się na nią dorobek różnych narodów i wielu epok. Sądził też, że ta jej różnorodność zasługuje na ochronę, jako czynnik wzbogacający duchowo nasz kontynent. złożenie cząstek: hetero- i -geniczny od gr. genikós 'rodowy' HETEROTROFIZM inaczej: CUDZOŻYWNOŚĆ w biologii 'odżywianie się przez jakiś organizm substancjami pochodzącymi od innych organizmów - roślin lub zwierząt': Heterotrofizm występuje u organizmów, które nie są zdolne do samodzielnej syntezy związków organicznych z nieorganicznych. HETEROTROF w biologii 'organizm cudzożywny': Heterotrofami są ludzie, wszystkie zwierzęta, część roślin i bakterii. złożenie cząstki: hetero- i wyrazu: trofizm 297 HETEROSEKSUALIZM HIDALGO HETEROSEKSUALIZM 'pociąg seksualny skierowany ku osobie płci odmiennej niż własna': Przez wiele wieków w Europie uważano, że heteroseksualizm to jedyna normalna i właściwa forma seksualizmu człowieka. HETEROSEKSUALISTA o/.: HETERYK albo HETERO 'osoba o zainteresowaniach seksualnych skierowanych ku płci innej niż własna': Geje zgodzili się, by w ich marszu wzięło też udział kilkudziesięciu heteryków. HETEROSEKSUALNY 'o zainteresowaniach seksualnych: skierowany ku osobie płci odmiennej niż własna': Stosunki heteroseksualne. Miłość heteroseksualna. złożenie cząstki: hetero- i słowa: seksualizm HETMAN l. 'w dawnej Polsce i na Litwie (od XV do XVIII w.): dowódca wojsk zaciężnych': Od XVI w. w Polsce powoływano dwóch hetmanów: hetmana wielkiego koronnego oraz - niższego stopniem - hetmana polnego koronnego, i analogicznie na Litwie: hetmana wielkiego litewskiego i hetmana polnego litewskiego. 2. 'dowódca jakichś wojsk albo dowódca jakiegoś oddziału, zwłaszcza w dawnych czasach': Chmielnicki został uznany za hetmana zaporoskiego. Janosik był hetmanem zbójnickim. 3. inaczej: KRÓLOWA, DAMA 'w szachach: najsilniejsza figura poruszająca się bez ograniczenia odległości i bijąca inne figury we wszystkich kierunkach': W końcowej rozgrywce on miał hetmana, a jego przeciwnik - wieżę i gońca. HETMAŃSKI 'związany z hetmanem, wydany przez hetmana, oznaczający władzę hetmana - w l. lub 2. znaczeniu': Rozkaz hetmański. Stefan Czamiecki, słynny polski wódz z okresu "potopu" szwedzkiego, buławę hetmańską otrzymał na krótko przed śmiercią. HEUREKA zob. EUREKA HEUREZA w nauczaniu 'metoda polegająca na naprowadzaniu uczniów na właściwą drogę myślenia przez stawianie im pytań i zmuszanie do samodzielnej refleksji, a nie przez wykład': Heurezajest metodą rozwijającą samodzielność myślenia i dociekliwość badawczą u uczniów. I HEURYSTYCZNY w nauczaniu 'związany z heurezą, polegający na zastosowaniu tej metody uczenia': Pierwsza część lekcji miała charakter heurystyczny, w drugiej nauczyciel wygłosił krótką pogadankę. od gr. heuresis 'odnalezienie' HEURYSTYKA l. 'sztuka stawiania pytań i hipotez w nauce': Jako młodzi socjologowie doskonalili się w heu-rystyce. Tłumaczono im, że pierwszym krokiem na drodze do poznania rzeczywistości społecznej jest trafnie sformułowane pytanie, potem należy zastanowić się nad adekwatnymi metodami uzyskania na nie odpowiedzi. 2. 'wyszukiwanie i gromadzenie materiałów historycznych' II HEURYSTYCZNY 'związany z heurystyką, stawianiem pytań i formułowaniem hipotez': Przeszedł w swych pracach od fazy heurystycznej do poszukiwania narzędzi badawczych. ang. heuristic odgr. heuriskein 'znajdować' Hf symbol pierwiastka chemicznego: hafn (zob.) Hg symbol pierwiastka chemicznego: rtęć HIBERNACJA l. w biologii, inaczej: SEN ZIMOWY 'obniżenie temperatury ciała, zmniejszenie tempa procesów życiowych i zapadnięcie w trwający całą zimę sen': Hibernacja występuje u takich gatunków zwierząt, jak np. susły i niedźwiedzie. W czasie hibernacji zwierzę nie odżywia się, tylko zużywa zapasy pokarmu zgromadzone w organizmie. 2. 'zamrożenie uśpionego człowieka, powodujące, że jego organizm się nie starzeje': Hibernacja to metoda, z którą wielu ludzi wiąże nadzieje na wyleczenie: być może osoby nieuleczalnie chore mogłyby w stanie hibernacji doczekać momentu, w którym medycyna znajdzie lekarstwo na ich chorobę. 3. w medycynie 'obniżenie intensywności procesów zachodzących w organizmie przez zastosowanie odpowiednich leków i oziębienie': Hibernacja jest stosowana przy skomplikowanych operacjach. HIBERNATUS 'osoba zamrożona na długi czas': Akcja tego filmu sensacyjnego rozpoczyna się od odnalezienia w lodach Arktyki hibematusa. HIBERNOWAĆ l. 'zamrozić jakąś osobę na długi czas': Film "Seksmisja" opowiada o dwóch śmiałkach, którzy zgodzili się na to, by ich jako pierwszych ludzi zahiber-nowano. 2. w medycynie 'obniżyć intensywność procesów życiowych jakiejś osoby na czas operacji': Hibernowano pacjenta. fr. hibemation od łac. hibemus 'zimowy' HIC ET NUNC (czytaj: hik et nunk) książk. 'tu i teraz; natychmiast, na tym miejscu': Przekonywał ich, że nie czas marzyć o przyszłości, liczy się to, co jest hic et nunc. lać. hic et nunc HIC MULIER (czytaj: hik mulier) 'ten kobieta - wyrażenie używane w odniesieniu do dzielnych, energicznych kobiet, które w trudnych okolicznościach przejmują też męskie role; niekiedy używane ironicznie': Po śmierci męża opiekowała się dziećmi, prowadziła gospodarstwo i sama wyremontowała dom: hic mulier. Zwierzał się przyjacielowi, że na żonę wolałby jednak osóbkę ciepłą i delikatną, gdyby poślubił taką hic mulier jak Wanda, miałby wrażenie, że jego dom to koszary pruskiej kawalerii. lać. hic mulier HIDALGO 'szlachcic hiszpański': Polscy rycerze przypatrywali się strojnemu ubiorowi hidalga. Rodziny hidal-gów należały do niższej szlachty. hiszp. hidalgo, dosłownie 'czyjś syn' 298 HIDZRA HIGH KEY HIDZRA 'ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny w 622 r. n.e.': Muzułmanie przyjmują hidżrę za początek swej ery w kalendarzu, podobnie jak w Europie za początek naszej ery przyjmuje się rok narodzin Chrystusa. ar. hidżra 'wywędrowanie' HI END (czytaj: haj ent) 'oznaczenie najwyższej obecnie klasy urządzeń do odtwarzania dźwięku': Zestawy elektroakustyczne hi end odznaczają się jakością dźwięku podobną jak dobre instrumenty muzyczne. ang. hi end HIERARCHIA l. 'uszeregowany według pewnych zasad, np. ważności, zależności i podporządkowania, układ określonych stanowisk urzędniczych, wojskowych, kościelnych, pozycji towarzyskiej itd.': Przeszła przez wszystkie stopnie hierarchii służbowej. Jej mąż zajmuje wysoką pozycje w hierarchii społecznej. 2. 'kolejność jakichś rzeczy abstrakcyjnych, zagadnień, problemów itd., ustalana według ich ważności': Masiow opisał hierarchię potrzeb psychicznych człowieka. Problemy ekologiczne zajmowały w hierarchii spraw, którymi zajęli się parlamentarzyści, bardzo wysoką pozycję. 3. 'w Kościele katolickim: grupa duchownych sprawujących władzę: biskupi i prymas': Rzecznik episkopatu tłumaczył stanowisko hierarchii w sprawie homoseksualistów. 4. w biologii 'dominowanie jednych osobników jakiejś zbiorowości nad innymi': Hierarchia dziobania wśród kur. HIERARCHA 'dostojnik w Kościele katolickim, zwykle biskup': Po ostatnim spotkaniu hierarchów z premierem nie wydano żadnego oświadczenia. HIERARCHICZNY 'uszeregowany według pewnych zasad, zwłaszcza pod względem ważności': Hierarchiczna struktura ministerstwa. Hierarchiczny układ stanowisk. Przed przystąpieniem do pracy członkowie komisji uporządkowali w sposób hierarchiczny kwestie, które należało rozstrzygnąć, na pierwszych miejscach umieszczając najważniejsze i wymagające najszybszych decyzji. HIERARCHIZACJA 'porządkowanie jakichś rzeczy -rzadziej osób - w sposób hierarchiczny': Hierarchizacja zagadnień. Hierarchizacja stanowisk. Hierarchizacja różnych typów wartości. HIERARCHIZOWAĆ 'szeregować coś-rzadziej kogoś - według pewnych zasad, zwłaszcza według ważności': Hierarchizować potrzeby. Krytyk bardzo wyraźnie hie-rarchizuje w swej dwudziestowiecznej pracy poetów polskich. Uważał, że Kościół to bardzo zhierarchizowana instytucja. od gr. hierarchia 'urząd najwyższego kapłana' HIERATYCZNY l. 'monumentalny, pełen dostojeństwa i powagi': Hieratyczne kościoły gotyckie. W oczach stała mu hieratyczna postać księżnej, która wyprostowana, w czarnej sukni żegnała swych bliskich. 2. przestarz. 'związany z uroczystymi rytuałami religijnymi': Pieśni hieratyczne, towarzyszące obrzędom. () Pismo hieratyczne 'pismo staroegipskie, powstałe w wyniku znacznego uproszczenia hieroglifów': W znakach pisma hieratycznego z trudem można rozpoznać obrazy przedmiotów, zwierząt i ludzi, widoczne w hieroglifach. HIERATYZM rzadziej: HIERATYKA 'cecha tego, co jest hieratyczne: dostojeństwo, powaga i monumentalność': Hieratyzm stylu architektonicznego. Hieratyzm postaci na obrazie. Hieratyzm języka w dziele literackim. od gr. hieratikós 'kapłański' HIEROGLIF 'znak staroegipskiego pisma obrazkowego': Poszczególne hieroglify wyrażają jakąś spółgłoskę lub ich zespół i określają kategorię znaczeniową. HIEROGLIFY l. 'staroegipskie pismo obrazkowe; także: każde pismo obrazkowe': Hieroglify odczytał w 1822 r. francuski językoznawca Jean Champollion. Turyści podziwiali świątynie Majów w Chichen Itza, których ściany były pokryte tajemniczymi hieroglifami. 2. pot. 'pismo nieczytelne; także: trudne do odczytania i zrozumienia znaki i symbole': Trudno odczytać te twoje hieroglify. Podsunął mi kartkę z jakimiś hieroglifami, których nie mogłem odczytać: coś jak strzałki, kółeczka, kwadraty. HIEROGLIFICZNY 'zapisany za pomocą hieroglifów, będący pismem obrazkowym': Napis hieroglificzny. Pismo hieroglificzne. fr. hierogłyphes T-gr. hierogłyphika grammata 'święte znaki' (pisma obrazkowego starożytnych Egipcjan) HIEROKRACJA 'rządy kapłanów, zwłaszcza w czasach starożytnych': Starożytny Egipt - przedstawiony przez Bolesława Prusa w "Faraonie" - zmierza ku hierokracji, stary i chory faraon nie sprawuje już faktycznej władzy nad państwem, którą stopniowo przejmują mądrzy i zamożni kapłani. fr. hierocratie odgr. hierós 'święty', kratos 'siła' HIEROMANCJA 'w starożytności: wróżenie ze zwierząt ofiarnych - ich chodu, zachowania, wnętrzności, sposobu układania się dymu przy paleniu części ofiarnych' HIEROMANT 'kapłan wróżący ze zwierząt ofiarnych': Przepowiedni hieromantów wysłuchiwano z uwagą przed ważnymi zdarzeniami państwowymi, wojnami i bitwami. fr. hieromancie odgr. hierós 'święty', manteia 'przepowiadanie' HI-FI (czytaj: hajfi) 'oznaczenie wysokiej klasy urządzeń do odtwarzania dźwięku': Kupił sobie wieżę hi-fi i ze słuchawkami na uszach godzinami słuchał swojej ukochanej muzyki Mozarta. ang. hi-fi, skrót wyrażenia: hi(gh) fi(delity) 'wysoka wierność' (odtwarzania) HIGH KEY (czytaj: hajki) 'o fotografii artystycznej i obrazach: taki, w którym dominują jasne, żywe kolory -przymiotnik; technika uzyskiwania fotografii w jasnych 299 HIGH LIFE HIPERBOLA żywych kolorach - rzeczownik': Zaprezentował cykl swoich fotografii high key, na których dominowały bardzo jasne tony. High key to technika wymagająca specjalnego naświetlania i wywoływania zdjęć. ang. high key, dosłownie 'wysoki klucz' HIGH LIFE (czytaj: hajlajf) 'wyższe sfery, śmietanka towarzyska, wielki świat': Cały warszawski high life bawił się w sobotę na "Balu Syreny". Nie należał do high life'u, choć ciągle się o niego ocierał. ang. high life HIGH TECH (czytaj: hajtech) l. 'najnowsza, zwłaszcza elektroniczna, technologia - rzeczownik; wykonany z użyciem najnowszej, zwłaszcza elektronicznej, technologii - przymiotnik': Niektóre systemy budowanego wieżowca będą wymagały zastosowania high tech. Dla ochrony swych obiektów firma zakupiła system bezpieczeństwa high tech. 2. 'nowoczesny styl w architekturze wnętrz związany z zastosowaniem takich materiałów jak szkło, plastik i stal': Biura urządzone były w stylu high tech. amer., skrót wyrażenia: high tech(nology) 'wysoka technologia' HIGRO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'wilgotny', dodawana do różnych wyrazów lub cząstek, wskazująca na związek z wilgocią, wodą lub cieczą, np. higrometr, higrostat odgr. hygrós 'wilgotny' HIGROMETR 'przyrząd wskazujący wilgotność gazów, zwykle - powietrza': Higrometry używane są w wielu miejscach, w których poziom wilgotności powietrza jest istotny dla przechowywanych tam materiałów lub przedmiotów, np. w bibliotekach. złożenie cząstek: higro- i -metr od gr. metron 'miara' HIGROSKOPIJNY 'wchłaniający ciecz i parę wodną zawartą w powietrzu': Higroskopijne materiały są stosowane w różnych dziedzinach, np. w medycynie (wata hi-groskopijna). ang. hygroscopic od gr. hygrós 'wilgotny' HIGROSTAT 'przyrząd regulujący automatycznie poziom wilgotności powietrza' złożenie cząstek: higro- i -stat od statós 'stojący' HINAJANA 'starszy kierunek buddyzmu, oparty na wierze w reinkarnację, w której dusza przechodzi w nagrodę do coraz wyższych, lub za karę - do niższych, wcieleń, nim wreszcie osiągnie absolutną doskonałość - nadistnienie, i rozpłynie się w absolucie': W hinajanie większą wagę przywiązuje się do samodoskonalenia, mniejsze zaś -odwrotnie niż w mahajanie - do działalności misjonarskiej. HINAJANISTA 'wyznawca hinajany': Dawniej hinaja-niści byli rozpowszechnieni głównie w Indiach. Obecnie wielu wyznawców tego odłamu buddyzmu żyje m.in. na Cejlonie, w Afganistanie, Birmie i Tajlandii. sanskr. hinayana 'mały wóz' (zbawienia) HINDUIZM 'grupa bliskich sobie kierunków religii indyjskich, wywodzących się z wedyzmu i braminizmu, różnych natomiast od buddyzmu i dżinizmu': Dla różnych religii i systemów religijno-filozoficznych zaliczanych do hinduizmu wspólne są m.in. tradycja oparta na księgach Wedy i panteon bóstw, wiara w reinkarnację, przekonanie o tym, że każdy czyn, dobry lub zły, ma swoje konsekwencje w życiu człowieka. HINDUISTA 'wyznawca religii należącej do hinduizmu': Wielu hinduistów swą praktykę życiową wiąże nie tylko z tradycyjnymi zaleceniami religijnymi, ale także z działalnością Mahatmy Gandhiego. HINDUISTYCZNY 'związany z hinduizmem': Do klasycznych kierunków hinduistycznych należy joga. Do panteonu hinduistycznych bóstw należą Wisznu i Sziwa. ang. hinduism HIOB l. 'w Biblii: bardzo pobożny człowiek, którego Bóg postanowił wystawić na próbę: pozwolił szatanowi zniszczyć jego majątek, zabić dzieci, a samego dotknąć trądem': Hiob mimo wszystkich nieszczęść, jakie nań spadły, nadal wychwalał imię Boże; Bóg, widząc to, wrócił mu wszystko, co utracił, l.przen. 'człowiek ciężko doświadczony przez los, który jednak nie utracił wiary w wyznawane wartości' HIOBOWY l. 'dotyczący biblijnego Hioba': Dzieje Hiobowe są przedstawione w Księdze Hioba. 2. przen. 'pełen rozpaczy i przygnębienia, związany z wielkim nieszczęściem': Wszyscy w domu byli w hiobowym nastroju. Doszła do niej hiobowa wieść o śmierci matki. biblijne: Hiob albo Job HIPER- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie: 'nadmiar, nadwyżka, zbyt dużo czegoś, przesada w czymś', np. hiperalgezja, hiperinflacja, hiperpro-dukcja, hipertrofia || UWAGA: forma "hyper" jest w polszczyżnie niepoprawna. od gr. hyper'nad, ponad' HIPERALGEZJA inaczej: PRZECZULICA BÓLOWA w medycynie 'nadmierna wrażliwość na ból': Hiperalgezja jest zwykle spowodowana chorobowymi zmianami układu nerwowego. złożenie cząstek: hiper- i -algezja od gr. algos 'ból' HIPERBOLA l. w nauce o literaturze 'wyolbrzymienie cech opisywanego zjawiska lub przedmiotu': Hiperbole spotykane w poezji romantycznej to np. umierać z miłości, ocean tez, serce pęka z bólu. 2. w matematyce 'krzywa płaska będąca miejscem geometrycznym punktów na płaszczyźnie, dla których różnica odległości od dwu stałych punktów jest stała': Hiperbola jest krzywą 300 HIPERINFLACJA HIPNOZA niezamkniętą, która składa się z dwóch nieograniczonych gałęzi. HIPERBOLICZNY l. w nauce o literaturze 'mający charakter hiperboli, obfitujący w hiperbole, odznaczający się wyolbrzymieniem': Hiperboliczne porównanie. Hiperboliczny styl. Hiperboliczne przedstawienie uczuć w utworze. 2. w matematyce 'mający kształt hiperboli, taki, którego przedstawieniem graficznym jest hiperbola': Kometa poruszała się po hiperbolicznym torze. Sinus i cosinus hiperboliczny. HIPERBOLIZACJA •w nauce o literaturze 'nadanie czemuś charakteru hiperboli, wyrażenie czegoś za pomocą hiperboli': Hiperbolizacja metafor i porównań. Hiperbo-lizacja stylu utworu. HIPERBOLIZOWAĆ w nauce o literaturze 'nadawać czemuś charakter hiperboli, wyrażać coś za pomocą hiperboli': Hiperbolizować słownictwo utworu. Hiper-bolizować przedstawianą rzeczywistość. gr. hyperbole 'przerzucenie, przesada' HIPERINFLACJA 'inflacja, której skala wynosi kilkaset i więcej procent rocznie, co powoduje gwałtowny wzrost cen i spadek wartości pieniądza': Spowoduje to zwiększenie ryzyka, prowadzące do hiperinflacji. W tym wypadku zdarzają się wybuchy hiperinflacji rzędu kilku tysięcy procent. złożenie zgr. hyper 'nad' i łac. inflatio 'rozdęcie' HIPERMARKET 'wielki, wielobranżowy sklep samoobsługowy, w którym zakupy może robić jednocześnie kilka tysięcy osób': Nasz hipermarketjest otwarty 7 dni w tygodniu. Na całym świecie hipermarkety buduje się z dala od centrum miasta. ang. hipermarket HIPERPRODUKCJA inaczej: NADPRODUKCJA 'nadmierna produkcja jakichś towarów, znacznie przekraczająca zapotrzebowanie i popyt na nie': Przestrzegano, że hiperprodukcja rolnicza musi doprowadzić do drastycznego spadku cen produktów rolnych. złożenie cząstki: hiper- i słowa: produkcja HIPERTROFIA inaczej: PRZEROST l. w biologii i medycynie 'znaczne powiększenie się jakiegoś narządu lub tkanki spowodowane rozrostem komórek, któremu nie towarzyszy jednak zwiększenie się ich liczby': Hipetro-fia mięśni u sportowców bywa spowodowana nadmiernym obciążeniem w czasie treningu; hipertrofia takich narządów jak serce może być wynikiem zmian chorobowych. l.przen. 'nadmiar, przerost czegoś abstrakcyjnego, np. uczuć, stanów psychiki': Hipertrofia wyobraźni. Hipertrofia świadomości. Hipertofia uczucia. złożenie cząstek: hiper- i -trofia od gr. trophe 'odżywianie' HIPIKA albo HIPPIKA inaczej: JEŹDZIECTWO 'dyscyplina sportowa obejmująca wszystkie odmiany sportów konnych': Do hipiki należą m.in. takie konkurencje jeździeckie, jak: wyścigi konne, wszechstronny konkurs konia wierzchowego, skoki przez przeszkody i ujeżdżanie. HIPICZNY albo HIPPICZNY 'związany z hipiką': Niektóre konkurencje hipiczne, np. wyścigi przełajowe na koniach, wywołuj ą protesty miłośników zwierząt, ponieważ wiele koni doznaje w ich czasie ciężkich kontuzji. gr. hippikę (techne) '(sztuka) jeżdżenia' HIPIS albo HIPPIS l. 'w latach 60. i 70.: członek grupy młodzieżowej, wyrażającej swoim zachowaniem i strojem protest przeciw normom społeczeństwa konsumpcyjnego i zbiurokratyzowanego państwa, głoszącej wolność jednostki i spontaniczność uczuć': Hipisi byli przeciwnikami służby wojskowej i wojny w Wietnamie, stąd pochodzi m.in. zwyczaj noszenia przez chłopców należących do hipisowskich komun drugich włosów. 2. 'młody, niedbale ubrany człowiek z długimi włosami': Po ulicy włóczyli się jacyś hipisi. HIPISOWSKI albo HIPPISOWSKI 'związany z hipisami - zwłaszcza hipisami z lat 60. i 70': Niezwykle kolorowy i urozmaicony strój hipisów zjednał im przydomek "dzieci - kwiaty". ang. hippie albo hippy od: hip 'wtajemniczony' HIPNO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'sen, dodawana do rzeczowników, przymiotników i ich cząstek, wskazująca na związek ze snem lub z hipnozą, np. hip-nopedia, hipnoterapia. od gr. hypnos 'sen' HIPNOPEDIA 'nauczanie przez sen, zwłaszcza nauczanie języków obcych': W prasie polecane są różne zestawy magnetofonowe do hipnopedii. Reklamujące je firmy zapewniają, że tą metodą można bez wysiłku w krótkim czasie nauczyć się języka obcego, zwłaszcza nauczyć się bardzo wielu słówek. złożenie cząstek: hipno- i -pedia od gr. paideia 'wykształcenie, wychowanie' HIPNOTERAPIA 'leczenie za pomocą hipnozy': Psychoanalityk używał hipnoterapii jako pomocniczej metody w leczeniu głęboko ukrytych kompleksów swych pacjentów. złożenie cząstki: hipno- i słowa: terapia HIPNOZA 'szczególny stan świadomości, wywołany sugestią drugiej osoby, podobny do snu, charakteryzujący się tym, że wola osoby wprawionej w ten stan jest podporządkowana woli osoby, która ją w ten stan wprawiła': Zdaniem psychologów podatność ludzi na hipnozę jest różna, wielu osób nie da się wcale zahipnotyzować, inne zapadają tylko w stan lekkiej hipnozy. HIPNOTYZER 'osoba, która wprawia inną osobę w stan hipnozy': Hipnotyzer monotonnie powtarzał przy przyćmionym świetle: - Zapadasz w sen, chce ci się spać... 301 HIPO- HIPOTEKA HIPNOTYZOWAĆ l. 'wprawiać kogoś w stan hipnozy': Zahipnotyzował ją za pomocą małego błyszczącego wahadełka. 2. przen. 'przykuwać czyjąś uwagę i wprawiać go w stan różny od normalnej, trzeźwej świadomości': Była niezwykle piękną kobietą, hipnotyzującą mężczyzn swym wzrokiem i głębokim głosem. Muzycy hipnotyzowali publiczność swą grą. HIPNOTYCZNY 'związany z hipnozą lub hipnotyzowaniem, także w przenośni': Stan hipnotyczny. Sugestia hipnotyczna. Hipnotyczny wpływ na kogoś. HIPNOTYZERSKI 'związany z hipnotyzerem': Techniki hipnotyzerskie. fr. hypnosegr. hypnos 'sen' HIPO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'pod, poniżej normy', np. hipocentrum, hi-poglikemia || UWAGA: forma "hypo"jest w polszczyźnie niepoprawna. od gr. hypo 'pod' HIPOALERGICZNY 'przeznaczony dla osób o skórze wrażliwej, skłonnej do uczuleń (cecha kremu, mydła, to-niku itp.)': Hipoalergiczny krem do rąk. Mydła hipo-alergiczne. UWAGA : Stosowany na etykietkach i w ulotkach reklamowych zapis: "hypoalergiczny", jest niepoprawny, gdyż grecką cząstkę hypo 'pod' oddaje się w polszczyźnie przez: hipo (np. hipoglikemia, hipocentrum). ang. hypoalergic, złożenie z gr. cząstek: hypo 'pod', allos 'inny' i ergon 'czyn, działanie' HIPOCENTRUM w geologii 'ognisko trzęsienia ziemi: punkt we wnętrzu ziemi, w którym trzęsienie się zaczyna i z którego rozchodzą się fale sejsmiczne': Hipocentrum znajduje się pod epicentrum, leżącym na powierzchni ziemi. złożenie cząstki: hipo- i wyrazu: centrum HIPOCHONDRIA 'przesadna obawa o stan swego zdrowia': Objawami hipochondrii może być np. ciągłe śledzenie funkcjonowania organizmu, przesadzanie w ocenie najdrobniejszych zakłóceń jego pracy, przypisywanie sobie urojonych chorób. HIPOCHONDRYK 'osoba odznaczająca się hipochon-drią': Jego kolega był człowiekiem nerwowym i depresyjnym, a ponadto hipochondrykiem, który całymi dniami studiował księgi medyczne i wynajdywał u siebie wszystkie możliwe choroby. HIPOCHONDRYCZNY 'związany z hipochondrią': Hipochondryczne narzekania. Hipochondryczne skłonności. niem. Hypochondrie od gr. hypóchondria, w znaczeniu 'wnętrzności - miejsce, gdzie jest siedlisko chorób umysłu, chorób nerwowych' HIPOGLIKEMIA inaczej: NIEDOCUKRZENIE KRWI w medycynie 'zbyt niski poziom cukru we krwi, będący wynikiem choroby lub długotrwałego głodzenia': Hipoglikemia objawia się m.in. ogólnym osłabieniem, sennością i silnymi potami. amer. hypogłycemia odgr. hypo 'pod', głykys 'słodki' HIPOKRYZJA 'obłuda, udawanie serdeczności, szlachetności, religijności - zazwyczaj po to, by wprowadzić kogoś w błąd co do swych rzeczywistych intencji i wyciągnąć z tego jakieś korzyści': Drażniła go hipokryzja ojca, który przy każdym spotkaniu wygłaszał mowy o miłości rodzinnej i poświęceniu, ale nigdy niczego nie zrobił ani nie poświęcił dla któregokolwiek ze swych dzieci. HIPOKRYTA 'osoba odznaczająca się hipokryzją': Członkowie tej organizacji byli grupą hipokrytów, którzy frazeologią religijną i patriotyczną osłaniali niepohamowaną żądzę pieniędzy i stanowisk. fr. hypocrisie z gr. hypokrisis 'udawanie, symulacja' I HIPOSTAZA l. w filozofii i logice 'przypisywanie przedmiotowego istnienia pojęciom abstrakcyjnym; także: pojęcie abstrakcyjne istniejące jako przedmiot realny': Hipostazy cech, właściwości i relacji. Platońskie idee są hipostazami. 2. 'w filozofii Plotyna: wyłaniające się z absolutu kolejne postacie bytu': Z absolutu emanują inne postacie bytu, ale coraz mniej doskonałe, coraz mniej posiadające jedności, coraz bardziej zależne. Postacie te Plotyn nazwał hipostazami [...]. Wyróżniał ich trzy: duch, dusza i materia. (Tatarkiewicz) 3. w teologii 'każda z trzech osób boskich wchodzących w skład Trójcy Świętej' HIPOSTAZOWAĆ w filozofii i logice 'przypisywać byt przedmiotowy pojęciom abstrakcyjnym': Hipostazować pojęcie dobra. Hipostazować idee. UNIA HIPOSTATYCZNA w teologii 'połączenie cech ludzkich i boskich w osobie Chrystusa' odgr. hypóstasis 'substancja, rzeczywistość; podstawa' II HIPOSTAZA w genetyce 'nieprzejawianie się cechy uwarunkowanej przez jakiś gen w wyniku tłumiącego ją działania genu z innej pary' fr. hypostase III HIPOSTAZA w medycynie 'zastoina krwi żylnej w dolnych partiach ciała lub jakiegoś organu': Hipostaza może wystąpić np. u osób na długo unieruchomionych po wypadku lub chorobie. Można jej przeciwdziałać np. przez zmianę pozycji ciała. ang. hypóstasis od gr. hypóstasis 'podstawa; substancja, rzeczywistość' HIPOTEKA l. 'zabezpieczenie spłaty długu na należącej do dłużnika nieruchomości przez wpisanie, na podstawie aktu notarialnego, kwoty długu do odpowiedniego działu księgi wieczystej tej nieruchomości': Prawnik objaśniał przepisy dotyczące hipoteki. Bank udzielił kredytu na hipotekę domu. 2. 'dział księgi wieczystej, w którym znajdują się wpisy aktów notarialnych, poświad- 302 HIPOTEZA HISTORIOZOFIA czających zabezpieczenie spłaty długu': Bank nie chciał mu udzielić kredytu, którego zabezpieczeniem miała być jego nieruchomość, ponieważ w jej hipotece widniały już dwa wpisy. O Mieć czystą hipotekę 'nie popełnić żadnego czynu przynoszącego wstyd lub hańbiącego': W tej organizacji trudno było znaleźć choć jedną osobę, mającą czystą hipotekę. 3. pot. 'biuro notarialne, w którym sporządza się wpisy do ksiąg wieczystych; także: budynek, w którym to biuro się mieści': Kupujący i sprzedający umówili się w hipotece. HIPOTECZNY 'związany z hipoteką: działem księgi wieczystej nieruchomości lub zabezpieczeniem spłaty długu na nieruchomości': Zapisy hipoteczne. Kredyt hipoteczny. lać. hypotheca z gr. hypotheke 'zastaw' HIPOTEZA l. w nauce 'niezawierające sprzeczności, prawdopodobne założenie, którego zgodność lub niezgodność z rzeczywistością jest dowodzona w badaniach i rozumowaniu': Postawiono wiele hipotez dotyczących przyczyn wyginięcia dinozaurów. Obecnie najbardziej prawdopodobną z nich wydaje się ta, która mówi o zmianie warunków na Ziemi w wyniku uderzenia w nią wielkiego meteorytu lub komety. 2. pot. 'przypuszczenie': To, co mówisz, jest tylko hipotezą. Przedstawił hipotezę dotyczącą morderstwa. HIPOTETYCZNY l. w nauce 'oparty na hipotezie, będący hipotezą': Hipotetyczne przyczyny czegoś. Hipotetyczne założenia. 2. 'przypuszczalny': Inspektor przedstawił hipotetyczny przebieg zdarzeń. tac. hypothesis z gr. hypóthesis HISTERIA l. dawniej w medycynie 'rodzaj nerwicy objawiającej się m.in. nadmiernym podnieceniem, zmiennością uczuć, reakcjami raz zbyt silnymi w stosunku do bodźca, innym razem - brakiem reakcji na bodźce' 2. pot. 'silna, niekontrolowana reakcja, gwałtowne, bardzo emocjonalne zachowania': Na wieść o zdradzie męża wpadła w histerię. Na koncercie zespołu rockowego widownię ogarnęła histeria. HISTERYK l. dawniej w medycynie 'osoba cierpiąca na histerię': Histeryk przez dłuższy czas siedział nieruchomy i bezwładny, nagle ocknął się, zaczął krzyczeć i płakać. 2. pot. 'osoba przejawiająca skłonność do niekontrolowanych, emocjonalnych reakcji': To stary histeryk, zawsze przesadza z tymi gwałtownymi wybuchami uczuć. HISTERYZOWAĆ l. dawniej w medycynie 'dostawać napadów histerii': Histeryzuje znowu, w tym tygodniu to już trzeci raz. l. pot. 'zachowywać się w sposób niekontrolowany i nadmiernie emocjonalny': Na starych filmach z koncertów zespołu "The Beatles" widać rozhi-steryzowane nastolatki, które płaczą i mdleją w czasie występu swoich ulubieńców. HISTERYCZNY 'związany z histerią - dawniej opisywaną nerwicą lub niekontrolowanym, emocjonalnym zachowaniem': Histeryczne zachowanie. Histeryczne reakcje. Kiedy wrócił do domu, zrobiła mu histeryczną scenę. Dostał histerycznego ataku śmiechu. ang. hysteria od gr. hystera 'macica' (związek etymologiczny nie do końca jasny, zapewne chodziło o przypuszczenie starożytnych medyków, że taki nastrój u kobiety może powodować choroba lub przesunięcie macicy) HISTO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'tkanka', dodawana do różnych wyrazów i ich cząstek, często terminów z zakresu anatomii i medycyny, wskazująca na to, że są związane z tkankami żywego organizmu, ich budową, zmianami chorobowymi itd., np. histologia, histopatologia od gr. histós 'tkanina, tkanka' HISTOLOGIA 'dział anatomii, zajmujący się badaniem struktury i funkcji tkanek': Współczesna histologia zajmuje się m.in. badaniem zależności budowy tkanek organizmu i ich funkcji. HISTOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie histologii': Histologowie posługują się w swych badaniach obserwacjami tkanek pod mikroskopem. złożenie cząstek: histo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' HISTOPATOLOGIA 'dział medycyny, zajmujący się badaniem zmian chorobowych w tkankach': W histopatologii bada się różne rodzaje tkanek pobrane z narządów chorego przy użyciu techniki mikroskopowej. HISTOPATOLOG 'specjalista w zakresie histopatologii': Histopatolog zbadał wycinki z żołądka chorego i stwierdził, że nowotwór na razie się nie rozwija. złożenie cząstki: histo- i słowa: patologia HISTORIOGRAFIA 'piśmiennictwo historyczne, zwłaszcza dzieła, w których na podstawie źródeł odtwarza się kształt życia w dawnych epokach': Eseistyczne książki Pawła Jasienicy zajmują szczególne miejsce w powojennej historiografii polskiej, niewiele jest dzieł historyków, przekazujących wiedzę o przeszłości w tak doskonałym, literackim kształcie. HISTORIOGRAF 'historyk, autor dzieł o przeszłości': Do wybitnych dziewiętnastowiecznych historiografów należeli m.in. Stanisław Smółka i Walerian Kalinka. HISTORIOGRAFICZNY 'związany z historiografią': Dzieła historiograficzne. Tradycja historiograficzna. złożenie cząstek: historio- - od słowa: historia - i -grafia od gr. grapho 'piszę' HISTORIOZOFIA 'filozofia historii, poszukiwanie ogólnych praw rządzących procesem dziejowym': Do najbardziej znanych teorii z zakresu historiozofii należy dialektyka Hegla, w której zakłada się, że rozwój dokonuje się przez pokonywanie przeciwieństw, na drodze: teza, antyteza, synteza. HISTORIOZOF 'filozof snujący rozważania o sensie procesu dziejowego': Oprócz Wilhelma Hegla do zna- 303 HIT HOLIZM nych historiozofów należą m.in. Benedetto Croce i Oswald Spengler. HISTORIOZOFICZNY 'związany z historiozofią': Dociekania historiozoficzne. Teorie historiozoficzne. złożenie cząstek: historio- - od słowa: historia - i -zofia od słowa: filozofia HIT 'przebój; coś, co cieszy się dużym wzięciem, jest modne, chętnie kupowane, czytane, słuchane, oglądane': Naszym hitem jest od tygodnia piosenka zespołu "Wilki". Hitem sezonu okazały się rozkloszowane spódnice. Czytelniczy hit. ang. hit HIV 'wirus wywołujący chorobę AIDS': HIV jest najczęściej przenoszony drogą kontaktów płciowych, a także przez użycie niesterylnych strzykawek i przetaczanie zakażonej krwi. Jarek jest nosicielem HIV. UWAGA: w języku potocznym coraz częściej odmienia się słowo (skrót) HIV: HIV-a (czytaj: hifa), HIV-owi (hifowi), HIV-em (hifem), o HIV-ie (hifie). HIY-OWIEC albo HIFOWIEC pot. 'osoba, która jest nosicielem wirusa HIV: Socjolog uważał, że ujawnianie informacji o tym, że ktoś jest HIV-owcem, mogłoby powodować izolowanie go w miejscu pracy i zamieszkania. UWAGA: Słowa: HIV-owiec najczęściej używa się w odniesieniu do osób, które są nosicielami wirusa i mogą nim zarażać innych, ale nie są w danym momencie chore na AIDS. ang. skrót: H(uman) I(mmunodeficiency) V(irus) 'ludzki wirus nabytego braku odporności' Ho symbol pierwiastka chemicznego: holm (zob.) HOCHSZTAPLER 'oszust, zwłaszcza oszust finansowy na dużą skalę, który wprowadza ludzi w błąd swą zręczną wymową i udawaniem ważnej osoby': "Poważni zagraniczni inwestorzy", o których pisała lokalna prasa, okazali się grupą hochsztaplerów, chcących przejąć zakład za bezcen. Znajdujący się w niezwykle trudnej sytuacji robotnicy tego regionu okazali się podatni na hasła politycznych hochsztaplerów. HOCHSZTAPLERSKI 'związany z hochsztaplerem, typowy dla hochsztaplera': Hochsztaplerskie zyski. Hoch-sztaplerskie praktyki. niem. Hochstapler 'oszust, który wykorzystuje ludzi, udając ważną osobę'; w niemieckim zapożyczenie wewnętrzne-z języka złodziejskiego HOKKU zob. HAIKU I HOL albo HALL (czytaj: hol) l. 'duże pomieszczenie prowadzące do innych wnętrz, obszerny korytarz': W południe odbyła się zbiórka harcerzy w holu na drugim piętrze szkoły. 2. 'duże, reprezentacyjne pomieszczenie wejściowe, zwykle przeznaczone dla oczekujących': Narzeczony czekał na nią w holu opery. ang. hali H HOL l. 'lina stalowa, mocny sznur, łańcuch itp., używane do ciągnięcia za czymś samochodów, statków, samolotów': Kolega wziął jego auto na hol i tak dojechali do warsztatu. Bosman podał hol na holownik. 2. śród. 'ciągnięcie ryby złowionej na wędkę, sieci rybackiej, statku': Siłowy hol węgorza. Hol statku odbywał się w bardzo ciężkich warunkach. HOLOWNIK 'niewielki, zwrotny statek o mocnych silnikach, służący do holowania różnych obiektów pływających oraz do pomocy większym statkom w czasie manewrowania w porcie': Holowniki wprowadziły statek do basenu portowego. HOLOWAĆ l. 'ciągnąć za pojazdem inny pojazd pozbawiony własnego napędu lub uszkodzony, zamocowany za pomocą specjalnej liny': Policja odholowała na specjalny parking uszkodzone samochody. Holowano barkę w górę rzeki. 2. pot. 'pomagać komuś, kto nie może iść o własnych siłach; także przen.: pomagać w życiu komuś, kto nie potrafi samodzielnie sobie radzić': Wypił za dużo, więc odholowali go z imprezy do domu. Holował siostrzeńca, wykorzystując swoje znajomości i układy. 3. śród. 'ciągnąć do siebie rybę złowioną na wędkę': Holował suma. HOLOWNICZY 'służący do holowania; holujący': Zaczepił przyczepę do haka holowniczego. Lina holownicza. Statek holowniczy. od niem. holen 'ciągnąć' HOLDING 'przedsiębiorstwo, najczęściej w formie spółki akcyjnej, które zarządza innymi przedsiębiorstwami lub kontroluje je dzięki temu, że jest właścicielem odpowiedniej części albo całości akcji tamtych przedsiębiorstw' ang. holding, dosłownie 'trzymanie, dzierżawa' HOLIZM 'dwudziestowieczny pogląd filozoficzny głoszący, że świat stanowi hierarchicznie złożoną, zorganizowaną całość, która nie jest prostą sumą składających się na nią elementów, ale nową jakością; także: postulat metodologiczny w wielu naukach, by zjawiska ujmować całościowo': Fizyka Newtonowska postępowała w ten sposób, że rozkładała zjawiska na składniki i z ich własności tłumaczyła własności całych zjawisk. Zdawało się, że jest to naturalna metoda nauki. Tymczasem w odniesieniu do świata atomów zawiodła. Bo ustroju atomów niepodobna w ten sposób wytłumaczyć. Stanowi on całość wyższego rzędu, której niepodobna złożyć z części tak, jak się składa maszynę. [...] Tłumacząc więc zjawiska należy się liczyć z ich całością, należy je ujmować "całościowo" (nazwano ujęcie takie "holizmem" [...]). (Tatarkiewicz) HOLISTYCZNY 'związany z holizmem - poglądem filozoficznym lub postulatem metodologicznym, który z niego płynie, całościowy': W swych słynnych tekstach dotyczących hierarchii potrzeb psychicznych człowieka Abraham Masiow prezentuje stanowisko holistyczne. Jego zdaniem wszystkie potrzeby należy rozpatrywać w powiązaniu, pamiętając przy tym, że ich hierarchia ma 304 HOLLYWOOD HOMILIA charakter dynamiczny, na pierwsze miejsce bowiem zawsze wysuwa się potrzeba najmniej zaspokojona. ang. holism od gr. hólos 'cały' HOLLYWOOD (czytaj: holiłut) 'dzielnica Los Angeles, w której mieszczą się wielkie wytwórnie filmowe, mieszka wielu sławnych aktorów, reżyserów i scenarzystów': Hollywood, zwane "fabryką snów", jest centrum amerykańskiego przemysłu filmowego od 1911 r. HOLLYWOODZKI (czytaj: holiłucki) l. 'związany z Hollywood': Hollywoodzkie wytwórnie filmowe. Hollywoodzkie czasopisma dotyczące kina światowego. 2. 'mający takie cechy, jak dawne, słynne filmy kręcone w Hollywood: odznaczający się rozmachem, wielką ilością środków, dekoracji, statystów, wielkim budżetem; przy tym wyraźnie komercyjny i podporządkowany gustom widowni': Wielu krytyków uważało, że polskie filmy historyczne ostatnich lat to typowe kino hollywoodzkie, ze wszystkimi zaletami i wadami. amer. Hollywood HOLM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 67 i masie atomowej 164,93, symbol Ho: srebrzystobiały metal, rzadki w przyrodzie': Holm jest pierwiastkiem aktywnym chemicznie, znajduje zastosowanie m.in. w technice jądrowej i elektronice. n.-lać. Holmium od: Holmia - zlatynizowana nazwa Sztokholmu HOLOCAUST (czytaj: holokaust) 'zagłada, całkowite wyniszczenie, wyraz używany przede wszystkim do nazwania prześladowań i zbrodni wymordowania Żydów przez faszystów w okresie II wojny światowej (w takim wypadku pisany dużą literą: Holocaust)': Pomimo tylu dawnych prześladowań i Holocaustu naród ten przetrwał. tac. holocaustum zgr. holókauston 'całopalenie' HOLOCEN w geologii 'najmłodsza część epoki czwartorzędowej, trwająca od 10 000 lat temu do dziś': Holocen, zwany też epoką polodowcową, to obecny okres dziejów Ziemi. ang. holocene odgr. hólos 'całkowity', kainós 'nowy' HOLOGRAFIA 'metoda fotografowania trójwymiarowego za pomocą lasera, oparta na zjawisku odbicia światła o różnej amplitudzie i fazie promieniowania': Holografia jest stosowana m.in. w technice, diagnostyce medycznej i badaniach biologicznych. HOLOGRAM l. w technice 'przezrocze na płycie fotograficznej lub filmie, wykonane przy użyciu światła laserowego, zawierające zakodowane informacje o sposobie odbicia światła, dające po odpowiednim oświetleniu obraz trójwymiarowy; także: uzyskany w ten sposób obraz' 2. pot. 'trójwymiarowy znak, wykonany metodą holografii, umieszczany na przedmiotach, umożliwiający odróżnienie oryginału od falsyfikatu': Oryginalne kasety tej firmy mają hologram na grzbiecie. MZK. zabezpieczają bilety hologramami. HOLOGRAFICZNY 'związany z holografią lub z hologramem': Technika holograficzna. Diagnostyka holo-graficzna. Holograficzne zabezpieczenia na banknotach. ang. holography od gr. hólos 'całkowity', graphó 'piszę' HOMEOPATIA w medycynie 'metoda leczenia, polegająca na stosowaniu minimalnych dawek środków, których większe dawki wywołują objawy podobne do objawów danej choroby': Jego znajomy doktor był zwolennikiem homeopatii. HOMEOPATA w medycynie 'lekarz stosujący homeo-patię': Homeopaci, odwrotnie niż alopaci, uważają, że podobne leczy się podobnym. HOMEOPATYCZNY w medycynie 'związany z alopa-tią': Kupił w aptece kompleks homeopatyczny na katar i bóle gardła. Lekarz zastosował leczenie homeopatyczne. ang. homeopathy, od gr. homoiopatheia 'podobna wrażliwość' HOMEOSTAZA w biologii i fizjologii 'równowaga wewnętrzna, utrzymywana przez żywy organizm w wyniku koordynacji procesów życiowych i odpowiednich reakcji na warunki panujące w otoczeniu': Tendencja do homeostazy występuje u wszystkich organizmów żywych. Przejawem dążenia do homeostazy jest wytwarzanie większej ilości ciepła i większe zapotrzebowanie na kalorie, gdy na dworze jest zimno, oraz ochładzanie organizmu, np. przez pocenie się, i małe zapotrzebowanie na pożywienie, gdy jest upał. HOMEOSTATYCZNY w biologii i fizjologii 'związany z homeostazą': Zdolności homeostatyczne żywych organizmów. Równowaga homeostatyczna. ang. homeostasis odgr. hómoios 'podobny', stasis 'stanie, stan' HOMER 'legendarny grecki poeta z VIII w. p.n.e., któremu przypisuje się autorstwo dwóch wielkich eposów starożytnych: "Iliady" i "Odysei"': Dzieła Homera odznaczają się wielkim rozmachem, żywością akcji i barwnością opisu gwałtownych, pełnych różnorodnych namiętności greckich bohaterów. HOMERYCZNY albo HOMERYCKI 'o dziełach sztuki: wielki, barwny, wielowątkowy': "Trylogia" Sienkiewicza to wspaniała, homerycka opowieść przedstawiająca losy bohaterów na tle dramatycznych dziejów siedemnastowiecznej Polski. () Porównanie homeryckie w nauce o literaturze 'porównanie, którego drugi człon (po słowie: jak) stanowi rozbudowany obraz' () Homery-cki albo homeryczny śmiech 'śmiech gwałtowny i głośny, taki jak śmiech bogów w Iliadzie' O Homeryckie boje 'długie, zacięte spory, takie jak dziesięcioletnie zmagania Greków z Trojanami' gr. Homer HOMILIA 'kazanie, w którym komentowane są fragmenty Biblii i ukazywane płynące z nich nauki moralne; także: podniosłe, uroczyste kazanie': Milion osób uczestniczyło w nabożeństwie i słuchało homilii papieskiej. Homilia prymasa poświęcona rodzinie. 305 HOMO HOMOLOGIA HOMILIARZ 'zbiór homilii zebranych w formie księgi': Alumni studiowali zgromadzone w homiliarzu teksty wybitnych kaznodziejów. HOMILETYKA 'dział teologii, zajmujący się wygłaszaniem homilii; także: zbiór homilii jakiegoś autora albo homilii z jakiegoś okresu': Homiletyka formułuje wskazania dla kaznodziejów, zajmuje się też typologią i historią kazań. Homiletyka papieska. Homiletyka XVII wieku. lać. kość. homilia, wcześniej 'mowa do ludu' od gr. homilia 'rozmowa' HOMO 'człowiek - wyraz łaciński używany przy tworzeniu różnych nazw typów ludzkich - wyodrębnianych w dalekiej przeszłości lub we współczesnym świecie' HOMO FABER 'człowiek zręczny, wytwórca rzeczy i narzędzi': Max Frisch w swej powieści "Homo Faber" ukazuje to, jak techniczna doskonałość, zręczność człowieka naszej cywilizacji jest połączona z jego bezradnością duchową. HOMO LUDENS 'człowiek bawiący się': Pojęcie homo ludens zostało wprowadzone przez Johana Huizingę, holenderskiego historyka, by ukazać twórczy, duchowy wymiar zabawy i rozrywki. HOMO NOVUS 'człowiek (gdzieś) nowy': Jako homo novus czuł się nieswojo, wiedział, że niektórzy w tym dystyngowanym towarzystwie patrzą na niego jak na intruza. HOMO SAPIENS 'człowiek rozumny': W podziałach antropologicznych homo sapiens to typ człowieka występujący od paleolitu do dziś, do którego zaliczamy się także my. HOMO SOYIETICUS (czytaj: homo sowietikus) 'człowiek sowiecki - wyprany z wyższych wartości, zajęty jedynie przedhiżaniem codziennej marnej egzystencji, człowiek o niskiej moralności, często przy tym zde-generowany fizycznie': Określenie: homo sovieticus -zawiera w sobie całe spustoszenie duchowe, jakie poczynił w duszach ludzkich komunizm: homo sovietucus to duchowy niewolnik, niezdolny do współpracy z innymi dla wspólnego dobra. lać. homo 'człowiek' HOMO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'taki sam, jednakowy', dodawana do rzeczowników, przymiotników i innych cząstek, wskazująca, że oznaczają one rzeczy odrębne, ale pod jakimś względem jednakowe, tożsame, np. homologiczny, homoseksualizm od gr. homós 'jednakowy, taki sam' HOMOGENICZNY w różnych naukach 'jednorodny - taki, który jest złożony z jednorodnych lub bardzo podobnych elementów albo taki, który jest tego samego rodzaju, co inny': Homogeniczna struktura skał. Homogeniczna grupa w socjologii. Homogeniczne zbiory w matematyce. HOMOGENIZACJA l. w chemii i przemyśle spożywczym 'wytwarzanie jednolitej mieszaniny z kilku składników, niemieszających się normalnie ze sobą': Homogenizacja mleka. 2. w socjologii i naukach humanistycznych 'ujednolicenie postaw, wartości, świadomości i kultury różnych ludzi i całych społeczeństw': Pisarz uważał, że homogenizacja i uniformizacja kultury, postępujące we współczesnym świecie, w istocie oznaczają ich zubożenie i niszczą to, co w świecie duchowym człowieka jest jedną z największych wartości - różnorodność. HOMOGENIZOWAĆ l. w chemii i przemyśle spożywczym 'dokonywać homogenizacji - tworzyć jednolitą mieszaninę ze składników normalnie się ze sobą nie mieszających' : Serek homogenizowany. 2. w socjologii i naukach humanistycznych 'powodować homogenizację -ujednolicenie postaw, wartości, kultury itd.' ang. homogenic od gr. homós 'jednakowy, taki sam', genos 'ród, pochodzenie' HOMOLOGACJA 'urzędowa próba prototypu urządzenia, przeprowadzana w celu stwierdzenia prawidłowości jego działania i wydania zgody na produkcję i użytkowanie go w jakimś kraju': W sklepie można było kupić nowoczesne telefony: droższe z homologacją lub znacznie tańsze - bez niej. HOMOLOGOWAĆ 'przeprowadzać homologację': Urząd Telekomunikacji nie chciał uwzględnić jego reklamacji, ponieważ używany w biurze telefaks nie był homologowany w Polsce. HOMOLOGACYJNY 'związany z homologacją': Wyroby poddawano próbom homologacyjnym. ang. homologation od gr. homologia 'zgoda' HOMOLOGIA l. w biologii 'występowanie u zwierząt i roślin narządów lub części mających wspólne pochodzenie, ale - często - spełniających odmienne funkcje': Przykładem homologii są liście i płatki kwiatów roślin zielnych: są zupełnie różne i mają różne funkcje, ale ich pochodzenie jest takie samo. 2. w geometrii 'takie przekształcenie punktów na płaszczyźnie, w którym zachowana jest ich współliniowość': Punkty na osi homologii oraz punkt, który jest środkiem homologii, nie zmieniają swego położenia. 3. w geografii 'zgodność przebiegu linii brzegowej sąsiednich lądów lub wysp': Homologia świadczy o tym, że w odległych epokach geologicznych rozdzielone dziś lądy stanowiły jedność. HOMOLOGICZNY l. w biologii 'związany z homologia - występowaniem narządów zwierząt i części roślin o wspólnym pochodzeniu, ale innym często wyglądzie i funkcjach': Narządy homologiczne, mające wspólne pochodzenie, ale różne funkcje są niejako odwrotnością narządów analogicznych - mających różne pochodzenie, ale spełniających te same funkcje. 2. w geometrii 'związany z homologia - rodzajem przekształcenia punktów na płaszczyźnie': Przekształcenie homologiczne. 3. w geografii 'związany z homologia - odpowie-dniością przebiegu linii brzegowej': Homologiczna linia brzegowa wybrzeży atlantyckich Ameryki Południowej i Afryki. od gr. homologia 'zgoda' 306 HOMONIMIA HORYZONT HOMONIMIA w językoznawstwie 'posiadanie przez dwa wyrazy lub dwa wyrażenia o innym pochodzeniu i zupełnie innym znaczeniu jednego kształtu, jednej formy językowej': Językoznawcy opisują wiele rodzajów ho-monimii, m.in. leksykalną, np. słowa: bal (drewna) i bal (taneczny), słowotwórczą: ranny (żołnierz) i ranny (pantofel), fleksyjną: mam (książkę) i mam (było wiele na wywiadówce). HOMONIMY w językoznawstwie 'wyrazy lub formy językowe mające zupełnie różne znaczenia i odmienne pochodzenie, ale ten sam kształt, formę językową': Niekiedy trudno zdecydować, czy mamy do czynienia z homo-nimami, czy też ze słowem o wielu znaczeniach. Np. wyraz pączek ma dwa zupełnie inne znaczenia: 'rodzaj ciastka' i 'zawiązek liścia lub kwiatu' jednakże oba one pochodzą od czasownika 'pęcznieć'. HOMONIMICZNY w językoznawstwie 'będący homo-nimem': W słownikach opisy wyrazów homonimicznych stanowią całkowicie odrębne hasła, zwykle numerowane I, II itd., natomiast w opisie słów wieloznacznych kolejne sensy definiuje się w jednym haśle, pod numerami l, 2,3... fr. homonymie od gr. homonymia 'współimienność' HOMO SUM, HUMANI NIHIL A ME ALIENUM PU- TO 'jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce - słowa rzymskiego pisarza Terencjusza, będące dewizą humanistów' lać. homo sum, humani nihii a me alienum puto; Terencjusz (190-159 p.n.e.), komediopisarz rzymski HOMOSEKSUALIZM 'pociąg seksualny jakiejś osoby skierowany ku osobom tej samej płci co ona': Dawniej homoseksualizm uważany był za zboczenie, dziś traktuje się go jako jedną z orientacji seksualnych. HOMOSEKSUALISTA 'osoba o zainteresowaniach seksualnych skierowanych ku osobom tej samej płci co ona': W Rzymie odbył się marsz homoseksualistów, geje i lesbijki domagali się zaprzestania jakichkolwiek form dyskryminowania ich w społeczeństwie. HOMOSEKSUALNY 'o zainteresowaniach i zachowaniach seksualnych: skierowany ku osobie własnej płci; także: przeznaczony dla osób o takiej orientacji seksualnej': Stosunki homoseksualne. Kluby homoseksualne. Spotkanie homoseksualne. złożenie cząstki: homo- i słowa: seksualizm HOMUNKULUS 'mały człowieczek, sztucznie stworzony przez alchemika': Postać homunkulusa występuje w wielu dziełach literackich, m.in. w "Fauście" Goethego. Przepisy na wytwarzanie homunkulusów zawarł w swych dziełach Paracelsus. lać. homunculus, zdrobnienie od: homo 'człowiek' HONORARIUM 'wynagrodzenie za jakąś pracę lub usługę w wolnym zawodzie': Honorarium prawnika, lekarza. Pobierał wysokie honoraria. Posłowie dyskutowali o podatku od honorariów autorskich. lać. honorarium munus 'zaszczytny dar' HONORES MUTANT MORES, SED RARO IN ME- LIORES 'zaszczyty zmieniają obyczaje, ale rzadko na lepsze - stwierdzenie często wypowiadane jako komentarz do zmiany zachowania osób, które zajęły ważne stanowiska, otrzymały wysokie tytuły itd., zwykle w skrócie: HONORES MUTANT MORES': - Zauważyliście - mówił Robert do przyjaciół - odkąd Jerzy został kierownikiem dziani, nigdy nie ma czasu do nas przyjść i nigdy nikomu pierwszy nie powiedział: - Dzień dobry; no cóż - honores mutant mores. lać. honores mutant mores, sed raro in meliores HONORIS CAUSA zob. DOKTOR HONORIS CAUSA HORMON 'jeden ze związków chemicznych wytwarzanych przez żywe organizmy (obecnie także syntetycznie), regulujących procesy życiowe': Hormony wzrostu. Hormony płciowe. Hormony obniżające i podwyższające poziom cukru we krwi. Hormony tarczycy, trzustki, przysadki mózgowej. Hormony syntetyczne i wyciągi z gruczołów dokrewnych zwierząt są szeroko stosowane w medycynie. HORMONALNY 'związany z hormonami lub z ich zastosowaniem, zawierający hormony': Równowaga hormonalna organizmu. Zaburzenia hormonalne. Dziecko przestało rosnąć i konieczna była kuracja hormonalna. Leki hormonalne. ang. hormone, termin wprowadzony na początku XX w., od gr. hormon 'pobudzający' HORRENDALNY 'skandaliczny, nie do przyjęcia; także ogólnie: straszny': Horrendalne głupstwa. Horrendalna awantura. Horrendalne ceny. HORRENDUM książk. 'cos strasznego': Ta reforma to horrendum - po roku wszystko funkcjonuje gorzej niż przedtem. lać. horrendum 'przerażające' HORROR l. 'coś strasznego, przerażającego; coś, co wywołuje strach': Wygrała sprawę i zabrała mi dziecko; horror. Przeżyłem wtedy prawdziwy horror - nie mogłem wyjść z tej windy. 2. pot. 'film grozy': Obejrzeli amerykański horror i francuską komedię. ang. horror z łac. horror 'dreszcz, trwoga, strach' HORS D'OEUVRE (czytaj: or dewr) 'przystawki, zakąski': Na przyjęciu u ambasadora podano na początku hors d'oeuvre: pasztet z gęsich wątróbek, langusty i kraby oraz omleciki z zielonym groszkiem i szynką. fr. hors d'oeuvre HORYZONT l. 'linia pozornego stykania się nieba i ziemi; także przestrzeń rozciągająca się od obserwatora aż do tej linii, widnokrąg': Słońce powoli chowało się za horyzontem. Na krańcach horyzontu widać zarysy miasta. Rozległy horyzont. <) Sztuczny horyzont 'przyrząd pokładowy w samolotach i innych statkach powietrznych, w którym widoczna jest sylwetka tego samolotu na tle linii horyzontu': Sztuczny horyzont umożliwia pi- 307 HOSANNA HRABIA lotowi ocenę położenia samolotu, przede wszystkim kąt jego pochylenia względem ziemi, l.przen. 'zakres czyichś zainteresowań lub czyjejś wiedzy': Pisarz był człowiekiem o bardzo szerokich horyzontach. Weź udział w tej wyprawie, na pewno pomoże ci to poszerzyć horyzonty. 3-przen. 'jakieś środowisko, zwłaszcza środowisko związane z pewną dziedziną nauki lub sztuki': Na horyzoncie estradowym pojawiło się kilka nowych gwiazd. 4. w astronomii 'wielkie koło na sferze niebieskiej, prostopadłe do płaszczyzny pionowej' 4. 'w teatrze: specjalnie podświetlana zasłona za sceną, dająca wrażenie głębi, rozległej przestrzeni' HORYZONTALNY l. 'równoległy do linii horyzontu, poziomy': Pozycja horyzontalna to pozycja leżąca, a wertykalna - stojąca. 2. w astronomii 'związany z horyzontem - kołem na sferze niebieskiej': Współrzędne horyzontalne. lać. horizon, dopełniacz: horizontis od gr. horizón 'rozgraniczający' HOSANNA 'w religii chrześcijańskiej: okrzyk wyrażający radość lub wezwanie do radości, częsty w modlitwie pochwalnej': Hosanna, mówcie, chwała Mu! Witajcie śpiewem Pana. (Tuwim) lać. hosanna z gr. hosanna od hebr. hószi ah-na 'ratuj, zbaw' -pierwotnie okrzyk wyrażający skierowaną do Boga prośbę o po- HOSPICJUM 'dom, zakład, schronisko dla osób nieuleczalnie chorych': Dobiega końca budowa dwóch nowoczesnych hospicjów dla ponad 100 osób. Pensjonariusze naszego hospicjum mają zapewnioną najlepszą opiekę medyczną. z łac. hospitium, pierwotnie 'dom gościnny' HOSPITACJA 'obserwacja lekcji prowadzonej przez nauczyciela - przez władze szkolne lub osoby zdobywające praktykę w zawodzie nauczycielskim': Dyrektor szkoły wraz z metodykiem z kuratorium ułożyli plan hospitacji lekcji młodszych nauczycieli. HOSPITOWAĆ 'obserwować lekcję prowadzoną przez jakiegoś nauczyciela - po to, by ocenić jego umiejętności dydaktyczne, lub po to, by uczyć się od niego': Studenci na praktykach hospitowali lekcje doświadczonych nauczycieli. HOSPITACYJNY 'związany z hospitacją lub hospitacjami': Praktykant prowadził zeszyt hospitacyjny, w którym notował uwagi o sposobie realizacji poszczególnych tematów przez nauczyciela. niem. Hospitation od łac. hospitari 'przychodzić w gości' HOSPITALIZACJA 'leczenie szpitalne; także: okres tego leczenia': Po dokładnym zbadaniu rannego doktor zdecydował, że konieczna jest hospitalizacja. Urzędnicy z kasy chorych uważali, że w niektórych przypadkach dyrektor szpitala i lekarze bez uzasadnienia przedłużali hospitalizację pacjentów. HOSPITALIZOWAĆ 'umieścić kogoś w szpitalu': Spośród 12 osób, które ucierpiały w wypadku, hospitalizowano 3, zaś 9 zwolniono do domu po udzieleniu pomocy ambulatoryjnej. HOSPITALIZACYJNY 'związany z hospitalizacją': Leczenie hospitalizacyjne. fr. hospitalisation odp.-tac. hospitale 'pokój gościnny' od łac. hospitalis 'gościnny' HOSSA l. 'zwyżka, wzrost kursów akcji i innych papierów wartościowych albo wzrost cen towarów na giełdzie': Od dziesięciu dni utrzymuje się hossa na warszawskiej giełdzie. W czasie hossy kurs tego przedsiębiorstwa wzrósł mniej niż kursy innych firm. 2. przen. 'pomyślny, dobry okres w czyimś życiu, okres powodzenia finansowego albo dobrego samopoczucia': Od trzech tygodni u mnie hossa, pieniądze spływają z różnych źródeł! fr. hausse 'zwyżka' HOSTESSA 'ładna dziewczyna, która opiekuje się gośćmi na wielkich wystawach, targach przemysłowych, w hotelach, w czasie podróżny itp.': Hostessa, reprezentująca oficjalnego dostawcę, rozdaje chorągiewki ze znakiem firmy. ang. hostess, pierwotnie 'gospodyni' HOSTIA 'w liturgii katolickiej: okrągły opłatek, składany podczas mszy jako dar ofiarny, przemieniany w ciało Chrystusa - konsekrowany; także: konsekrowany opłatek wystawiony w monstrancji dla adoracji': Kapłan podniósł do góry hostię. W czasie ofiary mszy świętej hostia jest przemieniana w ciało Zbawiciela. lać. hostia, pierwotnie 'zwierzę ofiarne, ofiara' HOT DOG 'gorąca, gotowana kiełbaska z musztardą i innymi przyprawami, podawana w środku długiej bułki': Nie lubił hot dogów. Zjadł w bistro hot doga. amer. hot dog HOT JAZZ (czytaj: hot dżez) 'tradycyjny styl w muzyce jazzowej, powstały w połowie lat 20. XX w., charakteryzujący się dużą ekspresją i dynamiką, osiąganą przede wszystkim przez specyficzne kształtowanie dźwięku, frazowanie, swing': Grać hot jazz. Słuchać hot jazzu. amer. hot jazz HP albo hp skrót wyrażenia angielskiego: horse power 'koń mechaniczny - jednostka mocy; w Polsce często: KM': Obecnie moc najczęściej określa się w watach. Tradycyjnie w koniach mechanicznych podaje się natomiast moc silników spalinowych. Stosunek obu jednostek wyraża się równaniem: l HP = 735,5 W ang. HP HRABIA 'tytuł arystokratyczny wyższy niż baron, a niższy niż margrabia, nadawany przez króla lub cesarza - w Polsce dopiero w okresie zaborów - bogatym albo 308 HUGENOT HUMAN RELATIONS zasłużonym szlachcicom; także osoba nosząca ten tytuł. Po przodkach odziedziczył wielki majątek i tytuł hrabiego. Zamoyski to nie tylko sławny artysta, ale także człowiek szlachetny i dystyngowany, dawny hrabia w najlepszym współczesnym wydaniu. HRABINA 'żona hrabiego lub wdowa po nim' HRABIANKA 'córka hrabiego' HRABSTWO l. 'dobra ziemskie hrabiego' 2. 'w niektórych krajach, np. w Anglii: jednostka administracyjna podziału kraju': Hrabstwo to jednostka mniej więcej odpowiadająca polskiemu powiatowi. 3. przest. 'godność, tytuł hrabiego': Z wielką dumą obnosił się ze swym hrabstwem. HRABIOSTWO l. 'hrabia z żoną': Korowód taneczny prowadzili hrabiostwo Tarnowscy. 2. 'godność, tytuł hrabiego': Był niezwykle dumny ze swego hrabiostwa. HRABIOWSKI 'związany z hrabią; także: taki jak hrabiego, zwykle - dostojny, dumny, dystyngowany': Dobra hrabiowskie. Honor hrabiowski. Pracownicy pokpi-wali sobie trochę z nienagannego stroju nowego kierownika i jego hrabiowskich manier. czes. hrabe z dawnego niem. gravio 'wódz' HUGENOT 'zwolennik kalwinizmu we Francji, szczególnie w XVI, XVII i XVIII w.': Hugenoci aż do Wielkiej Rewolucji Francuskiej podlegali różnorodnym represjom, niejednokrotnie okrutnym i krwawym. W noc św. Bartłomieja w 1572 r. wymordowano podstępnie ponad 3 tysiące hugenotów. HUGENOCKI 'związany z hugenotami': Początkowo ruch hugenocki był najsilniejszy wśród mieszczaństwa. fr. huguenot od niem. Eidgenosse 'konfederat, sprzysiężony' (nazwa używana od XIV w. zwłaszcza w odniesieniu do Szwajcarów, wśród których narodził się kalwinizm), od słów: Eid 'przysięga', Genosse 'towarzysz' HUMANIZM l. 'główny prąd kulturalny epoki odrodzenia, stawiający w centrum filozofii, nauki i sztuki człowieka i jego sprawy, nawiązujący do kultury antycznej, przeciwstawiający się podporządkowaniu wszystkiego religii': Główną zasadą humanizmu było stwierdzenie rzymskiego pisarza Terencjusza: "Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce". 2. 'postawa intelektualna i moralna żywa w kulturze europejskiej wielu wieków - od odrodzenia aż do dziś - polegająca na uznaniu za najwyższą wartość człowieka, jego dobra i godności, przeciwstawiająca się m.in. ograniczaniu ludzkiej wolności przez systemy dyktatorskie i podporządkowaniu człowieka technice i biurokracji': Przykłady współczesnego humanizmu znajdujemy w utworach wielu polskich pisarzy, np. w wierszach Zbigniewa Herberta oraz opowiadaniach i powieściach fantastycznonaukowych Stanisława Lema. HUMANISTA l. 'uczony, filozof lub artysta, który jest reprezentantem odrodzeniowego humanizmu': Polscy humaniści to m.in.: filozofowie - Grzegorz z Sanoka i Sebastian Petrycy, autorzy rozpraw o polityce i obyczajach - Andrzej Frycz Modrzewski i Łukasz Gómicki, pisarze -Jan Kochanowski i Mikołaj Rej oraz wielki astronom - Mikołaj Kopernik. 2. 'człowiek, którego postawa życiowa jest zgodna z humanizmem - uznaniem człowieka za najwyższą wartość': Jako polityk był humanistą, przeciwnym poświęcaniu dobra ludzkiego dla wydumanych doktryn i tzw. "wyższych celów". 3. 'osoba o wykształceniu w dziedzinie nauk humanistycznych, zwłaszcza osoba o wszechstronnej i głębokiej wiedzy w zakresie tych nauk': Profesor surowo oceniał błędy językowe w pracach studentów historii, uznając, że humanista powinien umieć się poprawnie wysławiać. Z upodobaniem słuchali gawęd Jana Parandowskiego, znawcy antyku i wielkiego humanisty. HUMANISTYCZNY l. 'związany z humanizmem w epoce odrodzenia': Ruch humanistyczny. Kultura humanistyczna. Pisarze humanistyczni. 2. 'związany z humanizmem - postawą intelektualną i moralną': Idee humanistyczne we współczesnej literaturze. Humanistyczne podejście do człowieka. 3. 'związany z człowiekiem, jego duchowością, kulturą, dziejami i wytworami': Nauki humanistyczne to m.in. psychologia, socjologia, historia i różne filologie. Janek zawsze miał zainteresowania humanistyczne. HUMANIZACJA 'popieranie i propagowanie postawy humanistycznej, uznającej człowieka i jego godność za najwyższe dobro': Humanizacja stosunków w więzieniu. Humanizacja techniki. HUMANIZOWAĆ 'popierać i propagować postawę humanistyczną, uznającą człowieka za najwyższe dobro': Był dowódcą, któremu udało się zhumanizować stosunki panujące w oddziałach. fr. humanisme od fac. humanus 'ludzki' HUMANITARNY 'taki, który wykazuje troskę o dobro i godność człowieka, poświęcający się człowiekowi; pełen człowieczeństwa': Humanitarne traktowanie jeńców wojennych. Humanitarne postępowanie. Czyn humanitarny. UWAGA: wyraz używany niepoprawnie w połączeniach "kryzys humanitarny", "katastrofa humanitarna" odnoszonych do sytuacji wojennych i konfliktowych. HUMANITARYZM 'bycie humanitarnym, pełnym człowieczeństwa i współczucia dla cierpiących': Pisano o humanitaryzmie lekarzy spieszących z pomocą chorym • rannym na terenach objętych wojną domową. UWAGA: dawniej słowo humanitaryzm miało dość szerokie znaczenie, podobne do 2. znaczenia słowa humanizm. Obecnie obserwujemy zawężenie tego szerokiego sensu, humanitaryzm jest najczęściej kojarzony z pomocą chorym i rannym, "ludzkim" traktowaniu jeńców i pokonanych. fr. humanitaire od: humanite z łac. humanitas HUMAN RELATIONS (czytaj: hjuman rilejszens) 'stosunki międzyludzkie, zwłaszcza stosunki w miejscu pracy': Zagraniczny specjalista uważał, że w naszej firmie zbyt małą uwagę zwraca się na human relations. Jego zdaniem dla zintegrowania personelu konieczne są 309 HUMBUG HUSYTYZM wspólne imprezy rozrywkowe, np. całodniowa wycieczka kolejką wąskotorową. UWAGA: zamiast modnego wśród młodzieży i osób związanych z biznesem wyrażenia: human relations, lepiej używać polskiego wyrażenia: stosunki międzyludzkie. Podobnie jak jego angielski odpowiednik odnosi się ono głównie do stosunków na płaszczyźnie zawodowej, a nie np. do stosunków między kochankami czy też przyjaciółmi. ang. human relations HUMBUG 'coś, co jest rozreklamowane, ale w gruncie rzeczy nic niewarte; także: jakieś działanie lub wypowiedź oceniana jako zwykłe oszukaństwo': Uważał, że przepowiadanie przyszłości i jasnowidztwo to zwykły humbug. Wszystko, co on mówi, to humbug. ang. humbug HUNGARYSTYKA 'nauka badająca język węgierski, kulturę i historię Węgier; kierunek studiów w szkołach wyższych poświęcony tej nauce': Badania w zakresie hungarystyki. Zdawać na hungarystykę. HUNGARYSTA 'badacz kultury węgierskiej i języka węgierskiego': Zebrani na konferencji językoznawcy z zainteresowaniem wysłuchali referatu hungarysty, w którym omówione zostały bardzo liczne w języku węgierskim sposoby zwracania się do drugiej osoby. HUNGARYZM 'wyraz, zwrot lub konstrukcja gramatyczna przejęte z języka węgierskiego': Wiele hungary-zmów w języku polskim wiąże się z bardzo bliskimi stosunkami polsko-węgierskimi, zwłaszcza za czasów królowej Jadwigi i Stefana Batorego. Należą do nich m.in. słowa: deresz, hajduk, orszak, szyszak, giermek i katana. od łac. nazwy Węgier - Hungaria HUNWEJBIN l. 'członek "Czerwonej Gwardii" - organizacji młodzieżowej, która była główną siłą rewolucji kulturalnej w Chinach w latach 1966-1968': Hunwejbi-ni byli fanatykami, prześladującymi osoby inaczej niż oni myślące i niszczącymi zabytki chińskiej kultury. 2. przen. 'fanatyk, człowiek pozbawiony kultury i niszczący jej dorobek w imię swej doktryny': W czasie dyskusji o aborcji z obu stron zaczęły padać coraz ostrzejsze słowa: hunwejbini, fanatycy... od chińskiej nazwy "Czerwonej Gwardii" - Hungwejping HURAGAN l. 'bardzo silna wichura z podmuchami wiatru o prędkości powyżej 100 km/h': Szalejący w nocy huragan powyrywał i połamał drzewa w lesie. 2. przen. 'jakaś gwałtowna, niepowstrzymana siła, powodująca katastrofy i zniszczenia': Huragan wojenny. Huragan rewolucji. 3. przen. 'gwałtowny wybuch emocji lub coś, co jest jego wyrazem': Jego wystąpienie wywołało huragan śmiechu. Huragan oklasków. HURAGANOWY l. 'będący huraganem, związany z huraganem': Huraganowy wiatr. Huraganowe podmuchy wiatru, l. przen. 'gwałtowny, bardzo silny': Artystę nagrodzono huraganowymi brawami. Natarcie poprzedził huraganowy atak artylerii. fr. ouragan z karaibskiego HURA- albo HURRA- cząstka dodawana do rzeczowników lub przymiotników, nadająca im znaczenie 'zbytni; nagły a nieuzasadniony, zbyt popędliwy', np. huraopty-mizm albo hurraoptymizm, hurapatriotyzm albo hurra-patriotyzm od słowa: hurra HURT 'kupowanie i sprzedawanie towarów w dużych ilościach po cenie niższej niż przy sprzedaży małych ilości (sprzedaży detalicznej)': Firma zajmuje się hurtem artykułów rolniczych. W hurcie te kwiaty są dwukrotnie tańsze niż w detalu. HURTOWNIK 'osoba zajmująca się sprzedażą lub kupowaniem dużych ilości towaru': Hurtownicy zajmujący się skupem owoców obniżyli ceny. HURTOWNIA l. 'firma zajmująca się sprzedawaniem lub kupowaniem dużych ilości towaru po cenie niższej niż przy handlu detalicznym': Właściciel sklepiku zaopatrywał się w wielkiej hurtowni pod miastem. Koło ich domu była mała hurtownia chemiczna, gdzie można było tanio zrobić zakupy. 2. 'miejsce składowania towarów sprzedawanych hurtowo': Hurtownia fabryczna była zawalona towarem. HURTOWY 'związany z hurtem': Handel hurtowy. Cena hurtowa. niem. Hurt, dawniej 'ogrodzone miejsce' HURYSA l. 'jedna z pięknych dziewcząt, które przestrzegający przykazań Koranu muzułmanin ma otrzymać w nagrodę w raju' l. przen. 'piękna i swobodnie się zachowująca dziewczyna': Na parkiecie w przyćmionym świetle pląsały jakieś nieznane mu hurysy. fr. houris (liczba mnoga) od ar. hur 'czarnookie' HUSARIA 'ciężka jazda, używana w Polsce od połowy XVI do połowy XVIII w., nosząca charakterystyczne półzbroje ze skrzydłami': Husaria używana była do przełamywania szyków przeciwnika. HUSARZ 'żołnierz husarii': Do uzbrojenia husarza należała m.in. kopia, koncerz - rodzaj długiego miecza, przeznaczonego głównie do kłucia - i pistolety. od węg. huszar, pierwotnie żołnierz lekkiej jazdy HUSYTYZM 'czeski ruch religijno-społeczny, zapoczątkowany przez Jana Husa, głoszący m.in. ściślejsze oparcie religii na prawdach zawartych w Piśmie Świętym, przeciwstawiający się posiadaniu przez duchownych majątków świeckich oraz sprzedawaniu odpustów': Husytyzm przybrał na sile po śmierci Husa, który udał się na sobór w Konstancji, by bronić publicznie swych poglądów i tam został w 1415 r. spalony na stosie. 310 HUZAR HYDROPLAN HUSYTA 'zwolennik husytyzmu': Wśród hustytów wielu było chłopów i mieszczan oraz przedstawicieli drobnej szlachty czeskiej. HUSYCKI 'związany z husytyzmem': Ruch husycki. () Wojny husyckie 'zwycięskie wojny obronne, prowadzone w I połowie XV w. przez husytów przeciw krucjatom mającym doprowadzić do ich "nawrócenia". od nazwiska Jana Husa( 1369-1415), czeskiego uczonego, pisarza i teologa HUZAR 'żołnierz lekkiej jazdy, początkowo - w XVI w. -węgierskiej, potem - w XVII, XVIII i XIX w. - istniejącej w wielu krajach, ubranej z węgierska': Charakterystycznym strojem huzarów była kurtka narzucona na ramię. węg. huszar HYBRYDA l. w biologii 'mieszaniec: zwierzę lub roślina, będące wynikiem skrzyżowania różnych, choć podobnych do siebie, ras, gatunków itd.': Hybrydy między gatunkowe są często bezpłodne, czego przykładem może być muł - skrzyżowanie osła z klaczą. 2. 'całość złożona z różnych, często niepasujących do siebie, elementów': Nowy styl poetycki był hybrydą, połączeniem estetyki romantycznej z sentymentalizmem i klasycyzmem. 3. w językoznawstwie 'wyraz złożony z części należących do różnych języków': Hybrydą jest np. wyraz sznapsgate będący połączeniem niemieckiego słowa: Schnaps i amerykańskiego członu -gate (od Watergate) - tym osobliw-szym, że dokonanym w języku polskim. HYBRYDALNY albo HYBRYDOWY l. w biologii 'będący skrzyżowaniem dwóch różnych, choć podobnych do siebie, ras, gatunków itd.': Hybrydowe organizmy. 2. 'złożony z różnych, często niepasujących do siebie, elementów': W samochodzie zastosowano napęd hybrydowy: silnik elektryczny i spalinowy. 3. w językoznawstwie 'będący połączeniem słów lub cząstek z różnych języków': We współczesnej polszczyźnie coraz więcej jest hybrydowych wyrażeń, w przedziwny sposób zapisywanych wyrażeń, typu: KacperBank, Stach-Ser-wis lub Wacek Shop. lać. hybrida 'mieszaniec' HYDRA l. 'w mitologii greckiej: wielogłowy potwór, któremu na miejsce każdej odrąbanej głowy odrastały dwie nowe': Herakles [...] ucinał hydrze jedną głowę po drugiej, a rany natychmiast wypalał i łby więcej nie odrastały. (Parandowski) l.przen. 'zło, które się wciąż odradza, nieszczęście trudne do pokonania': Ten bunt i rozpoczęta w jego wyniku wojna domowa okazały się stugłową hydrą. 3. Inaczej: STUŁBIA 'gatunek jamochłona o długości do l centymetra i postaci polipa' gr. hydra HYDRANT 'zawór lub kran, zwykle znajdujący się w miejscu publicznym, np. na ulicy, z którego można w razie potrzeby pobrać wodę': Strażacy gasili pożar, podłączywszy węże do ulicznego hydrantu. niem. Hydrant od gr. hydor 'woda' HYDRO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'wodny', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z wodą, np. hydroelektrownia, hydroterapia od gr. hydor 'woda' HYDROELEKTROWNIA inaczej: ELEKTROWNIA WODNA 'elektrownia, w której do wytwarzania energii elektrycznej wykorzystuje się energię wody, która porusza turbinę sprzęgniętą z generatorem elektryczności': Prawie 100% energii elektrycznej Norwegii jest wytwarzane w hydroelektrowniach. złożenie cząstki: hydro- i słowa: elektrownia HYDROENERGETYKA 'przetwarzanie energii wód na energię elektryczną i mechaniczną': Hydroenergetyka zasadza się przede wszystkim na wykorzystaniu energii rzek i pływów morskich w elektrowniach wodnych i w pracy wielu urządzeń mechanicznych, np. młynów. złożenie cząstki: hydro- i słowa: energetyka HYDROFOR l. 'zespół urządzeń do tłoczenia wody ze studni do budynku lub z dom budynku na wyższe jego piętra': Hydrofory są wykorzystywane do tłoczenia wody w gospodarstwach niepodłączonych do wodociągu, mających własne ujęcie wody, a także do tłoczenia wody na wyższe piętra budynków przy spadku ciśnienia. 2. 'to samo, co termofor' HYDROFORNIA 'pomieszczenie, w którym zainstalowane są hydrofory' HYDROFOROWY 'związany z hydroforem': Pompa hydroforowa. Zawór hydroforowy. złożenie cząstek: hydro- i -for od gr. phora 'niesienie' HYDROLIZA w chemii 'zjawisko rozkładu substancji chemicznych pod wpływem wody, często przy działaniu katalizatorów lub enzymów': Hydroliza jonowa. Hydroliza cząsteczkowa. Hydroliza jest zazwyczaj procesem odwracalnym. złożenie cząstek: hydro- i -liżą od gr. łysis 'rozwiązanie' HYDROLOGIA 'nauka o wodach występujących na Ziemi, zwłaszcza o wodach występujących na lądach': Hydrologia zajmuje się m.in. zagadnieniami związanymi z obiegiem wody w przyrodzie. HYDROLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie hydrologii': Hydrologowie zbierajądane dotyczące m.in. wód w atmosferze, rzekach i jeziorach, a także wód płynących. HYGROLOGICZNY 'związany z hydrologią': Badania hydrologiczne prowadzone są w Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej. HYDROPLAN 'samolot mogący lądować na powierzchni wody i startować z niej, mający pływaki zamiast kół lub specjalny kadłub przypominający łódź': Hydroplan wylądował w zatoce w pobliżu wyspy. ang. hydroplane odgr. hydor 'woda' i ang. (aero)plane 'samolot' 311 HYDROSFERA Hz HYDROSFERA 'wodna powłoka Ziemi, przede wszystkim: morza i oceany, rzeki i jeziora, wody podziemne, woda występująca w atmosferze i lodowce': Ekologowie przestrzegają przed zanieczyszczeniem hydrosfery, mającej podstawowe znaczenie dla życia na naszej planecie. złożenie cząstki: hydro- i słowa: sfera HYDROTERAPIA inaczej: WODOLECZNICTWO 'wykorzystanie w leczeniu wód, obejmujące m.in. masaże wodne, natryski, kąpiele, bicze wodne': Hydroterapia jest stosowana m.in. w rehabilitacji narządów ruchu oraz w leczeniu nerwic. złożenie cząstki: hydro- i słowa: terapia HYDROŻEL (czytaj: hydrożel) 'preparat kosmetyczny o konsystencji żelu, głęboko nawilżający i odżywiający skórę': Hydrożel uelastycznia i wygładza naskórek, nie powoduje podrażnienia spojówek. fr. hydrogel od gr. hydor 'woda' \fr. gelee HYMEN l. inaczej: HYMENAJOS 'w mitologii greckiej: bóstwo weselne, przedstawiane w postaci długowłosego chłopca o delikatnej urodzie, trzymającego w ręku wieniec, berło albo pochodnię': Hymen albo, jak go często zwano, Hymenajos, [...] był najpierw człowiekiem, a dopiero po śmierci wdzięczność Ateńczyków [za wyratowanie z rąk zbójców kilku panien, mających właśnie wyjść za mąż] otoczyła jego pamięć czcią boską. (Paran-dowski) 2. w anatomii i medycynie 'błona dziewicza' gr. hymen, 'błona, skórka' HYMN l. 'pieśń patriotyczna, symbolizująca jedność i odrębność narodu, wykonywana w uroczystych chwilach': Polski hymn narodowy to pieśń "Jeszcze Polska nie zginęła, zwana też "Mazurkiem Dąbrowskiego", napisana w 1797 r. przez Józefa Wybickiego na podstawie pieśni śpiewanej przez żołnierzy legionów polskich we Włoszech. 2. w nauce o literaturze 'utwór poetycki o podniosłym charakterze, sławiący Boga, ojczyznę, bohaterstwo lub inne wielkie wartości': Do najbardziej znanych w literaturze polskiej hymnów należą: "Czego chcesz od nas. Panie?" Jana Kochanowskiego i "Święta miłości kochanej ojczyzny" Ignacego Krasickiego. odgr. hymnos 'rodzaj pieśni obrzędowej' Hz skrót słowa: herc (zob.) 312 I symbol pierwiastka chemicznego: jod (zob.) ib. ibid. skróty słowa: ibidem (zob.) IBERYSTYKA 'nauka badająca język hiszpański i portugalski, kulturę i historię Hiszpanii i Portugalii; kierunek studiów w szkołach wyższych poświęcony tej nauce': Badania w zakresie ibery styki. Zdawać na iberystykę. IBERYSTA 'badacz kultury hiszpańskiej i portugalskiej oraz języka hiszpańskiego i portugalskiego': Iberysta omówił w swym referacie wpływy arabskie na język i kulturę Hiszpanii. IBEROAMERYKAŃSKI 'związany z Ameryką Południową i Środkową, w których mówi się po hiszpańsku lub (w Brazylii) po portugalsku': Jednym z najciekawszych kierunków w literaturze iberoamerykańskiej lat 60. i 70. jest "realizm magiczny", reprezentowany przez tak wybitne dzieła, jak "Sto lat samotności" Gabriela Garcii Marqueza. od dawnej nazwy Hiszpanii: Iberia IBIDEM 'tamże: w tym samym tekście, który został poprzednio wymieniony, na tej samej co wymieniona stronie itd., skrót: ib. lub ibid.': Wyraz ibidem jest najczęściej używany w przypisach do prac naukowych. Jeżeli autor w kolejnym przypisie chce powołać się na to samo dzieło co we wcześniejszym przypisie, nie pisze całego jego tytułu i autora, lecz: ibidem. lać. ibidem ICHTIO- cząstka wyrazów złożonych wskazująca na ich związek z rybami, np. ichtiofauna, ichtiologia od gr. ichtys 'ryba' ICHTIOFAUNA w biologii 'wszystkie ryby żyjące w określonym zbiorniku wodnym, w zbiornikach wodnych na pewnym obszarze lub w pewnej epoce': Ichtiofauna Morza Śródziemnego. Ichtiofauna mórz tropikalnych. Ichtiofauna holocenu. złożenie cząstki: ichtio- i słowa: fauna ICHTIOL 'związek chemiczny, sulfobitumian amonu: gęsty, ciemnobrunatny płyn o nieprzyjemnym zapachu, mający działanie dezynfekcyjne': Ichtiol jest używany w farmaceutyce do wyrobu maści o działaniu przeciwzapalnym. ICHTIOLOWY 'zawierający ichtiol': Maść ichtiolowa. niem. Ichthyol odgr. ichtys 'ryba', łac. ol(eum) 'olej' ICHTIOLOGIA 'dział biologii, zajmujący się badaniami ryb': Współczesne badania w zakresie ichtiologii są związane z problemami ochrony środowiska oraz z rybołówstwem. ICHTIOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie ichtiologii': Ichtiologowie opisująm.in. budowę różnych gatunków ryb, ich sposób życia oraz obszary mórz, w których żyją. ICHTIOLOGICZNY 'związany z ichtiologią': Badania ichtiologiczne nad rybami głębinowymi. złożenie cząsetk: ichtio- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' ID 'w teorii psychologicznej Zygmunta Freuda: ono - pierwotne, drzemiące w podświadomości człowieka popędy i instynkty oraz zepchnięte do podświadomości kompleksy i urazy psychiczne': Z. Freud uważał, że id wywiera ustawiczny wpływ na życie jednostki, jest ważną siłą napędową osobowości. W jego teorii wpływ id na działanie człowieka podlega kontroli ze strony ego i su-perego. lać. id 'ono' id. skrót słowa: idem (zob.) IDEA l. 'ważna myśl, zwłaszcza taka, która stanowi cel ludzkich dążeń': Swoje życie poświęcił dla idei przyjaźni i współpracy między narodami. Dyskutowali o głównych ideach chrześcijaństwa. 2. 'w filozofii Platona: niematerialna, lecz realnie istniejąca, doskonała istota rzeczy, jej wzorzec': Sama wspólność nazw między rzeczami i ideami (np. "rzeczy piękne" a "idea piękna") wskazuje na ich związek. Rzeczy, nie dorównując ideom, są jednak do nich podobne; Platon tłumaczył to tym, że są zależne od idei; zależność ta nie jest natury przyczynowej; idee są nie przyczynami, lecz wzorami rzeczy. (Tatarkie-wicz) UWAGA: wyraz używany błędnie w znaczeniu: 'pomysł, koncepcja, sens', np. "Mieli taką ideę, żeby wybudować nowoczesny ośrodek kultury". IDEOWY l. 'związany z jakąś ideą, dotyczący idei': Toczyli spór ideowy. 2. 'służący jakiejś idei lub ideom, związany z walką o urzeczywistnienie jakichś idei': Ideowy bojownik. Bankructwo ideowe. I IDEALNY 'niematerialny, duchowy, istniejący w taki sposób, jak platońskie idee': Byty idealne. Świat idealny i substancjalny. IDEE FIXE (czytaj: idee fiks) 'idea, która kogoś opętała, myśl, która komuś nie daje spokoju': Idee fixe naszego szefa to stworzenie wielkiej sieci sklepów firmowych i filialnych na terenie całego województwa. łac. idea z gr. idea 'kształt, coś, co się pojawia' 313 IDEALIZM IDEOLOGIA IDEALIZM l. 'kierowanie się wzniosłymi ideami, których nie da się w pełni urzeczywistnić': Brał w obronę szlachetny młodzieńczy idealizm i przeciwstawiał go jakże częstemu bardzo ciasnemu praktycyzmowi i interesowności ludzi dojrzałych. 2. 'pogląd filozoficzny głoszący, że świat duchowy, myśl, świadomość są pierwotniej sze i ważniejsze niż świat materialny': Idealizm jest kierunkiem przeciwstawnym wobec materializmu i wobec realizmu. IDEALISTA l. 'osoba, która kieruje się ideami szlachetnymi, ale niedąjącymi się w pełni urzeczywistnić': Był idealistą, widzącym świat zawsze lepszym, niż był w rzeczywistości, i wierzącym w szczerość i dobre intencje każdego człowieka. 2. 'zwolennik idealizmu - poglądu filozoficznego': Do wielkich filozofów idealistów zaliczają się m.in. Platon, Plotyn, św. Augustyn, Hegel i Kant. IDEALISTYCZNY l. 'związany z idealizmem - kierowaniem się wzniosłymi, ale niedąjącymi się w pełni urzeczywistnić ideami': Jego przyjaciel ma stanowczo zbyt idealistyczne wyobrażenie o stosunkach w małżeństwie. 2. 'związany z idealizmem - poglądem filozoficznym': Filozofia idealistyczna i materialistyczna. Światopogląd idealistyczny. fr. idćalisme od gr. idća 'kształt, coś, co się pojawia' IDEAŁ l. 'wzorzec doskonałości w pewnej dziedzinie, stanowiący podstawę porównywania i oceniania innych rzeczy lub osób: stan rzeczy, przedmiot lub osoba': Muzyka Mozarta to dla mnie ideał piękna. Nasz wychowawca to ideał nauczyciela. Opisała przyjaciółce swój ideał mężczyzny. 2. 'osoba ukochana i podziwiana': Na pierwsze spotkanie ze swoim ideałem założył garnitur i krawat. IDEAŁY 'najważniejsze cele i zasady, według których człowiek kształtuje swoje życie': Całe życie był wiemy ideałom młodości. Gdy doszli do władzy, sprzeniewierzyli się wielkim ideałom opozycji demokratycznej. II IDEALNY 'bliski ideału - wzorca doskonałości w jakiejś dziedzinie': Mieszkanie było w idealnym porządku. Magda to dla niego idealna żona. IDEALIZACJA 'wyobrażanie sobie albo przedstawianie kogoś lub czegoś o wiele lepszym niż jest, bliskim ideału': Wielu krytyków oskarżało Sienkiewicza o idea-lizację historii Polski. Idealizacja kobiety w średniowiecznej liryce dworskiej. IDEALIZOWAĆ 'wyobrażać sobie albo przedstawiać kogoś lub coś o wiele lepszym niż jest, bliskim ideału': Idealizować panujące w Polsce stosunki. Nigdy nie idealizował swych przyjaciół, zawsze starał się dostrzegać wszystkie ich wady i zalety. od: idea,idealny IDEM 'ten sam: w tekście tego samego autora, który został poprzednio wymieniony, skrót: id.': Wyraz idem jest najczęściej używany w przypisach do prac naukowych. Jeżeli autor w kolejnym przypisie chce powołać się na dzieło tego samego autora co we wcześniejszym przypisie, nie pisze jego imienia i nazwiska, lecz: idem oraz tytuł dzieła i stronę. lać. idem IDENTYFIKACJA l. 'rozpoznanie kogoś albo czegoś, ustalenie czyjejś tożsamości albo stwierdzenie, że dwie rzeczy są jednakowe': Zmieniono dane, pozwalające na identyfikację osoby, żeby zapewnić świadkowi bezpieczeństwo. Identyfikacja jego podpisu nie była łatwa. 2. 'utożsamianie się z jakąś inną osobą (która najczęściej jest wzorem dla osoby, która się utożsamia) pod względem wyglądu, zachowania, wyznawanych idei, przyjmowanych wartości itp.': Identyfikacja z idolem może mieć czasem podłoże patologiczne. IDENTYFIKOWAĆ 'rozpoznawać kogoś albo coś, ustalać czyjąś tożsamość albo identyczność dwóch rzeczy; dokonywać identyfikacji w znaczeniu, l.': Identyfikować przestępcę. Identyfikować rękopisy poety. IDENTYFIKOWAĆ SIĘ 'utożsamiać się z kimś albo czymś; dokonywać identyfikacji w znaczeniu 2.': Są to ludzie, z którymi większości młodzieży będzie się trudno identyfikować. Przed kilku laty identyfikował się pan z tłumem bitym przez milicję. IDENTYFIKATOR 'plakietka noszona na widocznym miejscu, najczęściej ze zdjęciem, zawierająca imię i nazwisko (rzadziej inne dane) osoby, która ją nosi, służąca jako znak rozpoznawczy i umożliwiająca wejście do jakiejś instytucji i poruszanie się po niej': Przy wejściu do redakcji dostali identyfikatory z napisem "gość". tac. identificare 'utożsamiać się' IDEOGRAFIA l. 'oznaczanie rzeczy i pojęć za pomocą znaków graficznych, obrazków': Ideografia jest powszechnie stosowana we współczesnym świecie, używa się jej wszędzie tam, gdzie przebywają ludzie mówiący różnymi językami i napisy w którymkolwiek z nich nie byłyby dla wszystkich zrozumiałe: na dworcach, lotniskach, portach, drogach międzynarodowych, trasach turystycznych. 2. 'system pisma obrazkowego, w którym znaki odpowiadają rzeczom i pojęciom, a nie głoskom': Przykładem ideografii jest pismo chińskie i staroegip-skie hieroglify. IDEOGRAM 'znak pisma obrazkowego': Chińskie ideo-gramy. IDEOGRAFICZNY 'związany z ideografią - pismem obrazkowym': Znaki ideograficzne. Pismo ideograficz-ne. fr. ideographie od gr. idća 'kształt, wyobrażenie', graphó 'piszę' IDEOLOGIA 'system przyjmowanych przez kogoś założeń i poglądów politycznych, etycznych i filozoficznych, zwłaszcza system przyjmowany bez dyskusji i wcielany w życie przez pewną organizację': Ideologia komunistyczna, anarchistyczna. Ideologia awangardy. IDEOLOG 'osoba, która jest twórcą jakiejś ideologii, a także osoba, która uzasadnia pewną ideologię, broni jej 314 IDIOLATRIA IGNORANCJA w sporach itd.': Ideologowie faszyzmu sięgali do filozofii Nietzschego. Ideolog oświecenia. IDEOLOGICZNY 'związany z ideologią, zwłaszcza z określoną ideologią': Ich audycje miały wyraźnie ideologiczne zabarwienie. Prezentowali czysto ideologiczne, pozbawione elementów jakiejkolwiek refleksji moralnej czy naukowej, podejście do problemów eutanazji. IDEOLOGIZACJA 'czynienie z wybranej ideologii jedynego kryterium oceny i klasyfikowania wszystkich zjawisk; także: podporządkowanie czegoś lub kogoś pewnej ideologii': Ideologizacja myślenia. Ideologizacja nauki w Związku Radzieckim. Niektórzy artyści oparli się w latach 50. ideologizacji kultury, niestety większość się jej poddała. IDEOLOGIZOWAĆ 'nasycać jakąś dziedzinę życia elementami pewnej ideologii, nadawać czemuś charakter ideologiczny': W czasach komunistycznych zideolo-gizowano nauczanie przedmiotów humanistycznych, eksponując w nim treści związane z ideologią socjalistyczną i komunistyczną. Działacze partii prawicowych próbowali ideologizować dyskusj ę naukową na temat genetyki i klonowania. fr. ideologie od gr. idea 'kształt, coś, co się pojawia' IDIOLATRIA książk. 'czczenie samego siebie, samoubós-twienie': Po ciężkiej chorobie Kaligula zaczął zdradzać obawy obłędu. Popadł w manię wielkości i idiolatrię, uwierzył do głębi, że jest bogiem, sam siebie traktował jako bóstwo i domagał się od innych oddawania sobie boskiej czci. | UWAGA: nie należy mylić słowa: idiolatria ze słowem: || idolatria. niem. Idiolatrię od gr. idios 'własny', latreia 'służba, kult' IDIOM w językoznawstwie 'swoiste dla danego języka wyrażenie lub zwrot, których całościowe znaczenie nie wynika ze znaczenia wyrazów, będących ich składnikami': Polskie idiomy to np. smalić cholewki, zbić z pantałyku, dziury w niebie nie będzie. IDIOMATYCZNY w językoznawstwie 'mający charakter idiomu, będący idiomem': Idiomatyczne konstrukcje w podręcznikach do nauki języków obcych zazwyczaj są tłumaczone pod tekstem. IDIOMATYKA w językoznawstwie 'zbiór idiomów': Idiomatyka języka polskiego. niem. Idiom odgr. idioma 'specyficzność, osobliwość' IDIOSYNKRAZJA l. w medycynie 'wrodzone uczulenie na pewne białka albo związki chemiczne': W przypadku idiosynkrazji kontakt z alergenem może wywoływać wysypkę, gorączkę, a nawet objawy ciężkiego zatrucia organizmu. 2. przen. książk. 'silny wstręt do kogoś lub czegoś': Nie można przecie dla jakiejś idiosynkrazji poświęcać bytu ojca, a choćby Flory i waszej służby. (Prus) IDIOSYNKRATYCZNY l. w medycynie 'związany z idiosynkrazją': Idiosynkratyczne objawy. 2. przen. książk. 'związany z idiosynkrazją - silnym, jakby wrodzonym, wstrętem do czegoś lub kogoś': Idiosynkratycz-na niechęć. fr. idiosyncrasie z gr. idios 'swoisty', synkrasis 'zmieszanie' IDOL l. 'artysta, sportowiec, polityk itp. uwielbiany przez kogoś (najczęściej przez jakąś grupę), otaczany kultem, ubóstwiany': Presley był wówczas idolem prawie wszystkich nastolatków amerykańskich. Upadek idola filmowego. 2. przestarz. 'posąg, rzeźba, obraz bóstwa, które są przedmiotem kultu': Plemię oddawało cześć kamiennym idolom. 3. przen. 'coś, co jest przedmiotem kultu': Wolny rynek jest dla wielu idolem. IDOLATRIA inaczej: BAŁWOCHWALSTWO w religioznawstwie 'czczenie idoli - posągów i wizerunków bóstw': Idiolatria występuje w wielu religiach pierwotnych. łac. idolum z gr. eifdolón 'podobizna, obraz boga' IDYLLA inaczej: SIELANKA l. w nauce o literaturze 'utwór przedstawiający w wyidealizowany sposób uroki życia na wsi; także: gatunek literacki obejmujący takie utwory': Jedną z bardziej znanych w literaturze polskiej idylli jest "Wacław" Kazimierza Brodzińskiego. Idylla to gatunek literacki, wywodzący się z literatury antycznej. 2. przen. 'spokojne, harmonijne życie, płynące bez trosk lub odznaczająca się takimi cechami miłość': Małżeńska idylla trwała aż do powrotu teściowej. Rodzinną idyllę zakłócił niezwykły wypadek. IDYLLICZNY l. w nauce o literaturze 'związany z idyllą - utworem przedstawiającym w wyidealizowany sposób życie na wsi, mający charakter idylli': Idylliczny wiersz Franciszka Karpińskiego "Tęskność na wiosnę". 2. przen. 'związany z idyllą - spokojnym, harmonijnym życiem bez trosk': Idylliczna miłość. Idylliczna współpraca między partiami. łac. idyllium 'wiersz o życiu pasterzy' IGELIT 'tworzywo sztuczne otrzymywane ze zmiękczonego i uplastycznionego polichlorku winylu': Igelit jest stosowany do wyrobu folii, włókien, izolacji kabli, a także do pokrywania skoczni narciarskich. IGELITOWY 'wykonany z igelitu': Igelitowa nawierzchnia skoczni. Worek igelitowy. niem. Igelit, nazwa firmowa wprowadzona przez końcem niemiecki: IG-Farben IGLOO (czytaj: igło) albo IGLU 'okrągły, kopulasty domek, zbudowany z brył stwardniałego śniegu lub lodu, zimowe mieszkanie Eskimosów': Eskimos w czasie polowania mieszkał w igloo. eskimoskie igdllu IGNORANCJA 'nieuctwo, brak wiedzy w jakiejś dziedzinie, nieznajomość faktów': Wykazał się kompletną ignorancją spraw resortu, którego miał być szefem. Otacza nas morze ignorancji prawnej. 315 IGNOROWAĆ IKONOKLAZM IGNORANCKI 'odznaczający się ignorancją, nieuctwem, świadczący o takich cechach': Ten ignorancki artykuł w ogóle nie powinien się ukazać. IGNORANT 'nieuk, ktoś, kto cechuje się ignorancją': Z takim ignorantem nie należy w ogóle polemizować -przecież on nie zna podstawowych faktów. łac. ignorantia 'niewiedza' i ignorans 'niewiedzący' IGNOROWAĆ 'umyślnie nie brać kogoś, czegoś pod uwagę, lekceważyć kogoś albo coś': Jeśli nadal oficjalna krytyka będzie nas ignorować, sięgniemy do głośniejszych metod. Zebrani zaproponowali, żeby ignorować estońskie ustawodawstwo. lać. ignorare 'nie wiedzieć, nie znać' IGNOTUM PER IGNOTUM 'nieznane przez nieznane -błąd logiczny popełniany w objaśnieniach i definicjach, polegający na używaniu słów niezrozumiałych dla odbiorców, a także na użyciu w objaśnieniu tego słowa, które się właśnie definiuje': Błąd: ignotum per ignotum popełnia ten, kto definiuje pojęcie ekonomiczne: bili of lading jako "konosament wypisany jako lub wypełniony na łączny transport" oraz ten, kto objaśnia pojęcie psychologiczne alienacja ]ako "stan wyalienowania". W tym drugim przypadku błąd bywa też określany jako błędne koło. lać. ignotum per ignotum IHS 'symbol i monogram Jezusa, wyszywany np. na szatach liturgicznych' wielkie litery greckie: ióta, eta i sigma, pierwsze litery imienia: lesous 'Jezus' IKAR l. 'w mitologii greckiej: syn Dedala, który lecąc z ojcem na zrobionych przez niego skrzydłach wzbił się zbyt wysoko, co spowodowało, że słońce stopiło wosk, którym były spojone skrzydła, chłopiec spadł do morza i zabił się': Minęli wkrótce wyspy Samos, Paros i Delos. Lecz łkar, uniesiony zachwytem nad potęgą wynalazku, zapomniał o przestrogach ojca i coraz wyżej wzbijał się w błękitne przestworza. (Parandowski) 2. przen. 'idealista, który chce osiągnąć coś wielkiego, ale nie zwraca uwagi na realne warunki i ponosi klęskę': Ojciec powtarzał mu, że tysiące roztrzaskanych ikarów gryzą ziemię, którą chcieli uszczęśliwić. IKAROWE LOTY 'idealistyczne, wzniosłe zamierzenia lub działania, podejmowane bez przygotowania albo bez dostosowania środków do celów i w efekcie szybko kończące się klęską' gr. łkaros IKEBANA l. 'japońska sztuka układania kwiatów; także: ułożona zgodnie z zasadami tej sztuki kompozycja': Style ikebany. Wystawa ikeban. 2. 'specjalne naczynie z dziurkami lub kolcami służące do układania kwiatów': Porcelanowa ikebana. jap. ikebana 'żywe kwiaty' IKONA l. 'obraz religijny w sztuce wschodniochrześcijań-skiej (bizantyjskiej, rosyjskiej itd.)': Ikony są malowane przeważnie na drewnie, przedstawiają Chrystusa, Maryję lub świętych i mają bogatą symbolikę. Udaremniono przemyt kilkunastu XVI-wiecznych ikon. 2. 'mały obrazek na ekranie komputera z odpowiednim symbolem rysunkowym i niekiedy z podpisem, którego uruchomienie (zwykle przez naciśnięcie przycisku myszy, gdy strzałka kursora wskazuje ten obrazek) powoduje wykonanie przez komputer określonej operacji (np. uruchomienie programu)': Paski narzędzi są zbiorami przycisków z ikonami, reprezentujących określone zadania programu. Znaczenie 11 różnych ikon wykorzystanych do tego celu jest zrozumiałe bez potrzeby zaglądania do instrukcji obsługi. IKONICZNY l. 'związany z ikoną - obrazem religijnym': Malarstwo ikoniczne. 2. książk. 'związany z malarstwem lub sztuką figuratywną': Specyficzne układy ikoniczne. z gr. eikon - w znaczeniu l., z ang. ikon, ikona - w znaczeniu 2. IKONO- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'obraz', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z obrazami i dziełami sztuk plastycznych, np. ikonografia, ikonologia od gr. eikon 'obraz' IKONOGRAFIA l. 'zbiór ilustracji, obrazów, grafik, rycin itd., dotyczących jakiejś osoby historycznej, jakiegoś miejsca lub tematu': Ikonografia rewolucji francuskiej. Odbudowanie po wojnie wielu zabytkowych budynków w Warszawie było możliwe dzięki bogatej ikonografii miasta. 2. 'pomocniczy dział historii, analizujący obrazy, ilustracje i inne dzieła plastyczne jako źródło wiadomości o epoce': Zbigniew Kuchowicz w swych książkach o obyczajach i kulturze dawnej Polski posługuje się informacjami czerpanymi z różnorodnych źródeł: z dokumentów, listów, a także z historii literatury i ikonografii. 3. 'dział historii sztuki, który zajmuje się analizą treści dzieł sztuk plastycznych oraz ich zawartości symbolicznej': Ikonografia zajmuje się przede wszystkim analizą treści dawnych dzieł sztuki, np. dzieł sztuki średniowiecznej o bogatej warstwie alegorycznej i symbolicznej. IKONOGRAFICZNY l. 'związany z ikonografią- zbiorem materiałów ilustracyjnych': Materiały ikonograficzne dotyczące powstania styczniowego. 2. 'związany z ikonografią - pomocniczym działem historii analizującym działy sztuk plastycznych jako źródło wiadomości o epoce': Przy odtwarzaniu wyglądu dawnych instrumentów posługiwano się przede wszystkim informacjami dostarczanymi przez badania ikonograficzne. 3. 'związany z ikonografią - działem historii sztuki, zajmującym się analizą treści dzieł plastycznych': Ikonograficzne analizy symboliki dzieł polskiego baroku. złożenie cząstek: ikono- i -grafia od gr. graphó 'piszę' IKONOKLAZM inaczej: OBRAZOBURSTWO 'kierunek w religii chrześcijańskiej, przeciwstawiający się odda- 316 IKONOSTAS II ILUZJONISTA waniu czci obrazom i figurom Chrystusa oraz świętych': Ikonoklazm to kierunek występujący bardzo silnie w VIII i IX w. w Bizancjum oraz - znacznie słabiej - w czasach reformacji w Europie Zachodniej. IKONOLOGIA 'koncepcja E. Panofsky' ego, wybitnego historyka sztuki, odnosząca się do interpretacji treściowej dzieła sztuki przez odbiorcę': Panofsky w swej ikonologii zakłada, że podczas interpretacji dzieła odbiorca dzieła posługuje się trzema rodzajami wiedzy: wiedzą potoczną, doświadczeniem wynikającym z obcowania z innymi dziełami sztuki oraz ogólną wiedzą historyczną, odnoszącą się do epoki, z której pochodzi dany obraz. IKONOKLASTA inaczej: OBRAZOBURCA 'zwolennik ikonoklazmu': Ikonoklaści nawiązywali m.in. do tradycji żydowskiej, surowo zabraniającej "uczynienia obrazu rytego albo podobizny" Boga. gr. eikonoklasmós IKONOSTAS 'bogato zdobiona ściana we wnętrzu cerkwi, oddzielająca część z ołtarzem od części przeznaczonej dla wiernych': Na ikonostasie zawieszone są w określonym porządku ikony. Ikonostas ma troje drzwi, z których środkowe noszą nazwę "carskich wrót". roś. ikonostas od gr. eikon 'obraz', stasis 'postawienie' I ILUMINACJA l. 'obfite, kolorowe oświetlenie jakiegoś obiektu na specjalną okazję': Iluminacja domu. Iluminacja stadionu. Świąteczna iluminacja. 2. 'ręcznie wykonana kolorowa ilustracja książki rękopiśmiennej': Barwne, średniowieczne iluminacje. Iluminacja przedstawia scenę biblijną. ILUMINATOR l. 'nieduże, okrągłe okienko, zwykle na statku, wykonane z grubego szkła': Przez iluminator patrzył na spienione morze. Zaparowały oba iluminatory. 2. 'dawny rysownik wykonujący iluminacje w księgach': Obaj iluminatorzy używali dużo błękitu. ILUMINOWAĆ l. 'z jakiejś okazji obficie, kolorowo oświetlać': Iluminować miasto z okazji święta. Pięknie iluminowany pałac. 2. 'zdobić księgi rękopiśmienne rysunkami': Iluminować księgę scenami mitologicznymi. ILUMINACYJNY l. 'związany z obfitym, kolorowym oświetleniem jakiegoś obiektu': Z daleka widać było rzędy iluminacyjnych świateł. 2. 'związany z ozdobnymi rysunkami w księgach rękopiśmiennych': Dawne techniki iluminacyjne. lać. illuminatio 'oświetlenie' II ILUMINACJA 'akt oświecenia umysłu przez Boga lub oświecenia będącego rezultatem medytacji, umożliwiający wgląd w istotę bytu, prawdziwe, głębokie poznanie': Film o św. Franciszku przedstawia moment iluminacji, której święty - proszący w wielodniowej modlitwie Boga o to, by do niego przemówił - doznał, usłyszawszy śpiew ptaków. ILUMINIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że prawdziwe poznanie jest możliwe tylko przez iluminację': Wiedzy, o którą próżno zabiegamy przyrodzonymi władzami naszego umysłu, Bóg udziela duszy drogą oświecenia (illuminatio). Teorię tę nazywano później iluminizmem. (Tatarkiewicz) ILUMINISTA 'osoba, która jest zwolennikiem iluminiz-mu, zwłaszcza filozof uznający słuszność tego poglądu': Iluministami byli m.in. św. Augustyn i Roger Bacon. ILUMINISTYCZNY 'związany z iluminizmem': Ilu-ministyczna teoria poznania. od łac. illumitaio 'oświetlenie, oświecenie' ILUWIUM w geologii 'głębsza warstwa gleb, głównie bie-licowych, w których gromadzą się minerały i elementy organiczne, wymywane z wyższych warstw': Iluwium to najczęściej zbita, brunatna warstwa, zawierająca m.in. iły, tlenki żelaza i wapnia. ILUWIALNY w geologii 'stanowiący iluwium, taki, którego głównym składnikiem jest iluwium'. Iluwialna warstwa gleby. Osady iluwialne. n.-lac. illuvium od łac. illwies 'bagnisko, brud' ILUZJA l. 'złudzenie wzrokowe, polegające na tym, że widzi się coś innym, niż to w rzeczywistości jest, lub że widzi się coś, czego w rzeczywistości nie ma': To tylko cienie, w kącie nie ma żadnego zwierzęcia, to, o czym mówisz, to iluzja. Iluzja trójwymiarowości obrazu. 2. przen. 'złuda, urojenie wynikające z błędnych przekonań o świecie': Żyjesz iluzjami, pora zejść na ziemię! Nie rób sobie iluzji, sława i zaszczyty nie przychodzą łatwo. ILUZYJNY rząd. 'będący wynikiem iluzji - złudzenia wzrokowego': Iluzyjny krajobraz. Iluzyjna głębia. ILUZORYCZNY 'związany z iluzją w przenośnym znaczeniu: złudny, fikcyjny': Iluzoryczne przekonania o świecie. Iluzoryczny plan. lać. illusio 'szyderstwo, drwina' ILUZJONIZM 'kierunek w sztuce, dążący do możliwie najwierniejszego przedstawienia rzeczywistości': Ilu-zjonizm, występujący od wieków w sztuce europejskiej, wiąże się zazwyczaj z przekonaniem, że źródłem przeżycia estetycznego jest złudzenie, a główne zadanie artysty polega na naśladowaniu rzeczywistości. I ILUZJONISTA 'artysta tworzący dzieła zgodnie z postulatami iluzjonizmu': Iluzjonistami byli np. artyści włoscy z XVII i XVIII w., m.in.: Piętro da Cortona i Gio-vanni Tiepolo. I ILUZJONISTYCZNY 'związany z imzjonizmem': Ilu-zjonistyczne malarstwo. fr. illusionnisme od łac. illusio 'szyderstwo, drwina' II ILUZJONISTA 'artysta, zwykle cyrkowy, który prezentuje sztuki, wywołujące u widzów złudzenie, że robi on coś innego niż w rzeczywistości': Iluzjonista wkładał 317 IMAGE IMIGRACJA do cylindra dwa, dwa króliki. gołębie i po chwili wyjmował z niego II ILUZJONISTYCZNY 'związany z iluzjonistą - artystą cyrkowym': Sztuki iluzjonistyczne. Talenty iluzjo-nistyczne. niem. Illusionist od łac. illusio 'szyderstwo, drwina' IMAGE (czytaj: imaż albo imydź) 'czyjś wizerunek, tworzony przez inne osoby (np. rodzinę, otoczenie) albo przez środki przekazu informacji, zawierający najczęściej wyidealizowane cechy osobiste lub zawodowe; także ogólniej: wizerunek, obraz jakiejś instytucji': Stworzono jego image jako polityka sukcesu. Wykreowanie takiego image'u, który by nie był karykaturą osobowości, nie jest sprawą prostą. Badania "Image Polskiego Radia" wykazały [...]. | UWAGA: wyraz nadużywany, modny, zwłaszcza wyma-|| wianyjako "imydż". fr. i ang. image 'obraz, wizerunek' IMAGINACJA książk. 'wyobraźnia': Uważał, że międzynarodowe antypolskie spiski i tajemne siły kierujące historią to wytwór imaginacji niektórych publicystów. IMAGINOWAĆ książk. 'wyobrażać sobie': Dziadek siedział zadumany, imaginował sobie dawny dworek, rzeczkę i park opodal. WYIMAGINOWANY książk. 'zmyślony, nieistniejący w rzeczywistości': Przeżywała jakieś wyimaginowane problemy. lać. imaginatio IMAGIZM 'kierunek poetycki w USA i Wielkiej Brytanii, rozwijający się na początku XX w. dążący do wzmocnienia siły ekspresji wiersza przez zastosowanie środków obrazowych, zwięzłości i jasności oraz użycie języka potocznego': W imagizmie odnajdujemy elementy różnych tradycji literackich, najwyraźniej był on związany z francuskim symbolizmem, (zob. też: imaży-nizm) IMAGISTA 'pisarz tworzący zgodnie z założeniami imagizmu': Do imagistów należeli m.in. Ezra Pound i James Joyce. ang. imagism od image 'obraz' IMAGO l. y/biologii 'dorosła postać owada, która przeszła już wszystkie stadia larwalne, dojrzała do rozrodu': W atlasie entomologicznym oglądali larwy, poczwarki i imaga różnych owadów. 2. w psychologii (zwłaszcza w psychoanalizie) 'obraz pewnej osoby wytworzony w dzieciństwie i potem nieświadomie rzutowany na inne osoby': Imago dobrego ojca. Uważał, że pacjent postrzega szefową posługując się imagiem swej zaborczej, dominującej matki. od łac. imago 'obraz', w 2. znaczeniu z ang. imago IMAM 'muzułmański duchowny prowadzący modły w meczecie': W czasie mszy odprawianej przez papieża w Jerozolimie słychać było śpiew imama w pobliskim meczecie. UWAGA! W różnych odłamach religii islamskiej tytuł imama ma nieco różne dodatkowe znaczenia: u sunnitów imam to przywódca świecki i religijny (funkcja połączona z funkcją kalifa), u szyitów - przywódca religijny, np. imam Chomeini. ar. imam 'idący z przodu, przywódca' IMAŻYNIZM 'kierunek w poezji rosyjskiej w latach 20. XX w., wywodzący się z futuryzmu, głoszący postulaty obrazowości i intuicyjności w sztuce': Imażynizm rosyjski wyraźnie nawiązywał do postulatów imagistów amerykańskich i angielskich. IMAŻYNISTA 'pisarz tworzący zgodnie z założeniami imażynizmu': Za podstawę poezji przyjmowali imażyniś-ci - zgodnie z nazwą kierunku - tzw. czysty obraz. "Jedynym prawem sztuki - czytamy w deklaracji programowej grupy rosyjskiej -jedyną i niezrównaną metodą jest ukazywanie życia poprzez obraz i rytmikę obrazów". (Hutnikiewicz) Do imażynistów należą m.in. Sergiusz Jesienin, Rurik Iwniew, Anatolij Marienhof. roś. imażynizm od ang. imagism IMBECYLIZM l. dawniej w medycynie 'średni stopień upośledzenia umysłowego': Dawniej niedorozwój umysłowy dzielono na debilizm, imbecylizm i idiotyzm. Obecnie mówi się raczej o upośledzeniu lżejszym i głębszym, które występuje u osób mających mniej niż 50 punktów ilorazu inteligencji. IMBECYL l. dawniej w medycynie 'osoba o średnim upośledzeniu umysłowym' 2. pot. 'głupi i prymitywny człowiek - wyraz używany często jako wyzwisko': Coś tak głupiego mógł wymyślić tylko imbecyl. niem. Imbezilitat od łac. imbecillus 'słaby, niedorozwinięty' IMBIR l. 'wieloletnia podzwrotnikowa roślina zielna, występująca w Azji podzwrotnikowej, której kłącza są bogate w olejki eteryczne': Kłącza imbiru wykorzystywane są przy produkcji leków oraz wytwarzaniu przypraw. 2. 'przyprawa korzenna z kłączy imbiru, mająca mocny zapach i smak': Imbir jest wykorzystywany m.in. do wyrobu ciast, likierów i piwa. niem. Ingwer, słowo o bardzo długiej etymologii, sięgającej san-skryckiej formy: śmgavera 'mający kształt rogu' (korzeń tej rośliny) IMIGRACJA l. 'napływ obcokrajowców do jakiegoś kraju, przybywających po to, by się osiedlić': Kraje bogatego Zachodu obawiają się imigracji z Azji i Afryki, a także z dotkniętych wojną domową lub biedą i bezrobociem terenów wschodniej i południowej Europy. 2. 'ogół imigrantów w danym państwie, przybyłych z pewnego kraju lub części świata': Imigracja turecka w Niemczech. IMIGRANT 'cudzoziemiec, który przybył do jakiegoś kraju po to, by się w nimi osiedlić': We Francji otworzono ośrodek informacyjny dla imigrantów politycznych. 318 IMITACJA IMMUNOGLOBULINA IMIGROWAĆ 'przybywać do innego kraju po to, aby się w nim osiedlić': Po II wojnie światowej do Polski imi-growała pewna grupa Greków. IMIGRACYJNY 'związany z imigracją': Urząd imigra-cyjny. Zaostrzono przepisy imigracyjne. fr. immigration od łac. immigro 'osiedlam się' IMITACJA l. 'przedmiot wykonany na wzór innego, mający naśladować, przypominać oryginał, ale nie mający wszystkich jego właściwości ani jego wartości': Imitacje futer i drogich kamieni wykonane są z tańszych materiałów. Wśród wędkarzy furorę robią imitacje ryb i pijawek, na które łatwo dają się nabierać szczupaki, okonie i sandacze. 2. w muzyce 'powtarzanie w sposób przybliżony motywu, tematu lub frazy z wcześniejszej części utworu - w innej tonacji lub przez inny głos zespołu wokalnego' IMITATOR 'osoba, która naśladuje głosy lub zachowania ludzi i zwierząt; także: osoba, która robi imitacje, kopie czegoś, zwłaszcza dzieł sztuki': Był znany jako imi-tator głosów ptaków. Kopia obrazu wykonana przez imi-tatora. IMITOWAĆ 'naśladować coś lub kogoś': Tombak imituje złoto. Artysta kabaretowy imitował sposób mówienia prezydenta. IMITATORSKI 'związany z imitatorem lub imitowaniem': Imitatorskie sztuczki brzuchomówcy. Imitator-skie zdolności aktora. lać. imitatio 'naśladowanie' IMMANENTNY ksiąźk. 'taki, który nie wynika z działania jakiegoś czynnika zewnętrznego, ale jest właściwy z natury danemu przedmiotowi; także szerzej: istniejący wewnątrz, tkwiący, zawarty w czymś': Filozof uważał, że rozwój i zmiana to immanentne cechy natury. Imma-nentne prawa rozwoju języka. IMMANENTYZM inaczej: FILOZOFIA IMMANENT-NA 'kierunek filozoficzny z przełomu XIX i XX w., głoszący, że przedmiot poznania jest immanentny, czyli że pod względem epistemologicznym (poznawczym) świat istnieje tylko w ludzkim poznaniu': Zachodzi nierozerwalny związek między świadomością a przedmiotem, jaźnią i światem: nie ma i być nie może przedmiotu, który by nie był przedmiotem świadomości, tak samo jak nie ma świadomości, która by nie była świadomością jakiegoś przedmiotu. [...] Pogląd ten otrzymał nazwę filozofii "immanentnej"; w przeciwieństwie do transcendentnej, uznającej byt poza świadomością. (Tatarkiewicz) niem. immanent z łac. immanens 'zostający w czymś' IMMATRYKULACJA 'wpisanie jakiejś osoby na listę studentów szkoły wyższej; także: uroczystość przyjęcia nowych studentów': Złożył w dziekanacie wszystkie dokumenty potrzebne do immatrykulacji. Immatrykulacja odbyła się w głównej auli. IMMATRYKULOWAĆ 'zapisać jakąś osobę na listę studentów szkoły wyższej; przyjąć ją w poczet studentów': Immatrykulowano nowych studentów. Osoby immatrykulowane mogą się ubiegać o miejsce w domu studenta i o stypendium naukowe. IMMATRYKULACYJNY 'związany z immatrykulacją': Akt immatrykulacyjny. Uroczystości immatryku-lacyjne. łac. sr. immatriculare 'wciągnąć do spisu' IMMOBILISER (czytaj: immobilizer albo immobilajzer) 'urządzenie elektroniczne, wyłączające zapłon, odcinające dopływ paliwa itd., a przez to uniemożliwiające uruchomienie samochodu, zakładane jako zabezpieczenie przed kradzieżą': Wszystkie nowo produkowane samochody tej marki są już wyposażone w immobilisery. ang. immobiliser IMMUNITET l. 'przywilej określonych osób (np. posłów, senatorów, sędziów) nietykalności osobistej, który przysługuje im z racji zajmowanego stanowiska': Immunitet poselski chroni członka parlamentu przed odpowiedzialnością karną. Immunitet dyplomatyczny oznacza, że osoba nim objęta nie może być zatrzymana ani sądzona w danym kraju, nie można też przeprowadzać rewizji w lokalach, które zajmuje. 2. 'dawniej: średniowieczny przywilej władzy sądowniczej lub ekonomicznej (albo obu naraz) nadawany przez monarchę poszczególnym feudałom': Immunitet ekonomiczny zapewniał pobieranie tych świadczeń, które przedtem przysługiwały monarsze. z łac. immunitas 'wolność od obowiązków', 'uwolnienie od obciążeń' IMMUNIZACJA w medycynie 'uodpornianie organizmu na czynniki chorobotwórcze, zwłaszcza uodpornianie sztuczne, polegające na zastosowaniu szczepionek i surowic' IMMUNIZOWAĆ w medycynie 'dokonywać immuni-zacji': Immunizujące działanie szczepień ochronnych jest związane z wytwarzaniem przez organizm przeciwciał po wprowadzeniu do niego antygenu. IMMUNIZATOR w rolnictwie 'substancja chemiczna podnosząca odporność roślin na choroby': Do najczęściej stosowanych immunizatorów należą aminokwasy. ang. immunization od łac. immunis 'wolny od obciążeń' IMMUNO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'odporny' lub 'odporność', dodawana do rzeczowników i przymiotników, najczęściej odnoszących się do dziedziny medycznej, wskazująca na ich związek z odpornością organizmu na choroby lub uodpornianiem na choroby, np. immunologia, immunoterapia od ang. immune 'odporny', a to od łac. immunis 'wolny od obciążeń' IMMUNOGLOBULINA w biologii 'jedno z białek, wytwarzanych w organizmie jako przeciwciała w kontakcie z antygenami': Immunoglobuliny odgrywaj ą bardzo 319 IMMUNOLOGIA IMPLANTACJA ważną rolę w systemie odpornościowym organizmu człowieka i innych kręgowców. ang. immunoglobulin od immune 'odporny', globulin białko' 'proste IMMUNOLOGIA 'nauka zajmująca się odpornością organizmu i jego reakcjami na bakterie, toksyny, jady, wirusy itd.': Do najważniejszych odkryć w dziewiętnastowiecznej immunologii należały: wynalezienie przez Ludwika Pasteura w 1885 r. szczepionki przeciw wściekliźnie i prace Roberta Kocha nad cholerą i gruźlicą. IMMUNOLOG 'uczony prowadzący badania w dziedzinie immunologii': Współcześni immunologowie zajmują się m.in. tym, jak rozwiązać problem odrzucania przez system odpornościowy organizmu przeszczepów, np. po operacjach serca. IMMUNOLOGICZNY l. 'związany z immunologią': Odkrycia immunologiczne. Badania immunologiczne. 2. 'związany z odpornością organizmu, odpornościowy': Reakcja immunologiczna organizmu na toksyny. System immunologiczny. złożenie cząstek: immuno- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' IMMUNOTERAPIA w medycynie 'wzmacnianie układu odpornościowego organizmu i pobudzanie jego funkcji': Do metod stosowanych w immunoterapii należą m.in. szczepionki i wstrzykiwanie surowic. złożenie cząstki: immuno- i słowa: terapia IMPAS l. 'zastój, zwłaszcza: niemożliwość porozumienia się w rozmowach (przede wszystkim dyplomatycznych), gdyż żadna ze stron nie chce pójść na ustępstwa': Syria i Izrael same nie wyjdą z impasu w sprawie Wzgórz. Trwa impas w rozmowach dotyczących podziału Bośni i Hercegowiny. Impas kulturalny w Polsce pogłębia się. 2. 'typ zagrywki karcianej: zablokowanie wyższej karty przeciwnika, która nie weźmie lewy, choć powinna': Zastosowaliśmy impas i wzięliśmy tę lewę. IMPASOWAĆ 'stosować impas w kartach': Wyimpaso-wał króla przeciwnika. fr. impasse 'ślepa uliczka' IMPERATYW książk. 'reguła mająca charakter nakazu, któremu trzeba się podporządkować; także: wyższa konieczność': Poszczególne przykazania z "Dekalogu" to imperatywy moralne i religijne. Imperatyw kategoryczny Kanta brzmi: "Postępuj tylko według takiej zasady, co do której mógłbyś jednocześnie chcieć, aby stała się prawem ogólnym". Czuł nieodparty imperatyw, by to zrobić. IMPERATYWNY książk. nakazujący coś bezwzględnie, uwarunkowany wyższą koniecznością': Imperatywne wypowiedzi. Imperatywne działania. niem. Imperativ od łac. imperativus 'rozkazujący' IMPERIALIZM 'dążenie dużego i silnego państwa do podporządkowania sobie słabszych państw, przejawiające się często w zaborczości, okazywaniu i stosowaniu siły w polityce międzynarodowej': Po osadzeniu w Kabulu podporządkowanego sobie rządu, a następnie rozpoczęciu wojny w Afganistanie w 1979 r., wiele państw oskarżyło Związek Radziecki o imperializm. IMPERIALISTYCZNY 'odznaczający się imperializmem, będący jego przejawem': Państwa imperialistycz-ne. Polityka imperialistyczna. fr. imperialisme od łac. imperium 'władza' IMPERIUM 'wielkie państwo, zwłaszcza takie, w którego skład wchodzi wiele innych, mniejszych państw': Imperium rzymskie. Mówiono, że nad brytyjskim imperium słońce nigdy nie zachodzi - tak wiele państw na różnych kontynentach do niego należało. Film fantastycznonau-kowy opowiada o wojnie między dwoma imperiami gwiezdnymi. IMPERIALNY 'związany z imperium, należący do imperium, często też: zaborczy, mocarstwowy': Interesy imperialne. Flota imperialna. Rząd tego państwa stawia imperialne cele, ma imperialne ambicje. IMPERATOR l. 'w starożytnym Rzymie: początkowo -główny dowódca wojsk, potem - zwycięski wódz, wreszcie - tytuł używany przez cezara; także: sam cezar': W legionach odczytano rozkaz imperatora. Imperatorowi zgotowano w Rzymie wspaniały triumf. Lud oddawał część Oktawianowi Augustowi, wołając: - Wiwat cezar imperator! 2. 'w czasach nowożytnych: tytuł władcy wielkiego państwa; także: sam władca': Imperator moskiewski - car. IMPERATORSKI 'związany z imperatorem (w l. lub 2. znaczeniu)': Władza imperatorska. Dwór imperatorski. lać. imperium 'władza' IMPERTYNENCJA 'grubiaństwo, niegrzeczność, przejawiające się w obraźliwych zachowaniach w stosunku do kogoś': Jego impertynencj a nie ma granic. To j est szczyt impertynencji. IMPERTYNENCJE 'obraźliwe słowa skierowane do kogoś': Musiał wysłuchiwać jej impertynencji. W chwili zdenerwowania nagadał koledze impertynencji. IMPERTYNENT 'człowiek zachowujący się niegrzecznie i obrażający innych': Nowy kierownik okazał się bu-fonem i impertynentem. IMPERTYNENCKI 'odznaczający się impertynencją': Impertynenckie zachowania. Impertynenckie odżywki. fr. impertinence z łac. impertinens 'niestosowny, nieodpowiedni' IMPLANTACJA w medycynie l. 'część zabiegu transplantacji, polegająca na wszczepieniu jakiejś tkanki lub narządu w nowe miejsce - w tym samym lub innym organizmie; także: wszczepienie jakiegoś urządzenia albo elementu medycznego do organizmu': Implantacja nerki. Implantacja rozrusznika serca. 2. 'zagnieżdżenie się zapłodnionej komórki jajowej w śluzówce macicy' 320 IMPLEMENTACJA IMPREGNACJA IMPLANT w medycynie 'fragment tkanki lub narządu, a także element medyczny lub urządzenie wszczepione do organizmu': Implanty hormonalne można w każdej chwili usunąć. IMPLANTOWAĆ w medycynie 'dokonywać implantacji': Implantować fragmenty kości. ang. implantation od łac. in 'w', plantare 'sadzić' IMPLEMENTACJA w informatyce 'wersja oprogramowania dostosowana do jakiegoś typu komputera lub wersja komputera': Ostatnia implementacja software'u działa znacznie szybciej. ang. implementation; słowo - także w swoim informatycznym znaczeniu definiowane bardzo ogólnie: "wersja czegoś, co działa" IMPLICITE (czytaj: implic-ite) książk. l. 'w sposób pośredni, w domyśle': Ten pogląd był implicite zawarty w wypowiedzi angielskiego dyplomaty. 2. 'wewnątrz czegoś abstrakcyjnego': W jego poglądzie estetycznym tkwi implicite ogólnoludzkie przesłanie moralne. IMPLICYTNY książk. 'sformułowany tak, że nie wynika wprost, wyrażający pewne treści nie wprost': Implicyt-ne twierdzenie. Implicytny sposób wypowiadania się. lać. implicite IMPLIKACJE 'następstwa czegoś; to, co coś spowoduje': Aktywność gospodarcza i jej implikacje społeczne. Trzeba powiedzieć, jakie implikacje może wywołać zwycięstwo lewicy. IMPLIKACJA w logice 'zdanie złożone, mające schemat: jeżeli... to...': Pierwszy człon implikacji jest nazywany poprzednikiem, a drugi następnikiem. Implikacja jest fałszywa tylko w tym przypadku, gdy poprzednik jest prawdziwy, a następnik - fałszywy. IMPLIKOWAĆ 'powodować pewne skutki, pociągać za sobą określone działania': Takie postępowanie resortu będzie z pewnością implikowało nieprzychylne reakcje strajkujących. lać. implicatio 'związanie, połączenie' IMPLOZJA w fizyce 'gwałtowne zniszczenie ciała, w którym jest próżnia lub niskie ciśnienie, przez bardzo wysokie ciśnienie zewnętrzne': Implozja przypomina wybuch do wewnątrz. IMPLODOWAĆ w fizyce 'ulegać gwałtownemu zniszczeniu pod wpływem ciśnienia zewnętrznego znacznie przewyższającego wewnętrzne': Imploduj ą bomby próżniowe. niem. implodieren na wzór: explodieren, od łac. in- 'w, do wewnątrz', plodere 'uderzać, wybuchać' IMPONDERABILIA 'coś - zjawiska, procesy, zachowania - mało uchwytne, niematerialne i niemierzalne, które jednak są istotne i mają wpływ na rzeczywistość, na ocenę kogoś lub czegoś itp.': Proszę pana, to są impon-derabilia, jakiś gest, grymas, jakiś nastrój czy nawet nastroik, ale od razu pan wyczuwa, czy towarzystwo jest panu przychylne, czy też obojętne lub wrogie. Nie lekceważmy imponderabiliów; w naszej historii nieraz były one ważniejsze od armii i bankierów. niem. Imponderabilien, z łac. IMPONOWAĆ l. 'wzbudzać czyjś podziw, czyjeś uznanie': Impreza imponowała rozmachem i gronem dostojnych patronów. Nie imponują mi wcale występy w telewizji. 2. rząd. 'pysznić się, popisywać się, wywyższać się': Nowobogaccy lubią imponować swoim bogactwem. IMPONUJĄCY 'wzbudzający podziw i uznanie': Wieżowiec imponującej wysokości. Imponująca odwaga akrobaty. Imponująca przewaga nad zespołem przeciwnika. lać. imponere 'nałożyć' IMPORT 'kupowanie za granicą i sprowadzanie do kraju towarów, surowców lub usług, myśli naukowej i technicznej': Import herbaty z Indii. Import najnowszych technologii. Po otwarciu polskiej gospodarki na świat w 1989 r. w sklepach pojawiło się bardzo wiele towarów z importu. IMPORTER 'osoba, firma lub państwo kupujące za granicą i sprowadzające do kraju towary, surowce, usługi itd.': Gigantyczna liczba samochodów sprawia, że Stany Zjednoczone są wielkim importerem ropy naftowej, choć same wydobywają także duże ilości tego surowca. IMPORTOWAĆ 'kupować za granicą i sprowadzać do kraju towary, surowce, usługi itd.': Polska importuje bardzo wiele wyrobów przemysłu samochodowego i komputerowego. IMPORTOWY 'związany z importem, pochodzący z importu': Ograniczenia importowe. Kredyt importowy. Towary importowe. ang. import od łac. importare 'wwożę' IMPOTENCJA l. ogólnie 'niemoc, niemożność zrobienia czegoś, podjęcia jakiejś decyzji': Omnipotencyjna impotencja parlamentu paraliżuje państwo. Ogarnęła go długotrwała impotencja twórcza. 2. 'męska niemoc płciowa, niezdolność do odbycia stosunku seksualnego przez mężczyznę' IMPOTENT l. 'mężczyzna ogarnięty impotencją w znaczeniu 2.': Zarzucała mu, że po latach małżeństwa stał się impotentem. 2. 'człowiek niezdolny do działania, niedołęga': Nie był intelektualnym impotentem, ale nie mógł też ostatnio napisać żadnej rzeczy oryginalnej. lać. impotentia 'omdlałość, słabość' albo 'brak panowania nad sobą' IMPREGNACJA w technologii 'nasycanie materiału specjalnymi środkami chemicznymi w celu zabezpieczenia i wzmocnienia go lub w celu nadania mu nowych właściwości użytkowych, np. połysku, odporności na działanie wody lub ognia': Impregnacja skóry na buty. Impregnacja drewna na statki. Impregnacja płótna obrazu. 321 IMPRESARIO IMPULS IMPREGNAT w technologii 'substancja używana do impregnacji': Do impregnatów należą np. roztwory wosku i żywice. Farba z impregnatem. IMPREGNOWAĆ w technologii 'nasycać materiał specjalnymi środkami chemicznymi w celu zabezpieczenia i wzmocnienia go lub w celu nadania mu nowych właściwości użytkowych': Namiot wykonany był z mocnego, impregnowanego materiału, nieprzepuszczającego wody. Zaimpregnował deskę pokostem. IMPREGNACYJNY w technologii 'związany z impregnacją, używany do impregnacji': Impregnacyjne wykorzystanie oleju lnianego. Roztwory impregnacyjne do drewna o działaniu grzybobójczym. fr. impregnation od łac. śr. impraegnare 'napełnić, nasycić' IMPRESARIO 'osoba zajmująca się organizowaniem przedstawień teatralnych, koncertów, występów cyrkowych, zwłaszcza osoba organizująca występy konkretnego artysty czy zespołu': Na sukcesy Beatlesów wielki wpływ miała osobowość impresaria zespołu - Briana Epsteina. IMPRESARIAT 'organizacjajakiejś imprezy i opieka nad nią': Impresariat powierzono znanej agencji artystycznej. wl. impresario IMPRESJA l. 'wrażenie lub odczucie, zwłaszcza przelotne lub subiektywne': Opowiedziała nam swoje impresje z koncertu. W wierszu opisywał delikatne, ulotne impresje. 2. 'nastrojowy, krótki utwór artystyczny, będący zapisem subiektywnych przeżyć autora': Impresje muzyczne. Oglądali słynny obraz Claude'a Moneta "Impresja-wschód słońca". IMPRESYJNY albo IMPRESYWNY 'oparty na subiektywnym wrażeniu, na przelotnym odczuciu': Impresyjny wiersz Leśmiana o "ćmach, które przychodzą z tamtej strony ciszy". Były to raczej impresywne uwagi niż refleksje wypowiadane z głębokim namysłem. fr. impression z łac. impressio 'wyciskanie' IMPRESJONIZM 'kierunek w sztukach plastycznych i muzyce, rozwijający się w II. połowie XIX i na początku XX w., głoszący, że istotą sztuki jest utrwalanie w dziełach subiektywnych przeżyć artysty': Impresjonizm to supremacja momentu nad stabilnością, to wyraz przekonania, że każde zjawisko jest tylko umykającą, krótkotrwałą i jednorazową konstelacją, uciekającą falą w rzece, do której się już nigdy po raz drugi nie wejdzie, to oddanie pierwszeństwa subiektywnemu wrażeniu przed analizą intelektualną [...]. (Hutnikiewicz) IMPRESJONISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami impresjonizmu': Polscy impresjoniści to m.in. malarze: Władysław Podkowiński i Józef Pankiewicz. IMPRESJONISTYCZNY 'związany z impresjonizmem': Impresjonistyczna muzyka Claude'a Debussy'ego. Impresjonistyczne akcenty w twórczości Karola Szyma-nowskiego. fr. impressionisme od tytułu "Impresja - wschód słońca" obrazu Claude'a Moneta IMPRIMATUR l. 'wyrażenie zgody przez autora lub wydawcę na druk książki po wprowadzeniu ostatecznej korekty': W drukami czekali jeszcze na autorskie impri-matur. 2. 'zezwolenie władzy kościelnej na druk książki o treści religijnej; także: formuła tego zezwolenia, umieszczona na książce': Książka nie uzyskała kościelnego im-primatur. lać. imprimatur 'niech będzie odbite' IMPRINTING w biologii 'proces polegający na zakodowaniu w świadomości zwierząt podstawowych informacji o otoczeniu (np. o topografii terenu, istotach przyjaznych i niebezpiecznych), zachodzący szybko we wczesnej fazie ich rozwoju osobniczego': Klasycznym przykładem imprintingujest zachowanie się małych kacząt, które pierwszą większą poruszającą się istotę uznają za swoją matkę i posłusznie za nią chodzą. ang. imprinting, dosłownie 'wdrukowanie' - termin wprowadzony przez Konrada Lorenza (1903-1989), austriackiego uczonego, twórcę etologii - nauki o zachowaniach zwierząt IMPROMPTU (czytaj: ęprąpti) 'kompozycja fortepianowa, wyrastająca z romantycznej muzyki o improwizator-skim charakterze, zazwyczaj zbudowana z kontrastujących ze sobą części': Kompozycje impromptu są charakterystyczne dla takich twórców romantycznych, jak Chopin i Schubert. fr. impromptu od łac. m promptu 'naprędce' IMPROWIZACJA l. 'mówienie lub gra bez uprzedniego przygotowania, w szczególności - typ twórczości poetyckiej albo muzycznej, który polega na układaniu wierszy lub melodii w obecności słuchaczy': Improwizacje poetyckie Deotymy. Improwizacje dżezowe. 2. ogólniej 'coś robione bez wcześniejszego przygotowania, na poczekaniu, a przez to często niestaranne, niedopracowane': Całe te zawody to była jedna wielka improwizacja organizacyjna. Ta sałatka to wynik improwizacji, po prostu nie spodziewałam się gości. IMPROWIZOWAĆ l. 'mówić lub tworzyć na poczekaniu, bez przygotowania': Improwizował wtedy scherzo, a potem półeczkę. Zaimprowizowałeś to przemówienie, to było widać. 2. 'robić coś bez przygotowania, naprędce': Zaimprowizowałem zabawę "w inteligencję". Improwizowany koncert. IMPROWIZATOR l. 'artysta mający zdolność improwizacji': Czy Chopin był dobrym improwizatorem? 2. 'człowiek, który stale coś improwizuje, robi wszystko na ostatnią chwilę, bez przygotowania': Ten wykładowca to improwizator, widać, że nie przygotowuje zajęć. IMPROWIZATORSKI albo IMPROWIZACYJNY 'związany z improwizatorem lub improwizacją (w obu znaczeniach)': Dał popis improwizatorskich umiejętności. Miał prawdziwy talent improwizacyjny. fr. improvisation z łac. improvisus 'nieprzewidziany, niespodziewany' ifr. improviser 'improwizować' IMPULS l. 'bodziec do jakiegoś działania, zwłaszcza jakaś pobudka nagła i mająca wewnętrzny charakter': Nie 322 IMPUTOWAĆ IND umiał kontrolować swych agresywnych impulsów. Zaczął pisać pod wpływem nagłego impulsu. Sukces był dla niego impulsem do dalszej pracy. 2. w fizyce 'przebieg bardzo krótkotrwałej wartości, różnej od zera lub dotychczasowej wartości stałej': Impuls elektryczny. 3. w fizjologii 'krótkotrwałe pobudzenie komórki nerwowej lub mięśniowej': Impuls nerwowy wywołany pobudzeniem receptora. 4. w telekomunikacji 'jednostka elektroniczna, za pomocą której mierzy się czas trwania połączeń telefonicznych': Nie mam już więcej impulsów na karcie. IMPULSYWNY 'łatwo ulegający impulsom, często: po-rywczy i gwałtowny: Impulsywne usposobienie. Przestrzegała przyjaciółkę, że to bardzo impulsywny mężczyzna. niem. Impuls z łac. impulsus 'popchnięcie' IMPUTOWAĆ książk. 'niesłusznie przypisywać komuś popełnienie jakichś złych czynów, pomawiać go o nie': Imputować komuś nieuczciwość. Proszę nic mi tu nie imputować! IMPUTACJA książk. rząd. 'przypisywanie komuś jakichś złych czynów' od łac. imputare 'doliczać' In symbol pierwiastka chemicznego: ind (zob.) IN ABSENTIA książk. 'podczas (czyjejś) nieobecności': Przewodniczący poinformował, że Kowalski przesłał zawiadomienie, iż nie może uczestniczyć w zebraniu z powodu choroby. Zgadza się natomiast kandydować na przewodniczącego komisji. Tak więc wyboru dokonano in absentia. Nowak nie był obecny na procesie. Osądzono go in absentia. lać. in absentia IN ABSTRACTO książk. (czytaj: in abstrakto) 'w abstrakcji - w oderwaniu od konkretnej sytuacji, konkretnego kontekstu lub czysto pojęciowo, tylko w wyobrażeniu': Dawnym językoznawcom często zarzucano, że rozpatrują znaczenie słowa in abstracto, odrywając je od konkretnego kontekstu użycia. Przyjaciel uważa, że moje problemy istnieją tylko in abstracto, że sobie je wymyśliłem. lać. in abstracto INAUGURACJA o/lej, 'uroczyste rozpoczęcie czegoś, zwłaszcza jakiejś imprezy lub działania publicznego': Inauguracja festiwalu. Inauguracja działalności klubu. INAUGUROWAĆ oficj. 'dokonać inauguracji czegoś': Tym przedstawieniem inaugurowali sezon teatralny. Piosenka inaugurująca akademię szkolną. INAUGURACYJNY oficj. 'związany z inauguracją': Przemówienie inauguracyjne. Inauguracyjna część uroczystości. lać. inauguratio IN BLANCO (czytaj: in blanko) 'o czekach, formularzach itp.: niewypełniony, bez tekstu, z samym tylko podpisem wystawcy': Czek in blanco. Podpis in blanco na formularzu oświadczenia podatkowego. Na karcie, którą podpisała niegdyś in blanco, napisano teraz, że zrzeka się praw do spadku. wl. in blanco, dosłownie 'na białym' INBRED w hodowli zwierząt 'kojarzenie do rozrodu zwierząt spokrewnionych': Wiele współczesnych ras psów wyhodowano metodą inbredu. ang. inbreeding INCEST rząd. l. inaczej: KAZIRODZTWO 'stosunki płciowe między bliskimi krewnymi, np. bratem i siostrą': Religijne i kulturowe zakazy incestu znaj dują wytłumaczenie w częstych chorobach genetycznych dzieci zrodzonych ze związków bliskich krewnych. 2. w hodowli zwierząt 'to samo, co inbred' lać. incestus INCIPIT (czytaj: incipit) w nauce o literaturze 'pierwsze słowa jakiegoś utworu': Wiele utworów, zwłaszcza w literaturze dawnej, nie ma tytułu. W indeksach i spisach treści są one podawane pod incipitami, zazwyczaj zapisanymi pochylonym drukiem. lać. incipit 'zaczyna się' INCOGNITO (czytaj: inkognito) 'nie ujawniając swej tożsamości - przysłówek; ukrycie swej tożsamości - rzeczownik': W hotelu gościł incognito minister sprawiedliwości. Postanowił zachować incognito. lać. incognitus 'nieznany' IN CORPORE (czytaj: in korpore) 'wszyscy razem; w komplecie': Członkowie organizacji zgromadzili się w holu i - tak jak przyszli - in corpore udali się z petycją do burmistrza. W drugiej części posiedzenia, in corpore, komisja podjęła uchwałę o przeznaczeniu dodatkowych środków na budowę basenu. lać. in corpore, dosłownie 'w ciele' INCYDENT l. 'coś, co się zdarzyło, wypadek, zajście (często oceniane ujemnie)': Przeżyłem tylko jeden taki incydent - ostry atak na mnie w czasie spotkania w Katowicach. Dopuścili do wielu gorszących incydentów. 2. 'wydarzenie mało ważne, nie liczące się, stanowiące margines jakiejś sprawy': Te incydenty nie zmienią mojego dobrego zdania o pańskiej partii. INCYDENTALNY 'taki, który się zdarzył przypadkiem, mało ważny, uboczny': Zajścia te można by ocenić jako incydentalne, gdyby nie udział w nich kilku posłów. lać. incidens 'zdarzający się' IND 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 49 i masie atomowej 114,82: rzadki w przyrodzie srebrzysty metal (wykazujący też właściwości niemetalu), miękki, ciągli-wy, o niskiej temperaturze topienia; symbol In': Ind jest używany jako składnik stopów niskotopliwych (wyko- 323 INDAGOWAĆ I INDUKCJA rzystywanych np. do lutowania) i stosowany do zabezpieczania powłok metali przed korozją. n.-fac. indium od łac. indicum 'indygo' (od barwy widma spektralnego tego pierwiastka) INDAGOWAĆ książk. 'wypytywać kogoś o coś': Autor filmu "Shoah" umyślnie tak indaguje polskich świadków żydowskiej zagłady, by wydobyć to, co w ich duszach mroczne lub wręcz obrzydliwe. Tadeusz Kantor indagowany był przez dziennikarzy w sprawach nie tylko artystycznych. INDAGACJA książk. 'wypytywanie o coś, dawniej też: badanie w śledztwie': Denerwowała go ta indagacja, to, że po powrocie do domu musiał zawsze odpowiedzieć na tysiąc pytań o to, gdzie i z kim był i co robił. lać. indagare 'badać, śledzić' INDEKS l. 'alfabetyczny wykaz nazwisk, haseł, terminów, tytułów i in. występujących w jakiejś książce lub jakimś tekście, z podaniem numerów stron, na których występują, zazwyczaj zamieszczany na końcu dzieła': Na końcu "Mitologii" Jana Parandowskiego jest indeks imion bohaterów i bogów, z podaniem stron, na których w książce znajdują się opisy ich czynów lub wzmianki o nich. Opracowali indeks osób, wymienianych w listach Mickiewicza. 2. 'książeczka studenta, w którą wpisywane są wszystkie egzaminy i zaliczenia': Po zakończeniu każdego roku akademickiego studenci przedstawiają swe indeksy dziekanowi. 3. w statystyce 'miara w sposób syntetyczny określająca zmianę jakichś wielkości w określonym czasie lub przestrzeni': Najsłynniejszy na świecie indeks giełdowy Dow Jones to wskaźnik zmian kursów giełdowych akcji 30 największych amerykańskich korporacji przemysłowych, wyliczany przez firmę Dow Jones and Company. INDEX LIBERORUM PROHIBITORUM 'indeks ksiąg zakazanych - istniejący od połowy XVI do połowy XX w. spis książek oficjalnie zakazanych przez Kościół rzymskokatolicki, których katolikowi nie wolno było czytać bez specjalnego zezwolenia': Na "Indeks libero-rum prohibitorum" trafiło wiele fundamentalnych dzieł naukowych, np. "O obrotach sfer niebieskich" Kopernika, literackich, np. "Boska Komedia" Dantego, i filozoficznych, np. dzieła Woltera. lać. index 'wskaźnik' INDEKSACJA 'wyrównywanie wartości pensji, emerytur i innych świadczeń, dokonywane według określonych zasad, przy zastosowaniu odpowiednich przeliczników, co ma likwidować skutki inflacji': Uchwała rządu znosi też indeksację rat kredytów hipotecznych. Indeksacja płac sfery budżetowej. INDEKSOWAĆ 'dokonywać indeksacji': Należy indeksować płace zgodnie ze wskaźnikiem inflacji. INDEKSACYJNY 'związany z indeksacją, spowodowany przez indeksację': Ustawa indeksacyjna. Jemu to w dużej mierze gospodarka polska zawdzięczała ów garb indeksacyjny. ang. indexation od łac. index 'wskaźnik' INDETERMINIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że zjawiska nie są powiązane łańcuchami przyczynowo-sku-tkowymi - że wystąpienie zjawiska nie wynika w mechaniczny sposób z wystąpienia innych, wcześniejszych zjawisk i nie pociąga za sobą dających się zawsze jasno określić skutków': [...] nowa fizyka: wniknąwszy w świat atomów i kwantów, nie znalazła w nim potwierdzenia determinizmu. Wprawdzie w skali makrofizycznej zjawiska występują tak, jakby były zdeterminowane, ale w mi-krofizycznej (atomowej) zdaje się panować indetermi-nizm. W atomie -jak to stwierdził Bohr - elektrony nie mają stałego położenia wobec jądra, przeskakują z orbity na orbitę, a przeskoków tych przewidzieć niepodobna: nie wiemy, kiedy nastąpią i dlaczego. Wiedza fizykalna nie znajduje dla nich przyczyn. (Tatarkiewicz) INDETERMINISTA 'osoba będąca zwolennikiem inde-terminizmu, zwłaszcza filozof uznający słuszność tego poglądu': Spośród wielkich filozofów do najbardziej znanych indeterministów należą Leibniz i Kant. INDETERMINISTYCZNY 'związany z indeterminiz-mem, wynikający z indeterminizmu': Indeterministycz-ne idee wolnej woli człowieka. Indeterministyczna etyka egzystencj alizmu. fr. indeterminisme od łac. in- 'me',fr. determinisme INDOKTRYNACJA 'wpajanie komuś pewnych przekonań, doktryn wszelkimi możliwymi metodami, także za pomocą uporczywej propagandy i manipulacji': Indoktrynacja społeczeństwa przez media masowe. INDOKTRYNOWAĆ 'wpajać komuś pewne przekonania przy użyciu wszelkich dostępnych środków': W komunistycznej szkole indoktrynowano młodzież, wpajając jej przekonanie, że jedynie sojusz ze Związkiem Radzieckim jest zabezpieczeniem niepodległości Polski i jej granic. ang. indoctrination od łac. in 'w', doctrina 'doktryna' INDOS w biznesie i finansach 'przeniesienie praw własności wynikających z weksla lub czeku przez odpowiednie oświadczenie umieszczone na takim dokumencie': Indos jest zazwyczaj dokonywany na odwrocie weksla, ma on np. formę stwierdzenia "odstępuję na zlecenie Aleksandra Kowalskiego" i podpisu. INDOSANT w biznesie i finansach 'osoba przekazująca swoje prawa do weksla, czeku itd.' INDOSAT albo INDOSANTARIUSZ w biznesie i finansach 'osoba, której w wyniku indosu są przekazywane prawa do weksla lub czeku': W przypadku indosu na okaziciela indosatemjest każda osoba, będąca w posiadaniu weksla lub czeku. INDOSOWAĆ w biznesie i finansach 'o wekslu lub czeku: przekazywać do niego prawo własności innej osobie': Indosowany weksel. wt. indosso, dosłownie 'na grzbiecie, z tyłu' I INDUKCJA l. w fizyce 'zjawisko, polegające na magnesowaniu się ciał w zewnętrznym polu magnetycznym 324 II INDUKCJA INDYKACJA (indukcja magnetyczna) lub elektryzowaniu się przewodników i dielektryków w zewnętrznym polu elektrycznym (indukcja elektryczna)': Zjawiska indukcji są powszechnie wykorzystywane w technice, np. w transformatorach i silnikach elektrycznych. INDUKTOR 'urządzenie, w którym jest wykorzystane zjawisko indukcji, np. cewka indukcyjna; także: urządzenie w samochodzie, służące do wywoływania zapłonu paliwa za pomocą iskry elektrycznej' I INDUKOWAĆ w fizyce 'wzbudzać prądy elektryczne i napięcia w przewodnikach elektrycznych, stosując zmiany natężenia zewnętrznego pola magnetycznego; wytwarzać prąd indukcyjny, prąd zmienny': Indukować prąd o dużej częstotliwości. I INDUKCYJNY w fizyce 'związany z indukcją; także: działający na prąd indukcyjny': Ładunek indukcyjny. Silnik indukcyjny. fr. induction od łac. inductio 'wprowadzenie' II INDUKCJA w logice i nauce 'rozumowanie polegające na wyprowadzaniu wniosków ogólnych z poszczególnych przypadków i przesłanek z prawidłowości ogólnych': Indukcja jest ważną metodą tworzenia praw naukowych, polegającą na uogólnianiu wyników eksperymentów i obserwacji. II INDUKOWAĆ w logice i nauce 'wyciągać wnioski, stosując indukcję': Indukował nowe prawa chemii na podstawie badań i obserwacji faktów. II INDUKCYJNY w logice i nauce 'związany z indukcją, stosujący indukcję': Rozumowanie indukcyjne jest odwrotnością rozumowania dedukcyjnego. od łac. inductio 'wprowadzenie' INDUSTRIALIZACJA 'uprzemysłowienie jakiegoś kraju: rozwój w nim przemysłu jako składnika gospodarki, połączony z ograniczeniem znaczenia innych gałęzi gospodarki, np. rolnictwa, i zwiększaniem się liczby ludności w miastach': Industrializacja ziem polskich w II połowie XIX w. INDUSTRIALIZOWAĆ 'dokonywać industrializacji': Industrializować gospodarkę, kraj. Państwa zindustria-lizowane. INDUSTRIALIZOWAĆ SIĘ 'podlegać industrializacji': W XIX w. industrializują się państwa zachodniej części naszego kontynentu. INDUSTRIALNY 'związany z industrializacją, z przemysłem': Cywilizacja industrialna odznacza się wytwarzaniem i zużywaniem ogromnej liczby produktów. Krajobraz industrialny. POSTINDUSTRIALNY 'związany z gospodarką, w której przemysł, a zwłaszcza przemysł ciężki, nie odgrywa najważniejszej roli': Zdaniem wielu uczonych rewolucja w dziedzinie technologii informatycznych spowoduje nadejście nowej, postindustrialnej epoki. ang. industrialization od łac. industria 'skrzętność, przemyślność' (łacińska etymologia podobna jak polskiego stówa: przemysł) INDYFERENTYZM l. 'postawa obojętności wobec ważnych kwestii moralnych, religijnych, społecznych itd.': Indyferentyzm moralny nigdy nie był oceniany pozytywnie. 2. ogólniej 'brak zainteresowania czymś, obojętność na coś': Można być dotkniętym przez dla płci indy-ferentyzm (Jeremi Przybora). INDYFERENTNY 'ogarnięty indyferentyzmem (w znaczeniu l. i 2.)': Było to pismo drukujące wielu wybitnych pisarzy laickich lub indyferentnych. Nie wolno być indy-ferentnym wobec zła. od łac. indiferens 'nie wykazujący różnic, obojętny' INDYGENAT 'w dawnych wiekach: pełne prawa obywatelskie w jakimś kraju, w Polsce - prawa szlacheckie, przyznawane cudzoziemcowi': W Polsce od początku XVII w. indygenat był nadawany przez sejm (wcześniej - także przez króla) osobom innej narodowości, mającym szlachecki rodowód. lać. śr. indigenatio INDYGO l. 'ciemnoniebieski barwnik': Indygo to jeden z najstarszych barwników, używanych m.in. do farbowania tkanin. Dawniej indygo otrzymywano z roślin, m.in. z rdestu ptasiego, obecnie ten barwnik wytwarza się sztucznie. 2. 'kolor ciemnoniebieski': Wystąpiła w sukience indygo, na którą narzuciła biały szal. W standardzie firma oferuje karoserie białe, czerwone i indygo. INDYGOWY rząd. 'mający kolor ciemnoniebieski, ciemny niebieski': Indygowa bielizna. Indygowy błękit. lać. indicum 'indyjski, indyjski granat' INDYKACJA 'wskazanie przez pewne gremium kandydata na jakieś stanowisko, będące wstępną turą wyborów, po której następuje druga tura, w której inne, z reguły węższe, gremium lub osoba mającą odpowiednią władzę powołuje owego kandydata na to stanowisko': W czwartek w instytucie na ogólnym zebraniu pracownicy dokonali indykacji nowego dyrektora. Po kilku dniach zebrała się Rada Instytutu, która zaakceptowała zgłoszonego kandydata i zwróciła się do dziekana wydziału z wnioskiem o formalne powołanie go na stanowisko. INDYKATOR inaczej: WSKAŹNIK w chemii 'substancja umożliwiająca określenie odczynu roztworu lub innych jego właściwości': Indykator zmienia swoje zabarwienie pod wpływem określonego odczynu badanego roztworu. INDYKOWAĆ 'wskazać kogoś jako kandydata na pewne stanowisko': Na zebraniu pracowników Instytutu Języka Polskiego indykowano profesora Podrackiego na stanowisko dyrektora. INDYKACYJNY 'związany z indykacją': Zebranie indy kacyjne. INDYKATYWNY książk. 'wskazujący, zawierający wskazówki': Indykatywna funkcja znaków. Indykatyw-ny fragment dyskursu. od łac. indicare 'wskazywać' 325 INEDITA INFLACJA INEDITA 'dzieła niewydane - niewydane za życia autora lub niewydane dotąd': Po śmierci pisarza córka opublikowała inedita znalezione w jego papierach. Juliusz Wiktor Gomulicki zapowiedział wydanie kolejnej partii Norwidowskich ineditów. lać. inedita 'niewydane' INERCJA l. książk. 'postawa odznaczająca się biernością, poddawaniem się losowi i niechęcią do działania': Społeczeństwo pogrążyło się w inercji. Środowiska artystyczne zerwały z inercją, narodził się nowy kierunek w sztuce. 2. w fizyce inaczej: BEZWŁADNOŚĆ 'właściwość ciał materialnych polegająca na tym, że - jeśli nie działa na nie żadna siła zewnętrzna - pozostają w spoczynku lub poruszają się ruchem jednostajnym po prostej' INERCYJNY l. książk. 'związany z inercją - postawą bierności': Inercyjny stosunek do życia. Inercyjne włączenie do swego artykułu elementów z cudzego opracowania. 2. inaczej: INERCJALNY w fizyce 'związany z bezwładnością': Ruch inercjalny. INERCJALNY w fizyce 'to samo, co inercyjny w 2. znaczeniu' lać. inertia'bezczynność' IN EXTENSO (czytaj: inekstenso) książk. 'w całości, bez skrótów i zmian': Ten fragment dzieła filozofa przytoczył in extenso. Mówca zastrzegł, że jest to cytat in ex-tenso. lać. in extenso, dosłownie 'w (pełnej) rozciągłości' IN EXTREMIS (czytaj: inekstremis) książk. 'w ostateczności; także: w chwili śmierci': Komendant zastrzegł, że in extremis sięgnie do środków bardzo drastycznych. W tej ostatniej, dramatycznej chwili, in extremis, przypomniał sobie swoje dzieciństwo i młodość. lać. in extremis od: in 'w', extremus 'końcowy' INFANTYLNY 'niedojrzały lub dziecinny: taki, który przejawia cechy właściwe znacznie wcześniejszym etapom rozwoju psychicznego niż etap jego życia': Infantylny staruszek. Jego narzeczona zachowuje się w sposób bardzo infantylny. Infantylna twórczość poety. INFANTYLIZACJA 'nabieranie przez kogoś lub coś cech infantylnych lub nadanie czemuś cech infantylnych': Postępuje infantylizacja społeczeństwa. Infan-tylizacja reklam proszków do prania. INFANTYLIZOWAĆ 'nadawać czemuś cechy infantylne': Infantylizować literaturę. INFANTYLIZOWAĆ SIĘ albo INFANTYLNIEĆ 'nabierać cech infantylnych': Infantylizująca się młodzież. Na starość zupełnie zinfantylniał. INFANTYLIZM l. 'niedojrzałość lub dziecinność': Drażnił go infantylizm babci. 2. w medycynie 'zespół cech fizycznych i psychicznych, wynikających z niedo- czynności przysadki mózgowej w okresie dziecięcym: dziecięce proporcje ciała, bardzo niski wzrost, niedojrzałość płciowa i psychiczna' lać. infantiiis 'dziecinny' INFEKCJA książk. inaczej: ZAKAŻENIE 'przedostanie się do ciała lub jakiejś jego części zarazków powodujących chorobę': Lekarz stwierdził, że to infekcja bakteryjna i przepisał antybiotyki. Infekcja górnych dróg oddechowych. INFEKOWAĆ książk. inaczej: ZAKAŻAĆ 'powodować infekcję': Został zainfekowany niesterylną strzykawką. Zainfekowany organizm. INFEKCYJNY książk. 'związany z infekcją': Lekarz objaśniał dzieciom w szkole mechanizmy infekcyjne chorób. Droga infekcyjna. lać. infectio od: inficere 'psuć, zarażać' INFERNO książk. 'piekło, zwłaszcza w przenośni': Dantejskie "Infemo". Pobyt w obozie wspominał jak infemo. INFERNALNY książk. 'piekielny, zwłaszcza w przenośni': Infemalne wizje w twórczości katastrofistów. wl. infemo 'piekło'; słowo spopularyzowane w języku humanistów m.in. dzięki temu, że I część "Boskiej Komedii" Dantego jest zatytułowana "Infemo" INFILTRACJA l. w geologii 'przesiąkanie wód powierzchniowych oraz wód pochodzących z opadów atmosferycznych w głąb skorupy ziemskiej': Wielkość infiltracji jest zależna m.in. od budowy geologicznej skorupy ziemskiej w danym miejscu. 2. w medycynie inaczej: NACIEK 'naciekanie i odkładanie się ropy i płynów organicznych w tkankach' 3. przen. 'powolne, trudne do zauważenia przenikanie do jakiegoś środowiska obcych wpływów kulturalnych, politycznych, ideologicznych': Komuniści walczyli z infiltracją ideologii burżuazyjnej i zachodniego stylu życia w obozie socjalistycznym. INFILTROWAĆ l. w geologii 'przeciekać w głąb skorupy ziemskiej': Infiltrująca woda przenosi rozpuszczone minerały. 2. w medycynie 'naciekać i odkładać się w tkankach': Infiltrująca ropa i osocze krwi. 3. przen. 'o ideologii, wpływach kulturalnych, a także czyichś działaniach, głównie wywiadowczych: powoli przenikać do jakiegoś środowiska': Infiltrować kulturalnie środowiska młodzieżowe. Policji włoskiej udało się zinfiltro-wać grupy mafijne. fr. infiltration 'wsiąkanie' INFLACJA 'szybki wzrost cen towarów, który jest spowodowany zwiększeniem ilości pieniędzy będących w obiegu w stosunku do ilości towarów na rynku (czyli pieniędzy bez pokrycia w towarach)': Inflacja sięga kilkudziesięciu procent rocznie. Stłumienie inflacji. Wybuch inflacji. INFLACYJNY 'związany z inflacją': Procesy inflacyjne. Związki zawodowe wystąpiły z żądaniem indekso- 326 IN FLAGRANTI INFUŁA wania płac i przyznania pracownikom dodatku inflacyjnego. INFLACJOGENNY 'powodujący, rodzący inflację': Czynniki inflacjogenne. Działania inflacjogenne. od łac. inflatio 'nadęcie, wzdymanie' IN FLAGRANTI inaczej: FLAGRANTE DELICTO 'na gorącym uczynku': Policjanci schwytali złodzieja in flagranti, w chwili, gdy wynosił ze sklepu skradzione towary. Złapał żonę z kochankiem in flagranti. lać. in flagranti, od in 'w', flagrare 'płonąć' INFOLINIA 'połączenie telefoniczne, zwykle bezpłatne, w trakcie którego jest przekazywana informacja telefoniczna na określony temat': Zadzwoń! Nasza bezpłatna infolinia czynna jest całą dobę. | UWAGA! wyraz modny, lepiej używać poprawniejszego || określenia: informacja telefoniczna. złożenie: info(rmation) + linia INFORMATYKA 'nauka o elektronicznym przetwarzaniu informacji, głównie o przetwarzaniu ich za pomocą komputera, oraz o innych zastosowaniach urządzeń elektronicznych; także: związany z tą nauką kierunek studiów w szkole wyższej': Obecnie informatyka zajmuje się m.in. tworzeniem programów komputerowych i ich wykorzystaniem w różnorodnych dziedzinach życia, np. w technice, zarządzaniu i administracji, bankowości i pracach wydawniczych. Zdał na informatykę. INFORMATYK, 'specjalista w dziedzinie informatycznej, twórca programów komputerowych i nowych rozwiązań naukowych w tej dziedzinie': Bank zatrudnił dwóch informatyków, których zadaniem jest m.in. administrowanie siecią komputerową i usuwanie na bieżąco wszelkich usterek w funkcjonowaniu programów. INFORMATYCZNY 'związany z informatyką': Rewolucja informatyczna. Studia informatyczne. () Społeczeństwo informatyczne 'społeczeństwo, w którym operowanie informacją-dostarczanie j ej, przetwarzanie itd. -odgrywa podstawową rolę, stanowi jeden z zawodów i jedną z dziedzin gospodarki' INFORMATYZACJA 'wykorzystanie w nowoczesnej gospodarce na masową skalę komputerów i innych urządzeń elektronicznych przetwarzających informacje'; Europa stoi przed kolejnym etapem informatyzacji. INFORMATYZOWAĆ 'wprowadzać na masową skalę komputery i inne urządzenia przetwarzające informacje': Informatyzować gospodarkę. Informatyzować jakąś branżę produkcji. ang. informatics INFORMEL 'kierunek w sztukach plastycznych rozwijający się od lat 50. XX w., głoszący, że sztuka jest swobodnym wyrazem fantazji artysty, które nie muszą być, tak jak w sztuce artystycznej, ujęte w określoną formę wyrazu': Informel rozwijał się m.in. we Francji, Włoszech i Hiszpanii. INFORMELISTA 'artysta tworzący dzieła zgodnie z zasadami informelu': Do informelistów należą m.in. Jean Fautier i Wols (Alfred Schulze). Informeliści wykorzystywali w swych dziełach materiały dotąd nieużywane w sztuce, np. kawałki materiału, drewna, odpadki. fr. informel 'bezforemny' (bezforemna sztuka) INFOSTRADA 'projektowana ogólnoświatowa sieć łączności, o bardzo dużej przepustowości, służąca do przesyłania informacji techniką cyfrową; globalna sieć informacyjna': Wybór sieci jako bazy rozwoju infostra-dy musi też uwzględnić opanowanie techniki przesyłania informacji między wybranymi punktami sieci. Obrazowo można powiedzieć, że przyszła infostrada to "informatyczna autostrada"; zresztą z cząstek tych słów powstała j ej nazwa. złożenie: info(rmation) + (auto)strada INFRA- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'pod, poniżej, wewnątrz', np. infrastruktura, infradźwięki, (promieniowanie) infraczerwone lać. infra 'pod, poniżej' INFRADŹWIĘKI 'dźwięki niesłyszalne dla ludzkiego ucha, których częstotliwość wynosi mniej niż 16 herców': Choć infradźwięków nie słyszymy, oddziałują one jednak na nasz organizm i mogą się nawet stać przyczyną różnych schorzeń. złożenie cząstki: infra- 'pod' i słowa: dźwięki INFRASTRUKTURA l. 'wszystkie urządzenia przedsiębiorstw i instytucji usługowych (np. komunikacyjnych, transportowych, handlowych), które są konieczne do właściwego działania gospodarki albo życia społeczeństwa': System taki może powstać na podłożu sprawnej infrastruktury rynkowej. 2. ogólniej: 'układ i wzajemne powiązania wewnątrz jakiejś instytucji lub organizacji': Infrastruktura uniwersytetu. Zmiany infrastruktury wydawnictwa. złożenie cząstki: infra- 'wewnątrz' i słowa: struktura od łac. structu-ra 'budowa' INFUŁA l. 'wysokie, spiczasto zakończone nakrycie głowy, noszone przez biskupów i innych dostojników kościelnych': Biskupi w infułach. Na Wawelu oglądali infułę św. Stanisława, l.przen. 'biskupstwo': Otrzymał infułę. 3. 'w starożytnym Rzymie: przepaska symbolizująca władzę': Infułę nosili kapłani, wysocy urzędnicy i cesarze. INFUŁAT 'dostojnik kościelny nie będący biskupem, ale mający prawo do noszenia infuły, np. opat': Na synod zjechało wielu biskupów i infułatów. INFUŁACKI 'związany z infułatem': Godność infułacka. lać. infuła 327 INFUZJA INIEKCJA INFUZJA inaczej: WLEW w medycynie 'wprowadzanie do organizmu lekarstwa, substancji odżywczych lub innych substancji - dożylnie, rzadziej też: podskórnie lub doodbytniczo': Choremu aplikowano infuzje. INFUZYJNY w medycynie 'związany z infuzją': Aparatura infuzyjna. Płyn infuzyjnyjest stosowany w celu uzupełnienia niedoboru krwi. łac. infusio INGERENCJA ksiąźk. 'wtrącanie się w cudze sprawy, próba wywierania nacisku na kogoś albo na coś, mieszanie się do czegoś': Jest to ingerencja w wewnętrzne sprawy Gruzji. Próby ingerencji można obserwować nawet w sądownictwie. Ingerencja rządu w sprawy, których rozstrzygnięcie leży w gestii parlamentu. INGEROWAĆ ksiąźk. 'wtrącać się do czegoś, próbować wywierać nacisk, mieszać się do czegoś': Organa te nie będą mogły ingerować w treść programów telewizyjnych. Nie ingeruj, proszę, w sprawy rodzinne. z łac. ingerere 'wprowadzać, wnosić' INGREDIENCJE przestarz. 'składniki jakiejś mieszaniny lub jakiegoś złożonego produktu': Babcia skrupulatnie notowała sposób przyrządzania potraw i wszystkie ingrediencje. INGRED1ENT rząd. 'składnik jakiejś mieszaniny lub złożonego produktu' UWAGA: Słowa: ingrediencje i ingredient są obecnie w języku polskim rzadkie. Na opakowaniach wielu artykułów spożywczych można natomiast spotkać ich angielski odpowiednik: ingredients - poprzedzający wyliczenie składników produktu. od łac. ingrediens 'wchodzący' IN GREMIO 'zbiorowo, wspólnie; wszyscy razem': Przystąpili do tego działania in gremio. Wszyscy byli za, więc w protokole zapisano, że członkowie komitetu in gremio popierają zgłoszony wniosek. łac. in gremio od in 'w', gremium 'ciało' INGRES 'uroczystość kościelna, w czasie której nowo mianowany biskup wkracza do katedry i obejmuje władzę w diecezji': Nie mogli zapomnieć wspaniałego ingresu biskupa sandomierskiego. od łac. ingressus 'wkroczenie' INHALACJA w medycynie 'wziewanie, wchłanianie przez usta i nos oparów jakiejś cieczy w celach leczniczych': Inhalacje z olejku eukaliptusowego. Inhalacje parowe. Zrobić dziecku inhalacje. INHALATOR 'urządzenie służące do inhalacji, rozpylające używane do niej ciecze': Inhalator do nosa, do gardła. INHALATORIUM 'pomieszczenie, w którym odbywają się inhalacje' INHALOWAĆ w medycynie 'wdychać rozpylone substancje, by wyleczyć chory narząd': Zgodnie z zaleceniami lekarza codziennie inhalował nos i gardło. INHALACYJNY w medycynie 'związany z inhalacjami, służący do nich': Leczenie inhalacyjne. Namiot inhalacyjny. fr. inhalation z łac. inhalare 'wdychać' INHERENCJA ksiąźk. 'konieczny związek czegoś z czymś, tkwienie przez jedną, zwykle abstrakcyjną, rzecz, w innej: Inherencja właściwości przedmiotu z samym tym przedmiotem, o której mówią filozofowie, polega na tym, że bez tego przedmiotu owe właściwości nie mogą wystąpić. INHERENTNY ksiąźk. 'związany z czymś w sposób konieczny, tkwiący w tym, nieodłączny od tego': Możliwość wystąpienia kilkuprocentowego marginesu błędu jest inherentną cechą tej metody socjologicznej. lać. inhaerens od: inhaerare 'przykleić do czegoś' IN HONOREM 'ku czci': Czytał artykuły naukowe z księgi wydanej in honorem profesora Jana Rozwadowskiego. lać. in honorem INICJOWAĆ 'zapoczątkowywać coś, dawać jakiś pomysł, występować z jakimś projektem': Oględziny pomnika zainicjowała redakcja "Życia Warszawy ". Budowę metra inicjowano w Warszawie kilkakrotnie. INICJATOR 'człowiek, który coś inicjuje, występuje z jakimś projektem, pomysłem': Inicjatorem spotkania był burmistrz Mokotowa. Nie wiadomo, kto był inicjatorem tego projektu. INICJACJA ksiąźk. l. 'obrzęd, w czasie którego jakaś osoba otrzymuje nową rolę w swoim życiu, zostaje przyjęta do jakiejś grupy ': Inicjacja u ludów pierwotnych. Przeprowadzić inicjację. Inicjacja chłopca na mężczyznę. 2. 'przekroczenie pewnego etapu w życiu związane z poznaniem czegoś nowego, robieniem czegoś po raz pierwszy': Inicjacja seksualna. 3. 'zapoczątkowanie czegoś': Inicjacja współpracy gospodarczej między dwoma krajami. INICJACYJNY ksiąźk. 'związany z inicjacją - najczęściej w znaczeniu l.': Obrzędy inicjacyjne. INICJALNY ksiąźk. 'początkowy, występujący na początku': Ozdobna litera inicjalna. W języku niemieckim przeważa akcent inicjalny, padający na pierwszą sylabę w wyrazie. lać. initiare 'zaczynać' i initiator 'ten, kto coś zaczyna' INIEKCJA w technice i medycynie 'wstrzyknięcie jakiejś substancji lub gazu': Iniekcja środka leczniczego. Konserwatorzy dokonali iniekcji specjalnych substancji do pnia osiemsetletniego dębu. INFEKCYJNY w technice i medycynie 'związany z iniekcją': Metoda iniekcyjna. Płyny iniekcyjne. fr. injection 328 INKARNACJA INSCENIZACJA INKARNACJA w filozofii i wielu religiach 'wcielenie: przyjęcie ciała przez duszę ludzką lub bóstwo': Cykle kolejnych inkamacji w religii hinduskiej. Inkamacja Chrystusa. p.-tac. incamatio od łac. in 'w' caro, dopełniacz: camis 'ciato' INKASENT 'urzędnik pobierający opłaty od klientów, zwłaszcza opłaty za prąd, gaz i wodę': Inkasent elektrowni spisał licznik i zostawił nam rachunek za ostatni kwartał. INKASOWAĆ 'pobierać należne sobie pieniądze; dokonywać inkasa': Za ten artykuł zainkasował 100 złotych. Inkasować weksel. UWAGA: słowo inkasować jest też używane przez komentatorów sportowych w takich zwrotach, jak np. "bokser zainkasował mocny cios". Znacznie lepiej mówić w tym wypadku otrzymał mocny cios. INKASO w bankowości 'egzekwowanie roszczeń: podejmowanie pieniędzy na podstawie weksla lub innego dokumentu na zlecenie': Inkaso weksla, czeku. niem. Incassent,"'/. incasso INKORPORACJA 'włączenie w obręb czegoś, zwłaszcza wcielenie jakiegoś terytorium w obręb innego': Inkorporacja Prus Zachodnich do Korony. INKORPOROWAĆ 'dokonywać inkorporacji': Niektórzy polscy możnowładcy chcieli inkorporować Litwę. INKORPORACYJNY 'związany z inkorporacją': Akt inkorporacyjny. Akcja inkorporacyjna. lać. incorporatio 'wcielenie' INKRUSTACJA 'zdobienie, polegające na włączaniu w powierzchnię jakiejś rzeczy drogocennych materiałów, układanych w rozmaite wzory; także: powstała w wyniku tego ozdoba': Inkrustacja to technika stosowana najczęściej przy wyrobie biżuterii. Głownia szabli z rubinowymi inkrustacjami. Podziwiali wspaniałe inkrusta-cje królewskiej zastawy stołowej. INKRUSTATOR 'rzemieślnik zdobiący coś metodą inkrustacji': Inkrustator zdobił naszyjnik kamieniami szlachetnymi. INKRUSTATORSTWO 'sztuka inkrustowania; zajęcie inkrustatora': Doskonalił się w inkrustatorstwie. Trudnił się inkrustatorstwem. INKRUSTOWAĆ 'zdobić coś techniką inkrustacji': Kasetka z drzewa sandałowego inkrustowana złotem. Inkrustował bransoletę diamentami. od łac. incrustatio 'pokrywanie okładziną' INKRYMINACJA książk. 'posądzenie, oskarżenie o coś': Inkryminacja o zabójstwo. INKRYMINOWAĆ książk. 'posądzać, oskarżać o coś': Inkryminowany autor był przez prasę odsądzany od czci i wiary. Opublikowano inkryminowany passus książki. lać. sr. incriminare 'obwiniać' INKUB 'złośliwy, nocny demon': W wierzeniach starorzymskich inkub był złośliwym demonem, zniewalającym śpiące kobiety i wywołującym koszmary senne. W demonologii średniowiecznej utożsamiano go z diabłem, spółkującym z wiedźmami. lać. incubus IN MEMORIAM 'ku pamięci': Wzniesiono obelisk in memońam wielkiego męża stanu. Swą nową symfonię zadedykował: in memoriam Matki Teresy z Kalkuty. lać. in memoriam IN MINUS 'na niekorzyść, na minus': Księgowa zawiadomiła dyrektora, że w tym miesiącu mają in minus kilkaset tysięcy złotych. tac. in minus INNOWACJA 'wprowadzenie czegoś nowego; także: nowość gdzieś wprowadzona': Innowacją są drzwi harmonijkowe w kuchni. Wprowadzić innowacje do programu szkolnego. INNOWATOR 'osoba wprowadzająca innowacje': Jako innowator otrzymał dodatkową premię. INNOWACYJNY 'będący innowacją, pełen innowacji' Pomysł innowacyjny. lać. innovatio 'odnowienie' IN PERSONA 'osobiście, we własnej osobie': In persona zjawili się: szef sztabu i dowódca marynarki. lać. in persona IN PLUS 'na korzyść, na plus': Obliczył, że nie tylko wychodzi na swoje, ale z całej transakcji zostanie mu jeszcze kilkadziesiąt tysięcy złotych in plus. Z reguły licytacja ma charakter podbijania ceny in plus - kupuje ten, kto zaoferuje najwyższą cenę, zaś przetarg na jakieś roboty - in minus: wygrywa ta firma, która zobowiąże się do jak najtańszego wykonania pewnych prac. lać. m plus INRI 'skrót słów: lesus Nazarenus Rex ludaeorum - Jezus Nazarejski Król Żydowski': Napis INRI widnieje na tabliczce umieszczanej nad wizerunkiem lub rzeźbą ukrzyżowanego Chrystusa. lać., z Ewangelii św. Jana INSCENIZACJA l. 'przygotowanie i wystawienie na scenie utworu literackiego lub muzycznego': Inscenizacja dokonana przez amatorski zespół teatralny. Udana inscenizacja baletu Piotra Czajkowskiego "Jezioro łabędzie". 2. 'spektakl teatralny lub widowisko muzyczne wystawione przez kogoś na scenie': Uczniowie porównywali dwie inscenizacje "Dziadów" Adama Mickiewicza. INSCENIZATOR 'osoba dokonująca scenicznego opracowania jakiegoś utworu, zazwyczaj reżyser': Insceniza- 329 INSEKT IN STATU NASCENDI tor wprowadził do sztuki drobne zmiany. Uzdolnieni in-scenizatorzy. INSCENIZOWAĆ l. 'dokonywać inscenizacji jakiegoś utworu literackiego lub muzycznego': Był doświadczonym reżyserem, który inscenizował m.in. "Hamleta" Szekspira. Bajka zainscenizowana przez uczniów trzeciej klasy. 2. przen. 'pozorować coś po to, by wprowadzić kogoś w błąd': Zainscenizować porwanie. Zainsce-nizować ucieczkę z więzienia. INSCENIZACYJNY 'związany z inscenizacją': Nowa koncepcja inscenizacyjna. INSCENIZATORSKI 'związany z inscenizatorem': Techniki inscenizatorskie. Inscenizatorska realizacja sztuki. lać. in 'do,na'scaena 'scena' INSEKT słowo używane zazwyczaj w liczbie mnogiej: INSEKTY: 'owady, zwłaszcza owady uciążliwe dla człowieka': Walczyli z pasożytniczymi insektami: pchłami, wszami i pluskwami. W zsypach gnieżdżą się insekty: karaluchy i prusaki. lać. insectum INSEMINACJA inaczej: UNASIENNIANIE w hodowli zwie-rząt 'zapładnianie samic zwierząt hodowlanych spermą pobraną wcześniej od samców': Inseminacja jest stosowana m.in. ze względu na to, że pozwala na zapłodnienie bardzo wielu samic spermą wartościowych samców i zapobiega rozprzestrzenianiu się chorób zwierzęcych. INSEMINATOR 'specjalista, który dokonuje inseminacji' INSEMINACYJNY w hodowli zwierząt 'związany z inseminacją': Zabiegi inseminacyjne. fr. insemination od łac. inseminare 'wsiewać' INSERAT przestarz. 'ogłoszenie w prasie, zwykle o charakterze reklamowym': Czytał inseraty firm stolarskich i meblarskich. niem. Inserat od łac. inserare 'wstawić, włączyć' INSPEKCJA l. 'sprawdzanie przez zwierzchników lub upoważnione osoby tego, czy jakaś jednostka administracyjna, wojskowa itd. działa prawidłowo': Na inspekcję przyjechała specjalna komisja. 2. 'zwierzchnicy lub upoważnione osoby, sprawdzający, czy jakaś jednostka działa prawidłowo': Inspekcji przewodził generał. INSPEKTOR l. 'osoba sprawdzająca, czy jakaś jednostka działa prawidłowo': Próbowano przekupić inspektora. 2. 'stopień w hierarchii urzędniczej' INSPEKTORAT 'urząd, którego zadanie polega na sprawdzaniu prawidłowości działania podległych jednostek; także: biuro, w którym się ten urząd mieści': Dyrektor zwrócił się z tą sprawą do inspektoratu oświaty. Poszedł do inspektoratu dróg publicznych. INSPEKCJONOWAĆ 'przeprowadzać inspekcję': Pułk był inspekcjonowany przez szefa sztabu generalnego. INSPEKCYJNY 'związany z inspekcją, zwykle: przeprowadzający inspekcję': Brygada inspekcyjna wyruszyła w drogę. Dowódca przeczytał raport oficera inspekcyjnego. lać. inspectio 'nadzór' INSPICJENT 'pracownik teatru czuwający nad przedstawieniem od strony technicznej': Inspicjent czuwał nad tym, by w odpowiednim momencie była podnoszona i opuszczana kurtyna, dbał o prawidłowe oświetlenie sceny oraz o to, by aktorzy wchodzili na nią i schodzili z niej we właściwym czasie. od łac. inspiciens 'wglądający' INSPIRACJA l. 'podsuwanie jakiegoś pomysłu, poddawanie myśli, wpływ wywierany na kogoś': Powołuje się on na inspirację chrześcijańską. Zaczęła spisywać piosenki ludowe z inspiracji znanego folklorysty. 2. 'coś, co pobudza do twórczości, zapał, natchnienie': Inspiracją tej twórczości był folklor huculski. Czerpała inspirację z rozmów codziennych, tych sklepowych i ulicznych. INSPIROWAĆ 'być inspiracją, dawać inspirację (w znaczeniu l.), pobudzać do jakiegoś działania, do twórczości, być bodźcem': Inspirowały nas badania Bronisława Malinowskiego. Co inspirowało Rafaela, gdy tworzył swoje Madonny? INSPIRATOR 'ten, kto coś inspiruje, podsuwa myśl, pomysł' : Inspiratorem wystawy był znany reżyser filmowy. INSPIRACYJNY 'związany z inspiracją, pobudzający do działania': Inspiracyjne pomysły. lać. inspiratio 'natchnienie' od: inspirare 'wdmuchnąć, natchnąć' INSTANCJA 'każdy z kolejnych szczebli w systemie zależnych od siebie instytucji, każdy kolejny stopień w hierarchii władz': Niska, wysoka, najwyższa instancja. Instancje partyjne, związkowe. Zwrócili się z prośbą do najwyższej instancji. Apelował do sądu wyższej instancji- INSTANCYJNY 'związany z istnieniem kolejnych instancji': Instancyjny system sądownictwa. niem. Instanz INSTANT 'o produktach spożywczych: będący sproszkowanym ekstraktem, łatwo rozpuszczalnym w wodzie': Przyrządzanie produktów instant jest szybkie, proste i nie wymaga gotowania. Kawa instant. Mleko instant. Rosół z kury instant. INSTANTYZACJA 'wytwarzanie z normalnych produktów spożywczych produktów instant': Instantyzacja mleka. ang. instant, dosłownie 'natychmiast; nagły' od/ac. instans 'nagły' IN STATU NASCENDI (czytaj: in statu nascendi) książk. 'w momencie powstawania - wyrażenie najczęściej 330 INSTRUMENTALNY INSYNUACJA używane w odniesieniu do reakcji w fizyce i chemii, by podkreślić, że chodzi dokładnie o ten moment, w którym się odbywają, niekiedy też żartobliwie w innych sytuacjach': Uczniowie obserwowali tę reakcję in statu na-scendi. Wioząc gości zagranicznych po rozkopanej drodze, z uśmiechem wytłumaczył im, że to ulica in statu nascendi. lać. in statu nascendi, dosłownie 'w momencie rodzenia się' INSTRUMENTALNY l. 'wykonywany na instrumentach muzycznych': Muzyka instrumentalna. 2. 'taki, który jest traktowany tylko jako środek do czegoś, jako narzędzie czegoś; pomocniczy, służący komuś': Dość już mamy instrumentalnego traktowania kobiet jako stworzeń służących tylko do rodzenia dzieci. Czy można przeciwstawić się instrumentalnemu wykorzystywaniu dzieci jako małych żebraków? INSTRUMENTALNIE 'w sposób instrumentalny': Instrumentalnie próbuje się stosować taktykę prowadzącą do sparaliżowania służb miejskich. Potraktowała go instrumentalnie, żeby dostać się na uniwersytet. INSTRUMENTALIZACJA 'traktowanie czegoś lub kogoś w sposób instrumentalny': W latach 50. doszło do instrumentalizacji sztuki, zrobiono z niej tubę propagandową jedynie słusznej ideologii. INSTRUMENTALIZOWAĆ 'traktować coś lub kogoś w sposób instrumentalny': Instrumentalizować kulturę i manipulować nią. Instrumentalizować partnera. z łac. instrumentum 'narzędzie' INSTYNKT l. 'czynności i reakcje zwierząt oraz ludzi celowe, ale nieświadome i niewyuczone, oparte na wrodzonych mechanizmach psychicznych': Instynkt odgrywa bardzo ważną rolę w życiu zwierząt i znacznie mniej ważną, lecz także istotną, w życiu ludzi. Instynkt macierzyński. Instynkt samozachowawczy. 2. przen. 'wrodzone umiejętności jakiejś osoby w pewnej dziedzinie, wyczucie w niej': Mawiano, że Lech Wałęsa ma niezwykły instynkt polityczny. 3. przen. 'uwarunkowane biologicznie żądze człowieka' Powodowały nim niskie instynkty. 4. przestarz. 'skłonności psychiczne jakiejś osoby' INSTYNKTOWNY 'związany z instynktem - celowymi, ale nieświadomymi i niewyuczonymi reakcjami i czynnościami ludzi i zwierząt': Do instynktownych działań czynności ptaków należą m.in. budowa gniazd, żywienie i chronienie piskląt, loty do ciepłych krajów. Odczuwał przed nim instynktowny lęk. ang. instinct z łac. instinctus 'popęd, bodziec' INSTYTUCJONALNY 'taki, który ma formę instytucji, sformalizowany': Instytucjonalne formy wpływania na kulturę przez finansowanie teatrów i domów kultury. INSTYTUCJONALIZACJA 'nadanie czemuś formy instytucji lub nabieranie przez coś tej formy': Instytucjonalizacja ruchu społecznego. Instytucjonalizacja działalności twórczej. Skoro pisarstwo stało się profesją, jakiś stopień instytucjonalizacji zawodu pisarza jest nieunikniony. INSTYTUCJONALIZOWAĆ 'nadawać czemuś formy instytucji': Instytucjonalizować sztukę, wszelkie formy nauczania i wychowania. Zinstytucjonalizowane struktury związkowe. INSTYTUCJONALIZOWAĆ SIĘ 'nabierać form instytucji': Pomoc charytatywna, która kiedyś była spontanicznym ruchem społecznym, zinstytucjonalizowała się z upływem czasu. z łac. institutio 'urządzenie' INSTYTUT 'placówka prowadząca działalność naukowo--badawczą, dydaktyczną lub kulturalną, często - zwłaszcza w przypadku instytutów naukowych - będąca jednostką w strukturze akademii nauk lub szkoły wyższej': Instytut Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego prowadzi badania dotyczące współczesnego języka polskiego w kraju i poza jego granicami, zajmuje się historią polszczyzny oraz opracowuje skuteczne metody nauczania języka polskiego w szkole. Instytut Goethego, działający w wielu krajach, upowszechnia kulturę niemiecką oraz wiedzę o Niemczech. INSTYTUTOWY 'związany z instytutem': Władze instytutowe. Pomieszczenia instytutowe. fr. institut z łac. institutum 'urządzenie, przepis' INSULINA 'hormon wydzielany przez trzustkę, regulujący poziom cukru we krwi': Lekarz podał insulinę choremu na cukrzycę. Zbadano mu poziom insuliny we krwi. INSULINOWY 'związany z insuliną, z jej poziomem we krwi, zawierający insulinę': Zastrzyki insulinowe. wl. insulina - nazwa firmowa leku, od stówa łac. insula 'wyspa' (chodzi o tzw. wyspki Langerhansa w trzustce, w których ten hormon jest wytwarzany) INSUREKCJA przestarz. 'powstanie zbrojne - określenie używane najczęściej w stosunku do powstania kościuszkowskiego': Po zdławieniu insurekcji kościuszkowskiej Rosja, Austria i Prusy dokonały trzeciego rozbioru Polski. INSUREKCYJNY przestarz. 'związany z insurekcją, powstańczy': Dowództwo insurekcyjne. łac. insurrectio 'powstanie' INSYGNIA 'przedmioty, które są symbolem sprawowanej władzy lub urzędu, zwłaszcza urzędu o długich tradycjach historycznych': W muzeum przechowywano insygnia królewskie: berło, jabłko i miecz koronacyjny. Insygnia papieskie, rektorskie. od łac. insigne 'odznaki, znaki rozpoznawcze' INSYNUACJA 'przypisywanie komuś czynów niegodnych albo niezgodnych z prawem, niepoparte żadnymi dowodami; wmawianie komuś czegoś złego': Nie mam 331 INTEGRACJA I INTELIGENCJA zwyczaju komentowania insynuacji, mających na celu kompromitowanie uczciwych ludzi. INSYNUOWAĆ 'przypisywać komuś czyny niegodne, nieprawe - bez dowodów na nie; złośliwie wmawiać komuś coś': Oni też insynuowali, że byłem agentem UB, ale nie umieli tego dowieść. lać. insinuatio 'wnikanie do wnętrza' od: insinuare 'wślizgnąć się' INTEGRACJA 'łączenie się jakichś osób, grup, instytucji, regionów, państw, tworzenie z nich jednego, jednolitego organizmu; zespalanie się, scalanie': Wątpliwości dotyczące nadmiernej integracji europejskiej. Integracja uczniów w klasie. INTEGROWAĆ 'podlegać integracji, łączyć się w jedną całość': Czas symboli, które integrowały całe społeczeństwo, minął. Dziś regiony nie integrują się tak łatwo jak jeszcze dwa lata temu. INTEGRACYJNY 'związany z integracją, służący integracji': Procesy integracyjne. Studenci pierwszego roku wyjechali na obóz integracyjny. INTEGRALNY 'taki, który stanowi całość albo jest nie-rozdzielnie związany z całością, nienaruszalny': Integralną częścią naszego programu jest walka z bezrobociem. INTEGRALNOŚĆ 'bycie integralnym, nienaruszalność w ramach całości': Integralność terytorialna państwa to nienaruszalność całości jego terytorium. lać. integratio 'odnowienie' i integralis 'odnowiony' od: integrare 'odnowić' INTEGRALIZM 'ruch faszystowski w Brazylii w latach 20.i30.XXw.' INTEGRALISTA 'zwolennik brazylijskiego integraliz-mu': Integraliści próbowali w 1938 r. objąć władzę w Brazylii na drodze zamachu stanu' INTEGRALISTYCZNY 'związany z integralizmem lub z integralistami': Hasła integralistyczne. Partia integralis-tyczna. od nazwy brazylijskiej partii faszystowskiej: Akcja Integralistyczna INTEGRATOR 'przyrząd - obecnie elektroniczny - do wyliczania całek określonych funkcji wykreślnych' ang. integrator od łac. integrator 'czyniący całkowitym' INTEGRYZM 'prąd we współczesnym katolicyzmie, wyrażający się chęcią objęcia zainteresowaniami Kościoła całego życia społecznego i odgrywania w nim czołowej roli': Integryzm rozwinął się przed II Soborem Watykańskim. INTEGRYSTA 'zwolennik integryzmu': Dla Waszyngtonu papież jako autorytet moralny to integrysta. [NTEGRYSTYCZNY 'związany z integryzmem': Poglądy integrystyczne. Hasła integrystyczne. z łac. integer 'cały, nietknięty' INTELEKT 'umysłowość człowieka, zwłaszcza jego zdolność do poznawania i rozumienia': Odznaczał się wybitnym intelektem. Cenił jej urodę i walory jej intelektu. Spotkania z profesorem wzbogacały duchowość i intelekt studentów. INTELEKTUALISTA 'osoba o wybitnym intelekcie, zajmująca się twórczą pracą umysłową, zwykle uczony, artysta lub pisarz': Jerzy Jedlicki w swoim artykule o intelektualistach zastanawia się, jakie pożytki ma społeczeństwo z "zawodowego mądrali". INTELEKTUALNY 'związany z intelektem, niekiedy przeciwstawianym emocjom lub sferze duszy': Elita intelektualna. Dyskusja intelektualna. Szkoła powinna dbać o rozwój intelektualny i duchowy uczniów. INTELEKTUALIZACJA 'nadawanie czemuś cech intelektualnych, ścisłe związanie tego z rozumem, umysłem': Artysta uważał, że intelektualizacja sztuki prowadzi do jej zubożenia, sztuka powinna wyrażać to, co najgłębsze, niepoznawalne, niepojmowalne rozumem. INTELEKTUALIZOWAĆ 'nadawać czemuś cechy intelektualne, ściśle wiązać to z rozumem, umysłem': Inte-lektualizować język utworu. Zintelektualizowana poezja pamasistów. od łac. intellectus 'pojmowanie, rozumienie' I INTELIGENCJA 'sprawność umysłowa': Uważała, że inteligencję człowieka można najłatwiej poznać po tym, jak radzi sobie z rozwiązywaniem różnych, nowych problemów i z jaką prędkością przyswaja nowe wiadomości. Wielu psychologów uważa, że należy mówić o różnych inteligencjach, np. inteligencji technicznej, emocjonalnej, językowej, bowiem różne są sprawności umysłowe. () Sztuczna inteligencja 'systemy informatyczne działające podobnie jak umysł człowieka': Systemy sztucznej inteligencji są wykorzystywane m.in. w kos-monautyce i diagnostyce medycznej. ILORAZ INTELIGENCJI, w angielskim skrócie 10 (czytaj: iku albo ajkiu) 'liczba określająca stopień rozwoju umysłowego jakiejś osoby': W przypadku dzieci iloraz inteligencji jest to stosunek liczby punktów uzyskanych z testu do liczby lat. Iloraz inteligencji dorosłych oblicza się, dzieląc liczbę punktów z testu przez średni wynik uzyskany w badaniach danego społeczeństwa. Przeciętny iloraz inteligencji wynosi od 90 do 110 punktów. Badania ilorazu inteligencji osób dorosłych, popularne w niektórych krajach, np. w Stanach Zjednoczonych, są krytykowane przez psychologów jako nieobiek-tywne i nienaukowe, bo mierzące trudne do określenia właściwości psychiczne. INTELIGENTNY l. 'o człowieku, lub - rzadziej - o zwierzęciu: odznaczający się wysoką inteligencją, bystry i pojętny': Inteligentna rozmówczyni. Delfiny należą do najinteligentniejszych zwierząt. Inteligentne towarzystwo. 2. 'o cechach wyglądu człowieka lub - rzadziej -zwierzęcia, a także działaniach i zachowaniach ludzi albo zwierząt: znamionujący inteligencję, bystry, dowcipny, lekki': Inteligentna buzia. Inteligentna rozmowa. Inteligentne odpowiedzi ucznia. 332 II INTELIGENCJA INTERCITY UWAGA: Obecnie coraz częściej - zwłaszcza w reklamach - używa się przymiotnika inteligentny w odniesieniu do wytworów przemysłowych, np. inteligentny samochód, inteligentny krem do twarzy, inteligentne nawozy sztuczne. Jest to przykład rozpowszechnionej pod wpływem angielskim antropomorfizacji, czyli przypisywania przedmiotom i zwierzętom cech ludzkich. Należy pamiętać o tym, że "inteligencja" maszyn i produktów przemysłowych ma charakter odtwórczy, zależy od tego, jak je człowiek zaprogramował. Natomiast inteligencja człowieka ma zawsze twórczy charakter. lać. intelligentia 'pojmowanie, rozumienie', IQ - ang. l.Q. skrót: I(ntelligence) Q(uotient) 'iloraz inteligencji' II INTELIGENCJA 'warstwa społeczna, którą tworzą ludzie z wyższym wykształceniem': Hitlerowcy zamierzali zniszczyć polską inteligencję: inżynierów, nauczycieli, lekarzy, prawników, księży itd., by w ten sposób odebrać Polakom świadomość narodową. INTELIGENT 'osoba należąca do inteligencji': Literatura przełomu XIX i XX w. obfituje w heroiczne postacie polskich inteligentów, takich jak doktor Judym, którzy na swych barkach nieśli ciężar walki o sprawę narodową i postęp społeczny. UWAGA: Pojęcie inteligencji jako pewnej warstwy społecznej nie ma długiego rodowodu - sięga przywołanych w cytacie czasów doktora Judyma i "Siłaczki". Wiele wskazuje też na to, że obecnie jego żywot się kończy, od początku lat 90. XX w. jest ono używane coraz rzadziej -zarówno w Polsce, jak i w innych krajach, w których je (w ogóle) stosowano, np. w Niemczech. od słowa: inteligencja I INTELLIGIBILE w filozofii 'coś, cojestpojmowalne rozumem, a niepojmowalne zmysłami': To pojęcie abstrakcyjne to intelligibile. Tworzone przez niego modele rzeczywistości to intelligibile, testuje się je tylko przez poszukiwanie wewnętrznych, logicznych sprzeczności. INTELLIGIBILNY ksiąźk. 'pojmowalny, dostępny poznaniu rozumowemu': To czyni nowy system bardziej intelligibilnym. p.-lać. intelligibilis INTENDENT 'pracownik administracji, kierujący działem gospodarczym jakiejś instytucji': Intendent dokonał inwentaryzacji mebli i sprzętu w zakładzie. INTENDENTURA l.'dział gospodarczy jakiejś instytucji; także: biuro, w którym on się mieści': Kierownik polecił, by intendentura zajęła się zakupem nowych mebli. Poszedł do intendentury po materiały biurowe. 2. 'w wojsku: służba kwatermistrzowska zaopatrzenia i obsługi wojsk': Intendentura wojskowa uregulowała rachunki wobec dostawców sprzętu. niem. Intendent z łac. intendens 'dozorujący' INTENSJA w logice i językoznawstwie 'sens, treść danej nazwy - zbiór cech tego, do czego się ona odnosi': In- tensja nazwy jest odwrotnie proporcjonalna do jej eks-tensji. Im szersza jest intensja - tym węższa ekstensja. INTENSJONALNY w logice i językoznawstwie 'związany z treścią, a nie z zakresem': Prawdziwość zdań inten-sjonalnych jest w logice związana z sensem użytych nazw, nie wiąże się natomiast z ich zakresem. ang. intension od łac. zapewniać' intensio od: intendere, m.in. 'twierdzić, INTER- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'między', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na to, że oznaczają coś, co jest między pewnymi punktami w przestrzeni lub czasie, np. intercity, interglacjał, cechę czegoś, co jest związane z różnymi punktami czy też odniesieniami, np. interdyscyplinarny, a także oddziaływanie na siebie albo zetknięcie (najczęściej) dwóch zjawisk, osób czy przedmiotów, np. interakcja lać. inter 'między' INTERAKCJA l. w naukach społecznych 'kontakty między różnymi osobami i grupami osób, w czasie których dochodzi do wzajemnego oddziaływania między nimi': Socjolog opisywał charakterystyczny dla tej społeczności typ interakcji. Badano interakcje językowe w rejonach wieloetnicznych i wielokulturowych. 2. w różnych naukach 'oddziaływanie na siebie różnych zjawisk, przedmiotów, organizmów, substancji': Interakcje leków mogą powodować osłabienie lub wzmocnienie ich działania. Interakcje między różnymi gatunkami w pewnym środowisku ekologicznym. INTERAKCYJNY w różnych naukach 'związany ze wzajemnym oddziaływaniem': Relacje interakcyjne w społeczeństwie. Mechanizmy interakcyjne w gospodarce. INTERAKCJONIZM SYMBOLICZNY 'nurt we współczesnej socjologii, zajmujący się głównie badaniami interakcji między jednostkami, związanych z posługiwaniem się różnymi kodami symbolicznymi, np. językiem' złożenie cząstki: inter- i słowa: akcja, w polszczyźnie kalka ang. m-teraction INTERAKTYWNOŚĆ 'właściwość urządzenia elektronicznego, a także programów, gier itp., polegająca na możliwości "prowadzenia dialogu" z użytkownikiem, reagowania na jego polecenia itp.': Dzięki interaktywności odtwarzacza każdą ze scen można łatwo powtarzać, zwalniać i zatrzymywać. INTERAKTYWNY 'o urządzeniu elektronicznym 'taki, który odznacza się tą cechą, współpracujący z odbiorcą': Multimedialna, interaktywna bajka dla dzieci. Strojenie odbiornika dzięki przejrzystemu, interaktywnemu menu jest bardzo proste. ang. interactive INTERCITY (czytaj: inters-iti) 'ekspresowy, nowoczesny pociąg, zatrzymujący się tylko na najważniejszych 333 INTERCYZA INTERIOR stacjach': Niemieckie pociągi intercity na niektórych odcinkach jadą z prędkością ponad 250 km/h. złożenie cząstki inter- i ang. słowa: city 'miasto'; w Anglii Intercity to zastrzeżony znak firmowy INTERCYZA 'majątkowa umowa małżeńska, zazwyczaj ograniczająca (choć - teoretycznie - może być też na odwrót) ustawową wspólnotę majątkową i zawierająca zapisy, że określone części majątku należą tylko do jednej strony i druga nie ma do nich żadnych praw': Spisywanie intercyz jest częste zwłaszcza wśród bardzo zamożnych osób, należących do śmietanki artystycznej, które często się żenią i równie często rozwodzą. lać. sr. intereisa od łac. intercisio 'rozcięcie' INTERDYSCYPLINARNY 'związany z dwiema lub więcej dyscyplinami naukowymi': Futurolog brał pod uwagę w swych interdyscyplinarnych rozważaniach najnowsze osiągnięcia informatyki, genetyki i fizyki jądrowej. Książki Zenona Kosidowskiego poświęcone Biblii mają charakter interdyscyplinarny, łączą osiągnięcia i metody badawcze wielu nauk, m.in. archeologii, historii, hermeneutyki i językoznawstwa. złożenie cząstki: inter- i słowa: dyscyplinarny INTERFEJS 'układ elektroniczny, który umożliwia łączenie i współpracę różnych, odrębnych urządzeń komputera i wymianę informacji między nimi (np. między pamięcią operacyjną a arytmometrem, między komputerem a drukarką itd.)': Interfejs użytkownika jest znany z wersji Amigi. Aktualne dane mogą być dodatkowo wprowadzone do pamięci w ciągu kilku sekund poprzez interfejs szeregowy z drugiego odbiornika. ang. interface INKUBACJA l. 'sztuczne wylęganie piskląt z jaj w inkubatorze, zamiast wysiadywania ich przez kwokę': Obecnie w hodowli drobiu dość powszechnie stosuje się inkubację. 2. w medycynie 'okres wylęgania się zarazków w organizmie': Inkubacja tego wirusa trwa aż trzy tygodnie. INKUBATOR l. inaczej: WYLĘGARKA 'urządzenie, w którym dokonuje się inkubacji piskląt' 2. 'rodzaj niewielkiej kabiny, w której stwarza się sztucznie warunki, umożliwiające przeżycie wcześniakom lub chorym noworodkom': Dziecko musiało spędzić prawie trzy tygodnie w inkubatorze. INKUBACYJNY l. 'związany z inkubacją piskląt': In-kubacyjne wylęganie piskląt. 2. w medycynie 'związany z wylęganiem się zarazków w organizmie': Okres inku-bacyjny. tac. incubatio 'wylęganie' INKUNABUŁ 'książka wydrukowana w najwcześniejszym okresie rozwoju drukarstwa, zwłaszcza przed 1500 r.': Zbiory inkunabułów w Bibliotece Jagiellońskiej. lać. incunabula - liczba mnoga słowa 'kołyska', przen. 'lata niemowlęce' INKWIZYCJA, inaczej: ŚWIĘTE OFICJUM albo (po łacinie) SANCTUM OFFICIUM (czytaj: sanktum ofi-cjum) 'instytucja Kościoła katolickiego powołana w XII w. i działająca do wieku XIX, mająca za zadanie orzekać, czy czyjeś postępowanie jest zgodne z doktryną katolicyzmu': Na inkwizycji ciąży odpowiedzialność za prześladowania i tortury, palenie na stosie ludzi i książek. Niewielkim usprawiedliwieniem jest przy tym fakt, że w dawnych wiekach innowiercy w równie bezwzględny sposób postępowali z katolikami. INKWIZYTOR 'członek trybunału inkwizycji': Inkwizytorzy groźbą tortur wymusili na Galileuszu, by wyparł się publicznie tej prawdy, że Ziemia krąży dookoła Słońca. INKWIZYTORSKI l. 'związany z inkwizycją lub z inkwizytorami': Inkwizytorskie wyroki. Trybunał inkwizytorski. 2. przen. 'podejrzliwy, bezwzględny, karzący': Inkwizytorskie spojrzenie. Przybrał inkwizytorską postawę wobec młodszych kolegów. lać. inquisitio 'badanie' INTERFERENCJA l. w fizyce 'nakładanie się fal, prowadzące do ich wzmocnienia lub osłabienia': Interferencja światła. Interferencja fal radiowych płynących z nadajnika do odbiornika z falami odbitymi i ugiętymi może być przyczyną zakłóceń odbioru. 2. 'wzajemne oddziaływanie dwóch rzeczy, zjawisk, procesów, przenikanie się ich, nakładanie na siebie': Interferencja słownictwa gwarowego i ogólnopolskiego. Interferencja kultur. INTERFEROWAĆ l. -w fizyce 'o falach: nakładać się na siebie': Interferujące fale świetlne. 2. 'wzajemnie oddziaływać, przenikać się, nakładać na siebie': We współczesnym świecie można obserwować, jak interfe-rują kultury różnych narodów, często od siebie bardzo odległych. INTERFERENCYJNY 'związany z interferencją w l. lub 2. znaczeniu': Interferencyjne wzmocnienie sygnału. Interferencyjne zjawiska socjologiczne. fr. interference od łac. inter 'między', ferens 'niosący' INTERGLACJAŁ w geologii 'okres ocieplenia, przedzielający dwa kolejne zlodowacenia, zwłaszcza taki okres w plejstocenie': W czasie interglacjałów powierzchnia lądolodu kurczyła się. INTERGLACJALNY w geologii 'związany z interglac-jałem, będący interglacjałem': Czy nasze czasy to przypadkiem nie jeden z wielu okresów interglacjalnych? złożenie cząstki: inter- i słowa: glacjał INTERIOR w geografii 'wnętrze, środkowe obszary jakiegoś kontynentu lub kraju': O interiorze najczęściej mó- 334 INTERIORYZACJA INTERNET wi się w odniesieniu do słabo zaludnionych i w bardzo niewielkim stopniu przekształconych przez człowieka środkowych obszarów Ameryki Południowej. lać. interior 'bardziej wewnętrzny' INTERIORYZACJA książk. 'uwewnętrznianie czegoś, np. jakichś uczuć, doznań, poglądów, nadawanie jakimś wartościom i normom wewnętrznego charakteru': W swej książce "Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu" Norbert Elias ukazuje proces interioryzacji wielu norm, np. dotyczących sfery seksualnej, w ciągu ostatnich wieków. Głębokie uwewnętrznienie zakazów w naszej kulturze sprawiło np. to, że dziś kobiety opalają się nago w towarzystwie mężczyzn, nie narażając się na przygody, które mogłyby spotkać ich praprababki w podobnej sytuacji. INTERNALIZOWAĆ książk. 'uwewnętrzniać coś': In-temalizować normy. Intemalizować pewne poglądy. ang. intemalization od łac. intemus 'wewnętrzny' INTERKOM 'system łączności wewnętrznej, służący do komunikowania się w obrębie budynku, samolotu itd.': Sekretarka powiadomiła ich o tym przez interkom. ang. intercom od: intercommunication system INTERLOKUTOR książk. 'rozmówca': Panie pośle! Oto pańscy interlokutorzy w studiu: szef centrali związków zawodowych i dyrektor jednego z zakładów pracy chronionej. WTERLOKUCJAprzestarz. 'rozmowa' fr. interlocuteur od łac. inter 'między', locutio 'mówienie' INTERLUDIUM l. w muzyce 'krótki utwór instrumentalny, będący częścią większego utworu, najczęściej wstawka muzyczna, kontrastująca z sąsiednimi jego częściami': Interiudium organowe, fortepianowe. Interiudium w kantacie, w suicie. 2. w nauce o teatrze 'to samo, co intermedium w znaczeniu l.' niem. Interiudium od łac. inter 'między', ludus 'gra, zabawa' INTERMEDIUM l. w nauce o teatrze 'wstawka dramatyczna, grana w przerwie między aktami wystawianej sztuki, często scenka o charakterze rozrywkowym lub obyczajowym': Intermedia były często rozrywkowymi wstawkami w odgrywanych w średniowieczu i później sztukach o poważnej, religijnej tematyce. 2. w muzyce 'to samo, co intermezzo w 2. znaczeniu' INTERMEDIALNY 'związany z intermedium, będący intermedium': Z intermedialnych scenek rozwinęły się z czasem różnorodne gatunki dramatyczne, m.in. farsa. od łac. intermedius 'znajdujący się w środku' INTERMEZZO (czytaj: intermecco albo intermedzdzo) l. w muzyce 'rodzaj miniatury fortepianowej': Intermezzo to gatunek związany najściślej z muzyką romantyczną. 2. w muzyce 'wstawka o pogodnym, niekiedy zabawnym, charakterze w antraktach opery seria': Z intermezzów z czasem rozwinęła się opera buffa. wf. intermezzo INTERNA l. 'dział medycyny obejmujący diagnozowanie i leczenie chorób wewnętrznych, zwłaszcza chorób narządów w jamie brzusznej i płuc': Oblał egzamin z interny. Interna to królowa nauk medycznych. 2. 'oddział chorób wewnętrznych w szpitalu': Leżał na internie. Studenci mieli praktykę na internie. 3. pot. ośrodek internowania': Razem siedzieli w internie. INTERNISTA 'lekarz chorób wewnętrznych': Podejrzewał, że ma grypę, więc zapisał się do internisty. INTERNISTYCZNY 'związany z chorobami wewnętrznymi i leczeniem ich': Oddział intemistyczny szpitala. Dyżur intemistyczny. Badania intemi styczne. lać. interna (medicina) 'wewnętrzna (medycyna)' INTERNACJONALIZM 'postawa społeczno-polityczna, przejawiająca się w szacunku dla innych narodów, uznaniu ich za równe i dążeniu do współpracy z nimi': Szlachetna idea intemacjonalizmu była bardzo chętnie wykorzystywana przez propagandę komunistyczną, która podkładała pod nią swe własne hasła - zapewne dlatego dziś tak rzadko się o niej wspomina. INTERNACJONALISTA 'osoba, która jest zwolennikiem intemacjonalizmu' INTERNACJONALISTYCZNY 'związany z intema-cjonalizmem': Intemacjonalistyczne hasła równości wszystkich narodów i współpracy międzynarodowej. INTERNACJONALIZACJA 'umiędzynarodowienie czegoś, nadanie czemuś charakteru międzynarodowego': Internacjonalizacja zarządzania spornym terytorium. Żadne z mocarstw nie chciało się włączyć do tego konfliktu z obawy, że może to spowodować jego internacjonalizację. fr. intemationalisme od łac. inter 'między', natio, dopełniacz: natio-nis'naród' INTERNAUTA 'osoba korzystająca z sieci Internet, zwłaszcza taka, która robi to często i traktuje jako swoje hobby': Dla intemautów o zainteresowaniach muzycznych szczególnie warte polecenia są komputerowe wydania czasopism specjalizujących się w różnych gatunkach muzyki. Młodzi intemauci potrafią całymi godzinami "żeglować" po Intemecie. utworzone na wzór stów: astronauta, kosmonauta INTERNET (czytaj: Intemet albo Internet) 'system wielu sieci komputerowych łączący wiele milionów systemów komputerowych na całym świecie, umożliwiający użytkownikom wymianę różnorodnych informacji, a także np. wysyłanie i otrzymywanie korespondencji': W latach 90. Intemet stał się jednym z najważniejszych mediów informacyjnych. Dzięki Intemetowi możliwe jest błyskawiczne uzyskiwanie aktualnych informacji z całego świata, uczestnictwo w międzynarodowym życiu 335 INTERNOWAĆ INTERSEKSUALIZM zawodowym i towarzyskim, przesyłanie danych, a nawet prowadzenie spekulacji na giełdzie. ang. Intemet, skrót od: intemational net 'sieć międzynarodowa' INTERNOWAĆ l. 'rozbrajać i umieszczać w specjalnych obozach w państwie neutralnym biorące udział w wojnie oddziały lub jednostki wojskowe, które przekraczają granice tego państwa': We wrześniu 1939 r. wiele oddziałów polskich zostało internowanych w Rumunii. Okręt podwodny "ORP Orzeł" został internowany w Estonii. 2. 'aresztować i umieszczać w miejscach odosobnienia osoby, które nie zostały skazane żadnym wyrokiem sądowym, ale władze uważająje za niebezpieczne dla siebie; także: zatrzymywać i umieszczać w specjalnych obozach obywateli obcych państw w czasie wojny': Po wprowadzeniu w 1981 r. stanu wojennego internowano tysiące działaczy "Solidarności". Władze rumuńskie internowały w 1939 r. rząd polski, wycofujący się z kraju, zajmowanego przez wojska Hitlera i Stalina. fr. intemer od łac. intemus 'wewnętrzny' INTERPELACJA l. 'oficjalne wystąpienie poselskie w parlamencie, zawierające - zwykle w formie pytania - zarzut dotyczący działań rządu lub podległych mu organów administracji państwowej': Zgodnie z prawem rząd ma obowiązek w określonym terminie udzielić odpowiedzi na interpelację poselską. Poseł Kowalski wystąpił z interpelacją dotyczącą samorządu gminnego. 2. rząd. 'zapytanie wniesione do jakiegoś urzędu' INTERPELANT albo INTERPELATOR 'osoba występująca z interpelacją' INTERPELOWAĆ 'występować z interpelacją - zazwyczaj w l. znaczeniu': Poseł Nowak interpelował w tej sprawie już dwukrotnie ministra ochrony środowiska. INTERPELACYJNY 'związany z interpelacją, mający charakter interpelacji - zazwyczaj w l. znaczeniu': Wystąpienie interpelacyjne. od łac. interpellatio 'przerwanie mowy, zapytanie' INTERPOLACJA l. w filologii 'wstawienie do tekstu jakichś słów, zdań lub fragmentów, których on pierwotnie nie zawierał': Interpolacja może być wynikiem pomyłki, np. wydawniczej, lub świadomego zabiegu. Porównując drukowane teksty poety z autografami, wskazali na kilka pomyłkowych interpolacji. 2. w matematyce 'wyznaczenie w określonym przedziale funkcji, która dla danych liczb z tego przedziału przyjmuje z góry określone wielkości' INTERPOLOWAĆ l. w filologu 'wstawiać do tekstu jakieś słowa, zdania lub fragmenty, których nie było w oryginale': Wydawca interpolował oryginał własnymi wstawkami. W ostatnim wydaniu utworów pisarza usunięto kilka interpolowanych wcześniej fragmentów. 2. w matematyce 'dokonywać interpolacji' niem. Interpolation od łac. interpolatio 'przekształcenie' INTERPRETACJA l. 'objaśnianie, tłumaczenie, komentowanie czegoś': Nie będę się nawet silił na próby interpretacji tej wypowiedzi. Moja interpretacja tego wydarzenia jest zupełnie inna. 2. 'określone wykonanie roli teatralnej albo utworu muzycznego; sposób gry': Podoba mi się interpretacja tej postaci przez Holoubka. INTERPRETATOR l. 'osoba, która coś interpretuje, objaśnia, rozwija czyjąś myśl': Interpretatorzy Pisma Świętego. Interpretator tajemniczej inskrypcji. Interpretator wiersza zwrócił uwagę na charakter występujących w nim metafor. 2. 'wykonawca utworu muzycznego albo aktor kreujący pewną rolę teatralną lub filmową': Wybitny interpretator muzyki Mozarta. Najsłynniejszy inter-pretator postaci Konrada w "Dziadach". INTERPRETER w informatyce 'specjalny program, który na bieżąco "tłumaczy" instrukcje programu użytkownika na język komputera' INTERPRETOWAĆ l. 'dokonywać interpretacji czegoś, objaśniać, komentować coś': Jak należy interpretować ostatnie przemówienie ministra? 2. 'grać jakąś rolę, wykonywać jakiś utwór muzyczny z pewnym zaangażowaniem, twórczo': Doskonale interpretował mazurki Chopina. Nie umiała interpretować roli Lilii Wenedy. NADINTERPRETACJA 'interpretacja jakichś słów wykraczająca poza intencje ich autora albo interpretacja danych wykraczająca poza wnioski, które rzeczywiście można z nich wyciągnąć': Rzecznik rządu oświadczył, że twierdzenie o kryzysie w koalicji to nadinterpretacja bardzo ostrożnej wypowiedzi premiera. lać. interpretatio 'wyjaśnienie' od: interpretari 'wyjaśniać, tłumaczyć' INTERREGNUM 'okres między rządami jednego a drugiego króla': W Polsce przedrozbiorowej interregnum był to czas, który upływał od śmierci lub abdykacj i jednego króla do elekcji i objęcia władzy przez jego następcę. INTERREKS 'zastępca króla w czasie interregnum': W dawnej Polsce obowiązki interreksa sprawował prymas. lać. interregnum od: inter 'między', regnum 'panowanie królewskie' INTERROGACJA książk. 'zadawanie komuś pytań, zwłaszcza wypytywanie w śledztwie': po pierwszym pytaniu / policzki nabiegają krwią // krew rozprowadzają / narzędzia i interrogacja [...] (Herbert) INTERROGACYJNY książk. 'związany z interrogacja, polegający na zadawaniu pytań': Interrogacyjna metoda Sokratesa. Interrogacyjne nauczanie. lać. interrogatio INTERSEKSUALIZM w anatomii 'występowanie u osobnika należącego do gatunku, w którym występują dwie rozdzielne płcie - cech obu tych płci lub cech pośrednich między męskimi i żeńskimi': Interseksualizm może być wynikiem zaburzeń genetycznych, może też być np. spowodowany przez terapię hormonalną. 336 INTERSUBIEKTYWNY INTROLIGATOR INTERSEKS w anatomii 'osobnik wykazujący intersek-sualizm' INTERSEKSUALNY w anatomii 'związany z inter-seksualizmem, wykazujący interseksualizm': Intersek-sualne cechy. Interseksualny osobnik. złożenie cząstki: inter- i słowa: seksualizm INTERSUBIEKTYWNY w naukach humanistycznych 'międzyosobowy, dostępny wielu podmiotom poznającym, wielu osobom, a nie jednej': Intersubiektywne poznanie i wiedza. Intersubiektywne doznania w gmpie społecznej. Weryfikacja znaczenia wyrazów w komunikacji intersubiektywnej. złożenie cząstki: inter- i słowa: subiektywny INTERVIEW (czytaj: interwju) 'wywiad, rozmowa dziennikarza z jakąś ważną osobą, zwłaszcza rozmowa prowadzona "twarzą w twarz" przez dziennikarza telewizyjnego lub radiowego': Krótkie interview ze słynnym malarzem. Polityk udzielił interview. Aktorka nie zgodziła się na interview. ang. interview INTERWAŁ l. ksiąźk. 'odcinek czasu, odległość w czasie między dwoma momentami': Krótki interwał. Interwały między kolejnymi wystąpieniami tego zjawiska były równe. 2. w muzyce 'różnica wysokości między dwoma dźwiękami, które współbrzmią albo następują po sobie': Interwały melodyczne i harmoniczne. lać. interyąllum 'odstęp' INTERWENCJA l. 'włączanie się w jakąś sprawę, wtrącanie się do czegoś; także: wywieranie wpływu na kogoś lub na coś, żeby uzyskać to, co się chce': Ograniczona interwencja państwa w gospodarkę. Interwencja sił porządkowych nie wchodziła tu w grę. Nieudana była interwencja posła, żeby zaprzestać druku skandali-zujących reportaży o sejmie. 2. 'włączanie się jakiegoś państwa w sprawy innego państwa, wtrącanie się do jego polityki wewnętrznej albo zagranicznej': Zachód odmówił interwencji wojskowej w obronie młodej republiki. Interwencja dyplomatyczna. INTERWENIOWAĆ 'dokonywać interwencji (w znaczeniu l. i 2.)': Dyskretnie interweniował w tej sprawie ambasador. Dziś w nocy interweniujący policjant postrzelił bandytę. INTERWENCJONIZM l. 'polityka wtrącania się państwa w gospodarkę, wywieranie na nią wpływu (np. po to, żeby zapobiegać kryzysom)': Nie można odejść od interwencjonizmu i dotacji w rolnictwie. 2. 'to samo, co interwencja w znaczeniu 2.': Stale mamy do czynienia z interwencjonizmem w stosunkach międzynarodowych. INTERWENCJONISTA 'zwolennik interwencjonizmu (w znaczeniu l. i 2.), ten, kto chce wpływać na coś, wtrącać się w jakieś sprawy': Polscy interwencjoniści domagają się właśnie tego, co przyczyniło się do niepowodzeń rozwoju przemysłu. Odwrót sowieckich inter-wencjonistów z Afganistanu. lać. interventio od: intervenire 'wchodzić między, wtrącać się' INTONACJA l. w językoznawstwie 'zmiana wysokości tonu podczas wymawiania wyrazów i zdań': W wielu językach dla zdań pytajnych jest charakterystyczna intonacja rosnąca. 2. w muzyce 'sposób wydobywania dźwięków i ich wysokość, zwłaszcza w śpiewie i grze na instrumentach smyczkowych': Czysta, chwiejna intonacja. 3. 'rozpoczęcie zbiorowego śpiewu przez jedną osobę, podającą innym ton' INTONOWAĆ l. w językoznawstwie 'obniżać i podwyższać ton głosu podczas wymawiania wyrazów i zdań': Lektorka angielskiego zwróciła mu uwagę, że źle intonuje zdania. 2. 'rozpoczynać śpiew zbiorowy, poddając innym ton': Zaintonował pieśń harcerską. INTONACYJNY l. w językoznawstwie 'związany z intonacją': Kontur intonacyjny zdania. 2. w muzyce 'związany ze sposobem wydobywania dźwięków i ich wysokością': Kontrast intonacyjny. od łac. intonare 'wydawać głos, rozbrzmiewać' INTRATNY 'przynoszący duże zyski': Dokonywanie wycen majątku, potrzebnych m.in. do uzyskania kredytu bankowego, było dla biegłego bardzo intratnym zajęciem. INTRATA przestarz. 'zysk, zwłaszcza dochód z dóbr ziemskich': Zajęte przez nieprzyjaciela dobra książęce nie dawały żadnej intraty. wl. intrata INTRODUKCJA l. w muzyce 'wstęp, poprzedzający główną część utworu': Introdukcja opery. Introdukcja sonaty. 2. w biologii 'wprowadzenie na jakimś terenie nowych gatunków zwierząt lub roślin, sprowadzonych z innych terenów': Introdukcja nowych gatunków pszczół, które pomagają w walce ze szkodnikami roślin. od łac. introductio 'wprowadzenie' INTROLIGATOR 'rzemieślnik trudniący się oprawianiem książek, druków, prac pisemnych itd. lub pracownik działu zakładu poligraficznego, w którym oprawia się wydawane publikacje': Swą pracę magisterską oprawił u introligatora na Długiej|. INTROLIGATORSTWO 'sztuka oprawiania książek, zajęcie introligatora': Uczył się introligatorstwa u przedwojennego mistrza. Zajmował się introligator-stwem. INTROLIGATORNIA 'zakład rzemieślniczy lub dział zakładu poligraficznego, w którym oprawia się książki' INTROLIGATORSKI 'związany z introligatorem lub z introligatorstwem': Narzędzia introligatorskie. Zakład introligatorski. lać. sr. introligator od łac. intro 'do środka', ligare 'związywać' 337 INTRONIZACJA INWENTARYZACJA INTRONIZACJA książk. 'wyniesienie władcy świeckiego na tron lub objęcie funkcji przez dostojnika kościelnego': Stacje telewizyjne z całego świata transmitowały wówczas uroczystość intronizacji nowego papieża. INTRONIZOWAĆ książk. 'dokonywać intronizacji': Niemal natychmiast po śmierci starego króla intronizo-wano nowego, by uniknąć zamętu w państwie. lać. sr. inthronizare INTROSPEKCJA książk. 'wgląd w samego siebie: obserwowanie i analizowanie własnych przeżyć i doznań psychicznych': W opisie stanów uczuciowych pisarz odwoływał się do introspekcji. INTROSPEKCYJNY albo INTROSPEKTYWNY książk. 'związany z introspekcją, oparty na introspekcji': W dawnej psychologii odwoływano się do metod introspekty-wnych częściej niż obecnie. ang. introspection od: introspicere 'zaglądać do środka' INTROWERSJA w psychologii 'cecha osobowości, polegająca na nastawieniu do wewnątrz: na skupieniu się na własnych przeżyciach i świecie wewnętrznym': Osoby, które odznaczają się skłonnością do introwersji, są często refleksyjne i wrażliwe, niekiedy mają trudności w kontaktach z otoczeniem. INTROWERTYK w psychologii 'osoba, którą cechuje introwersja': Wielu introwertyków jest wśród artystów, np. poetów i malarzy, natomiast ekstrawertycy zdecydowanie dominują np. wśród dziennikarzy. INTROWERSYJNY, INTROWERTYCZNY albo IN-TROWERTYWNY w psychologii 'związany z introwersja, odznaczający się introwersja': Introwertyczne cechy osobowości. Introwersyjny typ psychiki. ang. introversion od łac. intro 'do wewnątrz' vertere 'zwracać się' INTUICJONIZM l. 'kierunek filozoficzny, który głosi, że najlepsze i najpełniejsze poznanie świata daje nie rozum czy doświadczenie, ale intuicja, "bezpośredni ogląd": Głównym przedstawicielem intuicjonizmu w epistemologii jest Henri Bergson, zaś w aksjologii -Max Scheler. 2. 'kierunek w teorii matematyki, głoszący, że podstawą tej nauki są intuicje umysłu, a nie język formuł i wzorów': Z podobnego stanowiska wyszedł też w matematyce prąd zwany intuicjoniz-mem, zainicjowany około 1907 r. przez Holendra L.E. J. Brouwera. Zasadnicząjego tezą było, że matematykę należy odróżniać od języka matematycznego, od formuł i wzorów. Te stanowią tylko zewnętrzny wyraz matematyki i są potrzebne jedynie do porozumiewania się ludzi między sobą. Same przedmioty matematyczne, a tak samo i logiczne, są "konstrukcjami umysłu tworzonymi dla opanowania rzeczywistości". (Tatar -kiewicz) INTUICJONISTA 'zwolennik intuicjonizmu, w filozofii lub teorii matematyki' fr. intuitionisme od p.-lać. intuitio INTYMNY 'ściśle prywatny, bardzo osobisty, przeznaczony tylko dla osób najbliższych; także: poufały, zażyły': Prowadzili ze sobą drugie, intymne rozmowy. Przyjaźnie prowadzą czasem do intymnej bliskości. lać. intimus 'najbardziej wewnętrzny, najtajniejszy' IN VINO VERITAS (czytaj: in wino weritas) 'w winie prawda - wino rozwiązuje język, człowiek po wypiciu alkoholu mówi otwarcie o wielu sprawach': Spędziliśmy miły wieczór, popijając doskonałe beaujolais i rozmawiając tak szczerze jak nigdy o wielu dawniejszych i nowszych sprawach. No cóż, jak mówią: in vino veritas. lać. in vino veritas IN VITRO 'w probówce - wyrażenie używane wówczas, gdy mowa o obserwacjach żywych komórek, tkanek i narządów poza organizmem': Zapłodnienie ludzkiej komórki jajowej in vitrojest wykonywane od lat 70. Dzięki niemu wiele kobiet niezdolnych do zapłodnienia metodą naturalną może mieć dzieci. lać. in vitro 'w szkle' IN VIVO 'na żywym - wyrażenie używane najczęściej w odniesieniu do doświadczeń na żywych zwierzętach': Eksperymenty in vivo wywołują gorące protesty obrońców zwierząt. n.-lać. m vivo INWAZJA l. 'napaść zbrojna jednego państwa na drugie, zwłaszcza dokonana przy użyciu wielkiej liczby wojsk': Inwazja Niemiec na Związek Radziecki. Inwazja wojsk irackich na Kuwejt, l.przen. 'gwałtowne rozprzestrzenianie się czegoś lub pojawienie się jakichś zwierząt w wielkiej ilości': Inwazja elektroniki. Inwazja komarów. INWAZYJNY 'związany z inwazją': Wojska inwazyjne. Plany inwazyjne. lać. invasio 'wtargnięcie' INWEKTYWA 'obelga, słowna zniewaga, obraźliwe, obrażające słowo lub określenie': Zamiast przedstawić rzeczowe argumenty, obrzucił go inwektywami. Ten wywiad, proszę pani, to zbiór inwektyw, wymierzonych w ludzi najbardziej oddanych sprawom odnowy moralnej. lać. invectiva (oratio) 'łająca (mowa)' INWENCJA 'zdolność do wynajdywania czegoś nowego, do nietypowych rozwiązań, pomysłowość': Dyrektorka obejrzała salę balową, którą maturzyści przystroili tak, że przypominała wnętrze olbrzymiego pojazdu kosmicznego, i pochwaliła: - Widzę, że nie brakuje wam inwencji. Pisarz wykazał inwencję w komponowaniu intrygi romansu. lać. inventio 'pomysłowość, wynalazczość' INWENTARYZACJA 'spisywanie z natury składników inwentarza: posiadanych przez jakąś osobę lub instytucję przedmiotów, dzieł sztuki, zabytków, zwierząt': 338 INWERSJA IRENIZM Inwentaryzacja księgozbioru. Inwentaryzacja zbiorów muzealnych. INWENTARYZATOR 'upoważniona osoba, przeprowadzająca inwentaryzację': Inwentaryzatorzy zakończyli pracę w poniedziałek, we wtorek na biurku dyrektora znalazł się wykaz sprzętu komputerowego, używanego w instytucie. INWENTARYZOWAĆ 'dokonywać inwentaryzacji': Inwentaryzowali mienie zakładowe. Należałoby zinwentaryzować zabytki przyrody. INWENTARYZACYJNY 'związany z inwentaryzacją': Prace inwentaryzacyjne. Ostateczny protokół inwentaryzacyjny. niem. Iiwentarisation od łac. inventarium 'spis' INWERSJA l. w językoznawstwie 'przestawienie wyrazów w zdaniu': W języku angielskim i niemieckim zdania pytaj ne tworzy się nie za pomocą partykuły czy, jak w polszczyźnie, ale przez inwersję: stawiając na początku zdania czasownik. 2. w biologii 'odwrócenie odcinka chromosomu o 180°': Inwersja jest jednym z rodzajów aberracji chromosomowej. 3. w chemii 'rozpad cząsteczek sacharozy w roztworze wodnym na glukozę i fruktozę': Inwersja jest wynikiem działania enzymów lub innych właściwości cukru złożonego. 4. w muzyce 'odwrócenie melodii, zmiana interwałów opadających na wznoszące i odwrotnie' UWAGA: prócz wymienionych znaczeń słowo inwersja jest używane w wielu naukach, np. w medycynie, geologii, technice fotograficznej, algebrze i geometrii, meteorologii itd. We wszystkich tych naukach oznacza odwrócenie czegoś lub odwrócenie elementów czegoś. lać. iiwersio 'odwrócenie' INWESTYCJA l. 'przeznaczanie pieniędzy na coś, co będzie stanowiło trwały majątek': Koszt inwestycji oblicza się na 80 min dolarów. Trzeba znaleźć receptę na inwestycje zagraniczne. 2. 'to, co jest wynikiem przeznaczenia na coś pieniędzy, jakieś dobro materialne, np. budynek, sprzęt itp.': Ta lodówka to nasza nowa inwestycja. przen. Kształcenie na uniwersytecie powinno być dobrą inwestycją. INWESTOWAĆ 'robić inwestycje, wkładać pieniądze w kupno albo w rozwój trwałego majątku, np. przedsiębiorstwa, ziemi itp.': Można by inwestować w instytucje takie jak banki. Niemcy inwestuj ą w Polsce więcej niż inni partnerzy zachodni, przen. Zainwestowałem w jego karierę zawodową. INWESTYCYJNY 'taki, który dotyczy inwestycji albo jest inwestycją': Materiały i dobra inwestycyjne. Kapitał inwestycyjny. Fundusz inwestycyjny. INWESTOR 'ten, kto w coś inwestuje': Wpływ inwestora na przebieg budowy powinien być decydujący. Zagraniczni inwestorzy liczą na stosunkowo szybkie zyski. z łac. investire 'odziewać, przykrywać, osłaniać' INWIGILACJA 'systematyczne śledzenie kogoś, stała tajna obserwacja kogoś, dyskretny nadzór nad kimś': Wykorzystywanie tajnych współpracowników do inwigilacji partii politycznych. Inwigilacja środowisk przestępczych. IWIGILOWAĆ 'dokonywać inwigilacji, stale tajnie obserwować, śledzić kogoś': Czy można bezkarnie inwigilować porządnego człowieka tylko dlatego, że jest sympatykiem partii opozycyjnej? Czułem się stale inwigilowany przez UB. z łac. invigilare 'czuwać nad czymś' INWOKACJA l. w nauce o literaturze 'zwrócenie się do muzy, bóstwa lub jakichś wartości, często występujące na początku wielkich poematów epickich': Inwokacja to rodzaj apostrofy, wezwanie poety, zazwyczaj zawierające prośbę poety o natchnienie. 2. przestarz. 'uroczysty zwrot do kogoś lub jakichś wartości, rozpoczynający podniosłe przemówienie lub list' INWOKACYJNY l. w nauce o literaturze 'związany z inwokacją, mający charakter inwokacyjny': Inwokacyjny zwrot: "Litwo! Ojczyzno mój a!". 1.przestarz. 'związany z inwokacją - uroczystym zwrotem rozpoczynającym przemówienie lub list': Inwokacyjny fragment przemówienia. lać. invocatio 'wezwanie' IPERYT inaczej: GAZ MUSZTARDOWY 'związek chemiczny, otrzymywany w reakcji siarki z etylenem: brunatna, oleista ciecz o zapachu musztardy, której pary działają dusząco i parzące': Iperyt jest zakazanym gazem bojowym. Po raz pierwszy został użyty przez Niemców w czasie I wojny światowej pod belgijskim miasteczkiem Ypres, stąd też wzięła się jego nazwa. od nazwy miasta Ypres (czytaj: ipr), w północno-zachodniej Belgii (pierwsze zastosowanie iperytu miało miejsce w czasie ciężkich walk toczących się w tym regionie latem 1917 r.) IQ skrót wyrażenia: intelligence quotient 'iloraz inteligencji' - zob. pod hasłem: INTELIGENCJA IR-SENSOR (czytaj: ir sensor lub ąjer sensor) 'czujnik promieni podczerwonych - urządzenie elektroniczne, stosowane we współczesnej technice, które odbiera promienie podczerwone i wysyłane za pomocą tych promieni sygnały': Przetarł szmatką okienko IR-sensora w magnetowidzie. IR sensor jest elementem odbierającym sygnał z pilota m.in. w magnetowidach, telewizorach, wieżach i odtwarzaczach DVD. ang. skrót wyrażenia I(nfra)R(ed) sensor 'czujnik promieni podczerwonych' Ir symbol pierwiastka chemicznego: iryd (zob.) IRENIZM 'ruch religijny w Kościołach chrześcijańskich, który zmierza do pokoju i zbliżenia między różnymi odłamami chrześcijan, na drodze wzajemnych ustępstw doktrynalnych': Irenizm to ruch bardzo dawny, sięgający aż czasów reformacji. Jego współczesną postacią jest coraz silniejszy w świecie ekumenizm. 339 IRONIA ISBN IRENISTA 'zwolennik irenizmu': Wybitnym siedemnastowiecznym irenistąbył Hugo Grotius, holenderski filozof i prawnik. odgr. eirene 'pokój' IRONIA 'złośliwość lub drwina zawarte w wypowiedzi pozornie mającej sens pozytywny; także: wyrażanie złośliwości lub drwiny nie wprost, za pomocą różnych sygnałów, np. tonu głosu, gestu, wyrazu twarzy': W jego wypowiedzi czuć było gryzącą ironię. Autor nie wyraża swego negatywnego stosunku do polskich elit wprost, posługuje się raczej uszczypliwą ironią. <) Ironia losu 'zaskakujący przebieg wydarzeń, który wygląda tak, jakby los sobie z nas drwił, np. odbierając nam coś, co mieliśmy dostać, lub doprowadzając do dziwacznych, pełnych sprzeczności sytuacji' IRONICZNY 'wyrażający ironię; odznaczający się ironią, drwiną i złośliwością nie wyrażanymi wprost': Ironiczne uśmieszki. Ironiczne uwagi. Ironiczny stosunek do samego siebie. IRONIZOWAĆ 'wypowiadać się o czymś z ironią, posługiwać się ironią dla wyrażenia jakichś treści': Ironizował na temat jego sukcesu. Autor nie wypowiada się wprost, lecz wciąż ironizuje. IRONISTA 'osoba, która ironizuje, zwłaszcza pisarz lub dziennikarz': Felietoniści w tym tygodniku to grupa kpiarzy i ironistów o bardzo ostrych językach. UWAGA: W humanistyce, od epoki romantyzmu, wyróżniono wiele rodzajów ironii, mówiono np. o ironii jako pewnej cesze rzeczywistości, polegającej na tym, że jest ona pełna sprzeczności i konfliktów; o ironii w sztuce, wyrażającej sprzeczność między nią a bytem oraz sprzeczność między artystą a dziełem itd. Wspólną cechą tych rozważań, które filozofowie i artyści snują aż do dziś, jest to, że dotyczą one pojęć ironii, nie mają natomiast większego wpływu na sposób używania tego słowa w języku ogólnym. lać. ironia z gr. eiróneia 'udawanie czegoś, zwłaszcza niewiedzy' IRRACJONALNY 'taki, który nie da się w żaden sposób wytłumaczyć za pomocą rozumu, logicznego myślenia': Należymy do narodu wybranego, który w sposób irracjonalny przetrwał. W irracjonalnym śnie widziało mi się, że politycy w sejmie posługują się poprawną polszczyzną. IRRACJONALIZM l. 'pogląd filozoficzny, który głosi, że rzeczywistość nie jest zgodna z prawami rozumu i logiki, nie jest racjonalna, lecz pełna rzeczy sprzecznych i nieuzasadnionych, a także to, że rzeczywistość nie jest poznawalna rozumowo, lecz np. intuicyjnie, przez emocje': Konsekwencją poglądu Diitheya na rzeczywistość ludzką był irracjonalizm. Dzieje nie rozwijają się według ogólnych praw; konkretne życie jednostek i grup przelewa się przez nie. [Tatarkiewicz] 2. 'postawa umysłowa, polegająca na kierowaniu się pozarozumowymi przesłankami': Zdumiewał go irracjonalizm postępowania przyjaciela. IRRACJONALISTA l. 'filozof, zwolennik irracjonalizmu': Irracjonalistami byli np. Henri Bergson i Nicolai Hartmann. 2. 'osoba, która kieruje się pozarozumowymi przesłankami' IRRACJONALISTYCZNY 'związany z irracjonalizmem - poglądem filozoficznym': Irracjonalistyczna filozofia Schopenhauera. niem. Irrationalismus od łac. irrationalis 'nierozumowy, nierozumny' IRREDENTA l. 'radykalny włoski ruch polityczny na przełomie XIX i XX w., głoszący, że do Włoch powinny być przyłączone wszystkie ziemie zamieszkane przez Włochów' 2. przen. przestarz. 'ruch niepodległościowy' : Car przypuszczał, że ostre posunięcia zastraszą Polaków; stało się na odwrót - represje wzmocniły irre-dentę, zwłaszcza wśród młodzieży. IRREDENTYSTA 'zwolennik irredenty - włoskiego radykalnego ruchu politycznego': Irredentyści chcieli m.in., by do Włoch przyłączono Triest i część Tyrolu. wl. irredenta, dosłownie 'niewyzwolona (ziemia)' IRYD 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 77 i masie atomowej 192,2: srebrzystobiały, ciężki metal szlachetny, bardzo twardy i odporny chemicznie, symbol Ir': Iryd jest używany jako składnik stopów z platyną i osmem, zwiększający twardość i odporność. Z irydu wykonywane są też niektóre narzędzia chirurgiczne i zakończenia stalówek w piórach wiecznych wysokiej klasy. n.-lac. iridium od gr. iris, dopełniacz: iridis 'tęcza' (iryd pod wpływem czynników chemicznych przybiera różne barwy) IRYGACJA l. w medycynie 'zabieg polegający na przepłukaniu pochwy ciepłą wodą, zwykle zawierającą środek leczniczy': Lekarz zalecił irygację. Zrobiła irygację w celach higienicznych. 2. w rolnictwie 'sztuczne nawadnianie pól': Irygacja pozwala uzyskiwać wysokie plony. IRYGATOR 'przyrząd do irygacji - przepłukiwania pochwy': Zazwyczaj irygator to gumowa gruszka z przewodem. IRYGOWAĆ w rolnictwie 'nawadniać pola': Już starożytni Egipcjanie irygowali swe pola wodą z Nilu. IRYGACYJNY l. w medycynie 'związany z irygacją -przepłukiwaniem pochwy': Zabieg irygacyjny. 2. w rolnictwie 'związany z irygacją - nawadnianiem pól': Urządzenia irygacyjne. łac. irrigatio 'nawadnianie' ISBN 'wieloskładnikowy numer nadawany każdej książce w systemie międzynarodowym': Nie mogę znaleźć ISBN-u w tej książce. Na świecie zaczęto ISBN-em oznaczać książki w latach 70. ang. skrót wyrażenia: I(ntemational) S(tandard) B(ook) N(umber) 'międzynarodowy znormalizowany numer książki' 340 ISCHIAS IZOLACJONIZM ISCHIAS inaczej: RWA KULSZOWA 'nagły, ostry ból nerwu kulszowego, ciągnącego się od kości pośladkowych przez tylną część uda': Przyczyną ischiasu może być np. wypadnięcie dysku. n.-lac. odgr. ischion 'biodro' ISLAM 'religia monoteistyczna, głosząca wiarę w jedynego Boga - Allacha, sąd po śmierci i życie pozagrobowe': Doktryna islamu zawarta jest w Koranie. Islam nakłada na wiernych - muzułmanów - pięć obowiązków: wyznanie wiary, modlitwę, jałmużnę, post i pielgrzymkę do Mekki. ISLAMSKI 'związany z islamem': Rytualne przepisy islamskie zakazują spożywania alkoholu i jedzenia wieprzowiny. ISLAMIZACJA 'wprowadzanie islamu, poddawanie jakiejś dziedziny wpływom islamu': Dążenie do islamiza-cji kraju. ISLAMIZOWAĆ 'wprowadzać islam, poddawać jakąś dziedzinę wpływom islamu': W niektórych krajach arabskich pojawiło się dążenie do tego, by islamizować prawo. ISLAMISTYKA 'nauka o islamie': Interesował się ara-bistyką i islamistyką. ISLAMISTA l. 'badacz kultury i religii islamu, znawca islamistyki' 2. 'ortodoksyjny wyznawca islamu': W Algierii zdelegalizowano partię islamską i rozpoczęto represje przeciw islamistom. ar. islam 'całkowite oddanie się Bogu' ISO 'skrót wyrażenia: Intemational Standarization Organi-zation - Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna; w Polsce spotykany najczęściej przy oznaczeniu światłoczułości błon do aparatów fotograficznych': Obecnie klisze do aparatów fotograficznych mają zazwyczaj informację o światłoczułości według nowszej normy ISO i starszej - DIN. ang. ISO - oczywiście ISO to przede wszystkim nazwa organizacji, podawanie na kliszach informacji ISO i liczby to naprawdę rodzaj skrótu: światłoczułość w normach ISO ISSN 'wieloskładnikowy numer nadawany każdemu czasopismu w systemie międzynarodowym': Nie zauważyłem w tym czasopiśmie ISSN-u. Przecież polskie czasopisma też są oznaczane ISSN-em! ang. skrót wyrażenia: I(ntemational) S(tandard) S(erial) N(umber) 'międzynarodowy znormalizowany numer czasopisma' ITALIANISTYKA 'nauka badająca język włoski, kulturę i historię Włoch; kierunek studiów w szkołach wyższych poświęcony tej nauce': Badania w zakresie italianistyki. Zdawać na italianistykę. ITALIANISTA 'badacz kultury włoskiej i języka włoskiego': Italianista zajmował się szczególnie wielką sztuką włoskiego cinquecenta. ITALIANIZM 'wyraz, zwrot lub konstrukcja gramatyczna przejęte z języka włoskiego': Italianizmy we współczesnym języku polskim to np. słowa: pizza, papa-racci i cappuccino. od (włoskiej) nazwy Włoch: Italia; polski wyraz Włochy pochodzi od dawnego niemieckiego słowa Welch, które znaczyło 'obcy' ITALIK inaczej: KURSYWA w drukarstwie i komputerowych edytorach tekstu 'pochylony krój czcionki': Słowa definiowane zapisał italikiem. ang. italic od nazwy: Italia ITERB 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 70 i masie atomowej 173,04: srebrzystobiały, miękki metal, symbol Yb': Iterb znajduje zastosowanie przy produkcji różnego rodzaju stopów, m.in. aluminium, oraz ~ ze względu na swe właściwości magnetyczne - przy wytwarzaniu ferrytów. n.-tac. ytterbium od nazwy miejscowości Ytterby w Szwecji, gdzie ten pierwiastek został odkryty ITR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 39 i masie atomowej 88,9: srebrzysty metal, rzadko występujący w przyrodzie i trudny do wydzielenia ze swych związków, symbol Y': Itr jest stosowany w metalurgii jako składnik stopów, jego związki są też wykorzystywane w elektronice i produkcji specjalnych szkieł. n.-lac. yttrium, podobnie jak nowołacińska nazwa iterbu - także yt-trium pochodzi od nazwy szwedzkiego miasta Ytterby IZO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'taki sam, równy', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na to, że cechy lub zjawiska, nazywane przez drugi człon tych wyrazów, są równe lub jednakowe, np. izobara, izoglosa gr. isos 'równy' IZOBARA w meteorologii 'linia na mapie pogody, łącząca punkty o takim samym ciśnieniu atmosferycznym (na tej samej wysokości bezwzględnej, w pewnej chwili) lub punkty o tej samej średniej wartości ciśnienia atmosferycznego': Prowadzący prognozę pogody wskazywał na przebieg izobar. IZOBARY w fizyce 'jądra różnych izotopów pierwiastka, mające tę samą liczbę masową, lecz różną liczbę atomową': Izobary mają tę samą liczbę nukleonów, ale różną liczbę protonów i neutronów. złożenie cząstek: izo- i -bara od gr. baros 'ciężar' IZOGLOSA w językoznawstwie 'linia na mapie wyznaczająca zasięg występowania jakiejś cechy językowej': Izoglosami zaznacza się zwykle zasięg cech gwarowych na obszarze jakiegoś języka, np. w Polsce mazurzenia, czyli wymowy "capka", "żaba", "syja". złożenie cząstek: izo- i -glosa od gr. glossa 'mowa, język' IZOLACJONIZM 'polityka albo postawa odgradzania się od innych, zamykania się wewnątrz swojego państwa, 341 IZOMERY IZOTROPIA swojego otoczenia, swojej psychiki, często połączone z obojętnością i niechęcią wobec innych i tego, co jest na zewnątrz': Ze swego izolacjonizmu Amerykanie wychodzą jedynie wtedy, gdy już nie mogą pozostać obojętni na to, co się dzieje na świecie, bo to się po prostu nie opjaca. Izolacjonizm grup młodzieży może być buntem przeciw obłudzie świata dorosłych. ang. isolationism,/"'. isolationnisme IZOMERY w fizyce i chemii 'związki chemiczne, mające taki sam skład atomowy, ale różniące się od siebie kolejnością wiązań atomów albo układem przestrzennym cząsteczki, co powoduje różnice właściwości chemicznych i fizycznych tych związków': Izomery strukturalne. Izomery przestrzenne. ang. isomers od gr. isomeres 'składający się z równych części' IZOMORFIZM l. w chemii i mineralogii 'zjawisko polegające na tym, że związki mające różny skład chemiczny krystalizują się w tych samych postaciach': Izomorfizm występuje najczęściej w przypadku substancji o różnym wprawdzie składzie chemicznym, ale o podobnej strukturze krystolograficznej. 2. w matematyce 'wzajemnie jednoznaczne odwzorowanie jednego systemu algebraicznego na inny system tego samego rodzaju' IZOMORFICZNY l. w chemii i mineralogii 'wykazujący izomorfizm': Izomorficzne związki chemiczne. 2. w matematyce 'taki, który odznacza się izomorfizmem w stosunku do innego': Izomorficzne struktury matematyczne. złożenie cząstek: izo- i -morfizm odgr. morphe 'kształt' IZOTERMA l. w meteorologii 'linia na mapie pogody lub na mapie klimatycznej, łącząca punkty o takiej samej temperaturze w tym samym czasie lub takiej samej średniej temperatur w tym samym czasie': Przebieg izotermy. Na klimatycznej mapie Wielkopolski zaznaczono izotermy lipca i stycznia. 2. 'typ naczepy samochodowej utrzymującej stałą temperaturę': Wyładował artykuły spożywcze z izotermy. złożenie cząstek: izo- i -terma od gr. thermós 'ciepły' IZOTOP w fizyce i chemii 'jeden z rodzajów atomów tego samego pierwiastka, różniący się od innych liczbą neutronów przy tej samej liczbie protonów': Większość izotopów jest otrzymywana sztucznie. Izotopy wodoru to deuter i tryt. IZOTOPOWY w fizyce i chemii 'związany z izotopami, zawierający izotopy': Substancje o odmiennych składach izotopowych. Wskaźnik izotopowy. niem. Isotop od gr. isos 'równy', topos 'miejsce' IZOTROPIA w fizyce i chemii 'cecha ciał polegająca na tym, że we wszystkich kierunkach wykazują one jednakowe właściwości': Izotropia to cecha przede wszystkim ciał niekrystalicznych, np. gazów i cieczy. IZOTROPOWY w fizyce i chemii 'wykazujący izotro-pię': Ciała izotropowe wykazują te same właściwości, np. sprężystość, przewodnictwo elektryczne, rozszerzalność cieplną, niezależnie od kierunku, w którym się je bada. złożenie cząstek: izo- i -tropią od gr. trope 'zwrot' 342 J skrót słowa: dżuł (zob.) JAHWE albo JEHOWA 'imię Boga Izraela w Starym Testamencie': Jahwe to główne imię Boga w Starym Testamencie. Oprócz niego w Biblii występuje wiele imion zastępczych, np. Adonai i Elohim. hebr. Yahwe; Jahwe i Jehowa to różne (występujące też w innych językach europejskich) odczytania tajemniczego biblijnego napisu złożonego z czterech głosek: YHWE, który jest właściwym imieniem Boga; niektórzy przypuszczają, że jego znaczenie to 'Ten, który jest' JAKOBIN l. 'członek radykalnego ruchu politycznego w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej, uznającego, że dla ratowania republiki są konieczne głębokie reformy i zastosowanie masowego terroru': W okresie dyktatury jakobinów zduszono rojalistyczne powstanie w Wandei i pokonano wojska europejskiej koalicji antyfrancuskiej. 2. przen. 'człowiek o radykalnych poglądach społecznych': Polscy j akobini z okresu powstania kościuszkowskiego. JAKOBINIZM 'ruch jakobinów francuskich': Po zgi-lotynowaniu w 1794 r. Maksymiliana Robespierre'a i innych przywódców ruchu jakobinizm przestał odgrywać ważniejszą rolę w życiu politycznym Francji. nazwa pochodzi od klasztoru św. Jakuba w Paryżu, który w 1789 r. był siedzibą tego ruchu politycznego JAMBALAYA (czytaj: dżambalaja) 'duszona potrawa kre-olska, przyrządzana z ryb, skorupiaków, drobiu, ryżu lub makaronu i przypraw': Jambalaya wywodzi się z Wysp Karaibskich, a dziś jest bardzo popularna w Stanach Zjednoczonych. amer. Jambalaya, przeniesione z dialektu prowansalskiego przez francuskojęzycznych Amerykanów zamieszkujących w Luizjanie i Teksasie JAMBOREE (czytaj: dżembori) l. 'międzynarodowe spotkanie muzyków, zwłaszcza jazzowych': Na warszawskie jamboree zjechali muzycy z wielu krajów. 2. 'międzynarodowy zlot skautów' amer. jamboree, słowo oznaczające duże spotkanie, party połączone z wesołą zabawą JAM SESSION (czytaj: dżem seszn) 'swobodne spotkanie różnych muzyków jazzowych, połączone ze wspólnymi improwizacjami na różne tematy muzyczne': Razem z kolegami z kilku zespołów bluesowych umawiali się kilka razy do roku na jam session. ang. jam session od: jam m.in. 'swobodnie improwizować', session 'sesja, posiedzenie' JANCZAR 'żołnierz doborowych oddziałów piechoty tureckiej, istniejących od XIV do XIX w.': W dawnej Polsce istniały oddziały wojskowe wzorowane na tureckich janczarach. JANCZARKA 'lekka strzelba o niegwintowanej lufie, używana od XVII do XIX w.' JANCZARY 'dzwonki przy końskiej uprzęży': Z dala słychać byłojanczary. tur. jeni czeri 'nowe wojsko' JANG 'w filozofii chińskiej: męski pierwiastek świata': Jang - pierwiastek męski łączy się z jing - pierwiastkiem żeńskim. Jang wiąże się z takimi cechami jak światło, aktywność, ciepło i wypukłość. chińskie Jang, dosłownie 'jasny' JANKES 'początkowo: Amerykanin z Północy, potem: Amerykanin - słowo używane często z odcieniem negatywnym': O świcie jankesi zaatakowali wojska Południa. Meksykanin mówił z niechęcią, że do miasteczka przyjechali jacyś jankesi. amer. Yankees (liczba mnoga), słowo o niejasnej etymologii, być może pochodzące od holenderskiego: Janke 'Jasiek' JANTAR 'bursztyn': Już w czasach rzymskich nad brzegi Bałtyku docierali kupcy poszukujący jantaru. litewskie gintaras JANUS 'w mitologii rzymskiej: bóg o dwóch twarzach, patrzących w przeciwne strony świata (na wschód i na zachód), strzegący m.in. bram, drzwi i mostów': Lud po dawnemu wierzył w starego Janusa, stróża drzwi, i z nabożeństwem przechowywał pierwsze monety rzymskie, stare, ciężkie, spleśniałe kawały brązu, na których widniało dwuobliczne wyobrażenie boga. (Parandowski) JANUSOWY l. 'związany z Janusem, będący wyobrażeniem Janusa': Janusowe święta obchodzone w styczniu. Posągi Janusowe w starożytnym Rzymie. 2. przen. 'mający dwa oblicza, dwojaki, dwuznaczny': Gdy zobaczył, jak wieczorem przeobraża się z szarej biurowej myszki w kobietę wampa i wyrusza do "dzielnicy czerwonych świateł", zrozumiał jej janusową naturę. tac. lanus JAPISZON zob. pod hasłem YUPPI JARD 'jednostka długości stosowana w krajach anglosaskich równa ok. 91,5 cm, skrót: yd': Od przeciwnika dzieliło go kilka jardów. ang. yard 343 JASPIS JOGA JASPIS 'twarda skała krzemionkowa, nieprzezroczysta, szara, niebieska, czerwona, zielonkawa albo brązowawa, ceniona jako kamień ozdobny': Jaspisjest używany m.in. do wyrobu ozdobnych przedmiotów i inkrustowania mebli. JASPISOWY 'wykonany zjaspisu': Jaspisowa figurka. Jaspisowa waza. gr. iaspis JASYR 'tatarska lub turecka niewola; także: jeńcy - głównie cywile - wzięci przez Tatarów lub Turków w niewolę': Turcy i Tatarzy brali w jasyr głównie ludzi młodych i zdrowych, których mogli potem sprzedać na wschodnich bazarach. Polscy rycerze odbili Tatarom jasyr. od tur. esir 'jeniec' JAZZ (czytaj: dżes) albo DŻEZ 'rodzaj muzyki, zapoczątkowanej pod koniec XIX w. przez murzyńskich muzyków z Nowego Orleanu, zasadniczo instrumentalnej i improwizowanej, charakteryzującej się synkopo-wanym rytmem i wariacjami melodycznymi': Z czasem rozwinęły się różne style jazzu, m.in. styl nowoorleań-ski, swing i bebop. JAZZOWY (czytaj: dżezowy) albo DŻEZO 'WYzwiąza-ny z jazzem': Do instrumentów najczęściej używanych przez muzyków jazzowych należą: saksofon, trąbka, klarnet, fortepian, kontrabas i instrumenty perkusyjne. JAZZMAN (czytaj: dżezmen) albo DŻEZMEN 'muzyk jazzowy': Do słynnych polskich jazzmanów należą m.in.: Stanisław Sojka, Jan Ptaszyn Wróblewski i Włodzimierz Nahomy. JAZZ-BAND (czytaj: dżezbend) 'zespół jazzowy': Dołączył do znanego j azz-bandu Benny'ego Goodmana. JAZZ-JAMBOREE (czytaj: dżezdżembori) 'jamboree jazzowe, w zasadzie to samo, co jamboree w l. znaczeniu' amer. jazz, stówo o nieznanym pochodzeniu JAŹŃ 'świadomość człowieka, w której odbija się świat zewnętrzny i wewnętrzny: to, co jest, to, kimś się jest, i to, że się jest': Miłość do dzieci była dla niego nie tylko najważniejszym uczuciem, ale i podstawą jego jaźni, tym, na czym budował cały swój świat. W pracy odnosił coraz większe sukcesy, a w domu żona i teściowa nadal go traktowały tak, jakby był nikim - powoli zaczął odczuwać rozdwojenie jaźni. utworzone od słowa: ja przez Bronisława Trentowskiego (1808-1869), polskiego filozofa, znanego m.in. z wielu dziwacznych propozycji zastąpienia słów obcych polskimi, np. zamiast logika - myślini, zamiast pedagogika - chowanna JEEP zob. DŻIP JEHOWA zob. JAHWE JEHOWITA albo ŚWIADEK JEHOWY 'członek wspólnoty religijnej, uznającej za jedynego Boga Jehowę, Jezusa - za jego syna, będącego jednak tylko człowiekiem, zaś Ducha Świętego za nieosobową moc': Pierwsze wspólnoty jehowitów powstały pod koniec XIX w. w Stanach Zjednoczonych. Świadkowie Jehowy nie spożywają krwi i są przeciwni jej przetaczaniu. Surowe zasady moralne obowiązujące we wspólnocie świadków Jehowy sprawiają, że wielu z nich to ludzie o nieposzlakowanej uczciwości, chętnie zatrudniani np. w działach finansowych firm. amer. Jehovah's Witness, początki tej wspólnoty religijnej wiążą się z działalnością Charlesa Taze'a Russella (1852-1916) JEREMIADA 'utwór literacki lub mowa zawierające skargi i żale z powodu upadku ojczyzny oraz napomnienia moralne dla narodu; także szerzej: skargi, narzekania na coś': Jeremiady powstawały w Polsce w XIX w., tego typu utwory znajdujemy np. w twórczości Kornela Ujejskiego. Był to dziwaczny program radiowy, który wypełniały same jeremiady i narzekania. fr. jeremiadę od imienia biblijnego proroka Jeremiasza, któremu przypisuje się treny opłakujące zburzenie Jerozolimy oraz mowy zawarte w "Księdze Jeremiasza" JERSEY zob. DŻERSEJ JIN 'w filozofii chińskiej: żeński pierwiastek świata': Jin jest uzupełnieniem pierwiastka męskiego - jang. Jin wiąże się z takimi cechami jak ciemność, bezruch, chłód i wklęsłość. chińskie jin, dosłownie 'ciemny' JIU-JITSU zob. DŻIU-DŻITSU JIVE (czytaj: dżajf) 'szybki taniec towarzyski, tańczony podobnie jak rock and roli i do podobnej muzyki, mający jednak bardziej skomplikowany krok': Jive był popularny zwłaszcza w latach 40. i 50., początkowo tańczono go do swinga. amer. Jive JOD 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 53 i masie atomowej 126,9: niemetal, tworzący ciemnofioletowe kryształy, symbol I': Jod występuje w przyrodzie w postaci swoich związków, które są zawarte m.in. w wodzie morskiej. Jod jest wykorzystywany m.in. w lecznictwie do odkażania ran i leczenia chorób tarczycy. JODOWAĆ 'poddawać coś działaniu jodu albo dodawać do czegoś jodu': Jodowana sól zawiera cząsteczki jodu, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, m.in. dla dobrej przemiany materii. JODYNA 'roztwór jodu w etanolu w postaci ciemnobrunatnej cieczy': Jodyna jest powszechnie stosowana do odkażania ran. JODYNOWAĆ 'odkażać ranę jodyną': Zajodynował dziecku skaleczoną rękę. n.-/ac.jodumody. iodes 'fiołkowy' JOGA l. 'jeden z hinduistycznych systemów religijno-filo-zoficznych, zalecających dla osiągnięcia wyzwolenia specjalne ćwiczenia duchowe i fizyczne': Podstawą jogi 344 JOGGING JOYSTICK są "Jogasutry" Patańdźalego, tekst powstały w ostatnich wiekach p.n.e. 2. 'specjalny indyjski system ćwiczeń fizycznych i oddechowych oraz medytacji, które uprawia się dla doskonalenia duchowego i fizycznego': Uprawiał jogę pod okiem doświadczonego instruktora. JOGIN 'hinduski asceta, który dzięki uprawianiu ćwiczeń zalecanych przez jogę posiadł szczególne umiejętności duchowe i fizyczne': Hinduista mówił nam, że w żadnym wypadku nie należy mylić joginów z fakirami. Niektórzy j ogini potrafią na bardzo długi czas zatrzymać oddech. JOGOTERAPIA 'leczenie za pomocą ćwiczeń jogi': Jo-goterapiajest szczególnie skuteczna w leczeniu nerwic, bezsenności i otyłości. sanskr. joga 'koncentracja, medytacja' JOGGING (czytaj: dżogink) 'rytmiczny bieg, zazwyczaj niezbyt szybki, uprawiany na świeżym powietrzu po to, by zachować kondycję, sprawność fizyczną': Codzienna porcja joggingu, potem prysznic - i do pracy. ang. jogging JOGURT 'napój o gęstej konsystencji, otrzymywany z pasteryzowanego mleka krowiego poddanego fermentacji, wywołanej przez bakterie kwasu mlekowego': Jogurt ma duże znaczenie dietetyczne. Z jogurtu naturalnego, czyli niezawierającego cząstek owoców, można przyrządzać wiele napojów, zup i sosów do sałatek. fr. yoghourt z tur. JOHIMBINA 'alkaloid otrzymywany z kory niektórych drzew zachodnioafrykańskich, powodujący m.in. poszerzanie naczyń krwionośnych': Dawniej stosowano johimbinę jako środek w leczeniu impotencji i zaburzeń krążenia. z języków zachodnioafrykańskich yohimbin JOINT VENTURE (czytaj: dżojn wenczer) zwykle w połączeniu: spółka joint-yenture 'spółka handlowa krajowo-zagraniczna albo zagraniczna zawiązana po to, żeby prowadzić działalność gospodarczą': Częstsze są spółki j oint-venture z przewagą obcego kapitału. ang. joint-venture, dosłownie 'wspólne przedsięwzięcie' JOJOBA [czytaj: chochoba albo żożoba] 'roślina tropikalna, z której robi się m.in. olejki kosmetyczne': Kosmetyk z zawartością jojoby. fr. jojoba, z języka jednego z plemion indiańskich Ameryki Środkowej JOM KIPUR 'Dzień Pojednania - jedno'z najważniejszych świąt w religii żydowskiej, obchodzone we wrześniu': W Jom Kipur żydzi zachowują post i modlą się do Boga o przebaczenie grzechów każdemu człowiekowi z osobna i całemu narodowi. hebr. yom kippur 'dzień pojednania' JON w fizyce i chemii 'atom lub grupa atomów z ładunkiem elektrycznym dodatnim lub ujemnym': Jony dodatnie to kationy, a ujemne to aniony. JONIZACJA w fizyce i chemii 'powstawanie jonów w wyniku oderwania od atomu elektronu lub przyłączenia elektronu do niego': Aby zaszedł proces jonizacji, do atomu musi zostać dostarczona pewna porcja energii. Zwana jest ona energiąjonizacji. JONIZOWAĆ w fizyce i chemii 'powodować jonizację': Zjonizowane powietrze. Zjonizowana materia w gorących gwiazdach. JONOSFERA w naukach o Ziemi 'warstwa atmosfery, rozciągająca się w górę od wysokości ok. 50 kilometrów, w której występuj ą swobodne elektrony i jony': Wjono-sferze następują załamania, odbicia, pochłanianie i polaryzacja fal radiowych. ang. ion odgr. i5n 'idący' JOŃSKI 'związany z Jonami, jednym z głównych plemion starożytnej Grecji': Wysoka kultura jońska. Q Jońska filozofia przyrody 'najstarsza szkoła filozoficzna w starożytnej Grecji, do której należeli m.in. Tales z Miletu i Heraklit z Efezu': Wjońskiej filozofii przyrody stawiano m.in. pytania o to, co jest podstawową substancją świata - woda czy ogień - i jakie są najważniejsze zasady nim rządzące. Porządek joński 'styl w starogreckiej architekturze, który cechuje smukłość i ozdobność budowli oraz lekkość': W porządku j ońskim kolumna była znacznie smuklejsza od kolumny w porządku doryc-kim, żłobiona, mająca bazę złożoną z wklęsłych i wypukłych pierścieni. gr. lónikós JOWIALNY 'dobroduszny, otwarty w kontaktach z ludźmi i pogodny, często też odznaczający się rubasznym humorem': Pan Zagłoba to typ jowialnego polskiego szlachcica. od łac. Iovialis 'jowiszowy' - urodzony pod znakiem Jowisza, czyli pogodny, wesoły JOWISZ albo JUPITER 'w mitologii rzymskiej: główny bóg niebios, rządzący innymi bogami i władający gromem, odpowiednik greckiego Zeusa': Ze wszystkich świątyń Jowisza i w samym Rzymie, i w najdalszej okolicy, główną i najbardziej szanowaną była świątynia na Kapitelu. (Parandowski) JOWISZOWY l. 'związany z Jowiszem': Przygody Jowiszowe w mitologii rzymskiej, l.przen. 'taki, jak Jowisza: surowy, groźny': Król z gniewem zmarszczył swe jowiszowe brwi. tac. Iovis, luppiter JOYSTICK (czytaj: dżojstik) albo DŻOJSTIK 'ruchoma rękojeść z rozmaitymi przyciskami, osadzona w podstawce i połączona kablem z komputerem, umożliwiająca płynne sterowanie kursorem na ekranie monitora komputerowego; używana przede wszystkim w grach komputerowych i w systemach symulacyjnych (np. przy sy- 345 JOZAFATA DOLINA II JUPITER mulowaniu lotu lub jazdy)': Dla operatorów leworęcznych pomocna jest funkcja zmiany kierunków wychyleń joysticka. ang. joystick, pierwotnie 'drążek sterowy (w samolocie)' JOZAFATA DOLINA 'dolina, w której ma według Biblii odbyć się Sąd Ostateczny': Dolina Jozafatajest zazwyczaj utożsamiana z doliną Cedronu w Jerozolimie. od imienia biblijnego króla Jozafata JUBILEUSZ 'uroczysta rocznica lub obchody takiej rocznicy': W maju będziemy świętować jubileusz pięćdziesięciolecia istnienia teatru. W tym roku rodzice Wlodka obchodzili jubileusz dwudziestolecia swojego małżeństwa. JUBILAT 'osoba, która obchodzi swój jubileusz': Na Małej Scenie teatru zasiadła najelegantsza publiczność, rodzina i przyjaciele jubilata, aby obejrzeć premierę "Ślubów panieńskich" w reżyserii Andrzeja Łapickiego i jego samego w roli głównej. JUBILEUSZOWY 'związany z jubileuszem': Jubileuszowe obchody 10 rocznicy pracy artystycznej. Jubileuszowy, tysiączny numer pisma. lać. kość. (annus) iubilaeus '(rok) jubileuszowy' (czczony dawniej co 50, a potem co 100 lat) JUDAIZM l. 'monoteistyczna religia, głosząca wiarę w jednego Boga - Jahwe, życie pośmiertne oraz szczególne posłannictwo Izraela, narodu wybranego, z którym Bóg zawarł przymierze': Na świecie judaizm wyznaje ok. 15 milionów ludzi, w ogromnej większości Żydów. 2. 'obyczaje i tradycje żydowskie' JUDAISTYCZNY 'związany z judaizmem, religią lub obyczajami i tradycjami Żydów': Judaistyczne przepisy rytualne. Judaistyczne studia nad żydowskimi zwyczajami. JUDAISTA l. 'badacz kultury i religii Żydów': Judaista opisywał rolę Mesjasza w religii żydowskiej. 2. 'wyznawca judaizmu' JUDAIKA 'pamiątki kultury żydowskiej: dokumenty, przedmioty, druki itd.': Babcia miała w domu piękny zbiór judaików. lać. iudaicus 'żydowski' JUDASZ l. 'w Biblii: jeden z 12 uczniów Chrystusa, który Go zdradził': Judasz wskazał strażnikom Jezusa umówionym znakiem: podszedł i pocałował go. Za swój czyn Judasz dostał nagrodę - 30 srebrników. 2. przen. 'zdrajca, zwłaszcza ktoś, kto zdradza osoby bliskie lub zdradza dla korzyści': Gdy przyszli hitlerowcy, w naszej wsi znalazł się judasz, który za drobną sumę pieniędzy wskazał im miejsce, gdzie ukrywa się ranny partyzant. Okrzyknięto ich judaszami. JUDASZOWY POCAŁUNEK l. 'pocałunek, którym Judasz wskazał strażnikom Jezusa' l. przen. 'czyjaś pozorna uprzejmość, świadczona tylko dla korzyści i przynosząca tylko szkodę' JUDASZOWE SREBRNIKI 'nagroda za zdradę' JUDO zob. DŻUDO JUHAS reg. 'pomocnik bacy przy wypasie owiec': Najął dwóch juhasów. Juhasi doją owce. węg. juhasz JUK zwykle w liczbie mnogiej: JUKI 'worki, zwykle skórzane, do przewożenia bagażu na grzbiecie zwierzęcia': Przytroczyli juki do siodła. JUCZNY 'o zwierzętach: obładowany jukami, używany do noszenia ciężarów': Na końcu kolumny szły juczne konie. Hodowali juczne zwierzęta: konie, osły i wielbłądy. tur. juk 'ciężar' JUKA l. inaczej: JUKKA 'roślina o krótkim pniu, długich, mieczowatych liściach i dzwonkowatych, białych lub liliowych kwiatach': Jukka występuje w Ameryce Pomocnej i Środkowej, jest też hodowana w Europie jako roślina ozdobna. 2. 'mocne włókno z liści tej rośliny': Z juki wytwarzane są tkaniny pakunkowe, chodnikowe i wyroby powroźnicze. ang. yucca z karaibskiego JUNIOR l. 'młodszy, męski członek jakiejś rodziny, zwykle syn sławnego ojca': Wszystkich zaskoczyła śmierć Kennedy'ego juniora. Talent Depardieu juniora. 2. w sporcie 'młodszy zawodnik, w zależności od dyscypliny: między 18. a 21., 22. lub 23. rokiem życia': Odbyły się kolejno zawody młodzików, juniorów i seniorów. UWAGA: Forma żeńska juniorka odnosi się tylko do zawodniczki sportowej. Jeżeli chcemy nazwać dziewczynę, która jest młodszą członkinią rodziny, używamy (męskiej) formy junior. JUNKIER l. 'w Niemczech średniowiecznych: młody szlachcic' 2. 'w XIX w., głównie w Prusach: wielki właściciel ziemski': Junkrowie byli ostoją pruskiego konserwatyzmu, z nich rekrutowała się w głównej mierze kadra oficerska armii. 3. 'w Rosji w XVIII i XIX w.: uczniowie szkół oficerskich i podoficerzy szlacheckiego pochodzenia': Szkolenie junkrów. niem. Junker od: Jungherr 'młody pan' JUNTA (czytaj: hunta) 'władza wojskowa, która objęła rządy w wyniku zbrojnego zamachu stanu' (nazwa odnoszona najczęściej do sytuacji w Ameryce Południowej i Środkowej): Oskarża on juntę wojskową o wymordowanie 4 tysięcy jego zwolenników. hiszp. junta, dosłownie 'związek, zebranie' I JUPITER 'to samo, co Jowisz' łac. luppiter II JUPITER 'silny reflektor soczewkowy, używany w teatrze i na planie filmowym': Konieczna była klimatyzacja studia, ponieważ jupitery w ciągu kilku minut nagrzewały je do bardzo wysokiej temperatury. nazwa firmowa od łac. luppiter 346 JURA JUWENILIA JURA w geologu 'drugi okres ery mezozoicznej, trwający od około 200 do około 145 milionów lat temu': W jurze świat zwierzęcy był bardzo bogaty, istniały już pierwsze ssaki, wiele owadów, pojawiły się też ptaki. Przede wszystkim żyły jednak wówczas wielkie gady, które opanowały wszystkie środowiska. JURAJSKI w geologii 'związany z jurą, pochodzący z tego okresu': W słynnym filmie Stevena Spielberga "Park jurajski" pokazane są przygody współczesnych ludzi na wyspie, na której sztucznymi metodami udało się wyhodować mezozoiczne gady. od nazwy: Jura - pasmo górskie na pograniczu Francji i Szwajcarii JURTA 'przenośny, okrągły namiot z płaskim dachem, budowany przez ludy koczownicze w centralnej i zachodniej Azji': Mongolska jurta składa się z konstrukcji drewnianej, na którą naciągnięte są skóry i wojłok. roś. jurta JURY (czytaj: żiri) 'komisja sędziowska w różnego rodzaju konkursach, zwłaszcza konkursach artystycznych, konkursach wszelkiego rodzaju umiejętności i konkursach piękności': W jury konkursu filmowego zasiadało wielu wybitnych znawców współczesnej kinematografii. Prowadzący program odczytał werdykt jury i wręczył zwycięzcom nagrody. JUROR 'osoba zasiadaj ąca w jury j ako j eden z sędziów': Znany aktor został powołany na jurora w konkursie recytatorskim. fr. jury od łac. iurare 'przysięgać' JURYSDYKCJA książk. 'prawo jakiegoś organu władzy lub osoby, reprezentującej władzę, do sądzenia, do wydawania wyroków w określonych sprawach': Tego rodzaju występki podlegały jurysdykcji hetmańskiej. Jurysdykcja kościelna. JURYSPRUDENCJA w prawie 'nauka prawa, prawo-znawstwo': Jurysprudencja obejmuje m.in. teorię i socjologię prawa, zajmuje się też orzecznictwem sądów w określonych sprawach; w różnych krajach do jej zakresu są włączane nieco odmienne dziedziny. JURYSTA przestarz. 'prawnik': W krakowskiej akademii już od pierwszych lat jej istnienia kształcono jurystów. fac. iurisdictio 'prawo sądzenia' JUSTE MILIEU (czytaj: żust milie) 'złoty środek między skrajnościami': W wychowaniu dzieci starał się zachować just milieu, nie być ani zbyt surowym, ani zbyt pobłażliwym. fr. juste milieu, określenie odnoszone do rządów króla Francji Ludwika Filipa (żył 1773-1850, na tronie: 1830 - 1848) JUSTOWAĆ l. w drukarstwie 'wypełniać przerwy między czcionkami, wyrazami i wierszami w tekście materiałem zecerskim niższym od czcionek i nie odbijającym się na wydruku': Tekst justuje się po to, by zachować odpowiednie odległości między czcionkami, wyrazami i wierszami. 2. w komputerowych programach edycyjnych 'wyrównywać tekst do lewej, prawej, góry, dołu itd.': Ten program automatycznie justuje tekst do lewej. 3. 'regulować i nastawiać przyrządy pomiarowe' niem. justieren od fac. iustus 'należyty, słuszny, zupełny' JUTA l. 'jednoroczna zielna roślina tropikalna o wysokości dochodzącej do 3 m': Juta jest hodowana głównie w Indiach. 2. 'włókno łykowe z łodyg tej rośliny; także: tkanina z tego włókna': Juta służy do wyrobu m.in. tkanin tapicerskich i pakunkowych. Worek z juty. JUTOWY 'wykonany z juty-tkaniny': Jutowe nakrycie. I JUWENALIA 'tradycyjne święto studenckie': Juwenalia rozpoczęły się od przemarszu studentów przez miasto i symbolicznego wręczenia im kluczy przez burmistrza. od fac. iuvenalis 'młodzieńczy' II JUWENALIA 'widowiska teatralne wprowadzone przez cesarza Nerona': Na juwenaliach Neron często prezentował swe własne utwory. tac. Iuvenalia JUWENILIA 'utwory młodzieńcze jakiegoś artysty': Wydali tomjuweniliów Tuwima. lać. iwenilis (podobnie jak iuvenalis) 'młodzieńczy' 347 I K symbol pierwiastka chemicznego: potas (zob.) II K skrót słowa: kelwin (zob.) °K symbol stopnia temperatury w skali Kelwina (zob. pod hasłem: KELWIN) KAABA albo KABA 'ogromny relikwiarz w formie prostopadłościanu z wmurowanym w ścianę Czarnym Kamieniem (największą świętością islamu), znajdujący się na dziedzińcu św. Meczetu w Mekce': Kaabajest celem dorocznej pielgrzymki muzułmanów. arab. ka'ba(h) 'kostka, sześcian' KABAŁA l. 'metafizyczna interpretacja Biblii, w której każdemu znakowi i każdej liczbie przypisuje się tajemnicze, magiczne znaczenie' : Kabała rozwinęła się w średniowieczu z tradycji żydowskiej. 2. 'wróżba z kart, ręki lub jakichś znaków; także: księga zawierająca zasady wróżenia': Wieczorem ciotka postawiła mu kabałę. 3. pot. 'kłopotliwa sytuacja, z której trudno wybrnąć' : Janek wpakował się w kabałę. Księgowa, dzięki doświadczeniu i bystrości umysłu, wyciągnęła go z kabały. KABALISTA l. 'znawca kabały - metafizycznej interpretacji Biblii' 2. częściej w formie żeńskiej: KABA-LARKA 'osoba stawiająca kabałę-wróżbę': Kabalarka odkryła kolejną kartę i wyszeptała - Spotka pana wielkie szczęście. KABALISTYCZNY l. 'związany z kabałą - metafizyczną interpretacją Biblii' : Kabalistyczna interpretacja znaków imienia boskiego. Liczba 44 zaczerpnięta jest zapewne z tradycji kabalistycznej. 2. 'tajemniczy, magiczny, mający ukryte znaczenie' : Kabalistyczne napisy wyryte w kamieniu. Kabalistyczne znaki, liczby, przepowiednie. KABALISTYKA l. 'uprawianie metafizycznych rozważań, polegających na doszukiwaniu się w biblijnych znakach tajemnych sensów' : Kabalistyka uprawiana przez średniowiecznych rabinów. 2. 'wróżbiarstwo' od hebr. gabbalah 'tradycja' KABANOS 'cienka, długa, sucha kiełbasa z mięsa wieprzowego, rzadziej końskiego': Jak zjesz kanapkę, dostaniesz jeszcze kabanosa. od ukr. kaban 'wieprz' KABARET l. 'kameralna forma sztuki rozrywkowej, obejmującej lekki repertuar, głównie skecze, piosenki i tańce, połączone w całość przez konferansjerkę': Kabaret radiowy, telewizyjny. Kabaret amatorski, studencki, szkolny. Kabaret to forma sztuki rozrywkowej, rozwijająca się od końca XIX w. 2. 'przedstawienie składające się z piosenek satyrycznych, skeczów, tańców': Jutro idziemy na kabaret. Od kilku lat tańczy w kabarecie. 3. 'restauracja, kawiarnia lub klub nocny, w którym widzowie siedzący przy stolikach oglądają występy o charakterze rozrywkowym': W kabarecie, jak co wieczór, ścisk i gwar. KABARETOWY l. 'związany z kabaretem, właściwy kabaretowi': Artystka, piosenkarka, tancerka kabaretowa. Zespół kabaretowy. Piosenki, spektakle kabaretowe. 2. przen. 'taki jak w kabarecie, niepoważny, nie serio': Kabaretowi politycy zdominowali wystąpienia na wczorajszym posiedzeniu komisji. Kabaretowe państewko. KABARETON 'długo trwające przedstawienie, na które składają się wybrane fragmenty programów kabaretowych' : W dniach 6-9 sierpnia odbył się kabareton, którego gwiazdą był Stanisław Tym. KABARETKI 'ażurowe pończochy, które kiedyś nosiły przede wszystkim artystki występujące w kabarecie': Miała na nogach czarne kabaretki z ozdobnym szwem. fr. cabaret, pierwotnie 'knajpa, szynk' KABOTAŻ l. 'żegluga między portami tego samego państwa': Mały kabotaż to żegluga między portami tego samego państwa w obrębie jednego morza, zaś duży kabotaż to żegluga w obrębie różnych mórz. 2. 'żegluga przybrzeżna, prowadzona w określonej odległości od morza' KABOTAŻOWIEC 'statek przystosowany do kabotażu': Od wielu już lat pływa na kabatażowcach. KABOTAŻOWY 'związany z kabotażem, przystosowany do kabotażu': Żegluga kabotażowa. fr. cabotage KABOTYN 'człowiek, który usiłuje imponować tanimi efektami i zgrywaniem się' : Niewyrobionym odbiorcom sztuki imponują często tandeciarze i kabotyni, a nie artyści tworzący prawdziwie głębokie dzieła. KABOTYNEM albo KABOTYŃSTWO 'postawa kabotyna: efekciarstwo, zgrywanie się' : Drażnił go kabo-tynizm przyjaciela, lubowanie się w tanich efektach i wieczny brak powagi. KABOTYŃSKI 'typowy dla kabotyna': Kabotyńskie zachowanie. Kabotyńska poza. fr. cabotine, pierwotnie 'mamy aktor z wędrownej trupy' KABRIOLET l. 'typ nadwozia samochodu osobowego ze składanym dachem, umocowanym za oparciem tylnego siedzenia, i chowanymi w drzwiach szybami bocznymi': Najwięcej kabrioletów jeździ po luksusowych kurortach nad brzegami ciepłych mórz. 2. 'lekki, dwu- 348 KADUKI KADUK kołowy powóz, zwykle jednokonny, mający podwyższone siedzenia i składaną budę' fr. cabriolet, oczywiście historycznie pierwsze jest znaczenie 'powóz' KABUKI 'jedna z form klasycznego teatru japońskiego, w której tekst mówiony przeplata się ze śpiewem, pantomimą, baletem i elementami widowiska kukiełkowego': Kabuki powstał w XVII w. jako teatr ludowy i był przeciwieństwem elitarnego teatru dworskiego. Kabuki często wykorzystuje tradycyjne wątki historyczne. jap. kabuki od słów: ka 'śpiew', bu 'taniec', ki 'sztuka' KABUL 'gęsty sos z musztardy i galaretki porzeczkowej lub przecieru pomidorowego': Kabul podawany jest zwykle do zimnych mięs. od nazwy stolicy Afganistanu - Kabulu KACET pot. 'hitlerowski obóz koncentracyjny': Więzień kacetu. W czasie wojny siedział ponad rok w kacecie. niem. odczytanie skrótu: K2 (od Konzentrationslager) KACYK l. 'wódz plemienia indiańskiego lub murzyńskiego': Na spotkanie przybyli kacykowie i szamani plemion mieszkających w dolinie, l.przen. 'zadufany w sobie urzędnik, zwłaszcza prowincjonalny, zajmujący wysokie stanowisko w miejscowej hierarchii, nieliczący się z przepisami i wykorzystujący władzę do prywatnych celów': Była osobą całkowicie pozbawioną talentu i pracowitości, swojąpozycję zawdzięczała wstawiennictwu wuja - będącego dyrektorem dużego zakładu i powiatowym kacykiem. niem. Kazike z hiszp. cacique (z języków indiańskich) KADENCJA 'czas trwania jakiejś obieralnej władzy; okres, w którym sprawuje się jakąś funkcję': Parlamentarzyści sejmu pierwszej kadencji wykonali wiele pożytecznej pracy. Kadencja prezydenta w Polsce trwa 5 lat. wl. cadenza z łac. cadentia 'upadek' KADET 'uczeń w szkole przygotowującej do zawodu wojskowego, obecnie w Polsce - w szkole chorążych': Oficer inspekcyjny sprawdzał stan uzbrojenia i umundurowania w szkołach elewów, kadetów i podchorążych. () Korpus Kadetów inaczej: Szkoła Rycerska 'słynna szkoła działająca w Warszawie w latach 1766-1794, przygotowująca (często uboższą) młodzież szlachecką do zajęcia ważnych stanowisk w państwie i armii, realizująca nowoczesny jak na ówczesne warunki program, obejmujący praktyczne dziedziny wiedzy, ćwiczenia fizyczne i wojskowe oraz wychowanie patriotyczne': Do wychowanków Korpusu Kadetów należeli m. in. Tadeusz Kościuszko i Julian Ursyn Niemcewicz. fr. cadet, w większości krajów zachodnich kadet to uczeń szkoły oficerskiej KADI 'sędzia muzułmański, który wydaje wyroki na podstawie prawa islamu i miejscowego prawa zwyczajowego, a także interpretuje te prawa': Po wprowadzeniu świeckich kodeksów prawnych w wielu krajach arabskich zakres obowiązków kadich znacznie się zmniejszył. ar. kadi KADISZ albo KADYSZ 'w judaizmie: modlitwa sławiąca wielkość Boga i wyrażająca poddanie jego woli, występująca we wszystkich zbiorowych modłach żydowskich': Odmawianie kadiszu obowiązuje mężczyznę niemal przez rok po śmierci najbliższego członka rodziny i w każdą rocznicę jego zgonu. hehr. kadisz 'święty' KADM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 48 i masie atomowej 112,41, symbol Cd: srebrzystobiały, miękki, ciągliwy metal': Kadm jest składnikiem nisko-topliwych stopów, także używa się go m.in. do ochronnego pokrywania metali. KADMOWAĆ 'pokrywać powierzchnię metalu warstwą kadmu': Metalowe przedmioty poddaje się kadmowaniu, żeby je zabezpieczyć przed korozją. KADMOWY 'związany z kadmem, zrobiony z kadmu': Pręt kadmowy. Powłoka kadmowa. Sztabki kadmowe. <) Purpura kadmowa rzadziej: czerwień kadmowa 'jaskrawoczerwony pigment otrzymywany w wyniku prażenia siarczku kadmu z siarką i selenem': Purpura kadmowa jest stosowana do wyrobu farb i rubinowego szkła selenowego. lać. sr. kadmium od łac. cadmia 'ruda cynku', z gr. K.admeia 'nazwa akropolu w Tebach beockich' kadm. skrót: kontradmirał (zob.) KADUCEUSZ l. 'w mitologii greckiej: laska Hermesa, o-zdobiona dwoma splecionymi wężami i parą skrzydeł': Węże na kaduceuszu symbolizowały roztropność, a skrzydła - lekkość. Hermes za pomocą kaduceusza uśmierzał spory, stąd laska ta stała się symbolem pokoju. 2. 'symboliczna laska starogreckich posłów i heroldów, będąca oznaką ich nietykalności': Starożytny ka-duceusz nazywany był też kerykejonem. 3. 'laska błazna': "Masz tu kaduceus polski, mąć nim wodę, mąć" - mówi Stańczyk do Dziennikarza w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego. lać. caduceus z gr. karyks 'herold' KADUK l. 'w dawnej Polsce: prawo do spadku po osobie zmarłej, niemającej spadkobierców, która nie zostawiła też testamentu': Prawo kaduka było nadużywane i egzekwowane w takich wypadkach, w których nie powinno być stosowane. O Prawem kaduka 'bezpodstawnie, bezprawnie': Prywatnym właścicielom zwrócone zostaną ich majątki, odebrane im po wojnie prawem kaduka. 2. 'w dawnej Polsce: spadek po zmarłym, który nie zostawił testamentu i nie miał dziedzica, przypadający w udziale królowi lub panu feudalnemu, jeśli zmarły był chłopem': Kaduk po szlachcicu król był obowiązany na- 349 KAFETERIA albo CAFETERIA KALENDARZ dać innemu szlachcicowi, l.przestarz. 'diabeł': Do kaduka, gdzie się podziały te dokumenty?! lać. caducus 'padający, chylący się do upadku, bezpański' KAFETERIA albo CAFETERIA (czytaj: kafeteria) 'mała restauracja samoobsługowa lub bar, w których podaje się napoje i przekąski': Spotkajmy się w tej przytulnej kafeterii na Starówce. ang. cafeteria KAFKOWSKI 'związany z Kaiką, taki jak u Kafki': Do najbardziej znanych Kafkowskich powieści należą "Zamek" i "Proces". () Kafkowska sytuacja, historia 'sytuacja, historia absurdalna, koszmarna, trudna do wytłumaczenia i zmuszająca do działań, których prawdziwy sens jest ukryty, podobna do tej, w której często znajdują się bohaterowie książek Franza Kafki': Była to jakaś koszmarna kafkowska sytuacja: zostałem pod groźbą surowych kar wezwany do urzędu skarbowego odległego o 200 kilometrów w sprawie, o której nigdy nawet nie słyszałem. od nazwiska Franza Kafki (1883-1924) pisarza austriackiego, w którego utworach ukazana jest m.in. absurdalność rzeczywistości i bezradność jednostki, poddanej zniewalającemu naciskowi ze strony wszechpotężnych urzędów KAHAŁ 'w diasporze: żydowska gmina wyznaniowa; także: zarząd tej gminy': Pierwsze wzmianki o kabale pojawiają się już w Biblii. K-ahał był organizacją autonomiczną m.in. w zakresie sądownictwa cywilnego, szkolnictwa, pomocy społecznej. hebr. kahal 'zgromadzenie' KAIN l. 'w Biblii: pierworodny syn Adama i Ewy, który zamordował swojego brata Abla': Kain zamordował Abla rozgniewany o to, że Bóg nie przyjął jego ofiary, przyjął natomiast ofiarę złożoną przez Abla. Kain został naznaczony przez Boga piętnem bratobójcy i wygnany. l.przen. 'osoba, która występuje przeciw swym bliskim lub rodakom, zwłaszcza taka, która jest odpowiedzialna za ich śmierć' : Partyzanci ze specjalnych oddziałów AK wykonywali wyroki na okrutnych gestapowcach i Polakach - kainach, współdziałających z okupantem i denuncjujących rodaków. Piętno Kaina albo kainowe 'zła sława, która ciąży na osobie występującej przeciw swym bliskim lub rodakom' Kain, imię - zgodnie z tekstem biblijnym - oznaczające 'dar, to, co się dostało' (narodziny pierworodnego syna traktowane byty jako laska niebios, dar Boży) KAJFASZ 'w Biblii: arcykapłan żydowski, który wraz z Anaszem sądził Jezusa' () Od Annasza do Kajfasza -zob. pod hasłem ANNASZ od imienia Kajfasz KAKOFONIA l. w muzyce 'niepowiązane harmonicznie dźwięki, zwykle dające nieprzyjemne wrażenie estetyczne': Współcześni kompozytorzy muzyki poważnej często celowo posługują się kakofonią. 2. 'mieszanina nieprzyjemnych, hałaśliwych dźwięków; zgiełk': Trybuny sportowe rozbrzmiewały kakofonią ryków, gwizdów i dźwięków trąbek. fr. cacophonie od gr. kakó-phónos 'źle brzmiący' KALAMBUR 'zabawna gra słów oparta na dwuznaczności wyrazów, podobieństwie ich brzmienia lub przekształceniu ich formy': Wśród studentów krążył kalambur o wypustkach w kieszeniach: "wy - pustki macie w kieszeniach". Najczęstszą funkcją kalamburów jest wywołanie efektów humorystycznych, jednakże współcześnie bywają one też podstawą chwytów poetyckich w zakresie semantyki słów i ich połączeń. KALAMBURZYSTA 'osoba układająca lub często mówiąca kalambury': Julian Tuwim był wyśmienitym kalam-burzystą. fr. calembour KALEJDOSKOP l. 'zabawka w kształcie tuby z lusterkami i kolorowymi szkiełkami wewnątrz, które przy każdym obróceniu tuby układają się w nowe wzory': Szkiełka w kalejdoskopie ułożyły się w różnobarwną rozetę. 2. 'obrazy, wrażenia lub wydarzenia bardzo szybko następujące po sobie': Kalejdoskop wspomnień, wrażeń, kształtów i barw. KALEJDOSKOPOWY 'taki jak w kalejdoskopie - szybko zmieniający się i barwny': Kalejdoskopowe następstwo obrazów, scen, widoków. Miewała czasem kalejdoskopowe sny, po których przebudzenie u boku chrapiącego męża było jak rozsypanie się kolorowych szkiełek, które ktoś wrzucił w muszlę klozetową. ang. kaleidoscope (rzecz i nazwa pochodzą z początku XIX w.) od gr. kalós 'piękno', eidos 'widok', skopeó 'oglądam', czyli 'oglądam piękny widok' KALENDARIUM 'chronologiczny zapis dat, ważnych rocznic lub wydarzeń z określonej dziedziny; także zapis dat z życia twórcy, zawierający oprócz danych biograficznych daty powstania i ukazania się jego dzieł': Kalendarium wydarzeń literackich i kulturalnych ostatniego stulecia. Kalendarium roku szkolnego 2000 / 2001. Kalendarium życia i twórczości Juliusza Słowackiego. lać. sr. kalendarium z p. -tac. calendarium 'rejestr szkolny uczniów, którzy zalegali z opłatami na pierwszy dzień miesiąca (po łacinie zwany: calendae - kalendy) KALENDARZ l. metoda obliczania czasu, w której za podstawę przyjmuje się dwa ważne zjawiska astronomiczne: zmiany pór roku, związane z obiegiem Ziemi wokół Słońca i zmiany faz Księżyca': Kalendarz egipski. Kalendarz słoneczny, księżycowy. () Kalendarz juliań-ski 'kalendarz wprowadzony przez Juliusza Cezara w 46 r. p.n.e, w którym co czwarty rok jest przestępny, tzn. ma 366, a nie 365 dni': Do naszych czasów kalendarz julia-ński zachował się tylko jako religijny kalendarz prawosławia. Kalendarz gregoriański 'kalendarz wprowadzony przez papieża Grzegorza XII w XVI w., oparty na kalendarzu juliańskim, do którego wprowadzono niewielką poprawkę, wyrównującą różnice między czasem 350 KALETNIK KALIGRAFIA kalendarzowym a czasem astronomicznym, używany obecnie w większości państw świata' () Kalendarz republikański albo rewolucyjny 'kalendarz wprowadzony we Francji w 1793 r., w którym rok zaczynał się 22 IX, tj. w dniu ogłoszenia Republiki; od tego dnia liczono od nowa daty, a miesiące otrzymały nowe nazwy': Kalendarz republikański zniósł Napoleon w 1806 r. 2. 'wydany jako całość (broszura, plakat itp.) spis dni całego roku, często z podaniem świąt w poszczególnych dniach i imion osób obchodzących imieniny': Kalendarz ścienny, kartkowy. Sprawdź w kalendarzu, kiedy kończy się karnawał. 3. 'książka, broszura, plakat itp., zawierające oprócz wykazu dni, tygodni, miesięcy - dodatkowe informacje z jakiejś dziedziny': Kalendarz wędkarski, nauczycielski. W kalendarzu ogrodniczym omówiono zabiegi agrotechniczne, które należy przeprowadzić w sadzie w określonych terminach. 3. 'planowy układ terminów wykonania czegoś, np. jakiejś pracy lub jakiegoś przedsięwzięcia' : Kalendarz rozgrywek sportowych. Kalendarz imprez kulturalnych. () Kalendarz wyborczy 'planowy układ dat wykonywania czynności wyborczych, ustalany każdorazowo przed wyborami na podstawie ordynacji wyborczej' KALENDARZYK l. 'mały kalendarz w 2. znaczeniu': Zapisał coś w kalendarzyku. 2. inaczej: KALENDARZYK MAŁŻEŃSKI 'naturalna metoda zapobiegania ciąży, oparta na wyliczeniu dni płodnych i niepłodnych w cyklu miesięcznym kobiety': Kalendarzyk małżeński jest metodą zaaprobowaną przez Kościół. KALENDARZOWY l. 'związany z kalendarzem, rozumianym jako metoda obliczania czasu': Rok, miesiąc kalendarzowy. Wiosna, jesień, zima kalendarzowa. Kalendarzowe lato. 2. 'związany z kalendarzem, rozumianym jako spis dni całego roku': Kartka kalendarzowa. 3. 'związany z kalendarzem - książką, broszurą': Artykuł kalendarzowy. Dowcipy, zdjęcia, informacje kalendarzowe. tac. calendarium KALETNIK 'początkowo: rzemieślnik zajmujący się szyciem rzeczy ze skóry, np. torebek, pasków, portfeli; dziś także: rzemieślnik szyjący wszelkie wyroby galanteryjne': U kaletnika uszył dla siebie i rodziny piękny komplet walizek. KALETNICTWO 'zajęcie, zawód kaletnika': Od wielu już lat zajmuje się kaletnictwem. KALETA przestarz. 'skórzany woreczek na pieniądze i drobiazgi, dawniej noszony przy pasie': W kalecie pan radca trzymał drobne monety, którymi hojnie obdarowywał żebraków. od roś. kalita z tur. KALIBER l. 'średnica lufy w środku, lub - ujmując rzecz inaczej - średnica pocisku broni palnej; także: ciężar bomby': Kaliber mierzy się między polami gwintu (a nie - między bruzdami) i wyraża w milimetrach lub - w krajach, w których jest stosowany angielski system miar -w calach. Przyjmuje się, że broń strzelecka ma kaliber do 20 mm, kaliber większy mają armaty, haubice i moździerze. l.przen. 'ważność jakiejś sprawy albo wielkość duchowa jakiegoś człowieka': Sprawą największego kalibru była reforma waluty, przeprowadzona sprawnie i umiejętnie gwarantowała stabilność finansową kraju na całe dziesięciolecia. Gandhi był człowiekiem wielkiego kalibru, nie tylko potrafił doprowadzić swój kraj do niepodległości, ale też dać światu nową ideę - walki bez użycia przemocy. KALIBROWAĆ l. śród. 'sortować owoce według wielkości średnicy': Kalibrować jabłka, posługując się specjalną deską z otworami. 2. w technice 'sprawdzać i korygować wymiary czegoś według określonych wzorców': Kalibrował śruby i otwory. 3. w technice 'ustalać podziałki skali urządzenia pomiarowego zgodnie ze skalą wzorcową': Kalibrowany woltomierz. 4. śród. 'kształtować przy kuciu przedmiot, usuwając drobne nierówności, nadając mu ostateczny kształt i dokładne wymiary': Kalibrowane wyroby ze stali. fr. calibre od ar. kalib 'forma, wzór' KALIF 'tytuł świeckiego i duchownego przywódcy społeczności muzułmanów, uważanego za następcę Mahometa; także osoba nosząca ten tytuł': Po śmierci Mahometa przyjęto zasadę wybierania kalifów z jego plemienia - Kurajszytów. Muzułmanie sunnici uznają świeckie i duchowe zwierzchnictwo kalifa, muzułmanie szyici tylko przywództwo świeckie. KALIFAT l. 'muzułmańska organizacja społeczno-poli-tyczna, państwo, na którego czele stał kalif: Instytucja kalifatu została ostatecznie zniesiona w 1924 r. po utworzeniu Republiki Tureckiej. 2. 'urząd, władza kalifa': To była jego pierwsza oficjalna zagraniczna podróż od chwili objęcia kalifatu. ar. chalifa 'następca, namiestnik' KALIFORN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 98 i masie atomowej 251, symbol Cf: promieniotwórczy pierwiastek, otrzymywany sztucznie': Kalifom jest mało zbadanym pierwiastkiem, niewystępującym w warunkach naturalnych na Ziemi; istnieje hipoteza, że jego izotop powstaje w pewnym rodzaju gwiazd supernowych. Kalifom jest wykorzystywany w energetyce jądrowej jako źródło neutronów. lać. califomium, od nazwy stanu w USA - Kalifornii, gdzie po raz pierwszy otrzymano ten pierwiastek KALIGRAFIA l. 'sztuka ładnego, starannego pisania': W szkole uczono go tabliczki mnożenia, gramatyki i kaligrafii. Te zapisy to arcydzieło kaligrafii. Był pedantyczny, sumienny, dobry w kaligrafii i kreśleniach. 2. rząd. 'ładne, staranne pismo': Piękną kaligrafią przepisał notatki z brulionu. KALIGRAFOWAĆ l. 'pisać zgodnie z zasadami kaligrafii': Każdą nazwę przedmiotu należało wykaligrafować na świadectwie, a potem wpisać słownie ocenę. 2. 'pisać ładnie, starannie, a przy tym powoli': Co ty tak kaligrafujesz, nie możesz pisać szybciej? 351 KALIPSO KAŁASZNIKOW KALIGRAFICZNY 'napisany według zasad kaligrafii; staranny, wyraźny': Kaligraficzny styl, zapis. Kaligraficznym pismem ktoś wypisywał donosy na kolegów z biura, co tworzyło przykrą rozbieżność między formą a treścią. gr. kalligraphia KALIPSO albo CALYPSO (czytaj: kalipso) l. 'styl muzyki tanecznej, powstały w końcu XIX w.; dziś zwykle: rytmiczna piosenka w szybkim tempie': Styl całypso wywodzi się z balladowej improwizacji w rytmach afrykańskich, mającej pierwotnie charakter satyryczny. Tym razem orkiestra nie zagrała kalipso. 2. 'taniec towarzyski oparty na muzyce w tym stylu': Tańczyli szybkie ka-plipso, kołysząc biodrami i ruszając kolanami. W połowie lat pięćdziesiątych XX w. cały świat tańczył modne kalipso. ang. całypso, prawdopodobnie od imienia greckiej nimfy Kałypsó KALKULACJA l. 'dokładne wyliczenie kosztów towarów lub usług, rozliczenie kosztów na jednostkę towaru bądź jedną usługę': Ubezpieczenie roweru dużej wartości musi być przedmiotem oddzielnej kalkulacji. 2. 'obliczanie swoich szans, przemy śliwanie jakiejś zamierzonej czynności': Taka chłodna kalkulacja nie zawsze jest możliwa, gdy odzywa się serce. Z kalkulacji, jakie robił, wynikało, że wyprawa ma spore szansę powodzenia. KALKULOWAĆ 'dokonywać kalkulacji (w znaczeniu l. i 2.)': Skalkulowała cenę sweterków. Kalkulowaliśmy, czy opłaca się nam zaprosić na przyjęcie wuja Bernarda. KALKULATOR l. 'pracownik jakiejś instytucji zajmujący się kalkulacją': Zatrudniamy bardzo sprawnych kalkulatorów. 2. 'urządzenie do przetwarzania danych liczbowych; dzisiaj: rodzaj minikomputera wykonującego podstawowe operacje arytmetyczne albo robiącego obliczenia potrzebne do różnego rodzaju prac naukowych i technicznych': Kalkulator kieszonkowy. Kalkulatory na baterie słoneczne. KALKULACYJNY l. 'związany z kalkulacją-wyliczeniem kosztów towarów lub usług': Czynności kalkulacyjne. Zapisy kalkulacyjne. O Arkusz kalkulacyjny zob. pod hasłem ARKUSZ 2. 'związany z kalkulacją - obliczaniem szans, przemy śliwaniem zamierzonej czynności': Kalkulacyjne rozważania. Kalkulacyjny umysł. tac. calculatia 'obliczanie, rachowanie' KALOKAGATIA (czytaj: kalokagatja) 'w starożytnej Grecji: ideał wychowania szlachetnie urodzonych chłopców, którego dążeniem było harmonijne połączenie doskonałości duchowej i cielesnej': Kalokagatia miała się wyrażać zarówno w sprawności i wytrzymałości fizycznej młodzieńca, jak i w jego zaletach umysłu oraz charakteru. gr. kalokagathia, od: kalós kai agathós 'piękny i dobry' - pojęcie charakterystyczne dla starożytnej Grecji, niewystępujące natomiast w nowożytnej filozofii europejskiej, w której piękno, zwłaszcza piękno ciała, niekiedy traktowano wręcz jako rzecz moralnie podejrzaną KALORIA w fizyce ' dawna jednostka ciepła, równa ilości ciepła potrzebnej do ogrzania jednego grama wody o 1°C' : Obecnie w fizyce ilości ciepła podaje się w dżu-lach, natomiast w kaloriach określa się wartość energetyczną pożywienia. KALORYCZNY albo WYSOKOKALORYCZNY 'o potrawach, jedzeniu: mający dużo kalorii': Kaloryczne są potrawy tłuste oraz słodycze. Przed rozpoczęciem ciężkiej pracy na mrozie trzeba zjeść wysokokaloryczne śniadanie. NISKOKALORYCZNY 'o potrawach, jedzeniu: mający mało kalorii': Jadła tylko niskokaloryczne potrawy, głównie z warzyw i owoców, żeby jak najszybciej schudnąć. fr. calorie od łac. calor 'ciepło' KALWARIA l. 'wzgórze w Jerozolimie, gdzie ukrzyżowano i pochowano Chrystusa': Nazwa Kalwaria jest przejęta z języka łacińskiego, zaś Golgota - z hebrajskiego. Obie oznaczają to samo wzgórze. 2. 'cykl obrazów lub rzeźb religijnych, przedstawiających kolejne sceny męki Chrystusa; także: miejsce kultu religijnego z rozmieszczonymi kaplicami, symbolizującymi kolejne sceny męki Chrystusa': Oglądali kalwarię w kościele. Pielgrzymi modlili się przy kolejnych kaplicach kalwa-rii, znajdującej się obok sanktuarium. Słowo kalwaria występuje w nazwach wielu miejscowości, gdzie były lub są słynne kalwarię, np. Góra Kalwaria, Kalwaria Zebrzydowska. p.-lać. Calvaria KALWINIZM l. 'protestancka doktryna religijna, stworzona przez Jana Kalwina, z bardzo surową etyką potępiającą np. zabawy, taniec i gry hazardowe, głosząca, że przeznaczenie człowieka jest z góry określone przez Boga': Kalwinizm nie uznaje papiestwa i hierarchii kościelnej, odrzuca kult świętych i obrazów, zakony oraz celibat księży. 2. 'wyznanie religijne, którego podstawą jest ta doktryna': W kalwinizmie praktykuje się tylko dwa sakramenty: chrzest i Eucharystię. KALWIN l. 'wyznawca kalwinizmu': Kalwini grupowali się w gminy, na których czele stał konsystorz. l. pot. 'odszczepieniec od wiary katolickiej, dysydent religijny' KALWINISTA przestarz. 'to samo, co kalwin w 2. znaczeniu' KALWIŃSKI 'odnoszący się do kalwinizmu lub kalwinów': Religia kalwińska. Kościół, pastor kalwiński. Wyznanie kalwińskie. od nazwiska Jana Kalwina (1509-1564) szwajcarskiego teologa i reformatora religijnego KAŁASZNIKOW inaczej: AUTOMAT KAŁASZNIKO-WA pot. KALASZ 'karabin automatyczny, skonstruowany przez Michaiła Kałasznikowa, rosyjskiego inżyniera, skrót kbk AK albo AKM': Na wyposażenie armii polskiej kałasznikowy weszły w latach 60. XX w. Bogumił Linda po obsadzeniu go w roli Petroniusza w "Quo vadis" oświadczył, że bardzo mu ona odpowiada, bo 352 KAMAMBER KAMERTON wreszcie nie będzie musiał "biegać z kałaszem po ulicach". Michaił Kałasznikow (ur. 1919) jest konstruktorem wielu różnych rodzajów broni palnej, wojskowej i myśliwskiej KAMAMBER (czytaj: kamamber albo kamaber) 'miękki ser z pleśnią, o łagodnym smaku i zapachu pieczarek': Bułka z kamamberem. Kup kilogram kamamberu. fr. camembert od nazwy miasta Camembert, w którym pierwotnie wyrabiano ten ser KAMARYLA l. książk. 'grupa intrygantów, ściśle współpracujących ze sobą, wykorzystujących zajmowane stanowiska i wpływy dla własnych korzyści': W Warszawie rządzą wciąż te same polityczne kamaryle. 2. 'dawniej: grupa dworzan faworyzowanych przez panującego, mająca duży wpływ na politykę państwa': Ka-maryla dworska, która opanowała króla, oskarżyła szlachcica o zdradę, kazała go wtrącić do więzienia i poddała okrutnej chłoście. hiszp. camarilla 'mała sala, prywatny gabinet króla' KAMASUTRA l. 'sanskrycki podręcznik sztuki erotycznej, powstały ok. V w.': Kamasutrajest cennym dokumentem obyczajów staroindyjskich. 2. 'ogólniej: sztuka erotyczna, zestaw technik erotycznych, pochodzących z tego dzieła': K-amasutra to nie tylko erotyka, to także cała filozofia życia, jakże odległa od wzorców europejskich. sanskr. Karna sutra 'rozmowy o miłości' KAMBR 'najstarszy okres ery paleozoicznej, trwający od ok. 570 do 500 min lat temu': W kambrze pojawiły się wszystkie główne grupy bezkręgowców, pierwotne grzyby, bakterie i glony. KAMBRYJSKI 'odnoszący się do kambru, pochodzący z tego okresu': Okres kambryjski. od: Cambria, łac. nazwy Walii, w której odkryto po raz pierwszy pokłady z tego okresu KAMEA 'mały szlachetny lub półszlachetny kamień z lekko wypukłą, delikatną rzeźbą, zwykle przedstawiającą głowę kobiecą z profilu, oprawiony jako broszka, naszyjnik lub pierścień': Kamea z agatu. Złoty naszyjnik z kameą. KAMERYZOWAĆ 'wysadzać, ozdabiać coś kamieniami szlachetnymi lub ozdobami z nich, np. kameami': Rękojeść karabeli kameryzowano koralami, perłami, turkusami i imitacją drogich kamieni. fr. camee z wl. cammeo KAMELEON l. 'niewielki gad nadrzewny, bardzo łatwo zmieniający ubarwienie, np. pod wpływem temperatury, światła lub strachu': Kameleony żyją w Afryce, południowej Azji i południowej Hiszpanii. Żeby schwycić owada, kameleon bardzo szybko wysuwa długi, dwa razy dłuższy od ciała, język. 2. przen. 'osoba często i łatwo zmieniająca poglądy, zainteresowania, usposobienie': Nie chcę mieć już nic więcej z nim do czynienia -to kameleon - często zmienia poglądy, w ogóle nie można na nim polegać. Polityczne kameleony, przebarwiające się wciąż od roku 1989 są największym zagrożeniem dla naszej demokracji. lać. cameleo z gr. chamai-león KAMERA l. 'urządzenie służące do rejestrowania obrazu na taśmie filmowej lub taśmie wideo': Koncert będą rejestrować cztery kamery. 2. 'urządzenie odbierające i przekazujące w formie sygnałów elektrycznych do odbiornika ruchomy obraz osób, przedmiotów itd.': Kamery pokazywały trybuny pełne jaskrawo ubranych kibiców. KAMERZYSTA 'osoba obsługująca kamerę filmową lub telewizyjną': Przed drzwiami do garderoby gwiazdy kłębił się tłum dziennikarzy, fotoreporterów i kamerzystów. ang. camera I KAMERALNY 'taki, który jest niewielki pod względem zajmowanej przestrzeni lub dotyczy niewielu ludzi i dzięki temu może być uważany za miły': Kameralne wnętrze, kino. W kawiarence panowała kameralna atmosfera. Spotkaliśmy się tylko w kameralnym gronie. wl. camerale od łac. camera z gr. kamara 'sklepiona komnata' II KAMERALNY 'taki, który jest prosty w formie i treści i przedstawiany za pomocą niewielkich form': Utwory kameralne komponuje się na niewielką liczbę instrumentów i zwykle wykonuje się je w małych pomieszczeniach. KAMERALISTYKA 'muzyka kameralna': Teatr Stanisława Ignacego Witkiewicza urządza wieczory muzyczne, prezentując kameralistykę, jazz oraz piosenki aktorskie. KAMERALISTA 'muzyk grający w zespole kameralnym, wykonujący utwory kameralne': Wieczorem w Sali Wielkiej ratusza kameraliści Cantores Minores Wratisla-viensis dali koncert pieśni patriotycznych. KAMERALIZACJA 'nadawanie czemuś cech kameralności; stawanie się, stanie się kameralnym': Mocną stroną filmów Ingmara Bregmana jest kameralizacja scen. KAMERALIZOWAĆ 'przetwarzać coś, zwłaszcza utwór muzyczny, na rzecz kameralną': Kiedy nie komponował, kameralizował znane utwory symfoniczne i jazzowe. fr. cameral, z wl. camerale KAMERTON 'przyrząd w formie stalowego pręta w kształcie litery U, osadzonego na nóżce, wydający dźwięk o wzorcowej, ściśle określonej wysokości, używany podczas strojenia instrumentów': Kamerton czasami nazywa się widełkami stroikowymi. Widełki ka-mertonu dźwięczały czystym tonem. niem. Kammerton 353 KAMERYZOWAĆ KANCELARIA KAMERYZOWAĆ zob. pod hasłem KAMEA KAMFORA 'substancja o charakterystycznym, ostrym zapachu, bardzo łatwo ulatniająca się, uzyskiwana z pewnego gatunku drzew lub otrzymywana sztucznie': Kamfora jest używana przy produkcji prochu bezdymnego, a w medycynie jako środek rozgrzewający. () Ulotnić się lub zniknąć jak kamfora 'zniknąć nagle, niespodziewanie i bez śladu': Pieniądze zebrane na fundusz pomocy dzieciom zniknęły jak kamfora. Ulotnił się jak kamfora, zabierając wdowie klejnoty i nieco gotówki. KAMFOROWY 'zawierający kamforę': Maść kamforowa. Olejek kamforowy. wl. canfora KAMIKADZE albo KAMIKAZE l. 'wielki tajfun, który w 1281 r. zniszczył mongolską flotę płynącą na podbój Japonii': Japończycy nazwali tajfun z 1281 r. "Kamikadze" - co znaczy 'boski wiatr, wiatr zesłany przez Boga na ratunek'. 2. 'w czasie II wojny światowej: japoński pilot samobójca, który uderzał samolotem wypełnionym materiałem wybuchowym w amerykański okręt': Przed startem kamikadze wypił łyk sake i wzniósł rytualny okrzyk na cześć cesarza. Poświęcenie tysięcy kamikadze nie zdołało odwrócić klęski wiszącej nad Japonią. 3. przen. 'osoba zachowująca się jak samobójca, jak straceniec': Przed ich samochodem przemknął na motocyklu kamikadze jadący chyba 200 kilometrów na godzinę. jap., od: karni 'Bóg', każe 'wiatr' KAMORA albo KAMORRA 'tajna włoska organizacja przestępcza działająca głównie w regionie Neapolu, odpowiednik sycylijskiej mafii': Kamera wielokrotnie dopuszczała się zabójstw, rabunków i oszustw, a także utrudniała działalność rządu włoskiego. KAMORYSTA 'członek kamory': Kamoryści zawiadywali wszelkiego rodzaju działalnością przestępczą w Kampanii. wf. carnon-a KAMPANIA l. 'ciąg zaplanowanych działań w życiu publicznym lub w gospodarce, zmierzających do pewnego celu': Firma rozpoczęła kampanię promocyjną. Trwa kampania o zahamowanie wyścigu zbrojeń. W czasie kampanii wyborczej niektórzy politycy składają obietnice, z których nie zamierzają się później wywiązać. Zakończono kampanię żniwną, tegoroczne plony są niestety nieco niższe od ubiegłorocznych. 2. 'walka wojsk jakiegoś kraju z przeciwnikiem lub wyprawa wojsk prowadzonych przez jakiegoś wodza': Kampania wrześniowa. Moskiewska kampania Napoleona. UWAGA: Wyraz kampania jest nadużywany, zwłaszcza w mediach. Jest to nadal trwający wpływ języka propagandy z okresu socjalizmu, która lubowała się w wojskowym słownictwie. wl. carnpagna 'wyprawa wojenna' KAMPUS albo CAMPUS (czytaj: kampus) 'teren kole-dżu lub wyższej uczelni, na którym mieszczą się zarówno budynki z salami wykładowymi, bibliotekami, laboratoriami itd., jak i domy akademickie i mieszkania pracowników naukowych, charakterystyczny zwłaszcza dla środowisk akademickich Ameryki Północnej i Europy Zachodniej' ang. campus KAMUFLAŻ l. w wojsku 'maskowanie obiektów i sprzętu': Do kamuflażu używa się m.in. specjalnych farb i siatek maskujących. 2. przen. 'ukrywanie, maskowanie swych zamiarów, swego prawdziwego oblicza, tego, kim się w rzeczywistości jest': Domyślił się, że jej skromna sukienka i okulary to kamuflaż, nie chciała, by w tym towarzystwie dowiedziano się, kim naprawdę jest. KAMUFLOWAĆ l. w wojsku 'maskować obiekty lub sprzęt': Kamuflowali swój bunkier. Zakamuflowane pod rozpiętymi siatkami stanowiska dział, l.przen. 'ukrywać swoje prawdziwe zamiary, oblicze itd.': Swoje płomienne uczucia do niej kamuflował maską obojętności. KAMUFLOWAĆ SIĘ l. w wojsku 'maskować się': Żołnierze zakamuflowali się na swych pozycjach obronnych. 2. przen. 'ukrywać się ze swoimi zamiarami, prawdziwym obliczem itd.': Kamuflował się przed znajomymi ze swoją skłonnością do hazardu. fr. camouflage KANALIZACJA l. 'system rur, kanałów i specjalnych urządzeń, służący do odprowadzania ścieków i wody deszczowej': W starych budynkach często nie ma kanalizacji. 2. 'system kanałów, służących do osuszania jakiegoś terenu lub do regulacji poziomu wody; także: kopanie takich kanałów': Likwiduje się zaniedbania w zakresie kanalizacji, żeby nie dopuścić do wylewu podkarpackich rzek. KANALIZOWAĆ l. 'zakładać kanalizację': Naszą ulicę skanalizowano dopiero po wojnie. 2. przen. 'kierować jakąś (zbiorową lub indywidualną) aktywność, którą ocenia się jako niewłaściwą, na inne obszary': Energię młodzieży usiłowano skanalizować, podsuwając jej tandetne wzory muzyki popularnej. fr. canalisation KANASTA l. 'gra w karty, prowadzona przy użyciu dwóch talii kart i czterech dżokerów, w której wygrywa ten gracz lub para graczy, którzy uzbierają najwięcej ciągów określonych kart': Wieczorami we czwórkę grywali z przyjaciółmi w kanastę' 2. 'jeden z ciągów kart, których zbieranie jest w kanaście celem' hiszp. canasta 'koszyk' KANCELARIA l. 'biuro w jakiejś instytucji lub w jakimś urzędzie, które zajmuje się ich sprawami administracyjnymi, przyjmowaniem interesantów i prowadzeniem korespondencji; także: pracownicy takiego biura': Kancelaria ambasady przyjmuje od godziny 9.00 do 16.00. 354 KANCERA KANDELABR Po pracy cała kancelaria wybrała się do pubu. 2. 'pomieszczenie, w którym pracują osoby zajmujące się sprawami administracyjnymi jakiejś instytucji lub jakiegoś urzędu': Faks stoi w kancelarii, tuż obok gabinetu prezesa. 3. 'zbiór dokumentów, akt przechowywanych w takim biurze': Z trudem przesunięto ogromną dębową szafę, w której mieściła się kancelaria parafialna. 4. 'biuro prawnika, prowadzące sprawy wchodzące w zakres jego uprawnień': Ta potężna, amerykańska firma komputerowa powierzyła ochronę swej marki i swych praw autorskich w Polsce znanej kancelarii adwokackiej w Warszawie. KANCELISTA przestarz. 'niższy urzędnik kancelarii': Pańskim zgłoszeniem niezwłocznie zajmą się kanceliści. KANCELARYJNY l. 'związany z kancelarią, ze sprawami, którymi się ona zajmuje': Pracownik kancelaryjny. Praca kancelaryjna. Dokumenty kancelaryjne. 2. 'taki, który znajduje się w kancelarii, przeznaczony jest dla kancelarii': Wyposażenie kancelaryjne stanowiły dwie szafy pancerne i biurko. 3. 'charakterystyczny dla kancelarii i kancelistów': Styl kancelaryjny. wi. cancellaria KANCERA w filatelistyce 'uszkodzony znaczek pocztowy, np. taki, któremu brakuje ząbka': Mam ci dać aż trzy znaczki za tę kancerę ze strusiem?! KANCEROWAĆ pot. 'kaleczyć, niszczyć': Patrz, jakie skancerowane siedzenia w przedziale! prawdopodobnie od łac. cancer 'rak' KANCEROGEN w medycynie 'czynnik chemiczny, fizyczny lub biologiczny, który przyczynia się do zwiększenia częstości występowania nowotworów złośliwych': Do kancerogenów zalicza się np. palenie papierosów, zanieczyszczenie powietrza, opary szkodliwych substancji i promieniowanie jonizujące. KANCEROGENNY w medycynie 'taki, który sprzyja powstawaniu nowotworu; rakotwórczy': Warstwa ozonu pochłania całe promieniowanie nadfioletowe C oraz 90% promieniowania nadfioletowego B, docierającego do Ziemi, chroniąc w znacznym stopniu przed ich kancerogennym działaniem. niem. kanzerogen od łac. cancer 'rak' i -gen od gr. genos 'ród' KANCJONAŁ l. w religii 'zbiór śpiewów, wykonywanych podczas liturgii': Najstarsze polskie kancjonały pochodzą z XVI w. 2. w religii 'śpiewnik zawierający pieśni religijne śpiewane przez wiernych': Pieśń "Kiedy ranne wstają zorze..." znajduje się w kancjonale na stronie 250. Przed uroczystą mszą rozdane zostaną kancjonały. lać. sr. cantionale od łac. cantio 'śpiew' KANCLERZ l. 'w Austrii i w Niemczech: szef rządu': Obaj kanclerze spotkali się podczas szczyty Unii Europejskiej. Kanclerz Niemiec przyjął ambasadora Polski. 2. 'w dawnej Polsce: dostojnik początkowo nadzorujący pracę kancelarii królewskiej, a od XV w. sprawujący także funkcję ministra spraw wewnętrznych i zagranicznych': Od 1569 r. w Rzeczypospolitej było dwóch kanclerzy - kanclerz wielki koronny i kanclerz wielki litewski. KANCLERSKI 'związany z kanclerzem w l. lub 2. znaczeniu': Władza kanclerska Gerharda Schródera. Jan Za-moyski, jeden z najwybitniejszych mężów stanu I Rzeczypospolitej, sprawował urząd kanclerski od 1578 r. niem. Kanzier z wl. canceliere KANCONA l. w nauce o literaturze 'w średniowiecznej poezji prowansalskiej i włoskiej: rodzaj wiersza lirycznego o tematyce miłosnej i wojennej, który z czasem przeobraził się w odrębny gatunek literacki': Prowansal-skie kancony wykonywane były tylko z akompaniamentem muzycznym - włoskie - tworzone m.in. przez Dantego i Petrarkę, pozbawione były oprawy muzycznej. 2. w muzyce 'w XV i XVI w.: trzyczęściowa, wielogłosowa świecka pieśń, później przeniesiona do muzyki instrumentalnej': Kancona renesansowa wywarła wpływ na powstanie i rozwój fugi oraz sonaty' 3. w muzyce 'krótka pieśń liryczna': Ze wzruszeniem wspominała noce w Wenecji, kiedy to przystojni gondolierzy śpiewali popularną kanconę "O sole mio". KANCONETA l. 'to samo, co kancona w l. znaczeniu' 2. w muzyce 'w XVI w. - mała kancona: krótka pieśń, często o charakterze tanecznym; w nowszej muzyce: krótki, liryczny utwór instrumentalny' wl. canzone 'piosenka' KANDAHAR wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: KANDAHARY 'wiązania narciarskie przytrzymujące buty za pomocą sprężyny, dziś raczej już nieużywane': Mój ojciec, kiedy był młody, jeździł na nartach, do których przymocowane były kandahary - dziś woli markery-od nazwy miasta Kandahar w Afganistanie KANDELA w fizyce 'jednostka natężenia światła w układzie SI, skrót: cd': Kandela jest jedną sześćdziesiątą częścią natężenia światła, wysyłanego w kierunku prostopadłym przez powierzchnię jednego centymetra kwadratowego ciała doskonale czarnego w temperaturze krzepnięcia platyny. tac. candela 'świeca' KANDELABR 'duży, stojący, często ozdobny świecznik z kilkoma ramionami; także latarnia uliczna z odgałęzieniami na kilka żarówek': Kolacja miała być wytworna -lokaj nakrył stół śnieżnobiałym obrusem, postawił srebrną zastawę, a na koniec wniósł dekoracyjne kandelabry, których światło miało podkreślać niepowtarzalną atmosferę wieczoru. Silne światło kandelabrów oświetlało rynek i otaczające go kamienice. fr. candelabre, wl. candelabro z łac. candelabrum, od candela 'świeca' 355 KANDYDAT KANON KANDYDAT 'osoba, która ubiega się o coś, zwykle o jakąś funkcję, jakiś urząd lub jakieś stanowisko albo która j est proponowana przez kogoś na j akąś funkcj ę, j a-kiś urząd lub stanowisko: Kandydaci na urząd prezydenta poddani zostaną lustracji. Jak co roku zgłoszono do Nagrody Nobla po kilkudziesięciu kandydatów w każdej dziedzinie. KANDYDATURA l. 'występowanie w roli kandydata': Ubiegał się o kandydaturę na stanowisko przewodniczącego komisji sejmowej. 2. 'wniosek, w którym proponuje się kogoś na jakąś funkcję, jakiś urząd lub jakieś stanowisko': Na zebraniu rady rozpatrzone zostaną obie kandydatury zgłoszone w tajnym głosowaniu. KANDYDOWAĆ 'występować jako kandydat; ubiegać się o jakąś funkcję, jakiś urząd, jakieś stanowisko': Nie kandydował na stanowisko prezesa firmy, chociaż wielu go do tego namawiało. lać. candidatus, dosłownie 'ubrany na biało' KANDYZ rząd. 'cukier w postaci grubych kryształów': Kandyzem można posypywać ciastka. KANDYZACJA l. 'utrwalanie owoców przez smażenie ich w cukrze i suszenie': Przetwórnia zajmuje się m.in. kandyzacją wiśni, śliwek i gruszek. 2. 'przetwarzanie cukru tak, żeby powstał z niego kandyz': W wyniku procesu kandyzacji powstaje gruboskrystalizowany cukier, wykorzystywany w przemyśle cukierniczym. KANDYZOWAĆ 'smażyć owoce w cukrze, a następnie suszyć po to, żeby j e utrwalić': Urodzinowy tort przybiorę kandyzowanymi wiśniami. niem. Kandis(-zucker) za hiszp. azucar cande od ar. kand KANIBAL l. inaczej: LUDOŻERCA 'członek pierwotnego plemienia, w którym jedzono mięso ludzkie': Robinson Crusoe ocalił Piętaszka z rąk kanibali. 2. w biologii 'zwierzę, które pożera inne zwierzęta tego samego gatunku': Kanibalami są m.in. pająki, które zjadają się wzajemnie. KANIBALIZM l. inaczej: LUDOŻERSTWO 'jedzenie ludzkiego mięsa przez ludzi': U wygłodzonych do ostatecznych granic więźniów obozów hitlerowskich zdarzały się przypadki kanibalizmu. Świadczą o tym m.in. napisy zachowane na murach klasztoru na górze Świętego Krzyża, w czasie wojny zmienionego w obóz dla jeńców radzieckich: "Ludojedztwo będzie karane śmiercią". 2. w biologii 'pożeranie się przez zwierzęta tego samego gatunku': Kanibalizm wśród wilków. hiszp. canibal od słowa: Caribal 'Karaib' - pierwotni Karaibowie uchodzili za ludożerców KANIKUŁA l. 'w starożytnym Rzymie: okres, kiedy Słońce znajdowało się w gwiazdozbiorze Psa, tj. od 22 czerwca do 23 sierpnia': Cesarz zarządził zorganizowanie igrzysk w czasie kanikuły. 2. tylko w liczbie pojedynczej 'okres, kiedy j est upalnie': Synoptycy twierdzą, że nadchodzi kanikuła, a upały mają być jeszcze większe niż w zeszłym roku. 3. 'okres - zwykle w czasie wakacji - kiedy zamiera życie kulturalne jakiegoś ośrodka': W teatrach warszawskich kanikuła - żadnych premier, tylko trzy z nich grają co drugi dzień. lać. canicula, dosłownie 'piesek' - Syriusz, gwiazda w gwiazdozbiorze Psa Wielkiego, zwana też Psem Niebieskim KANION 'głęboki wąwóz, zwykle dolina rzeczna, o wąskim dnie i stromych, skalistych zboczach': Najsłynniejszy kanion to Wielki Kanion, który powstał w wyniku erozji rzeki Kolorado. hiszp. canón 'rura, koryto' KANKA l. 'blaszane, zamykane naczynie, w którym zwykle przechowuje się mleko': Odlej śmietany z kanki. W kance zostało jeszcze trochę mleka. 2. 'sztywna rurka, będąca zakończeniem innej, miękkiej, rurki lub gruszki służącej do irygacji': Na końcu gumowej rurki wystającej z gąsiora z winem umocował kankę, żeby łatwiej było ściągać trunek. lać. canna 'rura, rynna' KANKAN l. 'bardzo szybki taniec, tańczony w rytmie galopu lub szybkiego marsza, wykonywany najczęściej przez tancerki kabaretowe, charakteryzujący się dość śmiałymi, nawet frywolnymi figurami, m.in. podnoszeniem wysoko nóg, popularny zwłaszcza we Francji w 2. połowie XIX w.': W paryskim Moulin Rouge stałym punktem wieczoru był kankan, żywiołowo tańczony przez długonogie tancerki. 2. 'muzyka do tego tańca; także: samodzielny utwór w rytmie tego tańca' fr. cancan KANOE albo CANOE (czytaj: kanu) l. 'mała, lekka, zwrotna łódź, o bardzo prostej konstrukcji, wykorzystywana do połowów i pływania przez Eskimosów i Indian': Eskimosi pływali kanoe, którego szkielet był wykonany z kości wieloryba i obciągnięty foczą skórą, zaś Indianie robili swoje kanoe z drewna pokrytego korą brzozową. 2. w sporcie 'łódź wzorowana na łodzi indiańskiej, z jednym krótkim wiosłem, którym wioślarz odpycha się, zwykle klęcząc na jednym kolanie': W przyszłym miesiącu na poznańskim torze kajakowym Malta odbędą się wyścigi kanoe. ang. canoe z karaibskiego kanava KANON l. 'ogólnie przyjęta zasada, dotycząca jakiejś dziedziny ludzkiej działalności, zwłaszcza zasada nadrzędna, stanowiąca miarę, wzorzec tego, co w tej dziedzinie jest dobre i co złe': W Dekalogu zawarte są podstawowe kanony moralności europejskiej. Prasa zarzucała sędziemu, że proces nie był zgodny z kanonami prawa. Czy we współczesnej sztuce istnieją w ogóle jakieś kanony? 2. w muzyce 'utwór polifoniczny, oparty na ścisłej imitacji, w którym linię melodyczną głosu głównego powtarzają z pewnym opóźnieniem wszystkie pozostałe głosy': Kanon chorałowy. Kanon podwójny. 3. 'główna część mszy, zaczynająca się po śpiewie "Święty", a kończona słowami "Przez Chrystusa", modlitwa eucharystyczna': Kanon rzymski pochodzi z pierwszych wieków chrześcijań- 356 KANONADA KANTON stwa. 4. 'spis ksiąg biblijnych, uznawanych za natchnione i stanowiących podstawę wiary': Kanon katolicki, nieco odmienny od protestanckiego, ustalono na Soborze Trydenckim. 5. 'przepis prawa kanonicznego': Przestrzegał kanonów. KANONICZNY l. 'związany z kanonem - wzorcem, ogólnie przyjętą zasadą lub zasadami': Zasady kanoniczne. Wszystkie jej dzieła miały bardzo kanoniczny charakter. 2. 'związany ze spisem ksiąg biblijnych, uznawanych za natchnione': Księgi kanoniczne i niekanoniczne. 4. PRAWO KANONICZNE 'prawo obowiązujące w Kościele rzymskokatolickim' KANONISTA 'znawca prawa kanonicznego': W dyskusji wzięło udział dwóch kanonistów z KUL-u. lać. canon prawidło, przepis zgr. kanon 'miara, wzorzec' KANONADA 'długotrwała seria głośnych wystrzałów z broni artyleryjskiej; także towarzyszący jej huk': Kanonada przybrała na sile. Na polu bitwy zaległa cisza, którą nagle przerwała kanonada z dział. KANONIER 'najniższy stopień wojskowy w artylerii; także: żołnierz mający ten stopień, obsługujący działo artyleryjskie': W oddali widać było linię wojsk, działa, a przy nich kanonierów. KANONIERKA 'niewielki okręt wojenny, uzbrojony w działa artyleryjskie, wykorzystywany m.in. do patrolowania, ostrzeliwania wybrzeży i konwojowania statków': Po godzinnym pościgu kanonierki użyły przeciw uciekinierom silnych strumieni wody, żeby zmusić ich do poddania się. fr. canonnade, canonnier od: canon 'działo', canonniere KANONIK 'wyższy duchowny w Kościele katolickim, członek kapituły przy katedrze lub kolegiacie; także: honorowy tytuł nadawany duchownym': Kanonik ma prawo głosu w kapitule. KANONIA l. inaczej KANONIKAT 'godność kanonika': Kanonia to godność przyznawana przez biskupa lub papieża. 2. 'dom mieszkalny dla kanoników': Kanonia znajdowała się blisko miejsca posiedzeń kapituły. lać. canonicus od: canon 'prawidło, przepis' KANONIZACJA 'oficjalne uznanie jakiejś zmarłej osoby za świętą' : Kanonizacja oznacza, że zmarły chrześcijanin może jako święty odbierać cześć od całego Kościoła. Papież dokonał kanonizacji ojca Maksymiliana Kolbego. KANONIZOWAĆ 'przeprowadzać kanonizację': Joanna d'Arc została kanonizowana w 1920 r. KANONIZACYJNY 'związany z kanonizacją': Dekret kanonizacyjny. Proces kanonizacyjny. lać. kość. kanonizatio KANOPA 'w starożytnym Egipcie i w starożytnej Etrurii urna, w której przechowywano wnętrzności wyjęte podczas balsamowania z ciała zmarłego': Egipskie kanopy wykonywano z alabastru lub gliny, a ich pokrywy formowano tak, żeby przypominały głowę człowieka lub jakiegoś zwierzęcia. od nazwy miasta Kanobos KANOSSA zob. CANOSSA KANTALA 'włókno otrzymywane z liści jednego z gatunków agawy': Z kantali wyrabia się w Ameryce Środkowej m.in. worki, sznury i maty. n.-tac. Agave cantala - gatunek agawy KANTARYDA inaczej: MUCHA HISZPAŃSKA 'niewielki chrząszcz o metalicznym, złocistozielonym ubarwieniu i głowie w kształcie trapezu, którego krew zawiera silnie trującą substancję - kantarydynę; pryszczel lekarski': Kantaryda występuje w Europie Środkowej i Południowej oraz w Azji Zachodniej; odżywia się liśćmi roślin oleistych i niektórych drzew, np. klonu, topoli, jesionu i wierzby. KANTARYDYNA w farmacji 'substancja zawarta we krwi kantarydy, używana niegdyś jako afrodyzjak, środek rozgrzewający, a także jako silnie działająca trucizna': Współcześnie kantary dyna jest wykorzystywana do celów leczniczych jako środek moczopędny. gr. kantharis KANTATA l. w muzyce 'wieloczęściowy utwór wokal-no-instrumentalny, składający się m.in. z arii, duetów, chórów i fragmentów instrumentalnych, oparty na tekstach lirycznych, rzadziej epickich i dramatycznych, o tematyce mitologicznej, pastoralnej, religijnej lub świeckiej': Z sali koncertowej dobiegały dźwięki kantaty Bacha śpiewanej przez chór złożony z samych dyszkantów. 2. w literaturze' utwór, który w podniosły i uroczysty sposób sławi jakieś wydarzenia lub czyny jakiegoś bohatera, zwykle będący tekstem do utworu muzycznego': W szkole robiliśmy wszystko, czego od nas wymagano, włącznie z recytowaniem kantat na cześć wodza, więc niczego nam właściwie nie można było zarzucić. wl. (musica) cantata '(muzyka) śpiewana' KANTON l. ' każdy z krajów tworzących Konfederację Szwajcarską, mający własne ustawodawstwo, sądownictwo i własny rząd': Niejednokrotnie za wzór rozwiązywania problemów narodowościowych podawano Szwajcarię, gdzie wiele różnojęzycznych narodów żyje w bratniej zgodzie w swoich kantonach. 2. 'jednostka podziału terytorialnego stosowana we Francji': Francuskie kantony są odrębnymi okręgami wyborczymi w wyborach do departamentu. KANTONALNY 'odnoszący się do kantonu, wchodzący w skład kantonu': Biblioteka Centralna w Zurychu, będąca jednocześnie biblioteką kantonalną, miejską i uniwersytecką, ma w swoim księgozbiorze wiele poloników. fr. canton, cantonal 357 I KANTOR KAPELA I KANTOR l. 'punkt, w którym można sprzedawać i kupować obce waluty': Kantor wymiany walut. 2. prze-starz. 'biuro przy fabryce lub banku; także: przedstawicielstwo handlowe jakiejś firmy lub biuro pośrednictwa': Kupiec zaszedł do kantoru, żeby omówić szczegóły transakcji. 3.przestarz. 'długi stół; także: lada sklepowa': Subiekci dwoili się i troili za kantorem. niem. Kontor z wl. contoro II KANTOR l.'główny śpiewak w synagodze': Było święto Pesach i kantor śpiewał. "Le szono haboo be Jetvsza-laim!".2. 'w Kościele protestanckim: dyrygent chóru, organista, który często był też kompozytorem': Jan Sebastian Bach, sprawując funkcję kantora kościoła św. Tomasza w Lipsku, był zobowiązany komponować kantaty na każdą niedzielę i na każde święto. 3. rząd. 'w Kościele katolickim: główny śpiewak chóru lub śpiewak intonujący pieśni, np. psalmy, podczas mszy św.': Kantorzy przy wtórze harf i cymbałów zaintonowali Psalm 24. lać. cantor 'śpiewak' KANTYCZKA l. 'popularna pieśń religijna, najczęściej kolęda': Zgromadzeni w kościele wierni zaśpiewali popularną kantyczkę. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: KANTYCZKI 'zbiory pieśni religijnych, zwłaszcza kolęd, pastorałek; w XIX w. rozpowszechnione głównie wśród mieszkańców wsi': Dawniej na odpustach i jarmarkach można było kupić kantyczki. Kanty czki atoli pod tytułem i w formie dzisiejszej pojawiają się w druku dopiero w drugiej połowie XVII w. (Gloger) tac. canticum 'pieśń, śpiew' KANTYNA 'bufet, sklepik w wojsku, rzadziej w innej instytucji, w którym można kupić niezbędne artykuły, zwykle spożywcze': Obiad zjedli w oficerskiej kantynie. W tych trudnych latach w kantynie można było dostać takie "luksusy", jak sucha kiełbasa i szynka, i to po normalnych, niekomercyjnych cenach. niem. Kantine, fr. cantine z wl. cantina 'spiżarnia' KANTYZM l. 'system filozoficzny stworzony przez Kanta, głoszący, że u podstaw każdego przedmiotu, który poznajemy i który znamy tylko jako zjawisko, znajduje się "rzecz sama w sobie", poznawalna tylko dzięki istniejącym w umyśle ludzkim kategoriom i formom, takim jak czas i przestrzeń, które w trakcie poznawania narzucane są przez umysł przedmiotom': Pomysł, który stanowił osnowę kantyzmu, polegał na całkowitym odwróceniu dotychczasowego trybu myślenia - to nie myśl ksztahuje się zależnie od przedmiotów, lecz, odwrotnie, przedmioty są zależne od myśli. Sam Kant uważał, że pomysł ten jest tak ważny, jak ważny był przewrót kopemikański. (Tatarkiewicz) 2. 'poglądy i kierunki filozoficzne, które rozwijały główne tezy filozofii Kanta lub do nich nawiązywały': Najważniejszymi przedstawicielami kantyzmu w II połowie XIX w. byli twórcy neokantyzmu: Kuno Fischer i Otto Liebmann, którzy rzucili hasło "powrotu do Kanta". KANTYSTA 'zwolennik kantyzmu': Polscy kantyści: Józef Kalasanty Szaniawski i Feliks Jaroński prowadzili kampanię na rzecz kantyzmu, który od samego początku miał w Polsce wielu przeciwników. od nazwiska Immanuela Kanta (1742-1804), filozofa niemieckiego KANWA l. 'mocna i sztywna tkanina, używana jako podkład do haftowania': Wyhaftowała na kanwie herb miasta: rycerza w zbroi na tle baszty. 2. przen. 'podstawa jakiegoś filmu lub dzieła literackiego: wydarzenia bądź opowieści, które posłużyły za inspirację do niego i stały się zasadniczym tematem jego akcji: Powieść Heinricha Bolla "Utracona cześć Katarzyny Blum" została napisana na kanwie autentycznych wydarzeń, co autor w niedwuznaczny sposób zaznacza we wstępie. fr. canevas KAOLIN w geologii 'miękka, biała, szara lub żółtawa skała osadowa, powstająca w wyniku wietrzenia skał magmowych, głównie granitu, zawierająca przede wszystkim minerał - kaolinit, w stanie suchym pylasta, zmoczona staje się plastyczna; glinka porcelanowa': Kaolin jest stosowany w przemyśle ceramicznym do wyrobu porcelany, w przemyśle chemicznym do wyrobu farb, a w przemyśle gumowym do wyrobu linoleum. KAOLINIT w geologii 'drobnołuseczkowy minerał, główny składnik kaolinu': Kaolinit powstaje ze zwietrzenia glinokrzemianów, zwłaszcza skaleni. Zmieszany z wodą staje się bardzo plastyczny. KAOLINIZACJA lub KAOLINITYZACJA w geologii 'długotrwały proces, w którego wyniku glinokrzemiany, zwłaszcza skalenie, zamieniają w kaolinit': W Polsce kaolinizacja przebiegała najintensywniej w Górach Izerskich. chin. Kao-ling, góra w południowo-wschodnich Chinach, z której po raz pierwszy wydobyto kaolin KAPELA l. 'ludowy zespół instrumentalny lub zespół muzyczny, wykonujący utwory charakterystyczne dla jakiegoś folkloru, np. folkloru miejskiego': W konkursie wzięło udział kilkanaście kapel ludowych. Na festynie grała kapela podwórkowa z Mokotowa. 2. pot. wśród młodzieży 'zespół rockowy': Jaka jest twoja ulubiona kapela? 3.'w średniowieczu: chór przykościelny; w XVII i XVIII w.: zespół instrumentalny lub wokalno-in-strumentalny, utrzymywany na dworze monarszym lub magnackim': Od XVI w. funkcję przełożonego kapeli, zwanego prefektem lub prepozytem, powierzano tylko znakomitym muzykom i kompozytorom. KAPELMISTRZ l. 'dyrygent kapeli ludowej lub innego popularnego zespołu, np. wojskowego': Kapelmistrze podnieśli buławy, dając znak swoim kapelom, że już zaraz zaczną grać. 2. 'w średniowieczu: osoba kierująca chórem przykościelnym; później zespołem instrumentalnym lub instrumentalno-wokalnym': Luca Marenzio był nadwornym kapelmistrzem Zygmunta III Wazy. niem. Kapelle z wl. cappella 'kaplica, chór kościelny'; niem. Ka-pellmeister 358 KAPELAN KAPITALIZM KAPELAN 'ksiądz lub zakonnik katolicki, odprawiający mszę i wykonujący inne czynności religijne w klasztorach lub sprawujący posługę religijną w określonych środowiskach': Kapelan wojskowy, szpitalny, zakonny. Dawniej każdy monarcha miał osobistego kapelana. wl. cappellano od: cappella 'kaplica' KAPER l. 'dawniej: pirat, rozbójnik morski, łupiący statki na morzu, niekiedy służący jakiemuś królowi w walce przeciw flocie innego państwa': Kaprowie w służbie królowej Hiszpanii. 2. 'dawniej: uzbrojony, prywatny statek, którego załoga łupiła statki handlowe, niekiedy wykorzystywany przez panujących do walki z okrętami wrogiego państwa': Pływać na kaprze. KAPERUNEK pot. 'przekupywanie ludzi, zwykle zawodników sportowych, w celu pozyskania ich dla siebie': "Piłkarski poker" to film, który ukazuje, jak częstym zjawiskiem jest kaperunek w polskiej lidze piłkarskiej. KAPEROWAĆ l. pot. 'przekupywać kogoś, zwykle zawodnika sportowego lub specjalistę z konkurencyjnej firmy, w celu zatrudnienia go u siebie': Dyrektorzy kilku zakładów pracy zostali oskarżeni o kaperowanie robotników, zatrudnianie ich bez zgody wydziału zatrudnienia. 2. pot. 'zjednywać sobie popleczników, którzy pomogą w realizacji określonych celów': Przed posiedzeniem rady kaperował niektórych jej członków, żeby poparli jego propozycję. 3. 'dawniej: łupić lub zdobywać statki handlowe albo statki przeciwnika' KAPERSKI l. 'należący do kapra, rozbójnika morskiego': Nóż kaperski. Przepaska kaperska. 2. 'związany z kaprem, statkiem, którego załoga zajmuje się korsars-twem': Rejs kaperski. hol. kaper KAPILARA l. w fizyce 'bardzo wąska rurka, w której środku zachodzi zjawisko wznoszenia i opadania cieczy' 2. wyraz używany tylko w liczbie mnogiej: KAPILARY w anatomii 'najmniejsze i najwęższe naczynia krwionośne, w postaci rurek o bardzo cienkich ściankach, przez które przedostaje się tlen, substancje odżywcze i produkty przemiany materii; naczynia włosowate': Kapilary tworzą w tkankach gęstą sieć łączącą tętnice z żyłami. 3. w geologii 'bardzo drobna szczelina w skale lub glebie, kształtem przypominająca kanalik' KAPIEARNY l. w fizyce 'dotyczący kapilary, rurki, w której występuje zjawisko wznoszenia i opadania cieczy': Rurka kapilarna. 2. w anatomii 'związany z kapila-rami': Naczynia kapilarne. 3. w geologii 'związany z ka-pilarami, szczelinkami w skałach i glebach': Woda kapilarna. p.-lać. capillaris 'włosowy' KAPISTA 'członek grupy malarzy, założonej w 1924 roku w Krakowie, mającej na celu kontynuację tradycji francuskiego impresjonizmu, eksponującej zagadnienia koloru w plastyce': Kapiści, skupieni w Komitecie Paryskim, doprowadzili do zorganizowania w Paryżu filii krakowskiej ASP. Do grupy kapistów należeli m.in. Jan Cybus, Artur Nacht-Samborski i Józef Czapski; patronował im Józef Pankiewicz. od skrótu: K.P - Komitet Paryski, nazwa instytucji zawiązanej przez tę grupę malarzy KAPITALIZM 'system ekonomiczny w państwie, charakteryzujący się tym, że środki produkcji (zakłady, firmy, ziemia) należą do prywatnych właścicieli, a podstawą gospodarki jest wolny rynek i swobodna konkurencja': Odrodzenie się kapitalizmu w Polsce po 1989 r. wiązało się z powstaniem ogromnej liczby małych prywatnych firm. KAPITAŁ l. w ekonomii 'środki finansowe i aktywa rzeczowe mające wartość pieniężną, będące w posiadaniu przedsiębiorstwa, banku, spółki itd.': W II połowie XIX w. w wielu państwach zachodnich brutalnemu wyzyskowi robotników towarzyszyła szybka akumulacja kapitału. 2. pot. 'bardzo duża suma pieniędzy': Zainwestował w to przedsięwzięcie cały zgromadzony kapitał. Żyje z procentów od kapitału. () Kapitał życiowy 'suma doświadczeń, zdobytych w ciągu życia' 3. oficj. 'instytucje i ludzie mający ogromne sumy pieniędzy, które można w coś inwestować': Polski, obcy kapitał. Inwestycje zagranicznego kapitału w Polsce. KAPITAŁ AKCYJNY w ekonomii 'suma wpłat pieniężnych wniesionych przez akcjonariuszy spółki' KAPITAŁ LUDZKI 'ludzka wiedza, siła i chęć do pracy, rozpatrywane pod względem ekonomicznym -jako ważny czynnik przy pomnażaniu majątku społeczeństwa lub jakiejś jego części': Wielu zachodnich ekspertów podkreślało, że Polska dysponuje wielkim kapitałem ludzkim. KAPITAŁOWY l. w ekonomii 'związany z kapitałem, majątkiem jakiejś firmy, instytucji itp.': Środki kapitałowe przedsiębiorstwa. 2. 'związany z kapitałem, znaczną sumą pieniędzy': Żył z procentu kapitałowego. Ten hotel to doskonała lokata kapitałowa. KAPITAŁOCHŁONNY w ekonomii 'o przemyśle, rolnictwie, produkcji itp.: taki, który pochłania znaczne sumy pieniędzy lub który potrzebuje takich sum, żeby uzyskać pożądany efekt': Kapitałochłonna inwestycja, technologia. Kapitałochłonne uprawy. KAPITALISTA l. 'osoba, która ma kapitał - znaczne środki pieniężne, które można zainwestować w jakieś przedsięwzięcie gospodarcze': Szukano za granicą kapitalisty, który zainwestowałby w upadający zakład. Wielcy łódzcy kapitaliści, których odrażające figury są przedstawione przez Reymonta w "Ziemi obiecanej", próbowali nie dopuścić do wydania powieści w pierwotnym kształcie, l. pot. 'człowiek bogaty, wyróżniający się bogactwem w swoim otoczeniu': Robotnicy rolni, mijając jego dom, mówili z przekąsem: - Kapitalista, taki na człowieka biednego nawet nie spojrzy! KAPITALISTYCZNY 'związany z kapitalizmem, opierający się na zasadach tego systemu': Kraj kapitalistyczny. Gospodarka kapitalistyczna. 359 KAPITALNY KAPITULACJA KAPITALIZACJA l. w finansach 'przeliczenie i zamienienie periodycznych płatności lub dochodów na kwotę płatną jednorazowo': Kapitalizacja rent i emerytur. 2. w finansach 'szacowanie wartości majątku jakiejś firmy na podstawie wysokości stopy procentowej i osiąganego dochodu': Współczynnik kapitalizacji zysków. Kapitalizacja rezerw. 3. w ekonomii 'gromadzenie środków pieniężnych; często też: zamienianie różnych składników majątku na środki pieniężne': Do nowych inwestycji potrzebne były znaczne kwoty, strategia spółki coraz wyraźniej zmierzała do kapitalizacji. 4. 'wprowadzanie form gospodarki kapitalistycznej': Kapitalizacja polskiej gospodarki po 1989 r. KAPITALIZOWAĆ l. w finansach 'przeliczać i zamieniać periodyczne płatności lub dochody na kwotę płatną jednorazowo': Kapitalizować świadczenia społeczne. Kapitalizować odsetki. 2. w ekonomii 'gromadzić środki pieniężne i często też: zamieniać różne składniki majątku na środki pieniężne' DOKAPITALIZOWAĆ w ekonomii 'dodać kapitału do jakiejś firmy lub przedsięwzięcia gospodarczego': Okazało się, że środki, którymi dysponuje zakład nie wystarczą na to przedsięwzięcie, zaczęto więc poszukiwać inwestora, który mógłby je dekapitalizować. UWAGA: Słowa kapitalizm i kapitalista w przeszłości były używane często z odcieniem negatywnym. Ma to związek nie tylko z propagandą komunistyczną, ale też z bezwzględnym wyzyskiem robotników i wielkim rozwarstwianiem majątkowym, co było charakterystyczne dla dawnego kapitalizmu. Dlatego też dzisiaj, gdy chce się podkreślić zalety systemu, w którym panuje prywatna własność środków produkcji i konkurencja, używa się raczej wyrażeń: wolny rynek, system rynkowy itd. Zaś nazwa kapitalizm - w języku polskim i wielu innych językach europejskich - występuje coraz częściej w kontekstach historycznych. fr. capitalisme z wl. capita!e 'suma główna' (w odróżnieniu od odsetek) od łac. capitalis 'główny' KAPITALNY l. 'główny, taki, który jest niezwykle ważny': To, ile firma zainwestuje w reklamę, ma kapitalne znaczenie dla sprzedaży jej produktów, l. pot. 'taki, który się nam bardzo podoba; świetny, doskonały': Ten film z Dustinem Hoffmanemjest wprost kapitalny. Impreza była kapitalna. Zobacz, jaka kapitalna babka! lać. capitalis 'główny' KAPITAN l. 'oficerski stopień wojskowy, wyższy od porucznika, niższy od majora, we wszystkich rodzajach wojsk; także: oficer mający ten stopień': Kapitan wojsk lądowych, marynarki wojennej, lotnictwa. Stopień kapitana jest najwyższym stopniem w grupie oficerów młodszych. 2. 'osoba, której powierzono dowodzenie statkiem, jachtem lub samolotem, odpowiedzialna za bezpieczeństwo pasażerów, załogi i przewożonego ładunku': Kapitan tonącego statku przede wszystkim ratuje życie innych, dopiero potem myśli o sobie. 3. 'zawodnik drużyny sportowej, wybrany do jej reprezentowania': Kapitanowie obu drużyn piłkarskich zostali wezwani przez sędziego. KAPITANAT l. 'instytucja w porcie, powołana przez urząd morski do kierowania ruchem statków i zajmowania się sprawami administracyjnymi portu': W kapitanacie dowiedziałem się, że mój bagaż jakimś dziwnym trafem został wysłany w zupełnie inne miejsce, niż chciałem. 2. w sporcie 'komisja w obrębie związku sportowego, zajmująca się wszystkimi sprawami związanymi z określoną dyscypliną sportową, np. wytypowaniem zawodników, którzy wejdą w skład ekipy na poszczególne zawody': W trakcie burzliwej narady kapitanat ustalił skład piłkarskiej kadry narodowej. KAPITANOWAĆ l. 'być kapitanem statku, jachtu lub samolotu': Przez dziesięć lat kapitanował na małym statku rybackim. 2. 'być kapitanem jakiejś drużyny sportowej': Przez jeden sezon kapitanowała swojej drużynie siatkarskiej. KAPITAŃSKI l. 'dotyczący kapitana, oficera w wojsku; należący do niego': Mundur kapitański-. Dystynkcje kapitańskie. 2. 'odnoszący się do kapitana, dowódcy statku lub samolotu; należący do niego': Mostek kapitański. Kajuta kapitańska. wl. capitano KAPITEL inaczej: GŁOWICA w architekturze 'zwieńczenie kolumny lub filara, ich wydzielona górna część, zwykle bogato rzeźbiona': Greckie kapitele występowały w trzech odmianach: doryckiej (o formach geometrycznych), jońskiej (z charakterystycznymi ślimacznicami) i korynckiej (o kształcie odwróconego dzwonu ozdobionego liśćmi akantu). lać. capitellum 'główka, głowica' KAPITOLIŃSKI () Gęsi kapitolińskie 'legendarne gęsi, które krzykiem ostrzegły mieszkańców Rzymu przed nocnym atakiem Gallów (ok. 390 r. p.n.e.)' od nazwy: Kapitel -jedno z siedmiu wzgórz starożytnego Rzymu KAPITULACJA l. 'rezygnacja z walki, oznaczająca przyjęcie warunków, narzuconych przez zwycięzcę': Dowódca nie dopuszczał myśli o kapitulacji. Pod koniec dnia przypuścili zmasowany atak, zmuszając nieprzyjaciela do całkowitej kapitulacji. 2. 'dokument zawierający warunki narzucane przez zwycięzcę': Długotrwałe walki zakończyło podpisanie kapitulacji. 3. pot. 'rezygnacja z jakichś działań, zwykle spowodowana trudnościami, których nie można pokonać': Dzwoniłem do różnych in-stytucji, żeby zdobyć pieniądze na leczenie syna, wszędzie jednak odsyłano mnie z kwitkiem - po wielu miesiącach zostałem zmuszony do kapitulacji. KAPITULANT 'osoba decydująca się na kapitulację, rezygnująca z dalszej walki (często odnoszone do osób, które poddają się zbyt łatwo)': Robotnicy chcieli nadal strajkować, ale wśród członków zarządu związku dominowali kapitulanci. KAPITULOWAĆ l. 'rezygnować z walki, poddawać się nieprzyjacielowi': Twierdza skapitulowała po miesiącu oblężenia. 2. pot. 'odstępować od swoich zamiarów, zwykle pod wpływem jakichś trudności lub czyichś 360 KAPITUŁA KARAKUŁ nalegań': W końcu skapitulował, zrezygnował z realizacji swojego projektu, czując, że nikt z zarządu nie jest mu przychylny. fr. capitulation KAPITUŁA l. 'grupa wyższych duchownych katolickich, decydująca o wyborze biskupa i będąca jego zespołem doradczym': Poświęcenia dokona wikariusz kapituły Archidiecezji warszawskiej - ksiądz arcybiskup Gali w asyście duchowieństwa. 2. 'zgromadzenie przełożonych danego zakonu katolickiego, omawiające sprawy dotyczące całego zakonu': Na posiedzeniu kapituły podjęto decyzję o wysłaniu kilku zakonników na misję. 3. 'w niektórych krajach, np. we Francji i w Anglii, wybrana grupa ludzi decydujących o nadawaniu i pozbawianiu określonych odznaczeń i orderów': Kapituła Orderu Podwiązki wywodzi się z kapituły zakonu rycerskiego. KAPITULARZ l. 'sala w klasztorze lub kościele, w której odbywają się posiedzenia kapituły': Kapitularze kościelne przeważnie usytuowane są w sąsiedztwie prezbiterium. W części nowego kapitularza mieści się wystawa zabytków starego piśmiennictwa ze zbiorów biblioteki katedralnej. 2. 'skrócony zapis prawa kościelnego oraz dyspozycji i przepisów obowiązujących w danej diecezji': Zwiedzający mogli zobaczyć wiele ciekawych eksponatów archeologicznych, monety, dokumenty pergaminowe, a także przeczytać fragmenty kapitularza klasztoru cystersów w Jędrzejowie. 3. wyraz używany tylko w liczbie mnogiej: KAPITULARZE 'w państwie Franków, za czasów dynastii karolińskiej: ustawy wydane przez króla, dotyczące praw kościelnych i świeckich' lać. capitulum 'rozdział', w ten sposób w łacinie kościelnej określano początkowo spotkania zakonne, w trakcie których czytano poszczególne rozdziały reguły zakonnej KAPOK l. 'bardzo lekkie, nieprzemakalne włókno, otrzymywane z różnych gatunków drzew, zwłaszcza z puchowca': Kapokiem wypełnia się materace, poduszki i pasy ratownicze. 2. 'kamizelka ratunkowa, zazwyczaj wypchana takim włóknem': W kajaku brakowało jednego kapoka. malajskie kopuk, zjawajskiego KAPOTAŻ l. 'wywrócenie się samolotu na plecy przez przód kadłuba podczas startu lub lądowania, spowodowane np. najechaniem najakąś przeszkodę, zbyt gwałtownym hamowaniem w trakcie lądowania lub usterką podwozia': Przyczyną kapotażu był kawał metalu, na który samolot najechał w czasie kołowania. 2. 'wywrócenie się samochodu na dach': W trakcie badań nad bezpieczeństwem nowego modelu samochodu wykonano test zderzeniowy oraz próbny kapotaż. KAPOTAŻOWAĆ l. 'o samolocie: przewracać się na plecy przez przód kadłuba w czasie startu lub lądowania': Przypadkowi gapie widzieli, jak kapotażował samolot. 2. 'o samochodzie: przewracać się na dach': Kierowca nie zauważył rowu i jego audi kapotażowało na polu. fr. capotage KAPRAL 'najniższy stopień podoficerski w wojskach lądowych; także podoficer mający ten stopień': Na poligon przybyli kaprale wojsk zmechanizowanych i pancernych. () Mały kapral 'Napoleon I' KAPRALSKI l. 'dotyczący kaprala, należący do niego': Mundur kapralski. Czapka kapralska. Kapralskie belki na pagonach. 2. 'taki, który jest nieokrzesany, grubiański i nie liczy się z ludźmi': Kapralskie metody, maniery. wl. caporale 'dowódca' KAPRYS l. 'chwilowe pragnienie, zachcianka': Z trudem znosił kaprysy żony, która łatwo zmieniała zdanie i codziennie chciała czegoś innego. Jedynie dla kaprysu zajmowała się szczeniakiem, kiedy jej się znudził, bez żalu oddała go do schroniska. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: KAPRYSY przen. 'zmiany, które trudno przewidzieć': Tego lata zaskoczyły nas kaprysy pogody, tym bardziej że synoptycy zapowiadali upały. 3. w muzyce 'w XVI i XVII w.: wielogłosowy utwór instrumentalny, w którym w przybliżony sposób powtarzane są w innej tonacji lub przez inny instrument poszczególne motywy albo tematy; w XIX w.: kunsztowna etiuda, zwykle mająca charakter improwizacyjny': Z narastającym podziwem słuchał wirtuozowskich kaprysów Paganiniego. fr. caprice, z wl. capriccio KARTOWAĆ 'pozyskiwać kogoś dla własnych celów': W obecnej kampanii wyborczej nie będzie zabiegał o popularność, nie będzie kaptował sojuszników, ale zajmie się realizacją programu, dzięki któremu został wybrany. Skaptowany celnik dostał podobno za przymknięcie oczu na transport 10 dolarów od każdego nielegalnie wywiezionego kilograma bursztynu. wl. captare KARABINIER l. 'włoski żandarm lub hiszpański żołnierz straży granicznej': W bazie Sigonella na Sycylii omal nie doszło do ostrej strzelaniny między amerykańskimi komandosami a oddziałem włoskich karabinierów, którym amerykański generał, zdenerwowany zachowaniem Włochów, zagroził skierowaniem do akcji samolotów, czołgów, a nawet broni nuklearnej. 2. 'od XVII do XIX w., w wielu armiach europejskich: żołnierz kawalerii lub piechoty uzbrojony w karabin': Atak 2. batalionu karabinierów generała Berthiera przeważył szalę zwycięstwa na stronę sił republikańskich. wl. carabiniere z fr. carabine 'krótki karabinek używany przez dawną kawalerię', od: carabin 'żołnierz lekkiej kawalerii' KARAKUŁ 'owca hodowana przede wszystkim ze względu na skórę jagnięcia, która z powodu efektownie zwiniętej w loki sierści jest wysoko ceniona w futrzarstwie': Karakuły można poznać po charakterystycznych dużych, obwisłych uszach. Owce te żyją w Azji, Afryce, 361 KARAMBOL KARBO- sporadycznie w Europie; w Polsce prawie w ogóle się ich nie hoduje. KARAKUŁY 'wyprawiona skóra jagniąt karakułów; także: futro z tych skór': Mufka z karakułów. Na suknię wieczorową narzuciła czarne karakuły. turkmeńskie karakól 'czarne jezioro'; Kara-Kul nazwa jeziora w Tadżykistanie, z którego okolic ta owca pochodzi KARAMBOL l. 'wypadek na drodze spowodowany nagłym zderzeniem się wielu samochodów': Wiadomość o zbliżającym się żywiole spowodowała to, że ludzie w panice porzucali swoje domy i na ulicach doszło do masowych karamboli. 2. 'rodzaj gry bilardowej, rozgrywanej trzema kulami na stole bez otworów, w której zawodnicy zdobywaj ą punkty uderzając jedną z bil w dwie pozostałe; także: samo takie uderzenie': Może wieczorem skoczymy na jedno piwo i zagramy w karambol? Lekko uderzył swoją bilę, ta otarła się o dwie pozostałe kule, a zatem karambol udał się wyśmienicie. fr. carambolage KARAOKE l. 'zabawa muzyczno-techniczna, polegająca na śpiewaniu przez amatorów znanych piosenek do melodii odtwarzanej z taśmy i tekstu wyświetlanego na ekranie': Karaoke narodziło się i rozpowszechniło w Japonii, nic więc dziwnego, że w wielu krajach przyjęto też japońską nazwę tej rozrywki. 2. 'funkcja nowoczesnych urządzeń do odtwarzania muzyki, pozwalająca na wyłączenie głosu wokalisty i - po podłączeniu mikrofonu - śpiewanie piosenki samemu do oryginalnego podkładu instrumentalnego': Czy twoja wieża ma kara-oke? jap. karaoke, dosłownie 'pusta orkiestra' KARARYJSKI <} Marmur kararyjski 'niezwykle ceniony biały marmur pozbawiony żyłek i plam, znany już w antyku': Pośrodku ogrodu stał posąg Afrodyty wykuty w marmurze kararyjskim. wt. Carrara - nazwa miasta, w którego okolicach wydobywa się ten marmur KARAT w jubiler'stwie l. 'jednostka masy używana do określania wielkości kamieni szlachetnych, równa 0,2 g; skrót: kr': Diament, który ma czterdzieści karatów, został wydobyty z nieczynnej już kopalni w Indiach. 2. 'dawniej: jednostka określająca stopień zawartości czystego złota w stopach': Czyste złoto określa się jako 24-karatowe, złoto 18-karatowe zawiera 18/24, czyli 75% czystego złota, złoto zaś 14-karatowe - 14/24, tj. 58,3% czystego złota. fr. carat (przez inne języki) od gr. keration 'rożek - strąk chleba świętojańskiego, używany w starożytności do odważania złota i drogich kamieni' KARATE 'walka (głównie) sportowa i metoda samoobrony, polegające na zadawaniu ciosów nieuzbrojonymi rękami i nogami, podcięciach, zbijaniu i blokowaniu uderzeń przeciwnika' : W karate istnieje wiele rozmaitych szkół, odznaczających się odmienną techniką walki, do najbardziej znanych należą shotokan i kyokushinkai. KARATEKA 'osoba uprawiająca karate': Karatecy występujący na turnieju w słynnym filmie "Wejście smoka" prezentują różne style walki, m.in. styl małpy, węża, białego żurawia i smoka (stąd tytuł). KARATECZKA albo KARATERA 'kobieta uprawiająca karate': W naszym klubie ćwiczy kilkanaście ka-rateczek. jap. karate, dosłownie 'pusta (= nieuzbrojona) dłoń' KARAWAN l. 'wóz pogrzebowy: duży samochód z miejscem na trumnę': Firma pogrzebowa miała dwa karawany. 2. 'przyczepa mieszkalna samochodu albo typ mieszkalnego nadwozia samochodu; także: samochód o takim nadwoziu': Doczepili karawan i ruszyli w drogę. Nadwozie typu karawan. Zajechali na kemping swoim karawanem. KARAWANING 'podróżowanie samochodem z przyczepą mieszkalną jako sposób spędzania urlopu, rodzaj turystyki': Karawaning staje się coraz popularniejszą formą wypoczynku także u nas. ang. caravan 'przyczepa mieszkalna', caravaning KARAWANA l. 'zorganizowana grupa ludzi, zwykle kupców lub pielgrzymów, podróżujących na wielbłądach, osłach lub mułach przez pustynię albo przez step': Jechał w karawanie, mając nadzieję, że w ten sposób zabezpieczy swój towar przed grasującymi koczownikami. 2. 'ciąg powoli jadących pojazdów': Wieczorem w stronę Hotel de Ville z dzielnic zachodnich i północnych ciągnęły długie karawany samochodów, naładowanych walizami. wl. caravana (przez inne języki) zpers. kairavan 'poczet podróżnych' KARBID w technice 'węglika wapnia - biała lub szara substancja chemiczna, otrzymywana w wyniku ogrzewania wapna palonego i koksu, nierozpuszczalna w żadnym z typowych rozpuszczalników': Karbid stosowany jest w przemyśle chemicznym do produkcji niektórych nawozów sztucznych i acetylenu, a także wykorzystywany w przemyśle hutniczym. Chłopcy wrzucali do puszki bryłkę karbidu, dolewali troszkę wody i po chwili przystawiali zapałkę do wywierconego otworu - acetylen wybuchał, wysadzając z hukiem wieczko. KARBIDÓWKA albo LAMPA KARBIDOWA 'lampa, która świeci dzięki płonącemu acetylenowi, powstającemu wskutek reakcji chemicznej karbidu z wodą': W piwnicy nie było elektryczności, więc stawiało się karbidów-kę albo lampę naftową na stole. niem. Karbid od łac. carb(o) 'węgiel' i gr. eidos 'kształt' KARBO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'węgiel', wskazująca, że to, o czym mówi drugi człon złożenia, ma związek z węglem, zwykle zawiera węgiel, np. karboksylowy, karbolineum od łac. carbo 'węgiel' 362 KARBOKSYLOWY KARDIOGRAFIA KARBOKSYLOWY w chemii Q Grupa karboksylowa 'grupa atomów, którą tworzą atom węgla i przyłączone do niego: atom tlenu i grupa wodorotlenowa; podstawowy składnik kwasów organicznych Kwasy karboksylowe 'związki chemiczne zawierające grupę karboksylowa, które w wyniku reakcji chemicznej tworzą z alkoholami estry, a z zasadami - sole' złożenie cząstki: karbo- i łac. oxy(g)enium 'tlen' KARBOL inaczej: KWAS KARBOLOWY w farmacji '10% wodny roztwór fenolu, stosowany jako środek dezynfekujący': W jednym z pokojów w oficynie mieścił się gabinet dentystyczny, przesiąknięty zapachem karbolu. KWAS KARBOLOWY w chemii 'to samo, co karbol' złożenie cząstki: karbo- i łac. ol(eum) 'olej' KARBOLINA 'środek owadobójczy ze smoły węglowej, mający postać ciemnobrunatnej cieczy, stosowany zimą do opryskiwania drzew i krzewów owocowych': Karbo-liną sadowniczą można zniszczyć jaja mszyc. od rzeczownika: karbol KARBOLINEUM 'ciemnobrązowy olej, otrzymywany ze smoły węglowej lub drzewnej, używany do niszczenia szkodników drzew i krzewów, a w budownictwie do wzmocnienia drewna' złożenie cząstki: karbo- i łac. oleum 'olej' KARBON w geologii 'piąty okres w erze paleozoicznej Ziemi, od ok. 345 do ok. 280 min lat temu': W karbonie nastąpił bujny rozwój paproci i skrzypów, z których szczątków później powstały pokłady węgla kamiennego': Karbon dzieli się na dwie epoki: karbon dolny i górny. Na przełomie karbonu dolnego i górnego miały miejsce bardzo silne ruchy górotwórcze, które spowodowały znaczne powiększenie się obszarów lądowych i cofnięcie się morza. KARBOŃSKI 'związany z karbonem, występujący w karbonie': Płazy, lasy karbońskie. Zlodowacenie karboń-skie. lać. carbo, dopełniacz: carbonis 'węgiel' KARBONARYZM 'ruch społeczno-polityczny, którego zalążkiem była Carboneria - organizacja rewolucyjna powstała we Włoszech na początku XIX w., stawiająca sobie za główny cel wyzwolenie kraju spod panowania francuskiego, potem austriackiego, obalenie absolutyzmu w licznych państewkach włoskich i zjednoczenie Włoch': Z czasem karbonaryzm rozpowszechnił się także w innych krajach europejskich, np. we Francji. Do Polski karbonaryzm został przeniesiony przez polskich oficerów wojsk napoleońskich i szczególnie silnie rozwijał się w latach poprzedzających powstanie listopadowe. KARBONARIUSZ 'zwolennik karbonaryzmu; członek tajnej organizacji występującej przeciwko absolutyzmowi': Karbonariusze walczyli o wolność i zjednoczenie Włoch, nie zważając na bardzo duże różnice dzielące południe i północ tego kraju. W 1820 roku karbonariusze wywołali rewolucję w Hiszpanii. wl. carbonaro 'węglarz': nazwa karbonaryzmu pochodzi od nazwy włoskich węglarzy, wypalaczy węgla drzewnego w górach Kalabrii, udzielających schronienia zbiegłym działaczom politycznym KARCER l.'karna cela w więzieniu, zwykle bez okna, pryczy, światła; także: kara dla więźnia polegająca na przebywaniu w takiej celi' : Strażnik ostrzegł go, że może zostać umieszczony w karcerze. Ukarano go trzema dniami karceru. 2. 'dawna kara szkolna, polegająca na przebywaniu przez ucznia w szkole po zakończeniu lekcji; także: miejsce, gdzie ukarany uczeń przebywał': Dziadek opowiadał, że był strasznym łobuziakiem i często musiał po lekcjach zostawać w karcerze. od łac. carcer 'więzienie' KARDIGAN 'rozpinany sweter, bez kołnierzyka, z rozcięciem pod szyją': Dziadek wyglądał jakby trochę młodziej w białym golfie i ciepłym granatowym kardi-ganie. ang. cardigan, od 7. lorda Cardigan (Jamesa Thomasa Brudenela, 1797-1868) KARDIO- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'serce', wskazująca, że to, o czym mówi drugi człon złożenia, ma związek z sercem, np. kardiochirurgia, kardiogram' gr. kardia 'serce' KARDIOCHIRURGIA l. 'dział chirurgii zajmujący się operacyjnym leczeniem wad i urazów serca': Zmieniła właśnie specjalizację z pediatrii na kardiochirur-gię. Pierwszą polską pompę wspomagania serca - w całości wszczepioną do klatki piersiowej chorego -skonstruowali specjaliści Fundacji Rozwoju Kardiochirurgu profesora Zbigniewa Religi w Zabrzu. l. pot. 'oddział w szpitalu, gdzie prowadzone jest takie leczenie': Babcia leży na drugim piętrze, na kardiochirurgu. KARDIOCHRURG 'specjalista w zakresie kardiochirurgu': Na kongres na temat przeszczepów serca zjechali znani kardiochirurdzy z kraju i z zagranicy. złożenie cząstki: kardio- i łac. chirurgia odgr. cheirourgia 'ręcznie wykonywana praca' KARDIOGRAFIA w medycynie 'jedna z metod badania pracy serca, polegająca na przedstawieniu w postaci wykresu skurczów i rozkurczów serca': Dzięki kardiografii ultradźwiękowej, wykorzystującej do badań fale ultradźwiękowe, lekarz może stwierdzić u pacjenta nie-domykalność zastawki serca. złożenie cząstek: kardio- i -grafia od gr. graphó 'piszę' 363 KARDIOGRAM KARIOKA KARDIOGRAM w medycynie 'zapis pracy serca, w postaci wykresu, sporządzony za pomocą specjalnego urządzenia': Kardiogram nie wykazuje żadnych zaburzeń w pracy pańskiego serca. złożenie cząstek: kardio- i -gram od gr. gramma 'zapis' KARDIOLOGIA l. 'dział medycyny zajmujący się badaniem chorób naczyń krwionośnych i serca': Instytut Kardiologii w Aninie zorganizował cykl spotkań dla swoich pacjentek, zatytułowany "Zdrowie dla kobiet". 2. pot. 'oddział w szpitalu, gdzie leczy się tego typu choroby': Dostał skierowanie na kardiologię, bo jego EKG wyszło niezbyt dobrze. KARDIOLOG 'specjalista w zakresie kardiologii': Co prawda kardiolodzy nie są jeszcze do końca tego pewni, ale być może wapń bierze udział w mechanizmach odpowiedzialnych za rozwój nadciśnienia tętniczego. KARDIOLOGICZNY l. 'związany z kardiologią': Przychodnia, poradnia, diagnostyka kardiologiczna. 2. 'związany z kardiologiem, należący do niego': Wyspecjalizowany zespół kardiologiczny. Gabinet kardiologiczny. złożenie cząstek: kardio- i -logia odgr. logos 'nauka, słowo' KARDIOSTYMULATOR inaczej: STYMULATOR SERCA, ROZRUSZNIK SERCA w medycynie 'niewielkie urządzenie, pobudzające pracę serca za pomocą impulsów elektrycznych, wszczepiane w mięsień serca lub umieszczane wewnątrz serca w wypadku jego uszkodzenia, np. zawału': Mała bateria znajdująca się w tkance podskórnej chorego jest źródłem prądu kardiostymu-latora. złożenie cząstki: kardio- i słowa: stymulator od łac. stimulus 'bodziec, podnieta, zachęta' KARDYNALNY 'podstawowy, zasadniczy, główny, bardzo ważny': Należy to uznać za kardynalny błąd ostatnich czterech lat. Jest ta kardynalna zasada polskiej polityki zagranicznej. () Prawa kardynalne w historii 'podstawowe prawa polskiej szlachty, uważane za fundament ustrojowy Rzeczpospolitej szlacheckiej, m.in.: nietykalność osobista szlachcica, liberum veto, wolna elekcja' lać. cardinalis 'główny' KARDYNAŁ 'w kościele katolickim : najwyższy po papieżu dostojnik, członek papieskiego kolegium': Kolegium kardynałów dokonuje wyboru nowego papieża. KARDYNALSKI 'związany z kardynałem': Kapelusz kardynalski. Kardynalska purpura. lać. śr. cardinalis od łac. cardinalis (episcopus) 'główny (biskup)' KARENCJA l. oficj. 'określony czas czekania na coś; także przesunięcie terminu zrobienia czegoś na później': Jeśli w Anglii lub we Francji ktoś zapragnie mieć psa z rasy psów bojowych, musi ze swojego marzenia zrezygnować, bowiem na posiadanie takich psów wprowadzono w tych państwach dziesięcioletnią karencję. 2. wprawie 'czas, jaki musi upłynąć od chwili podpisania umowy ubezpieczeniowej do chwili, kiedy ubezpieczający się uzyskuje prawo do określonych świadczeń': PZU jest wolny od obowiązku wypłaty świadczenia w razie zgonu ubezpieczonego lub współubezpieczonego albo z tytułu urodzenia dziecka ubezpieczonemu, jeśli zdarzenia nastąpiło w okresie ograniczenia odpowiedzialności PZU (karencji), to jest w okresie 6. miesięcy od początku odpowiedzialności PZU. ("Ogólne warunki grupowego ubezpieczenia pracowniczego - typ "P" zatwierdzone uchwałą Nr 93/92 Zarządu PZU Życie SA dnia 07.12.1992 r.") 3. w finansach 'czas, który upłynął między chwilą uzyskania kredytu a chwilą spłacenia pierwszej raty': Bank dokonuje oceny wniosku kredytowego, a w razie sprzecznych interesów dopuszcza możliwość negocjowania warunków umowy kredytowej, np. wysokości kredytu, długości okresu karencji lub zabezpieczenia spłaty. 4. w sporcie 'ściśle określony przepisami czas, kiedy zawodnik przechodzący do nowej drużyny sportowej nie może w niej jeszcze występować': Właśnie upłynęła obowiązkowa karencja, która obejmowała piłkarza od chwili, kiedy odszedł z macierzystego klubu - w najbliższym czasie będzie mógł znowu występować, tym razem w barwach "zielono-czarntch". 5. w rolnictwie 'czas, jaki musi upłynąć do chwili, kiedy przestaną działać zastosowane trujące środki ochrony roślin i kiedy już będzie można zbierać plony': Rolnik, który uprawia warzywa, stosując jednocześnie nawozy sztuczne, i który nie zachowuje odpowiedniej karencji, może zaoferować nam np. marchew z pestycydami. lać. carentia 'brak' od: carere 'brakować' KARIATYDA w architekturze 'posąg przedstawiający kobietę, pełniący funkcję kolumny i podpory, na której spoczywa strop, balkon, zawieszona kondygnacja budynku itp.': Kariatydy były stosowane w architekturze starożytnej Grecji, zwłaszcza w porządku jońskim. Najbardziej znane są kariatydy z Erechtejonu na ateńskim Akropolu, a z nowożytnych kariatyd - te, które znajdują się w słynnej sali paryskiego Luwru. gr. Karyatis 'karyjska dziewczyna'. Jak twierdzi Witruwiusz w swoim dziele "O architekturze", nazwa tego elementu architektonicznego pochodzi od nazwy dziewcząt z miejscowości Karyai, które wraz z innym mieszkańcami tej wioski miały przejść na stronę wroga w czasie wojen perskich. Wzięte do niewoli, skazane zostały na dźwiganie belkowania. KARIMATA 'cienki materac, przeznaczony do spania na podłodze lub na ziemi, zrobiony z nieprzemakalnej i lekkiej pianki, dobrze izolującej od podłoża': Karimatę zwijamy w rulon i przymocowujemy do plecaka. Kari-maty są zwykle jednoosobowe. złożenie z pierwszego członu nazwy firmowej: Karrimor i słowa: mata KARIOKA l. 'południowoamerykańska odmiana fokstrota, charakteryzująca się bardzo skocznym rytmem': Z podziwem patrzył jak jedna z par profesjonalnie tańczyła żywiołową kariokę. 2. 'także muzyka do tego tańca': Z sali balowej dobiegały dźwięki karioki. port. carioca 'mieszkaniec Rio de Janeiro' 364 KARMA albo KARMAN KARMISZ KARMA albo KARMAN wyraz używany tylko w liczbie pojedynczej 'jedno z najważniejszych pojęć w hinduizmie i buddyzmie, oznaczające sumę dobrych i złych uczynków człowieka w jego obecnym życiu, która wpływa na to, jakie będzie następne wcielenie tej osoby w łańcuchu reinkarnacji': Im lepsza jest karma, tym wyższe wcielenie w łańcuchu reinkarnacji, zwanym sansarą. Karman nie jest systemem nagród i kar, które rozdziela Bóg, lecz prawem naturalnym, podobnym do prawa ciążenia. KARMICZNY 'dotyczący karmy, związany z karmą': Czyny karmiczne. Działania karmiczne to nie wszelkie uczynki, lecz tylko czyny moralne. sanskr. karma(n) 'dzieło, czyn' KARMANIOLA l. 'francuska anonimowa pieśń rewolucyjna z 1792 r., śpiewana również ze zmienionym tekstem w czasie następnych rewolucji: 1830, 1848 i 1871; także: taniec wykonywany do melodii tej pieśni': Wkar-manioli, śpiewanej z okazji rocznicowych obchodów, Maria Antonina określana jest mianem Madame Veto. Zwycięska walka czy nawet potyczka rewolucjonistów kończyła się odtańczeniem karmanioli. 2. 'krótki płaszcz z szerokim kołnierzem, noszony przez włoskich robotników z miasta Carmagnola, przyjęty od nich przez ja-kobinów i uznany za francuski strój narodowy': W szatni sąsiadującej z salą, w której zebrali się zwolennicy Robespierre'a, wisiały rzędy karmaniol. fr. carmagnole, od nazwy miasta Carmagnola we Włoszech KARMAZYN l. 'bardzo intensywny czerwony kolor': Referat w całości poświęcony był znaczeniu kolorów takich jak szkarłat i karmazyn w polskim ubiorze szlacheckim. Komnata w mig opustoszała, tylko na podłodze zostały kapy w odcieniach karmazynu i bieli. 2. 'dawniej: cenna tkanina w takim kolorze': Zasłona utkana była z bisioru, który miał wyobrażać ziemię, z karmazynu, który przedstawiał ogień, i z purpury symbolizującej morze. 3. 'w dawnej Polsce: szlachcic pochodzący ze starego, znanego i znaczącego rodu, który miał prawo nosić żupan uszyty z karmazynu lub w kolorze karmazynu': Dostojni karmazyni przybyli na dwór królewski. 4. w zoologii 'ryba żyjąca w wodach północnego Atlantyku o barwie ciała czerwono-złotej, ceniona ze względu na bardzo smaczne mięso': Nowoczesne formy sprzedaży wymagają dostarczenia do sklepu produktu paczkowanego. Wymaganiom takim odpowiadają porcjowane filety z dorsza i karmazyna sprowadzane na rynek krajowy przez warszawską Centralę Rybną. 5. w zootechnice 'kura wyhodowana w USA, o mahoniowym upierzeniu z metalicznym połyskiem, niewielkim grzebieniu i żółtych nogach; hodowana głównie w Europie i Ameryce; wyraz użyty w liczbie mnogiej: karmazyny - oznacza rasę tych kur': Karmazyny znoszą od 200 do 230 jaj rocznie. staropolskie karmezyn z wl. carmesino od ar. qermazi 'czerwony' KARMEL 'brązowa masa, otrzymywana z palonego cukru, używana jako dodatek do słodyczy, deserów, piwa itp.': Jednym ze składników sosu szarego, dodawanego np. do ugotowanej kiełbasy, jest karmel, upalony z łyżeczki cukru i pół łyżeczki wody. KARMELEK 'cukierek zrobiony z karmelu; także: o-gólniej: każdy twardy cukierek': Kasia znalazła w szufladzie parę karmelków, jeden odwinęła z papierka i włożyła do ust bratu, drugi chrupała głośno i ze smakiem. KARMELIZACJA 'stopniowe przekształcanie się cukru w karmel pod wpływem ogrzewania': W pierwszej fazie procesu karmelizacji cukier przybiera złocistobrązowy kolor. KARMELIZOWAĆ 'ogrzewać cukier po to, by zmienił się w karmel': Niewielką ilość cukru (1-2 dag) karmeli-zujemy ogrzewając go na suchej patelni. fr. caramel 'cukierek karmelkowy kształtem przypominający rurkę', z łac. canna 'trzcina' i mel 'miód' KARMIN l. 'barwnik w kolorze jaskrawoczerwonym, dawniej otrzymywany z samiczek specjalnie hodowanych owadów, współcześnie także sztucznie; używany do produkcji farb artystycznych, kosmetyków, do barwienia tkanin i wyrobów cukierniczych': Mężczyźni z plemienia indiańskiego przed wyprawą wojenną czernili twarze, a następnie malowali na nich wzory karminem. 2. 'kolor jaskrawoczerwony': Na jej mięsistym nosie i wystających policzkach bielała gruba warstwa pudru, jeszcze mocniej podkreślona jaskrawym karminem warg. fr. carmin z wl. carminio KARNACJA 'odcień i wygląd ciała człowieka, zwłaszcza cery': Miałajasną, delikatną karnację ciała. Kolor tuszu do powiek należy dopasować do karnacji. Twarz o ciemnej karnacji. fr. camation od łac. caro, dopełniacz: camis 'ciało' KARNET l. 'karta uprawniająca jej posiadacza lub okaziciela do korzystania z czegoś lub do wstępu na określone imprezy artystyczne; także karta, dzięki której można taniej kupić bilety wstępu': Klub sportowy proponuje firmom korzystny rabat przy wykupie karnetów na zajęcia sportowo-rekreacyjne dla swoich pracowników. Całodzienny karnet na wszystkie wyciągi narciarskie i kolejki linowe z wyjątkiem Łomnicy kosztuje 440 koron, a dla dzieci 310 koron. Za karnet ten można jeździć na nartach przy Łomnickim Stawie, w Żdziarze na Średnicy i w Dolinie Bachledowej. Można też wykupić karnet kilkudniowy. 2. 'dawniej: notesik, który damy zabierały na bal i w którym zapisywali się ich tancerze do kolejnych tańców': W karnecie hrabianki nie było już wolnych miejsc, więc jeśli jakiś młodzieniec chciał z nią zatańczyć, musiał j ą oczarować dowcipem i inteligencją. fr. camet 'notatnik' KARNISZ l. 'drążek lub wąska, zwykle metalowa, listwa z uchwytami przypominająca szynę, służące do zwieszania na nich firanek, zasłon, kotar itp.': Zamówili do swo- 365 KARO KARTEZJANIZM jego nowego mieszkania pięć niezwykle ozdobnych, mosiężnych kamiszy. 2. przestarz. 'gzyms, zazwyczaj dekoracyjny, w ścianie, nad piecem, kominkiem itp.': W tej starej, dębowej szafie brakowało tylko ozdobnego karnisza. fr. comiche 'gzyms' KARO l. 'kolor w kartach oznaczony czerwonym rombem': Na stole leżały dwa asy - pik i karo. 2. 'karta w tym kolorze': Nie mam ani jednego kara, tylko trefle i piki. 3. 'dekolt w damskich strojach, kształtem przypominający fragment kwadratu': Suknia była cudowna, z cieniutkiego jedwabiu koloru kości słoniowej, gęsto marszczona pod gorsem i pokryta białym tiulem. Głęboki dekolt w karo otaczały różyczki wyhaftowane perłowym kordonkiem. fr. carreau 'kwadracik' z łac. quadrus 'czworokątny' KAROTEN w biologii i chemii 'pomarańczowożółty lub pomarańczowoczerwony naturalny barwnik, występujący w niektórych warzywach, np. w marchwi, w pomidorach, w papryce, a także w jajkach i w maśle': Wśród amatorek intensywnego opalania się pokutuje opinia, że witamina A przyspiesza opalanie, tymczasem witamina ta, podobnie jak wszelkie inne, nie ma zdolności wywoływania czy przyspieszania opalenizny. Natomiast karoten, będący jej składnikiem, przyjmowany w dużych ilościach, zabarwia skórę na kolor żółtawy. tac. carota 'marchew' KAROTKA 'wczesna, słodka odmiana marchwi o małym korzeniu, często uprawiana i kupowana z przeznaczeniem na sok; także: sam korzeń takiej marchwi oraz sok z tego korzenia': Jarzynką, podaną do drugiego dania, była karetka z masłem. Codziennie dawała wnuczkowi do wypicia kubek karetki z bananem. lać. carota KART albo GOKART 'niewielki, jednoosobowy samochód wyścigowy, o bardzo niskim zawieszeniu, bez karoserii, na małych kołach, wykorzystywany w kartingu': Pierwszego karta napędzanego silnikiem skonstruował w 1956 r. Amerykanin Art Ingels, zaś pierwszego polskiego gokarta skonstruowali w 1960 r. bracia Popko z Częstochowy. KARTING 'dyscyplina sportowa, polegająca na wyścigach specjalnie skonstruowanych samochodów, rozgrywanych na torach przystosowanych do takiej rywalizacji sportowej; także taki wyścig': Porzucił żużel i teraz uprawia karting. Pierwsze kartingi odbyły się w USA w 1959 r. KARTINGOWIEC 'sportowiec uprawiający karting, zawodnik kartingu': Kartingowcy spotkali się z zarządem Polskiego Związku Motorowego. amer. go-cart pierwotnie 'urządzenie do nauki chodzenia dla dziecka' KARTEL l. w ekonomii 'porozumienie zawierane przez przedsiębiorstwa, produkujące tego samego typu towary, którego głównym celem jest ograniczenie, a nawet usunięcie konkurencji oraz opanowanie rynku zbytu': Zawieranie karteli jest niekorzystne z punktu widzenia klienta, albowiem towary wprowadzane na rynek przez przedsiębiorstwa, które podpisały takie porozumienie, mająjednakową, zwykle wygórowaną cenę. 2. w ekonomii 'przedsiębiorstwa, które podpisały takie porozumienie i wspólnie działają na jego mocy': Jego dziadek był sekretarzem potężnego kartelu cukrowniczego. Związku Cukrowni Królestwa Polskiego. 3. 'związek kilku identycznych organizacji lub zrzeszeń, który powołano do realizacji wspólnych celów; także: wielki związek przestępczy': Kartel związków zawodowych poparł strajkujących górników. W 1987 roku udało się aresztować i przekazać do USA szefa numer dwa kartelu narkotykowego - Carlosa Lehdera, którego miejsce pobytu zdradziła zazdrosna kochanka. 4. w prawie 'porozumienie zawierane między stronami w jakimś konflikcie zbrojnym, dotyczące zawieszenia broni, rozejmu, wymiany jeńców itp.' KARTELIZACJA w ekonomii 'formowanie karteli, grupowanie się przedsiębiorstw w kartele': Rozszerzenie międzynarodowej kartelizacji przyczynia się do umocnienia współpracy gospodarczej między państwami. KARTELIZOWAĆ w ekonomii 'tworzyć kartele, łączyć przedsiębiorstwa w kartele': Stanisław Vincenz był projektodawcą skartelizowania rodzimego przemysłu naftowego. fr. cartel KARTEZJANIZM l. 'całość poglądów filozoficznych Kartezjusza, wśród których szczególne miejsce zajmuje słynne powiedzenie "cogito, ergo sum" ('myślę, więc jestem'), a także teza głosząca, iż rozum jest miarą poznania i że pewne jest tylko to, co on uzna za jasne i wyraźne, zaś zmysły jedynie sygnalizują człowiekowi, co jest dla niego dobre, a co złe, nigdy natomiast nie wska-zująprawdy': Myślą przewodnią kartezjanizmu jest dualizm, czyli przeświadczenie o tym, że w naszej rzeczywistości istnieją i działają jednocześnie dwie przeciwstawne sobie siły - myśl i materia, duch i ciało. 2. 'poglądy i kierunki filozoficzne, które rozwijały główne tezy filozofii Kartezjusza lub do nich nawiązywały': Jednym z nurtów kartezjanizmu był nurt naturalistycz-ny, którego przedstawiciele interesowali się przede wszystkim odkryciami Kartezjusza w zakresie fizyki i nauk przyrodniczych. KARTEZJAŃSKI l. 'związany z poglądami filozoficznymi Kartezjusza, stworzony przez Kartezjusza': Fizyka kartezjańska. Kartezjańskie kryterium prawdy. 2. 'związany z kartezjanizmem, kierunkami rozwijającymi główne tezy filozofii Kartezjusza': Filozofowie kartezjańscy. Szkoła kartezjańska. KARTEZJANIN albo KARTEZJANISTA 'zwolennik kartezjanizmu': Kartezjanie rozszerzali naukę swojego mistrza w tych dziedzinach myśli, które on sam opracował w niewielkim stopniu lub którymi w ogóle się nie zajmował, np. w etyce, estetyce czy socjologii. od łacińskiej postaci nazwiska Kartezjusz, które przyjął Renę De-scartes (1596-1650), francuski filozof i matematyk 366 KARTOGRAFIA KASETON KARTOGRAFIA 'nauka o mapach, o metodach ich sporządzania i korzystania z nich': Kartografia dzieli się na kartografię matematyczną, zajmującą się matematycznymi zasadami przygotowywania map, kartografię opisową, dotyczącą sposobów przedstawiania zjawisk na mapie za pomocą umownych znaków, oraz kartometrię, czyli naukę o dokonywaniu pomiarów na mapie. KARTOGRAFICZNY 'związany z kartografią, wykorzystujący metody kartografii': Siatka kartograficzna. Pracownia kartograficzna. Opracowania, znaki kartograficzne. fr. cartographie od łac. charta 'karta' z gr. chartes, i gr. graphó 'piszę' KARTOTEKA l. 'zbiór kart, na których zapisane są określone informacje, ułożony według jakiegoś porządku w pudle, szufladzie, szafce itp.': Kartoteka policyjna, biblioteczna, osobowa. Agentów początkowo werbowały poszczególne biura, obowiązywał jedynie wymóg zarejestrowania agenta w kartotece urzędu. 2. 'pomieszczenie, w którym znajdują się szafy, pudełka, skrzynie itp. z takim zbiorem kart': Nie można pracować w kartotece, bo jest tam za mało miejsca. fr. carto-thćque, od: carte 'karta', na wzór: bibliotheque KARY l. 'o kolorze sierści konia: czarny': Odkryty karawan, zaprzężony w cztery karę konie oczekuje na placu. 2. 'koń o czarnej, lśniącej sierści': Z rozpalonymi policzkami galopowała na ukochanym siwku, a tuż za nią pędził Michał poganiając szpicrutą swojego karego. ukr. karyj z tur. kara 'czarny' KARYKATURA l. 'przedstawienie jakiejś postaci w literaturze lub w sztukach plastycznych odznaczające się komicznym wyolbrzymieniem, przejaskrawieniem pewnych cech jej wyglądu lub charakteru': W tym piśmie zamieszczono karykatury polityków, rysowane przez Andrzeja Mleczkę. 2. przen. 'rzecz lub osoba mająca zdeformowane cechy, ledwie przypominająca to, czym być powinna': Ówczesny sejm był karykaturą parlamentu. Mówiła mu, że jest karykaturą mężczyzny. KARYKATURZYSTA 'artysta, który jest autorem karykatury': Karykaturzysta przedstawił ministra w czarnym stroju, z zagadkową miną niosącego wielką teczkę z napisem: ściśle tajne. KARYKATURALNY l. 'związany z karykaturą-przedstawieniem postaci w sztuce': Karykaturalne wyolbrzymienie cech. Karykaturalne ujęcie. 2. przen. 'mający zdeformowane, dziwaczne cechy': Ich małżeństwo zaczyna przybierać karykaturalną postać. wf. caricatura od: caricare 'przesadnie obciążyć' KASACJA l. 'likwidowanie czegoś, rozwiązywanie jakiejś instytucji itp.': Kasacja przywilejów branżowych. Dokonać kasacji urzędu. 2. 'wycofywanie z użytkowania starego, zużytego sprzętu (maszyn, urządzeń, pojazdów itp.)': Kasacja czołgów w rozwiązywanych jednostkach wojskowych. Kasacja starych samochodów w bazie transportowej. 3. wprawie 'odwołanie się od orzeczenia sądu niższej instancji do sądu wyższej instancji, by uchyliła to orzeczenie, gdyż (zdaniem odwołującego się) naruszono w nim przepisy prawa': Pełnomocnik oskarżonego zapowiedział kasację od tego wyroku. KASATA 'rozwiązanie, likwidacja czegoś, zwłaszcza zakonu': Kasata zakonu jezuitów. I KASOWAĆ 'dokonywać kasacji czegoś, zwłaszcza w l. lub 3. znaczeniu': Skasować zgromadzenie zakonne. Kasować wyrok. KASACYJNY 'dotyczący kasacji, związany z kasacją -we wszystkich znaczeniach tego wyrazu': Komisja kasacyjna. Protokół kasacyjny. Postępowanie kasacyjne. lać. śr. cassatio 'zmiana, zniszczenie' KASAK l. 'długa, sięgająca ud damska bluzka, zapinana z tyłu lub wkładana przez głowę': Na gwiazdkę dostałam ślicznie haftowany kasak. 2. 'kurtka noszona przez dżokejów, zwykle uszyta z jedwabiu': Dżokeje z naszego klubu jeździeckiego noszą granatowe kasaki z czerwonymi wypustkami. 3. 'kurtka bez rękawów, sięgająca bioder i zapinana na plecach, zakładana przez mężczyzn na zbroję w XVI i XVII w.': Kiedy pan stanął już w pełnym rynsztunku, służący założył mu szkarłatny kasak na ramiona. fr. casaque, wł. casacca KASANDRYCZNY 'taki, który zwiastuje nieszczęście, katastrofę': Kasandryczne ostrzeżenie. Kasandryczna zapowiedź. "Na pewno coś im się stało" - powiedziała kasandrycznym tonem. Od imienia Kasandry, córki króla Troi, Priama, którą zakochany w niej Apollo obdarował zdolnością jasnowidzenia. Kasandra odrzuciła jednak miłość Apollina, a ten mszcząc się sprawił, że ludzie nie wierzyli w jej przepowiednie (np. o zagładzie Troi), mimo że były one prawdziwe. KASETA l. 'plastikowy pojemnik z taśmą w środku, na której utrwala się dźwięk lub obraz i dźwięk': Wywiad nagrano na kasetę. Na osiedlu otwarto nową wypożyczalnię kaset wideo. 2. 'skrzynka lub zamykane pudełko, służące zwykle do przechowywania pieniędzy lub cennych i delikatnych przedmiotów': Wszystkie swoje kosztowności trzymała w metalowej kasecie, którą schowała pod wanną. 3. 'światłoszczelne pudełko, w którym znajduje się klisza fotograficzna': Zanim założysz film, wyciągnij trochę kliszy z kasety. KASETKA 'mała kaseta w znaczeniu 2.': W inkrustowanej kasetce na samym dnie leżał stosik listów, przewiązanych niebieską wstążką. fr. casse z wf. cassetta, zdrobnienie od: cassa KASETON w architekturze 'element dekoracyjny sufitu, sklepienia lub kopuły w postaci zagłębienia w kształcie kwadratu lub innego wieloboku, wykuwany w kamieniu, wykonany z drewna albo formowany w stiuku i tynku, często wypełniony rzeźbą, np. rozetą, lub malowidłem': Najbardziej znane kasetony w Polsce, z tzw. 367 KASKADA KASTRACJA głowami wawelskim, znajdują się w Sali Poselskiej Zamku na Wawelu. wf. cassettone 'komoda, szafa' KASKADA l. 'rząd wodospadów położonych tak blisko siebie, że tworzą jakby jeden, wielki wodospad z kilkoma poziomami w kształcie schodów': Ciąg sztucznych wodospadów tworzył w ogrodzie malowniczą kaskadę. 2. 'spadający z pewnej wysokości strumień wody': Zatrzymał się przed górą, żeby przez chwilę przyjrzeć się kaskadzie górskiego potoku. 3. w inżynierii wodnej 'rząd zapór wodnych, zbudowanych po to, by współdziałały ze sobą, np. zapewniały dobre warunki do żeglugi': Często kaskady tworzone są w celu wykorzystania siły, energii rzeki. Takie kaskady nazywa się kaskadami energetycznymi. 4. w elektrotechnice 'takie same urządzenia, połączone ze sobą szeregowo' fr. cascade z wf. cascata KASKADER l. 'sportowiec akrobata zastępujący aktora podczas nakręcania scen niebezpiecznych lub wymagających szczególnej sprawności fizycznej': Przy nakręcaniu scen upadku z konia aktorów zastępowali kaskaderzy. 2. 'akrobata cyrkowy wykonujący szczególnie niebezpieczne numery': Chłopcy podziwiali popisy kaskaderów, jeżdżących na motocyklach po ścianach olbrzymiej "beczki śmierci". fr. cascader KASOWNIK l. 'niewielkie urządzenie w autobusach i tramwajach, które służy do dziurkowania lub stemplowania biletów na znak ich wykorzystania': Zapomniałeś zabrać bilet z kasownika. 2. w muzyce 'w zapisie nutowym: znak graficzny, umieszczany przed określoną nutą, likwidujący obowiązujące poprzednio w danym takcie podwyższenie lub obniżenie tej nuty': Pojedynczy kasownik redukuje znaki pojedyncze, podwójny kasownik odwołuje znaki podwójne obniżenia lub podwyższenia dźwięku. 3. w drukarstwie 'znak stosowany podczas korekty tekstu, oznaczający usunięcie czegoś z tego tekstu': Pobieżnie przeglądała wydruk komputerowy książki, zaznaczając kasownikiem na marginesie wyrazy, które należałoby wyrzucić. 4. w technice 'urządzenie, za którego pomocą likwiduje się sygnały świetlne, impulsy itp.' II KASOWAĆ l. 'dziurkować lub stemplować bilet za pomocą kasownika na znak, że się ten bilet wykorzystało': Pamiętaj! Jak tylko wsiądziesz do autobusu, skasuj bilet. 2. 'usuwać coś, likwidować, powodować, że przestaje obowiązywać': Przez zwykłe gapiostwo skasowałem wszystko to, co miałem nagrane na dyskietce. Skasowali przystanek koło naszego sklepu. Stopniowo kasuje się ulgi dla inwestorów. 3. wprawie 'uchylać wyrok wydany przez sąd niższej instancji' lać. cassus 'wydrążony, próżny, pozbawiony' KASSATE (LODY) 'kula lodowa z bitą śmietaną i bakaliami uformowana z lodów włoskich o różnych smakach' wl. cassata KASTA l. 'w niektórych społeczeństwach, np. w społeczeństwie indyjskim: jedna z zamkniętych i ułożonych w hierarchii grup społecznych, której odrębność strzeżona jest przywilejami prawnymi i religijnymi': Zwykle przynależność do kasty jest dziedziczona po przodkach. 2. 'wyraźnie wyodrębniająca się w społeczeństwie grupa, strzegąca swoich praw i przywilejów': Kasta polityków, adwokatów, bogaczy. 3. w biologii 'u niektórych owadów, np. u pszczół lub termitów: grupa osobników pełniących określoną funkcję i w związku z tym różniących się od pozostałych budową ciała, która dostosowana jest do pełnienia tej funkcji': W społeczeństwie mrówek wyróżniamy m.in. kastę robotników (ściślej: robotnic), kastę żołnierzy i kastę rozrodczą. KASTOWY l. 'odnoszący się do kasty-zamkniętej grupy społecznej': Społeczeństwo kastowe. Ustrój kastowy. Przywileje kastowe. 2. 'w odniesieniu do grupy ludzi: odizolowany, strzegący swoich praw i przywilejów': Środowisko kastowe. port. casta 'gatunek, rasa, ród' z łac. castus 'czysty' KASTANIETY 'instrument muzyczny, zbudowany z dwóch drewnianych płytek w kształcie muszli, związanych sznurkiem, z których grający, trzymając je palcami i uderzając jedną o drugą, wydobywa charakterystyczne klekoczące brzmienie': Kastaniety rozpowszechnione są głównie w Hiszpanii, gdzie tancerki używają ich w czasie tańca do podkreślenia rytmu. hiszp. castanetas KASTET 'broń w kształcie połączonych ze sobą grubych, metalowych pierścieni, nakładana na palce, żeby wzmocnić siłę uderzenia pięścią': "Bracia Mocni" mieli na swe usługi liczną bandę zdecydowanych na wszystko i pewnych ludzi, którzy za pomocą kastetu czy rewolweru potrafili zmusić do posłuszeństwa każdego malkontenta. fr. casse-tete od połączenia casser 'rozbijać, tłuc' i tete 'głowa' KASTOR I POLLUKS l. 'w mitologii greckiej dwaj bracia bliźniacy, synowie Zeusa i Ledy': Kastor był śmiertelny, Polluks - nieśmiertelny. Kiedy Kastor zginął w bójce z Idasem i Linkeusem, jego brat, powodowany miłością, chciał się zrzec swojej nieśmiertelności. Zeus zgodził się, aby po śmierci kolejno jeden dzień żyli, a jeden spędzali na niebie jako gwiazdy w konstelacji Bliźniąt. (Parandowski) Kastor i Polluks to opiekunowie żeglarzy i pomocnicy w walce. 2. 'wierni, stale ze sobą przebywający przyjaciele': To byli prawdziwi bracia broni, Kastor i Polluks, razem przeszli całą drogę bojową armii i razem zginęli w ostatnim dniu wojny. lać. Castor z gr. Kastor; łac. Pollux z gr. Połydeukes KASTRACJA l. 'usunięcie gruczołów rozrodczych u ludzi i zwierząt, któremu poddawani są zwykle mężczyźni, a u zwierząt -; samce': W okresie od XVI do XVIII w. we Włoszech dość często dokonywane były zabiegi kastracji młodych chłopców, którzy dzięki temu zachowywali przez całe życie głos o skali sopranu lub altu. 2. w 368 KASYNO KATALOG botanice 'usunięcie niedojrzałych męskich organów rozmnażania rośliny, w celu jej sztucznego zapłodnienia' KASTRAT 'człowiek lub zwierzę, którzy poddani zostali kastracji': Polska sopranistka - Ewa Małas-Godlewska - otrzymała Złotą Płytę za kompaktowe nagranie muzyki do filmu "Farinelli" - o słynnym XVIII-wiecznym ka-stracie, któremu to śpiewakowi artystka użyczyła swojego głosu. KASTROWAĆ l. 'usuwać męskie, rzadziej żeńskie, gruczoły rozrodcze': Knurki najlepiej kastrować wtedy, gdy mają 2-4 tygodnie, ponieważ późniejsze kastrowanie nie jest obojętne dla zdrowia zwierzęcia. Wykastrowane kocury rzadko kiedy oznaczają swój obszar lub walczą z rywalami. 2. w botanice 'usuwać niedojrzałe męskie organy rozmnażania rośliny, przed jej sztucznym zapłodnieniem' lać. castratio KASYNO l.'lokal, który jest miejscem gier hazardowych': Przegrał fortunę w kasynach Monte Carlo. 2. 'rodzaj klubu, będącego miejscem zebrań, posiłków i zabaw, zwłaszcza lokal tego typu w jednostce wojskowej': Na obchody dziesiątej rocznicy służby zaprosił kolegów do kasyna. ang. casino z wl. casino 'lokal publiczny' KASZMIR l. 'bardzo cienka, delikatna tkanina wełniana, czasem półwełniana lub jedwabna, opalana, barwiona i drukowana': Z wycieczki do Indii przywiozłem dywan z kaszmiru. 2. wyraz używany zwykle w liczbie mnogiej: KASZMIRY 'ubrania z kaszmiru': Była prawdziwą elegantką, ubierała się w kaszmiry i jedwabie. KASZMIROWY 'zrobiony z kaszmiru': Kaszmirowy szal. Kaszmirowa marynarka, sukienka. od nazwy Kaszmir, kraju w Indiach KATAFALK 'podwyższenie, na którym stawia się trumnę lub urnę z prochami w czasie uroczystości pogrzebowych': Przed katafalkiem z trumną zmarłego, wystawioną w podziemiach Katedry św. Jana, przemaszerowały w milczeniu tłumy warszawiaków. U katafalku zaciągnięto wartę honorową. wl. catafalco KATAKLIZM l. 'gwałtowna klęska żywiołowa, która powoduje wielkie zniszczenia': W ostatnich latach nawiedziły ten kraj kolejne kataklizmy: wielka powódź, trzęsienie ziemi, tajfun. 2. 'wstrząs polityczny lub gwałtowne przemiany w życiu społeczeństw, przynoszące zniszczenie i nieszczęścia': Kataklizm wojny. Kataklizm rewolucji. fr. catacysme z gr. katakłysmós 'potop' KATAKUMBY l. 'starożytne podziemne grobowce chrześcijan w formie rozbudowanych, wielopiętrowych korytarzy z niszami, w których umieszczano ciała zmarłych oraz z większymi pomieszczeniami, służącymi m.in. za kaplice': W okresie prześladowań chrześcijan w katakum-bach odbywały się potajemne nabożeństwa. 2. 'podziemia kościołów, w których znajdują się trumny ze zmarłymi; także: budowle grobowe na cmentarzach z kilkoma kondygnacjami nisz, mieszczących ciała zmarłych': W katakumbach pochowano wiele osób zasłużonych dla miejscowego kościoła. Był to mały, stary cmentarz, na którym nie budowano katakumb. tac. catacumbae KATALEPSJA w medycynie 'zaburzenie ruchów ciała, polegające na zastygnięciu w jednej postawie i utrzymywaniu jej przez dłuższy czas, często towarzyszące schizofrenii, histerii, niekiedy zapaleniu mózgu': W medycynie rozróżnia się katalepsję sztywną, w której występuje niemożność zmiany przybranej pozycji, i katalepsję woskową, polegającą na tym, że ciało poddaje się bezwiednie, jakby automatycznie, możliwości dowolnego kształtowania. Hipnotyzer może wprowadzić człowieka w stan podobny do katalepsji. KATALEPTYK 'człowiek dotknięty katalepsją': Kata-leptycy przyjmowani są na oddział chorób psychiatrycznych. KATALEPTYCZNY 'związany z katalepsją, taki jak u kataleptyka': Kataleptyczny sen. Kataleptyczne drgawki. n-lac. catalepsis zgr. katalepsis 'uchwycenie, ujęcie', kataleptikós KATALIZATOR l. w chemii 'substancja, której dodanie przyspiesza lub spowalnia jakąś reakcję chemiczną, nic poza tym nie zmieniając w jej przebiegu': Katalizatorami wielu procesów zachodzących w organizmie są enzymy. 2. w motoryzacji insiczey. DOPALACZ 'urządzenie, w którym są do końca spalane resztki szkodliwych gazów usuwanych z silnika spalinowego': Samochody z katalizatorem muszą być napędzane benzyną bezołowiową, ponieważ ołów szybko niszczy substancję oczyszczającą katalizatora. 3. przen. 'czynnik przyspieszający jakieś zjawiska polityczne lub społeczne': Rewolucja francuska była katalizatorem zmian społecznych i przemian obyczajowych. KATALIZA w chemii 'zjawisko przyspieszenia lub spowolnienia reakcji pod wpływem katalizatora': Rozróżnia się katalizę dodatnią, polegającą na przyspieszeniu reakcji chemicznych, oraz ujemną - polegającą na ich spowolnieniu. KATALIZOWAĆ l. w chemii 'powodować katalizę': Enzymy katalizują procesy przemiany materii. 2. przen. 'przyspieszać jakieś zjawiska społeczne lub polityczne': Jego przybycie do Iranu skatalizowało i tak już burzliwe procesy rewolucyjne. KATALITYCZNY w chemii i technice 'związany z katalizą': Reakcje katalityczne. Katalityczne złoże dopa-lacza. fr. catałyse od gr. katałysis 'rozłożenie' KATALOG l. 'spis przedmiotów, zwykle książek, tworzących jakiś zbiór, ułożony według określonego 369 KATAMARAN KATASTER porządku': Katalog alfabetyczny, tematyczny. Katalog akt sądowych. Katalog wystawy. Katalog biblioteczny. 2. 'publikacja zawierająca jakąś ofertę handlową': Katalogi firm produkujących meble sosnowe. Wybrałaś coś z tego katalogu kosmetyków? KATALOGOWAĆ 'włączać coś do katalogu, tworzyć katalog czegoś': Codzienna praca bibliotekarza składa się z dwóch głównych czynności: porządkowania i katalogowania książek oraz dostarczania ich czytelnikom. Skatalogowano zbiór eksponatów, które zostaną wystawione w muzeum. KATALOGOWY l. 'związany z katalogiem, znajdujący się w katalogu w znaczeniu l.': Dział katalogowy archiwów. Katalogowe opracowanie fauny polskiej. Numer katalogowy. 2. 'podany w katalogu w znaczeniu l.': Oferta katalogowa. () Cena katalogowa 'cena detaliczna towaru podana w katalogu' gr. katalogos KATAMARAN 'statek żaglowy lub łódź o specjalnej konstrukcji, składającej się z dwóch równolegle połączonych ze sobą kadłubów, które zapewniają stabilność i umożliwiają rozwijanie dużej szybkości': Katamarany, które początkowo używane były tylko na Wyspach Poli-nezyjskich, obecnie zdobywają coraz większą popularność jako luksusowe statki wycieczkowe i jachty pełnomorskie. ang. catamaran z tamilskiego kattumaram KATAPULTA l. 'dawna machina wojenna, wyrzucająca pociski na duże odległości': Starożytne katapulty działały dzięki wykorzystaniu energii skręconych sznurów lub zwierzęcych jelit. Taką katapultą można było wyrzucić kamień lub strzałę na odległość nawet 200 metrów. 2. w lotnictwie 'urządzenie umożliwiające start samolotów z pokładów okrętów lub wystrzeliwanie z ziemi dużych pocisków': Katapult startowych używali Niemcy w czasie II wojny światowej na wyrzutniach rakiet V-1. 3. w lotnictwie 'urządzenie, które w razie awarii samolotu wyrzuca fotel pilota lub całą kabinę': Ratował się z płonącego samolotu katapultą. 4. w technice 'urządzenie, które służy do wyrzucania jakiegoś przedmiotu na pewną odległość': Zahaczymy tę linę na dachu, za pomocą katapulty. KATAPULTOWAĆ l. w lotnictwie 'używać katapulty do startu samolotu lub wystrzelenia dużego pocisku': Zwykle katapultuje się samoloty, które znajdują się na lotniskowcu, ponieważ mają one bardzo krótką drogę startu.2. w lotnictwie 'wyrzucać z samolotu za pomocą katapulty fotel pilota lub całą kabinę': Udało się katapultować pilota, zanim maszyna spadła na ziemię. lać. catapulta z gr. katapeltas KATAR 'osoba będąca zwolennikiem ruchu religijno--społecznego, a potem ugrupowania religijnego, działającego w okresie od XI do XIII w. we Włoszech i Francji, stawiającego sobie za cel odnowienie religii w duchu pierwotnego chrześcijaństwa, niezależnego od jakiejkolwiek hierarchii kościelnej i dążącego do obalenia ustroju feudalnego': Początek ruchowi katarów dały niższe warstwy średniowiecznego społeczeństwa, a w szczególności grupa "Doskonałych" działająca w dolinach Alp i w Lombardii, wyróżniająca się ascetycznym trybem życia, skromnym ubiorem i działalnością kaznodziejską. fr. cathares z gr. katharós 'czysty' KATARAKTA l. w geologii 'bardzo stromy próg skalny na rzece, powodujący gwałtowny spadek wody': Termin katarakta używany jest głównie w odniesieniu do progów rzecznych Nilu. Polscy archeolodzy działają na terenach starożytnej Nubii na podstawie koncesji, jaką otrzymali od rządu Sudanu na zbadanie terenów, które mają być zalane wodami sztucznego jeziora utworzonego po wybudowaniu tamy między III i IV kataraktą. 2. w medycynie 'częściowe lub całkowite zmętnienie soczewki oka, powodujące uszkodzenie wzroku, niekiedy tak poważne, że prowadzi do ślepoty': Katarakta jest chorobą, która często dotyka osoby w podeszłym wieku. Leczy sieją operacyjnie. lać. cataracta z gr. katarhaktes 'wodospad, śluza, spust' KATARTYCZNY zob. KATHARSIS KATARYNKA 'instrument muzyczny w postaci niewielkiej skrzynki z korbką, którą kręci się, żeby wydobyć melodie, zwykle monotonne, jednostajne, powtarzające się': Katarynka wynaleziona została w I połowie XVIII w. przez G. Barbariego z Modeny. Na rynku można było popatrzeć na brodatego staruszka grającego na katarynce. od początkowych słów popularnej w XVIII w. piosenki niemieckiej "Schóne K-atharinchen" KATASTER l. 'oficjalny, urzędowy rejestr gruntów i budynków z dokładnym oszacowaniem ich wartości, który sporządza się jako podstawę do wyznaczenia wysokości podatku i do prowadzenia ksiąg gruntowych': Katastrom z reguły towarzyszy wielkoskalowa mapa, zawierająca wszystkie granice własności i sposoby użytkowania gruntu, zaopatrzona w odnośniki do katastru. 2. 'podatek od nieruchomości': Konieczność dopasowania polskich przepisów podatkowych do prawa Wspólnoty Europejskiej wymusza wprowadzenie nowej formy opodatkowania nieruchomości w postaci katastru. 3. 'w starożytności: wykaz osób, które podlegały opodatkowaniu' KATASTRALNY l. 'związany z katastrem, rejestrem gruntów i budynków': Akta, księgi katastralne. Dane, wykazy katastralne. {> Podatek katastralny 'typ podatku od nieruchomości' 2. 'związany z katastrem, podatkiem; taki, który ściąga ten podatek': Urząd, inspektorat, urzędnik katastralny. KATASTROWAĆ 'tworzyć kataster, spisywać grunty i budynki oraz oceniać ich wartość': Katastrowaniem nieruchomości w gminie zajmie się jeden z miejscowych urzędników. niem. Kataster od łac. śr. catastrum 'wykaz pogłównego, czyli podatku pobieranego od konkretnej osoby, a nie od posiadanego majątku' 370 KATASTROFIZM KATEGORIA KATASTROFIZM l. 'tendencja w literaturze, filozofii i sztuce XX w., mająca swoje korzenie w XIX w., wynikająca z przeświadczenia, że współczesny świat, a przede wszystkim kultura europejska, są skazane na zagładę z powodu wyczerpania sił bądź inwazji z zewnątrz': Katastrofizm widoczny był w okresie międzywojennym, szczególnie w poezji grupy Żagary i tzw. Drugiej Awangardy. 2. 'postawa życiowa, którą cechuje głęboki pesymizm i przekonanie, że uniknięcie katastrofy jest niemożliwe': Ten twój katastrofizm, ciągłe mówienie o tym, że na pewno coś mi się stanie, jeśli tylko wyjadę na dłużej z domu, doprowadzą mnie kiedyś do szału. 3. w biologii i geologii' teoria głosząca, że w dziejach Ziemi występowały gwałtowne kataklizmy, przede wszystkim zaburzenia geologiczne, zmieniające budowę Ziemi i niszczące florę i faunę na danym obszarze, które następnie odradzały się samoistnie': Teoria katastrofizmu, zwana też teorią kataklizmów, stworzona została na początku XIX w. przez Georgesa Cuviera. KATASTROFISTA l. 'artysta lub filozof- zwolennik katastrofizmu, taki, w którego dziełach można odnaleźć wyraźne wpływy katastrofizmu': W utworach dwudziestowiecznych katastrofistów tej miary, co Franz Kafka czy Witkacy, odnaleźć można wątki dziewiętnastowiecznego dekadentyzmu i pesymizmu, charakterystycznego np. dla filozofii Friedricha Nietzschego. 2. 'człowiek, którego cechuje katastrofizm - przesadny pesymizm i przeświadczenie, że katastrofy nie można uniknąć': Coś ty taki katastrofista?! Zawsze, kiedy ktoś z twojej rodziny zachoruje, od razu myślisz o najgorszym. 3. 'zwolennik teorii katastrofizmu w biologii i geologii': Przeciwko koncepcji katastrofistów wystąpił ok. 1830 r. Charles Lyell, który udowodnił ewolucyjny charakter zmian w skorupie ziemskiej. KATASTROFICZNY l. 'związany z katastrofizmem w literaturze, filozofii i sztuce; wykorzystujący wątki katastroficzne': Katastroficzna poezja Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcego. 2. 'charakteryzujący się katastrofizmem, zapowiadający katastrofę, której nie można uniknąć': Katastroficzne myśli. Katastroficzna postawa życiowa. Katastroficzne prognozy na przyszłość. 3. 'związany z katastrofizmem w biologii i geologii': Katastroficzna teoria zmian w budowie skorupy ziemskiej. KATASTROFALNY l. 'przypominający katastrofę, grożący katastrofą; fatalny w skutkach': Katastrofalne huragany. Katastrofalne zderzenie komety z Ziemią. 2. 'taki, który jest dla kogoś katastrofą; tragiczny, rozpaczliwy, dramatyczny': Od kiedy zmarł jej mąż, jest w katastrofalnej sytuacji. Nie pracuje, sama wychowuje dwoje dzieci, nie ma pieniędzy najedzenie i opłaty. fr. catastrophisme, z gr. katastrophe 'punkt zwrotny' KATECHEZA 'nauczanie religii (zwłaszcza ustne)': Szkolną katechezą nie są dziś usatysfakcjonowani ani uczniowie, ani nauczyciele. To oni chcieli, aby katecheza wróciła do szkół. KATECHIZACJA 'upowszechnianie, przez nauczanie, zasad wiary chrześcijańskiej': Nowa katechizacja powinna objąć wszystkie środowiska. KATECHETA 'osoba (duchowna albo świecka), która prowadzi katechezę, naucza zasad religii': Mieliśmy nowego katechetę - tym razem księdza. KATECHIZM l. 'podstawowe zasady religii chrześcijańskiej; także: książka zawierająca zwięzły wykład tych zasad, często w formie pytań i odpowiedzi': Uczyć się katechizmu. Ukazał się nowy katechizm. 2. 'najważniejsze wiadomości i zasady z jakiejś dziedziny': Katechizm artystyczny. tac. catechesis z gr. katechesis 'nauczanie' i gr. katechetes 'nauczyciel' KATECHUMEN 'dorosły, który przygotowuje się do przyjęcia sakramentu chrztu': Dawniej katechumeni mieli prawo uczestniczyć tylko we wstępnej części mszy świętej. KATECHUMENAT l. 'przygotowywanie katechumenów do uroczystości chrztu': W naszym kościele katechumenat organizowany jest raz na dwa lata. Po katechumenacie poszli do przykościelnej kawiarenki, żeby porozmawiać o tym, o czym dowiedzieli się na spotkaniu. 2. 'czas, kiedy katechumen przygotowuje się do przyjęcia chrztu': Upłynął katechumenat i trzeba było zdać egzamin, bez którego nie można przyjąć chrztu. gr. katechoumenos 'ten, którego się naucza' KATEDRA l. 'w Kościele katolickim: główny kościół jakiejś diecezji': Uroczystości z okazji 1000-lecia państwa polskiego w katedrze gnieźnieńskiej. Turyści zwiedzali groby królów polskich w katedrze na Wawelu. 2. 'na wyższej uczelni: stół na podwyższeniu, przy którym staje profesor, wygłaszając wykład': Profesor oparł się o katedrę i zaczął mówić. 3. 'na wyższej uczelni: jednostka administracyjna, zwykle mniejsza niż instytut, mająca pewną samodzielność w działaniach naukowych i organizacyjnych': Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki wywiesiła program swych zajęć dydaktycznych w semestrze letnim. KATEDRALNY 'w Kościele katolickim: związany z katedrą, głównym kościołem jakiejś diecezji, będący tym kościołem': Dzwon katedralny. Prastare mury katedralne. Siedziba biskupa ordynariusza mieściła się przy kościele katedralnym. lać. cathedra KATEGORIA l. 'klasa rzeczy, pojęć lub osób mających wspólne właściwości, wyróżniana w ramach ogólniejszego podziału': Towary pierwszej kategorii, najlepsze i najdroższe, wykładano zwykle w drugim sektorze sklepu. Nauczycielka podzieliła uczniów na cztery kategorie: słabych, średniaków, dobrych i wybitnie uzdolnionych. Ważył 53,5 kg i boksował w kategorii koguciej. 2. 'podstawowe pojęcie jakiejś dziedziny filozofii lub nauki': Filozof zaliczył A bsolut do najważniejszych kategorii ontologicznych Hegla. We współczesnej fizyce 371 KATEGORYCZNY KATON kategorie przestrzeni i czasu mają fundamentalne znaczenie. KATEGORYZACJA 'podział czegoś na kategorie': Przeprowadzono kategoryzację hoteli, oznaczając ich klasy za pomocą gwiazdek w skali od l do 5. KATEGORYZOWAĆ 'dokonywać kategoryzacji': Komisja UNESCO kategoryzowała zabytki. lać. categoria od gr. kategoria 'sąd, orzeczenie' KATEGORYCZNY 'stanowczy i bezwzględny, niedopu-szczający sprzeciwu ani zastrzeżeń': Matka zabroniła mu tego kategorycznym tonem. Kategoryczna odmowa. Kategoryczne żądanie. () Kategoryczny sąd w logice taki sąd, w którym orzeczenie czegoś o pewnym przedmiocie nie jest ograniczone żadnym warunkiem': Przykładem sądu kategorycznego jest zdanie: "Paryż jest stolicą Francji". od łac. categoricus KATGUT w medycynie 'specjalna, cienka, bardzo mocna nić chirurgiczna, stosowana do zszywania tkanek wewnątrz ciała, którą organizm wchłania w kilka tygodni po operacj i': Katgut robiony j est z j elita baraniego lub tworzyw sztucznych. ang. catgut KATHARSIS (czytaj: katar-z-is) l. 'rozładowanie negatywnych emocji i wewnętrznego napięcia, uzyskiwane dzięki głębokiemu przeżyciu, odczuwane jako oczyszczenie': W czasie koncertu przeżyłem prawdziwe katharsis. Już dawno nic mnie tak nie pobudziło, j ak ta muzyka. Wyszedłem z filharmonii j ak nowo narodzony. 2. w literaturze 'zgodnie z poetyką Arystotelesa: stan polegający na przeżyciu przez widza losów głównego bohatera tragedii, wywołujących w nim litość i trwogę - i uwalniających od nich, czego następstwem jest osiągnięcie spokoju wewnętrznego': W dziejach estetyki w różny sposób pojmowano i interpretowano katharsis, np. jako moralne oczyszczenie, zadowolenie, albo tylko przeżycie artystyczne. 3. w psychologii 'oczyszczające i terapeutyczne wydobycie oraz ujawnienie w czasie psychoanalizy przeżyć, których pacjent nie uświadamiał sobie wcześniej, a które przyczyniły się do powstania urazów i kompleksów': Katharsis stosowane jest przez psychoanalityków m.in. w wypadku lekkich i silnych nerwic. KATARTYCZNY l. 'wywołujący katharsis, rozładowujący wewnętrzne napięcie i negatywne emocje': W życiu codziennym znane są rozkosze narzekania -"małe smuteczki" niejednokrotnie spełniają funkcję katartyczną. 2. 'związany z katharsis w literaturze, będący jego efektem': Katartyczne uwolnienie się od lęku egzystencjalnego i pogodzenie się z nieuchronnością losu. 3. 'prowadzący do katharsis w psychoanalizie, będący jego skutkiem': Katartyczną rola hipnozy, snu. gr. katharsis 'oczyszczenie' KATION w fizyce i chemii 'jon o dodatnim ładunku elektrycznym': Podczas elektrolizy kationy wędrują do elektrody ujemnej, czyli katody. Niedawno przeprowadzano badania w celu ujawnienia w osadach iłowych zmian w ilościowym występowaniu 4 kationów: żelaza, manganu, wapnia i glinu. KATIONOWY 'związany z kationem, składający się z kationów': Kationowe reakcje łańcuchowe. gr. kation 'idący w dół' . KATIUSZA 'popularna, nieoficjalna nazwa radzieckiej wyrzutni pocisków rakietowych, montowanej na podwoziu samochodów ciężarowych, używanej w czasie II wojny światowej': Katiusze wyrzucały pocisk na odległość ponad 8 km; charakteryzowały się prostą budową i obsługą, dużą ruchliwością i szybkostrzelnością. roś. Katiusza 'Kasia' - imię dziewczyny, która wiernie czeka na ukochanego, walczącego na dalekim froncie za ojczyznę - z ulubionej piosenki radzieckich żołnierzy w czasie II wojny światowej, w tłumaczeniu polskim zaczynającej się od stów: "Rozkwitały jabłonie i grusze" KATODA l. w fizyce 'elektroda ujemna w przyrządach elektrycznych i elektronicznych': W aparatach służących do samodzielnej akupunktury katoda jest elektrodą czynną, powodującą zwiększenie pobudliwości tkanek, podczas gdy anoda zmniejsza tę pobudliwość i bywa wykorzystywana do walki z bólem. KATODOWY 'związany z katodą, zawierający katodę, emitowany przez katodę': Lampa katodowa. Promienie katodowe. Katodowe warstewki siarczku. ang. cathodos, słowo utworzone w I połowie XIX w. od gr. kathodos 'droga w dół' KATOLICYZM 'wyznanie chrześcijańskie, którego podstawowymi dogmatami są: Tajemnica Trójcy Świętej i Wcielenie Syna Bożego i odkupienie grzechów przez jego śmierć, uznające siedem sakramentów oraz autorytet Kościoła, na którego czele stoi papież; także: postawa światopoglądowa, moralna i społeczna związana z tym wyznaniem': Rozwój historyczny katolicyzmu od Soboru Trydenckiego. Sobór Watykański II przyniósł odnowę katolicyzmu. Biskup nawoływał wiernych, by przestrzegali zasad katolicyzmu. KATOLIK 'wyznawca katolicyzmu': Katolicy, podobnie jak prawosławni, inaczej zaś niż protestanci, otaczają szczególną czcią Marię - Matkę Boską. KATOLICKI 'związany z katolicyzmem lub z katolikami': Ksiądz katolicki. Parafia katolicka. Organizacja młodzieży katolickiej. Katolicka nauka społeczna. Q Kościół katolicki 'największy z Kościołów chrześcijańskich, tworzący zhierarchizowaną strukturę, na której czele stoi papież' od łac. catholicus 'powszechny' KATON l. 'rzymski mąż stanu, mówca i pisarz, obrońca starorzymskich cnót': Katon - zwany od urzędu: Katon Cenzor - był człowiekiem plebejskiego pochodzenia, 372 KATORGA KAZIRODZTWO swą karierę zawdzięczał talentom i rozległej wiedzy, połączonym z wielką surowością obyczajów, cnotą i pracowitością. 2. 'człowiek, który nigdy nie zmienia swoich zasad, niezwykle prawy i bardzo wymagający w stosunku do siebie i do innych': Ordynator nie znosił przekupstwa i protekcji, dlatego uchodził w szpitalu za prawdziwego katona. KATOŃSKI 'taki, który charakteryzuje się niezłomno-ścią zasad, prawością i surowością': Mężczyzna z ka-tońskąnieugiętością odpowiedział odmownie na złożoną mu propozycję. Marcus Porcius Cato, zwany Katonem Starszym, żył w latach ok. 234-149 p.n.e., dla współczesnych był wzorem człowieka i obywatela KATORGA l. 'kara ciężkich, przymusowych robót, stosowana w carskiej Rosji wobec więźniów politycznych i kryminalnych, odbywana głównie na Syberii; również: miejsce tych robót': Na mocy kodeksu z 1847 roku na katorgę skazywani byli uczestnicy powstań narodowych. Z katorgi wrócił zmieniony nie do poznania. 2. przen. 'wielkie cierpienie': Od dzieciństwa miała kłopoty z sercem, każdy większy wysiłek był dla niej katorgą. 3. przen. 'ciężka i bardzo wyczerpująca praca': Nie sądziłam, że posprzątanie całego domu może być aż taką katorgą. KATORŻNIK 'więzień skazany na katorgę, odbywający katorgę': Wszyscy katorżnicy mieli ogolone głowy, kajdany na nogach, a w pasie szerokie stalowe obręcze, za które, gdy kładli się spać, byli przytwierdzani do muru. roś. katorga z gr. katerga 'galery' KAUCJA l. 'kwota wpłacana jako zabezpieczenie umowy, przepadająca w razie jej niedotrzymania': Zawarł ze spółdzielnią mieszkaniową umowę i wpłacił kaucję. Sąd zdecydował, że może on wyjść z aresztu za kaucją, w czasie trwania procesu nie wolno mu jednak opuszczać miejsca stałego zamieszkania. 2. 'kwota płacona jako zastaw, zwracana po oddaniu przedmiotu': W tej bibliotece cudzoziemcy mogą pożyczać książki za kaucją. Oddał butelki, a sprzedawczyni zwróciła mu kaucję. niem. Kaution od łac. cautio 'ostrożność' KAUSTYCZNY w chemii 'taki, który ma właściwości silnie żrące, palący, gryzący': Soda kaustyczna. KAUSTYFIKACJA w chemii 'proces otrzymywania sody kaustycznej w reakcji sody ze świeżo gaszonym wapnem': Produktem ubocznym kaustyfikacji jest węglan wapnia. niem. kaustisch z łac. causticus od gr. kaustikós 'palący, zapalający' KAUTER w medycynie 'przyrząd lub substancja, które służą do przypalania chorobowo zmienionych tkanek, rzadziej do przecinania tkanek': Kautery termiczne są rozgrzewane nad płomieniem palnika. KAUTERYZACJA w medycynie 'zabieg chirurgiczny polegający na przypalaniu za pomocą kautera chorobowo zmienionych tkanek': Kauteryzację stosuje się w celu przyspieszenia gojenia niektórych ran lub w celach kosmetycznych, np. do niszczenia brodawek i narośli. KAUTERYZOWAĆ w medycynie 'przypalać za pomocą kautera chorobowo zmienione tkanki': Lapisem kautery-zuje się kurzajki. fr. cautere od gr. kauterion 'żelazo do piętnowania' KAUZALNY książk. 'związany z przyczyną': Kauzalny związek dwóch zjawisk. Kauzalne stosunki między zdarzeniami, należącymi do fabuły utworu. KAUZALIZM 'pogląd filozoficzny, w myśl którego wszystkie zjawiska i zdarzenia powiązane są ze sobą przyczynowo i można je wyjaśnić właśnie przez podanie określonej przyczyny': Kauzalizm głosi, że wystąpienie każdego zjawiska ma swoją przyczynę, zarazem samo jest przyczyną wystąpienia kolejnych zjawisk. lać. causalis 'przyczynowy' KAWALKADA l. 'duża grupa jakichś pojazdów, np. samochodów, autobusów lub motocykli, jadących jeden za drugim': Gdzie się nie ruszył, zawsze towarzyszyła mu kawalkada limuzyn. 2. 'dawniej: orszak konnych jeźdźców lub grupa powozów jadących razem': Jechał w licznej kawalkadzie, stępem jak wszyscy. Z Białowieży ogromna kawalkada karet i jeźdźców, eskortowana przez szwadrony przybocznej kawalerii, ruszyła leniwie w stronę Grodna. wł. cavalcata zp.-fac. caballicata, od: caballico 'jadę konno' KAWIOR 'solona ikra niektórych ryb, np. jesiotra lub innych j esiotrowatych, podawanajako bardzo wykwintna przekąska': Wielkim ośrodkiem produkcji kawioru jest Astrachań. Za najcenniejszy uważa się kawior z bieługi; ma szarawy -jasny lub ciemny kolor, jajeczka większe niż u innych gatunków i wyraźnie od siebie oddzielone. Czarny, czerwony kawior. Jako przystawkę podała ka-napeczki z szynką i kawiorem. fr. cayiar z wl. caviare KAZAMATY l. 'w dawnych twierdzach: loch, zaopatrzony w strzelnicę, w którym magazynowano broń i trzymano więźniów': Kazamaty budowano szeregowo, schron obok schronu, a łączył je biegnący na ich tyłach korytarz. Spędził w kazamatach kilka lat, zanim nie uwolniła go z nich zwycięska armia francuska. 2. 'opancerzone pomieszczenie, które dawniej budowano na pokładzie pancernika lub fregaty pancernej, żeby chroniło działo i jego obsługę przed ogniem nieprzyjaciela': Z czasem kazamaty pancernika zastąpiono o wiele praktyczniej szymi obrotowymi, opancerzonymi wieżami. niem. Kasematten z wl. case-matte 'lochy, podziemia' KAZIRODZTWO 'współżycie seksualne między najbliższymi krewnymi, przede wszystkim pomiędzy rodzicami i dziećmi lub między rodzeństwem': Kazirodztwo jest zakazane w większości społeczeństw i podlega karze. 373 KAZUALNY KENDO KAZIRODCZY 'związany z kazirodztwem, dopuszczający się kazirodztwa': Kazirodcza miłość. Związek kazirodczy. Skłonności kazirodcze. Neron żył w kazirodczym stosunku ze swoją matką. złożenie z rdzeni wyrazów: kazić 'psuć, niszczyć' i ród KAZUALNY l. w językoznawstwie 'dotyczący przypadka gramatycznego wyrazu': Końcówki kazualne rzeczownika. System kazualny języka polskiego. 2. przestarz. 'będący wynikiem przypadku, niespodziewanej okoliczności' KAZUALIZM 'pogląd filozoficzny, w myśl którego zdarzeniami i zjawiskami rządzi przypadek': Kazualizm to przeciwieństwo kauzalizmu. lać. causalis 'przyczynowy' od: causa 'powód, przyczyna' KAZUISTYKA l. książk. 'bardzo skrupulatne i drobiazgowe rozważanie szczegółowych zagadnień przez dostosowywanie ich do odpowiednio dobranych, nie zawsze odpowiednich, ogólnych zagadnień; także: rozumowanie i dowodzenie czegoś logiczne, ale jednocześnie pokrętne, naciągane po to, by udowodnić swoją rację': Przemówienie mecenasa było chyba największym osiągnięciem prawniczej kazuistyki: stosował takie argumenty i przedstawiał sytuację tak, że pod koniec jego wystąpienia połowa słuchaczy była przekonana, że to nie jego klient napadł i zgwałcił, lecz sam został zgwałcony i niemal wykastrowany. 2. wprawie 'jedna z metod formułowania przepisów prawnych, polegająca na przewidywaniu i rozpatrywaniu konkretnych przypadków, a nie ogólnych zasad': Od XVII w. prawo weszło w sferę zainteresowań teologa moralisty, w związku z tym rozpoczyna się w teologii moralnej epoka kazuistyki, polegającej na praktycznym rozwiązywaniu określonych przypadków, czyli kazusów. KAZUISTA 'osoba, która argumentując w jakiejś sprawie chętnie stosuje kazuistykę, nagina fakty, żeby coś udowodnić lub uzasadnić': Mój przedmówca jest wytrawnym kazuistą. Z godną podziwu zręcznością żongluje argumentami i przedstawia sprawę w takim świetle, w jakim sam chciałby ją widzieć. KAZUISTYCZNY 'związany z kazuistyką, wykrętnym argumentowaniem; opierający się na kazuistyce': Kazu-istyczne spory, zagadnienia. Kazuistyczne rozumowanie. od łac. casus 'przypadek, sprawa' KAZUS zob. CASUS kB skrót słowa: kilobajt, zob. pod hasłem: BAJT kbar skrót słowa: kilobar, zob. pod hasłem: BAR kcal skrót słowa: kilokaloria, zob. pod hasłem: KALORIA KEBAB 'pikantna potrawa z pieczonych kawałków mięsa, zwykle jagnięcego, podawana ze smażoną cebulą i papryką, jako dodatek do ryżu lub nadzienie bułki': Specjalnością restauracji są greckie sałatki i kebab. tur. kebap I KEDYW 'dziedziczny tytuł władców Egiptu, używany w latach 1867-1914; także władca noszący ten tytuł': Po raz pierwszy tytuł kedywa nadany został Ismailowi Paszy przez sułtana tureckiego. Ostatnim kedywem był Abbas II Hilmi (1892-1914). osmańsko-tureckie chediw, chidiw 'pan, władca, książę', T. perskiego chadiv II KEDYW 'wydzielony w 1943 r. pion Armii Krajowej: oddziały prowadzące bieżącą walkę z okupantem': Oddziały Kedywu zajmowały się m.in. likwidowaniem szczególnie okrutnych gestapowców (np. zamach na Kutscherę) oraz konfidentów gestapo, sabotażem, zdobywaniem broni i pieniędzy dla AK. skrót od: K.(i)e(rownictwo) Dyw(ersji) KEEP SMILING (czytaj: kip smajling) 'zachowaj pogodę ducha - zasada, w myśl której należy uśmiechać się, być pogodnym, okazywać radość, niezależnie od tego, jak się czujemy i jak nam się wiedzie w życiu': W kulturze amerykańskiej dość rygorystycznie obowiązuje zasada keep smiling, zgodnie z którą maska uśmiechu jest warunkiem powodzenia w kontaktach społecznych: człowiek wesoły jest człowiekiem dobrym, a człowiek smutny - złym. ang. keep smiling, dosłownie 'zachowaj uśmiech, bądź uśmiechnięty' KEFIR 'gęsty napój o lekko kwaśnym smaku produkowany z mleka poddawanego fermentacji': Na drugie śniadanie dostaniesz drożdżówkę i kefir. osmańskie kefir KEKS 'ciasto biszkoptowe z dużą ilością bakalii': Zjadłabym kawałek keksu. Jeżeli upieczony keks pozostawimy w papierze, to nie wyschnie przez wiele dni. Keks angielski można przechowywać przez wiele miesięcy, jednak pod warunkiem, że co tydzień będzie się go nakłuwać i zwilżać brandy. ang. cakes 'ciastka' KELWINA SKALA 'skala temperatury, w której zero odpowiada najniższej możliwej temperaturze, tj. -273,15 °C': Skala Kelwinajest uważana przez uczonych za bardziej uniwersalną niż skala Celsjusza i Fa-hrenheita. KELWIN symbol °K 'jednostka temperatury w układzie SI': Zeru na skali Celsjusza odpowiada 273,15 kelwi-nów. od: lord Kelvin, tytuł Williama Thomsona (1824-1907), angielskiego fizyka KENDO 'wywodząca się z Japonii sportowa walka szermiercza na bambusowe miecze': W kendo wolno zadawać ciosy tylko w części ciała przeciwnika osłonięte specjalnym strojem ochronnym. KENDOKA 'osoba uprawiająca kendo': Kendocy trzymają swoje bambusowe miecze oburącz. 374 KENKARTA KIBUC KENDOCZKA 'kobieta uprawiająca kendo' jap. od: ken 'miecz', do 'droga' KENKARTA 'w czasie II wojny światowej: dokument tożsamości, wystawiany przez Niemców, obowiązujący na terenach przez nich okupowanych': Gestapowiec w czarnym mundurze szedł wzdłuż szeregu mężczyzn zatrzymanych w łapance. Towarzyszył mu tłumacz, który wyrywał z ich rąk kenkarty i zaświadczenia o pracy. niem. Kennkarte od: kennen 'znać', Kartę 'karta, dokument' KENOZOIK 'najmłodsza era w dziejach Ziemi, trwająca od ok. 65 min lat tamu do dziś': W kenozoiku pojawił się człowiek, era ta charakteryzuje się też licznymi przeobrażeniami w świecie roślin i zwierząt, które doprowadziły do wytworzenia obecnie istniejących rodzajów i gatunków roślin i zwierząt. Kenozoik dzieli się na dwa okresy: trzeciorzęd i czwartorzęd. KENOZOICZNY 'dotyczący kenozoiku, pochodzący z kenozoiku': Era kenozoiczna. Osady, ssaki kenozoiczne. Zlodowacenie kenozoiczne. złożenie cząstek: keno- od gr. kainós 'nowy' i -zoik od gr. zoikós 'związany z życiem' KERAMZYT w budownictwie 'lekkie i porowate kruszywo ceramiczne, otrzymywane przez wypalanie w wysokiej temperaturze granulek wykonanych z gliny, mającej właściwość pęcznienia w trakcie wypalania': Keramzytjest stosowany do produkcji cegieł oraz betonów lekkich, zwanych betonami glińcowymi. KERAMZYTOWY w budownictwie 'wykonany z ke-ramzytu': Pustaki keramzytowe. roś. kieramzit KERATYNA w biologii' białko, będące głównym składnikiem naskórka, włosów, paznokci, kopyt, rogów, piór, dzioba oraz pancerzy ochronnych zwierząt': Keratyna jest białkiem bogatym w siarkę, bardzo odpornym na działanie różnych czynników chemicznych, np. kwasów i zasad. KERATYNIZACJA w biologii 'proces powstawania i odkładania się keratyny w komórkach naskórka, dzięki któremu powstają też takie jego wytwory, jak: włosy, paznokcie, rogi, kopyta itp.': Niedobór niektórych składników w organizmie, np. awitaminoza A, powoduje nasilenie keratynizacji. gr. keras, keratos 'róg' KESON l. w budownictwie 'urządzenie w kształcie skrzyni bez dna, wykonanej ze stali lub żelbetu, zatapiane na dnie jezior, mórz, rzek, służące do usuwania wody z określonej powierzchni dna, na której prowadzone będą odpowiednie prace': Po ustawieniu kesonu na dnie zbiornika wodnego lub rzeki i uszczelnieniu go od spodu, wypompowuje się z niego wodę, tłocząc do niego sprężone powietrze o ciśnieniu zależnym od tego, na jakiej głębokości został on zatopiony. 2. 'w lotnictwie 'fragment przedniej części skrzydła samolotu, kształtem przypominający niewielką skrzynkę, nadający odpowiednią sztywność skrzydłu' K-ESONOWY 'taki, w którym znajduje się keson w znaczeniu l.; taki, który jest wykonywany w kesonie': Zapora, śluza kesonowa. Prace kesonowe. {) Choroba kesonowa 'choroba nurków i robotników pracujących w kesonach, której objawy takie, jak bóle stawów, porażenie mięśni lub zapaść, wywołane są zbyt gwałtownym przejściem z miejsca o wysokim ciśnienieniu, jakie panuje głęboko pod wodą, do miejsca o normalnym ciśnieniu atmosferycznym, jakie panuje na powierzchni wody': Można zapobiec chorobie kesonowej przez powolne wynurzanie się, stopniowe przechodzenie do normalnego ciśnienia. fr. caisson KETMAN 'w islamie: zdjęcie z muzułmanina obowiązku przestrzegania przepisów religijnych w sytuacji, kiedy jest do tego zmuszony lub w sytuacji zagrożenia': W rzadkich, krańcowych wypadkach ketman dopuszcza także pozorne wyparcie się wiary. perskie, dosłownie 'ukrycie się, zamaskowanie' KEYBOARD (czytaj: kibort) 'elektroniczny instrument muzyczny, przypominający klawiaturę pianina': Przykro mi, ale nie kupię ci na gwiazdkę keyboardu. Od rana do wieczora bębni na keyboardzie. ICEYBOARDZISTA (czytaj: kibordzista) 'osoba grająca na keybordzie': Dziś na przesłuchania przyjdą keyboar-dziści. ang. keyboard 'klawiatura' KHAKI l. 'kolor tkanin, będący mieszaniną zielonego, brązowego i żółtego - rzeczownik; mający taki kolor -przymiotnik': Kolort kurtek wojskowych to zwykle zieleń i khaki. Włożył spodnie i płaszcz khaki. 2. 'tkanina z materiału w kolorze, będącym mieszanką zielonego, brązowego i żółtego' : Szyli dla wojska ubrania polowe z khaki. ang. khaki z hinduskiego khaki 'kolor ziemi' KIBITKA l. 'duży, zwykle opancerzony wóz konny, używany w carskiej Rosji, zwykle do przewożenia więźniów': Tymczasem zajeżdżały inne rzędem długim / Kibitki; - ich wsadzano jednego po drugim. (Mickiewicz) A wtem zacięto konia - kibitka runęła - On zdjął z głowy kapelusz, wstał i głos natężył, I trzykroć krzyknął: "Jeszcze Polska nie zginęła". (Mickiewicz) 2. 'namiot ze skóry, grubego filcu lub płatów kory, narzucanych na długie żerdzie, używany przez koczownicze plemiona azjatyckie': Podróżnicy rozstawili kibitki na rozległej, górskiej polanie. roś. kibitka z tur. kibit 'budka' KIBUC 'duże gospodarstwo rolne w Izraelu, w którym pracownicy w zamian za pracę otrzymuj ą pełne utrzymanie wraz z mieszkaniem': Kibuc to coś w rodzaju wielkiej 375 KICK-BOXING KILO- rodziny lub komuny, to po części osada i kolektywne gospodarstwo rolne. W kibucu wszyscy powinni być równi, a wspólnie wypracowane dobra należy dzielić według potrzeb. nowohebrajskie kibbuc, od: kabac 'zbierać' KICK-BOXING (czytaj: kikboks-ink) 'dyscyplina sportowa przypominająca boks i karate, w której ciosy zadaje się zarówno pięściami, jak i nogami': Mistrz kick--boxingu. KICK-BOXER albo KICK-BOKSER albo KICKBO-KSER (czytaj: kikbokser) 'zawodnik uprawiający kick-boxing': Czołowy polski kick-bokser występuje od lat na ringach Niemiec i tam zdobywa laury. ang. kick boxing od: kick 'kopnięcie', boxing 'boksowanie' KICZ l. 'wytwór w którejś z dziedzin sztuki, pozbawiony prawdziwych wartości artystycznych, wywołujący powierzchowne wzruszenia u osób niemających wyrobionego smaku estetycznego': Uznanie czegoś za kicz to rzecz bardzo względna. Większość wykształconych osób uznaje za kicz współczesne obrazy przedstawiające muskularnych herosów, choć przecież tego rodzaju temat wielokrotnie występował w dziełach najwybitniejszych twórców. 2. 'tani, bezwartościowy wyrób przemysłowy, wykonany zupełnie bez smaku estetycznego, bezwartościowy': Ta sukienka ze złotymi falbankami ze sztucznego tworzywa to straszny kicz. KICZOWATY l. 'o wyrobach w dziedzinie sztuki: pozbawiony prawdziwych wartości artystycznych i poczucia smaku': Niektórzy dziewiętnastowieczni krytycy twierdzili, że "Nie-Boska komedia" Zygmunta Krasińskiego to kiczowaty utwór. 2. 'o wyrobach przemysłowych: wykonany bez poczucia smaku estetycznego, bezwartościowy': Kiczowate tapety. Kiczowate buty. niem. Kitsch KIDNAPERSTWO albo KIDNAPING 'porywanie, uprowadzanie osób (najczęściej dzieci) w celu wymuszenia okupu od ich rodzin, rzadziej po to, aby wymusić coś od jakiejś organizacji, rządu itp.: Zatrzymano trzech mężczyzn podejrzewanych o kidnaperstwo. KIDNAPER 'przestępca porywający, uprowadzający kogoś (zwykle dziecko) dla okupu': Kidnaperem okazał się najbliższy sąsiad chłopca. KIDNAPERKA 'kobieta kidnaper': Spośród trzech kid-naperek małej Oli tylko jedna przyznała się do tego czynu. ang. kidnapping od: kidnap 'ukraść dziecko' KIER l. 'kolor w kartach, oznaczony czerwonym serduszkiem': Mam damę kier i waleta pik. 2. 'karta w tym kolorze': Chyba źle potasowałeś karty, bo dostałem prawie same kiery. fr. coeur 'serce' KIERAT l. 'dawne urządzenie, wprowadzające w ruch obrotowy części niektórych maszyn rolniczych, np. sieczkami, poruszane przez woły lub konie chodzące w koło': Kierat tworzą przekładnie zębate osadzone na kole. Na podwórzu dziedzica, tuż koło stodoły, turkotała młockarnia poruszana przez konie w kieracie. 2. przen. 'codzienne zajęcia, monotonne i bardzo nużące': Męczył go kierat codziennej pracy. Odkąd przeszła na urlop macierzyński, trudno było jej się wyrwać z domowego kieratu. niem. Kehr-rad 'koło obrotowe' KIERDEL l. 'stado owiec wypasanych w górach, zwłaszcza na Podhalu i w Karpatach': Słońce już dawno schowało się za szczytami, nieopodal w kierdelu beknęła przez sen jakaś owca, zaszczekał pies. 2. w łowiectwie 'stado kozic lub muflonów': Muflony przez cały rok żyją gromadnie w kierdelach. rum. kyrde-le KIEREZJA 'dawna męska sukmana z dużym, trójkątnym, bogato haftowanym kołnierzem, noszona przede wszystkim na ziemi krakowskiej' od nazwy sukna produkowanego w Anglii, w Kersey KIKS l. 'w sporcie 'niezręczne kopnięcie piłki lub uderzenie kuli bilardowej, powodujące inny, niż zamierzony przez zawodnika, efekt': Doszedł do piłki po kiksie obrońcy i podwyższył wynik na 2:0. 2. w muzyce 'fałszywie zagrana lub zaśpiewana nuta': Jeszcze trafiały się jej kiksy przy wykonaniu mazurka. 3. przen. 'niezręczne, nieudane działanie lub jego rezultat': Prasa oceniła, że najnowsza inicjatywa Ministerstwa Finansów to zupełny kiks, który spowoduje zmniejszenie dochodów budżetowych. KIKSOWAĆ l. w sporcie 'niecelnie uderzać piłkę lub kulę bilardową, przez co leci ona w innym kierunku niż zamierzony': Skiksował na polu karnym i piłka wyszła na aut. 2. w muzyce 'fałszować podczas śpiewu lub wykonywania utworu instrumentalnego': Ależ kiksuje, tego się nie da słuchać. od ang. kick 'kopnąć, kopnięcie' KILIM 'wełniana tkanina dekoracyjna ze wzorem po obu stronach, którą zdobi się ściany i podłogi': Kilimy tkano już w starożytnym Egipcie, w Grecji i Azji, zwłaszcza wśród plemion koczowniczych. W Europie najstarsze są tradycje produkcji kilimów w Skandynawii, Rumunii i krajach słowiańskich. osmańsko-tureckie kilim KILLER 'bezwzględny, okrutny płatny zabójca': Szef gangu wynajął killera specjalizującego się w wykonywaniu wyroków na niewygodnych wspólnikach lub dłużnikach. ang. killer od: kill 'zabijać, mordować' KILO- przedrostek o znaczeniu 'tysiąc', dodawany do rzeczowników i przymiotników, nazywających różne jed- 376 KILOWATOGODZINA KIPER nostki miar i wskazujący, że całe złożenie określa jednostkę tysiąc razy większą niż ta, na którą wskazuje podstawa złożenia, np. kilowat, kilobajt od gr. chilioi 'tysiąc' KILOWATOGODZINA w fizyce 'jednostka energii elektrycznej, skrót: kWh; dawniej też jednostka pracy': W roku 1935 Hiszpania produkowała zaledwie trzy i pół miliarda kilowatogodzin prądu elektrycznego, prawie dokładnie tyle, co Polska. złożenie wyrazów: kilowat i godzina KIMOGRAF 'urządzenie służące do graficznego przedstawiania wyników badań medycznych lub doświadczeń fizjologicznych, np.: oddechu, tętna lub zmian ciśnienia': Kimografjest zbudowany z walca, opasanego papierem, który obraca się z jednakową prędkością i na którym pisaki zapisują zmiany badanego procesu. złożenie cząstek: kimo- 'związany z falą', odgr. kyma 'fala' i -graf od gr. graphó 'piszę' KIMONO l. 'tradycyjny japoński strój mężczyzn i kobiet: długa, luźna szata z niewszywanymi rękawami, przewiązana w pasie szarfą': Gejsza ubrana była w piękne, barwne kimono. 2. 'strój do treningu karate: bluza przewiązana pasem i spodnie': Na rękawie kimona naszył znak swojego klubu. 3. 'o rękawach: niewszywane, wycięte razem z górną częścią ubioru z jednego kawałka materiału; o ubiorach: mający takie rękawy': Rękawy kimono. Bluzka kimono. jap. kimono 'strój, ubranie' KINDERBAL (czytaj: kinderbal) 'uroczysta zabawa dla dzieci, połączona z konkursami, tańcem i grami': Moja Kasia skończyła wczoraj osiem lat i z tej okazji urządziłam jej kinderbal. | UWAGA: wyraz nadużywany; lepiej mówić i pisać: bal dla || dzieci, bal dziecięcy. złożenie niem. Kinder 'dzieci' i Bal KINDER, KUCHE, KIRCHE (czytaj: kinder, kichę, kir-che) 'dosłownie: dzieci, kuchnia, kościół - dawna niemiecka zasada życiowa, w myśl której kobiety zamężne powinny zajmować się tylko wychowywaniem dzieci, prowadzeniem gospodarstwa domowego i chodzić do kościoła': Trzymał dom żelazną ręką. Żonę traktował jak swoją własność. "Kinder, Kiiche, Kirche" - oklepany frazes o kobietach niemieckich, znajdował odbicie w jego małżeństwie. niem. Kinder, Kiiche, Kirche KINDERSZTUBA przestarz. 'znajomość podstawowych zasad towarzyskich i umiejętność odpowiedniego zachowywania się w towarzystwie, wyniesione z domu': To prostak, bez najmniejszego okrzesania, nawet bez cienia kindersztuby! niem. Kinderstube KINDŻAŁ 'długi nóż, prosty lub zakrzywiony, ostry z dwóch stron, używany przede wszystkim na Wschodzie': Przechowywał w domu piękny kindżał, wysadzany turkusami, zdobyty przez jego przodka na tureckim baszy. roś. kinżał z ar. chandżar KINEMATOGRAFIA l. 'sztuka i technika filmowa oraz związane z nimi instytucje; także dorobek filmowy jakiegoś państwa lub kontynentu': Kinematografia amerykańska, francuska, niemiecka. Kinematografia europejska, światowa. Komitet Kinematografii Polskiej. 2. 'dawniej: utrwalanie ruchu jakiegokolwiek obiektu metodą fotograficzną': Technika kinematografii od samego początku cieszyła się ogromną popularnością; znalazła też zastosowanie w badaniach technicznych i naukowych. KINEMATOGRAF l. 'urządzenie do realizacji i wyświetlania filmów': Pierwszy kinematograf skonstruowali bracia August i Ludwik Lumiere w 1894 r. 2. ' dawniej: kino': Kiedy w kinematografie "Ewa" wyświetlano dodatek ilustrujący zwycięski lot por. Franciszka Żwirki, publiczność wstała z miejsc i biła głośne brawa. KINEMATOGRAFICZNY l. 'związany z kinematografią - sztuką i techniką filmową': Komitet kinematograficzny. Ośrodek, przemysł kinematograficzny. Szkoła kinematograficzna. 2. 'związany z kinematografem -urządzeniem': Aparat kinematograficzny. niem. Kinematographie od gr. kinema 'ruch' i graphó 'piszę' KINESKOP 'lampa w telewizorze i monitorze, przetwarzająca sygnały elektryczne na obraz': Klasyczny kineskop przypomina szklaną bańkę podobną do piramidy, której podstawą jest prostokątny ekran, a wierzchołek jest zakończony szyjką z urządzeniem emitującym elektrony. Podczas wystawy Komputer Expo 2000 firma ma zamiar przedstawić wiele nowości m.in. monitory profesjonalne Philipsa serii P z płaskim kineskopem. amer. kinescope od gr. kinema 'ruch' i skopeo KINETYKA 'dział dynamiki, nauka zajmująca się badaniem ruchu ciał wywołanego działającymi na nie siłami i jego związku z tymi siłami': O Kinetyka chemiczna 'dział chemii fizycznej, nauka zajmująca się badaniem przebiegu reakcji chemicznych, ich szybkości oraz mechanizmów' gr. kinetikós 'wprowadzający w ruch, poruszający' KIPER l. 'specjalista, który ocenia jakość wina, kawy lub herbaty na podstawie smaku, zapachu i wyglądu': Bywa, że kiperzy zatrudniani przez firmy do oceny i komponowania aromatów i smaków likierów, czerpią inspiracje ze starych receptur. 2. 'dawniej: osoba, która zarządzała piwnicą z winem': Dziedzic wysłał swojego kipera do piwnicy po butelkę markowego wina. niem. Kuper od: Kupę 'duża, drewniana beczka do przechowywania wina i piwa' 377 KIR KLASYCZNY KIR l. 'czarny materiał, kładziony na trumnie, wieszany nad grobem itp. na znak żałoby': W Kościele katolickim w Wielkim Tygodniu obrazy przesłania się zasłonami z kiru. l.przen. 'czerń lub żałoba': Noc okryła kirem ziemię. [...J moja postać, im dalej ucieka, / tym głębszym kirem twą pamięć pomroczy. (Mickiewicz) 3. 'rodzaj asfaltu, charakteryzujący się niską temperaturą mięknie-nia i wysoką zawartością składników mineralnych': Boczną drogę za naszym domem wylano kirem. Gnali samochodem po rozgrzanym kirze, podskakując na wybojach. niem. K.em(tuch) 'odmiana sukna' KIRKUT 'cmentarz żydowski': Obecnie kirkuty w Polsce objęte są ochroną prawną. od niem. KJrchhof, dawna nazwa cmentarza (dziś: Friedhof) KISMET 'u muzułmanów, zwłaszcza pochodzenia tureckiego: los, który jest przeznaczony każdemu człowiekowi, od którego nie można uciec': Zasada kismetu nie jest oficjalnie uznana w islamie, ponieważ w Koranie nie ma pojęcia fatalizmu. z arab. kisma 'przeznaczenie' I KIUR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 96 i masie atomowej 247; sztucznie otrzymany srebrzysty metal; symbol Cm': Kiur bardzo łatwo ulega korozji; nie występuje w przyrodzie. II KIUR 'jednostka aktywności jądrowej; skrót: Ci': Jeden kiur to aktywność takiego ciała promieniotwórczego, w którym w czasie jednej sekundy ma miejsce trzydzieści siedem miliardów rozpadów jądrowych. na cześć małżeństwa: Marii Skłodowskiej-Curie i Piotra Curie, odkrywców pierwiastka promieniotwórczego - rad KLAKA l. 'grupa osób wynajętych do klaskania, zwykle w czasie jakiegoś występu artystycznego': Klaki powstawały już w starożytnym Rzymie, w XIX w. stały się małymi instytucjami zarabiającymi na siebie. 2. 'oklaski takiej grupy osób': Dyrektor teatru zgotował owacyjną klakę swojej ulubionej artystce. W trakcie przemówienia niejednokrotnie przerywała mu donośna klaka. KLAKIER 'osoba wynajęta do bicia brawa, zwykle w czasie jakiegoś występu artystycznego': Działalność kla-kierów niejednokrotnie doprowadzała do podziałów na widowni. Podczas wyborów podstawieni i przekupieni klakierzy łącznie z przedstawicielami obecnego urzędu miasta zagłuszyli i zastraszyli pozostałych kandydatów, żeby spośród siebie wybrać urzędników na następną kadencję. fr. claque, claquer KLAN l. w kulturach różnych ludów 'wspólnota rodowa, istniejąca wewnątrz plemienia, mająca swego naczelnika i swoje terytorium': Klan tworzą osoby mające wspólnych przodków. 2. w Irlandii i Szkocji 'duża, patriar-chalna rodzina, podporządkowana władzy jednego ze starszych mężczyzn' 3-przen. 'grupa osób powiązanych jakimiś interesami i popierających się wzajemnie': Uważał, że klan wydawców blokuje druk jego książki. ang. elan z irlandzkiego ciann 'ród, rodzina' I KLAPS 'uderzenie otwartą dłonią, zwykle w pupę'; Rozzłoszczony nieznośnym zachowaniem malca złapał go jedną ręką za kołnierz, a drugą wymierzył mocnego klapsa w tyłek. II KLAPS albo KLAPSA 'wczesna odmiana gruszy, której owoce są bardzo soczyste; także: owoc tej gruszy': Na zimę zrobimy dżem z klapsów. niem. Klaps III KLAPS w filmie l. 'prosty przyrząd służący do oznaczania numeru kolejnego ujęcia w czasie realizacji filmu, składający się z dwóch ruchomo połączonych deseczek (na jednej z nich jest zapisany numer sceny i ujęcia), wydających przy uderzeniu charakterystyczny odgłos klapnięcia': Trzask klapsa jest sygnałem do uruchomienia kamery filmowej. Reżyser po raz kolejny nakazuje powtórkę ujęcia, uderza klaps, ale aktorzy znów śmieją się głośno. 2. 'odgłos wydawany przez ten przyrząd': Usłyszałem klaps, a zaraz potem miarowy szmer pracującej kamery. 3. 'scena, ujęcie w czasie realizacji filmu': - Cisza, proszę państwa, zaczynamy kręcić ósmy klaps! KLAPSER 'osoba, która w trakcie realizacji filmu trzyma klaps i w odpowiedniej chwili go używa': Klapser napisał kredą na klapsie numer kolejnej sceny i czeka na sygnał od reżysera. ang. ciappers, od cłap 'trzaskać, klaskać' KLAROWNY l. 'jasny, bez żadnych zanieczyszczeń, przezroczysty': Klarowne wino. 2. 'jasny, zrozumiały, prosty': Najbardziej klarowne jest główne wydanie "Wiadomości". Klarowny wykład. KLAROWAĆ l. 'oczyszczać płyny z zanieczyszczeń i zawiesin': Klarowane soki. 2. pot. 'tłumaczyć, wyjaśniać': Klarowała mi przez pół godziny, jak mam się odnosić do jej mamusi. 3. 'porządkować liny na statku; przygotowywać statek do manewru': Klarować linki kotwiczne. Klarować statek. z me/n. klaren 'oczy szczać płyny' odlać, ciarus 'jasny, zrozumiały' KLASYCZNY l. 'związany z kulturą starożytnej Grecji lub starożytnego Rzymu, będący wytworem tej kultury; związany z jej badaniem i wiedzą o niej': Do najwybitniejszych tragedii klasycznych należą "Antygona" So-foklesa i "Ifigenia w Taurydzie" Eurypidesa. Był znawcą filologii klasycznej i miłośnikiem sztuki antycznej, zwłaszcza starogreckiej rzeźby. 2. 'odznaczający się harmonią i proporcją, tak jak starożytne dzieła sztuki': Patrzył z zachwytem na jej piękną, klasyczną urodę, podziwiał harmonię i płynność jej ruchów. 3. 'doskonały w swej klasie, mogący w niej służyć za normę i wzór': Był wielkim mistrzem sceny, wszyscy młodzi aktorzy starali się naśladować jego klasyczną wymowę i gest. "Pół żartem, pół serio" Billy'ego Wilde- 378 KLASYFIKACJA KLAUSTROFOBIA ra należy do klasycznych komedii. () Styl klasyczny (w pływaniu) 'żabka' Kombinacja klasyczna albo norweska 'męska konkurencja narciarska, złożona z dwóch dyscyplin: biegu na 15 kilometrów i skoków na średniej skoczni', rozgrywana w ciągu dwóch dni' 4. 'w rozwoju myśli i nauki: tradycyjny, uznawany za doskonały w poprzednim okresie rozwoju': Mechanika kwantowa podważyła wiele twierdzeń fizyki klasycznej. 5. 'związany z klasycyzmem': Klasyczna muzyka Mozarta. KLASYK l. 'artysta, pisarz lub twórca kultury zaliczany do najwybitniejszych w swej dziedzinie': Najchętniej czytaliśmy klasyków naszej literatury, zwłaszcza Sienkiewicza i Prusa. Tadeusz Kantor to słynny na całym świecie klasyk współczesnego teatru. 2. 'reprezentant klasycyzmu w literaturze lub sztuce': Osiemnastowiecz-ni polscy klasycy opierali się na zasadach określonych w traktacie poetyckim Franciszka Dmochowskiego "Sztuka rymotwórcza", będącym swobodnym przekładem dzieła Boileau o sztuce poetyckiej. 3. rząd. 'reprezentant klasycyzmu warszawskiego': Na ostatniej lekcji polskiego mówili o walce klasyków z romantykami. KLASYKA 'zbiór dzieł uważanych za podstawowe i najcenniejsze w literaturze i sztuce': Do klasyki dwudziestowiecznego westernu należą m.in. takie filmy, jak "W samo południe" Freda Zinnemana i "15:10 do Yu-my" Delmera Davesa. KLASYCYZM 'tendencja w sztuce, występująca od XVII w., polegająca na naśladowaniu wzorów antycznych, zachowaniu w dziełach doskonałości i precyzji formy, przestrzeganiu czystości gatunków, zachowaniu umiaru, harmonii i proporcji': Klasycyzm to tendencja przeciwstawiana romantyzmowi. Jako czołowego przedstawiciela klasycyzmu we współczesnej literaturze polskiej wymienia się często Zbigniewa Herberta. KLASYCYZM WARSZAWSKI inaczej: PSEUDO-KLASYCYZM 'kierunek literacki rozwijający się w I połowie XIX w. w Księstwie Warszawskim i Królestwie Kongresowym, nawiązujący do klasycyzmu francuskiego, przejawiający tendencje do bardzo sztywnego pojmowania zasad twórczości pisarskiej': Klasycyzm warszawski rozwijał się w sporze z romantyzmem, w opozycji do niego, co dodatkowo wpływało na usztywnienie i polaryzację obu tendencji w sztuce. KLASYCYSTA l. 'reprezentant klasycyzmu w literaturze lub sztuce' 2. 'reprezentant klasycyzmu warszawskiego': Do klasycystów należą m.in. Kajetan Kożmian i Ludwik Osiński. KLASYCYSTYCZNY 'związany z klasycyzmem; także: z klasycyzmem warszawskim': Klasycystyczne wiersze Kajetana Koźmiana "o sadzeniu grochu" sąwydrwi-wane przez Mickiewicza. Klasycystyczne budowle w stylu empire. tac. ctassicus 'pierwszej klasy, pierwszorzędny' KLASYFIKACJA l. 'wielostopniowy podział elementów rzeczywistości na grupy, klasy i podklasy według przyjętych wcześniej kryteriów; także: zaliczenie pewnego elementu do jednej z klas, wyróżnionych w ramach takiego ogólnego podziału': Najbardziej znaną osiemna-stowieczną klasyfikację roślin i zwierząt opracował szwedzki przyrodnik Karol Linneusz. Studenci zastanawiali się nad właściwą klasyfikacją krótkich, niewier-szowanych utworów Zbigniewa Herberta w ramach gatunków i rodzajów literackich. 2. 'ocena pewnych osób, drużyn, imprez itd. w porównaniu z innymi, której efektem jest ich uporządkowanie w kolejności, np. od najlepszych do najgorszych': W klasyfikacji drużynowej Polska zajęła trzecie miejsce. Nauczyciel dokonał klasyfikacji uczniów. KLASYFIKATOR l. 'osoba, która dokonuje klasyfikacji w l. lub 2. znaczeniu' 2. w technice 'urządzenie do rozdzielania materiałów występujących w postaci ziaren, na grupy ziaren o określonej wielkości': Najprostsze klasyfikatory to wielkie sita, za pomocą których oddziela się większe ziarna minerału od miału. KLASYFIKOWAĆ l. 'dokonywać klasyfikacji - wielostopniowego podziału elementów na grupy, klasy i podklasy': Językoznawcy klasyfikują głoski języka. Agrotechnik zastanawiał się, jak sklasyfikować występujące na tym terenie gleby. 2. 'dokonywać klasyfikacji - oceny jakichś osób, drużyn, imprez itd. w porównaniu z innymi': Komisja klasyfikowała kandydatów. Sklasyfikowano go na czwartym miejscu. KLASYFIKACYJNY l. 'związany z klasyfikacją-wielostopniowym podziałem elementów na grupy, klasy i podklasy': Kryteria klasyfikacyjne. Poszczególne grupy klasyfikacyjne. 2. 'związany z klasyfikacją - oceną jakichś osób, drużyn, imprez itd. w porównaniu z innymi': Zebranie klasyfikacyjne w szkole. fr. elassification od łac. ciassis 'klasa', facare 'czynić' KLAUN albo KLOWN, CLOWN (czytaj: klałn) l. 'komik cyrkowy, zwykle w stroju pajaca, którego zadaniem jest bawienie publiczności kawałami, zabawnymi zachowaniami, minami i gestami': Na terenie Żarnowca zorganizowano festiwal muzyki młodzieżowej, okraszony doskonałymi występami klaunów ubranych w kostiumy niby to atomowe, z wyraźnymi symbolami promieniowania. l. pot. 'osoba, która zachowuje się niepoważnie lub która wygląda śmiesznie i przez to naraża się na kpiny': Nie chcę się z nim pokazywać w żadnym towarzystwie, bo zawsze robi z siebie klauna. KLAUNADA albo KLOWNADA, CLOWNADA (czytaj: klałnada) l. 'występy klauna': W przerwie między występami tresowanych słoni a pokazem woltyżer-ki była długa, bardzo zabawna klaunada. 2. pot. 'niepoważne zachowanie, często niestosowne w danej chwili': Dość już mam tej klaunady w twoim zachowaniu! Kiedy ty wreszcie wydoroślejesz i przestaniesz się wygłupiać?! ang. clown KLAUSTROFOBIA (czytaj: klałstrofobia) w medycynie 'chorobliwy i uporczywy strach przed przebywaniem w małych, ciasnych, zamkniętych pomieszczeniach': Nie ma klaustrofobii, ale lubi, by zawsze w pomieszczeniu 379 KLAUZULA KLER było okno, telewizor, lustro bądź monitor, które przynajmniej pozornie powiększają przestrzeń. od łac. ciaustrum 'zamknięcie' i fobia, odgr. phóbos 'strach' KLAUZULA l. 'warunek lub zastrzeżenie zawarte w jakiejś umowie, w jakimś układzie, traktacie lub w innym dokumencie': Umowa zawierała klauzulę, że jej ważność wygasa, gdyby któraś ze stron naruszyła art. 2, 7 lub 25. <) K-lauzula najwyższego uprzywilejowania w handlu międzynarodowym 'najwyższe uprzywilejowanie w handlu z jakimś państwem: udogodnienia i uprawnienia handlowe gwarantowane przez pewne państwo innemu, nie mniejsze niż uprawnienia gwarantowane jakiemukolwiek innemu państwu': Stany Zjednoczone przyznały Polsce klauzulę najwyższego uprzywilejowania. 2. w nauce o literaturze 'końcowe sylaby danego wersu, liczone od ostatniej sylaby akcentowanej' lać. ciausula 'zakończenie, zamknięcie' KLAUZURA l. 'część regulaminu klasztornego, zawierająca przepisy, ograniczające kontaktowanie się zakonników z osobami spoza klasztoru': Klauzura nie pozwala zakonnikom wychodzić wieczorem. Zakon o surowej klauzurze. 2. 'część klasztoru zamknięta dla osób z zewnątrz': Na drzwiach, zamkniętych od wewnątrz, widniał napis: klauzura. tac. ciausura 'zamknięcie' KLECHA l. 'pogardliwie o ksiądzu, duchownym, zwłaszcza katolickim': Dał klesze na tacę parę złotych. 2. 'od XV do XVII w.: pomocnik plebana, zwykle przyszły duchowny; także: nauczyciel wiejski bez wyższych studiów, pełniący często również funkcje organisty lub kościelnego': Dawnych klechów utrzymywali parafianie. zgrubienie od wyrazu: kleryk KLECHDA 'baśń, bajka, podanie ludowe, związane z wierzeniami i trądy ej ą pewnego regionu, opowiadające o jego najdawniejszej przeszłości i półlegendamych bohaterach': Podobno słowo klechda pochodzi z cytatu nie zachowanej do dziś tragedii "Sofrona" S. Łęczycanina, gdzie wyraz ten miał znaczyć bajkę lub zaklęcie czarownicy. Sielankowe stosunki społeczne, przedstawione w klechdzie, w której właściciele ziemscy żyją w rodzinnej harmonii ze swoją czeladzią i są litościwi dla ubogich, należą już raczej do baśniowej przeszłości. od: klektać 'bajać, pleść', nazwa zaświadczona w pismach Tadeusza Czackiego z roku 1800, a upowszechniona przez Kazimierza Władysława Wóycickiego w tytule zbioru "Klechdy, starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi" KLEJNOT l. 'kosztowny kamień szlachetny lub cenny wyrób jubilerski; w liczbie mnogiej: kosztowności, biżuteria': Na wystawie pokazano niezwykły klejnot oprawiony w złoto. W głębokiej jaskini chłopcy znaleźli srebrne monety z XV w. i drogocenne klejnoty, l.przen. 'bardzo cenna rzecz, będąca ozdobą czegoś': Obrazy Tadeusza Makowskiego to prawdziwe klejnoty malarstwa polskiego. 3. 'dawniej: część herbu szlacheckiego albo królewskiego, umieszczana nad hełmem lub koroną, będąca powtórzeniem godła z tarczy albo zupełnie innym znakiem; także: cały herb szlachecki lub królewski': 4.przen. 'dawniej: bycie szlachcicem: honor szlachecki': od dawnego niem. Kleinot I KLEPSYDRA 'dawny przyrząd do odmierzania czasu, składający się z dwóch pojemników, umieszczonych jeden nad drugim i połączonych cienkim kanałem, przez który przesypuje się piasek lub przelewa woda': Klepsydry są używane także w naszych czasach, np. do odmierzania czasu gotowania jajka. II KLEPSYDRA 'ogłoszenie o czyjejś śmierci': Na murach i słupach ogłoszeniowych pojawiły się klepsydry żałobne, zawiadamiające o jego śmierci i pogrzebie. lać. clepsydra z gr. klepsydra 'zegar wodny', znaczenie 'plakat zawiadamiający o śmierci' utworzono w XIX w. KLEPTOMANIA w psychologii 'zaburzenie psychiczne polegające na nieodpartej skłonności do kradzieży, zwłaszcza drobnych': O kleptomanii mówi się wówczas, gdy jakaś osoba nie jest w stanie zapanować nad impulsem do kradzieży. KLEPTOMAN w psychologii 'osoba cierpiąca na klep-tomanię': To, że bez przerwy zabieram z biura długopisy, nie znaczy, że jestem kleptomanem. Ja to robię nieświadomie, ot - wkładam przez nieuwagę do teczki i wychodzę. fr. kleptomanie od gr. kleptó 'kradnę', mania 'namiętność, szaleństwo' KLER 'ogół duchowieństwa w jakiejś religii lub kraju (niekiedy z zabarwieniem negatywnym)': Kler katolicki, protestancki. Kler polski przeciwstawiał się władzy komunistycznej . Z ironią wyrażał się o poziomie umysłowym kleru. KLERYK 'to samo, co alumn' KLERYKALNY l. 'związany z duchowieństwem': Nacisk klerykalny na uchwalenie konkordatu. 2. 'związany z klerykalizmem': Klerykalne partie. Nurt klerykalny w polskiej prawicy. KLERYKALIZM 'dążenie do podporządkowania wpływom duchowieństwa świeckich dziedzin życia społecznego': Działaczy tej partii oskarżano o klerykalizm i instrumentalne traktowanie religii, wykorzystywanej do poszerzania swych wpływów politycznych wśród wierzących. KLERYKAŁ 'z niechęcią o osobie, która chce podporządkować świeckie dziedziny życia wpływom duchowieństwa': Klerykałowie głoszą, że młodzieży wystarczy to, czego dowie się o małżeństwie i życiu płciowym człowieka na lekcjach religii. KLERYKALIZACJA 'podporządkowywanie świeckich dziedzin życia wpływom duchowieństwa': Klarykaliza-cja życia publicznego. Klerykalizacja mediów. Kleryka-lizacja szkoły. 380 KLERKIZM KLIMATYZACJA KLERYKALIZOWAĆ 'poddawać świeckie dziedziny życia wpływom duchowieństwa': Udało im się skleryka-lizować część prasy, rozgłośnie radiowe i telewizję publiczną. K-lerykalizująca rola czasopism kościelnych. lać. kość. clerus 'duchowieństwo' KLERKIZM 'postawa pisarza lub artysty, który odmawia angażowania się w politykę i spory ideologiczne, a za główny swój obowiązek uważa uprawianie czystej, obiektywnej nauki i obronę wartości ponadczasowych, zagrożonych przez współczesną cywilizację i państwo': Klerkizm był szczególnie modny w okresie międzywojennym. KLERK l. 'pisarz lub artysta głoszący klerkizm, będący jego zwolennikiem': Określenie klerka na długie lata przylgnęło do Karola Irzykowskiego. 2. 'w średniowieczu: uczony, zwykle duchowny, lub wędrowny mędrzec albo student': Współcześni pisarze emigracyjni są trochę niby klerkowie średniowieczni, jak chociażby Erazm z Rotterdamu, pracujący bądź w Bazylei, bądź w Cambridge. fr. clerc z p.-lać clericus od: clerus 'kler' KLETERKI 'dawniej: specjalne buty używane do wspinaczki wysokogórskiej': Lepiej od razu spakuj kleterki, bo bez nich możesz zapomnieć o jakimkolwiek wspinaniu się czy zdobywaniu szczytów. niem. klettem 'wspinać się' KLIENT l. 'osoba, która kupuje coś w sklepie, załatwia jakieś sprawy w urzędzie lub biurze albo korzysta z usług innej osoby lub jakiejś instytucji, jakiegoś biura itp.': Jak twierdzą farmaceuci, gdy tylko zaczynają się jesienne słoty, klienci najczęściej prosząc szczepionkę, witaminę C, preparaty podnoszące odporność organizmu i leki przeciwgorączkowe. Sklep ma już wielu stałych klientów. Z myślą o klientach indywidualnych bank rozbudowuje swoją ofertę kart płatniczych i kredytowych. 2. w historii 'osoba pozostająca pod opieką możnego pana i popierająca go w każdej sprawie': Klienci wielkich magnatów walczyli ze sobą i zrywali sejmy, przyczyniając się do coraz większej anarchii w Rzeczpospolitej szlacheckiej. KLIENTELA l. 'grupa czyichś klientów, zwykle jakiegoś sklepu lub punktu usługowego': Zawsze po sezonie zamyka sklepik, bo jego klientela się rozjeżdża. Znaczną grupę klienteli gabinetów odnowy biologicznej stanowią ludzie biznesu, menedżerowie, właściciele przedsiębiorstw, a niekiedy także ich rodziny. 2. przen. 'osoby popierające jakiegoś polityka lub jakieś ugrupowanie polityczne': Po incydencie w czasie posiedzenia Rady Ministrów klientela wyborcza tego polityka znacznie zmalała. lać. cliens, dopełniacz: clientis 'pozostający pod opieką możnego pana' KLIF w geologii 'urwisko brzegowe, stroma, nieraz pionowa ściana brzegu morza lub jeziora, utworzona w wyniku niszczącej siły fal': Woda, falując, podcina brzeg, co prowadzi do tworzenia się w nim zagłębienia, które wraz z upływem czasu pogłębia się, tworząc tzw. klif żywy. Kiedy klif znajdzie się poza zasięgiem fali staje się tzw. klifem martwym. ang. cliff, dosłownie 'skała' KLIKA 'grupa osób wewnątrz jakiejś instytucji lub organizacji, które połączone są pewnymi interesami i popierają się wzajemnie, często działając wbrew ogólnemu dobru': W zakładzie rządziła stara klika, wykorzystująca jego majątek dla wzbogacania firm zarejestrowanych na swych pociotków i blokująca awanse nowych osób. fr. clique KLIKAĆ, KLIKNĄĆ 'naciskać, nacisnąć klawisz myszy komputerowej, żeby przeprowadzić jakąś operację w programie komputerowym': Kliknij: - szybko naciśnij i zwolnij lewy przycisk myszy. ang. click KLIMAKTER l. dawniej: 'pechowy, nieszczęśliwy rok, który miał następować co siedem lat': Wielkimi krokami zbliżał się klimakter, w trakcie którego cesarz musiał zrezygnować z podbojów, ponieważ mogłyby się one zakończyć niepowodzeniem. 2. 'dawniej: okres siedmiu lat w czyimś życiu lub w dziejach czegoś' 3. przestarz. 'klimakterium': Lekarze zauważyli, że klimakterowi towarzyszy m.in. nadciśnienie tętnicze i silne bóle stawów. Przez jakie dziwne kuriozum / Tłuszcz bierzemy za charakter, / Pustą grzechotkę za rozum, / A za symbol cnót - klimakter? (Boy-Żeleński) KLIMAKTERIUM w fizjologii 'okres, zwykle kilkuletni, w życiu kobiety, charakteryzujący się powolnym zanikiem czynności gruczołów płciowych i - w związku z tym - utratą możliwości rodzenia dzieci; także zespół objawów pojawiających się tym w czasie': Klimakterium zazwyczaj przypada na 49 rok życia kobiety, mogą tu jednak występować nawet 4-letnie odchylenia. KLIMAKTERYCZNY l. 'dawniej: taki, który wiąże się z nieszczęśliwymi latami': Okres, czas klimakteryczny. 2. w fizjologii 'związany z klimakterium': W razie pojawienia się objawów klimakterycznych należy niezwłocznie zgłosić się do ginekologa. lać. climacter 'moment przełomowy, krytyczny w wieku człowieka' z gr. klimakter 'schodek, stopień drabiny' KLIMATYZACJA l. 'utrzymywanie w mieszkaniu, sklepie, biurze, pojeździe itp. powietrza o odpowiedniej temperaturze, wilgotności, o właściwym składzie chemicznym, niezależnie od tego, jakie warunki panują na zewnątrz': Klimatyzacja pomieszczeń, choć skomplikowana i kosztowna, przynosi jednak wiele korzyści. 2. 'urządzenia, które służą do utrzymywania właściwych warunków klimatycznych w pomieszczeniach zamkniętych' : Nieliczne sklepy w Warszawie mają założoną klimatyzację. | UWAGA: nie należy mylić słowa klimatyzacja z wyrazem || aklimatyzacja (zob.) 381 KLINCZ KLOPS KLIMATYZOWAĆ 'wykorzystywać w pomieszczeniu klimatyzację': Pokój klimatyzowany. Klimatyzowany autokar. | UWAGA: nie należy mylić słowa klimatyzować z aklima-|| tyzować (zob.). KLIMATYZATOR 'urządzenie, służące do utrzymywania stałej, odpowiedniej temperatury, wilgotności itd. w zamkniętym pomieszczeniu': Założono nowe klimatyzatory we wszystkich apartamentach hotelu. od rzeczownika: klimat, a to od gr. klima 'sfera' KLINCZ l. w sporcie 'w boksie, rzadziej w zapasach: pozycja, kiedy obaj zawodnicy przetrzymują się nawzajem w uścisku, który powoduje, że żaden z nich nie może zadać ciosu ani wykonać rzutu, chwytu itd.': Sędzia rozdzielił bokserów, którzy zwarli się w klinczu. 2. przen. 'sytuacja, w której nie można znaleźć rozwiązania, ponieważ obie strony uniemożliwiają sobie działanie': W sporze kierowców TIR-ów z celnikami nastąpił klincz: jedni nie mogą opuścić przejść granicznych, drudzy -uzyskać kontaktu ze swoimi władzami. KLINCZOWAĆ w sporcie 'stosować klincz w czasie walki bokserskiej, rzadziej zapaśniczej': Zawodnik francuski bez przerwy klinczował. ang. clinch 'zaczepienie' KLINGA 'ostrze broni białej, takiej jak np. miecz, szabla lub sztylet': Często na klindze umieszczano znaki rzemieślnicze, ozdobne ornamenty, godła, wizerunki oraz daty, napisy o charakterze patriotycznym albo okolicznościowym. niem. Klingę KLINIKA l. 'szpital, w którym oprócz leczenia pacjentów prowadzi się prace naukowo-badawcze, a także kształci się studentów medycyny': Klinika chorób wewnętrznych Akademii Medycznej we Wrocławiu. 2. 'prywatna lecznica lub przychodnia lekarska': Z dwoma kolegami-leka-rzami założył niewielką klinikę na Ursynowie. UWAGA: używanie wyrazu klinika w 2. znaczeniu jest nadużyciem, nieuzasadnionym rozszerzeniem tradycyjnego znaczenia tego słowa. Powinno się używać określeń: lecznica, przychodnia. niem. Klinik, ./y. clinique z gr. klinikę; w znaczeniu 2. ang. clinic KLINKIER 'ceramiczny materiał budowlany, odporny na ścieranie i zgniatanie, który w zależności od składu ma zabarwienie szarostalowe, wiśniowe lub brązowe': Klinkier używany jest na posadzki, chodniki, nawierzchnie dróg, stosuje się go także w budownictwie, np. do budowy urządzeń hydrotechnicznych. Punktualnie o trzeciej zaparkował przed komendą, potężnym budynkiem z czerwonego klinkieru. KLINKIEROWY 'zrobiony z klinkieru; taki, którego składnikiem jest klinkier': Cegła klinkierowa. Płytki klinkierowe. niem. Klinker z hol. klinker 'brzęczący żużel', od: klinken 'brzęczeć, dźwięczeć' KLIP albo CLIP (czytaj: klip) 'krótki, kilkuminutowy film, który jest muzyczną, w założeniu atrakcyjną, ilustracją piosenki; to samo, co teledysk': Pokazano najnowsze klipy z piosenkami zespołu AWEX. Producent i dystrybutor klipów zapowiada wprowadzenie nowości na rynek za dwa tygodnie. ang. clip KLIRING zob. pod hasłem CLEARING KLISZA l. 'błona pokryta specjalną substancją, na której powstaje negatyw zdjęć': Klisza rentgenowska. Oddałam kliszę do wywołania. 2. w stylistyce i teorii literatury 'stałe, stereotypowe połączenie wyrazów, powszechnie używane w danym języku i nieoryginalne; także: nieoryginalny, powtarzający się wątek, powielany w wielu utworach literackich': Kliszami językowymi są np. konwencjonalne zakończenia listów: "Łączę wyrazy głębokiego szacunku" lub "Proszę przyjąć moje najlepsze życzenia". fr. cliche KLOAKA l. 'dół. który służy do gromadzenia odchodów; ustęp, szambo': Kloaka zasłonięta była parkanem, który nieciekawy widok przesłaniał ludzkim oczom. 2. 'w starożytnym Rzymie: kanał, który odprowadzał odchody i nieczystości poza granice miasta' 3. w anatomii 'końcowy odcinek przewodu pokarmowego z ujściem dróg moć-zowych i płciowych, występujący u niektórych zwierząt, np. płazów, gadów, ptaków': Końcową częścią kloaki jest odbyt. lać. cloaca 'kanał do odprowadzania nieczystości' I KLON 'drzewo lub krzew o dużych liściach i owocach ze skrzydełkami': Klon występuje w bardzo wielu gatunkach w strefie umiarkowanej, jest też pospolity w Polsce. rodzime KLONOWAĆ 'rozmnażać rośliny lub zwierzęta z komórek jednego organizmu - "matki", przez co otrzymuje się osobniki identyczne z nią pod względem właściwości dziedzicznych': Dzięki rozwiniętej technice można już klonować skomplikowane organizmy zwierzęce, nawet ssaki. II KLON 'roślina lub zwierzę powstałe, urodzone w wyniku zabiegu klonowania' KLONALNY w połączeniu: rozmnażanie klonalne 'rozmnażanie z jednego organizmu, naturalne (np. przez pączkowanie, przez podział) lub sztuczne' ang. clone z g?-, klon 'gałązka, odrośl, pęd' KLOPS l. 'okrągły kotlet z mielonego mięsa, duszony i podawany z sosem': Klopsy z indyka w sosie pomidorowym. 2. 'pieczeń z mielonego mięsa, zwykle z różnymi dodatkami': Klopsy należy odwracać szerokim nożem lub specjalną łopatką, aby ładnie się zrumieniły po obu stronach. 3. pot. 'niepowodzenie, fiasko, porażka': Z 382 KLOSZARD KOD planowanym wyjazdem do Francji zupełny klops - nie dostałem urlopu i nie mamy pieniędzy. KLOPSIK1. 'mały klops w znaczeniu l.': Do kaszy gryczanej podam klopsiki w sosie cebulowym. Trzeba jeszcze usmażyć kilka klopsików. niem. Klops KLOSZARD 'bezdomny włóczęga; nędzarz, żebrak': Często klientami tego sklepu są dworcowi kloszardzi, szukający mocnych trunków. fr. clochard KLOWN zob. KLAUN KNOW-HOW (czytaj: noł-hal) 'wiedza - zwykle specjalistyczna - o tym, jak coś zrobić, urzeczywistnić, zastosować': Utworzono specjalny brytyjski fundusz know-how dla krajów Europy Wschodniej, upowszechniający wiedzę o funkcjonowaniu i zastosowaniach najnowszych technologii. Eletroniczne know-how. amer. know-how 'wiedzieć jak' k.o. skrót wyrażenia ang. knock-out - zob. pod hasłem NOKAUT KO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'współ', wskazująca na to, że to, o czym mówi druga część złożenia, dotyczy czynności lub rzeczy robionej wspólnie, razem z kimś innym, np. koprodukcja, koedukacja lać. co- (od: con-) 'z czymś' KOABITACJA albo KOHABITACJA 'sytuacja polityczna w państwie, kiedy prezydent i premier, urzędujący w tym samym czasie, pochodzą z przeciwstawnych ideowo obozów politycznych i współpracują ze sobą': Ko-abitację przeżyła jako pierwsza Francja, z prawicowym prezydentem i lewicowym premierem; teraz czeka to Polskę. Rozumna koabitacja, za którą się opowiadamy, przyniesie korzyści nam wszystkim. fr. cohabitation, dosłownie 'współzamieszkiwanie' KOAFIURA przestarz. 'uczesanie, zwłaszcza niezwykłe (dziś niekiedy z ironią lub z przekąsem)': No cóż, sam widzisz, że koafiura twojej sympatii budzi raczej politowanie! fr. coiffure KOAGULACJA w chemii 'zjawisko zachodzące w roztworach koloidalnych, polegające na łączeniu się cząstek substancji rozproszonej w skupienia i wytrącaniu się osadu': Koagulacja może zachodzić m.in. pod wpływem ogrzewania i odparowywania koloidu. KOAGULANT w chemii 'środek wywołujący koagulację' KOAGULATOR w chemii "osad wytrącający się w procesie koagulacji': () Koagulator laserowy 'urządzenie stosowane przy operacjach oka, wykorzystujące zjawisko koagulacji pod wpływem promieni laserowych' KOAGULOWAĆ w chemii 'powodować koagulację': Promienie lasera koagulują żywą tkankę. lać. coagulatio 'ścinanie się, krzepnięcie' KOALICJA 'związek kilku partnerów politycznych (partii, państw), utworzony dla osiągnięcia wspólnego celu (np. wygrania wyborów, zwycięstwa w wojnie), przy zachowaniu pewnych różnic i odrębności': W partiach, które chcą się łączyć w koalicję, niewiele mówi się o programie gospodarczym. Koalicja antyiracka. KOALICYJNY 'taki, który dotyczy koalicji albo wchodzi w skład koalicji': Porozumienie koalicyjne. Koalicyjny sojusznik. KOALICJANT rząd. 'członek koalicji': Nieporozumienia w gronie dotychczasowych koalicjantów. lać. coalitio 'związek, sojusz' KOBALT 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 27 i masie atomowej 58,93; symbol Co: bardzo twardy sre-brzystobiały metal o niebieskim odcieniu i silnym połysku': Kobalt ma różnorodne zastosowania w technice, służy np. do wykonywania powłok antykorozyjnych i trwałych magnesów. Izotop kobaltu jest stosowany w medycynie. KOBALTOWY l. 'wykonany z kobaltu, zawierający kobalt': Powłoka kobaltowa. Szkło kobaltowe. Bomba kobaltowa 'urządzenie zawierające izotop kobaltu, służące do napromieniowania głęboko położonych nowotworów złośliwych' 2. 'mający kolor kobaltu': Kobaltowe niebo. niem. Kobalt, nazwa (z XVIII w.) o ciekawej etymologii, od: Ko-bold - karzeł występujący w baśniach ludowych, który bywał w domu i gospodarstwie, zajmował się też wydobywaniem kruszców (jak karzełki w baśni o Śnieżce); Kobold nie chcąc, by ludzie poznali szczególnie cenny metal, nazwanego właśnie kobaltem, zmieszał go z rudami innych, mało wartościowych metali KOD 'system znaków używanych do przekazywania informacji': Istotą kodu jest przyporządkowanie pewnych znaczeń do jakichś sygnałów, np. ruchów chorągiewką, liczb, liter, nazw itd. <) Kod pocztowy 'liczba składająca się z pięciu cyfr, oznaczająca miejscowość lub jej część' () Kod genetyczny 'sposób zapisu informacji genetycznej za pomocą 4 znaków, którymi są zmienne elementy cząsteczki kwasu nukleinowego Kod kreskowy 'stosowany w handlu system zapisu informacji o towarze za pomocą umieszczonych na nim grubych i cienkich kresek; także: znak złożony z tych kresek, znajdujący się na towarze' KODOWAĆ 'zapisywać informacje w pewnym kodzie, zwłaszcza w kodzie innym niż powszechnie dostępny': Kodowane programy telewizyjne mogą oglądać tylko ci odbiorcy, którzy mają dekoder i wykupią specjalną kartę. ang. code od łac. codex 'księga, spis' 383 KODEINA KOH-I-NOOR KODEINA 'substancja otrzymywana z opium lub z morfiny, zmniejszająca wrażliwość układu oddechowego': Kodeina jest składnikiem leków przeciwkaszlowych, długie zażywanie preparatów z kodeiną może prowadzić do uzależnienia. ang. codeine odgr. kodeina 'główka maku' KODEKS l. 'zbiór przepisów prawnych z pewnej dziedziny; także: książka zawierająca ten zbiór': Kodeks karny. Odczytywał przepisy kodeksu rodzinnego. Wziął do ręki kodeks postępowania cywilnego. 2. 'całokształt zasad i norm, także niepisanych, odnoszących się do postępowania w pewnej dziedzinie, reguł obowiązujących ludzi o pewnym statusie społecznym, ludzi wykonujących pewien zawód itd.': Samurajowie przestrzegali surowego kodeksu honorowego. Doktor zawsze przestrzegał kodeksu etyki lekarskiej. 3. 'dawna księga, składająca się ze sklejonych u grzbietu składek, zwłaszcza bogato zdobiona księga rękopiśmienna': W zbiorach Biblioteki Narodowej znajduje się m.in. ozdobny kodeks z XI w. łac. codex KODYFIKACJA oficj. 'usystematyzowanie przepisów z jakiejś dziedziny, zwłaszcza przepisów prawnych, i połączenie ich w spójną całość': Kodyfikacja prawa karnego. W latach 30. XX w. specjalna komisja dokonała kodyfikacji polskiej ortografii. KODYFIKATOR oficj. 'osoba lub instytucja dokonująca kodyfikacji': Napoleon Bonaparte był nie tylko wielkim wodzem, ale też wybitnym kodyfikatorem prawa. Opracowany przy jego osobistym udziale kodeks stał się wzorem dla wielu kodeksów cywilnych na świecie, w znowelizowanej wersji obowiązuje on we Francji do dziś. KODYFIKOWAĆ oficj. 'systematyzować coś i ujmować w spójną całość': Kodyfikować przepisy prawa pracy. Skodyfikowano dotychczas obowiązujące normy. fr. codification od łac. codex i facere 'czynić' ('ujmować w jedną księgę, spójną całość') KOEDUKACJA 'wspólne nauczanie i wychowywanie chłopców i dziewcząt'. Plusy i minusy koedukacji. KOEDUKACYJNY 'taki, w którym obowiązuje koedukacja': Koedukacyjne liceum. Koedukacyjny dom studencki. złożenie cząstki: ko- i wyrazu: edukacja KOEGZYSTENCJA książk. 'współistnienie, zwłaszcza współistnienie organizmów, państw itp. o odmiennej strukturze, o zupełnie innych ustrojach itp.': Przez kilkadziesiąt lat byliśmy w Europie świadkami koegzystencji państw o różnych ustrojach politycznych. KOEGZYSTOWAĆ książk. 'istnieć, żyć obok kogoś innego lub czegoś innego, współistnieć z kimś, czymś, zwłaszcza z kimś lub czymś znacznie się od nas różniącym'. W tym czasie koegzystowały na Śląsku różne formy własności ziemi i zakładów przemysłowych. złożenie cząstki: ko- i wyrazu: edukacja KOFEINA 'związek organiczny, występujący m.in. w kawie i herbacie, pobudzający pracę serca, aktywność psychoruchową, wydzielanie kwasów żołądkowych i moczu': Kofeina jest związkiem otrzymywanym obecnie także na drodze syntezy chemicznej i stosowanym w lecznictwie (nie powoduje uzależnienia). mew. Koffein od ang. coffee 'kawa' KOGNITYWIZM 'kierunek w psychologii, zajmujący się przede wszystkim badaniem procesów i struktur poznawczych; także: nawiązujące do tego kierunku badania w zakresie innych nauk': Kognitywizm to kierunek, powstały w latach 60. XX w. w USA, nawiązujący do wyników badań psychologii postaci (Gestaltpsychologie). Od lat 80. XX w. kognitywizm przeobraża się w pewien rodzaj filozofii czy też ogólnej metodologii naukowej, stosowanej w coraz nowych dziedzinach, np. etyce, językoznawstwie, badaniach nad sztuczną inteligencją, której podstawą jest ujęcie zjawisk w taki sposób, w jaki odwzorowywane są one przez struktury poznawcze człowieka. KOGNITYWISTA 'uczony prowadzący badania zgodnie z założeniami kognitywizmu, psycholog lub przedstawiciel innej dyscypliny': We współczesnym językoznawstwie polskim często nawiązuje się do badań takich kognitywistów amerykańskich, jak Roman Langacker i Eleonorę Rosch. KOGNITYWNY l. 'poznawczy, związany z poznaniem': Procesy kognitywne człowieka. 2. 'związany z kognitywizmem': Jednym z ważnych założeń językoznawstwa kognitywnego jest brak ostrych granic w języku. W nurcie tym charakteryzuje się kategorie językowe raczej przez wskazanie typowych egzemplarzy należących do nich, niż przez ścisłe definicje. KOGNITYWISTYCZNY 'zgodny z zasadami kognitywizmu': Kognitywistyczna analiza. Autor posługuje się w swych rozważaniach kognitywistyczną metodologią. amer. cignitmsm od łac. cognitio 'poznanie' KOHABITACJA zob. KOABITACJA KOHERENCJA książk. 'wewnętrzna spójność, jednorodność, spoistość jakichś zjawisk, procesów, poglądów itp.': Koherencja przepisów prawnych. Brak koherencji w teorii naukowej to jeden z najpoważniejszych zarzutów, jakie można jej postawić. KOHERENTNY książk. 'spójny wewnętrznie, jednorodny, spoisty': Koherentny system poglądów filozoficznych. Tekst koherentny. lać. cohaerentia 'styczność, związek' KOH-I-NOOR (czytaj: kohinur) l. 'ogromny brylant zdobiący koronę królów angielskich': Koh-i-noor to jeden z 384 KOHORTA KOLAUDACJA najsłynniejszych brylantów świata, którego historia jest znana od XIV w. W 1849 r., po aneksji Pendżabu, ten niezwykły klejnot stał się własnością Anglików. 2. przen. 'wielki i cenny klejnot' pers. kóh-i nur 'góra światła' KOHORTA l. 'w starożytnym Rzymie: oddział liczący ok. 400 żołnierzy, dziesiąta część legionu': Kohorta dzieliła się na manipuły i centurie. 2. 'wielka grupa ludzi (zwykle żołnierzy), zorganizowanych, ale niezdyscyplinowanych, agresywnych i niszczących to, co staje na drodze ich przemarszu': Kohorty maruderów wojskowych niszczyły wsie. Kohorta uzbrojonych zwolenników tego polityka przemaszerowała ulicami miasta. Kohorty dzikich wojowników obiegły Zbaraż. lać. cohors, dopełniacz cohortis KOINCYDENCJA książk. 'równoczesne wystąpienie czegoś, zbieżność zjawisk lub zdarzeń': Koincydencja wystąpień tego polityka i agresywnych zachowań jego popleczników nie może nikogo dziwić. Znowu najpierw zniknął z zebrania szef, a chwilę później pani Beatka -cóż może oznaczać ta koincydencja? fr. coincidence KOKAINA śród. KOKA, KOKS 'związek organiczny, występujący w liściach krzewów rosnących w Ameryce Południowej, stosowany w medycynie jako lek do miejscowego znieczulania, używany też przez narkomanów jako środek wprawiający w euforię': Kokaina jest silnie uzależniającym narkotykiem, zwykle bywa wciągana do nosa jako tabaczka lub palona w papierosach. fr. cocaine od indiańskiego coca 'drzewo' KOKON l. inaczej: OPRZĘD 'woreczek z cienkich nici, który wytwarzają dookoła siebie larwy niektórych owadów, np. motyli, w okresie przepoczwarzania się': Z kokonów jedwabnika wytwarza się jedwab naturalny. 2. 'rodzaj osłonki otaczającej jaja niektórych zwierząt, chroniący je przed uszkodzeniem i wysychaniem, zawierający też substancje odżywcze dla larw': Kokony pijawek, pająków, dżdżownic. fr. cocon KOKPIT l. 'wgłębienie w części rufowej jachtu, przeznaczone dla sternika i członków załogi, otwarte lub częściowo przysłonięte': Cała załoga siedziała w kokpicie na ławkach. 2. 'kabina pilota w samolotach odrzutowych; także: siedzenie kierowcy w samochodach wyścigowych' : Wstał z kokpitu. ang. cockpit, pierwotnie 'zagłębienie, w którym odbywa się walka kogutów' KOKS l. 'produkt suchej destylacji (ogrzewania bez dostępu powietrza) węgla kamiennego, lekki, porowaty, mający wysoką wartość energetyczną': Koks nie pali się płomieniem jak węgiel, ale długo żarzy, wydzielając dużo ciepła. Koks jest stosowany w hutnictwie do wytapiania rud i kruszców, używany jest też w gospodarstwach domowych jako wartościowy opał. 2. śród. 'to samo, co anaboliki': Wygrał, bo brał koks. 3. śród. 'kokaina' KOKSIAK 'piec na koks, zwłaszcza wolno stojący piec, mający postać kosza ze stalowych prętów': Żołnierze grzali ręce przy koksiaku. KOKSOWNIA 'zakład, w którym wytwarza się z węgla koks' KOKSOWAĆ 'wytwarzać koks' niem. Koks z ang. cokes KOKTAJL l. 'mieszany napój': Po obiedzie wypili koktajl mleczny. Przyrządził koktajl z wermutu, brandy i soku. () Koktajl Mołotowa 'butelka benzyny z substancją zapalającą': Powstańcy obrzucili czołgi koktajlami Mołotowa. 2. 'popołudniowe oficjalne przyjęcie, na którym podaje się koktajle, przekąski itd.': Był zaproszony na koktajl do ambasadora. KOKTAJLBAR 'bar, w którym przyrządza się i podaje koktajle oraz rozmaite desery, ciastka i lody' KOKTAJLOWY 'związany z koktajlem': Przecierał ście-reczką wysokie, wąskie szklanki koktajlowe. Włożyła elegancką sukienkę koktajlową. ang. coctail, pierwotnie 'ogon koguta' KOLABORACJA 'współpraca z wrogiem, z okupantem kraju lub z władzami, które większość społeczeństwa uznaje za nielegalne, narzucone albo niereprezenta-tywne': Był sądzony za kolaborację z Niemcami. Ma też pan w życiorysie okres kolaboracji z władzami PRL, nieprawdaż? KOLABOROWAĆ 'uprawiać kolaborację, współpracować z wrogiem, okupantem, z narzuconym reżimem': Kolaborował z Sowietami we Lwowie w roku 1940. KOLABORANT 'człowiek, który kolaboruje': Rozpoznano w nim kolaboranta z okresu okupacji. lać. collaboratio 'współpraca' od: collaborare 'współpracować' i collaborans 'współpracujący' KOLAGEN 'białko proste, włókniste, o bardzo dużej wytrzymałości, stanowiące główny składnik tkanki łącznej, z której zbudowane sąm.in. kości, chrząstki, ścięgna człowieka i zwierząt': Kolagen jest nierozpuszczalny w wodzie i rozpuszczalnikach organicznych. Po długim gotowaniu kolagen tworzy żelatynę. ang. collagen odgr. kolia 'klej' KOLAUDACJA l. 'komisyjny przegląd nakręconego filmu lub jakiegoś materiału filmowego (np. reportażu), połączony z dyskusją nad nim i jego oceną': W czasach PRL oceny wyrażone w czasie kolaudacji z reguły decydowały o dopuszczeniu filmu do rozpowszechniania. 2. rząd. 'kontrola prac budowlanych, sprawdzenie ich zgodności z planem i kosztorysem' 385 KOLAŻ KOLOID KOLAUDACYJNY 'związany z kolaudacją w l. lub 2. znaczeniu': Obrady i decyzja komisji kolaudacyjnej. lać. collaudatio 'pochwała' KOLAŻ l. w sztukach plastycznych 'technika tworzenia dzieł, polegająca na łączeniu różnych elementów i materiałów: papieru, szkła, fotografii itd. i umieszczeniu ich razem na jakimś podłożu lub w jakimś miejscu; także: dzieło wykonane tą techniką': Na wystawie sztuki nowoczesnej oglądali dzieła wykonane techniką kolażu. Był to niezwykły kolaż ze zdjęć zespołów muzycznych, fotografii polityków i wycinków z gazet z lat 60. 2. przen. 'łączenie w jedną całość fragmentów różnych programów radiowych lub telewizyjnych, dzieł muzycznych itd.; także: program, audycja, utwór muzyczny będące wynikiem takiego połączenia': Stacja radiowa zaprezentowała zabawny kolaż, zbudowany z wypowiedzi polityków lewicy i prawicy, połączonych różnymi przypadkowymi zbieżnościami. fr. collage, dosłownie 'naklejanie' KOLEGIATA 'kościół niebędący katedrą, przy którym istnieje zgromadzenie kanoników': Krakowska kolegiata, ufundowana przez Kazimierza Wielkiego. od łac. collegiatus 'zrzeszony' KOLEGIUM l. 'zespół, który wspólnie nad czymś pracuje, najczęściej na naradach; zespół, który wspólnie coś opracowuje, rozstrzyga, opiniuje, orzeka o czymś': Kolegium redakcyjne odrzuciło pana artykuł jako zbyt powierzchowny. Posiedzenie kolegium dziekańskiego zostało przełożone na wtorek. 2. pot. 'posiedzenie takiego zespołu': Na kolegium omawiano sprawę podwyżki płac. 3. pot. 'organ administracyjny orzekający w sprawach karno-administracyjnych (oficjalnie: kolegium do spraw wykroczeń)': Na kolegium dostał wysoką grzywnę. 4. 'typ półwyższej szkoły zawodowej': Kolegium Fizyki UW. Nauczycielskie kolegium w Ostrołęce. 5. 'w Polsce od XVI w. szkoła średnia z internatem, głównie dla młodzieży szlacheckiej': Kolegia jezuickie. O Collegium Nobilium (czytaj kolegjum nobiijum) 'szkoła założona w 1740 r. przez Stanisława Konarskiego, bardzo wówczas nowoczesna, której celem było wykształcenie elity, niezbędnej do przeprowadzenia zasadniczych reform w chylącej się ku upadkowi Polsce' KOLEGIALNY 'taki, który opiera się na pracy zespołu albo jest wynikiem takiej pracy; zespołowy, zbiorowy': Kolegialna decyzja. Kolegialna władza. fac. collegium 'zrzeszenie' KOLEKTA l. 'modlitwa odmawiana przez księdza w czasie mszy przed odczytaniem lekcji' 2. rząd. 'zbiórka pieniędzy na jakiś cel; także: zebrane w niej pieniądze': Zaczęła się kolekta. Przeliczyli kolektę. niem. Kollekte od łac. collecta 'zbiórka pieniędzy' KOLEKTOR l. 'kanał główny, zbierający wody ściekowe z kanałów ulicznych i odprowadzający nieczystości; także szerzej: zbiorczy kanał, którym płyną jakieś ciecze lub gazy': Inżynier sprawdzał z hydraulikami stan kolektora. 2. 'rura zbierająca spaliny z poszczególnych cylindrów silnika spalinowego': Mechanik uznał, że trzeba wymienić kolektor. 3. 'urządzenie zbierające energię słoneczną': Kosmonauta poprawił ustawienie płaszczyzn zwierciadlanych kolektora. 4. w chemii 'substancja dodana do roztworu w celu strącania, zbierania z niego jakiegoś składnika' 5. rząd. 'osoba zatrudniona w kolekturze, zbierająca kupony' 6. przestarz. 'to samo, co komutator' fr. collecteur KOLEUS 'to samo, co paczula' n.-tac. coleus KOLIGACJA 'związki rodzinne polegające na pokrewieństwie lub powinowactwie': Wyjaśniłam mu nasze rodzinne koligacje. KOLIGACIĆ (SIĘ) 'wchodzić z kimś w związki rodzinne': Podobno Kowalski jest przez swoją żonę skoli-gacony z jakimś członkiem rządu. Skoligacił się z prezesem, poślubiając jego siostrzenicę. tac. colligatio 'łączenie w pary' KOLIZJA l. 'nałożenie się na siebie, jednoczesne występowanie sprzecznych zasad, obowiązków, okoliczności, interesów itp.': Nauczanie tego przedmiotu pozostaje w kolizji z podstawowymi zasadami współczesnej szkoły. Wielokrotnie wchodził w kolizję z prawem. 2. 'zderzenie się pojazdów, będących w ruchu': Kolizja uliczna. Kolizja tramwaju z autobusem. KOLIDOWAĆ 'wchodzić w kolizję (przede wszystkim w znaczeniu l.)': Te obowiązki kolidują z zajęciami na basenie. Wpływy polityków mogą nawet kolidować z oceną tych polityków przez władze macierzystej partii. lać. collisio 'zderzenie' od: collidere 'zderzyć się' KOLLAPS albo KOLAPS w medycynie 'gwałtowny spadek ciśnienia krwi, występujący przy krwotokach, zatruciach i niektórych chorobach': Kollapsowi towarzyszy wielki spadek sił. lać. collapsus 'zapadły' KOLOFON l. 'krótka informacja drukarska, zwykle zamieszczona w książce na ostatniej stronie': W kolofonie podano nazwę wydawnictwa, numer wydania, liczbę arkuszy drukarskich, firmę, która dokonała łamania i składu, drukarnię oraz datę ukończenia druku. 2. 'w dawnych rękopisach: notatka informacyjna, zazwyczaj umieszczana na końcu manuskryptu, w której podane było nazwisko autora i kopisty oraz inne dane (rok, miejsce itd.)' p.-lać. colophon zgr. kolóphon 'szczyt, wierzchołek' KOLOID w chemii 'pośredni stan rozproszenia między roztworem rzeczywistym a mieszaniną, zwykle zawiesina cząsteczek stałych w cieczy lub cząsteczek cieczy 386 KOLOKWIALNY KOLONIALIZM rozproszonych w innej cieczy; także: substancja w tym stanie rozproszenia': Koloid to stan rozproszenia często spotykany w przyrodzie, np. w mleku, w mgle, albo stan uzyskiwany sztucznie, np. w farbach, lakierach. Roztwór kleju w wodzie to koloid. KOLOIDOWY albo KOLOIDALNY w chemii 'wytworzony z koloidu, będący koloidem, charakterystyczny dla koloidów': Roztwór koloidowy. Układ koloidalny. Koloidalne właściwości. ang. colloidodgr. kolia 'klej', eidos 'kształt' KOLOKWIALNY 'charakterystyczny dla mowy potocznej, spontanicznej; w językoznawstwie także: mówiony, charakterystyczny dla języka mówionego': Na tak uroczystej konferencji nie powinien używać tego typu kolokwialnych form. Składnia kolokwialna, czyli składnia języka mówionego, charakteryzuje się większą swobodą i mniejszą precyzją niż składnia języka pisanego. KOLOKWIALIZM w językoznawstwie 'wyraz lub forma językowa należące do stylu potocznego': Wyraz gadać - dziś niewątpliwy kolokwializm - w dziełach Kochanowskiego występuje jako synonim słowa mówić, zaś w niektórych dziełach romantyków nawet jako słowo o nacechowaniu podniosłym. ang. colloquical od łac. colloquium 'rozmowa' KOLOKWIUM l. 'na wyższej uczelni: ustny lub pisemny sprawdzian wiedzy studentów': W środę mamy kolokwium z gramatyki opisowej. Nie zaliczył kolokwium z anatomii. 2. 'spotkanie naukowców z pewnej dziedziny, zwykle połączone z wygłaszaniem referatów i dyskusją nad nimi, niewielka konferencja naukowa': Kolokwium z wirusologii. lać. colloquium 'rozmowa' KOLOMBINA 'postać z włoskiej komedii dell'arte, sprytna (i zwykle nieco złośliwa) służąca, kochanka Arieki-na': Kolombina to wychowanka Pantalona. wl. colombina, dosłownie 'gołąbka' KOLONIA l. 'kraj niemający suwerenności, uzależniony od innego, silniejszego państwa, będący dla niego źródłem surowców i taniej siły roboczej oraz rynkiem zbytu': Do kolonii angielskich należały m.in. Kenia, Uganda i Indie, francuskich - Algieria, Tunezja i In-dochiny, portugalskich - Angola i Mozambik, włoskich - Erytrea i Libia, niemieckich - Togo i Kamerun. 2. 'grupa ludzi, zwłaszcza jakaś grupa narodowa lub wyznaniowa, mieszkająca w obcym środowisku i zachowująca w nim swą odrębność': Kolonia polska w Toronto. Kolonia Żydów w starożytnym Rzymie. 3. 'osiedle znajdujące się z dala od miasta lub wsi; także: gospodarstwo rolne lub posiadłość ziemska, położone z dala od innych gospodarstw lub posiadłości': Kolonia mieszkaniowa na przedmieściach. Gospodarować na kolonii. 4. 'miejsce zamieszkania dla osób, które są przymusowo odosobnione, np. skazanych lub chorych na jakąś szczególną chorobę': Kolonia karna. Kolonia trędowatych. 5. w biologii 'ścisłe i trwałe skupisko jednogatunkowych organizmów, tworzące pewną całość': Kolonia bakterii. Kolonie ptaków. 6. zwykle w liczbie mnogiej: KOLONIE 'zorganizowany, wypoczynkowy pobyt dzieci poza miejscem zamieszkania; także: grupa dzieci, korzystających z tej formy wypoczynku': W lecie Ania wyjechała na kolonie nad morzem. Kolonia maszerowała lewą stroną drogi. 7. 'w starożytności: osada handlowa założona przez Fenicjan, Greków lub Rzymian poza granicami kraju, zwykle na wybrzeżu morskim': Kolonie greckie w Azji Mniejszej. KOLONISTA l. 'osoba, która przybyła z metropolii do kolonii - uzależnionego kraju, będącego źródłem surowca i taniej siły roboczej': Film przedstawia zachowania kolonistów francuskich w Wietnamie w czasie bitwy pod Dien Bien Phu w 1954 r. 2. 'dziecko, które wypoczywa na koloniach': Zorganizowano bal dla kolonistów. KOLONIJNY l. 'związany z koloniami - zorganizowanym wypoczynkiem dzieci poza miejscem zamieszkania': Ośrodek kolonijny. Młodzież kolonijna, 2. w biologu 'związany z kolonią - skupiskiem jednogatunkowych organizmów': Skupiska kolonijne. lać. colonia; kolejne znaczenia słowa pochodzą od opisanego na końcu starożytnego znaczenia 'osada handlowa poza granicami kraju' i zachowują z nim dość wyraźny związek-nazywają różne, wyodrębnione grupy ludzi lub osiedla znajdujące się poza pewnym centrum; znaczenie l. pierwotnie było bardzo bliskie starożytnego sensu słowa: koloniami (albo faktoriami) nazywano osady handlowe zakładane na wybrzeżach Azji i Afryki; dopiero później ekspansja Europejczyków sprawiła, że osady te zmieniły się w podbite kraje. KOLONIALIZM 'polityka uprawiana w przeszłości przez silne gospodarczo i militamie kraje, polegająca na podporządkowaniu sobie słabszych krajów, zwłaszcza terytoriów plemiennych w obu Amerykach, Afryce i Azji': W rozwoju kolonializmu można wyróżnić dwie fazy: wczesną, rozpoczętą w XVI w. podbojem Ameryk, oraz późną - XIX w., związaną z podbojem krajów Azji i Afryki (które z reguły w II połowie XX w. odzyskiwały niezależność). KOLONIALNY l. 'związany z kolonializmem, uprawiający kolonializm': Do krajów kolonialnych należały m.in. Anglia, Francja, Hiszpania, Portugalia, Włochy i Niemcy. Polityka kolonialna. 2. 'związany z kolonią -krajem uzależnionym od metropolii': Posiadłość kolonialna Anglii. Towary kolonialne. KOLONIZACJA l. 'podporządkowywanie obcych terytoriów i zasiedlanie ich przez kolonistów z metropolii': Kolonizacja Afryki Północnej przez Francję. W procesie kolonizacji Afryki i Azji istotną rolę odegrały kompanie kupieckie, wspierane przez rządy państw, pragnących podporządkować sobie nowe terytoria. 2. 'zasiedlanie terytoriów słabo zaludnionych i niezagospodarowanych': Kolonizacja Syberii. KOLONIZATOR l. 'osoba podporządkowująca obce terytoria swojemu krajowi': Szesnastowieczni hiszpańscy kolonizatorzy postępowali w niezwykle bezwzględny 387 KOLONSKA WODA KOŁPAK sposób z Indianami. 2. 'osoba zasiedlająca puste i nieza-gospodarowane obszary': Amerykańscy kolonizatorzy na Alasce. KOLONIZOWAĆ l. 'podporządkowywać obce terytoria i zasiedlać je przez kolonistów z metropolii': Koloni-zować Amerykę Południową. Skolonizować Afrykę. 2. 'zasiedlać terytoria słabo zaludnione i niezagospodaro-wane': Kolonizować północną Kanadę. ang. colonialism od łac. colonia KOLONSKA WODA zob. pod hasłem EAU DE COLOG- NE KOLORATKA 'biały, sztywny, osobno nakładany kołnierzyk, noszony np. do garnituru jako znak przynależności do duchowieństwa': Ksiądz profesor Józef Tischner przyszedł na konferencję w garniturze, na jego stan duchowny wskazywała tylko koloratka. fr. collorette KOLORATURA 'w wokalnych utworach muzycznych: wirtuozowskie ozdabianie melodii ornamentami, pasażami, trylami itd.; także: śpiew urozmaicony takimi ozdobnikami': Koloratura występowała szczególnie w operach w XVIII i XIX w. Aria z koloraturą. KOLORATUROWY 'taki, który wykonuje (z łatwością) koloraturę': Śpiewaczka koloraturowa. Sopran koloraturowy. wl. coloratura, dosłownie 'zabarwienie' KOLORYMETRIA l. 'mierzenie i porównywanie barw' 2. w chemii 'metoda oznaczania stopnia stężenia pewnej substancji barwnej w roztworze, polegająca na porównaniu intensywności zabarwienia roztworu badanego i roztworu wzorcowego' KOLORYMETR l, 'przyrząd do mierzenia barw' 2. 'przyrząd używany w kolorymetrii - metodzie chemicznej ': Żołnierze za pomocą kolorymetrów oznaczali stopień skażenia terenu. KOLORYMETRYCZNY l. 'związany z kolorymetrią -mierzeniem barw': Pomiary kolorymetryczne składników barwy są wykorzystywane np. przy produkcji farb. 2. 'związany z kolorymetrią- analizą chemiczną': Analiza kolorymetryczna. złożenie słowa: kolor i cząstki: -metria od gr. metron 'miara' KOLORYZM 'tendencja w malarstwie polegająca na akcentowaniu koloru, na drugi plan usunięciu zaś formy i linii': Koloryzm w malarstwie występuj e od okresu im-presjonizmu, w Polsce jest żywy od lat 30. XX w. KOLORYSTA l. 'malarz, dla którego najważniejszym składnikiem obrazu jest kolor' 2. 'chemik - specjalista od barwienia tkanin' 3. człowiek lubiący przesadzać w opowiadaniu, ubarwiający swoje opowieści' 4. 'osoba zajmująca się doborem kolorystycznym ubioru, makijażu i dodatków, w zależności od typu urody, jaki reprezentuje klientka': Koloryści znanych domów mody. KOLORYSTKA 'forma żeńska od: kolorysta, we wszystkich znaczeniach'; w znaczeniu 4: Kolorystka, zanim uzyska dyplom, uczy się analizy na przynajmniej kilkudziesięciu modelach. wl. colorista KOLPORTAŻ 'rozwożenie, rozprowadzanie książek, czasopism, reklam, biletów itp. do odbiorców oraz mniejszych punktów sprzedaży': Kolportażem książek tego wydawnictwa zajmuje się wyspecjalizowana firma. KOLPORTER 'osoba lub firma, zajmująca się kolportażem': Zorganizowano spotkanie kolporterów nielegalnej prasy z czasów pierwszej "Solidarności". KOLPORTOWAĆ 'rozpowszechniać książki, gazety, druki reklamowe itd.': Kolportował książki dla dzieci. W czasie okupacji harcerze kolportowali pisma podziemne. fr. colportage KOLUBRYNA l. 'działo o dużym kalibrze i długiej lufie, używane w XVI i XVII w. do kruszenia murów obleganych twierdz': Kmicic rozsadził pod Częstochową największą szwedzką kolubrynę. 2. przen. 'wielka, ciężka i niezgrabna rzecz albo osoba': Na samym końcu ulicy stoi taka straszna, niegustowna kolubryna - to właśnie jego dom. Popatrz, idzie ta kolubryna, zaraz się na nas wydrze, że niszczymy zieleń. wl. colubrina od łac. colubra 'żmija, wąż' (działo o lufie długiej jak wąż) KOŁCHOZ 'spółdzielcze gospodarstwo rolne w Związku Radzieckim': Kołchozy zorganizowano na wsi radzieckiej pod przymusem w latach 30. XX w. Kołchozy, podobnie jak sowchozy (gospodarstwa państwowe), były bardzo mało wydajne, co prowadziło do bezustannych braków na rynku żywnościowym w kraju o olbrzymim areale upraw. roś., skrót od: kol(lektiwnoje) choz(iajstwo) 'kolektywne gospodarstwo' KOŁCZAN 'pochwa, futerał na strzały': Kołczany wykonane były z wąskich deseczek, połączonych ze sobą i obciągniętych skórą, co zabezpieczało strzały przed złamaniem. Tatar z kołczanem na plecach. tur. kołczan KOŁDUN zwykle w liczbie mnogiej: KOŁDUNY 'małe pierożki, nadziewane odpowiednio przygotowanym mięsem, zwykle podawane w rosole': Kołduny to potrawa litewska. Jadł kołduny w rosole, ostro przyprawione pieprzem i majerankiem. lit. koldunai (liczba mnoga) KOŁPAK l. 'wysoka futrzana czapka, noszona przez Tatarów i Litwinów, od XV do XIX w. też popularna w Polsce': Mickiewicz w "Konradzie Wallenrodzie" przeciwstawia kulturę Wschodu i Zachodu: "tłumy litewskiej młodzieży w kołpakach rysich" i Krzyżaka w zbroi 388 KOŁTUN KOMBATANT i ze strzelbą. 2. przen. 'osłona różnych części maszyn i urządzeń, zwykle w kształcie wypukłej pokrywy': Ozdobne kołpaki osłaniają piastę u koła samochodu. tur. kalpak KOŁTUN l. 'zbity kłąb polepionych, długo niemytych włosów, zwykle z pasożytami': W Polsce i na Litwie istniał przesąd, że obcięcie kołtuna może przyprawić człowieka o chorobę, a nawet o śmierć. 2. przen. 'człowiek ograniczony, zwłaszcza pod względem kulturalnym i obyczajowym, obłudny i nietolerancyjny': Po powrocie ze studiów nie mógł się odnaleźć w świecie prowincjonalnych kołtunów. KOŁTUNERIA 'środowisko kołtunów; także: umysłowość i sposób postępowania kołtunów': Wizerunek kołtunerii w "Moralności pani Dulskiej" Gabrieli Zapol-skiej. Pisarze okresu międzywojennego walczyli z kołtunerią w społeczeństwie polskim. (niestety) rodzime, dawniej kołtuny definiowano: 'węzły włosów uwitych i sklejonych na głowie', drugie znaczenie pojawiło się w II połowie XIX w. I KOMA l. rząd. 'przecinek': Trzy koma cztery dodać cztery koma sześć równa się osiem. 2. w optyce 'wada soczewki powodująca to, że obrazem przedmiotu punktowego jest niesymetryczna plamka podobna do przecinka': Komatojeden z rodzajów aberracji układów optycznych. | UWAGA: pierwsze znaczenie słowa koma jest rażącym || wiele osób gennanizmem, znacznie lepiej mówić przecinek. niem. Komina 'przecinek' z gr. komma 'odcięcie' II KOMA w medycynie 'śpiączka - długotrwały stan głębokiej utraty przytomności': Koma może być wywołana np. urazem głowy, występuje też w niektórych chorobach, zwłaszcza przy samozatruciach organizmu. n.-lać. coma od gr. koma 'głęboki sen' KOMANDO l. 'w obozach hitlerowskich: grupa więźniów wykonująca jakąś pracę': O świcie komando pod dozorem dwóch esesmanów wyruszyło do kamieniołomów. 2. 'grupa żołnierzy lub policjantów, zwłaszcza grupa do zadań specjalnych': Obserwowali trening komanda antyterrorystycznego. niem. Kommando, ang. commando KOMANDOR 'stopień wojskowy w marynarce wojennej, odpowiadający stopniowi pułkownika w wojskach lądowych' 2. 'stanowisko w dawnych zakonach rycerskich, związane z zarządzaniem dobrami zakonu; także: zakonnik piastujący to stanowisko': Komturowie i komandorowie krzyżaccy. 3. 'kierownik i zarazem główny sędzia zawodów motocyklowych, samochodowych itp.': Komandor rajdu. 4. 'prezes klubu żeglarskiego lub wioślarskiego' KOMANDORIA l. 'wyższy stopień orderu': Mężczyzna udekorowany komandorią jakiegoś orderu nosi go przy uroczystym stroju na szyi na ozdobnej wstędze. 2. 'w dawnych zakonach rycerskich: dobra zarządzane przez komandora' KOMANDORSKI l. 'związany z komandorem - oficerem marynarki': Dystynkcje komandorskie. 2. 'związany z komandorem - dostojnikiem w zakonach rycerskich': Dobra komandorskie. fr. commandeur od łac. commendare 'zlecić' KOMANDOS 'specjalnie wyszkolony, bardzo sprawny żołnierz, przeznaczony do wykonywania szczególnie trudnych zadań bojowych, najczęściej żołnierz jednostki powietrzno-desantowej': W 1944 r. w wielkiej operacji powietrzno-desantowej "Market-Garden" pod Am-hem poniosło śmierć bardzo wielu polskich komandosów z l. Samodzielnej Brygady Spadochronowej. ang. commandos (liczba mnoga od słowa: commando, oznaczającego m.in. jednego żołnierza) KOMANDYTA albo SPÓŁKA KOMANDYTOWA 'odmiana spółki, w której przynajmniej jeden z udziałowców (tzw. komplementariusz) odpowiada za zobowiązania całym majątkiem, zaś pozostali (komandytariusze) tylko do wysokości oznaczonego wkładu': Ze względu na formę prawną wyróżnia się: spółkę, spółkę jawną, spółkę komandytową, spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, spółkę akcyjną. KOMANDYTARIUSZ 'udziałowiec spółki komandytowej, który odpowiada zajej zobowiązania tylko do wysokości oznaczonego wkładu' SUMA KOMANDYTOWA 'suma, do której wysokości odpowiada komandytariusz' fr. commandite od wl. accomandare 'zabezpieczać' KOMASACJA l. 'scalanie rozproszonych gruntów w jedną całość': Komasacji gruntów dokonywano przez wymianę działek. 2. 'łączenie jakichś elementów w całość, gromadzenie ich w jednym miejscu': Komasacja urzędów. KOMASOWAĆ l. 'dokonywać komasacji gruntów': Skomasowano łąki. 2. 'łączyć jakieś elementy w całość': Podjęto decyzję o rozśrodkowaniu oddziałów skomasowanych w tym garnizonie. KOMASACYJNY 'związany z komasacją w l. lub 2. znaczeniu': Zespół komasacyjny. Akcja komasacyjna. niem. Kommasation od łac. com- 'z, razem', massa 'bryła' KOMBATANT l. '(były) uczestnik walk zbrojnych, żołnierz armii regularnej lub podziemnej, ktoś biorący czynny udział w walce z wrogiem': Środowisko kombatantów pożegnało wczoraj jednego z dowódców Powstania. 2. 'uczestnik ruchu przeciw rządom komunistycznym w Polsce, zwłaszcza opozycjonista polityczny z lat 1968-89': I teraz kłopot: co robić z kombatantami antykomunistycznymi, którzy łamią prawo? KOMBATANCKI 'kombatanta lub kombatantów (w znaczeniu l. i 2.)': Uprawnienia kombatanckie. Komba- 389 KOMBI KOMFORT tanckie wspomnienia. Myślę, że dość już smętnych twarzy i kombatanckich opowieści. fr. combattant 'bojownik' KOMBI 'uniwersalny typ nadwozia samochodu osobowego, mającego prosty dach, przedłużony aż do końca samochodu (często też nieco podwyższony w tylnej części), dzięki czemu powstaje tam duża przestrzeń bagażowa, oraz tylną ściankę otwieraną na całej szerokości i wysokości jako piąte drzwi samochodu; także: samochód o takim nadwoziu': Samochody typu kombi są często wykorzystywane przez właścicieli niewielkich firm jako samochody dostawcze. Załadowali się do swego kombi i ruszyli na wakacje. niem. skrót od: K.ombi(wagen) 'auto kombinowane' (osobowo-ba-gażowe) KOMBINAT 'duże przedsiębiorstwo przemysłowe lub wielki zakład produkcji rolnej, składające się z szeregu mniejszych, ściśle powiązanych jednostek': Wielkie kombinaty przemysłowe, np. Huta Katowice, Fabryka Samochodów Ciężarowych w Starachowicach, były charakterystyczne dla centralnie sterowanej gospodarki socjalistycznej. roś. kombinat z łac. combinare 'łączyć dwie jednostki w całość' KOMEDIA l. 'dzieło literackie lub film z wieloma śmiesznymi scenami i dialogami, żywą akcją i pogodnym zakończeniem': Ze starych komedii najbardziej lubił filmy Chaplina i braci Marx. 2. w nauce o literaturze 'gatunek dramatu, do którego należą utwory o pogodnej, lekkiej tematyce i żywej akcji oraz szczęśliwym zakończeniu': Do najbardziej znanych w literaturze światowej komedii należą dzieła Moliera "Skąpiec", "Mizantrop" i "Szkoła żon". 3. 'śmieszna sytuacja lub humorystyczne zdarzenie, zwłaszcza taka sytuacja lub zdarzenie, które są niepoważne lub zabawne, choć wcale nie powinny takie być': Istna komedia z tymi wyborami. Te obrady to była komedia. 4. 'zachowanie nieszczere, udawanie': Po co te komedie? Nie musisz dłużej grać komedii, on się już o wszystkim dowiedział. KOMEDIA DELL'ARTE w nauce o teatrze 'typ rozwiniętego we Włoszech widowiska scenicznego, popularnego od połowy XVI do końca XVIII w., dla którego charakterystyczne były: komediowy (ściślej: groteskowy) charakter, gra aktorska oparta na improwizacji, mieszczącej się w ramach ogólnego scenariusza, oraz ustalone, charakterystyczne typy postaci': Charakterystyczne typy postaci, występujących w komedii dell'arte, np. Ariekin, Kolombina i Pantalone, wywarły wpływ na nowożytną literaturę. KOMEDIANT l. 'osoba błaznująca lub osoba nieszczera, udająca coś': Nie wierz mu, to komediant, wszystkie jego choroby są udawane, a deklarowana przyjaźń - nieszczera. 2. 'dawniej: aktor': Powieść Reymonta "Kome-diantka" opowiada o życiu dziewiętnastowiecznych aktorów. KOMEDIOWY 'związany z komedią w l. lub 2. znaczeniu': Utwór komediowy. Motywy komediowe w filmie. Aktor komediowy. KOMEDIANCTWO 'nieszczerość, udawanie czegoś lub błaznowanie': - Koniec z tym komedianctwem, niech pan mówi to, co pan naprawdę myśli. lać. comoedia z gr. kómoidia - gatunek dramatu KOMENSALIZM 'forma współżycia zwierząt należących do dwóch różnych gatunków, polegająca na tym, że jedno z nich wykorzystuje resztki pożywienia drugiego, wytwarzane przez nie substancje, jego odchody itp. -nie przynosząc mu jednak żadnej szkody': Przykładem komensalizmu jest zasiedlanie muszli mięczaków morskich przez różne drobne organizmy, które znajdują w tych muszlach bezpieczne schronienie i drobiny pokarmowe. fr. commensalisme od łac. com- 'razem', mensa 'stoi' ("współbie-siadnictwo") KOMERCJALNY albo KOMERCYJNY l. 'oparty na zasadach handlowych, obliczony na zysk': Komercyjne przedsięwzięcie. Bank komercyjny. 2. 'taki, który kieruje się wyłącznie chęcią zysku, nieuwzględniający w życiu innych wartości': Postawa komercyjna. Komercjalny stosunek do życia. KOMERCJALIZACJA l. 'oparcie działalności jakiegoś przedsiębiorstwa, jakiejś organizacji na zasadach komercyjnych, dbanie o to, by przynosiło ono zysk': Komercjalizacja budownictwa mieszkaniowego. Komercjalizacja oświaty, przen. Komercjalizacja życia. 2. 'w odniesieniu do sztuki i nauki: dawanie pierwszeństwa względom handlowym przed artystycznymi czy naukowymi': Komercjalizacja sztuki zwykle pociąga za sobą znaczne obniżenie jej poziomu artystycznego. Nauka nie lubi komercjalizacji: pogoń za zyskiem może łatwo zabić niezależność naukowca. tac. commercialis 'handlowy' ifr. commercialisation, ang. comme-rcialization KOMETA 'niewielkie ciało niebieskie, krążące dookoła Słońca, złożone z lodu i pyłu kosmicznego, przybierające kształt kulistego jądra z warkoczem': Rok 1647 był to dziwny rok, w którym rozmaite znaki na niebie i ziemi zwiastowały jakoweś klęski i nadzwyczajne zdarzenia. [...] Latem zdarzyło się wielkie zaćmienie Słońca, a wkrótce potem kometa pojawiła się na niebie. (Sienkiewicz) Do najbardziej znanych komet należy widoczna z Ziemi co 76 lat kometa Halleya. lać. cometa z gr. kometes aster 'gwiazda z warkoczem' KOMFORT 'wygoda fizyczna lub psychiczna, połączona zazwyczaj z dobrobytem i elegancją; także: wszystkie warunki, które się składają na wygodę i elegancję czegoś': Żyła w komforcie i nie wiedziała nawet, że niektóre koleżanki z jej klasy przychodzą do szkoły głodne. Udane małżeństwo, zdolne i spokojne dzieci, dobrobyt -pełen komfort psychiczny. Ich dom urządzony był z komfortem. 390 KOMIK KOMORNIK KOMFORTOWY 'odznaczający się komfortem, dający komfort': Komfortowe życie. Komfortowe warunki mieszkaniowe. Komfortowe, nowoczesne samoloty. UWAGA: słowa: komfort, komfortowy są w we współczesnej polszczyźnie, zwłaszcza w tekstach reklamowych, używane bardzo często, zbyt często. Warto pamiętać, że oprócz nich mamy do dyspozycji wiele stów konkretniej szych, często wyrażających też silniejsze wartościowanie dodatnie, np.: wygodny, elegancki, luksusowy. ang. comfort od łac. confortare 'krzepić' KOMIK zob. pod hasłem KOMIZM KOMIKS 'historia przedstawiona w formie ciągu następujących po sobie rysunków, uzupełnionych krótkimi podpisami, często w formie "dymków" w polu rysunku; także: wydawnictwo zawierające taką historię lub takie historie: broszura, pisemko, książeczka': Komiksy mają najczęściej treść humorystyczną lub sensacyjną. Kupił nowy komiks, przedstawiający zabawne perypetie trójki bohaterów: smoka, sowizdrzała i zaklętego księcia. KOMIKSOWY 'związany z komiksem, ukształtowany pod wpływem komiksów': Komiksowi bohaterowie. Komiksowa wyobraźnia młodzieży. ang. comics - liczba mnoga od: comic strip 'satyryczne pismo z obrazkami' (dokładniej: z ciągami obrazków) KOMIS l. 'firma lub sklep pośredniczące za opłatą w sprzedaży różnych przedmiotów': Komis samochodowy. Komis z antykami. Otworzył komis z odzieżą. 2. 'transakcje kupna-sprzedaży na rachunek innej osoby': Wziął w komis kilka antyków. Firma prowadzi komis biżuterii. KOMISANT 'osoba lub firma prowadząca działalność komisową' KOMITENT 'właściciel rzeczy oddanej w komis' KOMISOWE 'opłata pobierana przez komisanta za dokonanie kupna lub sprzedaży': Sklep pobierał niewielkie komisowe. Musiała z góry wpłacić komisowe. od łac. comissum 'rzecz powierzona' KOMITET l. 'zespół osób powołanych do wykonania jakiegoś zadania, zwłaszcza zespół wybierany przez jakąś zbiorowość, sprawujący funkcje organizacyjne, opiekuńcze lub kierownicze': Mieszkańcy powołali komitet blokowy. Kontrowersyjny artykuł był omawiany na posiedzeniu komitetu redakcyjnego. Komitet rodzicielski zorganizował dla dzieci młodszych klas wycieczkę do Kazimierza nad Wisłą. 2. 'kolegialny organ administracji państwowej kierujący jakąś dziedziną lub sprawujący nad nią kontrolę': Nie wszyscy członkowie Komitetu do spraw Radia i Telewizji podzielali opinię prezesa. 3. pot. 'w Polsce do 1989 r. budynek, w którym mieściła się siedziba władz miejskich, powiatowych, wojewódzkich itd. Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej': Z tą sprawą musiał iść do komitetu. Robotnicy demonstrowali przed komitetem. KOMITETOWY 'związany z komitetem, zwykle w l. znaczeniu': Działacze komitetowi. Na to nie wystarczą środki komitetowe. fr. comite KOMITYWA 'dobre, zażyłe stosunki z kimś': Ze wszystkimi członkami kierownictwa był w najlepszej komitywie, więc często przyjaciele prosili go, by załatwił to i owo. Szybko wszedł w komitywę ze starszymi kolegami z redakcji. wl. comitiva KOMIWOJAŻER przestarz. 'to samo, co akwizytor' fr. commis-voyageur KOMIZM 'rozśmieszające cechy kogoś lub czegoś': Komizm kaczkowatego chodu Chaplina. Komizm postaci Papkina. Komizm języka, filmu. KOMIK l. 'aktor komediowy lub klaun w cyrku': Do największych komików wszech czasów należą: Charlie Chaplin i bracia Mara. Komik zabawiał publiczność między kolejnymi numerami akrobatów. 2. 'osoba o dużym poczuciu humoru, zabawiająca otoczenie': W towarzystwie był świetnym komikiem. KOMICZNY l. 'wywołujący wesołość, zabawny': Komiczny dialog. Komiczne grymasy małp. Komiczne zdarzenie. 2. 'nasycony dowcipem i humorem': Komiczny film. Komiczne przedstawienie. od łac. comicus 'dotyczący komedii' KOMODOR 'w marynarkach wojennych niektórych państw: oficer niemający stopnia admirała, przejściowo sprawujący dowództwo nad zespołem okrętów': Po przegranej bitwie i śmierci admirała nad okrętami objął dowództwo komodor - młody komandor dowodzący dotychczas niszczycielem. ang. commodore KOMORNE 'opłata za wynajmowanie od kogoś mieszkania lub pokoju, zazwyczaj wnoszona co miesiąc': Studenci ustalili z gospodynią wysokość komornego. Już drugi miesiąc zalega z komornym. UWAGA: komorne to przymiotnik w funkcji rzeczownika, mówimy: to komorne, ale odmieniamy jak przymiotnik: komorne, komornego, komornemu. Słowo to jest związane z dawnym znaczeniem wyrazu komornik; dawniej o ludziach niemających swego domu i wynajmujących u kogoś pomieszczenie mówiono, że siedzą na komornym. od słowa: komora'izba mieszkalna' KOMORNIK l. 'urzędnik wymiaru sprawiedliwości, ściągający na podstawie wyroku sądowego należności od dłużników': Komornik zajął telewizor i samochód. Gdy zwrócili się do urzędu skarbowego z prośbą o umorzenie odsetek karnych, zjawił się u nich komornik, by ocenić ich sytuację materialną. 2. 'dawniej na wsi: bezrolny chłop mieszkający w cudzej chacie': Komornik chodził na zarobek do dworu. 3. 'w dawnej Polsce: urzędnik 391 KOMPAKT KOMPENSACJA zarządzający na dworze pokojami (komorami); także: mierniczy, geometra' od stówa: komora 'pokój, komnata, izba mieszkalna' (a to z niem. i łac. camera 'sklepienie') KOMPAKT l. 'urządzenie radiofoniczne, które jest całością złożoną z kilku jednostek, np. radia, gramofonu, magnetofonu': Użyteczność kompaktów w studiach radiowych. l. pot. 'płyta kompaktowa': Kupiła wczoraj dwa kompakty zespołu U-2.3. pot. 'sedes wraz ze zbiornikiem na wodę i urządzeniem spłukującym, sprzedawane razem': Mamy na składzie bardzo ładne kompakty szwedzkie. KOMPAKTOWY zwykle w nazwie płyta kompaktowa 'mała metalowa płyta z nagraniem dźwięku w zapisie cyfrowym, odczytywanym za pomocą urządzenia z laserem i potem przetwarzanym na dźwięk przez mikroprocesor' ang. compact, dosłownie 'zajmujący mało miejsca' KOMPARATYSTYKA 'dziedzina badań nad literaturą oraz dziedzina badań nad językiem, zajmujące się porównywaniem różnych literatur narodowych i różnych języków': Językoznawcy zajmujący się komparatystyką porównują systemy gramatyczne różnych języków, wyciągając z tego m.in. wnioski o ich genetycznym pokrewieństwie, badają też to, jak w różnych językach kształtują się poszczególne pola wyrazowe, np. pole nazw pokrewieństwa, wyciągając z tego wnioski o specyfice kulturowej narodów posługujących się tymi językami. KOMPARATYSTA 'literaturoznawca lub językoznawca prowadzący badania porównawcze': Do polskich komparatystów należał m.in. profesor Wacław Borowy, autor książki "O wpływach i zależnościach w literaturze". KOMPARATYWNY 'porównawczy': Młody językoznawca pracował nad analizą komparatywną "Pole nazw twórcy dzieła sztuki w języku polskim i niemieckim". KOMPARATYSTYCZNY 'związany z komparatystyką; porównawczy': Komparatystyczne studia nad systemem czasów w językach słowiańskich i germańskich. Komparatystyczna rozprawa, dotycząca związków między literaturą polską i francuską w XVIII w. odfr. comparatiste z łac. comparare 'porównywać' KOMPATYBILNY 'zgodny z czymś, wzajemnie się z czymś uzupełniający; taki, który może z czymś współdziałać, nie powodując zakłóceń' (nazwa używana początkowo głównie do urządzeń komputerowych, dziś rozszerzająca znaczenie i zakres użycia na inne dziedziny): Kompatybilne komputery. Urządzenie kompatybilne z komputerem systemu IBM. Ubrania w tym duchu - proste i kompatybilne (łatwe do zestawiania elementów) robi od lat Barbara Hoff. | UWAGA : jest to wyraz modny, nadużywany, zwłaszcza w || odniesieniu do sfer innych niż komputery. ang. compatible, fr. compatible z łac. compassibilis 'wspólnie cierpiący' KOMPENDIUM 'dzieło podręczne, zawierające skrót podstawowych wiadomości z jakiejś dziedziny': Kompendium historii sztuki. W księgarni można było kupić kompendia z różnych dziedzin, bardzo użyteczne dla maturzystów i kandydatów na studia. tac. compendium 'skrócenie; korzyści, pożytek' KOMPENSACJA l. w psychologii 'wyrównywanie niepowodzeń w jednej dziedzinie przez wzmożoną aktywność i sukcesy w innej dziedzinie': Kompensacja jest ważnym mechanizmem psychicznym, związanym z potrzebą zachowania pozytywnego wizerunku własnej osoby. 2. w biologii i medycynie 'przejęcie funkcji jakiegoś uszkodzonego lub utraconego narządu przez inny narząd': Kompensacja funkcji chorego płuca przez płuco zdrowe. 3. w fizyce i technice 'równoważenie jakiegoś działania na pewien układ fizyczny lub przyrząd pomiarowy innym, przeciwstawnym działaniem': Kompensacja zakłóceń magnetycznych przez magnesy wytwarzające przeciwne pole. Kompensacja spadku ciśnienia w układzie. 4. -wprawie 'wygaśnięcie zobowiązania finansowego jednej osoby w stosunku do drugiej, następujące wówczas, gdy ta druga osoba staje się i wierzycielem, i dłużnikiem w stosunku do pierwszej' 5. 'to samo, co kompensata' KOMPENSATA l. inaczej REKOMPENSATA 'wyrównanie finansowe, materialne lub moralne poniesionych strat, wydatków, szkód, doznanych krzywd': Kompensata za poniesione straty. 2. inaczej: KOMPENSACJA (w szerokim znaczeniu) 'likwidacja braków w jakiejś dziedzinie, wyrównanie strat': Kompensata ciepła. Kompensata wilgotności powietrza. KOMPENSOWAĆ l. 'równoważyć skutki czegoś, wyrównywać braki, należności i szkody': Początkowo firma próbowała kompensować spadek swych dochodów, wynikający ze zmniejszenia sprzedaży, podniesieniem cen na swe wyroby. Niedobory w kadrach kompensujemy godzinami nadliczbowymi. Należy skompensować krzywdy doznane przez robotników przymusowych w III Rzeszy. 2. w psychologii 'osiągać kompensację w sferze psychicznej': Bolesne rozczarowania w życiu osobistym próbował kompensować działalnością artystyczną. 3. w biologii i medycynie 'o narządach organizmu: przejmować funkcję narządu chorego lub utraconego': Lewa nerka kompensuje funkcję chorej nerki prawej. 4. w fizyce i technice 'równoważyć jakieś działanie innym, przeciwstawnym działaniem': Kompensować spadek temperatury w układzie. KOMPENSACYJNY l. 'związany z równoważeniem czegoś, wyrównywaniem braków, szkód lub należności (w szerokim znaczeniu)': Demograf wskazywał na kompensacyjny przyrost ludności w okresie powojennym. Wzrost zarobków w tym okresie miał charakter tylko kompensacyjny, nie wynikał ze wzrostu produkcji. 2. w psychologii 'związany z kompensacją w sferze psychiki': Dążenia kompensacyjne są źródłem wielu sukcesów artystycznych, naukowych i sportowych. 3. w biologii i medycynie 'związany z kompensacją - przejęciem funkcji jednego narządu przez drugi': W przypadku utraty narządów jednego ze zmysłów, np. oczu, pozostałe 392 KOMPETENCJA KOMPOST narządy pełnią funkcję kompensacyjną, co sprawia, że ich działanie niezwykle się wyostrza. 4. w fizyce i technice 'związany z kompensacją - równoważeniem jakiegoś działania innym, przeciwstawnym działaniem': W kompensacyjnej metodzie pomiaru prądu wyzyskuje się wzajemne znoszenie się prądów, które płyną w tym samym przewodzie w przeciwnych kierunkach. fr. compensation z łac. compensatio 'wyrównanie' KOMPETENCJA l. 'fachowość, znanie się na rzeczy': Samo pojawienie się na ekranie i kokietowanie ładną buzią nie zastąpi jednak kompetencji. O jego kompetencji w zakresie elektroniki nie mamy podstaw wątpić. 2. najczęściej w liczbie mnogiej: KOMPETENCJE 'zakres (zwykle formalny) czyichś uprawnień, pełnomocnictwo do jakiegoś działania': Delegacja nie ma jednak kompetencji do podpisywania jakichkolwiek umów. Niestety, załatwienie tych spraw przekracza moje kompetencje. To nie leży w pańskich kompetencjach. KOMPETENTNY l. 'taki, który odznacza się kompetencją - fachowością': Grubaski, choćby były kompetentne zawodowo, mają w konkursach na sekretarki mniejsze szansę. Nie będzie to jednak opozycja kompetentna w sprawach gospodarczych. 2. 'taki, który ma odpowiednie kompetencje - uprawnienia': Kompetentny urzędnik. Kompetentna delegacja. lać. competentia 'zgodność, odpowiedniość' KOMPILACJA l. 'zlepianie w jedną całość fragmentów własnych lub cudzych tekstów literackich, naukowych albo dzieł artystycznych, także: praca naukowa lub dzieło artystyczne, będące zlepkiem fragmentów innych prac lub dzieł': Po części była to oryginalna praca naukowa, po części - kompilacja mniej znanych drobnych artykułów tego uczonego i osób z nim związanych. Wśród dzieł postmodernistów wiele jest kompilacji, w tym - eklektycznym z założenia - kierunku współczesnej sztuki sięganie do różnych tradycji i różnych dzieł stało się uznaną metodą artystyczną. KOMPILATOR l. 'autor dokonujący kompilacji, wykorzystujący fragmenty prac innych autorów': Jako socjolog był typem kompilatora, sięgającego chętnie do wyników cudzych badań. 2. w informatyce 'specjalny program dokonujący przekładu tekstu programu źródłowego na wewnętrzny język komputera': Kompilator - w przeciwieństwie do interpretera - wykonuje komendy dopiero po przetłumaczeniu całego programu. KOMPILACYJNY l. 'związany z kompilacją - zlepianiem fragmentów jakichś tekstów lub dzieł, mający charakter kompilacji': Zarzucano mu, że jego rozprawa doktorska ma charakter kompilacyjny, jest pozbawiona samodzielności i oryginalności 2. w informatyce 'związany z kompilacją - przekładem tekstu w programie źródłowym na wewnętrzny język komputera': Błąd kompilacyjny. Czas kompilacyjny. KOMPILATORSKI 'związany z kompilacją - zlepianiem fragmentów jakichś prac lub dzieł albo z kompilatorem - osobą, która to robi': Kompilatorski wykład. Kompilatorskie umiejętności. od łac. compilatio 'grabież, zbieranie' I KOMPLEKS 'zespół czegoś, tworzący jedną całość, zwłaszcza zespół budowli': Oprócz bunkrów kompleks mieści luksusowy hotel. Rozpoczęcie budowy olbrzymiego kompleksu "Rock and Roli Wali ofFame". KOMPLEKSOWY 'taki, który obejmuje wszystkie zjawiska, rzeczy danego rodzaju, taki, który dotyczy kompleksu': Kompleksowa ocena ucznia. Kompleksowe badania etnograficzne w terenie. | UWAGA: wyraz nadużywany zamiast określeń: caloscio-|| wy, pełny, całkowity, wszechstronny. lać. complexus 'objęcie, połączenie' II KOMPLEKS 'przekonanie o tym, że się jest gorszym pod jakimś względem, że się czemuś nie podoła albo że się jest czemuś winnym': Jego kompleksy wynikają z nieuświadomionych zahamowań psychicznych z okresu dzieciństwa. Kompleksy często objawiają się nerwicowym i wyolbrzymionym reagowaniem na różne trudne sytuacje życiowe. Cierpieć na kompleks niższości. Kompleks prowincji. Nabawić się kompleksów. Walczyć z kompleksami. niem. Komplex, ang. complex z fac. complexus 'objęcie, połącze- KOMPLEMENTARNY 'taki, który jest uzupełnieniem czegoś innego, taki, który się z czymś dopełnia': Zajęcia szkolne i pozaszkolne mają u nas charakter komplementarny. KOMPLEMENTARNOŚĆ 'bycie komplementarnym, dopełnianie się': To, co je różni od naszych sklepów ze zdrową żywnością, to przede wszystkim ich komplemen-tamość: proponują one także odzież sportową i książki o odpowiedniej tematyce. fr. complementaire KOMPONENT oficj. 'składnik czegoś, zwłaszcza jakiejś substancji lub rzeczy abstrakcyjnej': Właściwy dobór komponentów do produkcji farb i proszków do prania. Język to jeden z najważniejszych komponentów kultury. lać. componens KOMPOST 'naturalny nawóz organiczny z resztek roślinnych i zwierzęcych, wymieszanych z ziemią oraz torfem, uzyskiwany po ich rozkładzie w odpowiednio uformowanych pryzmach; także: taka pryzma': Wszystkie organiczne odpady przerabiali w gospodarstwie na kompost. Wyrzuciła odpadki na kompost. KOMPOSTOWAĆ 'składać odpadki na kompost; także: użyźniać glebę kompostem': Kompostować resztki roślin. Kompostować pole. niem. Kompost od łac. compositum 'złożone, zmieszane' 393 KOMPRESJA II KOMUNA KOMPRESJA l. książk. 'ograniczanie ilości lub liczebności czegoś': Kompresja etatów w biurze. 2. w technice 'sprężanie, zmniejszanie objętości gazów': Kompresja powietrza. Kompresja mieszanki paliwowej. Silnik traci kompresję. 3. w informatyce 'zmniejszanie objętości pliku przez zastosowanie programu, dokonującego bardziej ekonomicznego zapisu jego zawartości': Programy do kompresji i dekompresji plików. KOMPRESOR inaczej: SPRĘŻARKA l. 'urządzenie do sprężania gazów': Podjechał do kompresora na stacji benzynowej, żeby napompować koła. 2. 'elektroniczne urządzenie, służące w telekomunikacji do zmniejszania amplitudy sygnałów' KOMPRESOWAĆ w technice 'dokonywać kompresji': Kompresować gazy. KOMPRYMOWAĆ książk. także w informatyce 'dokonywać kompresji - zmniejszenia liczby czegoś lub objętości, wielkości miejsca, które to zajmuje': Komprymo-wać budżet instytucji. Komprymować dane. lać. compressio 'ściśnięcie' KOMPROMIS l. 'ugoda między ludźmi, organizacjami, instytucjami lub państwami, osiągnięta dzięki wzajemnym ustępstwom': Po kilku dniach negocjacji obydwie partie doszły do kompromisu i we wtorek podpisano umowę koalicyjną. 2. 'odstępstwo od wyznawanych zasad ze względu na oczekiwane korzyści': Większość kolegów uznała kompromis moralny, którego wymagała praca w tej redakcji, za niemożliwy do przyjęcia. KOMPROMISOWY l. 'oparty na wzajemnych ustępstwach, przejawiający chęć do ugody': Kompromisowe nastawienie Rosjan w negocjacjach. 2. 'związany z rezygnacją z własnych poglądów, skłonny do niej': Kompromisowe ustępstwa artysty na rzecz masowej wyobraźni. Kompromisowy charakter. lać. compromissum 'coś wzajemnie obiecanego' KOMPROMITACJA 'utrata dobrej reputacji, ośmieszenie i narażenie na wstyd siebie lub kogoś; także: odebranie jakimś wartościom lub ideom znaczenia w oczach ludzi': Na przyjęciu upił się, wygadywał bzdury, uderzył swoją żonę - to była całkowita kompromitacja. KOMPROMITOWAĆ 'powodować utratę dobrej reputacji jakiejś osoby, jej ośmieszenie, lub odbierać jakimś wartościom albo ideom znaczenie w oczach ludzi': Prasa ujawniła informacje o korupcji i niekompetencji, kompromitujące ministra i wiele osób z jego otoczenia. Przez swój ą niedyskrecję skompromitował dziewczynę. KOMPROMITOWAĆ SIĘ 'ośmieszać się, tracić dobrą reputację w oczach ludzi': Małżonkowie skompromitowali się publiczną kłótnią. Burmistrz skompromitował się swoją nieudolnością i niezdecydowaniem w oczach podwładnych. fr. compromettre 'narazić się, kompromitować' KOMPRYMOWAĆ zob. pod hasłem KOMPRESJA KOMPUTER 'elektroniczne urządzenie do gromadzenia i przetwarzania danych zgodnie z instrukcjami określonego programu': Obecnie komputery wykorzystywane sąm.in. do obliczeń, opracowywania tekstów i sterowania pracą innych urządzeń. KOMPUTER OSOBISTY inaczej: PECET, oficj. MIKROKOMPUTER 'komputer o relatywnie niewielkiej mocy i pamięci, przeznaczony dla pojedynczego, zwykle prywatnego użytkownika': Podstawowe części komputera osobistego, najczęściej nazywanego po prostu komputerem, to: dysk twardy, mikroprocesor, pamięć RAM, napęd dyskietek oraz napęd CD-ROM-u. KOMPUTEROWIEC po?, 'specjalista w dziedzinie budowy i obsługi komputerów lub użytkownik komputera, zwłaszcza miłośnik techniki komputerowej': Znowu coś nie działało, więc zadzwoniliśmy po zakładowego komputerowca. Czytywał z zapałem pisma dla komputerowców. KOMPUTEROWY 'związany z komputerem': Do najczęściej używanych obecnie komputerowych programów użytkowych należą arkusze kalkulacyjne, edytory tekstu i grafiki. KOMPUTERYZACJA 'zastosowanie komputerów zamiast tradycyjnych narzędzi pracy w zakładach pracy, urzędach i szkołach': Komputeryzacja urzędów skarbowych. Komputeryzacja ZUS. KOMPUTERYZOWAĆ 'dokonywać komputeryzacji': Skomputeryzował swoją firmę. Komputeryzujemy właśnie naszą szkołę. ang. computer od łac. computare 'liczyć'; pierwszy komputer "ENIAC" (skrót E(lectronic) N(umerical) I(ntegrator) and C(alcu-lator) - Elektoniczny Numeryczny Integrator i Kalkulator stworzono w 1946 r. do celów wojskowych I KOMUNA 'grupa ludzi -jednostek lub rodzin, żyjących we wspólnocie majątkowej (czasem też innej - np. seksualnej), wspólnie pracujących i zdobywających środki do życia': Wielokrotnie opisywano stosunki panujące w komunach hipisowskich. Komuna miejska 'średniowieczny samorząd miejski, głównie w zachodniej Europie, do pewnego stopnia niezależny od władzy pana feudalnego' O Komuna Paryska l. 'samorząd miejski Paryża w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej': W początkowym okresie Komuna Paryska była opanowana przez jakobinów. 2. 'powstanie ludowe w Paryżu w czasie wojny francusko-pruskiej w 1871 r.': Władze Komuny Paryskiej znacjonalizowały majątek Kościoła katolickiego i dokonały radykalnego zeświecczenia nauczania. KOMUNARD 'uczestnik Komuny Paryskiej w 1871 r.': Komuno! Gniewny okrzyk podaj: - Do broni, komunar-dzi! (Broniewski) fr. commune od łac. communis 'wspólny, powszechny' II KOMUNA po?, 'komunizm i jego zwolennicy': Jedni nienawidzą komuny, inni piszą na murach: komuno wróć! od słowa: komunizm 394 KOMUNALNY KONCENTRACJA KOMUNALNY 'związany z samorządem terytorialnym, gminą, zwłaszcza gminą miejską': W mieście był j eden cmentarz kościelny i jeden komunalny. Ścieki komunalne oczyszczane są w miejskiej oczyszczalni, zaś ścieki z zakładów pracy w specjalnej oczyszczalni przemysłowej. Do gospodarki komunalnej należą m.in. wodociągi, kanalizacja, parki, mosty, część gruntów i budynków mieszkalnych. KOMUNALIZACJA 'przejmowanie przez samorząd terytorialny praw do czegoś, co stanowiło własność prywatną' : Wykup i komunalizacja gruntów pod obwodnicę miasta. KOMUNALIZOWAĆ 'dokonywać komunalizacji czegoś': Wystąpił do sądu z pozwem o zwrot majątku, nieprawnie skomunalizowanego po II wojnie światowej. KOMUNALIZACYJNY 'związany z komunalizacją': Wkrótce ma być wydana decyzja komunalizacyjna. fr. communal od łac. communis 'wspólny' KOMUNIZM l. 'ideologia głosząca zniesienie prywatnej własności i zbudowanie bezklasowego społeczeństwa, w którym podział dóbr będzie się odbywał w myśl zasady: "każdemu według jego potrzeb': Komunizm to ideologia stworzona w XIX wieku przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, wyrażająca odwieczną ludzką tęsknotę do świata, w którym zapanuje sprawiedliwość i nie będzie biednych i bogatych. 2. 'ustrój państwowy, będący formą realizacji niektórych idei Marksa i Engelsa - w myśl założeń teoretyków najdoskonalszy ustrój na Ziemi, w praktyce - forma dyktatury połączonej z gospodarką opartą na centralnym planowaniu oraz państwową własnością środków produkcji': Oficjalnie głoszono, że Polska Rzeczpospolita Ludowa znajduje się na etapie pośrednim między kapitalizmem a komunizmem - na etapie socjalizmu, dopiero po 1989 r. zaczęto ów ustrój określać jako komunizm. Obecnie słowo komunizm nabrało tak negatywnego znaczenia, że nawet nie wspomina się o niektórych osiągnięciach minionego okresu, np. o niewątpliwej emancypacji kobiet i awansie społecznym ludności wiejskiej. KOMUNISTA 'zwolennik komunizmu, zwykle też członek partii komunistycznej': Wielu polskich komunistów, członków przedwojennej Komunistycznej Partii Polski, zostało wymordowanych przez Stalina. Po 1989 r. utworzono wiele lekceważących lub pogardliwych określeń komunisty, np. komuszek, komuch. KOMUNIZOWAĆ l. 'wprowadzać gdzieś komunizm, poddawać coś wpływom komunizmu': W byłym obozie socjalistycznym były kraje mniej i bardziej skomunizo-wane. Polska, z prywatnym w znacznej części rolnictwem, należała niewątpliwie do tych pierwszych. 2. 'przejawiać sympatię, poparcie dla komunizmu': Obracał się przed wojną w kręgach komunizujących intelektualistów. KOMUNISTYCZNY l. 'związany z komunizmem -ideologią': Stalin uważał, że Polacy nie są godni miana komunistów, podobno też nie zgodził się na to, by ich partia miała nazwę komunistyczna i dlatego nazywała się: robotnicza: Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. 2. 'związany z komunizmem - ustrojem': Komunistyczne gwałcenie praw. Komunistyczna gospodarka. niem. Komunismus od łac. communis 'wspólny dla wszystkich' KOMUTACJA l. w technice 'zjawisko zamiany kierunku prądu w komutatorze lub zjawisko przełączenia prądu obciążenia z jednego zaworu na drugi w prostownikach elektrycznych' 2. w telekomunikacji 'zestawianie w węzłach, sieciach i systemach łączności połączeń między określonym wejściem do systemu i dostępnym w danej chwili wyjściem z niego': Komutacja w inteme-cie. Komutacja kanałów. 3. w językoznawstwie 'operacja polegająca na zamianie pewnego segmentu wyrażenia innym segmentem reprezentującym ten sam językowy poziom, przy której wartość gramatyczna wyrażenia nie ulega zmianie': Komutacja to jeden z testów używanych przez językoznawców strukturalistów, którzy, zastępując w tym samym wyrażeniu jedne segmenty (np. głoski) innymi, dążą do wykrycia ich właściwości językowych. KOMUTATOR 'obracająca się część maszyny elektrycznej, osadzona na jej wale, mająca postać pierścienia składającego się z izolowanych względem siebie wycinków miedzianych, które stykają się ze szczotkami elektrycznymi przy komutacji': Komutator odgrywa rolę prostownika lub przetwornika częstotliwości. KOMUTOWAĆ 'zmieniać kierunek prądu w obwodach prądu stałego' KOMUTATOROWY 'związany z komutatorem': Maszyna komutatorowa. KOMUTATYWNY w matematyce 'przemienny, taki, w którym można zamienić kolejność elementów bez zmiany wyniku operacji': Komutatywne działania algebraiczne to np. dodawanie i mnożenie. niem. Kommutation z łac. commutatio 'przemiana' KOMŻA 'biała szata wierzchnia, sięgająca do kolan lub krótsza, noszona przez duchownych katolickich i służbę kościelną podczas czynności liturgicznych': Ksiądz założył komżę. Kościelny w komży. czes. komże z łac. camisia 'koszula' KONCELEBRACJA albo KONCELEBRA 'w kościele chrześcijańskim uroczyste wspólne odprawianie mszy przez wielu księży pod przewodnictwem głównego celebransa': Księża przygotowywali się do koncelebra-cji. Wziął udział w koncelebrze. KONCELEBROWAĆ 'w kościele chrześcijańskim: uroczyście odprawiać mszę z innymi księżmi': Papież koncelebrował mszę na Jasnej Górze. | UWAGA: obecnie często błędnie używa się czasownika || koncelebrować w znaczeniu 'odprawiać mszę' lać. con- 'współ', celebrare 'celebrować' KONCENTRACJA l. 'skupianie, natężanie uwagi, intensywne myślenie o czymś': Koncentracja myśli. 2. ogól- 395 KONCEPCJA KONCESJA niej 'skupianie na czymś działalności, energii': Koncentracja wysiłków na budowaniu szpitala. 3. 'gromadzenie czegoś, ogniskowanie czegoś': Koncentracja sił i środków. | UWAGA: w znaczeniach 2. i 3. wyraz nadużywany, używali ny zamiast stów: skupianie, gromadzenie. KONCENTRAT 'artykuł, zwykle spożywczy, otrzymany w wyniku zagęszczenia lub wysuszenia surowców roślinnych albo zwierzęcych, niekiedy też wzbogacenia ich w pewne składniki': Koncentrat pomidorowy, buraczany. Zupa w koncentracie. KONCENTROWAĆ 'gromadzić, skupiać': Koncentrować wojska wokół miasta. Koncentrować uwagę otoczenia na swoim zachowaniu. KONCENTROWAĆ SIĘ l. 'skupiać, natężać uwagę, myśleć intensywnie o jakiejś sprawie': Jeśli się skoncentrujesz, na pewno znajdziesz właściwe rozwiązanie 2. ogólniej 'skupiać na czymś swoją działalność, energię': Niektórzy kaznodzieje bardziej koncentrują się na sprawach doczesnych niż wiecznych. 3. 'skupiać się, gromadzić się': Wojska skoncentrowały się wokół Sarajewa. || UWAGA: w znaczeniach 2. i 3. wyraz nadużywany OBÓZ KONCENTRACYJNY 'obóz, w którym zgromadzono pod przymusem osoby prześladowane ze względów politycznych, religijnych rasowych lub innych (np. obyczajowych)': W hitlerowskich obozach koncentracyjnych, istniejących już przed 1939 r. na terenie Niemiec, przetrzymywano w bardzo ciężkich warunkach niemieckich antyfaszystów oraz osoby prześladowane z innych względów, np. homoseksualistów. Aleksander Sołżenicyn opisuje sowieckie obozy koncentracyjne i obozy pracy w słynnej książce "Archipelag Gułag". KONCENTRYCZNY 'skierowany z wielu stron do środka': Dowódcy opracowali plan koncentrycznego ataku na okrążone wojska nieprzyjacielskie. Miasta o układzie koncentrycznym i o układzie liniowym. () Przewód koncentryczny 'wielożyłowy przewód służący do transmisji sygnału między współczesnymi urządzeniami multimedialnymi' fac. concentratio 'ześrodlcowanie', w znaczeniu 2. i 3. pod wpływem ang. concentration KONCEPCJA 'myśl zrobienia czegoś, pomysł do realizacji, ogólny plan działania, teoria czegoś': Koncepcja przywrócenia pierwotnego wyglądu placowi Piłsudskie-go. Nowa koncepcja dotycząca pierwotnej siedziby Słowian. Mam dobrą koncepcję, ale brak mi środków na jej realizację. KONCEPCYJNY 'taki, który powstał w wyniku myślenia nad czymś, który jest pełen koncepcji, twórczy, pomysłowy': Myślenie koncepcyjne. Plany koncepcyjne. lać. conceptio 'postrzeżenie, ujęcie' KONCEPTUALIZM l. w filozofii 'umiarkowane stanowisko nominalistyczne w średniowiecznym sporze o uni-wersalia, głoszące, że ogólność to cecha umysłowego ujęcia świata i można ją przypisać jedynie pojęciom ujmowanym jako zjawiska psychiczne': KONCEPTUALIZM. Pogląd ten mówił, że uniwersalia są nie w rzeczach, lecz w umysłach. Ogólne są nie rzeczy i nie nazwy, lecz pojęcia (conceptus), rozumiane jako pewne stany psychiczne. Był to pogląd psychologiczny: przypisywał uniwersaliom byt nie fizyczny i nie idealny, lecz psychiczny. (Tatarkiewicz) 2. 'kierunek w sztukach plastycznych w latach 70. XX w., zgodnie z którym sztuka pozbywa się formy -jej dziełem w czystej postaci jest sam pomysł artysty, jego koncepcja': Konceptualizm można uważać za skrajnie awangardowy kierunek, który neguje samą istotę sztuki, związaną z uchwytnym zmysłami istnieniem dzieła, lub - co obecnie jest częstsze - za jedną z najgłębszych prób postawienia pytania o istotę współczesnej sztuki i jej ograniczenia. KONCEPTUALISTA l. 'filozof rozwijający tezy konceptualizmu': W filozofii nowożytnej konceptuali-ści to m.in. Kartezjusz i Leibniz. 2. 'artysta, którego twórczość jest związana z konceptualizmem': Za pierwszego konceptualistę uważany jest Marcel Duchamp, który głosił, że malarstwo "winno wrócić na służbę rozumu". KONCEPTUALNY l. 'związany z konceptualizmem w filozofii': Konceptualne stanowisko w sporze o uniwersalia. 2. 'związany z konceptualizmem w sztuce': Konceptualne idee. Konceptualna sztuka. fr. conceptualisme od łac. conceptus animi 'myśl, wyobrażenie' KONCERN w ekonomii 'grupa przedsiębiorstw tej samej branży lub branż pokrewnych, które mają wspólny zarząd i wspólnego właściciela, lecz jako firmy są prawnie odrębne': Ta polska gazeta została przejęta przez międzynarodowy końcem prasowy. Końcem naftowy. Końcem samochodowy. ang. concem, niem. Konzem 'zjednoczenie przedsiębiorstw' KONCESJA l. 'zezwolenie na prowadzenie jakiejś placówki handlowej albo usługowej, jakiegoś przedsiębiorstwa, a także na eksploatację jakichś terenów (wydobywanie kopalin, wyrąb lasu itp.), które daje odpowiednia władza administracyjna': Miał koncesję na handel alkoholem. Uzyskaliśmy koncesją na zbieranie runa leśnego w tych lasach. 2. 'ustępstwo dokonywane na czyjąś korzyść': Spotkanie w sprawie dalszych koncesji w handlu z Europą Środkowo-Wschodnią zakończyło się fiaskiem. KONCESJODAWCA 'instytucja, która udziela koncesji' KONCESJOBIORCA 'instytucja lub osoba, która otrzymała koncesję' KONCESJONOWAĆ 'udzielać komuś koncesji w znaczeniu l., używane zwykle w formie: KONCESJONOWANY 'prowadzony przez kogoś, kto otrzymał koncesję na prowadzenie tego': Koncesjonowana sprzedaż motocykli. Firma koncesjonowana. 396 KONCHA KONDYCJA KONCESYJNY 'taki, który ustala warunki prowadzenia działalności gospodarczej': Przepisy koncesyjne. Decyzje koncesyjne. lać. concessio 'zezwolenie' KONCHA l. 'muszla - zewnętrzny szkielet mięczaków, stanowiący zarazem osłonę ich ciała': Piękna, spiralnie skręcona koncha. 2. 'przedmiot, zwykle naczynie, o kształcie podobnym do muszli': Do ust podniósł srebrną konchę z małmazją. 3. -w architekturze 'półokrągłe sklepienie, występujące w absydach kościelnych' lać. concha z gr. konchę 'muszla' KONCYLIACJA w polityce 'metoda pokojowego załatwiania sporów między państwami przy udziale komisji pojednawczej': Koncyliacja polega na ocenie przedmiotu sporu przez specjalną międzynarodową komisję pojednawczą i wysunięciu przez nią propozycji rozwiązania go, np. ustępstw, jakie muszą sobie wzajemnie poczynić zaangażowane w spór państwa. KONCYLIACYJNY w polityce 'związany z koncy-liacją, pojednawczy': Komisja koncyliacyjna. Koncylia-cyjne rozwiązanie sporu. lać. conciliatio 'porozumienie' KONDENSACJA l. 'zagęszczenie jakiejś substancji, wiążące się z jej przejściem ze stanu płynnego w półpłynny albo stały': Kondensacja mleka. 2. 'zagęszczenie czegoś abstrakcyjnego, ujęcie czegoś w sposób bardziej zwięzły': Kondensacja treści. W zakończeniu filmu następuje kondensacja akcji, zdarzenia następują szybko po sobie. 3. -w fizyce 'przejście substancji ze stanu pary, gazu w stan ciekły': Kondensacja następuje pod wpływem zmian ciśnienia lub obniżenia temperatury. 4. w chemii 'reakcja łączenia się dwóch cząsteczek w większą cząsteczkę, której towarzyszy wydzielenie prostej cząsteczki, złożonej z atomów pochodzących od obu reagujących cząsteczek, np. wody' KONDENSAT 'produkt kondensacji chemicznej; także: substancja powstająca w wyniku kondensacji w fizyce' KONDENSATOR 'przyrząd zbudowany z dwu lub większej liczby przewodników, odizolowanych próżnią lub dielektrykiem (ciałem o znacznym oporze elektrycznym)': Kondensator służy do gromadzenia ładunków elektrycznych. Zdolność kondensatora do gromadzenia ładunku określa jego pojemność. Warstwy przewodnika w kondensatorze nazywane są okładkami kondensatora. KONDENSOR 'układ soczewek skupiających światło': Kondensory są stosowane m.in. w mikroskopach do oświetlania oglądanego przedmiotu. KONDENSOWAĆ l. 'zagęszczać jakąś substancję': Rozcieńczał wodą skondensowane soki. 2. 'zagęszczać coś abstrakcyjnego, ujmować to w bardziej zwięzły sposób': Swoje opowiadanie skondensował na kilku stronach. Skondensowana treść. p.-lać. condensatio 'zgęszczenie' KONDOLENCJE 'wyrazy współczucia, składane lub przesyłane komuś z powodu śmierci bliskiej mu osoby': Złożyli kondolencje rodzinie zmarłego. KONDOLENCYJNY 'związany z kondolencjami, służący wyrażeniu kondolencji': Telegram kondolencyjny. Po śmierci prezydenta wyłożono księgę kondolencyjną, w której obywatele mogli wyrazić swój żal i złożyć rodzinie wyrazy współczucia. niem. Kondolenz od łac. condolere 'odczuwać ból' KONDOM 'to samo, co prezerwatywa w l. znaczeniu' ang. condome, wyraz niepewnego pochodzenia, zapewne od nazwiska "wynalazcy" KONDOMINIUM l. 'obszar znajdujący się pod wspólnym zarządem dwu lub więcej państw': Kondominiami były np. Wyspy Samoa (w XIX w. zarządzane przez Niemcy, USA i Anglię) oraz do 1956 r. Sudan (zarządzany przez Wielką Brytanię i Egipt). 2. 'wspólnota mieszkańców nowoczesnego bloku mieszkalnego, zwykle stanowiącego wyodrębnioną, zamkniętą jednostkę architektoniczną; także: tego typu blok, zarządzany przez wspólnotę mieszkańców': Blokiem zarządza kondominium. Kupił mieszkanie na parterze w nowoczesnym warszawskim kondominium na Ur-synowie. lać. sr. condominium od łac. condominari 'panować razem z kimś' KONDOTIER 'dowódca najemnych oddziałów wojskowych, służących miastom lub dworom książęcym we Włoszech w XIV-XVI w.; także: żołnierz najemny we Włoszech w tym okresie': Założycielem potężnego rodu Sforzów, z którego pochodziła także królowa Bona, był kondotier Muzio Attendola, zwany Sforza, żyjący na przełomie XIV i XV w. Kondotierzy byli żołnierzami znanymi z męstwa, zarazem jednak dokonującymi niezliczonych gwałtów na ludności. wl. condottiere 'najemnik' KONDUITA książk. 'zachowanie, prowadzenie się jakiejś osoby, zwłaszcza prowadzenie się złe': Ostrzegał przyjaciela, że to kobieta złej konduity. fr. conduite KONDUKT 'orszak pogrzebowy, grono osób, które uczestniczą w odprowadzeniu zwłok na cmentarz': W kondukcie szła rodzina zmarłego i wielu jego przyjaciół. lać. conductus 'odprowadzenie' KONDYCJA l. 'stan fizyczny organizmu ludzkiego': Zawodnik był w dobrej kondycji i bez trudu przeszedł eliminacje. Słaba kondycja nie pozwala mi na wspinaczkę wysokogórską. 2. 'stan czegoś albo kogoś, sytuacja, w jakiej się coś albo ktoś znajduje': Ówczesna kondycja 397 KONDYGNACJA KONFESJA hotelu była fatalna. Bank jest w dobrej kondycji finansowej. Kondycja ekonomiczna państwa. UWAGA: używanie wyrazu kondycja w tym znaczeniu nie jest zbyt poprawne, chociaż rozpowszechnione. Lepiej używać w tym wypadku słów: stan, sytuacja, np.: "Kondycja finansowa wielu polskich rodzin jest zła" (lepiej: sytuacja finansowa), "Kondycja polskiej inteligencji" (lepiej: stan polskiej inteligencji). lać. conditio 'umowa; warunek', ang. condition ' znaczeniu 2. zapożyczenie z KONDYGNACJA oficj. l. 'część budynku między jednym stropem a dmgim albo między fundamentem i pierwszym stropem - piętro lub parter': Budynek o jedenastu kondygnacjach. 2. 'jedna z kolejnych części czegoś w pionie, warstw czegoś': W sali było mało miejsca i łóżka żołnierskie ustawiono aż w trzech kondygnacjach. tac. condignatio 'spojenie belek, piętro' KONEKSJE książk. 'znajomości lub powiązania rodzinne z jakimiś osobami, zwłaszcza osobami wpływowymi, zajmującymi wysokie stanowiska': Mówiono o nim, że ma koneksje w ministerstwie sprawiedliwości. Wykorzystywał swoje koneksje w prokuraturze. lać. connexio 'powiązanie, połączenie' KONESER 'osoba, która doskonale się na czymś zna i lubuje się w tym, zwłaszcza znawca i miłośnik sztuki': Dla koneserów zorganizowano pokaz filmów Wemera Herzoga. Seria literacka dla koneserów. Patrzył na piękne kobiety okiem konesera. fr. connaisseur KONFABULACJA l. w psychologii 'zmyślanie jakichś historii, którymi chce się zapełnić lukę w pamięci, opowiadanie ich i nabieranie z biegiem czasu przekonania, że one zdarzyły się naprawdę': Konfabulacje są objawem zaburzeń psychicznych. 2. książk. 'opowiadanie głupstw, zmyślanie; także: zmyślone, bezsensowne historie': Nie słuchaj tego wszystkiego, to jakieś konfabulacje. KONFABULOWAC l. w psychologii 'zmyślać jakieś historie, opowiadać je i wierzyć w nie' 2. książk. 'opowiadać zmyślone, bezsensowne historie': To mitoman, on konfa-buluje, to wszystko, co mówi, trzeba podzielić na pół. odfr. confabuler 'gawędzić' KONFEDERACJA 'związek obywateli," organizacji lub państw, który stawia sobie pewne cele i często przeradza się z czasem w trwałą organizację polityczną': Celem konfederacji barskiej, zawiązanej w 1768 r. przez szlachtę było m.in. usunięcie z tronu Stanisława Augusta i przywrócenie władzy Wettinów. Konfederacja Polski Niepodległej została założona w 1979r. iprzez lOkolej-nych lat działała w konspiracji. Walka oddziałów Konfederacji Południa przeciw wojskom Unii stanów Północy w czasie wojny secesyjnej w USA w latach 1861-1865. Oficjalna nazwa Szwajcarii to Konfederacja Szwajcarska. KONFEDERAT 'uczestnik konfederacji albo członek organizacji, która ma w nazwie słowo konfederacja': Konfederaci barscy nosili kwadratowe czapki bez daszka, obszyte barankiem, zwane "konfederatkami". KONFEDERATKA l. 'uczestniczka konfederacji albo członkini organizacji, która ma w nazwie słowo konfederacja' 2. 'czapka konfederatów barskich' KONFEDEROWAĆ SIĘ 'zawiązywać konfederację, łączyć się w konfederację': Skonfederowane oddziały wojskowe przedstawiły swe żądania hetmanowi. KONFEDERACKI albo KONFEDERACYJNY 'związany z konfederacją albo z konfederatami, taki, na którym obowiązywały reguły konfederacj i': Wszy scy podpisali akt konfederacki. D'o najsłynniejszych pieśni konfe-deracyjnych z 1768 r. należy "Pieśń konfederatów barskich", której poetycką parafrazę znajdujemy w twórczości Juliusza Słowackiego. Na sejmie konfederacyj-nym, czyli takim, na którym zawiązano konfederację, obowiązywało głosowanie większością głosów, bez prawa weta. tac. confederatio 'związek, sprzymierzenie' KONFERANSJER ' osoba prowadząca program estradowy, zwłaszcza program muzyczny': Konferansjer zapowiadał występy artystów i bawił publiczność krótkimi anegdotami. odfr. conferencier 'prelegent' KONFERENCJA 'zebranie dużej liczby osób, najczęściej przedstawicieli jakichś państw lub organizacji albo naukowców czy działaczy kulturalnych, poświęcone omówieniu jakichś problemów oraz - często - powzięciu wspólnej uchwały': Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie zakończyła się w 1975 r. podpisaniem "Aktu końcowego", w którym 33 państwa Europy, USA i Kanada gwarantowały chęć pokojowej współpracy, nienaruszalność granic oraz przestrzeganie praw człowieka przez rządy poszczególnych państw. Na Uniwersytecie Warszawskim odbyła się konferencja językoznawcza w 100-lecie urodzin profesora Witolda Doroszewskiego. () Konferencja prasowa 'spotkanie dziennikarzy z jakimś ważnym człowiekiem, który odpowiada na stawiane mu pytania' () Konferencja Episkopatu Polski 'zgromadzenie polskich biskupów katolickich' I UWAGA: w środowisku sportowym wyraz używany błędnie w znaczeniu 'grupa', np. "Zachodnia Konferencja NBA", poprawnie: zachodnia grupa rozgrywek NBA. KONFEROWAĆ 'naradzać się i dyskutować, zwłaszcza w mniejszym gronie': Po zakończeniu obrad plenarnych przewodniczący obu delegacji konferowali jeszcze w sali obok przez dobrą godzinę. fr. conference od łac. conferre 'znosić w jedno miejsce' KONFESJA l. 'przedsionek prowadzący do grobu męczennika usytuowanego pod ołtarzem głównym; także: sam grób męczennika z relikwiami, znajdujący się wewnątrz kościoła oraz obudowa takiego grobu w 398 KONFESJONAŁ KONFORMIZM kształcie baldachimu': Konfesja św. Stanisława w katedrze na Wawelu. 2. rząd. ksiąźk. 'wyznawana religia' KONFESYJNY rząd. ksiąźk. 'związany z religią, wyznaniowy': Publicysta uważał, że w nowoczesnym państwie szkoły publiczne nie powinny mieć konfesyjnego charakteru. od łac. confession 'wyznanie' KONFESJONAŁ 'drewniane krzesło, obudowane z trzech stron, z kratkami w bocznych ściankach i klęcznikami pod nimi, w którym siada ksiądz, słuchając spowiedzi': Klęknął przy konfesjonale. Odeszła od kratek konfesjonału. fr. confessional od łac. confession 'wyznanie' KONFETTI albo CONFETTI (czytaj: konfetti) 'różnokolorowe, drobne płatki papieru, którymi obsypują się uczestnicy zabaw karnawałowych i balów': Tańczący obsypywali się konfetti. wt. confetti liczba mnoga od: confetto 'cukierek' - dawniej uczestnicy balów karnawałowych obsypywali się cukierkami, potem zastąpionymi kolorowymi kawałkami gipsu, wreszcie - kolorowymi papierkami (dziś w wielu regionach świata znów używa się cukierków) KONFIDENT l. 'współpracownik, rzadziej - pracownik, tajnych służb, zwłaszcza taki, który dla własnych korzyści szpieguje obywateli i donosi na nich': Oddział AK zlikwidował dwóch konfidentów gestapo. Doniósł na niego jeden z konfidentów UB. 2. przestarz. 'człowiek zaufany, powiernik': Książę zdradził tę myśl tylko dwóm swoim konfidentom. KONFIDENCJA l. przestarz. 'poufałe, bliskie stosunki z kimś': Młoda dziedziczka pozostawała w konfidencji ze wszystkimi sąsiadkami, z którymi spotykała się co najmniej raz w miesiącu na ploteczki. 2. przestarz. 'poufne zwierzenia': Jej konfidencje uczyniły na hrabi wielkie wrażenie. KONFIDENCJONALNY l. 'odznaczający się zażyłością, charakterystyczny dla bliskich, poufałych stosunków': Konfidencjonalne stosunki. Konfidencjonalny ton, uśmiech. 2. 'poufny, łączący się z utrzymaniem czegoś w tajemnicy': Konfidencjonalna narada. To wiadomość bardzo konfidencjonalna, tylko dla twoich uszu. niem. (zwłaszcza w Austrii) Konfident od łac. confidentia 'zaufanie' KONFIGURACJA l. ksiąźk. 'układ elementów pewnej całości, istniejącej materialnie lub abstrakcyjnej': Harcerz opisywał konfigurację terenu, mówił, że za doliną rzeczki są niewielkie wzniesienia, porośnięte krzewami. Po wyborach mamy zupełnie nową konfigurację polityczną. Konfiguracja komputera. 2. w astronomii 'układ ciał niebieskich w relacji do Słońca' 3. w matematyce 'układ punktów i prostych, które są ułożone na płaszczyźnie w ten sposób, że przez każdy punkt układu przechodzi ta sama liczba prostych, a każda prosta przechodzi przez tę samą liczbę punktów' KONFIGUROWAĆ ksiąźk. 'tworzyć z elementów określony układ przestrzenny lub funkcjonalny': Twój komputer jest źle skonfigurowany i nie możesz wykorzystać całej jego mocy. lać. configuratio 'ukształtowanie' KONFIRMACJA l. 'w kościołach protestanckich: obrzęd przyjęcia osoby, która ukończyła 14. rok życia, do wspólnoty religijnej jako pełnoprawnego członka': Obrzęd konfirmacji poprzedzony jest zdaniem przez młodzież egzaminu ze znajomości zasad wiary oraz publicznym wyznaniem wiary. 2. w metodologii nauk 'procedura potwierdzania prawdziwości jakiejś hipotezy naukowej ': Profesor Nowak uczył studentów, że w badaniach naukowych można mówić nie o stuprocentowym potwierdzeniu hipotezy, ale o jej potwierdzaniu - konfirmacji - przez nowe fakty i badania. 3. przestarz. 'potwierdzenie, uznanie jakiegoś działania, np. nadania komuś pewnego stopnia, powołania kogoś na urząd -przez inną, zwykle wyższą, instancję' KONFIRMANT 'osoba przystępująca do konfirmacji -obrzędu religijnego' KONFIRMOWAĆ l. 'udzielać konfirmacji religijnej' 2. w metodologii nauk 'dokonywać konfirmacji hipotezy': Konfirmować twierdzenia, hipotezy naukowe. 3. przestarz. 'dokonywać konfirmacji - potwierdzenia jakiegoś działania': Biskup mianowany przez króla i konfirmowa-ny przez papieża. lać. confirmatio 'utwierdzenie' KONFISKATA l. pot. 'zabranie czegoś przez władze': Konfiskata plakatów zapowiadających manifestację antyrządową. 2. w prawie a) 'wywłaszczenie na rzecz państwa osoby prywatnej z części lub całości majątku, bez odszkodowania': Konfiskata wielkich majątków ziemskich w roku 1945. b) 'dodatkowa kara w formie zabrania na rzecz państwa mienia osoby skazanej': Został skazany na 6 lat więzienia i konfiskatę mienia, c) 'wycofanie z obiegu przez władze książek, gazet itp.': Władze komunistyczne zarządziły konfiskatę wydrukowanej już książki. KONFISKOWAĆ 'dokonywać konfiskaty (we wszystkich znaczeniach tego słowa)': Władze konfiskowały majątki porzucone przez właścicieli. Skonfiskowano mi nawet pamiątki po dziadkach. Konfiskowali wydrukowane już broszury o AIDS. lać. confiscare 'składać w koszu, w worku na pieniądze' i confiscata 'rzeczy zabrane' KONFORMIZM w psychologii 'postawa polegająca na podporządkowaniu się normom obowiązującym w grupie społecznej, do której się należy - zarówno tym, które się akceptuje, jak i tym, których się nie uważa za słuszne': Zdaniem psychologów konformizm to postawa bardzo rozpowszechniona, zapewniająca stałość i stabilność w układach społecznych. KONFORMISTA l. w psychologii 'osoba, którą cechuje konformizm': Konformiści - w przeciwieństwie do non- 399 KONFRONTACJA KONGRES konformistów - mają opinię ludzi zgodnych i nienastrę-czających swym postępowaniem kłopotów innym członkom grupy. 2. 'wyznawca Kościoła anglikańskiego': Za zwierzchnika Kościoła konformiści uznają króla angielskiego. KONFORMISTYCZNY w psychologii 'związany z konformizmem, charakterystyczny dla konformizmu': Kon-formistyczne przystosowanie do obowiązujących norm. Konformistyczna postawa. Konformistyczne poglądy. ang. conformism od: conform 'stosować się do czegoś' z łac. confor-mis'podobny' KONFRONTACJA l. 'porównywanie, zestawienie faktów, rzeczy, osób': Poglądy takie nie wytrzymują konfrontacji ze współczesną wiedzą. Konfrontacje filmowe. 2. 'postawienie przed sobą w śledztwie lub w sądzie dwóch świadków albo świadka i oskarżonego po to, żeby wyjaśnić sprzeczności w ich zeznaniach': Konfrontacja ze świadkiem pogrążyła oskarżonego. 3. 'starcie, także zbrojne, między zwalczającymi się siłami, wrogimi wojskami itp.': Nastąpiła bezpośrednia konfrontacja siłowa między demonstrantami a policją. Wojska izraelskie dążyły do zbrojnej konfrontacji na południu Libanu. KONFRONTOWAĆ 'porównywać, zestawiać': Konfrontować fakty. Konfrontować świadków. Konfrontować teksty różnych wydań "Pana Tadeusza". KONFRONTACYJNY 'oparty na konfrontacji, dążący do kofrontacji w znaczeniu 3.': Konfrontacyjna polityka związków zawodowych. lać. confrontatio 'zestawienie', w znaczeniu 3. zapożyczone z ang. confrontation KONFUCJANIZM 'system poglądów filozoficznych, moralnych i religijnych, głoszonych przez chińskiego mędrca Konfucjusza': Konfucjanizm wzywa ludzi do samodoskonalenia i humanitaryzmu, jego celem jest wyrobienie w ludziach poczucia obowiązku oraz szacunku dla hierarchii społecznej i tradycji. Konfucjanizm - w zmodyfikowanej między X a XIII w. wersji, zwanej neokonfucjanizmem - przetrwał do naszych czasów jako jedna z głównych - oprócz taoizmu i buddyzmu -religii w Chinach. KONFUCJANISTA 'zwolennik konfucjanizmu': Kon-fucjaniści byli rzadko zwalczani przez jakiekolwiek władze, a to za sprawą ich religii, która bardzo silnie akcentuje konieczność podporządkowania się, stabilizuje stosunki społeczne i łagodzi konflikty. KONFUCJAŃSKI 'związany z konfucjanizmem': Podstawowa zasada filozofii konfucjańskiej to wzajemność. Legenda głosi, że to właśnie było ostatnie słowo umierającego Konfucjusza. Do 1910 r. dzieci chińskie uczyły się na pamięć "Czteroksięgu konfucjańskiego". chiński filozof Konfucjusz (nazwa łacińska, w transkrypcji: K.'ung-fu-tsy) żył w latach 551-479 p.n.e. KONGENIALNY 'taki, który pod każdym względem dorównuje oryginałowi': Chodzi bowiem o kongenialną ekranizację noweli Iwaszkiewicza. Przekład "Pieśni" Horacego można uznać za kongenialny. złożenie z łac. con 'współ' i genialis 'genialny, przyjemny, dotyczący ducha' KONGLOMERAT l. książk. inaczej KONGLOMERA-CJA 'całość, która jest zlepkiem różnych, często niepa-sujących, części lub elementów': Nowy Jork to olbrzymi konglomerat ras, narodowości i kultur. Konglomerat spektakli. Konglomerat budynków. 2. w geologii inaczej: ZLEPIENIEC 'skała osadowa składająca się z odłamów rozmaitych skał, zlepionych różnorodnym spoiwem' 3. w ekonomii 'forma organizacji przedsiębiorstw należących do różnych branż produkcji i usług; także: zjednoczenie takich przedsiębiorstw': Celem łączenia firm w konglomeraty jest zmniejszenie ryzyka strat finansowych: konglomerat jako całość ponosi stosunkowo niewielkie straty w przypadku kryzysu występującego tylko w jednej branży. KONGLOMERACJA l. w geologii 'tworzenie się konglomeratu - zlepku różnych skał': Procesy konglomera-cji przebiegają w różnorodnych warunkach geologicznych. 2. 'to samo, co konglomerat w l. znaczeniu' ang. conglomerat od łac. conglomeratus 'zwinięty' KONGREGACJA l. 'w Kościele katolickim: zgromadzenie zakonne, zatwierdzone przez papieża, w którym członkowie składają tylko śluby proste (czystości, ubóstwa i posłuszeństwa)' 2. 'urząd kościelny przy kurii rzymskiej': Na świecie szeroko dyskutowany był ostatni dokument wydany przez Kongregację do spraw Wiary -"Dominus lesus". 3. 'związek klasztorów tego samego zakonu': Kongregacja benedyktynów. KONGREGACJONALIZM 'system organizacji występujący w Kościele kalwińskim, w którym każda gmina tworzy autonomiczną jednostkę, kongregację, niezależną od jednostek wyższych' lać. congregatio 'zjednoczenie' KONGRES l. 'duży, międzynarodowy lub krajowy zjazd uczonych, polityków, dyplomatów, przedstawicieli jakichś zawodów lub organizacji itd., zorganizowany po to, by odbyć wspólne narady i powziąć uchwały': Był delegatem na międzynarodowy kongres lekarzy. Ministrowie z wielu krajów zjechali do Warszawy na kongres poświęcony problemom demokracji we współczesnym świecie. 2. 'nazwa parlamentu w wielu krajach, a także słowo występujące w nazwach wielu organizacji': Kongres Stanów Zjednoczonych składa się z Izby Reprezentantów i Senatu. Kongres Polonii Amerykańskiej to reprezentacja stowarzyszeń Amerykanów polskiego pochodzenia, działających w USA. KONGRESMEN 'członek kongresu Stanów Zjednoczonych': W Polsce gościła grupa amerykańskich kongres-menów. od łac. congressus 'zgromadzenie, zejście się'; jako nazwa parlamentu słowo kongres ma podobną etymologię jak polskie sejm (wcześniej: sjem), też oznaczające gromadzenie, schodzenie się w jednym miejscu 400 KONGRUENCJA KONKORDANCJA KONGRUENCJA w różnych naukach 'zgodność lub przystawanie': () Kongruencja składniowa w językoznawstwie inaczej: ZWIĄZEK- ZGODY 'dostosowanie się członu określającego do określanego pod względem przypadka, liczby, rodzaju lub osoby, liczby i rodzaju': Kongruencja przydawki i podmiotu. () Kongruencja figur w geometrii 'przystawanie, stosunek zachodzący między figurami, wówczas gdy przez przesunięcie można je doprowadzić do nakrywania się' <) Kongruencja liczb w matematyce 'przystawanie liczb do określonej liczby trzeciej, zwanej modułem: stosunek zachodzący między liczbami, wówczas gdy ich różnica jest przez moduł podzielna bez reszty' KONGRUENTNY 'odznaczający się jakimś rodzajem kongruencji': 23 i 3 to liczby kongruentne względem modułu 4, bowiem różnica 23-3 jest bez reszty podzielna przez 4. lać. congruentia 'zgodność' KONIAK 'napój alkoholowy, otrzymywany ze spirytusu oddestylowanego z białego wina gronowego, poddanego kilkuletniemu dojrzewaniu w dębowych bekach; także: kieliszek, lampka tego napoju': W gabinecie prezes poczęstował go lampką doskonałego, francuskiego koniaku. Zamówili dwa koniaki. od nazwy miasta Cognac we Francji KONIUGACJA l. w językoznawstwie 'odmiana czasownika przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony; także: określony wzorzec odmiany czasownika': W języku polskim koniugacja jest równie rozbudowana i skomplikowana jak deklinacja. 2. w biologii 'proces łączenia się chromosomów homologicznych w pary podczas redukcyjnego podziału jądra' 3. w botanice 'akt płciowy u niektórych glonów: połączenie się dwóch organizmów jednokomórkowych z jednoczesną wymianą substancji jądrowej' KONIUGOWAĆ l. w językoznawstwie 'odmieniać czasownik przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony': Został wywołany przez nauczycielkę łaciny do odpowiedzi, miał koniugować czasownik: coniugare 'łączyć się' 2. w biologii i botanice 'łączyć się w koniugacji' KONIUGACYJNY l. w językoznawstwie 'związany z odmianą czasownika': Wzorzec koniugacyjny. Końcówki koniugacyjne. 2. w biologii i botanice 'związany z koniugacją - łączeniem się składników jądra lub aktem płciowym glonów': Procesy koniugacyjne. lać. coniugatio 'łączenie się, sprzęganie się' KONIUNKCJA l. w logice 'zdanie złożone z dwóch zdań składowych, połączonych spójnikiem i': Koniunkcja jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy oba wchodzące w jej skład zdania są prawdziwe. 2. w astronomii 'takie położenie dwóch ciał niebieskich, przy którym ich długości astronomiczne są jednakowe': Koniunkcja K-siężyca i Słońca w płaszczyźnie ekliptyki wywołuje zaćmienie Księżyca lub Słońca. lać. coniunctio 'połączenie' KONIUNKTURA l. 'warunki, przede wszystkim korzystne, które wywierają duży wpływ na wydarzenia, na sytuację': Należy kształtować koniunkturę, a nie biernie jej ulegać. 2. pot. 'okres, kiedy dobrze idą interesy, kiedy się komuś powodzi': Ostatnio j est koniunktura na powieści sensacyjne. 3. w ekonomii 'ogół wskaźników ekonomicznych (np. poziomu produkcji, stanu zatrudnienia itp.), które charakteryzują stan gospodarki; ogólne położenie gospodarki': Obniżenie koniunktury na giełdzie miało charakter przejściowy. Zmienna koniunktura na rynku warzywniczym. KONIUNKTURALNY l. 'zależny od koniunktury, od warunków (np. od stanu gospodarki)': Koniunkturalne układy gospodarcze. 2. 'taki, który powstał na skutek chwilowo sprzyjających warunków, a więc nietrwały': Koniunkturalne sukcesy gospodarcze. 3. 'taki, który opiera się na spodziewanych korzyściach, a nie na istotnych przekonaniach czy potrzebach kogoś': Koniunkturalne zachowanie. Koniunkturalna znajomość. KONIUNKTURALIZM 'skwapliwe korzystanie z pomyślnej koniunktury, z dobrego układu okoliczności, żeby osiągnąć jak największe korzyści, zrobić karierę itp.': Koniunkturalizm bywa pochodną niepewnej sytuacji gospodarczej kraju. KONIUNKTURALISTA l. 'człowiek, który skwapliwie wyzyskuje pomyślną koniunkturę po to, żeby załatwić swoje interesy, robić karierę itp.': Koniunkturaliści szybko zorientowali się, gdzie należy lokować swoje kapitały. 2. 'człowiek postępujący tak, jak mu aktualnie podpowiadają spodziewane korzyści, a nie zgodnie ze swoimi przekonaniami': Wierz mi, to koniunkturalista, prawica przegra i on znowu przyzna się do robotniczego pochodzenia. lać. coniunctura 'zbieg wydarzeń' KONKLAWE 'zgromadzenie kardynałów, dokonujące wyboru nowego papieża; także: zamknięta część Watykanu, w której to zgromadzenie obraduje': W czasie konklawe kardynałowie są całkowicie odizolowani od świata zewnętrznego. Konklawe mieści się w zespole pałacowym Kaplicy Sykstyńskiej. lać. conklave 'zamknięta komnata' KONKLUZJA książk. 'ostateczny rezultat jakiegoś rozumowania, wyprowadzony z niego wniosek': Przedstawił szczegółowe dane dotyczące planowanej inwestycji i ich analizę. W konkluzji stwierdził, że opłacalność inwestycji jest bardzo wątpliwa. KONKLUDOWAĆ książk. 'formułować ostateczne wnioski, podsumowując to, co się wcześniej powiedziało': Omówił wszystkie aspekty zagadnienia i, konkludując, stwierdził, że wprowadzenie nowego rozwiązania będzie bardzo korzystne. lać. conclusio 'zamknięcie, wniosek końcowy' KONKORDANCJA w językoznawstwie 'alfabetyczny wykaz słów występujących w jakimś tekście, zwykle z krótkimi cytatami oraz informacją o miejscu ich wystąpie- 401 KONKORDAT KONSEKUTYWNY nią': Konkordancja biblijna. Konkordancja dramatów Szekspira. Konkordancja jest bardzo cennym narzędziem pracy dla badaczy jakiegoś tekstu, przede wszystkim dlatego, że daje pełen zestaw użyć danego słowa wraz z cytatami. Konkordancja to dzisiaj zazwyczaj wydruk komputerowy, opracowany dodatkowo przez specjalistów (by połączyć różne formy słowa, które znajdują się w uporządkowaniu alfabetycznym w najzupełniej różnych miejscach, np. on i jego, człowiek i ludzie). fr. concordance KONKORDAT 'umowa zawierana między Watykanem a jakimś państwem, regulująca zasady funkcjonowania Kościoła katolickiego w tym państwie': W konkordacie uregulowane są takie sprawy, jak np. obsadzanie stanowisk kościelnych, problemy majątkowe Kościoła, nauczanie religii. Konkordat zawarty w 1993 roku przez rząd polski ze Stolicą Apostolską został ratyfikowany przez parlament w 1998 r. fr. concordat z łac. concordatus 'uzgodniony' KONKUBINAT wprawie 'trwały związek i pożycie mężczyzny i kobiety bez zawarcia związku małżeńskiego': Na Zachodzie znacznie więcej osób niż w Polsce żyje w konkubinacie, istnieją też precyzyjniejsze przepisy prawne dotyczące tego rodzaju związków. KONKUBENT albo KONKUBIN wprawie 'mężczyzna żyjący w konkubinacie': Jak wymeldować konkubenta? KONKUBINA w prawie 'kobieta żyjąca w konkubinacie': Zeznania konkubiny oskarżonego nie wniosły nic istotnego do sprawy. UWAGA: Słowa konkubent, konkubin i konkubina są terminami prawnymi, w artykułach prasowych zaś pojawiają się najczęściej w sąsiedztwie informacji o awanturach pijackich i przestępstwach, np. "Sąd skazał na cztery lata L.M., która zamordowała w czasie bibki swego konkubenta." Niestety w polszczyżnie nie mamy obecnie słów, pozwalających na neutralne nazwanie osób żyjących w wolnych związkach, istnieją natomiast różne określenia piętnujące trwałe pożycie bez ślubu, np. żyć z kimś na kocią lapę. fac. concubinatus od con- 'razem', cubare 'leżeć' KONKUROWAĆ 'ubiegać się o coś jednocześnie z kimś innym, zwłaszcza ubiegać się o pierwszeństwo w czymś, współzawodniczyć o coś ': Konkurowałyśmy wtedy o tytuł "Miss Mazowsze". Od dawna konkurował z Marcinem o nieformalne przywództwo w grupie. lać. concurrere 'biec razem z kimś innym' KONKWISTA 'wyprawa zbrojna w XV i XVI w., mająca na celu podbicie jakiegoś terytorium, zwłaszcza taka wyprawa Hiszpanów i Portugalczyków w Ameryce Południowej i Środkowej': W efekcie konkwisty Fran-cisca Pizzara w latach 30. XVI w. zostało podbite indiańskie państwo Inków, znajdujące się na obszarach dzisiejszego Peru. KONKWISTADOR 'żołnierz biorący udział w konkwiś-cie': Konwistadorzy obchodzili się z indiańską ludnością z niezwykłym okrucieństwem, przede wszystkim jednak dziesiątkowały ją przywleczone przez nich choroby europejskie. hiszp. conquista 'podbój' KONOTACJA l. w logice i językoznawstwie 'treść charakterystyczna nazwy, zespół cech, przysługujących wszystkim desygnatom tej nazwy i tylko im': Przeciwstawienie konotacji - treści nazwy i denotacji - zakresu nazwy - występuje m.in. w rozważaniach filozoficznych Johna Stuarta Milla. 2. w semantyce językoznawczej 'dodatkowe, niedefinicyjne treści wiązane z wyrazem, utrwalone w świadomości społecznej, ujawniające się też w języku i tekście': Konotacje słowa osioł to głupota i upór, zaś słowa świnia to m.in. brud i niechlujne jedzenie. Cechy te ujawniają się m.in. w utartych zwrotach: głupi, uparty jak osioł, brudna świnia, żre jak świnia - oraz w znaczeniach wyrazów pochodnych, np. świński. Nie należą one natomiast ani do definicji rzeczownika osioł, ani świnia. 3. w językoznawstwie, w składni 'wskazywanie przez wyraz w tekście na konieczność występowania innego wyrazu o określonej formie lub znaczeniu': Konotacja rzeczownika przez czasownik. KONOTOWAĆ l. w logice i językoznawstwie 'oznaczać zespół cech charakterystycznych dla wszystkich desyg-natów danej nazwy i tylko dla nich': Nazwa krzesło ko-notuje takie cechy, jak: mebel do siedzenia, dla jednej osoby, z oparciem, bez podpórek pod ręce. 2. w semantyce językoznawczej 'przywoływać dodatkowe, niedefinicyjne treści związane z wyrazem w wiedzy społeczno--kulturowej i doświadczeniu mówiących': Słowo matka konotuje dobroć i opiekuńczość. 3. w językoznawstwie, w składni 'w odniesieniu do wyrazów: wskazywać w tekście na konieczność wystąpienia innych wyrazów o określonej formie lub znaczeniu, "otwierać miejsca dla nich'": Biernik jest konotowany przez czasownik przechodni. fr. connotation od łac. con- 'razem, współ-' notatio 'oznaczenie' KONSEKRACJA l. 'najważniejszy moment mszy: przemiana chleba i wina w ciało i krew Chrystusa': Konsekracja dokonuje się, gdy kapłan wymawia nad chlebem i winem słowa, przez które Chrystus ustanowił Najświętszy Sakrament. 2. 'udzielenie święceń biskupich': W kilka dni po konsekracji odbył się uroczysty ingres. 3. 'poświęcenie kościoła lub przedmiotów kościelnych': Konsekracja dzwonu. KONSEKROWAĆ 'dokonać konsekracji, zwłaszcza w 2. lub 3. znaczeniu': Konsekrowany na biskupa. Konsekrował nowy kościół. lać. consecratio 'poświęcenie' KONSEKUTYWNY ksiąźk. 'kolejny, następujący po czymś': Konsekutywne elementy dzieła literackiego. Konseku-tywne formy czasów w składni niemieckiej. fr. consecutifod łac. consequi 'iść za kimś' 402 KONSEKWENCJA KONSPEKT KONSEKWENCJA l. słowo często używane w liczbie mnogiej: KONSEKWENCJE 'coś, co jest następstwem czegoś innego, wcześniejszego, wynik': Troska o społeczne konsekwencje podwyżek cen. Nie sposób przewidzieć wszystkich konsekwencji takiego postępowania. 2. 'stanowczość w postępowaniu i działaniu, wytrwała dążność do czegoś; robienie tak, jak się powiedziało, że się zrobi; trzymanie się przyjętych zasad, wytyczonego planu itd.': Z żelazną konsekwencją realizował plan zdobycia władzy. Konsekwencja nie jest mocną stroną twojego postępowania. KONSEKWENTNY 'pełen konsekwencji, stanowczości w działaniu; rozumujący logicznie i według tego rozumowania postępujący': Bądź konsekwentna: jeśli postanowiłaś zerwać z Andrzejem, to nie spotkaj się już z nim ani razu. Jako stronnictwo prowadzimy bardzo konsekwentną politykę - koniunkturalizmu zarzucić nam nie możesz. Mamy konsekwentny program edukacyjny. lać. consequentia 'następstwo' KONSENSUS zob. CONSENSUS KONSERWATYZM l. 'zachowawcza postawa, wyrażająca się w niechęci do zmian i dążeniu do utrzymania istniejącego stanu rzeczy albo do przywrócenia jakiegoś stanu rzeczy z przeszłości': Działaczy tej partii oskarżono o ciasnotę poglądów i konserwatyzm obyczajowy, którego wyrazem jest przekonanie, że rola kobiety powinna się ograniczać do dbania o dom oraz rodzenia i wychowania dzieci. Konserwatyzm naukowy. Konserwatyzm religijny. 2. 'ideologia społeczno-polityczna broniąca tradycyjnego ładu społecznego i wartości chrześcijańskich oraz stosunków ekonomicznych opartych na prywatnej własności środków produkcji': Konserwatyzm ukształtował się w I połowie XIX w. jako reakcja na filozofię oświecenia i liberalizm oraz inne ruchy (np. emancypacyjne) rozwijające się od czasów Wielkiej Rewolucji Francuskiej. KONSERWATYSTA l. 'osoba, którą cechuje zachowawcza postawa': W wychowaniu dzieci był konserwatystą. 2. 'zwolennik konserwatyzmu - zachowawczej ideologii społeczno-politycznej': Organem krakowskich konserwatystów był w XIX w. dziennik "Czas". KONSERWATYWNY l. 'zachowawczy, odznaczający się konserwatyzmem - postawą zachowawczą': Konserwatywne myślenie. Starzy ludzie są zazwyczaj bardziej konserwatywni niż młodzi. 2. 'związany z konserwatyzmem - zachowawczą ideologią społeczno-polityczna -lub z konserwatystami': Konserwatywne partie chadec-kie. Pismo konserwatywne. fr. conservatisme od fac. conservare 'zachowywać' KONSOLA l. 'przyścienny wąski stolik ozdobny, zwykle znajdujący się pod lustrem': Pod lustrem w holu pałacowym była niewielka konsola, na której ustawiono zegar i wazę. 2. w architekturze 'ozdobny występ w murze, służący jako wspornik żeber sklepienia lub jako podstawa rzeźby' 3. w technice 'konstrukcja wspierająca w maszynach, przymocowana jednostronnie do ściany lub pionowego słupa, wspornik' 4. w elektronice 'część urządzeń elektronicznych, za której pomocą użytkownik wydaje komendy i kontroluje ich działanie, zwykle rodzaj pulpitu operatora': Konsola gier wideo to ich główna część. fr. console KONSOLACJA l.przestarz. 'pociecha': [...] niepomierna to jest konsolacja grzecznej zemsty dokonać. (Sienkiewicz) 2. 'stypa, poczęstunek po pogrzebie': Zaprosili żałobników na krótką konsolację. lać. consolatio KONSOLETA inaczej: STÓŁ MIKSERSKI 'stół, w który wbudowany jest zestaw urządzeń, służących do łączenia i nakładania na siebie dźwięków i obrazów': Konsolety używane są m.in. w studiach radiowych i telewizyjnych oraz w dyskotekach. fr. consolette KONSOLIDACJA l. 'umocnienie się, zespolenie, zjednoczenie, połączenie się': Konsolidacja sił na najważniejszych zadaniach. Konsolidacja partii centrowych. Konsolidacja wysiłków dla przezwyciężenia kryzysu gospodarczego. 2. w finansach 'zamiana kilku pożyczek na jedną': Konsolidacja jest zazwyczaj połączona z ujednoliceniem zasad spłaty pożyczek i przesunięciem ich na dalszy termin. KONSOLIDOWAĆ l. 'umacniać, zespalać, jednoczyć, łączyć': Konsolidować wysiłki. Konsolidować mieszkańców miasta wokół zadań społecznych. 2. w finansach 'dokonywać konsolidacji - połączenia kilku pożyczek w jedną' lać. consolidatio KONSONANS l. w muzyce 'zgodne współbrzmienie lub następstwo dwóch lub więcej dźwięków': Konsonans to w muzyce przeciwieństwo dysonansu. 2. w nauce o literaturze 'rym niedokładny, oparty na zgodności spółgłosek': Konsonans, np. gong - gang, jest odwrotnością asonansu, rymu niedokładnego opartego na zgodności samogłosek, np. lama - amant. fr. consonance od łac. consonans 'razem brzmiący' KONSORCJUM 'związek, spółka kilku przedsiębiorstw albo banków, utworzone po to, żeby powiększyć kapitał na tyle, aby starczył do przeprowadzenia określonej operacji finansowej lub handlowej': Konsorcjum polskich biur podróży. Międzynarodowe konsorcjum finansowe. lać. consortium 'współudział, wspólnota, spółka' KONSPEKT 'krótki zarys lub streszczenie pracy naukowej, wykładu, referatu itp., rzadziej tekstu artystycznego': Przedstawił promotorowi konspekt swej rozprawy doktorskiej. W ostatnim, grudniowym numerze pisma można znaleźć krótkie konspekty ważniejszych rozpraw z tej dziedziny, opublikowanych w minionym roku. odlać, conspektus 'spojrzenie' 403 KONSPIRACJA KONSTYTUCJA KONSPIRACJA 1. tajna, nielegalna działalność polityczna, skierowana przeciw istniejącej władzy; także: organizacja lub organizacje prowadzące taką działalność': Pierwsze formy antyhitlerowskiej konspiracji na okupowanych ziemiach polskich zaczęły się rozwijać już jesienią 1939 r. Z jego namowy kilku kolegów przystąpiło do antykomunistycznej konspiracji w czasie stanu wojennego. 2. 'ukrywane przed kimś działanie, tajemnica': Początkowo ich zebrania i tajna baza na drzewie - to była tylko niewinna, dziecięca konspiracja. KONSPIRATOR 'osoba, która prowadzi tajną działalność polityczną, wymierzoną przeciw istniejącej władzy': Policyjni agenci próbowali przeniknąć w szeregi konspiratorów. KONSPIROWAĆ l. 'prowadzić tajną, nielegalną działalność polityczną; działać w konspiracji': K-onspirował przeciw władzy komunistycznej. Zakonspirowane struktury organizacji podziemnej. 2.'ukrywać cos przed kimś': K-onspirował przed nami swoje poglądy. KONSPIROWAĆ SIĘ 'ukrywać się z czymś, maskować się': Musiał się konspirować ze swoim uczuciem do Joanny, żony prezesa. KONSPIRACYJNY l. 'związany z konspiracją - tajną działalnością polityczną': Działacze konspiracyjni. Wydawnictwa konspiracyjne. 2. 'świadczący o ukrywaniu czegoś przed kimś': Konspiracyjny ton głosu. Konspiracyjny szept. KONSPIRATORSKI 'związany z konspiratorem lub konspiratorami, charakterystyczny dla konspiratorów': Praca konspiratorska. Przyzwyczajenia konspiratorskie. lać. conspiratio 'spisek, sprzysiężenie' KONSTABL 'najniższy stopień w policji w Wielkiej Brytanii; także: policjant mający taki stopień': Oficer polecił konstablowi odprowadzić aresztowanego do samochodu. Konstabi Smith wyruszył na patrol. ang. constable z łac. śr. comes stabuli - tytuł urzędnika nadwornego (w Polsce: 'wielki koniuszy') KONSTATACJA książk. 'stwierdzenie, zwłaszcza stwierdzenie jakiegoś faktu': To, co księgowy mówił o stanie naszego przedsiębiorstwa, to były tylko suche konstatacje; wnioski i oceny pozostawił członkom dyrekcji i zarządu. KONSTATOWAĆ książk. 'stwierdzać coś': Ja tylko konstatuję fakty - nikogo nie krytykuję i niczego nie oceniam! Tak więc sprzedaż naszych produktów znów wzrosła o 10% - skonstatował z zadowoleniem dyrektor. fr. constatation od łac. constatare KONSTELACJA l. inaczej: GWIAZDOZBIÓR 'grupa jasnych gwiazd na niebie, łączonych w wyobraźni w pewien kształt i nazwanych ze względu na niego': Konstelacja Lutni. Syriusz to najjaśniejsza gwiazda w konstelacji Wielkiego Psa. 2. przen. 'układ czegoś, zwłaszcza układ abstrakcyjnych elementów w jakiejś dziedzinie': Konstelacja sił politycznych w Polsce. Zmienne konstelacje międzynarodowe. lać. constellatio 'gwiazdozbiór' KONSTERNACJA książk. 'zmieszanie i zakłopotanie wywołane czyimś nieoczekiwanym zachowaniem': Po jego słowach na sali zapanowała konsternacja, nikt nie oczekiwał rezygnacji szefa w chwili, gdy firma tak świetnie prosperuje. KONSTERNOWAĆ książk. 'wywoływać u kogoś konsternację': Konstemował zebranych swoimi wypowiedziami. Zamilkł skonsternowany jej bardzo ostrą i nieoczekiwaną odmową. fr. constemation z łac. constematio KONSTRUKTYWIZM 'awangardowy kierunek artystyczny rozwijający się po pierwszej wojnie światowej, głównie w Rosji, poszukujący nowych rozwiązań artystycznych, odpowiadających postępowi w nauce i technice, głoszący stosowanie form geometryczno-abstrakcyj-nych w sztukach plastycznych i prostotę konstrukcji w architekturze': Jeden z głośnych obrazów Malewicza nosił podpis "Czarny kwadrat na białym tle". Był to początek abstrakcji typu geometrycznego, nowego kierunku malarskiego, który niebawem nazwano czystym konstruktywizmem. (Hutnikiewicz) KONSTRUKTYWISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami konstruktywizmu': Słynni konstruktywiści to m.in. Naum Gabo i Aleksander Rodczenko. roś. konstruktywizm KONSTRUKTYWNY 'budujący; taki, który zawiera składniki pozytywne, twórcze (a nie burzące, negatywne)': Nie będzie to jednak opozycja konstruktywna i kompetentna. Konstruktywna krytyka. | UWAGA: wyraz nadużywany, będący często niepotrzeb-|| nym ozdobnikiem wypowiedzi. lać. constructivus od: construere 'gromadzić, budować' KONSTYTUANTA 'zgromadzenie ustawodawcze, sejm, parlament, zwołane (tylko) po to, by uchwalić lub zmienić zasadniczo konstytucję': Zwołana po zwycięstwie rewolucji francuskiej konstytuanta w 1789 r. uchwaliła słynną "Deklarację praw człowieka i obywatela", a dwa lata później ustawę zasadniczą. fr. assemblee constituante 'zgromadzenie ustawodawcze' KONSTYTUCJA l. inaczej: USTAWA ZASADNICZA 'zbiór podstawowych zasad prawnych obowiązujących w jakimś państwie, obejmujących przede wszystkim: ustrój państwa, strukturę i zasady działania najważniejszych organów władzy, podstawowe prawa i obowiązki obywateli': Nad tekstem konstytucji pracowali wybitni politycy i eksperci. Jest ona efektem szerokiego politycznego i światopoglądowego kompromisu, szanującego zróżnicowanie naszego społeczeństwa. (Prezydent Aleksander Kwaśniewski). 2. książk. 'zasadnicza budowa 404 KONSTYTUCJONALIZM KONSUMPCJA ciała lub typ psychiki człowieka': Był osobą o dość delikatnej konstytucji fizycznej. KONSTYTUOWAĆ 'tworzyć jakąś strukturę organizacyjną i nadawać jej prawną moc działania': Na zebraniu ukonstytuowano nowy zarząd spółki. KONSTYTUOWAĆ SIĘ 'o jakiejś strukturze organizacyjnej: tworzyć się i nabierać mocy prawnej': Ukonstytuowała się komisja mandatowa. Ukonstytuowało się prezydium, na czele z przewodniczącym - Stefanem No-wakiem. KONSTYTUCYJNY l. 'związany z konstytucją-zbiorem podstawowych zasad prawnych obowiązujących w państwie': Konstytucyjne gwarancje praw obywateli. Normy konstytucyjne dotyczące równości mężczyzn i kobiet. <) Trybunał Konstytucyjny 'sąd czuwający nad zgodnością ustaw parlamentarnych oraz zarządzeń naczelnych władz państwowych z konstytucją': Trybunał Konstytucyjny działa w Polsce od połowy lat 80. XX w. 2. książk. 'odnoszący się do budowy ciała lub typu psychiki' KONSTYTUTYWNY książk. 'będący zasadniczym, podstawowym składnikiem czegoś, ustanawiający to, tworzący': Fabuła i narracja to konstytutywne elementy dzieł epickich. Orzeczenie to konstytutywna część zdania. lać. constitutio 'układ, zestawienie praw', potem 'akty ustawodawcze cezarów'; w dawnej Polsce przez konstytucję rozumiano 'ustawę sejmową' KONSTYTUCJONALIZM l. w polityce 'pogląd głoszący, że najlepszą formą ustroju państwowego jest monarchia konstytucyjna': Konstytucjonalizm był głoszony zwłaszcza w XVIII i XIX w. przez ówczesnych teoretyków podziału władzy państwowej. 2. książk. 'ustrój państwowy oparty na (pisanej) konstytucji': Konstytucjonalizm jest dominującą w nowoczesnych państwach demokratycznych formą polityczną. 3. w psychologii 'teoria wiążąca cechy psychiczne człowieka z budową j ego ciała': Konstytucjonalizm jest teorią bardzo starą, myśl o związku budowy ciała i wyglądu człowieka z jego charakterem wyrażają już starogreccy myśliciele, np. Arystoteles w "Fizjognomice". Do najbardziej znanych dwudziestowiecznych koncepcji związanych z konstytucjonalizmem należy teoria Emsta Kretschmera. KONSTYTUCJONALNY 'związany z konstytucjonalizmem w 3. znaczeniu': W typologii Kretschmera rozróżnia się trzy typy konstytucjonalne: astenik zwany też lep-tosomatykiem, pyknik i atletyk. niem. Konstitutionalismus od łac. constitutio 'układ, zestawienie' KONSUL l. 'stały przedstawiciel jakiegoś państwa w innym kraju, chroniący prawa jego obywateli w tym kraju, a także zajmujący się stosunkami gospodarczymi, kulturalnymi i naukowymi z tym krajem': Konsulem polskim może zostać zarówno obywatel Polski, jak i obywatel państwa obcego (tzw. konsul honorowy), który reprezentuje interesy Polski i chroni prawa obywateli polskich w innym - z reguły bardzo odległym i niewielkim - kraju. 2. 'w starożytnym Rzymie, w okresie republiki: jeden z dwóch najwyższych urzędników': Konsulowie dowodzili armią i zwoływali posiedzenia senatu. 3. 'we Francji w latach 1799-1804: jeden z trzech członków rządu republiki': W 1802 r. Napoleon Bonaparte został mianowany dożywotnim konsulem. KONSULAT l. 'placówka dyplomatycznajakiegoś państwa na terenie innego państwa, kierowana przez konsula': Do konsulatu można zwracać się w sprawach bieżących, m.in. w problemach związanych z wymianą gospodarczą i transportem. 2. w starożytnym Rzymie: urząd rzymskiego konsula; także: czas jego rządów': Juliusz Cezar objął konsulat w 59 r. p.n.e. Konsulat trwał l rok. 3. 'we Francji w latach 1799-1804: forma rządów sprawowanych przez 3 konsulów': Francuski konsulat tylko pozornie był kolegialną formą władzy, w rzeczywistości drugi i trzeci konsul mieli głos jedynie doradczy. KONSULARNY 'związany z konsulem - stałym przedstawicielem jakiegoś państwa w innym kraju albo z konsulatem': Służba konsularna. Placówka konsularna. <} Paszport konsularny 'paszport blankietowy wydawany przez konsulat obywatelowi swojego kraju, który przebywa czasowo za granicą i z jakichś względów nie ma ważnego paszportu': Do Polski wrócił z paszportem konsularnym, który wydano mu w Kolonii. lać. consul KONSULTING albo CONSULTING (czytaj: konsulting albo konsalting) 'doradztwo w zakresie spraw związanych z produkcją, handlem i usługami': Zajmować się konsultingiem. Konsulting handlowy. KONSULTINGOWY 'dotyczący konsultingu, związany z konsultingiem': Firma konsultingowa. Działania konsultingowe. ang. consulting KONSUMPCJA l.oficj. 'jedzenie posiłków, posilanie się': Amerykański model konsumpcji, zwany "religią Wielkiego Befsztyka". 2. ogólniej 'użytkowanie kupionych towarów': Konsumpcja proszków do prania stale rośnie. KONSUMOWAĆ l. oficj. 'jeść': Konsumować zbyt wiele tłuszczów. 2. ogólniej 'użytkować jakiś towar': Przeciętny Polak konsumuje jedno żelazko na 3 lata. KONSUMPCYJNY l. 'taki, który jest przeznaczony do konsumpcji (w znaczeniu l. i 2.)': Oleje konsumpcyjne. Przemysłowe artykuły konsumpcyjne. 2. 'taki, dla którego konsumpcja - kupowanie i użytkowanie towarów -stanowi główny cel życia, jego naczelną wartość; pozbawiony wyższych ideałów'. Konsumpcyjny model życia. Jest to dla nich swoisty konsumpcyjny zastrzyk dobrego samopoczucia. KONSUMPCJONIZM 'postawa, filozofia życia, która polega na przywiązywaniu zbytniej wagi do zdobywania i posiadania dóbr materialnych przy zaniedbywaniu duchowej strony życia': Konsumpcjonizm jest przekleństwem społeczeństw zachodnich. j UWAGA: w tym znaczeniu bywa błędnie używany wyraz || konsumeryzm (zob.). 405 KONSYLIUM KONTESTACJA KONSUMENT 'człowiek jako osoba kupująca i zużywająca towary; spożywca': Dyktują wysokie ceny konsumentom krajowym. Nie interesowała się tym wtedy ani prasa, ani konsumenci artykułów przemysłowych. Handlowi przybył partner- zorganizowany konsument. | UWAGA: nie jest właściwe ograniczanie znaczenia wyrazu || konsument tylko do sensu 'ten, który coś je'. KONSUMENCKI 'taki, który dotyczy konsumenta, związany z konsumentem; konsumenta': Określone postawy konsumenckie znalazły swój wyraz w tej deklaracji. Organizacje konsumenckie. KONSUMERYZM 'społeczny ruch obrony konsumentów': Konsumeryzm wygrał pierwszą batalię z handlem. UWAGA: wyraz ten bywa mylony ze słowem konsum-pcjonizm (zob.). lać. consumptio 'zużycie, zniszczenie' i consumens 'spożywca'; ang. consummate, consumption i consumerism KONSYLIUM 'narada lekarzy, mająca na celu postawienie diagnozy i ustalenie metody leczenia': W konsylium zwołanym przez ordynatora wzięli udział lekarze różnych specjalności. Nic nie pomogły kolejne konsylia -nikt nie umiał ani rozpoznać choroby, ani zalecić jakiejś terapii. KONSYLIARZ przestarz. 'lekarz, zwłaszcza lekarz biorący udział w konsylium': Konsyliarze z powagą kiwali brodami nad omdlewającą cioteczką. łac. consilium 'narada' KONSYSTENCJA 'spoistość cieczy oraz ciał półpłynnych: twardość, gęstość i lepkość': Krem o półpłynnej konsystencji. Jednolita konsystencja roztworu. Podejrzana konsystencja zupy. p.-lac. consistentia od: consistere 'trwać, zatrzymać się' KONSYSTORZ l. 'zgromadzenie kardynałów pod przewodnictwem papieża': Nominacje na kardynała ogłaszano na zamkniętych konsystorzach w Watykanie. 2. 'wydział administracyjny kurii w Kościele katolickim' 3. 'w Kościele protestanckim: rada, będąca najwyższą władzą administracyjno-sądową w diecezji' KONSYSTORSKI 'związany z konsystorzem - najczęściej w 2. znaczeniu': Sąd konsystorski. () Dziewica konsystorska 'rozwódka, której małżeństwo zostało uznane przez władze kościelne za niebyłe': Wyrażenie dziewica konsystorska zostało upowszechnione w dwudziestoleciu międzywojennym przez Tadeusza Boya-Żeleńskie-go- p.-lac. consistorium 'miejsce rady, zebranie' od: consistere 'trwać, zatrzymać się' KONSZACHTY 'tajemne powiązania, zwłaszcza takie, które wiążą się z nieuczciwymi interesami lub zmową przeciw komuś': Był w Arras taki, co wszedł w konszachty z rozbójnikami. (Szczypiorski) od niem. Kundschaft 'zwiad, wywiadywanie się' KONTAMINACJA l. książk. 'zmieszanie różnych elementów, dające nową całość; także: nowa całość powstająca przez skrzyżowanie elementów': Kontamina-cja stylów. Ten pogląd to kontaminacja wcześniej przedstawionych koncepcji. 2. w językoznawstwie 'skrzyżowanie dwóch jednostek językowych, dające nową jednostkę; także: ta nowa jednostka': Chuderlawy to konta-minacja przymiotników: chudy i cherlawy. KONTAMINOWAĆ l. książk. 'mieszać, łączyć różne elementy': Kontaminować wzory dekoracyjne z różnych epok. 2. w językoznawstwie 'krzyżować dwie jednostki językowe w nową jednostkę': Skontaminowane jednostki językowe są często uważane za niepoprawne, np. wyrażenie: goły jak mysz kościelna, które powstaje przez skontaminowanie: biedny jak mysz kościelna i goły jak święty turecki. lać. contaminatio 'pomieszanie, zarażenie' KONTEMPLACJA książk. 'głęboki namysł, rozmyślanie nad czymś; także: obserwowanie i przeżywanie czegoś z głębokim namysłem i w powadze': Przez długi czas trwał w kontemplacji, milczący, pogrążony we własnych myślach. Kontemplacja piękna natury. KONTEMPLOWAĆ książk. 'trwać w stanie kontemplacji; obserwować i przeżywać coś z głębokim namysłem i w powadze': Z zamkniętymi oczami kontemplował piękno IX Symfonii Ludwika van Beethovena. KONTEMPLACYJNY książk. 'związany z kontemplacją, skłonny do kontemplacji': Kontemplacyjne wiersze Staffa ze zbioru "Wysokie drzewa". Był człowiekiem o kontemplacyjnym nastawieniu do życia, przedkładającym rozmyślanie nad tym, co jest, nad aktywność i chęć zmiany tego. W zakonach kontemplacyjnych, takich jak np. kameduli, zakonnicy poświęcają się modlitwom i rozmyślaniom. fr. contemplation z łac. contemplari 'przyglądać się czemuś z uwagą' KONTENER l. 'trwały pojemnik wielokrotnego użycia, zwykle o znormalizowanych wymiarach, służący do przewozu i składowania różnych wyrobów': Kontener do butelek z piwem. Jajka przewożono w specjalnych kontenerach. 2. 'w węższym znaczeniu: metalowa skrzynia o znormalizowanych wymiarach, służąca do transportu towarów, zwłaszcza transportu drogą morską' : Dźwig ładował na statek wielkie kontenery z bronią i amunicją. KONTENEROWIEC 'statek przystosowany do przewożenia kontenerów - metalowych skrzyń o znormalizowanych wymiarach' KONTENEROWY 'związany z kontenerami, zwłaszcza w 2. znaczeniu': Transport kontenerowy umożliwia szybki załadunek i rozładunek statku. ang. container KONTESTACJA 'podawanie czegoś w wątpliwość, prowadzące aż do protestu, zwłaszcza w ważnych sprawach politycznych, społecznych albo religijnych; kwestiono- 406 KONTINUUM II KONTRAKCJA wanie istniejącego porządku, które prowadzi do buntu przeciw niemu, a znajduje wyraz zarówno w wielkich ruchach społecznych, jak i w twórczości (literackiej, malarskiej itp.)': Kontestacja młodzieży doprowadziła do wybuchu 68 roku w całej zachodniej Europie. Zwolennicy kontestacji religijnej są dziś w mniejszości. KONTESTOWAĆ 'wyrażać swoje poglądy poprzez kontestację': Kontestowaliśmy wtedy wszyscy, ale na barykady poszli tylko studenci. Czy wówczas naprawdę kontestował, czy tylko się wygłupiał? KONTESTATOR 'ten, kto kontestuje, buntuje się przeciw zastanej rzeczywistości, kwestionuje publicznie istniejący porządek': Z młodych kontestatorów lat 60. wyrośli stateczni biznesmeni i ogólnie szanowani burżua. KONTESTACYJNY 'taki, który zawiera kontestację': Poezja kontestacyjna. KONTESTATORSKI 'taki, który dotyczy kontestacji albo kontestatorów': Kontestatorskie ruchy lat 70. Poglądy kontestatorskie są tak stare jak cywilizacja. fr. contestation, contester, pierwotnie 'kwestionować' KONTINUUM l. w matematyce 'zbiór nieskończony równej mocy ze zbiorem wszystkich punktów - albo wszystkich liczb rzeczywistych - prostej lub jej odcinka' 2. książk. 'coś, co jest ciągłe, zwłaszcza przy tym takie, że trudno w tym odróżnić poszczególne odcinki': Barwy na jego obrazach miękko przechodziły jedna w drugą tworząc swoiste kontinuum. Kontinuum czasu, przestrzeni. lać. continuum od: continuus 'ciągły, nieprzerwany' KONTO l. 'rachunek w banku, na który klient wpłaca pieniądze albo są one przekazywane na jego życzenie i z którego może pieniądze wypłacać albo zlecać przekazanie ich komuś': Założył sobie konto w banku, na które firma przelewała jego zarobki i z którego regulowano stałe opłaty za czynsz oraz raty kredytu. 2. w księgowości 'dwustronny rachunek w księdze handlowej, w którym rejestruje się wpływy i wydatki': Księgowa zapisywała wpłaty gotówki i przelewy na konto po jednej, zaś wydatki - po drugiej stronie. 3. przen. 'czyjś rachunek u innych ludzi: jego dobre i złe czyny': Jego sukcesy poszły na cudze konto. Ten błąd obciąża moje konto. UWAGA: Słowo konto w swym l. i podstawowym znaczeniu jest charakterystyczne dla języka ogólnego. Bankowcy częściej używają nazwy rachunek, rozróżniając przy tym cały szereg rachunków, np. ze względu na to, kto jest ich właścicielem - rachunek osobisty i rachunek firmy, ze względu na regularność wpłat i wypłacanie pieniędzy od razu lub dopiero za jakiś czas: rachunek oszczędnościowo--rozliczeniowy, rachunek a vista, rachunek terminowy itd. wl. conto od łac. computus 'rachunek' KONTRA l. 'w kartach: zobowiązanie do tego, że nie dopuści się, by przeciwnik zebrał deklarowaną liczbę lew': Podczas licytacji brydżowej wystąpili z kontrą. 2. 'w boksie: cios zadany właśnie atakującemu przeciwnikowi': Mocna kontra Kubańczyka zwaliła go z nóg. 3. 'sprzeciw, działanie przeciwne wobec tego, co ktoś robi': Nie spodziewał się z jego strony kontry na zebraniu. KONTROWAĆ l. 'w kartach: występować z kontrą' 2. 'w boksie: zadawać ciosy przeciwnikowi w momencie, gdy atakuje': Błyskawicznie skontrował atak Francuza. 3. 'sprzeciwiać się, podejmować działania przeciwne wobec tego, co robi ktoś inny': Kontrował wszystkie jego próby reform firmy. lać. contra 'przeciw' KONTR-, KONTRA- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'przeciw, przeciwieństwo, przeciwstawienie', np. kontratak, kontrofensywa, kontrrewolucja fr. contre z łac. contra 'przeciw' KONTRABANDA 'przemyt; także: przemycane towary': Schwytano szajkę, zajmującą się kontrabandą alkoholu. Celnicy zajęli kontrabandę. KONTRABANDZISTA 'przemytnik' wl. contrabbando od: contra bando 'przeciw rozporządzeniu' KONTRADMIRAŁ 'stopień wojskowy w marynarce wojennej odpowiadający stopniowi generała brygady w wojskach lądowych, skrót: kadm': Kontradmirał to pierwszy z trzech stopni admiralskich. fr. contre-admiral KONTRADYKCJA książk. rząd. 'sprzeczność, niezgodność zawarta w czymś': Kontradykcja pojęć. Kontradyk-cja zawarta w czyjejś wypowiedzi. KONTRADYKTORYJNY książk. 'polegający na sprzeczności, przeciwstawieniu czegoś, np. różnych opinii': Kontradyktoryjna forma badania sądowego świadków. lać. contradictio 'sprzeczność' KONTRAHENT 'partner w interesach, w handlu; także: każda ze stron zawierających umowę (zwłaszcza handlową)': Zachodni kontrahent niczego w prezencie nie daje. W poszukiwaniu kontrahentów nieustannie czyta prasę i penetruje środowiska biznesu. lać. contrahens 'skupiający' od: contrahere 'ściągać, skupiać' I KONTRAKCJA w różnych naukach 'ściągnięcie się, skurczenie się czegoś': Forma swego powstała z wyrazu swojego w wyniku kontrakcji samogłosek. Przy mieszaniu wody i alkoholu etylowego następuje kontrakcja. od łac. con- 'razem', tractio 'ciągnięcie' II KONTRAKCJA (czytaj kontr-akcja) 'akcja przeciwna jakiejś innej akcji': Akcja Anglików i kontrakcja drużyny polskiej. Kontrakcja dyplomatyczna. złożenie cząstki: kontr- i słowa: akcja 407 KONTRAKT KONTROWERSJA KONTRAKT oficj. 'porozumienie stron w jakiejś sprawie, zwykle w formie pisemnej umowy, określającej wzajemne zobowiązania, warunki i terminy; także: dokument zawierający tę umowę': Firma wygrała przetarg i zawarła kontrakt na wykonanie prac wykończeniowych w gmachu. Wynegocjowano warunki kontraktu na komputeryzację zakładu. KONTRAKTOWAĆ oficj. l. 'angażować na podstawie kontraktu': Kontraktował nowych pracowników. 2. 'zawierać kontrakt, umowę na dostawę czegoś, zwłaszcza płodów rolnych lub zwierząt hodowlanych': Zakontraktował 500 ton zboża. Dostarczył zakontraktowaną trzodę chlewną. KONTRAKTACJA oficj. 'zawieranie umowy między producentem rolnym a przedsiębiorstwem skupu na dostawę określonej ilości płodów rolnych lub zwierząt hodowlanych w pewnym terminie po uzgodnionej cenie': Kontraktacja buraków cukrowych. KONTRAKTOWY 'opierający się na kontrakcie, zatrudniony na podstawie kontraktu': W tzw. sejmie kontraktowym, wybranym 4 czerwca 1989 r., 35% miejsc pochodziło z wolnych wyborów, zaś pozostałe obsadzone były przez PZPR i jej sojuszników - taki układ sił był rezultatem kontraktu, zawartego podczas obrad "okrągłego stołu" przez władzę i opozycję. Oprócz osób pracujących na stałe w lecie zatrudniano na dwa, trzy miesiące robotników kontraktowych. lać. contractus KONTRALT w muzyce l.'najniższy głos żeński': Śpiewać kontraltem. Głosowi męskiemu towarzyszył kontralt kobiecy. 2. 'śpiewaczka śpiewająca takim głosem': Była znana jako kontralt opery wiedeńskiej. wl. contralto KONTRAPUNKT l. w muzyce 'jednoczesne prowadzenie dwu lub więcej linii melodycznych według określonych zasad tonalnych, harmonicznych i rytmicznych; także: nazwa głosu dokomponowanego do istniejącej już melodii': Charakterystyczne formy kontrapunktu to fuga i kanon. 2. 'dział teorii muzyki, sztuka takiego zestawiania głosów': Poznawał prawidła kontrapunktu. 3. 'samodzielna melodia towarzysząca głosowi w utworze wielogłosowym' 4. przen. 'coś uzupełniającego, dopełniającego coś innego': Interesującym kontrapunktem festiwalu filmowego był pokaz dzieł stworzonych techniką komputerową. niem. Kontrapunkt od łac. contra 'przeciw', punctum 'nuta' KONTRASYGNATA (czytaj: kontr-asygnata) w prawie 'podpisanie jakiegoś aktu prawnego przez innego, wysokiego urzędnika państwowego, zwłaszcza podpisanie aktu wydanego przez głowę państwa - przez premiera lub ministra': Kontrasygnata ministra oznacza, że przyjął on na siebie polityczną i prawną odpowiedzialność za wcielany w życie akt. KONTRASYGNOWAĆ wprawie 'dokonywać kontrasygnaty': Ministrowie kontrasygnowali dokumenty otrzymane z kancelarii królewskiej. od łac. contra- 'przeciw', signare 'podpisywać' KONTRATAK l. (czytaj: kontr-atak) w wojsku inaczej: PRZECIWNATARCIE 'działanie taktyczne broniących się wojsk, polegające na ataku na nacierającego przeciwnika, zwykle na przeciwnika, który włamał się w głąb obrony, po to, by go odeprzeć i przywrócić pierwotne położenie': Po kilku godzinach zdołali zatrzymać nacierającego przeciwnika i przeszli do kontrataku. Ich kontratak został odparty. 2. 'w szerokim znaczeniu: atak broniącego się na przeciwnika': Kontratak polskiej drużyny nie powiódł się, przy piłce znów są Francuzi. Lewica odparła stawiane jej zarzuty i ruszyła do kontrataku, przedstawiając listę oskarżeń pod adresem prawicowych polityków. KONTRATAKOWAĆ 'przeprowadzać kontratak w l. lub 2. znaczeniu': Wojska radzieckie w pierwszej fazie bitwy pod Kurskiem odpierały ataki niemieckie, w drugiej, od 12 lipca 1943 r., zaczęły kontratakować, rozwijając natarcie w kierunku Zagłębia Donieckiego. W trzeciej rundzie zepchnięty do defensywy bokser zaczął kontratakować. złożenie cząstki: kontr- i słowa: atak KONTRKULTURA 'kultura przeciwstawiająca się wzorcom i wartościom kultury ogólnej, oficjalnej, zrodzona z kontestacji wobec niej lub wywodząca się z kultur marginesu społecznego': Ważnym źródłem dla wielu konte-stacyjnych kontrkultur, które pojawiły się na Zachodzie w latach 60., była kultura Orientu. Mówiono nawet wówczas o specyficznym pokoleniu "duchowych Azjatów". KONTRKULTUROWY 'związany z kontrkulturą': Czy amatorzy graffiti to kolejna grupa kontrkulturowa? Kontrkulturowa obyczajowość hipisów. złożenie cząstki: kontr- i słowa: kultura (kalka wyrażenia angielskiego lub francuskiego) KONTROFENSYWA (czytaj: kontr-ofensywa) 'natarcie wielkimi siłami wojskowymi, które jest odpowiedzią na uprzednią ofensywę nieprzyjaciela': Po złamaniu pod Kurskiem potęgi pancernej Wehrmachtu Armia Czerwona przeszła do kontrofensywy. złożenie cząstki: kontr- i słowa: ofensywa KONTROFERTA (czytaj: kontr-oferta) 'oferta konkurencyjna, zawierająca dogodniejsze warunki umowy': Od ich konkurencji otrzymaliśmy kontrofertę, z propozycją wykonania usług taniej i w krótszym terminie. KONTROWAĆ zob. KONTRA KONTROWERSJA 'różnica zdań, która może prowadzić do zatargów, rozbieżność w sądach o czymś': Uchwała ta będzie źródłem kontrowersji wewnątrz Ruchu. Plany zabudowy terenów wokół Pałacu Kultury budzą wiele kontrowersji wśród architektów i urbanistów. KONTROWERSYJNY 'taki, który wywołuje kontrowersje, różnice zdań, różne oceny, sprzeczne sądy; sporny': Jego zasady moralne są co najmniej kontrowersyjne. Był kontrowersyjną postacią na ówczesnej scenie politycznej. Decyzje podjęte pod wpływem kontrowersyjnych racji politycznych. 408 KONTRREFORMACJA KONTYNUACJA UWAGA: wyraz modny, używany często wówczas, gdy nie chce się wprost potępić kogoś lub czegoś, powiedzieć, że coś się nam nie podoba, nie odpowiada, np.: "kontrowersyjna wypowiedź" (zamiast: wypowiedź nie do przyjęcia), "kontrowersyjny film" (zamiast: zły, nieudany film). lać. controversia 'sprzeciw' KONTRREFORMACJA 'ruch w Kościele katolickim, trwający od polowy XVI w. do końca wieku XVII, przeciwny reformacji: zmierzający do zahamowania rozprzestrzeniania się protestantyzmu i wewnętrznej odnowy katolicyzmu': Za początek kontrreformacji przyjmuje się obrady soboru trydenckiego w latach 1545-1563, na którym wypracowano jednolite stanowisko w wielu kwestiach dotychczas w katolicyzmie rozstrzyganych różnorako lub spornych, np. stosunku tradycji i Objawienia, problemach związanych z kultem świętych, oraz wprowadzono rozporządzenia dyscyplinujące hierarchię kościelną i określające jej obowiązki w zakresie szerzenia wiary. KONTRREFORMACYJNY 'związany z kontrreformacją': Niektórzy historycy, np. Paweł Jasienica, analizują szczególnie silne w Polsce oddziaływanie ruchów kontrreformacyjnych i wskazują na ich negatywny wpływ na nasze dzieje. Z drugiej strony podkreśla się pozytywne oddziaływanie kontrreformacji, która przyniosła nową, otwartą religijność, także ludową, oraz odnowę teologii. złożenie cząstki: kontr- i słowa: reformacja (pojęcie występujące w bardzo wielu językach europejskich) KONTRREWOLUCJA 'walka przeciw rewolucji politycznej, zwłaszcza rewolucji, która zwyciężyła; także: ugrupowania prowadzące tę walkę': Jakobini uzasadniali konieczność wprowadzenia terroru wzmagającą się kontrrewolucją i przybierającą coraz groźniejsze wymiary interwencją zbrojną innych państw europejskich przeciw Francji. Analiza działań zbrojnych Piłsudskiego wskazuje, że bynajmniej nie zamierzał on wspomagać sił kontrrewolucji w Rosji, wcale nie było mu tęskno do carskich porządków. KONTRREWOLUCJONISTA 'uczestnik lub zwolennik kontrrewolucji': Odziały wojsk francuskich bez trudu pokonały kontrrewolucjonistów - w większości prostych chłopów z Wandei. Specjalna policja rewolucyjna pod komendą Feliksa Dzierżyńskiego rozstrzeliwała bez wyroku wszystkich, których podejrzewano o to, że są kontrrewolucjonistami. złożenie cząstki: kontr- i wyrazu: rewolucja KONTRTORPEDOWIEC dziś częściej: NISZCZYCIEL 'okręt wojenny mniejszy niż pancernik lub krążownik, wyposażony w wyrzutnie torped, lekkie działa i wyrzutnie rakietowe': Konwój statków handlowych osłaniały kontrtorpedowce. złożenie cząstki: kontr- i słowa: torpedowiec KONTRYBUCJA 'danina nakładana przez zwycięskie w wojnie państwo na państwo przegrane; także: danina nakładana na ludność okupowanego terytorium lub świadczenia przymusowe pobierane przez wojsko': Po przegranej wojnie z Turcją Polska miała zapłacić wysoką kontrybucję. Szwedzi nałożyli na szlachtę kontrybucję. lać. contributio KONTUSZ 'wierzchni strój polskiej szlachty od XVI w.: długa, sięgająca za kolana suknia, z przodu zapinana na haftki albo guzy, przewiązana pasem, mająca rozcięte rękawy, tzw. wyloty, które przy niektórych czynnościach zarzucano do tyłu, by nie przeszkadzały': Poloneza czas zacząć! Podkomorzy rusza /Iz lekka zarzuciwszy wyloty kontusza, /1 wąsa podkręcając, podał rękę Zosi /1 skłoniwszy się grzecznie w pierwszą parę prosi [...] Nad murawą czerwone połyskająbuty, / Bije blask z karabeli, świeci się pas suty [...]. (Mickiewicz) KONTUSZOWY 'związany z kontuszem': Najsłynniejsze pasy kontuszowe wyrabiano w Słucku. węg. kóntósz (kontusz to strój wschodni, moda na ten strój dotarła do Polski z Węgier) KONTUZJA 'mechaniczne uszkodzenie ciała, zwłaszcza niezbyt ciężkie obrażenia zewnętrzne, odniesione w czasie uprawiania sportu lub w wypadku': W czasie treningu doznał kontuzji kolana. Uległ kontuzji w wypadku. KONTUZJOWAĆ 'ulec kontuzji; rzadziej: spowodować kontuzję': Kontuzjowany bramkarz został zniesiony z boiska. tac. contusio 'stłuczenie' KONTYNGENT l. 'ogólnie: pewna liczba czegoś, przydział jakichś środków, towarów, osób': Kontyngent proszku do prania dla całego powiatu. 2. 'maksymalna ilość niektórych towarów, które dopuszcza się w imporcie albo eksporcie, ustalana w umowach międzypaństwowych, rzadziej -jednostronnie': Zakładaj ą one otwieranie rynków Wschodu na nasze towary i nieco większe kontyngenty. 3. 'oddział przeznaczony do wypełniania jakiegoś zadania': Żołnierze z kontyngentu wojsk ONZ w Libanie. Dodatkowy kontyngent obserwatorów uda się do południowej Osetii. 4. przestarz. 'obowiązkowe dostawy pewnych towarów dla państwa wymagane od określonych grup ludności (głównie od chłopów)': Ostatnie kontyngenty zniesiono bodajże dopiero w latach 60. lać. contingens od: contingere 'przypaść w udziale', w znaczeniu 3. zapożyczenie z ang. contingent KONTYNGENTYZM 'to samo, co akcydentalizm' od łac. contingens 'zdarzający się, przypadający' KONTYNUACJA 'wykonywanie dalej jakiejś czynności, dalszy ciąg czegoś': Lekarz uznał, że konieczna jest kontynuacja leczenia. Minister zapowiedział kontynuację dotychczasowej polityki w dziedzinie ochrony śro- 409 KONURBACJA KONWERS dowiska naturalnego. "Nie ma mocnych" Sylwestra Chęcińskiego to kontynuacja filmu "Sami swoi". KONTYNUATOR 'osoba, organizacja, instytucja itd., które coś kontynuują': Kontynuator tradycji romantycznych. Organizacja Narodów Zjednoczonych jest kontynuatorem przedwojennej Ligi Narodów, ma jednak znacznie większą niż tamta organizacja możliwość wpływania na bieg spraw międzynarodowych. KONTYNUOWAĆ 'wykonywać dalej jakąś czynność, przedłużać trwanie, istnienie czegoś': Kontynuować naukę w liceum. Po przerwie kontynuowano obrady. Harcerstwo kontynuuje tradycje skautingu. tac. continuatio 'przedłużenie' KONURBACJA inaczej: AGLOMERACJA POLICEN-TRYCZNA w geografii 'aglomeracja miejsko-prze-mysłowa, w której żadne ze składowych miast nie dominuje wyraźnie nad pozostałymi': Przykładem konurba-cji w Polsce jest Górnośląski Okręg Przemysłowy, a w Niemczech - Zagłębie Ruhry. ang. conurbation od łac. con- 'razem', urbs 'miasto' KONWEJER l. inaczej: TAŚMOCIĄG 'urządzenie transportowe, składające się z przesuwnej taśmy rozpiętej na specjalnych bębnach, które wprawiają ją w ruch': Kon-wejer służy do przenoszenia niewielkich przedmiotów, np. węgla w górnictwie lub cegieł na budowie. 2. śród. 'metoda wymuszania zeznań polegająca na ciągłym przesłuchiwaniu jakiejś osoby przez zmieniających się ("taśmowo") śledczych': Oprawcy stalinowscy stosowali konwejer i tortury w śledztwie. ang. conveyor albo conveyer KONWEKCJA CIEPŁA w fizyce 'przenoszenie ciepła w jakimś układzie wraz z materią': Naturalna konwekcja wynika z różnicy gęstości między częściami układu o różnej temperaturze, co powoduje np. unoszenie się ciepłego powietrza lub rozgrzanej cieczy ku górze. Konwekcja odgrywa zasadniczą rolę w procesach atmosferycznych, jest też wykorzystywana w ogrzewaniu mieszkań. KONWEKTOR 'grzejnik (parowy lub wodny) mający obudowę umożliwiającą regulowany i skierowany przepływ ciepła na zasadzie konwekcji': Wymienił tradycyjne grzejniki na konwektory. KONWEKCYJNY 'związany z konwekcją lub praktycznym wykorzystaniem tego procesu fizycznego': Konwekcyjne przemieszczanie się cieczy. Grzejnik konwekcyjny. od łac. convectio 'zwożenie' KONWENANS 'zbiór przyjętych w pewnym środowisku sposobów zachowania się, zwłaszcza sposobów tradycyjnych': Podejść i usiąść na kolanach króla? - tego zabraniał konwenans i dworska etykieta. KONWENANSE 'przyjęte sposoby zachowania się w towarzystwie, zwłaszcza sposoby tradycyjne i odbierane jako nieco sztuczne': Mówmy szczerze, niepotrzebne są nam konwenanse! Ciotka zachowuje konwenanse. fr. convenance I KONWENCJA l. 'normy zachowania, postępowania, przyjęte w jakimś środowisku; umowne zachowywanie się': Nie przestrzegając konwencji, spóźnił się o godzinę na przyjęcie. Konwencje towarzyskie. 2. 'artystyczna umowność określonego typu, według której tworzy się dzieło': Przestrzeganie konwencji romantycznej jest charakterystyczne dla "Kordiana". Postmodernistyczna gra z konwencjami malarskimi. 3. 'typ umowy międzynarodowej': Konwencja genewska. KONWENCJONALNY l. 'oparty na konwencji - normie zachowania się; grzecznościowy, zdawkowy, nie mający praktycznego znaczenia': Konwencjonalnym gestem wskazała mu krzesło. Konwencjonalny uśmiech. Konwencjonalne pochwały. 2. 'oparty na konwencji - umowie': Każdy alfabet ma charakter konwencjonalny. 3. 'nienowoczesny, tradycyjny, standardowy': Broń konwencjonalna. Konwencjonalne grzejniki elektryczne. lać. conventio 'umowa' i conventionalis 'umowny'; w znaczeniu 3. zapożyczenie z ang. conventional II KONWENCJA 'przedwyborczy zjazd partii politycznej': Konwencja Partii Republikańskiej. Krajowa konwencja Unii Wolności. Zajmą się tym konwencje, to znaczy zjazdy delegatów lub wszystkich członków partii w regionach. ang. conyention 'wielkie zebranie, zlot' KONWENT l. 'organ pomocniczy w parlamencie, zwykle grupa parlamentarzystów z różnych klubów wraz z przedstawicielami prezydium parlamentu': Konwent Seniorów, złożony z przedstawicieli prezydium sejmu i reprezentantów poszczególnych klubów poselskich, zajmuje się organizacją prac sejmu. 2. 'zgromadzenie, zebranie, zwłaszcza partii politycznej na Zachodzie': Konwent Partii Demokratycznej miał zdecydować o wyborze kandydata w zbliżających się wyborach prezydenckich. 3. 'nazwa organów ustawodawczych, funkcjonujących w różnych czasach w różnych krajach': Konwent Narodowy, działający w rewolucyjnej Francji w latach 1792-1795 zniósł monarchię i proklamował republikę. 4. 'zgromadzenie zakonne, klasztor': Za trumną postępował w milczeniu cały konwent. Wszedł w mury konwentu. lać. conyentus 'zebrany, zgromadzony' KONWEKTYKIEL 'zebranie, zwłaszcza tajne (dziś zwykle z odcieniem żartu); dawniej także: potajemne spotkanie członków sekty religij nej': Śmieszyły j ą te rodzinne konwektykle, na których stare ciotki snuły wielkie i tajemne plany. niem. K.onvektikel 'tajne zebranie' KONWERS zob. pod hasłem KONWERSJA 410 KONWERGENCJA KONWÓJ KONWERGENCJA l. książk. 'upodabnianie się rzeczy wyjściowo, genetycznie różnych': Konwergencja światopoglądów. 2. w biologii 'upodabnianie się pod względem budowy ciała i funkcji narządów - organizmów wyjściowo, genetycznie niespokrewnionych ze sobą, będące wynikiem przystosowania do życia w podobnych warunkach': Przejawem konwergencji jest np. podobny, opływowy kształt ciała u różnych zwierząt żyjących w wodzie, np. ryb i ssaków (wielorybów i delfinów). 3. w etnografii i antropologii 'podobieństwo zjawisk i form kulturowych występujących w różnych i odizolowanych społecznościach, w których występują jednak podobne uwarunkowania socjologiczne i naturalne': Teoria konwergencji kulturowej była rozwijana przez antropologów amerykańskich, m.in. słynnego Franza Boasa. 3. w medycynie 'ruch zbieżny oka, przecinanie się linii wzroku przy patrzeniu na bliskie przedmioty' 4. w psychologii 'współdziałanie czynników wrodzonych i środowiskowych w rozwoju dziecka' fr. conyergence od łac. śr. convergere 'zbiegać się' KONWERSACJA l. książk. 'rozmowa, zwłaszcza kulturalna rozmowa w dobrym towarzystwie': Między gośćmi wywiązała się żywa konwersacja. 2. 'metoda uczenia języka obcego, polegająca na rozmowie lektora ze studentami, zazwyczaj połączonej z wyjaśnieniami trudniejszych form językowych': W piątek po południu miał godzinę konwersacji z angielskiego. KONWERSOWAĆ książk. 'rozmawiać z kimś': Konwersował z profesorem. KONWERSACYJNY l. książk. 'związany z konwersacją-rozmową': Reguły konwersacyjne. 2. 'związany z konwersacją - metodą nauczania': Metoda konwer-sacyjna jest bardzo skuteczna, gdy chodzi o rozwijanie aktywnych zdolności językowych. 2. 'rozmównica w klasztorze': Przeszli do konwersatorium. fr. corwersation od łac. conversatio 'obcowanie z kimś' KONWERSATORIUM l. 'forma zajęć dydaktycznych w szkole wyższej, polegająca na prowadzeniu ze studentami rozmów i dyskusji na wybrany temat': Konwersatoria to zazwyczaj zajęcia dodatkowe, wybierane przez samych studentów, uzupełniające podstawowy kurs wiedzy z jakiejś dziedziny. KONWERSATORYJNY 'związany z konwersatorium, mający charakter konwersatorium': Sala konwersatoryj-na. Na Wydziale Polonistyki studenci mają do wyboru dziesiątki zajęć konwersatoryjnych z zakresu literatury i kultury polskiej oraz języka polskiego. n.-lać. conversatorium od łac. conversari 'obracać się, obcować' KONWERSJA l. 'zmiana wyznania w obrębie chrześcijaństwa, zwłaszcza-przejście na katolicyzm; nawrócenie': Konwersja arian nie była w tym czasie zjawiskiem częstym. 2. w ekonomii 'zmiana dotychczas obowiązujących warunków pożyczki, takich jak termin spłaty, wysokość oprocentowania itp. (zwykle zmiana na warunki korzystniejsze dla dłużnika)': Trwają rozmowy w sprawie konwersji polskiego długu. 3. 'przystosowanie czegoś do jakichś innych celów, zmiana jakiejś działalności itp.': Zaprzestanie konwersji fabryk zbrojeniowych na potrzeby cywilne. 4. w informatyce 'zmiana zapisu z jednego języka na inny lub z jednej wersji języka na inną- bez zmiany treści informacji': Konwersja plików. KONWERTYTA 'osoba, która zmieniła wyznanie religijne': Konwertyci przejawiają często wielką gorliwość w głoszeniu i przestrzeganiu zasad nowej religii. Typowym tego przykładem jest słynny piosenkarz amerykański Cat Stevens, od 1975 r. muzułmanin, który w 1989 r. poparł oficjalnie wyrok śmierci wydany przez irańskich fundamentalistów na pisarza Salmana Rushdiego za jego książkę "Szatańskie wersety". KONWERTER l. inaczej: PRZETWORNIK, rzadziej KONWERTOR 'urządzenie przetwarzające jakiś rodzaj sygnałów, danych lub energii na inny': Konwerter przetwarzający sygnał analogowy na cyfrowy. Konwerter napięcia, częstotliwości. Konwerter zapisów z taśmy magnetycznej na karty perforowane i odwrotnie. 2. w informatyce 'program komputerowy dokonujący konwersji' KONWERTOR w hutnictwie 'urządzenie w postaci przechylnego zbiornika z blachy stalowej, wyłożonego materiałem ogniotrwałym, służące do otrzymywania stali z ciekłej surówki oraz miedzi z kamienia miedziowego w wyniku procesu utleniania w bardzo wysokiej temperaturze' KONWERTOWAĆ l. w informatyce 'dokonywać konwersji': Na ekranie komputera pojawiła się ikona z pytaniem, czy program ma skonwertować pliki na nowszą wersję tego samego edytora tekstu. 2. w ekonomii 'dokonać konwersji pożyczki': Skonwertować część zadłużenia na inwestycje ekologiczne. tac. conversio 'odwrócenie', w znaczeniu 2. i 3. zapożyczenie z ang. conversion KONWOKACJA l. w historii 'zwołanie sejmu' 2. 'to samo, co sejm konwokacyjny' SEJM KONWOKACYJNY 'w dawnej Polsce: sejm zwoływany podczas bezkrólewia, mający za zadanie zabezpieczyć państwo do czasu wyboru króla, ustalić termin elekcji i sformułować pacta conventa' tac. convocatio KONWÓJ l. 'grupa więźniów lub jeńców, prowadzonych lub przewożonych pod strażą; także: grupa strażników pilnujących ich': Wielu jeńców w konwoju było rannych i chorych. Niemiecki konwój był bardzo dobrze uzbrojony. 2. 'kolumna pojazdów lub grupa statków, eskortowana przez oddziały wojskowe lub okręty na terenach objętych wojną': Do głodujących ludzi dotarł konwój z pomocą humanitarną. Hitlerowskie łodzie podwodne atakowały w czasie II wojny światowej alianckie konwoje płynące do Murmańska. KONWOJENT 'osoba należąca do grupy strzegącej więźniów lub jeńców albo ochraniającej jakiś transport': 411 KOOPERACJA KOPULACJA Pod bank przyjechał z konwojentami z firmy ochroniarskiej. KONWOJOWAĆ 'prowadzić ludzi pod strażą, ochraniać jakiś transport': Konwojowali więźniów w drodze do sądu. Wokół statków handlowych płynęły okręty konwojujące. fr. convoi od: convoyer 'odprowadzać' KOOPERACJA 'współpraca produkcyjna między przedsiębiorstwami, wspólne wytwarzanie jakiegoś towaru': Kooperacja między naszymi zakładami dotyczy niewielu jeszcze produktów. KOOPEROWAĆ 'uczestniczyć w kooperacji, współwy-twarzać jakiś towar': "Elbud" kooperuje z największymi firmami europejskimi. KOOPERANT 'zakład, który uczestniczy w kooperacji': Kooperant turecki przystąpił do wyrobu przecieru. KOOPERACYJNY 'związany z kooperacją': Umowa kooperacyjna. KOOPERATYWA 'dawniej: zrzeszenie produkcyjne, spółdzielnia': Niektórzy socjaliści utopijni w XIX w. wyobrażali sobie, że robotnicy zorganizują się we współdziałające ze sobą kooperatywy. KOOPERATYWNY 'dawniej: związany z kooperatywą, spółdzielczy': Kooperatywna forma własności. lać. cooperatio 'współpraca' KOOPTACJA oficj. 'powołanie nowego członka lub nowych członków w skład jakiegoś organu kolegialnego, np. komisji, prezydium, dokonane przez ten organ, a nie w drodze wyborów': Wyjazd zagraniczny jednej osoby ze składu naszej komisji i choroba drugiej sprawiły, że musieliśmy dokonać kooptacji nowych członków. KOOPTOWAĆ oficj. 'uzupełniać składjakiegoś organu kolegialnego przez kooptację': Kooptować nowych członków zarządu, (zob. też wyjaśnienia pod częstszą formą dokonaną: DOKOOPTOWAĆ) lać. cooptatio KOORDYNACJA 'stan czegoś, charakteryzujący się współgraniem, harmonią elementów lub czynności składających się na to; także: porządkowanie elementów lub organizowanie czynności, które się na coś składają': U chorego stwierdzono brak koordynacji ruchów. Ministerstwo zajmuje się koordynacją działań na rzecz ochrony środowiska. KOORDYNATOR 'osoba lub instytucja, które zajmują się koordynacją jakichś działań': Koordynator programu badawczego opracował szczegółowy harmonogram prac naukowych, które należy wykonać. KOORDYNOWAĆ 'zajmować się koordynacją jakichś działań: organizowaniem ich w taki sposób, aby płynnie, łącząc się ze sobą, zmierzały do wyznaczonego celu': Koordynować poszczególne etapy produkcji. Dyrektor stwierdził, że należy skoordynować terminy dostaw. Nauczanie matematyki zostało skoordynowane z programem fizyki. KOORDYNACYJNY 'związany z koordynacją, służący jej': Plan koordynacyjny. Działania koordynacyjne. od łac. coordinatio 'uzgodnienie' KOPRO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'kał', wskazująca na związek ich znaczenia z kałem, odchodami, gnojem, np. koprofagia, koprofilia gr. koprós 'kał' KOPRODUKCJA 'wspólne produkowanie czegoś, zwłaszcza filmu, przez różne firmy lub państwa; także: wytwór takiego działania, zwłaszcza wspólnie nakręcony film': Film zrealizowano w koprodukcji polsko-francuskiej. Ten film to polsko-ukraińska koprodukcja. KOPRODUCENT 'firma lub państwo, biorące udział w koprodukcji': Francja jest koproducentem filmu "Biały" w reżyserii Krzysztofa Kieślowskiego. KOPRODUKCYJNY 'związany z koprodukcją': Umowa koprodukcyjna. UWAGA: Często spotykanym błędem jest forma: koopro-dukcja. Powstaje ona przez analogię do (poprawnych): koordynacja, kooperacja, a jest dlatego niewłaściwa, że koprodukcja to złożenie cząstki: ko- i słowa: produkcja (podczas gdy koordynacja to złożenie: ko- i słowa: ordynacja). złożenie cząstki: ko- i słowa: produkcja KOPROFAGIA w biologii 'zjadanie kału': Koprofagia występuje niekiedy np. u psów i świń. Zwykle odróżnia się od niej zjawisko zwane cekotrofią, polegające na zjadaniu przez niektóre zwierzęta, np. gryzonie, pewnych części własnego kani, co jest im potrzebne do prawidłowego trawienia. KOPROFAGI w biologii 'zwierzęta, które odżywiają się substancjami pokarmowymi zawartymi w kale innych zwierząt roślinożernych': Do koprofagów należy żuk gnojak. gr. kópros 'odchody, gnój', phagó 'pożeram' KOPROFILIA 'zboczenie seksualne, polegające na doznawaniu podniecenia i rozkoszy w kontakcie z odchodami partnera, oglądaniu go podczas załatwiania się itd.' KOPROFIL 'osoba cierpiąca na koprofilię': Obejrzał fragment filmu pornograficznego przeznaczonego dla koprofilów, który normalnemu człowiekowi mógł się skojarzyć ze wszystkim chyba oprócz miłości i seksu. gr. kópros 'odchody, gnój', philia 'miłość, przyjaźń' KOPULACJA l.ksiąźk. 'zespolenie się na pewien czas samca i samicy po to, by wprowadzić do dróg rodnych samicy spermę': Kopulacja żubrów. Kopulacja lisów. Opisane w "Malowanym ptaku" Kosińskiego stosunki 412 KORAN KORELACJA płciowe bohaterów przypominają raczej kopulację zwierząt niż życie seksualne człowieka. 2. w biologii 'łączenie się w procesie zapłodnienia komórek płciowych, czyli gamet, w zygotę' KOPULOWAĆ książk. 'łączyć się w akcie kopulacji': W dawnych czasach kobietom nie pozwalano patrzeć na kopulujące konie. KOPULACYJNY książk. 'związany z kopulacją, służący do kopulacji': Ruchy kopulacyjne. Narządy kopulacyjne. lać. copulatio 'połączenie' KORAN 'święta księga religii islamskiej, zawierająca objawienie Mahometa, zasady wiary i moralności, przepisy prawa, a także wiele opowieści arabskich i pouczeń': Muzułmanie wierzą, że Koran istniał zawsze w niebie, zaś Mahometowi został objawiony przez archanioła Gabriela. Koran został spisany ok. połowy VI w. naszej ery. KORANICZNY 'związany z Koranem': Prawo koranicz-ne. Interpretacje koranicznych opowiadań i przestróg. ar. qur' an, dosłownie 'czytanie' KORDEGARDA 'pomieszczenie dla warty wojskowej, zwłaszcza dla straży pałacowej - zwykle wolno stojący niewielki budynek w pobliżu głównej bramy wjazdowej': Kordegarda pałacowa. Schwytano go i zaprowadzono do kordegardy. fr. corps du gardę KORDIALNY 'serdeczny i wylewny, ale zarazem nieco protekcjonalny': Był to człowiek kordialny, ale nie spo-ufalał się z każdą nowo poznaną osobą. Prezes objął go kordialnym gestem i poklepał, a potem obiecał pomoc. lać. sr. cordialis od łac. cór, dopełniacz: cordis 'serce' KORDIAŁ przestarz. 'wzmacniający trunek': Nalała. Gość się popatrzył w szkło: Zacny - powiada - kordiał. (Gałczyński) Popróbował pysznego, kasztelańskiego miodu, mlasnął i wyszeptał: - To kordiał, jakiego potrzebowałem. lać. śr. cordiale 'to, co wzmacnia serce' od: cordialis 'serdeczny' KORDON l. 'żołnierze, policjanci lub członkowie służby porządkowej, ustawieni jeden obok drugiego dla utrzymania porządku': Kordon policji oddzielał obydwie grupy kibiców. Demonstranci przerwali wojskowy kordon. 2. 'posterunki wojskowe rozmieszczone wzdłuż granicy dla jej obrony i kontroli ruchu w jej rejonie': Ustawiono kordon graniczny. fr. cordon 'struna, sznur' KOREFERAT książk. 'referat uzupełniający inny, podstawowy referat, zazwyczaj przedstawiający dane zagadnienie w nieco odmienny sposób': Po wystąpieniu historyka na temat zarobkowej emigracji artystów z Włoch i Holandii do szesnastowiecznej Polski wysłuchaliśmy krótkiego koreferatu językoznawcy, poświęconego słowom i pojęciom odnoszącym się do sztuki w dawnym języku polskim. KOREFERENT książk. 'osoba występująca z korefera-tem, będąca autorem koreferatu': Koreferent nie zgodził się z niektórymi tezami przedstawionymi w głównym referacie. złożenie cząstki: ko- i stówa: referat KOREKTA l. 'poprawianie czegoś, usuwanie błędów i nieprawidłowości, dostosowywanie tego do zmienionej sytuacji; także: wprowadzone w czymś poprawki, zmiany': Tekst artykułu wymaga korekty językowej i merytorycznej, zbyt wiele w nim błędnych wyrażeń, a także pomyłek merytorycznych, by mógł być opublikowany. Ustawa o podatku dochodowym po korekcie wróciła pod obrady komisji sejmowej. W trakcie budowy domu dokonano drobnych korekt pierwotnego planu budynku. 2. 'to samo, co korekcja' 3. w muzyce 'strojenie strunowych instrumentów muzycznych' KOREKTOR l. 'osoba wykonująca korektę próbnych odbitek drukarskich' 2. 'biała emulsja (w pisaku lub buteleczce), służąca do zamazywania błędów maszynopisu' 3. 'urządzenie usuwające usterki czegoś, nadające temu pożądane właściwości': Korektor uzębienia. Korektor dźwięku. KORYGOWAĆ l. 'poprawiać, prostować, usuwać błędy': Nie jest moim zadaniem korygowanie błędów maszynistki. Paru funkcjonariuszy policji tłumaczyło, ostrzegało, korygowało plotki i błędne opinie. Ty robisz głupstwa, a ja muszę je potem korygować. 2. 'nadawać czemuś pożądane właściwości': Ta sukienka znakomicie koryguje linię bioder. KOREKTORSKI 'związany z korektorem - osobą wykonującą korektę próbnych odbitek drukarskich': Znaki korektorskie. Uwagi korektorskie. KOREKCJA książk. 'nadawanie czemuś pożądanych właściwości, zazwyczaj polegające na poprawianiu tego w jakiś sposób': Korekcja linii ust. Korekcja prototypu silnika. KOREKCYJNY 'nadający czemuś pożądane właściwości, zazwyczaj przez poprawienie tego': Filtr korekcyjny. Korekcyjne wkładki do obuwia. KOREKTURA książk. 'poprawianie czegoś, zwłaszcza usuwanie nieprawidłowości w kodeksach i ustawach; także: wniesione do nich poprawki': Prawnicy dokonali ko-rektury projektu ustawy. Do kodeksu wniesiono drobne korektury. KOREKTYWA l. książk. 'poprawka wniesiona do jakiejś ustawy, planu lub projektu': Uchwalone na przyszły rok założenia wymagały drobnych korektyw. 2. 'gimnastyka korektywna': Chodziła z dzieckiem na ko-rektywę. od łac. correctus 'poprawiony' KORELACJA książk. 'wzajemne powiązanie zdarzeń, zjawisk, pojęć itp., ich współzależność': Wzrost gospodar- 413 KORESPONDOWAĆ KORRIDA albo CORRIDA czy i stabilizacja kursu złotówki pozostają ze sobą w ścisłej korelacji. Istnieje zastanawiająca korelacja między tchórzostwem i okrucieństwem. Korelacja produkcji z potrzebami rynku. Korelacje w biologii, fizjologii i statystyce. Korelacja, w której występowaniu jakiejś cechy lub wzrostowi jej natężenia albo wielkości towarzyszy występowanie innej cechy, wzrost jej natężenia albo wielkości - nazywa się korelacją prostą lub dodatnią; gdy jest odwrotnie - mówi się o korelacji odwrotnej albo ujemnej. KORELAT książk 'zjawisko, rzecz, proces, który pozostaje w korelacji, we wzajemnej zależności z innym zjawiskiem, procesem, z inną rzeczą; odpowiednik czegoś': Styl tych opowiadań jest korelatem niezwykłej wrażliwości autora. Drzewo i owoc to korelaty ze znanego z Biblii powiedzenia: "Nie ma drzewa dobrego, które by rodziło złe owoce, ani złego, które by rodziło owoc dobry". KORELOWAĆ książk. 'pozostawać we wpółzależnoś-ci, być ze sobą powiązanym; także: wiązać': Trzeba zawsze korelować wyjazdy służbowe osób z grona kierowniczego z terminami posiedzeń zarządu firmy. KORELACYJNY albo KORELATYWNY książk. 'będący w korelacji': Korelacyjne cechy. Pojęcia korela-tywne. fr. correlation od łac. co- i relatio KORESPONDOWAĆ l. 'pisać do kogoś listy, wymieniać się listami, pismami itp.': Od wielu lat korespondowali z rodziną w Australii, teraz mieli się spotkać. 2. 'być stosownym do czegoś, odpowiadać czemuś, pozostawać z czymś w związku': Z tym ponurym obrazem sytuacji, kreślonym przez opozycję, nie korespondują wyniki gospodarcze opublikowane przez GUS. UWAGA: w 2. znaczeniu wyraz modny, nadużywany, lepiej używać określeń: coś odpowiada czemuś, jest właściwe, stosowne. niem. korrespondieren, fr. correspondre z łac. correspondere; w znaczeniu 2. ang. correspond KORPORACJA l. 'wielka, zwykle międzynarodowa firma, pod względem prawnym będąca najczęściej spółką akcyjną lub grupa firm, działających pod jednym zarządem i stanowiących jedną osobę prawną': Polskie zakłady prowadzą negocjacje z jedną z największych korporacji samochodowych w Europie. IBM należy do najpotężniejszych korporacji w branży komputerowej. 2. 'zrzeszenie osób, zarejestrowane prawnie, realizujące pewne cele społeczne, polityczne lub ekonomiczne': Korporacja rzemieślnicza. Korporacja kupiecka. KORPORANT 'członek korporacji, zwłaszcza w 2. znaczeniu' KORPORACYJNY l. 'związany z korporacją': Korporacyjny związek firm. 2. 'realizujący zasady korporac-jonizmu': Państwo korporacyjne. KORPORACJONIZM 'system społeczno-ekonomiczny, polegający na wymuszanej przez władze państwowe współpracy między związkami zawodowymi a organizacjami pracodawców': Korporacjonizm rozwinął się m.in. pod rządami faszystów we Włoszech i Hiszpanii. System ten realizuje idee solidaryzmu społecznego, dlatego był popierany przez Kościół katolicki. ang. corporation (w l. znaczeniu) od łac. corporatio 'związek' KORPULENTNY 'tęgi, dość otyły': W drzwiach ukazał się niewysoki, korpulentny jegomość. Korpulentna kobieta. tac. corpulentus od: corpus 'ciało' KORPUS l. 'tułów, ciało człowieka lub zwierzęcia oprócz kończyn i głowy': Bokser zadawał mocne ciosy w korpus, bardzo osłabiające przeciwnika, l.przen. 'główna, zwarta, stanowiąca bryłę część budowli, jakiejś maszyny, urządzenia lub pojazdu': Korpus katedry. Korpus obrabiarki. Korpus rakiety. 3. w wojsku 'duża jednostka taktyczna, składająca się z kilku brygad lub dywizji, wchodząca w skład armii lub działająca samodzielnie': Na czele niemieckiego "Korpusu Afrykańskiego" ("Afrikakorps") stał słynny dowódca - feldmarszałek Erwin Rommel, zwany "Lisem Pustyni". 4. 'zbiorowość żołnierzy pewnej kategorii, wyróżnianej ze względu na stopień wojskowy': Korpus oficerów. Korpus podoficerów. () Korpus dyplomatyczny 'ogół przedstawicieli dyplomatycznych państw obcych, akredytowanych w danym państwie' () Korpus konsularny 'ogół konsulów państw obcych w jakiejś miejscowości państwa pobytu lub w całym tym państwie' tac. corpus 'ciało' KORPUSKUŁA w fizyce 'cząsteczka, drobina': Zgodnie ze współczesnymi poglądami światło to strumień korpu-skuł - kwantów promieniowania elektromagnetycznego, zwanych fotonami. KORPUSKULARNY w fizyce 'złożony z cząsteczek, drobin': Korpuskulama teońa rozpatruje zjawiska fizyczne jako rezultat działania wielkiej liczby drobnych cząstek, korpuskuł. Porównywali argumenty przemawiające za korpuskulamą naturą światła z tymi, które wskazują na jego naturę falową. od łac. corpusculum 'ciałko' KORRAL 'zagroda dla zwierząt, ogrodzona płotem lub siatką, zwłaszcza taka zagroda w Ameryce': Na noc meksykańscy pasterze zaganiali zwierzęta do obszernego korralu. hiszp. corral KORRIDA albo CORRIDA (czytaj: korida) 'walka z bykiem na arenie, rozgrywana według ustalonych reguł': Korridajest szczególnie popularna w Hiszpanii. Głównym bohaterem korridyjest matador, który drażni byka czerwoną płachtą, muletą, i zadaje mu śmiertelny cios szpadą. hiszp. corrida de toros 'walka byków' 414 KORSARZ KOSMO- KORSARZ l. 'rozbójnik morski, niekiedy służący jakiemuś władcy w walce z przeciwnikiem, to samo, co kaper': W 1581 r. słynny korsarz, Francis Drakę, otrzymał od królowej Elżbiety I szlachectwo za swe zasługi dla korony brytyjskiej. wl. corsaro od łac. cursus 'bieg, pogoń' KORSO l. 'szeroka, piękna aleja miejska, miejsce spacerów i spotkań': Wieczorami przechadzali się po korsie. 2. 'wesoły pochód ulicami miasta z towarzyszeniem samochodów i innych pojazdów, przybranych kwiatami, popularny we Włoszech i południowej Francji': Obejrzeliśmy doroczne korso. wt. corso I KORT 'plac do gry w tenisa': Kort do gry pojedynczej ma długość (obu boisk) 23,77 i szerokość 8,23 m. Kort dogrypodwójnejjestszerszyzkażdej strony o l, 3 7 m. I KORTOWY 'związany z kortem - placem do gry w tenisa': Nawierzchnia kortowa. ang. court, pierwotnie 'podwórze' II KORT 'ciężka wełniana tkanina o złożonym splocie': Kort jest używany do szycia garniturów i wierzchnich okryć. II KORTOWY 'związany z kortem - tkaniną, uszyty z kortu': Płaszcz kortowy. ang. cord KORTEZY 'zgromadzenia przedstawicielskie w krajach Półwyspu Iberyjskiego, istniejące od średniowiecza, z których stopniowo wykształciły się parlamenty krajów tego regionu, zwykle noszące tę samą nazwę': Do korte-zów, zazwyczaj zwoływanych przez króla, wchodzili przedstawiciele rycerstwa, duchowieństwa i delegaci miast. Władza ustawodawcza we współczesnej Hiszpanii należy do Kortezów Generalnych - dwuizbowego parlamentu, składającego się z Kongresu i Senatu. hiszp. cortes (liczba mnoga od: corte 'dwór') KORUND 'tlenek glinu, minerał odznaczający się dużą twardością': Przezroczysta odmiana korundu o czerwonym zabarwieniu to rubin, zaś niebieska - szafir. Zanieczyszczony, drobnoziarnisty korund jest wykorzystywany jako materiał ścierny - szmergiel. n.-lać. corundum z języków indyjskich kurunda 'rubin' KORUPCJA 'przekupstwo, zwłaszcza urzędników państwowych': Przeraża mnie też olbrzymia korupcja u-rzędników rosyjskich. Korupcja rządu w Hawanie. KORUMPOWAĆ 'dawać łapówki, przekupywać urzędników państwowych': Korumpowali kogo się da, byle tylko uzyskać koncesję. Nie licz na nic w tej skorumpowanej instytucji. KORUPCYJNY 'oparty na przekupstwie, będący przekupstwem': Afery korupcyjne to nie tylko polska specjalność. KORUPCJOGENNY 'sprzyjający korupcji, wywołujący korupcję': Korupcjogenne zjawiska. Korupcjogen-ne czynniki. Wprowadzono pogmatwane, korupcjogen-ne przepisy o zamówieniach publicznych. lać. corruptio 'zepsucie' od: corrumpere 'niszczyć' KORYFEUSZ l. 'przodownik chóru w tragedii greckiej': Koryfeusz wyodrębnił się z chóru (zespołu chorentów) wykonującego pieśni pochwalne na cześć Dionizosa i odtąd był osobą intonującą pieśni i dyrygującą śpiewem i tańcem chóru. 2. przen. 'czołowy przedstawiciel jakiejś dziedziny nauki lub sztuki, przodownik, który pociąga innych swym wzorem': W 1855 r. zmarł Adam Mickiewicz - wielki koryfeusz literatury polskiej. gr. koryphaios KORYGOWAĆ zob. pod hasłem: KOREKTA KORYNCKI 'związany z Koryntem': Turyści podziwiali zabytki korynckie. {) Porządek koryncki 'najpóźniejszy z trzech greckich porządków architektonicznych, w którym budowano kolumny o bazie i trzonie takich jak w porządku jońskim, o innym natomiast kapitelu: wysokim i zdobionym rzędami liści akantu' gr. Korynt, port nad Zatoką Koryncką KORYNT 'jedno z greckich miast państw, założone w IX w. p.n.e. przez Dorów, słynne z rozkwitu sztuki i rzemiosła': Do cennych zabytków Koryntu należą m.in. pozostałości wspaniałej świątyni Afrodyty. () Córa Koryntu książk. 'prostytutka, zwłaszcza luksusowa': Starożytny Korynt, bogate miasto portowe, słynął z heter, dlatego do dziś luksusowe prostytutki nazywa się córami Koryntu. KORYNTKI 'małe greckie rodzynki bez nasion' KOSEKANS albo COSECANS (czytaj: kosekans) w matematyce 'jedna z funkcji trygonometrycznych, odwrotność sinusa, skrót cosec': Kosekans kąta alfa to stosunek przeciwprostokątnej do przyprostokątnej położonej naprzeciw tego kąta. n.-lać. cosecans od łac. co- 'razem', secans 'odcinający' KOSINUS albo COSINUS (czytaj :kos-inus) w matematy-ce 'jedna z funkcji trygonometrycznych, której odwrotnością jest sekans, skrót cos': Kosinus kąta alfa to stosunek przyprostokątnej przyległej do tego kąta do przeciwprostokątnej. KOSINUSOIDA albo COSINUSOIDA (czytaj: kos-inu-soida) w matematyce 'wykres funkcji kosinus' n.-lać. cosinus od łac. co- 'razem', sinus 'zagięcie' KOSMO- cząstka wyrazów złożonych oznaczająca ich związek z kosmosem, rozumianym jako przestrzeń pozaziemska lub jako świat czy też Wszechświat, np. kos-mobiologia, kosmologia fr. cosmos 'Wszechświat', gr. kosmos 'świat, porządek' 415 KOSMOBIOLOGIA I KOZAK KOSMOBIOLOGIA 'to samo, co astrobiologia' złożenie cząstki: kosmo- i słowa: biologia KOSMODROM 'baza będąca miejscem montażu statków kosmicznych i miejscem, z którego startują': 12 kwietnia 1961 r. z kosmodromu "Bajkonur" w Kazachstanie wystartował pierwszy statek kosmiczny z człowiekiem - radzieckim lotnikiem Jurijem Gagarinem - na pokładzie. złożenie cząstek: kosmo- i -drom od gr. drómos 'bieżnia' KOSMOGONIA l. 'pochodzenie oraz powstanie obiektów kosmicznych i ich zespołów; także: zajmujący się tym dział astronomii': Kosmogonia Układu Słonecznego. 2. 'w religiach i filozofii: zespół koncepcji, wyobrażeń i wierzeń odnoszących się do powstania świata': Kosmogonia buddyjska, judaistyczna. Kosmogonia materiali-styczna. złożenie cząstek: kosmo- i -gonią od gr. gónos 'zrodzenie' KOSMOLOGIA l. nauka zajmująca się badaniem struktury i ewolucji całego Wszechświata': Jednym z podstawowych założeń kosmologii jest to, że prawa obowiązujące w dostępnej ludzkiemu badaniu części Wszechświata rozciągają się na jego całość. 2. 'w religiach i filozofii: zespół koncepcji i wierzeń odnoszących się do struktury Wszechświata, jego pochodzenia i końca': Chrześcijańska kosmologia w strukturze świata wyróżnia niebo, ziemię, piekło i otchłań. W wielu wschodnich kosmologiach występuje koncepcja okresowej zagłady i odradzania się świata. KOSMOLOGICZNY 'związany z kosmologią w l. lub 2. znaczeniu': Kosmologiczna teoria "Wielkiego Wybuchu". Kosmologiczna koncepcja Sądu Ostatecznego. złożenie cząstek: kosmo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' KOSMOPOLITYZM 'postawa oparta na podkreślaniu swej wspólnoty ze wszystkimi narodami i krajami świata przy biernym, a często niechętnym, stosunku do własnego narodu i własnej ojczyzny': O kosmopolityzm oskarżano w czasie powstań narodowych w XIX w. niektórych arystokratów, zupełnie obojętnych wobec walki narodowej, przesiąkniętych obcymi wzorami i często nawet nieidentyfikujących się z Polską. KOSMOPOLITA 'osoba, którą cechuje kosmopolityzm': Jako kosmopolita mówił o sobie, że jest "obywatelem świata". KOSMOPOLITYCZNY 'związany z kosmopolityzmem, odznaczający się kosmopolityzmem': Postawa kosmopolityczna. Kultura kosmopolityczna. (> Organizm kosmopolityczny: w biologii 'roślina lub zwierzę występujące w wielu krajach i na wielu kontynentach': Do kosmopolitycznych zwierząt należą m.in. myszy, szczury, króliki i konie. fr. cosmopolitisme odgr. kosmos 'świat', polites 'obywatel' KOSTYCZNY książk. 'złośliwy i uszczypliwy': Kostyczny starzec. Kostyczny humor. Kostyczne wymówki. fr. caustique, dosłownie 'gryzący' KOSZER 'żydowskie przepisy rytualne, określające warunki, jakie musi spełniać potrawa, nadająca się do spożycia przez wiernych żydów, oraz służące do jedzenia lub picia naczynia' KOSZERNY 'zgodny z koszerem': Koszema potrawa. Koszema wódka. Koszenie naczynie. hehr. kószer 'właściwy, odpowiedni; czysty' KOTANGENS albo COTANGENS (czytaj: kotangens) w matematyce 'funkcja trygonometryczna, odwrotność tangensa, skrót ctg' Kotangens kąta ostrego w trójkącie prostokątnym to stosunek przyprostokątnej przyległej do tego kąta do przyprostokątnej leżącej naprzeciwko niego. KOTANGENSOIDA albo COTANGENSOIDA (czytaj: kotangensojda) w matematyce 'wykres funkcji kotangens' n.-lać. cotangens od/ac. co- 'razem', tangens 'dotykający' KOTERIA 'grupa wpływowych osób, powiązanych wzajemnymi interesami i popierających się, często osiągających korzyści wbrew ogólnemu dobru': Wszelkie zmiany na lepsze i reformy blokowała koteria miejscowych notabli. KOTERYJNY 'związany z koterią, charakterystyczny dla koterii': Koteryjne układy w urzędzie miejskim. Ko-teryjne stosunki między radnymi. fr. coterie KOTURN l. zwykle w liczbie mnogiej KOTURNY 'w starożytnym teatrze greckim: buty na bardzo wysokiej podeszwie, nadające aktorom wzrost ponad ludzką miarę i sprawiające, że byli lepiej widoczni dla publiczności' 2. 'bardzo wysoka podeszwa, zastępująca też obcas': Od kilku lat młodzież nosi buty na koturnach. KOTURNOWY l. 'związany z koturnem - wysoką podeszwą': Koturnowe buty. 2. przen. 'przesadnie podniosły, uroczysty': Koturnowe przemówienie. Raził mnie jego koturnowy styl, cała ta napuszoność. gr. kóthomos I KOZAK l. 'osoba należąca do grupy ludności, uformowanej nad dolnym Dnieprem na Ukrainie z chłopów i drobnej szlachty': W dawnej Rzeczypospolitej Kozacy stanowili wolny stan. Ze względu na swe zalety bojowe byli chętnie werbowani do wojska i wykorzystywani zwłaszcza do walk z Tatarami. 2. 'na terenach dawnej Rzeczypospolitej, Rosji i Turcji: żołnierz lekkiej jazdy, zazwyczaj rekrutujący się z ukraińskich Kozaków': Powstańcy zostali otoczeni przez oddziały kozaków. 3. przen. 'śmiały, popisujący się odwagą mężczyzna': Ależ z niego kozak! 4. 'ludowy taniec ukraiński w takcie 2/4, z przysiadami i wyrzucaniem nóg, tańczony przez 416 II KOZAK KREDA dwóch stojących naprzeciw siebie mężczyzn': Kozak jest pozostałością dawnych tańców wojennych. Solista ukraińskiego zespołu ludowego zatańczył kozaka. 5. inaczej: KOŻLARZ 'ceniony grzyb jadalny o białawym lub czerwonym kapeluszu' I KOZACKI l. 'związany z Kozakami naddnieprzańskimi': Po powstaniu Chmielnickiego powstało państwo kozackie. 2. 'związany z kozakami - żołnierzami lekkiej jazdy': Atak kozacki. II KOZAK 'zimowy but, zwykle ocieplany, z wysoką, miękką cholewką': Założyła kozaki. ukr. kozak Kr symbol pierwiastka chemicznego: krypton (zob.) kr skrót słowa: karat (zob.) KRACH l. 'nagłe załamanie ekonomiczne': Krach na giełdzie nowojorskiej spowodował falę bankructw i gwałtowny wzrost bezrobocia. Krach w Rosji odbił się niekorzystnie na gospodarce wielu państw europejskich, eksportujących swe towary na Wschód, l.przen. 'nagłe załamanie się jakichś planów, upadek, załamanie czegoś': To był krach moich planów zawodowych. Krach ideologii komunistycznej. niem. Krach, pierwotnie wyraz dźwiękonaśladowczy KRAKING w przemyśle chemicznym 'rozkład ropy naftowej i smoły węglowej pod wpływem wysokiej temperatury i katalizatorów, przy podwyższonym ciśnieniu': Poddając produkty krakingu ropy naftowej procesowi destylacji, otrzymuje się benzynę i oleje napędowe. ang. cracking od: crack 'rozłupywać, powodować pęknięcie' KRAS l. 'proces geologiczny polegający na rozpuszczaniu skał, głównie wapiennych i gipsowych, przez wody podziemne i powierzchniowe' 2. 'formy terenu i zjawiska powstałe w wyniku tego procesu oraz obszar, na którym one występują': W czasie wędrówki po Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej podziwiali polski kras. KRASOWIEĆ 'ulegać procesom krasowym': Krasowiejące wapienie i dolomity. KRASOWY 'związany z krasem - procesem geologicznym, wykształcony w wyniku tego procesu': Krasowe formy terenu, np. jaskinie krasowe, leje krasowe, zapadliska krasowe związane są z działaniem wody, która nie spływa po powierzchni skał, ale rozpuszcza je i następnie w nie wnika, drążąc pieczary i podziemne korytarze. od nazwy geograficznej: Kras - płaskowyż w Górach Dynarskich w Słowenii, na którym występują liczne utwory krasowe KRAUL albo CRAWL (czytaj: krałl) 'najszybszy styl pływacki, polegający na wykonywaniu naprzemiennych pociągnięć rękami od przodu do tyłu, połączonych z nożycowymi ruchami nóg': W jedną stronę basenu płynął kraulem, a w drugą - żabką. ang. crawl, w podstawowym znaczeniu 'pełzać na czworakach, także: czołgać się' KREACJA l. 'tworzenie, stwarzanie czegoś': Kreacja świata to zadanie boskie. 2. 'oryginalna, twórcza, wybitna rola teatralna albo filmowa': Niezapomniana kreacja Łomnickiego w "Karierze Artura Ui". 3. 'oryginalny strój (zwłaszcza kobiecy) o walorach artystycznych': Kreacje Valentino zachwycają na pokazach w Rzymie. Na balu przeważały kreacje paryskie. KREOWAĆ l. 'tworzyć coś doniosłego, wielkiego, stwarzać': Kreował nowe prawa na całym kontynencie. 2. 'twórczo, oryginalnie odtwarzać postać sceniczną lub filmową': Kreował rolę Papkina: Ach, cóż to był za Pap-kin! KREATOR l. 'wybitny twórca': Kreator teatralny, jakim był Schiller. Wielcy kreatorzy mody. 2. przestarz. 'Stwórca' KREATYWNY 'mający zdolność tworzenia, twórczy': Człowiek kreatywny zawsze znajdzie możliwość takiego zajęcia, które zaspokoi jego możliwości i ambicje. UWAGA: kreować i kreator, a zwłaszcza kreatywny, to wyrazy modne, nadużywane, odnoszone dziś do każdego działania, np.: "Fascynuje mnie możliwość kreowania nowej kobiety", lepiej: możliwość formowania, tworzenia nowej kobiety, "Wykreowali sobie wroga", poprawnie: stworzyli, wymyślili sobie wroga. "Kreatywny pracownik działu promocji", poprawnie: Dynamiczny i pomysłowy pracownik działu promocji. "Kreatywny pomysł", poprawnie pomysł twórczy, oryginalny. lać. creatio 'stwór', w znaczeniu 3. zapożyczenie z ang. creation, creare 'tworzyć', w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. create i łac. creator 'twórca', w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. creator KREACJONIZM l. w dawnej teologii i filozofii 'koncepcja głosząca, że życie na Ziemi powstało w wyniku jednorazowego aktu twórczego Boga, a postać i liczba gatunków wówczas stworzonych jest stała': Kreacjonizm został obalony przez teorię ewolucji. 2. w obecnej teologii 'pogląd głoszący, że świat został stworzony przez Boga, dopuszczający jednakjego zmienność i ewolucję; także: koncepcja, że narodzinom każdej ludzkiej istoty towarzyszy stworzenie jej duszy przez Boga': Współczesny kreacjonizm nie jest sprzeczny z wynikami badań naukowych, dotyczących ewolucji życia na Ziemi. Koncepcja kreacjonizmujest natomiast sprzeczna z teoriami reinkarnacji i metempsychozy. odfac. creatio 'stworzenie' KREATURA 'człowiek wyjątkowo nikczemny, podły; niegodziwiec': Obaj to nędzne, wstrętne kreatury, naprzykrzające się każdemu i wszystkim potem szkodzące. I UWAGA: wyraz ten nie znaczy 'tworzenie, twórczość, kreacja', a używanie go w tym znaczeniu jest nie tylko błędne, ale i śmieszne. lać. creatura KREDA l. 'miękka, rozcieralna skała osadowa o barwie białej, jasnoszarej lub kremowej': Kreda składa się głównie ze szczątków drobnych morskich bezkręgowców, otwomic i glonów. 2. 'biała substancja wytworzo- 417 KREDO KREMPLINA na z tej skały': W postaci proszku kreda jest stosowana w przemyśle chemicznym, papierniczym, kosmetycznym itd. W kawałkach służy m.in. do pisania na tablicy. 3. w środowisku drukarskim 'papier kredowy': Ilustracje na kredzie. 4. w geologii 'trzeci, najmłodszy okres ery mezozoicznej, trwający od około 145 do około 65 milionów lat temu': Morska fauna okresu kredy to m.in. wielkie ilości otwomic, z których szkieletów powstały skały. KREDOWY l. związany z kredą- skałą': Pokłady kredowe są wykorzystywane w przemyśle. 2. 'związany z kredą - substancją wytworzoną z tej skały': Farba kredowa. 3. 'związany z kredą - okresem geologicznym': Kredowe ruchy górotwórcze orogenezy alpejskiej. Wśród kredowych kręgowców nadal dominowały gady. niem. Kreide (dawniej także w Polsce wymowa: krejda, krajda) od łac. creta 'kreda, biała glinka' KREDO l. 'w katolicyzmie: wyznanie wiary - krótka modlitwa, zawierająca główne treści wiary katolickiej, istotę tego, w co wierzy katolik': Podczas mszy wspólnie na głos odmawiali kredo, l.przen. 'najważniejsze zasady, którymi się ktoś kieruje, przekonania, będące podstawą czyjegoś działania': Jego kredo artystyczne to: sztuka jest wyrazem przeżyć twórcy. Kandydat na prezydenta przedstawił swoje kredo polityczne. lać. credo 'wierzę' - pierwsze słowo katolickiego wyznania wiary KREDYT l. 'pożyczka lub suma pieniędzy pożyczonych jakiejś osobie, firmie, instytucji lub państwu, zazwyczaj przez bank': Zaciągnął w banku wysoki kredyt na budowę domu. Firma starała się o kredyt inwestycyjny, przeznaczony na zakup nowych maszyn. Ten bank udziela nisko oprocentowanych kredytów konsumpcyjnych posiadaczom rachunków oszczędnościowo-rozliczenio-wych. Kupił na kredyt samochód, miesięczna rata wynosi tylko 150 złotych. 2. przestarz. 'możliwość zaciągania pożyczek, zwłaszcza w obrocie handlowym': -Mam wprawdzie - odparł Wokulski - u moskiewskich fabrykantów kredyt do wysokości trzech, nawet czterech milionów rubli, ale jeszcze nie wiem, czy pójdą ich wyroby. (Prus) 3. w księgowości 'prawa (w krajach anglosaskich - lewa) strona rachunku, rubryka należności, konto MA': W urzędzie skarbowym skontrolowano debet i kredyt firmy. () Kredyt zaufania 'zaufanie, którym obdarza się kogoś niejako "z góry", zanim pokaże, do czego jest zdolny': Miał u nas wszystkich wielki kredyt zaufania, tym bardziej przykre było odkrycie jego nieuczciwości. KREDYTODAWCA w finansach 'ten, kto udziela kredytu': W umowie kredytodawca zastrzegł sobie możliwość zmiany oprocentowania kredytu, w zależności od stopy inflacji. KREDYTOBIORCA w finansach 'ten, kto bierze kredyt': Jako zabezpieczenie kredytowe kredytobiorca zaoferował halę produkcyjną wraz z wyposażeniem. KREDYTOWAĆ w finansach 'udzielać na coś kredytu, często kredytu na korzystnych warunkach': Ten bank, wspierany przez środki z budżetu, kredytuje budowę autostrad. KREDYTOWY 'związany z kredytem': W poniedziałek podpisał w banku umowę kredytową. Zabezpieczenie kredytowe 'rzecz lub prawa do jakiejś rzeczy, które w umowie kredytowej kredytobiorca oferuje jako zastaw za kredyt': W umowie zapisano, że zabezpieczenie kredytowe - działka wraz ze znajdującymi się na niej budynkami - przechodzi na własność banku w razie znacznych opóźnień w spłatach rat kredytu. wl. credito z łac. creditum 'pożyczka, dług' KREMACJA 'palenie zwłok ludzkich': Zwłoki poddane zostały kremacji. Umierająca prosiła rodzinę o dokonanie kremacji jej ciała po śmierci. KREMATORIUM 'budynek ze specjalnymi piecami, służącymi do palenia zwłok': W czasie II wojny światowej hitlerowcy palili w krematoriach ciała ludzi mordowanych w obozach koncentracyjnych. I KREMOWAĆ 'palić zwłoki': Zwłoki zostały skremo-wane i w kościele stała tylko niewielka urna z prochami zmarłej. KREMATORYJNY 'związany z krematorium, służący do palenia zwłok': Piec krematoryjny. Komin kremato- ryjny- lać. crematio 'spalenie' KREML l. 'w dawnej Rosji: twierdza w obrębie miasta, zazwyczaj wznoszona na wzgórzu, będąca siedzibą moż-nowładcy': Na otoczonym murami terenie kremlu wznoszono zazwyczaj pałac możnowładcy, cerkiew oraz inne budowle. Kreml w Moskwie (obecnie najczęściej: Kreml) 'ogromna twierdza w Moskwie, od XIV w. będąca siedzibą władców i władz Rosji': Polski prezydent był przyjaźnie podejmowany na Kremlu. 2. przen. 'władze Rosji': W tej sprawie Kreml nie zajął jeszcze żadnego oficjalnego stanowiska. roś. kreml KREMOGEN 'przecier owocowy lub warzywny, homogenizowany, niekiedy z dodatkiem cukru, przeznaczony do wyrobu lodów owocowych, nektarów, odżywek dla dzieci itp.': Kremogen truskawkowy, jabłkowy, dyniowy. złożenie słowa: krem i cząstki -gen o znaczeniu 'rodzaj, gatunek' od gr. genos 'ród' II KREMOWAĆ 'smarować kremem': Nakremowała sobie twarz i ręce. od słowa: krem KREMPLINA l. mało rozciągliwa, niegniotąca się, nie-przewiewna dzianina, używana na sukienki i ubrania': Zimowa spódnica z krempliny. 2. 'przędza syntetyczna o dużej puszystości, używana do wyrobu tej dzianiny' ang. crimplene 418 KREOL KRUCHTA KREOL l. 'w krajach Ameryki Łacińskiej: potomek osadników hiszpańskich, portugalskich lub francuskich': Biali Krecie w Meksyku. 2. 'w Brazylii: potomek murzyńskich niewolników': Czarny Kreol. 3. 'jeden z języków powstałych ze zmieszania francuskiego z językiem tubylczym na Karaibach': Porozumiewali się kreolem. KREOLSKI l. 'związany z Kredami - potomkami białych lub czarnych przybyszy do Ameryki Łacińskiej': Zwyczaje kreolskie. 2. 'związany z kreolem - mieszanym językiem': Języki kreolskie. hiszp. criollo,y"". creole KREPA l. jedwabna, wełniana lub bawełniana tkanina o drobnoziarnistej, lekko pomarszczonej, matowej powierzchni, używana na suknie, lekkie płaszcze damskie itd.': Krepa satynowa. Suknia z marokańskiej krepy. 2. 'czarna tkanina, czarne ubranie lub jego element oznaczający żałobę': Nosił krepę na rękawie. fr. crepe KREZA 'to samo, co kryza w l. znaczeniu' niem. Króse KREZUS l. 'w starożytności: król Lidii (obecnie krainy w Turcji), słynny z wielkich bogactw': Po przegranej przez Krezusa wojnie w 546 r. p.n.e. Lidię wcielono do Persji. 2. 'niewiarygodnie bogaty człowiek': Prasa opublikowała po raz kolejny listę największych amerykańskich krezusów. Na pierwszym miejscu, tak jak dawniej, jest Bili Gates ze swą fortuną obliczaną na kilkadziesiąt miliardów dolarów. gr. Kroisos KRIO- cząstka o znaczeniu 'zimno', dodawana do różnych wyrazów, zazwyczaj odnoszących się do medycyny i nauk przyrodniczych, wskazująca na ich związek z niską temperaturą, lodem, zimnem i stosowaniem tych czynników w terapii i technikach związanych z leczeniem, np. kriochirurgia, kriologia gr. kry os 'zimno' KRIOCHIRURGIA 'zabiegi chirurgiczne wykonywane przy znieczuleniu operowanego miejsca przez zamrożenie go': Kriochirurgia gałki ocznej. złożenie cząstki: krio- i słowa: chirurgia KRIOLOGIA 'nauka o naturalnym lodzie, występującym w różnych postaciach, w różnych środowiskach w przyrodzie': Kriologia rozwija się od początków XX w., badania nad lodem zostały zainicjowane przez pierwszych polamików. złożenie cząstek: krio- i -logia odgr. logos 'nauka, słowo' KRIOTERAPIA 'metoda leczenia, polegająca na działaniu na tkanki ciała bardzo niską temperaturą': Metody krioterapii pozwalają m.in. na usuwanie brodawek i na-czyniaków. złożenie cząstki: krio- i słowa: terapia KRIPO 'policja kryminalna w Niemczech': Bandyci zostali ujęci przez kripo i przekazani stronie polskiej. skrót niem. ICri(minal)po(lizei) KRISZNOWIEC zob. KRYSZNOWIEC I KROKIET l. 'rodzaj pasztecika przyrządzonego z usmażonej i zmielonej wątróbki, zmielonego mięsa rosołowego, kapusty itd., podawanego w cieście naleśnikowym; także: kulka albo wałek z mięsa, ryb, drobiu, ryżu itd. obtoczonych w tartej bułce i usmażonych w tłuszczu': Zjedliśmy barszcz z krokietami. fr. croquette II KROKIET 'sportowa gra towarzyska, polegająca na tym, że każdy z graczy za pomocą uderzeń specjalnym młoteczkiem przetacza drewniane kule przez kolejne bramki': Krokiet był popularny w XIX w. w Anglii. ang. croquet KROMANIOŃSKI CZŁOWIEK 'człowiek z okresu epoki kamienia łupanego (od ok. 40 tysięcy lat temu), o wysokim wzroście oraz długiej i szerokiej twarzy': Człowiek kromanioński potrafił wykonywać narzędzia z krzemienia, rogu i kości. od nazwy stanowiska archeologicznego Cro-Magnon w Akwitanii we Francji, w którym znaleziono kilka paleolitycznych szkieletów KROS albo CROSS (czytaj: kros) 'bieg lub wyścig na przełaj po trudnym terenie': Harcerze zorganizowali kros rowerowy po wytyczonej w lesie trasie. KROSOWIEC albo CROSSOWIEC (czytaj: kresowiec) 'zawodnik biorący udział w krosie': Po pokonaniu pagórka kresowcy musieli zjechać wąską i bardzo stromą ścieżką. KROSOWY 'związany z krosem, używany w czasie krosu': Wyścigi krosowe. Rower krosowy. MOTOKROS (czytaj: motokros albo motokros) 'dyscyplina sportowa, kros na motocyklach po wyznaczonym, bardzo trudnym torze': Motokross jest rozgrywany na specjalnych motocyklach, w trzech kategoriach, zróżnicowanych ze względu na pojemność skokową silnika: 125, 250 lub 500 cm3. MOTOKROSOWIEC albo MOTOCROSSOWIEC (czytaj: motokrosowiec) 'zawodnik biorący udział w moto-krosie. MOTOKROSOWY albo MOTOCROSSOWY (czytaj motokrosowy) 'związany z motokrosem': Tor motokro-sowy ma długość 1600 m. ang. cross, w podstawowym znaczeniu 'w poprzek, na przełaj' KRUCHTA l.'przedsionek kościoła znajdujący się przed wejściem głównym lub - rzadziej - bocznym; także: odrębne pomieszczenie wewnątrz kościoła, zwykle znajdujące się pod chórem muzycznym': W kościele tłok był tak wielki, że musieli stać w kruchcie. l.przen. 'symbol zacofania, zwłaszcza obyczajowego, związanego z nie- 419 KRUCJATA KRYPTA współczesnym wychowaniem religijnym': Poglądy jak z kruchty. To oświadczenie pachnie, niestety, kruchtą. niem. Kruft z łac. crypta KRUCJATA l. 'jedna z wypraw krzyżowych, podejmowanych od XI do XIII w. przez rycerstwo europejskie do Ziemi Świętej': Krucjaty miały na celu oswobodzenie Jerozolimy i jej okolic z rąk muzułmanów, potem - obronę przed nimi, wreszcie - po ich utracie - próby odzyskania': Pierwsza krucjata została proklamowana przez papieża Urbana II w Clermont we Francji pod hasłem odzyskania Grobu Świętego. 2. 'wyprawa wojenna przeciw nieprzyjaciołom chrześcijaństwa, uświęcona przez Kościół': Krzyżackie krucjaty przeciw pogańskiej Litwie. 3. 'zorganizowana akcja przeciw komuś lub czemuś, często taka, którą cechuje przesada i fanatyzm': Krucjata przeciw ciemnocie. Nie zamierzał wyruszać na krucjatę przeciw komunistom. lać. sr. cruciata od łac. crux 'krzyż' KRUCYFIKS książk. 'krzyż z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa': Na ścianie wisiał srebrny krucyfiks. Na krucyfiksie zaprzysiągł mu wierność. lać. crucifixus 'ukrzyżowany' KRUP przestarz. 'to samo, co dyfteryt, błonica krtani': Dzieci mi na krup zapadły, ale dzięki Bogu już zdrowieją, tak że nasza u Państwa wizyta nie przesunie się zapewne. ang. croup KRUPIER 'pracownik w salonie gier hazardowych, który kieruje grą przy stołach, przyjmuje stawki i wypłaca wygrane': W kasynie słychać było krupierów zachęcających graczy: - Faites vos jeux! KRUSZON 'napój chłodzący, przyrządzony z białego wytrawnego wina i posłodzonej wody sodowej, z dodatkiem cytryn i pomarańczy': Podała gościom kruszon z kostkami lodu. odfr. cruchon 'dzbanek' KRUŻGANEK 'długi ganek (korytarz), biegnący wzdłuż ściany zewnętrznej budynków, zazwyczaj dawnych, otwarty arkadami na stronę dziedzińca': Wtem leci rękawiczka z krużganków pałacu, / Z rączek nadobnej Marty, / Pada między tygrysa i między lamparty, / Na środek placu. (Mickiewicz) niem. Kreuzgang 'przejście krzyżowe, krzyżujące się korytarze' KRYKIET 'gra sportowa podobna do palanta, w której biorą udział dwie drużyny po 11 zawodników, dążące do tego, by - uderzając piłkę specjalnymi wybijakami -zburzyć bramkę przeciwnika': Krykietjest szczególnie popularny w Anglii i w Australii. ang. cricket KRYMINALISTYKA 'nauka o wykrywaniu i badaniu przestępstw oraz o ściganiu ich sprawców': Wykład z kryminalistyki w szkole policyjnej. Przy Komendzie Głównej Policji istnieje Zakład Kryminalistyki. KRYMINALISTYCZNY 'związany z kryminalistyką': Laboratorium kryminali styczne. Kryminalistyczne ekspertyzy w zakresie grafologii i daktyloskopii. od słowa: kryminalny KRYMINALNY 'związany z przestępstwami, zwłaszcza ciężkimi, i ściganiem ich': Sprawa kryminalna. Więzień kryminalny. Kryminalny oddział policji. Film kryminalny. KRYMINALISTA 'przestępca': Aresztowano spokojną studentkę, choć dookoła przechadzali się kryminaliści o twarzach dewiantów. KRYMINAŁ l. pot. 'powieść lub film o tematyce kryminalnej': Do najsłynniejszych na świecie kryminałów należą powieści Agaty Christie. Najbardziej lubił oglądać kryminały z niezwykle inteligentnym, ale udającym fajtłapę porucznikiem Columbo. 2. pot. 'przestępstwo, zwłaszcza poważne': Ten cały interes to kryminał. 3. pot. 'więzienie lub areszt': Sąsiadka powiedziała jej w tajemnicy, że podobno syn lokatora z parteru siedzi w kryminale. od łac. criminalis 'dotyczący zbrodni' KRYMINO- cząstka wyrazów złożonych, która wskazuje na ich związek z przestępstwami lub z przestępcami, a także badaniem ich, ściganiem itd., np. kryminogenny, kryminologia od łac. criminalis 'dotyczący zbrodni' KRYMINOGENNY 'taki, który może rodzić przestępstwo, sprzyjający rozwojowi przestępczości': Środowiska kryminogenne. Czynniki kryminogenne. złożenie cząstek: krymino- i -genny od łac. genere 'rodzić' KRYMINOLOGIA 'nauka badająca przestępczość jako zjawisko społeczne': Kryminologia zajmuje się m.in. psychologią sprawców przestępstw oraz środowiskami społecznymi, w których zagrożenie przestępczościąjest szczególnie duże. Zakład Kryminologii Polskiej Akademii Nauk. KRYMINOLOG 'specjalista w zakresie kryminologii': Na postawie badań społecznych uwarunkowań przestępczości kryminologowie proponują środki zapobiegawcze przeciw niej oraz sposoby jej zwalczania. złożenie cząstek: krymino- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' KRYPTA 'pomieszczenie w podziemiach kościoła, w którym znajdują się trumny wielkich ludzi, dostojników kościoła lub święte relikwie': We wspólnej krypcie na Wawelu są pochowani dwaj wielcy poeci: Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki. lać. crypta 'jama, sklepienie' zgr. kryptós 'ukryty' 420 KRYPTO- KRYZYS KRYPTO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'ukryty, skryty, zamaskowany, zakonspirowany, tajny', np. kryptokomuna, kryptoreklama, kryp-tologia gr. kryptós 'ukryty' KRYPTOGRAFIA 'sztuka przekształcania tekstu napisanego zwykłymi, zrozumiałymi dla wszystkich znakami, w tekst zaszyfrowany, zrozumiały tylko dla tych, którzy znają tajny kod': Współcześni specjaliści w zakresie kryptografii opracowują tajne kody, których nie można złamać nawet za pomocą najdoskonalszego komputera. KRYPTOGRAM l. 'tekst zapisany tajnym kodem': Szpieg odbierał od swojego informatora kryptogramy. 2. 'znak o ukrytej treści, zwłaszcza znak nieliterowy, który wskazuje na jakąś osobę': Kryptogramy, np. gwiazdki, kropki, występują w tytułach wielu wierszy miłosnych -ukrywają one prawdziwe imię i nazwisko ukochanej poety, co jest najzupełniej zrozumiałe, bowiem dla wielu dam, np. zamężnych, publiczna deklaracja czyichś uczuć lub wyznania o wspólnych miłosnych uniesieniach mogłyby być bardzo kłopotliwe. KRYPTOGRAFICZNY 'związany z kryptografią, zaszyfrowany, służący do szyfrowania': Pismo kryptograficzne. Polscy matematycy przed II wojną światową złamali kod "Enigmy" - niemieckiej maszyny kryptograficznej. złożenie cząstek: krypto- i -grafia od gr. graphó 'piszę' KRYPTOKOMUNIZM 'ukryty komunizm': Niektórzy politycy prawicowi uważają, że bez zdemaskowania władającego Polską kryptokomunizmu nie ma mowy o uzdrowieniu naszej gospodarki. KRYPTOKOMUNA pot. 'ukryci komuniści, ludzie, którzy w istocie mają przekonania komunistyczne, ale ukrywają to': Publicysta z rozbawieniem zauważył, że w szeregach partii lewicowych jest wielu ludzi o przekonaniach liberalnych, a w prawicowych króluje kryptokomuna. KRYPTOKOMUNISTA 'ukryty komunista, osoba, która ma w istocie komunistyczne przekonania, ale ukrywa to' złożenie cząstki: krypto- i słowa: komunizm KRYPTOLOGIA 'nauka o sposobach rozszyfrowywania tekstów napisanych tajnym kodem': We współczesnej kryptologii wykorzystuje się osiągnięcia językoznawstwa statystycznego, porównując za pomocą komputera częstość znaków szyfru z dość dokładnie ustaloną częstością znaków językowych. KRYPTOLOG 'specjalista w zakresie kryptologii' złożenie cząstek: krypto- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' KRYPTON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 36 i masie atomowej 83,80, symbol Kr: bezbarwny i bez-wonny gaz, cięższy od powietrza': Krypton to jeden z gazów szlachetnych, wykorzystywanych m.in. do wypełniania żarówek o dużej mocy. ang. krypton od gr. kryptós 'ukryty' KRYPTONIM 'nazwa lub inicjały, będące tajnym symbolem jakiejś osoby, organizacji, operacji wojskowej, oddziału żołnierzy itd.': "Szare Szeregi" to kryptonim Związku Harcerstwa Polskiego w czasie II wojny światowej. Plan agresji niemieckiej naPolskęw 1939r. o-znaczony został kryptonimem "Fali weiss". fr. cryptonyme odgr. kryptós 'ukryty', ónyma 'imię' KRYPTOREKLAMA 'ukryta reklama czegoś': Zdaniem dziennikarza autorzy serialu nagminnie stosują krypto-reklamę odzieży tej firmy: prawie w każdym odcinku bohaterowie występują w jej strojach z widocznymi dla widza znakami markowymi. złożenie cząstki: krypto- i słowa: reklama KRYSZNOWIEC albo KRISZNOWIEC rzadziej: HARE KRYSZNA 'członek stowarzyszenia religijnego: Międzynarodowego Stowarzyszenia Świadomości Krysz-ny': Krysznowcy czczą bogów indyjskich: Krysznę i Ramę. Jego przyjaciel, Hare Kryszna, powtarzał mantrę ku czci Kryszny i Ramy: Hare Kryszna, Hare Kryszna, Kryszna Kryszna, Hare Hare; Hare Rama, Hare Rama, Rama Rama, Hare Hare. od imienia boga Kryszny KRYTERIUM l. 'cecha, ze względu na którą dokonuje się podziału, pomiaru lub oceny czegoś': Rozdzielając zasiłki, uwzględniano kryterium wieku. Przez wiele wieków podstawowym kryterium estetycznym była harmonia. Badania wskazują, że dla wielu pań podstawowym kryterium przy wyborze kandydata na męża jest zamożność. 2. 'wyścig kolarski na trasie o zamkniętym obwodzie, zwykle ulicami miasta': Zwycięzcą kryterium ulicznego został kolarz francuski. fr. criterium z gr. kriterion 'znak rozpoznawczy' KRYZA l. inaczej: KREZA 'ozdobny, sztywny, misternie marszczony kołnierz z koronki lub cienkiej tkaniny, zazwyczaj duży i biały': Kryzy noszone były przez mężczyzn i kobiety w II połowie XVI i w XVII w., obecnie są częścią wielu strojów ludowych. 2. w technice 'płaska płytka z otworem w środku, umieszczana w środku rury w celu ograniczenia ilości przepływającej substancji lub jej pomiaru': Zamontował kryzy w kaloryferach. 3. w technice 'kołnierz nakładany na rury i zaciskany na nich w celu ich połączenia' niem. Króse KRYZYS l. 'zła lub trudna sytuacja w jakiejś dziedzinie, zazwyczaj wiążąca się z największym nasileniem negatywnych zjawisk w tej dziedzinie i będąca okresem przełomu': Pogłębiający się w Polsce w latach 80. kryzys gospodarczy doprowadził w efekcie do załamania się systemu gospodarki planowej i ustroju socjalistycznego. Publicysta uważał, że w naszym kraju mamy obec- 421 KSANTYPA KULMINACJA nie do czynienia z kryzysem instytucji państwa. Czy współczesny świat pogrążony jest w kryzysie moralnym? {) Kryzys walutowy 'utrata stabilności przez walutę jakiegoś kraju, szybkie zmiany jej wartości' () Kryzys parlamentarny 'utrata większości w parlamencie przez rządzącą partię lub partie' 2. w medycynie 'najcięższy okres w przebiegu choroby, przesilenie': Chory przetrzymał kryzys: był wprawdzie bardzo osłabiony, ale zaczął powoli powracać do zdrowia. KRYZYSOWY 'związany z kryzysem, mający cechy kryzysu, zwykle w l. znaczeniu': Sytuacja kryzysowa. Zaproponowano kryzysowe, przejściowe rozwiązania. Kiedy z południowej Polski zaczęły nadchodzić informacje o podwyższonym do poziomu alarmowego stanie wód, premier powinien był natychmiast powołać sztab kryzysowy. ang. crisis od gr. krisis 'rozstrzygnięcie' KSANTYPA l. 'żona Sokratesa': W niezliczonych anegdotach i w literaturze Ksantypajest przedstawiana jako kobieta zła, kłótliwa, zatruwająca życie wielkiemu filozofowi. 2. przen. 'zrzędliwa, kłótliwa żona': Zupełnie nie rozumiem, jak ten wrażliwy i mądry człowiek może wytrzymać z taką ksantypą. gr. Ksanthippe KSENOFOBIA 'niechęć (czasem posunięta aż do wrogości) do cudzoziemców i do wszystkiego, co obce, co zagraniczne': Ksenofobia może się też objawiać na stadionach piłkarskich - począwszy od wygwizdania drużyny zagranicznej, a na pobiciu jej kibiców skończywszy. U podstaw ksenofobii leży zwykle, świadome czy nie, poczucie mniejszej wartości swojego narodu. KSENOFOB 'człowiek niechętnie, wrogo nastawiony do cudzoziemców i cudzoziemszczyzny': Ksenofobi nie potrafią zazwyczaj umotywować racjonalnie swojej postawy. złożenie z gr. ksenos 'obcy' i cząstki -fobia od gr. phóbos 'strach' KSENON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 54 i masie atomowej 131,3, symbol Xe: bezbarwny, bierny chemicznie gaz, stanowiący składnik powietrza': Kse-non jest m.in. wykorzystywany do wypełniania lamp błyskowych i kolorowych neonów. n.-lać. \erLonzgr. ksenos 'obcy' KSEROGRAFIA 'metoda kopiowania stron tekstu lub rysunków i obrazów, w której wykorzystuje się zmiany rozkładu ładunku elektrycznego na płytce półprzewodnikowej pod wpływem naświetlania': W kserografii obraz oryginału jest oświetlony silnym światłem i następnie przenoszony jako obraz elektrostatyczny na bęben. Do bębna przylegają odpowiednio do naładowania poszczególnych miejsc cząstki toneru, z niego obraz jest przenoszony na arkusz papieru i utrwalany. KSEROKOPIARKA, KSEROGRAF albo KSERO (l) 'to samo, co fotokopiarka' KSEROKOPIA, KSERO (2) 'to samo, co fotokopia' KSEROWAĆ 'wykonywać kopie techniką kserografii': Skseruj mi te dokumenty. KSEROGRAFICZNY 'związany z kserografią, służący do wytwarzania kserokopii, będący kopią wykonaną tą techniką': Papier kserograficzny. Kopia kserograficzna. ang. xerography od gr. kserós 'suchy', forma: ksero - od nazwy amerykańskiej firmy "Xerox Corporation", która pod koniec lat 50. XX w. jako pierwsza zaczęła produkować fotokopiarki KUBATURA 'objętość czegoś, wielkość w centymetrach sześciennych, metrach sześciennych itd.': Kubatura budowli. Kubatura cysterny. Pomieszczenie o kubaturze 200 m3. KUBIK pot. 'metr sześcienny': Na wywrotkę wchodzi l O kubików. KUBICZNY rząd. 'sześcienny': Metr kubiczny. od łac. cubicus z gr. kybos 'sześcian' KUBIZM 'kierunek w malarstwie, rzeźbie i architekturze, powstały we Francji w latach 1906-1909, poszukujący nowych zasad budowy przestrzennej dzieła, m.in. przez odrzucenie reguł perspektywy i uproszczenie kształtu elementów występujących w naturze do brył geometrycznych': [...] na obrazie Picassa postacie dziewcząt zostały jakby pocięte i pogruchotane, ukazane jakby w roztrzaskanym zwierciadle i sprowadzone do brył geometrycznych. W ten sposób narodził się kierunek artystyczny, który miał decydujący wpływ na dalszą ewolucję sztuki współczesnej. Nazwano go kubizmem, od słowa kub, jako że sprowadzał kształty naturalne do ku-bów, brył [...]. (Hutnikiewicz) KUBISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami kubizmu': Kubiści to m.in. Pablo Picasso, Georges Braque, Pięt Mondrian. KUBISTYCZNY 'związany z kubizmem': Tendencje kubistyczne ujawniły się też w poezji, m.in. w twórczości Guillaume'a Apollinaire'a, a w Polsce - Adama Ważyka. fr. cubisme od łac. cubus 'kostka' KULIS l. 'w Azji południowo-wchodniej: niewykwalifikowany robotnik, najniżej płatny i wykonujący najcięższe prace fizyczne': Kulisi to często tragarze lub ryksza-rze. Na plantacji pracowali wynędzniali kulisi. 2. 'w Indiach: człowiek należący do najniższej kasty' ang. coolies (liczba mnoga) od hinduskiego kuli KULMINACJA l. 'punkt szczytowy jakiegoś stanu lub zjawiska, największe nasilenie jakiegoś działania': Podniecenie publiczności osiągnęło kulminację. Okresowa kulminacja przewozów pasażerskich. 2. w geografii 'najwyższe wzniesienie terenu, górujące nad otoczeniem': Kulminacja Babiej Góry. Kulminacja płaskowyżu. 3. w astronomii 'osiągnięcie przez ciało niebieskie maksymalnej (kulminacja górna) lub minimalnej (kulminacja dolna) wysokości nad horyzontem': Kulminacja Księżyca. 422 KULOMB II KUŁAK KULMINOWAĆ l. 'o stanie, zjawisku, działaniu: osiągać najwyższy poziom, największe nasilenie': Wzburzenie młodzieży kulminowało w czasie pogrzebu nastolatka - na policję poleciały kamienie i butelki z benzyną. 2. w geografii 'górować nad otoczeniem': Góra Świętej Anny kulminuje nad zachodnią częścią Wyżyny Śląskiej. 3. w astronomii 'osiągać najwyższe lub najniższe położenie nad horyzontem': Kulminuje Syriusz, Jowisz. KULMINACYJNY l. 'najwyższy, najważniejszy, szczytowy': Kulminacyjnym punktem uroczystości był apel poległych, który rozpoczął się punktualnie o 19.00. Kulminacyjny moment akcji filmu. 2. w geografii 'górujący nad otoczeniem': Kulminacyjny punkt wyżyny. 3. w astronomii 'najwyższy lub najniższy': Kulminacyjne położenie Słońca. fr. culmination od łac. culmen, dopełniacz: culminis 'szczyt' KULOMB inaczej: AMPEROSEKUNDA w fizyce 'jednostka ładunku elektrycznego w układzie SI równa ilości ładunku przenoszonej przez prąd elektryczny o natężeniu l ampera w ciągu l sekundy przez poprzeczny przekrój przewodnika, symbol C': l C = l A * l s od nazwiska Charlesa Coulomba (1736-1806), fizyka francuskiego, badacza zjawisk z zakresu elektrostatyki KULT l. 'cześć religijna oddawana bóstwu, świętym osobom lub przedmiotom; także: zewnętrzne objawy tej czci, ogół obrzędów, czynności religijnych': Kult świętych w Kościele katolickim. Kult Słońca, Księżyca. W starożytnym Egipcie otaczano kultem skarabeusze. Rola pieśni w kulcie prawosławnym. () Kult jednostki 'oddawanie Stalinowi niemal boskiej czci i skupienie w jego ręku olbrzymiej, dyktatorskiej władzy': Nikita Chruszczow w swym słynnym referacie omówił straszliwe następstwa kultu jednostki w krajach Związku Radzieckiego. 2. 'wielki, często przesadny szacunek dla kogoś lub czegoś, uwielbienie, cześć': Kult wieszczów. Kult postępu. Kult kariery i popularności we współczesnym świecie zachodnim. KULTOWY l. 'związany z kultem - oddawaniem czci komuś lub czemuś': Naczynia kultowe. 2. 'taki, który jest obiektem kultu, wzorcem dla pewnego pokolenia lub środowiska, bardzo istotny, ważny dla jakiejś grupy': Od tego czasu "Rejs" zdążył się już stać filmem kultowym. Czy zdaje pan sobie sprawę, że dla dużej grupy czytelników jest pan pisarzem kultowym? Kultowa grupa muzyczna. || UWAGA: w 2. znaczeniu wyraz modny, nadużywany. łac. cultus 'uprawianie; cześć' KULTURKAMPF (czytaj: kulturkampf) 'walka prowadzona przez Bismarcka i związanych z nim protestantów przeciw katolikom w Prusach i w Niemczech w latach 1871-1887': Politycznym celem kulturkampfu było podporządkowanie państwu Kościoła katolickiego i zahamowanie wpływów papiestwa, celem kulturalnym - walka o "czystość niemieckiego ducha". Kulturkampf wiązał się też z nasileniem polityki germanizacyjnej wobec Polaków w zaborze pruskim. niem. Kulturkampf 'walka kulturalna, walka o kulturę' KULTURYSTYKA 'dyscyplina sportowa, polegająca na uprawianiu ćwiczeń siłowych za pomocą specjalnych przyrządów, co ma na celu uzyskanie silnej i bardzo umięśnionej sylwetki': Arnold Schwarzenegger to wie-loktrotny mistrz świata w kulturystyce, m.in. zdobywca tytułu Mister Worid i pięciokrotny zdobywca tytułu Mister Uniwersum. KULTURYSTA 'osoba uprawiająca kulturystykę': Nie wszystkim podobają się olbrzymie mięśnie kulturystów. KULTURYSTYCZNY 'związany z kulturystyką lub kulturystami, służący do uprawiania kulturystyki': Zawody kulturystyczne. Pokazy kulturystyczne. Przyrządy kulturystyczne to m.in.: hantle, sztangi, sztangietki i ekspandery. od ang. culturist (sama kulturystyka jest nazywana w Stanach Zjednoczonych, w których się narodziła: body building 'budowanie ciała') KULTYWACJA w rolnictwie 'uprawianie gleby za pomocą kultywatora; także: uprawa, hodowanie roślin': Kultywacja gleby. Kultywacja kukurydzy. KULTYWATOR 'konne lub ciągnikowe narzędzie rolnicze, wyposażone w stalowe zęby przymocowane do specjalnej ramy, spulchniające i przewietrzające glebę bez jej odwracania' | UWAGA: słowo kultywator bywa błędnie używane w znali czeniu 'osoba, która coś kultywuje', np. tradycję. KULTYWOWAĆ l. 'otaczać coś zamiłowaniem i troską oraz dbać o rozwój lub trwanie tego': Ojciec kultywował tradycje rodzinne. W wielu polskich rodzinach kultywuje się stare zwyczaje świąteczne. 2. w rolnictwie 'hodować rośliny': Kultywowali pszenicę i żyto. KULTYWATOROWAĆ w rolnictwie 'uprawiać ziemię za pomocą kultywatora': Kultywatorować glebę. tac. sr. cultivare 'uprawiać' KULUARY l. 'pomieszczenia w sejmie, sądzie, teatrze lub w innym gmachu publicznym, gdzie można odpocząć, prowadzić nieoficjalne rozmowy': W przerwie dyskusja przeniosła się do kuluarów, l.przen. 'sprawy omawiane nieoficjalnie, ustalenia wstępne, niezobowiązujące': Podobną opinię wyrażali w kuluarach członkowie komisji sejmowych. KULUAROWY 'prowadzony w kuluarach, a więc nieoficjalny, wstępny, niezobowiązujący': Rozmowy kuluarowe. Kuluarowe ustalenia. fr. couloir 'korytarz' I KUŁAK l. 'zaciśnięta pięść': Okładał go kułakami. 2. 'uderzenie zaciśniętą pięścią': Dostał dwa kułaki. roś. kułak II KUŁAK 'bogaty chłop - słowo używane w propagandzie komunistycznej w latach 50. XX w.': W propagan- 423 KUMBERLAND KURATELA dzie komunistycznej w latach 50. dzielono chłopów na biedniaków, średniaków i kułaków. Ci ostatni byli uznawani za "element klasowo obcy". roś. kułak KUMBERLAND zob. CUMBERLAND KUMULACJA 'nagromadzenie, skupienie, połączenie czegoś': Nastąpiła kumulacja kapitałów czterech wielkich spółek. Kumulacja funkcji partyjnych i państwowych przez jedną osobę nigdy nie wychodziła społeczeństwu na dobre. KUMULOWAĆ 'skupiać, gromadzić w jednym miejscu, łączyć': Kumulować ciepło. Od tego momentu dyktator kumulował całą władzę. KUMULACYJNY 'mający związek z kumulacją, oparty na zjawisku kumulacji': Zjawiska kumulacyjne. Podatek kumulacyjny. KUMULATYWNY 'taki, który da się kumulować, podlegający łączeniu, skupianiu': Środki kumulatywne. niem. Kumulation, ang. cumulation z łac. cumulare 'zbierać na kupę, gromadzić' KUMYS 'napój ze sfermentowanego mleka kobyły lub oślicy': Kumy s jest znany od pradawnych czasów (wspomina o nim już Herodot), rozpowszechniony zwłaszcza wśród ludów azjatyckich, np. Mongołów. Obecnie w Europie wytwarza się kumys z mleka krowiego, poddanego fermentacji, rozcieńczonego i dosło-dzonego, z dodatkiem drożdży piwnych. Kumys zawiera niewielkie ilości alkoholu i dużo witamin, silnie pobudza wytwarzanie soków trawiennych. roś. kumys z języków tatarskich KUNG-FU 'wywodząca się z Chin sztuka walki bez użycia broni oraz oparta na niej metoda samoobrony, podobna do karate, polegająca na atakowaniu wrażliwych miejsc ciała przeciwnika': Legendy głoszą, że twórcą kung-fu był Bodhidarma, jeden z wielkich propagatorów buddyz-mu na terenie Chin. Bodhidarma opracował specjalnie ten system walki dla mnichów, m.in. z klasztoru Szao-lin, by mogli się bronić przeciw zbójcom, atakującym ich w czasie wędrówek po kraju. ang. kung-fu z chin. gongfu KUNKTATOR 'człowiek świadomie ociągający się z jakąś decyzją, zwlekający z wykonaniem czegoś; także: człowiek powolny': Dowódca kunktator wciąż rozmyślał i ważył racje w najstosowniejszym do ataku momencie. [...] wojewoda, choć ciężki i kunktator, bo wiekiem przygnieciony, przecie żołnierz jest doświadczony i mężny. (Sienkiewicz) KUNKTATORSTWO 'ociąganie się z czymś, zwlekanie i powolność': Do rozpaczy doprowadzało go kunktatorstwo urzędników, którzy nie chcieli podejmować decyzji lub zwlekali z nimi miesiącami. KUNKTATORSKI 'charakterystyczny dla kunktatora': Kunktatorska postawa. Kunktatorskie działania, podjęte grubo po terminie. lać. cunctator 'zwlekający', przydomek dyktatora Fabiusza Maksi-musa, który odwlekał moment bitwy z Hannibalem ze względu na słabość rzymskich wojsk KUPAŻ 'mieszanie win albo herbat o różnych smakach i właściwościach, w celu otrzymania wina albo herbaty odpowiedniej jakości i bukietu': W sztuce winiarskiej obowiązują ścisłe reguły dotyczące kupażu. KUPAŻOWAĆ 'mieszać wina lub herbaty, by otrzymać produkt odpowiedniej jakości i smaku': Znane i cenione na rynku firmy często kupażują różne gatunki herbat. fr. coupage KUFLA l. 'górnicze godło: skrzyżowany młot i kilof: Na bramie kopalni wisiała kupią. 2. 'pas górniczy lub sprzączka u niego': Dostał kupią od ojca. Zapiął kupię. z dialektów śląskich, od niem. kuppein 'łączyć, sprzęgać' KUPLETY 'krótka piosenka kabaretowa, aktualna i dowcipna' : Niech brzmi orkiestra, artysta ekstra kuplety dziś zaśpiewa wam. (z "Kabareciku" Olgi Lipińskiej) KUPLECISTA 'artysta wykonujący kuplety': Publiczność oklaskiwała kuplecistę. fr. couplet KUPON l. 'blankiet gry liczbowej lub konkursu z pustymi rubrykami do wypełnienia przez grającego': Z namysłem wypełniał kupon Małego Lotka. Wyciął z gazety kupon konkursowy. 2. 'odcinek biletu odrywany przez kontrolera': W drzwiach do teatru kontroler sprawdzał bilety i odrywał kupony. 3. 'odmierzony kawałek materiału': Kupon na garnitur. Kupon jedwabiu. 4. 'odcinek papieru wartościowego, będący dowodem upoważniającym do odbioru dywidendy; także: odcinek jakiegoś blankietu, który do czegoś upoważnia. Odcinać kupony od akcji. Podali przez okienko swoje kupony obiadowe. Odcinać od czegoś kupony przen. 'czerpać zyski z czegoś, zwłaszcza z odniesionych dawniej sukcesów, zwycięstw itd.' lać. coupon 'odcinek' KURARA 'silna trucizna, otrzymywana przez gotowanie kory, pędów i korzeni pewnego gatunku południowoamerykańskich lian': Kurara była używana przez Indian do zatruwania strzał, powoduje ona porażenie mięśni oddechowych i śmierć. Obecnie kurara znajduje zastosowanie w fizjologii doświadczalnej i chirurgii. hiszp. curare z indiańskiego mań, dosłownie 'na kogo to padnie -ten umrze' KURATELA l. -wprawie 'ustanowiony przez sąd lub inny uprawniony organ nadzór nad osobą niepełnoletnią lub niebędącą w pełni władz umysłowych albo piecza nad sprawami osoby nieobecnej lub osoby prawnej w szczególnych przypadkach': Kuratelę sprawuje kurator wy- 424 KURAŻ KURSYWA znaczony przez sąd. 2. przen. 'nieproszona, uciążliwa opieka': Po powrocie do domu trafił pod kuratelę ciotki. Kuratela rosyjska w osiemnastowiecznej Polsce. KURATOR l. wprawie 'przedstawiciel osoby, która potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw; także przedstawiciel osoby prawnej w szczególnych przypadkach': Kurator chorego psychicznie. Spółkę reprezentował kurator. 2. w prawie 'osoba sprawująca nadzór nad nieletnim, który popełnił przestępstwo': Sąd zdecydował, że może nie być umieszczony w zakładzie poprawczym, ale będzie pod opieką kuratora. 3. 'kierownik kuratorium': Został przez wojewodę mianowany na stanowisko kuratora oświaty i wychowania. KURATORIUM 'jednostka organizacyjna administracji szkolnej, nadzorująca funkcjonowanie szkół i placówek oświatowych na terenie województwa': Ostateczna decyzja w sprawie odwołania nauczyciela należy do kuratorium. od łac. curatela 'troska, staranie' KURAŻ przestarz. dziś tylko w zwrocie DLA KURAŻU 'dla dodania (sobie) śmiałości, animuszu': Przed wyjściem na dyskotekę postanowili wypić po kieliszku dla kurażu. fr. courage 'odwaga, męstwo' KURCZATOW 'proponowana w latach 60. XX w. przez Rosjan nazwa pierwiastka o liczbie atomowej 104': Nazwa kurczatow nie została zatwierdzona przez odpowiednie organy międzynarodowe, podobnie zresztą, jak nazwa rutheford, proponowana przez stronę amerykańską. ku czci Igora Kurczatowa (1903-1960), fizyka rosyjskiego KURDESZ przestarz. l. 'kompan, towarzysz, zwłaszcza towarzysz staropolskich biesiad, zakrapianych alkoholem' 2. 'tytuł popularnej pieśni biesiadnej, wzięty od powtarzającego się w refrenie słowa: kurdesz': W najbardziej znanej wersji Franciszka Bohomolca pierwsza zwrotka pieśni biesiadnej "Kurdesz" to: Każ przynieść wina, mój Grzegorzu miły, / Bodaj się troski nam nigdy nie śniły, / Niech i Anulka tu zasiądzie z nami, / Kurdesz, kurdesz nad kurdeszami! od tur. karandysz 'towarzysz' KURHAN 'wysoki kopiec, usypany dawno temu na pamiątkę jakiegoś zdarzenia lub będący mogiłą z czasów przedhistorycznych': Kurhan to jedno z częściej spotykanych w poezji romantycznej słów, dla poetów XIX w. owe prastare mogiły były symbolem tajemniczości i niezwykłości. Kurhany spotyka się często w południowej Rosji i na Ukrainie, ich badania archeologiczne dostarczają ciekawych danych na temat ludów zamieszkujących te ziemie w okresie prehistorycznym. ukr. kurhan KURIA l. 'w Kościele katolickim i prawosławnym: zespół urzędów duchownych podległych biskupowi, sprawujących na pewnym terytorium władzę kościelną; także: budynek, w którym się mieszczą te urzędy': Kuria biskupia. Kuria diecezjalna. 2. 'okręg wyborczy lub kategoria wyborców, zwłaszcza w dawnych systemach wyborczych niektórych państw': Przedstawiciele poszczególnych kurii: możnowładców, rycerstwa i mieszczaństwa - mieli prawo wybierać po dwóch swoich deputowanych do senatu. 3. 'w starożytnym Rzymie: najstarsza jednostka podziału obywateli, obejmująca dziesięć rodów, stanowiąca podstawę najdawniejszych zgromadzeń ludowych' 4. 'w starożytnym Rzymie: miejsce posiedzeń senatu lub sądu' KURIALNY l. 'związany z kurią - urzędami kościelnymi': Urzędnicy kurialni. Budynki kurialne. 2. 'związany z kurią - okręgiem wyborczym lub kategorią wyborców': Kurialny system wyborczy. KURULNY 'związany ze starorzymską kurią - miejscem posiedzeń senatu' () Krzesło kurulne 'zaszczytne miejsce, na którym zasiadali wysocy rzymscy urzędnicy' tac. curia KURIER l. 'osoba wysłana z pilną wiadomością lub z ważnymi dokumentami': Do oddziału dotarł kurier z rozkazami ze sztabu. Poczta dyplomatyczna jest przesyłana przez specjalnych kurierów. 2. 'osoba przemycająca towary na czyjeś zlecenie': Przerzutem narkotyków do Europy Zachodniej zajmowali się specjalni kurierzy. KURIERSKI 'związany z kurierem': Misja kurierska nie powiodła się. Pocztę kurierską roznoszą specjalni kurierzy. fr. courrier od: courir 'biec' KURIOZUM 'osobliwość; człowiek albo rzecz niezwykła, coś, co budzi zainteresowanie i zdumienie': A co to za kuriozum przyprowadził Pan wtedy ze sobą? Jej "kreacja wieczorowa" była prawdziwym kuriozum. tac. curiosum 'rzecz ciekawa' KURSOR 'migająca kreseczka, plamka świetlna na ekranie komputera, wskazująca miejsce, gdzie się pojawi wpisywany znak': Menu sterowane kursorem prowadzi użytkownika krok po kroku. KURSOR MYSZY 'strzałka lub inny symbol, który pojawia się na ekranie monitora, gdy porusza się myszą po stole': Kształt kur-sora myszy zmienia się w zależności od tego, co Word for Windows aktualnie robi. Kursor myszy przebywając w obszarze tekstowym ekranu przyjmuje postać belecz-ki. ang. z łac. cursor 'biegacz' KURSYWA l. 'rodzaj czcionki przypominającej pochylone w prawo ręczne pismo': Kursywę stosuje się dla wyróżnienia pewnych partii tekstu, obecnie często używa się jej zamiast cudzysłowu. 2. 'pismo rzymskie powstałe przy połączeniu liter przy pospiesznym pisaniu; dawniej także: odręczne pismo pochylone w lewo' lać. śr. cursiva littera 'pismo pospieszne' 425 KURTAZ KUWETA KURTAZ w finansach 'wynagrodzenie dla maklera lub brokera za pośredniczenie w transakcji i przeprowadzenie jej': Kurtaż dla maklera za transakcję na giełdzie. fr. courtage KURTUAZJA książk. 'wyszukana, nieco staromodna, grzeczność, zwłaszcza w sytuacjach oficjalnych': Z wyszukaną kurtuazją zwracał się do starszych pań. Skłonił się z kurtuazją i zaczął: - Panie przewodniczący! KURTUAZYJNY książk. 'odznaczający się kurtuazją; taki, którego celem jest raczej wymiana grzeczności, utrzymanie dobrych kontaktów niż załatwienie konkretnej sprawy': Kurtuazyjny ukłon. Kurtuazyjne powitanie. Kurtuazyjna wizyta prezydenta w Moskwie. fr. courtoisie od: cour 'dwór' KURTYZACJA albo KURTYZOWANIE w weterynarii 'obcinanie ogona koniowi lub psu': Kurtyzacjajest stosowana w przypadku takich ras psów, jak bokser, buldog, dog, foksterier, wyżeł, doberman. KURTYZOWAC w weterynarii 'przycinać ogon koniowi lub psu': Koń ardeński z kurtyzowanym ogonem. od łac. curtus 'krótki' KURTYZANA 'dawniej: utrzymanka i kochanka zamożnych, wysoko postawionych mężczyzn; rzadziej: luksusowa prostytutka': Czy piękne i młode panie, które dziś zamieszczają w gazetach ogłoszenia, że poszukują dla siebie "sponsorów", to nie współczesna odmiana kurtyzan? fr. courtisane od wf. cortigiana 'dama dworska' KURULNY zob. pod hasłem: KURIA KUSKUS l. 'kasza z dobrej pszenicy, w kształcie złoci-stokremowych kuleczek, będąca składnikiem wielu potraw jedzonych w północnej Afryce': Jak wiele kasz, kuskus ma wszechstronne zastosowanie w kuchni - towarzyszy zarówno potrawom z mięsa, jak i z warzyw i owoców. 2. 'północnoafrykańska potrawa z tej kaszy i tłuszczu baraniego oraz przypraw korzennych' ar. kuskus od: kasaksa 'tłuc' I KUSTOSZ l. 'kierownik dziani zbiorów w muzeum lub bibliotece, zwłaszcza uniwersyteckiej': Kustosz zgodził się na wykorzystanie kilku eksponatów do zdjęć w filmie. 2. 'zwierzchnik klasztorów stanowiących kustodię' 3. 'honorowy tytuł kanonika, uprawnionego do zarządzania majątkiem kapituły' KUSTODIA l. 'kilka klasztorów franciszkańskich lub bernardyńskich, znajdujących się pod jednoosobowym zarządem kustosza; także: urząd kustosza w 2. znaczeniu': Zarządzał kustodią. Objął w maju kustodię. 2. 'naczynie do przechowywania w tabernakulum konsekrowanej hostii, umieszczanej w monstracji' II KUSTOSZ albo KUSTODA l. 'w starożytności i średniowieczu: cyfra lub litera określająca kolejność składek rękopisu': Kustoda umieszczana była zwykle u dołu pierwszej lub ostatniej stronicy składki. 2. 'w starych drukach i rękopisach: umieszczona u dołu pierwsza sylaba lub pierwszy wyraz, od których zaczyna się strona następna': Kustosze znajdziemy bez trudu jeszcze w rękopisach z okresu międzywojennego. od łac. custos 'strażnik' KUSZETA albo KUSZETKA 'wagon z (rozkładanymi na noc) miejscami do leżenia; także: miejsce do leżenia w takim wagonie': Wagony numer 3 i 4 to kuszetki, następne to wagony sypialne. Wykupiliśmy kuszetki na pociąg do Jeleniej Góry. fr. couchette, pierwotnie 'kanapa, prycza' KUŚNIERZ 'rzemieślnik, który trudni się szyciem i naprawą odzieży ze skór pokrytych futrem': Zamówił kożuch u kuśnierza. KUŚNIERSTWO 'rzemiosło lub branża przemysłu futrzarskiego, obejmująca szycie odzieży, artykułów konfekcyjnych i galanterii futrzanej z uprzednio wyprawionych, uszlachetnionych i ufarbowanych skór; zawód, zajęcie kuśnierza' KUŚNIERSKI 'związany z kuśnierstwem lub z kuśnierzem': Pracownia kuśnierska. Wyroby kuśnierskie. niem. Kiirschner KUTAS l. (dość) wulgarnie 'członek męski, penis': Znajoma tłumaczka pytała językoznawcę, czy oprócz słowa kutas w języku polskim istnieją jakieś wyrazy, którymi można się posłużyć w tłumaczeniu dosadnych, a zarazem nie chamskich tekstów francuskich dotyczących seksu. 2. wulgarnie 'mężczyzna, do którego ma się negatywny stosunek': Była pijana, powiedziała, że zaczepiał ją jakiś kutas. 3. 'wisząca ozdoba w kształcie pędzla, zrobiona z nici, jedwabiu, wełny itd.': Kutasy przy szabli. Kutasy przy końskiej uprzęży. Woźny pas mu odwiązał, pas słucki, pas lity / Przy którym świecą gęste kutasy jak kity. (Mickiewicz) tur. kutaz 'ozdoba na szyję konia' KUTIA 'potrawa z ziaren gotowanej pszenicy, rzadziej ryżu lub kaszy, zmieszanych z utartym makiem i miodem, niekiedy też bakaliami': Kutia to potrawa znana na Rusi i we wschodnich regionach Polski, dawniej spożywana po nabożeństwie żałobnym, podczas obrzędu Dziadów oraz w czasie wieczerzy wigilijnej. ukr. kutia KUWERTURA 'masa czekoladowa, którą powleka się wyroby cukiernicze': Kuwertura zawiera więcej tłuszczu, a mniej cukru niż masa cukiernicza przeznaczona np. do wyrabiania czekolady konsumpcyjnej. fr. couverture KUWETA l. 'płaskie, prostokątne naczynie, w którym dokonuje się chemicznej obróbki światłoczułych materiałów fotograficznych': Włożył negatyw do kuwety na- 426 kW KWANT pełnionej roztworem wywoływacza. 2. 'szklane lub wykonane z tworzywa sztucznego naczyńko, służące do przeprowadzania pomiarów fotometrycznych' fr. cuvette 'miska' kW skrót słowa: kilowat, zob. pod hasłem: WAT KWADRA 'jedna z czterech faz Księżyca (lub innej planety), zwłaszcza ta, w której widać połowę jego tarczy': Księżyc był w pierwszej kwadrze. Kwadra występuje w środku między nowiem a pełnią oraz między pełnią a nowiem. tac. quadra 'czworobok' (od tego słowa utworzono też: kwadrat) KWADROFONIA 'technika zapisu i odtwarzania dźwięku w systemie czterokanałowym': Kwadrofonia pozwala osiągnąć naturalne, przestrzenne brzmienie. KWADROFONICZNY 'wykorzystujący technikę czte-rokanałowego zapisu i odtwarzania dźwięku': W jego luksusowym domu zainstalowane były urządzenia kwadro foniczne, dające niezwykłe efekty przy odbiorze muzyki. ang. quadraphony od łac. quadra 'czworobok', gr. phone 'głos' KWADRYLION l. 'w Polsce, Niemczech, Anglii - bilion bilionów - l 000 000 000 000 000 000 000 000': Obecnie tak wielkie liczby, jak bilion, trylion i kwadrylion, zapisuje się w postaci potęgi liczby 10, kwadrylion to 10 4. 2. 'w USA i wielu innych krajach - tysiąc trylionów - l 000 000 000 000 000' niem. Quadrillion, utworzone od: milion i łac. quadri- 'cztery-' (milion do czwartej potęgi) KWAKIER 'członek chrześcijańskiej wspólnoty religijnej, uznającej jedynie wewnętrzne objawienie, a odrzucającej wszelkie zewnętrzne formy kultu, głoszącej prostotę i surowość obyczajów, występującej przeciwko wojnie oraz jakimkolwiek formom dyskryminacji innych ludzi, w przeszłości zwłaszcza przeciw niewolnictwu': Pierwsza wspólnota kwakrów została założona w 1649 r. w Anglii, miała charakter spirytualistycz-no-mistyczny. Obecnie kwakrzy koncentrują się na działalności społecznej, przede wszystkim pomocy dla biednych regionów świata i dla ofiar wojen. Za swą postawę, pełną bezinteresownego poświęcenia, zostali w 1974 r., jako wspólnota, odznaczeni pokojową Nagrodą Nobla. ang. quaker 'drżący' (w ekstazie religijnej) KWALIFIKACJA 'oparte na określonych kryteriach zaliczenie kogoś lub czegoś do pewnej klasy': Kwalifikacja zawodników do kadry olimpijskiej. Ze względu na nowe okoliczności prokurator zmienił kwalifikację czynu z "zabójstwo z premedytacją" na "nieumyślne spowodowanie śmierci". KWALIFIKACJE 'zasób wiedzy, umiejętności i doświadczenia, wymagany do wykonywania pewnego zawodu lub zajmowania pewnego stanowiska': Spośród osób, które stanęły do konkursu na stanowisko dyrektora, tylko jedna miała wymagane kwalifikacje: wyższe wykształcenie ekonomiczne, dobrą znajomość przynajmniej dwóch języków obcych i doświadczenie w zarządzaniu dużymi zespołami ludzi. KWALIFIKATOR l. 'osoba dokonująca kwalifikacji': Kwalifikator bydła. Kwalifikator sędziowski. 2. w językoznawstwie 'informacja w artykule hasłowym, często w formie skrótu, dotycząca warstwy słownictwa, do której należy dany wyraz, dziedziny, z jaką jest związany itd.': W tym słowniku kwalifikatory są podawane drukiem pochylonym, np. przestarz. - słowo przestarzałe; wprawie - słowo - lub znaczenie słowa - występujące w języku prawników. KWALIFIKOWAĆ 'dokonywać kwalifikacji - zaliczać do pewnej klasy': Komisja zakwalifikowała 3 kandydatów do następnego etapu turnieju. Kwalifikował mięso i zboże. O Kwalifikowana większość 'określona w specjalnych normach minimalna przewaga w głosowaniu, która zapewnia zwycięstwo' KWALIFIKOWAĆ SIĘpot. 'nadawać się: posiadać wymagane kwalifikacje lub spełniać określone kryteria': On się nie kwalifikuje na to stanowisko. To się kwalifikuje na kolegium. fr. qualification od łac. qualis 'jaki', facere 'robić' KWALITATYWNY w języku nauk humanistycznych 'odnoszący się do jakości, a nie do ilości': Kwalitatywne oceny w filozofii. W kolejnych wiekach pierwotna opozycja samogłosek pod względem długości przeobraziła się w różnicę kwalitatywną, czego śladem jest w orto-grafii polskiej ó - dawne długie o. fr. qualitativ od łac. qualitas 'jakość' KWANT w fizyce 'najmniejsza wartość, "porcja", o jaką może się skokowo zmienić jakaś wielkość fizyczna określonego układu fizycznego': Pojęcie kwantu (energii) zostało wprowadzone na początku XX w. przez niemieckiego fizyka Maxa Plancka w pracach dotyczących promieniowania ciała doskonale czarnego. KWANT ENERGII w fizyce 'skończona ilość, "porcja" energii, pochłaniana lub emitowana przez atom albo jądro atomu w elementarnym akcie oddziaływania': Kwant energii jest emitowany wówczas, gdy układ przechodzi z wyższego do niższego poziomu energetycznego. MECHANIKA KWANTOWA 'podstawowa teoria fizyczna, wyjaśniająca zjawiska w świecie atomów i cząstek elementarnych': Do twórców mechaniki kwantowej należą: Max Pianek, Albert Einstein, Niels Bohr i Wemer Heisenberg. KWANTYZACJA w fizyce i technice 'przedstawienie opisu jakiegoś ciągłego zjawiska w postaci pewnych wartości ("porcji"), które przyjmuje w swym przebiegu' niem. Quant od łac. quantum 'ile' (tworząc pojęcie kwantu myślano o pewnej odmierzonej porcji, nieciągłej wartości) 427 KWANTUM KWAZAR KWANTUM książk. 'pewna ilość czegoś, liczba jakichś przedmiotów, kwota pieniędzy': Kwantum energii. Kwantum czasu. Kwantum możliwości. KWANTYTATYWNY w języku nauk humanistycznych l. 'odnoszący się do ilości, a nie do jakości': Próbował pokazać, że pojęcie niezależności państwowej ma w naszych czasach kwantytatywny, a nie kwalitatywny charakter: nie należy mówić o niezależności absolutnej, ale o niezależności większej lub mniejszej, bowiem prawie wszystkie państwa są bardzo ściśle uwikłane w stosunki z innymi, m.in. stosunki gospodarcze i rozmaite porozumienia polityczne i wojskowe. 2. 'posługujący się w badaniach metodami ilościowymi': Językoznawstwo kwantytatywne. KWANTYFIKACJA w ekonomii 'ujęcie, przedstawienie zjawisk gospodarczych w kategoriach ilościowych': Planowanie rozwoju wymagało udoskonalenia metod kwantyfikacji procesów ekonomicznych. lać. quantum 'ile' KWANTYFIKATOR w logice 'operator przekształcający funkcje zdaniowe w zdania przez wskazanie zakresu stosowalności predykatu - liczby przedmiotów, do których się on odnosi': Kwantyfikator ogólny to "dla każdego x", kwantyfikator szczegółowy - "dla pewnego x" lub "istnieje takie x, że". niem. Quantifikator KWARANTANNA l. 'okres przymusowej izolacji ludzi (a także zwierząt i roślin) przybyłych z regionów objętych epidemią, mający na celu zapobieżenie jej szerzeniu się': Długość trwania kwarantanny jest zależna od okresu inkubacyjnego danej choroby, dawniej kwarantanna zazwyczaj trwała czterdzieści dni. Poemat Juliusza Słowackiego "Ojciec zadżumionych" opowiada o kwarantannie w El-Arish, w czasie której arabskiemu ojcu umiera na dżumę sześcioro dzieci i żona. 2. 'ogrodzona przestrzeń wraz ze znajdującymi się na niej budynkami, przeznaczona do takiego odosobnienia' wl. quarantanna od: quaranta 'czterdzieści' (dni) KWARC 'odmiana dwutlenku krzemu, jeden z najbardziej rozpowszechnionych na Ziemi minerałów': Kwarc ma właściwości piezoelektryczne i przepuszcza promieniowanie ultrafioletowe. Znajduje zastosowanie w elektronice i optyce, bezbarwny lub zawierający domieszki różnych pierwiastków, jest też wykorzystywany w jubiler-stwie jako kamień ozdobny. KWARCOWY 'zrobiony z kwarcu, zawierający kwarc, mający elementy wykonane z kwarcu': Szkło kwarcowe. Żyły kwarcowe. W zegarkach kwarcowych rolę regulatora odgrywa płytka kwarcu o bardzo dużej stałości drgań własnych. Lampa kwarcowa jest wykonana ze szkła kwarcowego, emituje ona promieniowanie nadfioletowe, jest często używana do naświetleń w leczeniu chorych i do rehabilitacji. niem. Quarz (być może z języków słowiańskich, od słowa kwardy 'twardy') KWARK w fizyce 'cząstka elementarna o ułamkowym ładunku elektrycznym, wynoszącym albo 1/3 albo 2/3 ładunku elementarnego, składnik protonów, neutronów i innych cząstek': Kwarki i lepiony to podstawowe budulce materii. ang. quark, nazwa zaczerpnięta w latach 60. XX w. z powieści Ja-mesa Joyce'a KWARTA l. 'w dawnej Polsce: jednostka objętości ciał płynnych i sypkich, równa jednej czwartej garnca': Kwarta krakowska równa była ok. 0,95 litra, polska -l litrowi, pruska - 1,145 litra. 2. 'w dawnej Polsce: jedna czwarta (potem jedna piąta) dochodów z dóbr królewskich, którą przeznaczano na utrzymanie stałego wojska zaciężnego': Kwarta została ustanowiona w 1562 r. 3. w muzyce 'interwał prosty, w którym wyższy dźwięk jest w stosunku do niższego czwartym stopniem w podstawowym szeregu dźwięków (np. 1-4,2-5 itd.)' .w szermierce 'czwarta zasłona: pozycja obronna, chroniąca prawą, górną część pola trafienia' WOJSKO KWARCIANE 'w dawnej Polsce: wojsko za-ciężne utrzymywane z kwarty w 2. znaczeniu' lać. quarta pars 'czwarta część' KWARTAŁ l. 'jedna z czterech kolejnych części roku, mająca trzy miesiące': W drugim kwartale tego roku ceny utrzymywały się na tym samym poziomie, co w pierwszym. 2. rząd. 'wydzielona część większego obszaru, zwykle w kształcie czworokąta': Dzielnicę podzielono na kilka kwartałów. Mieszkał w drugim kwartale. KWARTALNIK 'pismo ukazujące się raz na kwartał': Pisywał do kwartalników literackich. Kwartalnik naukowy. KWARTALNY 'przypadający (raz) na kwartał': Otrzymywała w banku kwartalną premię w wysokości miesięcznej pensji. Jego kwartalny dochód wynosi 8 tysięcy złotych. lać. sr. quartalis 'ćwierć' KWARTET l. 'zespół czterech instrumentalistów lub śpiewaków, zwłaszcza wykonujących utwory z zakresu muzyki poważnej': Grywał na skrzypcach w kwartetach i kwintetach. Występ polskiego kwartetu publiczność nagrodziła brawami. 2. w muzyce 'utwór na cztery instrumenty lub głosy, zwłaszcza utwór należący do muzyki poważnej': Kwartet smyczkowy to utwór na dwoje skrzypiec, altówkę i wiolonczelę. wl. quartetto od fac. quarto 'czwarty' KWARTO w drukarstwie 'format książki lub karty papieru równy jednej czwartej arkusza drukarskiego, tj. ok. 42 cm na 30 cm': In kwarto 'w formacie kwarto': Miał serię wierszy włoskich poetów wydaną in kwarto. lać. in quarto 'w ćwiartce' KWAZAR 'olbrzymi gwiazdopodobny obiekt kosmiczny, należący do najdalszych we Wszechświecie obiektów obserwowanych przez ziemskich astronomów, będący potężnym, przewyższającym jasność całej galaktyki 428 KWEF KWINTET źródłem promieniowania': Odkrycie w latach 60. XX w. kwazarów, które - jak mówiono poetycko - "niczym wielkie latarnie stoją na krańcach Wszechświata", było ważnym dowodem na słuszność teorii Einsteina, dotyczącej budowy Wszechświata. ang. quasar od: quasi stellar, dosłownie 'niby gwiezdny' KWEF l. 'zasłona zakrywająca twarz, będąca elementem tradycyjnego ubioru kobiet muzułmańskich': Ortodoksyjni muzułmanie wymagają, by wszystkie kobiety, które znajdą się w ich kraju, także np. stewardesy, nosiły kwef. 2. rząd. 'nakrycie głowy zakonnicy' 3. 'w Polsce w XVII i XVIII w.: haftowane nakrycie głowy i twarzy z gazy, muślinu itp., noszone zwłaszcza przez wdowy i starsze kobiety' UWAGA: w l. znaczeniu słowo kwef ma. bardzo podobny sens jak wyrazy: czador, czadra i czarczaf, także oznaczające zasłonę na twarz lub większy fragment odzieży, którym okrywają się kobiety muzułmańskie. fr. coiffe KWERENDA l. 'zbieranie informacji i materiałów potrzebnych do wyjaśnienia jakiegoś problemu, zwłaszcza problemu naukowego, przez poszukiwanie w bibliotekach, archiwach, aktach, książkach, dokumentach itd.': Niemiecki historyk prowadził w polskich bibliotekach i instytutach pamięci kwerendę, poszukując materiałów dotyczących wywłaszczania polskich rolników przez hitlerowców i osadzania w ich gospodarstwach przybyszy z terenu Niemiec i Prus. Kwerenda biblioteczna. Kwerenda archiwalna. 2. przestarz. 'śledztwo, dochodzenie sądowe' lać. quaerenda 'rzeczy poszukiwane' od: quaerere 'poszukiwać' KWESTA 'zbieranie datków, przede wszystkim pieniężnych, na jakiś cel dobroczynny lub publiczny': Uliczna kwesta Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. Kwesta na odnawianie warszawskich Powązek. KWESTOWAĆ 'uczestniczyć w kweście, zbierać datki na cele dobroczynne lub publiczne': Kwestować na rzecz ofiar wojny w Czeczenii. Kwestowali po domach, choć było to zabronione. z wl. questua KWESTIA l. 'zagadnienie, problem, zwłaszcza taki, który wymaga rozwiązania': W dyskusji poruszono wiele kwestii. Strona niemiecka przedstawiła kwestie dotyczące współpracy, które wymagają uporządkowania. 2. 'wypowiedź aktora w dialogu lub monologu scenicznym': Wygłaszał swe kwestie z niepotrzebnym patosem. lać. quaestio 'pytanie' KWESTIONOWAĆ 'podważać czyjeś sądy, ustalenia, wątpić w to, co ktoś powiedział, być nieufnym wobec czyichś wypowiedzi': Kwestionuję przydatność każdego z tych słów do opisu sytuacji w sejmie. Legalność tego rządu zakwestionowano już wcześniej. lać. quaestionare 'zapytywać' KWESTOR l. 'główny księgowy w wyższej uczelni': Kwestor przedstawił rektorowi informacje o wykorzystaniu środków z dotacji budżetowej w minionym roku. 2. 'w dawnej Polsce: urzędnik zajmujący się sprawami finansowymi' 3. 'w starożytnym Rzymie: urzędnik, do którego kompetencji należał nadzór nad sprawami finansowymi oraz prowadzenie dochodzeń w sprawach karnych' KWESTURA 'urząd kwestora - obecnie najczęściej w l. znaczeniu, co faktycznie oznacza główny urząd finansowy szkoły wyższej': Kwestura uniwersytetu dokonała obliczeń tegorocznych wpływów i wydatków. lać. questaor kWh skrót słowa: KILOWATOGODZINA KWIETYZM l. 'kierunek w siedemnastowiecznej religijności, zalecający bezinteresowną (jeśli chodzi o zbawienie) kontemplację bóstwa, która prowadzi do uzyskania absolutnego spokoju wewnętrznego': Kwietyzm został potępiony przez papieży. Kwietyzm był kierunkiem przeciwstawiającym się czynnej ascezie. l.przen. książk. 'beznamiętny, bierny stosunek do świata, zwłaszcza jego kontemplacja bez aktywnego włączania się w bieg bieżących spraw': Poecie zarzucano kwietyzm - nikt nie wiedział, że należy do najbardziej aktywnych działaczy tajnego ruchu oporu. fr. quietisme od łac. quietus 'spokojny, spoczywający' KWINTAL oficj. '100 kg -jednostka ciężaru płodów rolnych': Zbierał 28 kwintali pszenicy z hektara. Na targu zwykle mówi się nie kwintal, ale metr, np. kupiłem metr ziemniaków. fr. quintal KWINTESENCJA l. książk. 'to, co jest najistotniejsze w danej rzeczy, stanowi jej najściślejszy sens; także: osoba lub rzecz, które coś uosabiają': Streszczenie pracy winno zawierać kwintesencję rozważań. Muzyka Chopina zawiera kwintesencję polskości. Ten obraz jest kwintesencją baroku. Zbyszek był dla niej kwintesencją mężczyzny. 2. w filozofii Arystotelesa 'piąty, najdoskonalszy żywioł - eteryczne tworzywo, z którego uformowane są ciała niebieskie': Arystoteles oraz niektórzy filozofowie średniowiecza przeciwstawiali kwintesencję pozostałym czterem żywiołom: ogniowi, powietrzu, wodzie i ziemi. lać. quinta essentia 'piąty żywioł' KWINTET l. 'zespół pięciu instrumentalistów lub śpiewaków, zwłaszcza wykonujących utwory z zakresu muzyki poważnej': Wspaniały występ włoskiego kwintetu instrumentalnego został nagrodzony przez publiczność długimi brawami. 2. w muzyce 'utwór na pięć instrumentów lub głosów, zwłaszcza utwór należący do muzyki poważnej': Kwintet smyczkowy. wl. quintetto od łac. quintus 'piąty' 429 KWINTYLION KYNOLOGIA KWINTYLION l. 'w Polsce, Niemczech, Anglii - tysiąc kwadrylionów-1 000000000000000000000000000000': Kwadrylion to 1030. 2. 'w USA i wielu innych krajach -l 000 000 000 000 000 000' niem. Quintillion, utworzone od: milion i łac. quintus 'piąty' (milion do piątej potęgi) KWIRYNAŁ l. 'jedno z siedmiu rzymskich wzgórz, w starożytności miejsce kultu boga Kwiryna, potem dzielnica pałaców, obecnie - miejsce, gdzie znajduje się siedziba prezydenta Włoch' 2. przen. 'rząd włoski': W tej sprawie i Watykan, i Kwirynał były zgodne. tac. collis Quirinalis 'wzgórze Kwiryna' KWIZ albo QUIZ (czytaj: kfis) 'konkurs z nagrodami, w którym zawodnicy muszą się wykazać wiedzą ogólną lub wiedzą na z góry określony temat, odpowiadając na zadawane przez prowadzącego albo wylosowane pytania': Wziął udział w telewizyjnym kwizie na temat historii polskiego sportu. Na ostatniej w tym półroczu lekcji pani od historii urządziła kwiz z wiedzy o średniowieczu; główną nagrodą była szóstka. amer. quiz od ang. czasownika: quiz, pierwotnie 'ciekawie się komuś przyglądać, pytająco patrzeć w czyjeś oczy' KWORUM albo OUORUM (czytaj: kforum) 'liczba członków jakiegoś zgromadzenia, których obecność na sali jest wymagana do tego, by zgromadzenie to mogło obradować i podej mować prawomocne decyzj e': Kworum to zazwyczaj połowa członków zgromadzenia lub - w przypadku szczególnie ważnych spraw - dwie trzecie. Wyboru przewodniczącego nie można było dokonać z powodu braku kworum. lać., od wyrażenia: quorum praesentia sufficit 'których obecność jest wystarczająca' KYNOLOGIA 'nauka zajmująca się psami: ich biologią, rozwojem, pochodzeniem, podziałem na rasy' KYNOLOG 'specjalista w dziedzinie kynologii': Kyno-logowie wydają wiele cieszących się dużym powodzeniem książek o różnych rasach psów, ich właściwej hodowli i tresurze. KYNOLOGICZNY 'związany z kynologią lub kynolo-gami': Międzynarodowa Federacja Kynologiczna ustala wzorce poszczególnych ras psów i regulamin wystaw oraz konkursów psów rasowych. niem. Kynologie od gr. Kyón, dopełniacz: kynós 'pies', logos 'nauka' 430 L (czytaj: el albo ełka) 'symbol rozmiaru odzieży, oznaczający dużą wielkość': Na sklepowych wieszakach wisiały sukienki tylko w rozmiarze L. ang. L, skrót od: large 'duży' L 'cyfra rzymska o wartości 50' La symbol pierwiastka chemicznego: lantan (zob.) LABILNY książk. 'taki, który jest podatny na zmiany; chwiejny, płynny, niestały': Labilny stan, układ. Labilna psychika. lać. labilis LABIRYNT l. w architekturze 'starożytna budowla o zawiłym układzie korytarzy i sal, utrudniającym dotarcie do punktu centralnego i wyjście na zewnątrz': Kapłan długo błądził w labiryncie. Po kilku godzinach znalazła wyjście z labiryntu. Labirynt kreteński 'legendarny grecki labirynt, zbudowany przez Dedala na polecenie króla Minosa, będący siedzibą Minotaura': Po zabiciu Minotaura Tezeusz wydostał się z labiryntu kreteńskiego dzięki otrzymanej od Ariadny nici, którą - szukając drogi do potwora - rozwijał. 2. w ogrodnictwie 'skomplikowany układ ścieżek, ujętych w ściany żywopłotów, prowadzący do placyku z ławką, posągiem lub fontanną': Dzięki zawikłanemu układowi labiryntu przechadzający się po ogrodzie byli osłonięci przed wzrokiem postronnych. 3.przen. 'skomplikowana sytuacja, splot wydarzeń, problemów trudnych do rozwiązania' : Pogrążona w labiryncie myśli długo szukała wyjścia z tej trudnej sytuacji. 4. przen. 'niezwykle skomplikowany układ dróg, ulic, kanałów itp.': Całą noc błądzili po labiryncie krętych uliczek. 5. w psychologii 'model przedstawiający układ splątanych dróg, z których tylko jedna prowadzi do wyznaczonego celu, wykorzystywany w badaniach nad procesem uczenia się i rozwiązywania zadań przez zwierzęta, rzadziej ludzi': Test, metoda labiryntu. Szczur znakomicie zdał test labiryntu. 6. w anatomii 'część ucha środkowego, w której mieści się narząd słuchu i równowagi; błędnik': Chłopiec urodził się z wadą labiryntu. LABIRYNTOWY 'stanowiący fragment labiryntu - budowli lub skomplikowanego układu ścieżek - lub mający cechy labiryntu; zawiły, skomplikowany': Labiryntowe przejścia, ścieżki. gr. labyrinthos LABORATORIUM l. 'pomieszczenie wyposażone w specjalistyczną aparaturę, umożliwiającą prowadzenie doświadczeń, badań eksperymentalnych, analiz lekarskich, ekspertyz technologicznych itp.': Laboratorium fizyczne, chemiczne, analityczne. W laboratorium kryminalisty cznym badano ślady zebrane na miejscu przestępstwa. Do godziny dziewiątej wszystkie probówki z krwią muszą znaleźć się w laboratorium analitycznym. O Laboratorium językowe 'pomieszczenie do nauki języków obcych wyposażone w aparaturę audiowizualną ułatwiającą naukę' 2. śród. 'praktyczne zajęcia odbywające się w laboratorium': W każdą środę studenci II roku biologii mają trzy godziny laboratorium. LABORANT l. 'pracownik laboratorium niemąjący prawa wydawania orzeczeń': Laborant zajęty był wykonywaniem posiewu bakteryjnego. 2. przestarz. 'pracownik apteki niemogący samodzielnie sprzedawać leków' LABORATORYJNY 'mający związek z laboratorium, wykonywany, zatrudniony w laboratorium': Analiza, praca laboratoryjna. Pracownik laboratoryjny. () Szkło laboratoryjne 'specjalny rodzaj szkła, odpornego na temperaturę i na działanie odczynników chemicznych, charakteryzujący się dużą wytrzymałością mechaniczną': Szkło laboratoryjne jest używane do produkcji opakowań na środki chemiczne i naczyń laboratoryjnych. niem. Laboratorium od łac. laborare 'pracować' LABOUR PARTY (czytaj: lejber party) 'brytyjska partia socjaldemokratyczna': W ostatnich wyborach parlamentarnych przewagę uzyskali przedstawiciele Labour Party. LABURZYSTA (czytaj: lejburzysta) 'członek lub zwolennik brytyjskiej Labour Party': Nowy socjaldemokratyczny rząd formować będą laburzyści. LABURZYSTOWSKI (czytaj: lejburzystowski) 'związany z brytyjską Labour Party, jej członkami lub zwolennikami': Laburzystowski rząd, program. Laburzystowscy parlamentarzyści pochwalili ostatnie decyzje premiera. ang. Labour Party 'partia pracy ',fr. labourite albo laborite LADIES AND GENTLEMEN (czytaj: lej disend dżentelmen) 'panie i panowie - zwrot używany przez konferansjerów podczas występów estradowych': Ladies and gentlemen, przed wami gwiazda wieczoru, Edyta Gór-niak. ang. ladies and gentlemen LA DONNA E MOBILE (czytaj: la donnę e mobile) 'kobieta zmienna jest - cytat używany zwykle żartobliwie': No cóż, panowie, la donna e mobile, nie możemy oczekiwać, że pani Ania spełni swoje obietnice. wl., z opery "Rigoletto" (1851) Giuseppe Verdiego LADY (czytaj: lejdi) 'angielski tytuł dam z arystokracji; także: tytuł grzecznościowy; pani, dama': Zachowywała się jak prawdziwa lady. 431 LAGIER LAKTO- LADY FIRST zob. pod hasłem: FIRST LADY LADY MAKBET (czytaj: lejdi makbet) 'typ kobiety ogarniętej niepohamowaną żądzą władzy, prowadzącą do zbrodni' ang. lady, ang. lady Macbeth - postać z tragedii Szekspira "Makbet" (l 606) LAGIER pot. 'niemiecki obóz koncentracyjny w czasie II wojny światowej': Oprócz celowej eksterminacji przyczyną śmierci bardzo wielu więźniów lagrów były głód, ciężka praca i nieludzkie warunki życia w obozach. LAGROWY pot. 'związany z lagrem': W swych opowiadaniach lagrowych Tadeusz Borowski przedstawia codzienne życie w obozie w Oświęcimiu widziane oczyma człowieka "zlagrowanego", który przystosował się do tej nieludzkiej rzeczywistości. niem. Lager 'obóz' LAGUNA 'płytki zalew albo zatoka, odcięte od pełnego morza lub oceanu przez rafę, mierzeję lub atol': Turyści nurkowali w ciepłych i kryształowo czystych wodach laguny. wl. lagunę z łac. lacuna 'kałuża, bagno' LAICYZACJA oficj. 'uniezależnianie od wpływów Kościoła i religii różnych dziedzin życia społecznego i kulturalnego, zeświecczanie ich': Laicyzacja szkolnictwa. Laicyzacja życia publicznego. LAICYZOWAC oficj. 'dokonywać laicyzacji, zeświecczenia czegoś': Laicyzować wychowanie. Zlaicyzowane nauczanie filozofii i etyki. I LAICKI 'świecki, niezwiązany z religią': Laickie wychowanie. Światopogląd laicki. LAICKOŚĆ albo LAICYZM 'bycie laickim; także: cecha tego, co jest laickie': Dążenie do wprowadzenia całkowitej laickości nauczania wystąpiło m.in. w czasie Komuny Paryskiej w 1871 r. fr. laicisation odp.-fac. laicus 'ludowy' (niezwiązany z klerem) LAIK (czytaj: la-ik) l. 'ktoś, kto jest niekompetentny w określonej dziedzinie , nie zna się na jakiej ś kwestii': Jeśli chodzi o komputery, to -przyznaję -jestem kompletnym laikiem. 2. 'w Kościele rzymskokatolickim: wierny, który nie należy do stanu kapłańskiego; także: zakonnik niemający święceń' LAIKAT 'ruchy i organizacje katolików niebędących duchownymi kierowane przez hierarchię kościelną; także ogólniej: katolicy nienależący do stanu duchownego': Przyjęcie Kościoła jako społeczności ożywionej wiarą i Duchem Świętym jest ciągłą niedomogą naszego laikatu - zauważył arcybiskup. II LAICKI 'niefachowy, charakterystyczny dla laika': Laickie dyskusje o poezji współczesnej. odp.-fac. laicus 'ludowy' (nienależący do kleru) z gr. laikós I LAK 'łatwo topliwa, twarda masa, będąca mieszaniną żywic, rozpuszczalnika, substancji mineralnych oraz odpowiedniego barwnika, używana do pieczętowania korespondencji i uszczelniania korków': Władca odcisnął w laku swoją pieczęć. Pracownicy poczty pieczętowali lakiem listy i paczki. LAKOWAĆ 'pieczętować lub uszczelniać lakiem': Wartościowe przesyłki należy koniecznie lakować. II LAK 'ozdobna roślina o wonnych, dużych kwiatach barwy żółtej, pomarańczowej lub brunatnej' niem. Łąck, hiszp. laca z ar. lakk LAKMUS 'naturalny barwnik, otrzymywany z porostów, używany w laboratoriach jako wskaźnik do ustalania odczynu roztworów': Paseczki bibuły nasączonej lakmusem wskazują kwasowość roztworu. LAKMUSOWY 'nasycony lakmusem': () Papierek lakmusowy 'bibuła nasycona lakmusem, która w roztworach obojętnych zabarwia się na fioletowo, w roztworach kwaśnych na różowo, a w roztworach zasadowych na niebiesko': Papierek lakmusowy pokazał, że roztwór ma odczyn pH obojętny. niem. Lackmus LAKONICZNY 'o wypowiedzi: ujęty w krótką, oszczędną w słowach formę, niekiedy - zbyt skrótowy; o człowieku: wypowiadający się w bardzo, niekiedy za bardzo, skrótowy sposób': Przysyłała mi bardzo lakoniczne listy, z których trudno było się domyślić, jak jej się naprawdę powodzi za granicą. LAKONICZNOŚĆ albo LAKONIZM 'bycie lakonicznym, także: cecha tego, co jest lakoniczne': Lakoniczność sprawozdania. Lakoniczność wypowiedzi rzecznika rządu. od gr. lakónikos 'po spartańsku' (czyli zwięźle, krótko - Spartanie byli znani z krótkich, wojskowych odpowiedzi) LAKTACJA w biologii 'wytwarzanie i wydzielanie mleka przez gruczoły mleczne karmiących kobiet i samic ssaków': Przystosowanie gruczołów mlecznych do laktacji następuje w czasie ciąży pod wpływem hormonów. LAKTACYJNY 'mający związek z laktacją': Okres lak-tacyjny. Zaburzenia laktacyjne. LAKTARIUM 'wydzielona część w przychodni lekarskiej, zajmująca się zbieraniem mleka kobiecego w celu dożywiania niemowląt, których matki nie mogą karmić piersią': Karmiące matki oddają nadmiar swego mleka do laktarium. fr. lactation od łac. lactare 'dawać mleko, pić mleko, ssać' LAKTO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na ich związek znaczeniowy z mlekiem, np. laktoalbumina, laktoglobulina, laktoza łac. lactis 'mleko' 432 LAKTOALBUMINA LANCZ LAKTOALBUMINA 'jedno z trzech głównych białek występujących w mleku (oprócz kazeiny i laktoglobuliny), zawierające ważne dla człowieka aminokwasy' złożenie cząstek: lakto- i -albumina od łac. albumen 'białko jajka' LAKTOGLOBULINA 'jedno z trzech głównych białek występujących w mleku (oprócz kazeiny i laktoalbumi-ny)': Laktoglobulina zawiera ciała odpornościowe, które pobrane przez noworodka wraz z mlekiem matki chronią go przed zakażeniami. złożenie cząstki: lakto- i słowa: globulina LAKTOZA 'dwucukier będący składnikiem mleka ssaków, znajdujący zastosowanie w przemyśle spożywczym i farmaceutycznym; cukier mleczny (mlekowy)': Laktoza jest otrzymywana z mleka krowiego jako produkt uboczny w produkcji sera. od łac. lactosus 'mleczny' I LAMA 'ssak należący do rodziny wielbłądowatych, o długiej sierści koloru białego, czarnego lub brunatnego, żyjący w Patagonii i Andach, hodowany zwłaszcza w Boliwii i Peru jako zwierzę juczne, ale także ze względu na mleko, mięso i wełnę': Stado lam. Z wełny lamy peruwiańscy Indianie wyrabiają swoje ludowe stroje -poncza. hiszp. llama z języka Indian peruwiańskich (keczua) II LAMA l. 'duchowny tybetańskiej odmiany buddyzmu': Mieszkający w tybetańskich klasztorach lamowie codziennie oddają się medytacjom. 2. 'zaszczytny tytuł nauczyciela buddyjskiego, niekoniecznie wyświęconego mnicha': Inicjacji dokonuje guru - lama, który następnie naucza adeptów ezoterycznych znaczeń słów i symboli. 3. 'tytuł grzecznościowy, używany w stosunku do osoby noszącej szaty mnicha buddyjskiego' LAMAIZM 'odmiana buddyzmu rozpowszechniona w Tybecie i wśród ludów mongolskich, będąca połączeniem buddyzmu z elementami lokalnych wierzeń': La-maizm charakteryzuje się bogatą obrzędowością i rozbudowaną strukturą duchowieństwa. LAMAITA 'wyznawca lamaizmu' LAMAICKI 'związany z lamaizmem, odnoszący się do lamaity': Klasztory lamaickie. LAMAISTYCZNY 'związany z lamaizmem, odnoszący się do lamaity' tybetańskie (b)la-ma LAMBADA 'taniec towarzyski, pochodzenia boliwijskiego lub brazylijskiego, tańczony w parach, w pełnej bliskości z partnerem, przy zmysłowym kołysaniu biodrami': Tańczyć lambadę. Lambada była popularna na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. hiszp. lambada LAMINAT l. 'tworzywo sztuczne o strukturze warstwowej, uzyskiwane przez trwałe połączenie kilku warstw arkuszy różnych surowców (np. papieru, tkaniny, forniru, drewna itp.) za pomocą żywic syntetycznych': W budownictwie laminaty wykorzystuje się m.in. jako płyty okładzinowe. 2. 'nieprzemakalna tkanina krawiecka, pokryta warstwą pianki lateksowej lub poliuretanowej': Kurtka z laminatu znakomicie chroniła ją przed wiatrem i zacinającym deszczem. LAMINOWAĆ 'pokrywać warstwą laminatu, powlekać żywicą syntetyczną lub pianką poliuretanową': Papier i tkaninę można laminować folią z tworzyw sztucznych. LAMINATOR 'maszyna do powlekania żywicą syntetyczną lub pianką poliuretanową nośnika, którym może być papier, tkanina itp.': Za pomocą laminatora można zatopić w plastik każdy dokument, czyniąc go trwalszym. LAMINATOWY 'związany z laminatem': Płaszcz laminatowy. Arkusze laminatowe. ang. laminate z łac. lamina 'płyta, tafla' LAMPAS l. 'szeroka taśma materiału, naszyta wzdłuż zewnętrznego szwu spodni, głównie mundurowych; także: otok czapki z takiej taśmy': Spodnie z lampasami. Lampasy zdobią generalski mundur. 2. 'kolorowa listwa zdobiąca ścianę': W sypialni jasną ścianę zdobiły bordowe lampasy. 3. 'rodzaj jedwabnej tkaniny z wypukłym wzorem, służącej głównie do obijania ścian': Ściany komnaty pokrywał atłasowy lampas. fr. lampas LAMUS l. 'skład starych, zużytych, niepotrzebnych rzeczy; rupieciarnia': Odłożyć, odesłać, złożyć coś do lamusa 'uznać coś za bezużyteczne, przestarzałe; skazać coś na zapomnienie': Czy na pewno należy odłożyć do lamusa stare pojęcia skromności i przyzwoitości? Pamiętniki pisane latami odłożył do lamusa. 2. 'dawniej: 'drewniany lub murowany wolno stojący budynek gospodarczy, w którym przechowywano zapasy żywności, zboże, a także zbroję, uprząż i zbiory dokumentów' niem. Lehmhaus, dosłownie 'dom gliniany' LANCA l. 'broń kawaleńi, składająca się z długiego drzewca z proporczykiem i umieszczonego na nim wąskiego metalowego grotu': Lanca ułańska. 2. 'część opryskiwacza, urządzenia używanego przez rolników i ogrodników, zwykle w postaci długiej, wąskiej rurki z końcówką rozpylającą': Najwyżej rosnące owoce gruszy można opryskać preparatem grzybobójczym za pomocą lancy. lać. lancea 'dzida' LANCET l. 'mały, bardzo ostry nóż o obosiecznym ostrzu, używany w chirurgii': Lancety wykonuje się ze stali nierdzewnej. Obecnie najczęściej stosowane są lancety o wymiennych ostrzach. Ciszę przeszył krzyk, ostry jak lancet. fr. lancette z łac. lancea 'dzida' LANCZ zob. LUNCH 433 LAND LARGO LAND 'kraj związkowy wchodzący w skład Republiki Federalnej Niemiec, zasadnicza jednostka podziału administracyjnego tego państwa': Land ma swój własny parlament i rząd, natomiast w kwestiach finansów, obronności i polityki zagranicznej głos decydujący należy do parlamentu całej federacji i kanclerza rządu federalnego. : LANDTAG l. 'parlament kraju związkowego wchodzącego w skład Republiki Federalnej Niemiec lub Austrii': W nadchodzących wyborach przewodniczący Landtagu Brandenburgii ma szansę zostać kanclerzem Niemiec. 2. w historii 'zgromadzenie skupiające przedstawicieli stanów, istniejące w wielu krajach niemieckich od XIII do XX wieku' 3. w historii 'dwuizbowy sejm krajowy w państwach należących do Związku Niemieckiego i Rzeszy Niemieckiej, istniejący do roku 1934' LANDSZTURM 'pospolite ruszenie w Niemczech do roku 1919 i w latach 1935-45 oraz w Austro-Węgrzech': Po ogłoszeniu landszturmu starosta zobowiązany był kierować akcją. Czerwonoarmiści bez trudu pokonali obronę złożoną z żołnierzy landszturmu. LANDWERA w historii 'wojska terytorialne, składające się z rezerwistów starszych roczników, istniejące w XIX i XX wieku w Niemczech i Austro-Węgrzech' niem. Land 'kraj', Landsturm, Landwehr LANDSZAFT l. 'obraz pozbawiony wartości artystycznej, zwłaszcza obraz przedstawiający krajobraz': Na ścianie na wprost drzwi wisiał landszaft przedstawiający zachód słońca w górach'. 2. 'dawniej: obraz przedstawiający krajobraz; pejzaż' niem. Landschaft 'krajobraz, okolica' LANOLINA 'rodzaj wosku o barwie jasnożółtej, stanowiący składnik tłuszczu surowej wełny owczej, będący podstawowym składnikiem maści, kremów i płynów do zmiękczania tkanin': Właściwości zmiękczające i łagodzące lanoliny czynią ją niezastąpioną w przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym. niem. Lanolin z łac. lana 'wełna' i oleum 'olej' LANSOWAĆ 'wprowadzać modę na kogoś albo na coś, popierać kogoś albo coś przez zachwalanie; robić komuś albo czemuś reklamę': Radio lansuje tę piosenkę już trzeci tydzień. Lansować wzory osobowe. Lansować hasła wyborcze. fr. lancer LANTAN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 57 i masie atomowej 138,91, symbol La: błyszczący metal, w zetknięciu z powietrzem atmosferycznym ciemniejący, ciągliwy': Lantan jest używany do produkcji niektórych stopów aluminium. Tlenek lantanu. Lantan odporny jest na działanie zasad, natomiast łatwo rozpuszcza się w kwasach. n.-fac. lanthanum odgr. lanthanó 'ukrywam się' (lantan to pierwiastek bardzo trudny do wykrycia i analizy) LAPIDARNY 'krótki i zwięzły, a przy tym treściwy i wyrazisty': Jedną z najsłynniejszych w dziejach lapidarnych wypowiedzi jest relacja przesłana przez Juliusza Cezara do senatu rzymskiego z wyprawy wojennej przeciwko królowi Pontu: "Veni, vidi, vici - przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem". LAPIDARNOŚĆ 'bycie lapidarnym; także: cecha tego, co jest lapidarne': Norwidowska lapidarność często bywa nazywana "skąpstwem w mowie". Lapidarność moralnych formuł w "Balladach i romansach" Mickiewicza, np. "Miej serce i patrzaj w serce". LAPIDARIUM 'zbiór kamieni, często: dział muzeum, w którym gromadzi się okazy kamieni naturalnych, fragmenty dawnych pomników, napisów itd.': W ogrodzie założyli z synem lapidarium, w którym gromadzili niezwykłe okazy kamieni, znalezionych w wędrówkach po świecie. od łac. lapidarius 'związany z kamieniem, kamienny' (wypowiedź tak krótka, jak kuta w kamieniu, np. na pomniku) LAPIS l. 'związek chemiczny, azotan srebra używany w medycynie jako środek dezynfekcyjny; kamień piekielny': Lapis ma silne właściwości bakteriobójcze. 2. przestarz. 'kolor jasnopopielaty z liliowym odcieniem' LAPISOWAĆ 'przypalać lapisem (azotanem srebra), dezynfekować': Trudne do usunięcia kurzajki najlepiej lapisować. LAPIS-LAZULI inaczej: LAZURYT 'ciemnobłękitny kamień półszlachetny, stosowany w wyrobach jubilerskich': Lapis-lazuli powstaje wskutek wnikania magmy w skały wapienne. W starożytności sproszkowany lapis--lazuli używany był jako surowiec do wyrobu niebieskiej farby. niem. Lapis z łac. lapis 'kamień' LAPSUS 'pomyłka polegająca na przejęzyczeniu się': Był to oczywisty lapsus, zamiast "miliardów" powiedział "biliardów". Nie możemy jego rzeczowych pomyłek traktować ciągle jak lapsusów. lać. lapsus LAPTOP 'niewielki, przenośny, walizkowy komputer osobisty, zasilany baterią, który można trzymać na kolanach w czasie pracy': Do laptopu można podłączać zarówno dyskietki, jak i CD-romy. Najbardziej charakterystycznym elementem tylnej ścianki jest znany z lap-topów interfejs PCMCIA. ang. laptop od: łap 'podołek, łono' i top 'góra, szczyt, wierzchołek' LARGO l. 'utwór instrumentalny lub część cyklicznego dzieła muzycznego, wykonywane w bardzo wolnym tempie': Largo z sonaty, kwartetu, koncertu. 2. 'określenie wykonawcze, nakazujące wykonywać utwór muzyczny lub jego fragment bardzo powoli, w sposób uroczysty' wl. largo 'szeroko' 434 L'ART POUR L'ART LATERALNY L'ART POUR L'ART '(czytaj: larpurlar) 'sztuka dla sztuki - hasło, negujące stosowanie w ocenie dzieła sztuki kryteriów pozaartystycznych': L'art pour 1'art to hasło szczególnie popularne wśród niektórych artystów końca XIX w., np. wśród pamasistów. fr. L'art pour 1'art LARUM l. przestarz. 'zamieszanie, któremu towarzyszy krzyk, wrzawa i zgiełk': Wszcząć, podnieść, wzniecić larum. 2. 'dawniej: sygnał dźwiękowy, wzywający do broni': Dlaboga, panie Wołodyjowski! Larum grają! wojna! nieprzyjaciel w granicach! a ty się nie zrywasz? szabli nie chwytasz? (Sienkiewicz) z wl. all'arme 'do broni' LARWA l. w zoologii 'postać rozwojowa, występująca u niektórych zwierząt (głównie owadów i płazów) przed osiągnięciem dojrzałości, różniąca się wyglądem, budową i trybem życia od osobnika dorosłego': Larwą motyla jest gąsienica, a larwą żaby - kijanka. 2. pot. 'wyzwisko odnoszące się do kobiety grubej, brzydkiej i powolnej': A co ona, larwa jedna, myśli, że będę znosił jej humory? LARWALNY w zoologii 'dotyczący larwy, właściwy larwie': Stadium larwalne. Postać larwalna. LARWICYDY 'środki chemiczne, stosowane do niszczenia larw owadów' lać. larva 'straszydło, maska' LARY I PENATY 'w mitologii rzymskiej: duchy opiekuńcze ogniska domowego, także dróg i podróżnych, państwa i jego obywateli': Do tej samej rodziny duchów opiekuńczych należą lary, które czuwają nad polem i chatą wieśniaka. [...] W tej samej kapliczce, razem z larami, czczone były przy ognisku domowym również dobroczynne bóstwa, penaty. Opiekowały się one spiżarnią. (Parandowski) () Lary i penaty 'dom rodzinny, ognisko domowe, sprzęty domowe': Zabrali lary i penaty i ruszyli w daleką drogę. lać. lares, penates LARYNGOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się budową, fizjologią i chorobami gardła, krtani, nosa i uszu oraz sposobami ich leczenia': We współczesnej laryngologii szczególną wagę przywiązuje się do wczesnego rozpoznawania i leczenia nowotworów gardła i krtani. LARYNGOLOG 'lekarz, specjalista w dziedzinie laryngologii': Wizyta u laryngologa. LARYNGOLOGICZNY 'związany z laryngologią lub laryngologiem': Oddział laryngologiczny. Konsultacja laryngologiczna. Badanie laryngologiczne. odgr. larynks, dopełniacz: laryngos 'krtań' igr. logos 'nauka, słowo' LASAGNE (czytaj: lazanje) 'potrawa składająca się z płatów makaronowego ciasta przełożonych mielonym mięsem, serem, pieczarkami, beszamelem i innymi przyprawami, zapieczonych w naczyniu żaroodpornym; podawana na gorąco, porcjowana': Siekane mięso indycze, duszone z czosnkiem, pieczarkami, cebulą, boczkiem i pomidorami tworzy sos do lasagni, specjalności kuchni włoskiej. wl. lasagne LASCIATE OGNI SPERANZA, VOI CH'ENTRATE (czytaj: lasziate oni speranca, woj kentrate) 'porzućcie wszelką nadzieję, wy, którzy (tu) wchodzicie - napis nad bramą piekieł w poemacie "Boska komedia" Dantego, obecnie używany raczej w formie żartobliwej, często w wersji skróconej: lasciate ogni speranza': Gospodarz przyjęcia przywitał nas w drzwiach okrzykiem: - Lasciate ogni speranza! - przed świtem stąd nie wyjdziecie. wl., poemat Dantego "(Boska) Komedia" został wydany w 1472 r., powstał zaś na początku XIV w. LASER 'urządzenie wytwarzające spójną wiązkę promieniowania elektromagnetycznego, w którym wykorzystuje się zjawisko wymuszonej emisji promieniowania': Lasery generuj ą promieniowanie w zakresie od ultrafioletu do dalekiej podczerwieni. LASEROWY 'związany z laserem; taki, którego podstawową częścią jest laser': Promień laserowy. Obrabiarka laserowa. Laserowy czytnik. Urządzenia laserowe są obecnie powszechnie stosowane w bardzo wielu dziedzinach, np. w telekomunikacji i medycynie, oraz w życiu codziennym. ang. skrót: L(ight) A(mplification) by S(timulated) E(mission) of R(adiation) 'wzmocnienie światła przez stymulowaną emisję promieniowania' LAST BUT NOT LEAST (last bat not list) 'ostatni, ostatnie w kolejności, ale nie najmniej znaczący, znaczące': I wreszcie: last but not least - majątek po rozwodzie dzielimy w stosunku 2 : l dla mnie, rozumiesz, kotku? ang. last but not least LATEKS 'sok mleczny roślin kauczukodajnych, wykorzystywany do otrzymywania kauczuku naturalnego, stosowany także w przemyśle gumowym': Lateks jest wykorzystywany do produkcji smoczków, rękawiczek gumowych, zabawek oraz do powlekania tkanin. LATEKSOWY 'związany z lateksem, wytworzony z lateksu': Wyroby lateksowe. Guma lateksowa. lać. latex 'ciecz, sok' LATEŃSKI: OKRES LATEŃSKI w archeologii 'drugi z okresów epoki żelaza, trwający od ok. 400 r. p.n.e. do okresu wpływów rzymskich w początkach naszej ery': W okresie lateńskim w Europie nastąpiła ekspansja Celtów i kultury tego ludu, nazywanej też często kulturą la-teńską. od nazwy: La Tene - mielizna jeziora Neuchtel w Szwajcarii, gdzie odkryto przedmioty z II w. p.n.e. LATERALNY l. w anatomii 'taki, który jest z boku lub leży po boku linii środkowej ciała lub narządu' 2. w żeglu- 435 LATOPIS LAUR dze w połączeniu: KANAŁ LATERALNY 'kanał żeglugowy, prowadzący obok rzeki lub jeziora, pozwalający bezpiecznie ominąć ewentualne przeszkody znajdujące się na szlaku wodnym' 3. w językoznawstwie w połączeniu GŁOSKA LATERALNA 'głoska boczna, przy której wymawianiu powietrze przepływa wąskim kanałem z boku jamy ustnej': Głoska lateralna to np. l. LATERALIZACJA w medycynie 'przewaga jednej części ciała (np. ręki, oka) nad drugą, znajdującą się po stronie przeciwnej, ściśle powiązana z przewagą jednej z półkul mózgowych': Niejednokrotnie u dzieci spotyka się oburęczność jako wyraz opóźnienia lub osłabienia procesu lateralizacji. tac. lateralis 'boczny' LATOPIS l. przestarz. 'chronologiczny zapis wydarzeń, faktów historycznych - określenie stosowane zwłaszcza na Rusi': Latopisy stanowią podstawowe źródło pisane do dziejów Rusi. 2. w nauce o literaturze 'gatunek literatury staroruskiej, popularny szczególnie w XI-XVII w., łączący elementy faktograficzne z epickimi': W starorus-kich latopisach znaleźć można zarówno fakty historyczne, jak i wątki biblijne, podania oraz legendy. 3. 'średniowieczny kronikarz, zwłaszcza na Rusi': Najdawniejsi latopisowie ruscy pisali w XI w. roś. letopis' LATYFUNDIUM l. 'w starożytnym Rzymie: wielki majątek ziemski, w którym pracowali niewolnicy i tzw. koloni, czyli dzierżawcy małych działek': Rzymskie latyfundia powstawały przez scalanie dzierżawionych gruntów publicznych oraz przez zabór własności drobnych rolników za ich długi. 2. zwykle w liczbie mnogiej LATYFUNDIA 'w średniowieczu i okresie nowożytnym: rozległe posiadłości ziemskie, stanowiące własność jednego właściciela, którym mógł być pan feudalny, klasztor, ród lub dynastia': Latyfundia magnackie, kościelne. LATYFUNDYSTA 'osoba, rzadziej organizacja, będąca właścicielem latyfundium' lać. latifundium LATYNISTYKA l. 'nauka o języku łacińskim, historii, literaturze i kulturze łacińskiego obszaru językowego, zwłaszcza starożytnego Rzymu' 2. 'sekcja wydziału filologii klasycznej, zajmująca się studiami w tym zakresie' LATYNISTA 'znawca języka łacińskiego i kultury łacińskiego obszaru językowego': Wybitny, znany latynista. LATYNIZACJA l. w historii 'proces polegający na szerzeniu wpływów języka i kultury łacińskiej oraz uleganiu im': Nawet taki kraj, jak starożytna Grecja, uległ latynizacji, tracąc własną tożsamość kulturową. 2. w językoznawstwie 'nadawanie formom językowy m postaci, cech lub charakteru języka łacińskiego; latynizowanie' LATYNIZOWAĆ l. 'powodować, że coś albo ktoś przejmuje elementy kultury starożytnego Rzymu': Latynizo- wać ludzi, kraj, terytoria. 2. 'nadawać formom językowym postać, cechy lub charakter języka łacińskiego': Cracovia to zlatynizowana nazwa Krakowa. LATYŃSKI 'taki, który odnosi się do starożytnych Rzymian, także dotyczący Lacjum - historycznej krainy w . środkowych Włoszech': Pod latyńskich żagli cieniem, / Myśli moja, płyń z aniołem, / Płyń, jak kiedyś ja płynąłem; (Norwid) LATYNIZM 'wyraz lub zwrot łaciński przeniesiony do innego języka, konstrukcja składniowa wzorowana na konstrukcji łacińskiej': Wielki napływ latynizmów wyrazowych i składniowych nastąpił w XVII i XVIII w., gdy pod wpływem nauki szkolnej młodzież szlachecka, kształcąca się na autorach rzymskich, przenosiła do języka polskiego wyrazy łacińskie najpierw jako cytaty, a potem też jako pożyczki. Latynizm fonetyczny, składniowy, słowotwórczy, frazeologiczny, leksykalny. fr. latynisme z łac. latinus LATYNOAMERYKAŃSKI 'związany z Ameryką Łacińską, czyli Ameryką Południową i Środkową': Tańce latynoamerykańskie to m.in. samba, rumba i cza-cza. Kraje latynoamerykańskie to np. Brazylia, Kolumbia i Meksyk. LATYNOS 'osoba urodzona i mieszkająca w Ameryce Łacińskiej': Opowiadał nam o zwyczajach Latynosów. Latynosi mówią po hiszpańsku z wyjątkiem Brazylijczy-ków, którzy posługują się językiem portugalskim. LATYNOSKI 'związany z Latynosami lub z Ameryką Łacińską': Latynoski temperament. Latynoskie zamiłowanie do piłki nożnej. Kraje latynoskie. złożenie wyrazu łac. latinus 'łaciński' i słowa: amerykański; hiszp. Latinos LAUBZEGA 'mała, cienka piłka, przymocowana do metalowej rączki w kształcie kabłąka, służąca do precyzyjnego wyrzynania krzywizn i otworów w drewnie': Laubzega to jedno z podstawowych narzędzi majsterkowi-cza. niem. Laubsege LAUDA 'w średniowiecznych Włoszech: nieliturgiczna pieśń religijna, wzorowana na balladach, mająca charakter ludowy, tekst w języku włoskim lub łacińskim': La-udy wywodzą się z bractw toskańskich. wl. lauda z łac. laudo LAUDETUR! 'niech będzie pochwalony': Laudetur Jezus Chrystus! lać., od: laudare 'chwalić' LAUR inaczej: WAWRZYN l. 'wiecznie zielone drzewko rosnące nad Morzem Śródziemnym i w Azji, uprawiane ze względu na piękne i aromatyczne liście': Liście lauru wykorzystywane są jako przyprawa kuchenna oraz w celach dekoracyjnych. 2. 'znak zwycięstwa w jakimś współzawodnictwie, dawniej - wieniec laurowy lub 436 LAWA LEASING gałązka lauru': Krytycy muzyczni zastanawiali się, kto zdobędzie najwyższy laur w tegorocznym konkursie pianistycznym. () Spocząć na laurach 'zadowolić się początkowymi sukcesami i zaniechać dalszej pracy': W pierwszej sesji egzaminacyjnej miał same piątki, ale potem spoczął na laurach i w drugim semestrze dobre oceny się skończyły. LAUROWY 'związany z laurem - drzewem': Liść laurowy jest często nazywany bobkowym. Wieniec laurowy. LAUREAT l. 'zdobywca jakiejś nagrody lub zwycięzca w jakimś współzawodnictwie': Laureat nagrody ministra. Laureat Nagrody Nobla. Laureat olimpiady matematycznej. 2. 'dawniej: zwycięzca zwieńczony laurem' tac. laurus LAWA 'gorąca substancja, wydobywająca się z krateru podczas wybuchu wulkanu i zastygająca na powierzchni ziemi': Temperatura wydobywającej się z wulkanu lawy sięga 1000 stopni Celsjusza. wl. lava LAWENDA l. 'roślina śródziemnomorska o niebieskich lub niebieskofioletowych kwiatach, o wydłużonych owłosionych liściach, występująca w ponad 20 gatunkach': Lawendę uprawia się dla kwiatów, z niektórych jej gatunków uzyskuje się olejek lawendowy, stosowany w przemyśle perfumeryjnym i farmaceutycznym': Działanie lawendy jest żółciopędne, moczopędne, pobudzające czynności trawienne, napotne i bakteriobójcze. 2. 'woda toaletowa, mająca zapach lawendy': Skropił skronie lawendą. LAWENDOWY 'związany z lawendą, będący częścią lawendy lub zrobiony z lawendy': Mydełko lawendowe. Zapach lawendowy. Lawendowa woń. () Olejek lawendowy 'substancja otrzymywana z kwiatów lawendy, charakteryzująca się intensywnym zapachem, wykorzystywana w przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym, a także do wyrobu werniksów': Leki wytwarzane na bazie olejku lawendowego są wykorzystywane w leczeniu astmy i innych zaburzeń dróg oddechowych. wi. lavanda z łac. lavare 'myć' LAWETA l. 'podstawa armaty (zwykle na kołach), na której spoczywa lufa i przyrządy celownicze': Laweta była częścią dawnych armat, umożliwiającą m.in. manewrowanie nimi. 2. 'rodzaj przyczepy samochodowej, na której można transportować inne, zwykle uszkodzone auta': Przez to przejście graniczne z Niemcami przejeżdża każdego dnia kilkanaście samochodów z lawetami, na których znajdują się uszkodzone lub niekompletne volkswageny, audi i BMW. niem. Lafette zfr. 1'afut LAWIROWAĆ l. 'przemieszczać się szybko, zręcznie omijając przeszkody': Kelner lawirował między stolikami. 2. 'postępować zręcznie, często też niezbyt uczciwie, dbając o swoją korzyść': W swych zeznaniach podatkowych umiał tak lawirować, że nie sposób było mu coś konkretnego zarzucić. 3. 'żeglować pod wiatr zygzakami, raz prawym, raz lewym halsem' LAWIRANT 'osoba, która postępuje zręcznie, często też niezbyt uczciwie, dbając o swoją korzyść': W najbliższym otoczeniu ministra przeważali lawiranci, dbający głównie o to, by nie podpaść i nie stracić swych intratnych stanowisk. niem. lavieren, pierwotnie 'żeglować pod wiatr' LAWSONIA 'to samo, co henna w l. znaczeniu' od nazwiska szkockiego botanika Charlesa Lawsona (1794-1873), który jako pierwszy hodował tę roślinę LAYERING (czytaj: lajerink) 'nadawanie skórze całego ciała podobnego zapachu za pomocą serii różnych kosmetyków o tym samym tonie zapachowym, np. mydła, balsamu, wody toaletowej, dezodorantu; perfumowanie warstwowe': Layering jest o wiele skuteczniejszy od spryskiwania skóry mocnymi perfumami. ang. layering od: layer 'warstwa' LAZARET l. przestarz. 'polowy szpital wojskowy': Pod koniec wojny stale brakowało leków i środków opatrunkowych, a lazarety były pełne rannych. 2. 'dawniej: szpital dla zakaźnie chorych, zwłaszcza dla trędowatych' fr. lazaret z wl. lazzarętto od imienia biblijnego Łazarza (lać. Laza-rus), przyjaciela Jezusa, który został przez Niego wskrzeszony LAZUR l. książk. 'kolor niebieski, modry, błękitny': Lazur nieba, wody, morza. LAZURY 'pigmenty organiczne, otrzymywane z barwników przez strącanie ich związkami metali do postaci nierozpuszczalnej': Lazury używane są do wyrobu przezroczystych, niekryjących farb. LAZUROWY książk. 'taki, który ma kolor niebieski, błękitny': Lazurowe niebo. lać. lazur, z ar. lazaward LAZURYT zob. lapis-lazuli LEADER zob. lider LEASING (czytaj: liz-ing) 'rodzaj umowy kupna-sprzeda-ży, podobnej do sprzedaży ratalnej, polegającej jednak na tym, że towar (najczęściej środki transportu, maszyny) jest odstępowany klientowi na zasadzie dzierżawy, a prawa własności do niego można nabyć dopiero po spłaceniu ostatniej raty; raty płaci się przy tym najczęściej z pieniędzy, które pochodzą z zysku z eksploatacji tego towaru': Leasing samochodów. Oferujemy najlepsze w Polsce warunki leasingu i najmu. LEASINGOWY (czytaj: liz-ingowy) 'taki, który opiera się na leasingu': Firma leasingowa. Umowa leasingowa. Sprzedaż leasingowa. LEASINGOWAĆ (czytaj: liz-ingować), WYLEASIN-GOWAĆ (czytaj: wyliz-ingować) 'brać, wziąć coś w leasing': Firma wyleasingowała 4 ciężarówki. 437 LECYTYNA LEGISLACJA LEASINGODAWCA (czytaj: liz-ingodawca) 'firma, przedsiębiorstwo itd., które daje coś w leasing' LEASINGOBIORCA (czytaj: liz-ingobiorca) 'osoba lub przedsiębiorstwo, które biorą coś w leasing' ang. leasing LECYTYNA 'związek organiczny, tłuszcz złożony, występujący powszechnie we wszystkich typach komórek, zwłaszcza w tkance nerwowej': Lecytyna stosowana jest w lecznictwie jako substancja wzmacniająca. n.-fac. lecithinum z gr. lekithos 'żółtko jajka' LEGALNY 'zgodny z prawem, działający lub istniejący na mocy prawa, uznany przez prawo': Prowadził tylko legalne interesy. Legalny spadkobierca. Legalne dochody. LEGALIZACJA l. 'nadanie jakiejś organizacji, firmie lub przedsięwzięciu statusu prawnego albo dokumentowi mocy prawnej': Legalizacja związku zawodowego. 2. 'urzędowe stwierdzenie zgodności z obowiązującymi normami i przepisami': Legalizacja narzędzi pomiarowych. LEGALIZOWAĆ 'nadawać czemuś status prawny lub moc prawną': Zalegalizował działalność gospodarczą. Ich uchwała została zalegalizowana. LEGALIZM 'ścisłe trzymanie się w działaniu przepisów prawa, niepodejmowanie żadnych działań niezgodnych z prawem': Po klęsce powstania styczniowego wiele stronnictw politycznych w Polsce przeszło na pozycje legaliz-mu. LEGALISTA 'osoba, która nie podejmuje żadnych działań niezgodnych z prawem': Uważał, że nie zawsze można być legalistą, nie każde prawo jest słuszne i zgodne z wolą społeczeństwa. LEGALISTYCZNY 'związany z legalizmem, ściśle trzymający się prawa': Koncepcja legalistyczna. Stronnictwo legalistyczne. od łac. legalis 'ustawowy, prawny' I LEGAT l.książk. 'wysłannik, poseł, stały przedstawiciel dyplomatyczny': () Legat papieski 'w Kościele katolickim kardynał, wysłany przez papieża w celu załatwienia określonej sprawy' 2. 'w starożytnym Rzymie: poseł wysyłany do innego państwa, uważany za osobę nietykalną, adiutant konsula, namiestnik prowincji, dowódca legionu': Misja, posłannictwo legata. I LEGACJA książk. 'poselstwo, zwłaszcza papieskie, a także sprawowanie czynności posła' lać. legatus II LEGAT w prawie 'zapis testamentowy na rzecz osoby niebędącej prawnym spadkobiercą; także: przedmiot tego zapisu': Opiekowała się starą ciotką, licząc na legaty. II LEGACJA wprawie 'zapis testamentowy, legat' łac. legatum 'zapis' LEGENDA l. 'opowieść nasycona elementami niezwykłości i cudowności, zwłaszcza dotycząca życia świętych, także: podanie ludowe, często historyczne': Legenda o świętym Aleksym. Legenda o Warsie i Sawie. Legendy ludowe. Na zajęciach z wiedzy o kulturze opowiadał studentom niemieckim polskie legendy. 2. 'pogłoska, plotka, historia mijająca się z prawdą, mit': W środowisku filmowców krążyły legendy o jego przygodach erotycznych. 3. przen. 'osoba sławna, popularna, będąca autorytetem w jakiejś dziedzinie': Elvis Pres-ley to legenda amerykańskiego rock and roiła. 4. 'zbiór przyjętych na mapie umownych znaków wraz z objaśnieniami; także: tekst objaśniający wykres, tabelę, ilustrację': Legenda mapy. Treść legendy. 5. 'napis na pieczęci, medalu lub monecie': Dać, wyryć legendę. 6. 'utwór instrumentalny o charakterze lirycznym' LEGENDARNY l. 'taki, który stał się bohaterem legendy, jest związany z legendą w l. znaczeniu': Legendarny bohater. Legendarna kraina. 2. 'taki, który jest związany z legendą w 2. znaczeniu, owiany legendą': Legendarny przywódca "Solidarności". Legendarny "Kurier z Warszawy", 3. 'nieprawdopodobny, fantastyczny': Legendarne zarobki. p.-lac. legenda (liczba mnoga) 'rzeczy zalecane do czytania' LEGGINSY (czytaj: leginsy) 'obcisłe spodnie damskie, pośrednie między grubymi rajstopami a tradycyjnymi spodniami': Wkładać legginsy na ćwiczenia gimnastyczne. ang. leggins, pierwotnie 'zewnętrzna ochrona, zakładana na spodnie' LEGION l. inaczej: LEGIA 'oddział wojskowy złożony z ochotników': Legiony polskie we Włoszech. Legion Mickiewicza. 2. rzadziej: LEGIA 'w starożytnym Rzymie: oddział wojskowy liczący (w różnych okresach) od 4500 do 6000 żołnierzy'. 3. przen. 'wielka liczba, masa ludzi lub zwierząt, rzadziej - rzeczy': Pod kościołem koczowały legiony żebraków. Legiony mrówek, komarów. LEGIONISTA l. 'żołnierz legii lub legionu' 2. 'zawodnik lub sympatyk drużyny sportowej, która ma w nazwie słowo legia': W 30. minucie legioniści objęli prowadzenie po celnym strzale Kowalskiego. LEGIA CUDZOZIEMSKA 'francuska formacja wojskowa, złożona z żołnierzy różnych narodowości, których rekrutowano bez pytania o to, kim byli': Legia Cudzoziemska była używana do wykonywania szczególnie trudnych zadań, często poza granicami Francji. Żołnierze zaciągający się do Legii Cudzoziemskiej podpisywali kontrakty, zwykle na pięć lat. LEGIA HONOROWA 'najwyższe odznaczenie francuskie' lać. legio, dopełniacz: legionis LEGISLACJA oficj. 'tworzenie prawa, przygotowywanie i wydawanie aktów prawnych; prawodawstwo': Legislacja to podstawowe zadanie każdego parlamentu. Meandry i paradoksy naszej legislacji. 438 LEGITYMIZM LEKSYKOGRAFIA LEGISLACYJNY oficj. 'prawodawczy, ustawodawczy': Mimo trudności legislacyjnych ministerstwo nie rezygnuje z przeprowadzenia podwyżki czynszów. Proces legislacyjny albo postępowanie legislacyjne to wszystkie te czynności, wymagane przez prawo, które zmierzają do uchwalenia i wejścia w życie ustawy. LEGISLATOR oficj. 'ten, kto stanowi prawo; rzadziej także: znawca prawa': Poszczególne rozwiązania ustawy uwłaszczeniowej nie wystawiają naszym legislatorom najlepszego świadectwa. LEGISLATYWA l. w prawie 'władza ustawodawcza, także: organ, który ma taką władzę, np. parlament': Legislatywa jest odróżniana od egzekutywy - władzy wykonawczej. Powołać legislatywę. 2. w historii 'zgromadzenie ustawodawcze, które istniało we Francji w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej w latach 1791-1792; także: podobne zgromadzenie, działające w czasie II Republiki, w latach 1849-1851' LEGISLATURA wprawie 'organy ustawodawcze w jakimś kraju; także: okres sprawowania funkcji przez organ władzy ustawodawczej': Kolejne legislatury. Legis-latura tego parlamentu zaowocowała wieloma ważnymi dla reformy państwa ustawami. tac. legislatip 'wnoszenie, stanowienie prawa' LEGITYMIZM l. 'teoria monarchistyczna z początku XIX w., głosząca boskie pochodzenie, a tym samym dziedziczność i nieograniczoność władzy królewskiej; monarchizm': W pierwszej połowie XIX w. legitymizm miał służyć restauracji absolutyzmu. 2. 'przestrzeganie i uznawanie ustalonego porządku prawnego': Cechował go legitymizm, posunięty do granic służalczości. LEGITYMISTA 'zwolennik legitymizmu; monarchista' LEGITYMISTYCZNY 'taki, który odnosi się do legitymizmu lub legitymisty': Doktryna legitymistyczna. fr. legitymisme z łac. legitimus 'zgodny z prawem' LEGITYMIZACJA l. 'usankcjonowanie czegoś na mocy przepisów prawnych': Legitymizacja dokonanych przemian ustrojowych. 2. 'sposób uprawomocnienia władzy zdobytej, sprawowanej i utrwalonej przez rządzących, którzy nie zostali wybrani w sposób zgodny z zasadami demokracji' LEGITYMIZOWAĆ 'nadawać czemuś moc prawną' łac. legitimus 'zgodny z prawem' LEITMOTIV zob. LEJTMOTYW LEJDEJSKI O BUTELKA LEJDEJSKA: 'kondensator elektryczny w kształcie cylindrycznego, szklanego naczynia, pokrytego od wewnątrz i z zewnątrz metalową folią, z umieszczonym w środku metalowym prętem zakończonym kulką' od nazwy miasta: Lejda (po niderlandzku: Leiden) w zachodniej Holandii, w którym pod koniec XVIII w. wynaleziono taki kondensator LEJTMOTYW (czytaj: lajtmotyw) l. 'przewodni motyw dzieła sztuki, motyw, który się przez nie przewija, powtarza się w nim': Lejtmotywem tego przedstawienia muzycznego był fragment "Błękitnej rapsodii" George'a Gershwina, który kolejni wykonawcy umiejętnie wkomponowali w swe utwory. Lejtmotywem cyklu obrazów Artura Grottgera "Wojna" jest postać malarza, który sam siebie uwiecznił jako uczestnika lub obserwatora przedstawianych, tragicznych wydarzeń. 2. przen. 'coś, co się ciągle powtarza': Lejtmotywem jego listów do rodziców były ciągle ponawiane prośby o pieniądze. Lejtmotywem krajobrazu były pojedyncze, skaliste wzgórza, na których wzniesiono w średniowieczu zamki rycerskie. niem. Leitmotiv, termin wprowadzony do teorii muzyki przez Ryszarda Wagnera (1813-1883) LEJTNANT 'w armiach wielu krajów: drugi stopień oficerski, odpowiadający polskiemu porucznikowi; także: oficer mający taki stopień' niem. Leutnant zfr. lieutenant LEKKOATLETYKA zob. pod hasłem: ATLETYKA LEKSYKA w językoznawstwie 'słownictwo, zbiór wyrazów jakiegoś języka lub pewnej jego odmiany, wyrazów używanych przez jakiegoś autora itd.': W II połowie XX w. leksyka polska wzbogaciła się o bardzo wiele wyrazów, będących terminami naukowymi, często zapożyczonych z języków obcych. Do pisarzy o niezwykle obszernej leksyce należy m.in. Stefan Żeromski, którego słownictwo cechuje wielka liczba synonimów. LEKSYKALNY w językoznawstwie 'związany ze słownictwem': W Instytucie Języka Polskiego UW prowadzi się badania leksykalne, dotyczące m.in. najnowszego słownictwa naszego języka. Zastosowanie w badaniach językoznawczych metod komputerowych pozwoliło na ustalenie ważnych zależności leksykalnych, związanych z częstością występowania wyrazu: odkryto mianowicie, że częściej występują słowa krótkie, słowa mające wiele znaczeń oraz słowa rodzime, będące .jądrem" danego języka, takie jak matka, praca czy dzień. LEKSEM w językoznawstwie 'wyraz rozumiany jako jednostka systemu słownikowego języka, będący zbiorem wszystkich form odmiany pewnego słowa': Kruk, kruka i krukowi - to jeden i ten sam leksem. niem. Lexik z gr. lexikón 'słownik' LEKSYKO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na ich związek znaczeniowy ze słownikiem, słownikar-stwem, np. leksykografia, leksykologia odgr. leksikón 'słownik' LEKSYKOGRAFIA 'nauka stosowana, której przedmiotem są techniki i metody opracowywania słowników; także: tworzenie słowników': Metody, kierunki leksyko-grafii. Zakres badawczy leksykografii obejmuje metodologię gromadzenia, porządkowania i opracowania materiałów słownikowych, typologię słowników, teorię 439 LEKSYKOLOGIA LEPRA słownika jako formy przedstawienia materiału językowego lub przedmiotowego. LEKSYKOGRAF 'specjalista w dziedzinie leksykogra-fii; słownikarz': Wybitny polski leksykograf Samuel Bogumił Linde stworzył na początku XIX w. wzór naukowego słownika jednojęzycznego. LEKSYKOGRAFICZNY 'taki, który dotyczy sporządzania słowników i metod ich opracowywania': Opis leksykograficzny. złożenie cząstek: leksyko- i -grafia od gr. grapho LEKSYKOLOGIA 'nauka o słownictwie, zajmująca się badaniem pochodzenia wyrazów, ich znaczeniami i powiązaniami, stanowiąca teoretyczną podstawę leksy-kografii': Podstawowe działy leksykologii to semantyka, frazeologia i etymologia. LEKSYKOLOG 'specjalista w dziedzinie leksykologii' LEKSYKOLOGICZNY 'taki, który dotyczy nauki o słownictwie': Prace leksykologiczne. złożenie cząstek: leksyko- i -logia od gr. logos LEKSYKON (czytaj: leksykon) 'słownik, w którym podane są nie tylko definicje słów, ale tez informacje o rzeczach i pojęciach, które oznaczają; słownik encyklopedyczny': Leksykon to połączenie słownika jakiegoś języka i encyklopedii. niem. Lexikon odgr. leksikón 'słownik' LEKTOR l. 'osoba, która odczytuje jakieś teksty nieartystyczne w radiu lub telewizji': Był dobrym lektorem dzienników, ale o wiele gorzej czytał życzenia w "Koncercie życzeń". 2. 'nauczyciel swojego języka ojczystego na zagranicznej wyższej uczelni': Od trzech lat byłem lektorem na Uniwersytecie Komenskiego w Bratysławie. 3. rząd. 'osoba, która czyta komuś głośno': Jakiś czas był lektorem hrabiny Potockiej. 4. przestań. 'ktoś, kto wygłasza odczyty z jakiejś dziedziny, prelegent': Jako lektor partyjny objeżdżał gminy z odczytami o bieżących zadaniach POP. LEKTORAT l. 'stanowisko lektora - nauczyciela': Objęła lektorat języka polskiego we Florencji. 2. 'kurs języka obcego na wyższej uczelni': Chodziłam na lektorat języka francuskiego. lać. lector 'wykładowca, osoba czytająca' LEKTYKA l. 'środek transportu w postaci obudowanego łoża lub fotela, przystosowanego do noszenia na drągach przez tragarzy lub zwierzęta juczne': Lektyki były używane w czasach starożytnych w Grecji, Rzymie i na Wschodzie oraz w XVII-XVIII w. w całej Europie. l.przestarz. 'kryte nosze dla chorych' lać. lectica LELUM POLELUM l. 'człowiek powolny, flegmatycz-ny, niemający swojego zdania na dany temat - rzeczownik' : Taki z niego lelum polelum, jak przyjdzie i siądzie, to siedzi i nie odzywa się czasem z pół godziny. 2. 'w sposób powolny, flegmatyczny, nie spiesząc się - przysłówek': A ona tak lelum polelum i obiad wciąż niegotowy. od: Lelum Polelum, nazwy rzekomych słowiańskich bóstw, analogicznych do rzymskich Kastora i Polluksa, w rzeczywistości staropolskich przyśpiewów pieśni wiosennych I LEMUR l. 'małych rozmiarów ssak nadrzewny o wydłużonym pyszczku, dużych oczach, długim ogonie i gęstej puszystej sierści, aktywny nocą': Lemur to przedstawiciel małpiatek, żyjący w stadach na Madagaskarze i Komorach. II LEMUR zwykle w liczbie mnogiej: LEMURY 'w mitologii rzymskiej: złośliwe duchy zmarłych': Święto le-murów w starożytnym Rzymie obchodzone było 9, 11 i 13 maja. lać. lemures (liczba mnoga) 'upiory nocne' LENINIZM 'system poglądów filozoficznych, ekonomicznych, społeczno-politycznych i ideologia, wypracowane przez Włodzimierza Iljicza Lenina, stanowiące adaptację i rozwinięcie marksizmu' roś. leninizm, od pseudonimu Włodzimierza Iljicza Uijanowa (1870-1924), ideologa i przywódcy rosyjskiego ruchu komunistycznego. LENNO 'w ustroju feudalnym ziemia (rzadziej renta pieniężna lub urząd), nadawana przez seniora wasalowi w dożywotnie lub dziedziczne użytkowanie; także: całokształt stosunków między seniorem a wasalem': Lenno nadawane było przez pana lennego wasalowi w zamian za lojalność oraz udzielanie pomocy dworskiej i wojskowej. LENNY 'związany z lennem, określający charakter stosunków między seniorem a wasalem, opartych na lennie': Pan lenny. Stosunki lenne. O Grupa lenna 'wasale, których miał jeden senior' () Hołd lenny 'hołd, do złożenia którego zobowiązany był lennik otrzymujący ziemię lub prawa' Prawo lenne 'prawo regulujące stosunki między wasalem a seniorem' LENNIK 'w ustroju feudalnym: użytkownik ziemi nadanej mu jako lenno; wasal': Wasal, który użytkował nadane mu lenno, a w zamian zobowiązany był do złożenia hołdu seniorowi, nazywany był lennikiem. LENNICTWO 'zależność zachodząca między lennikiem a seniorem' LENNICZY 'odnoszący się do lennictwa, lenników' czes. leno z niem. Lehen LENTEKS 'rodzaj tkaniny z juty i lnu, pokrytej z wierzchu warstwą tworzywa sztucznego, stosowanej przede wszystkim jako wykładzina podłogowa': Lenteks jest pokryty warstwą barwionego tworzywa sztucznego. nazwa firmowa LEPRA inaczej: TRĄD 'przewlekła choroba zakaźna wywoływana przez prątek pokrewny prątkowi gruźlicy, 440 LEPTON LEUKO- objawiająca się zmianami skórnymi w postaci plamek, zmianami w błonie śluzowej i chrząstce nosa, owrzo-dzeniami, przykurczami palców i zmianami neurologicznymi; trąd': Lepra budziła grozę w starożytności i średniowieczu, obecnie występuje jeszcze w Afryce Środkowej, Indiach, Chinach, Ameryce Południowej i na wyspach Oceanii. LEPROZORIUM 'szpital trędowatych: wydzielony teren, wraz z zabudowaniami oraz z personelem medycznym, przeznaczony do izolowania i leczenia chorych na trąd': W leprozoriach umieszcza się chorych rozsiewających prątki lepry. gr. lepra, łac. leprosus 'trędowaty' LEPTON w fizyce 'najlżejsza cząstka elementarna, nieod-działująca jądrowe, ale biorąca udział w oddziaływaniach słabych i elektromagnetycznych': Leptony mogą być mionami, elektronami lub neutrinami. ang. lepton od gr. leptós 'lekki, drobny', na wzór nazw innych cząstek elementarnych: elektron, pozyton itd. LEPTOSOMATYK w konstytucjonalizmie, teorii psycho-Sogiczno-medycznej 'to samo, co astenik' LEPTOSOMIA w konstytucjonalizmie, teorii psycho-logiczno-medycznej 'szczupła, wątła budowa ciała, łącząca się z takimi cechami psychicznymi jak nieśmiałość i egocentryzm' niem. Leptosome od gr. leptós 'drobny' i soma 'ciało' LESBIJKA 'homoseksualistka, kobieta, która odczuwa popęd seksualny ku innym kobietom': Odbyła się manifestacja gejów i lesbijek, domagających się dla siebie równych praw. LESBIJSKI 'związany z lesbijkami': Miłość lesbijska. Skłonności lesbijskie. od nazwy greckiej wyspy: Lesbos, gdzie w VII w. p.n.e. żyła poetka Safona, skupiająca wokót siebie młode dziewczęta i opiewająca ich serdeczne stosunki (później uznane niesłusznie za miłosne) LESEFERYZM l. 'dziewiętnastowieczny kierunek w ekonomii liberalnej, głoszący zasadę, że należy znieść wszelkie ograniczenia ekonomiczne (wówczas np. związane z feudalizmem) i pozostawić działającym na wolnym rynku podmiotom gospodarczym całkowitą swobodę': Jedną z najbardziej znanych zasad lesefe-ryzmu było ograniczenie funkcji państwa do roli "nocnego stróża", który miał strzec prywatnej własności i wolności w gospodarce. 2. 'postawa polegająca na pozostawieniu komuś całkowitej swobody': Leseferyzm w dziedzinie językowej wiąże się ze skrajną tolerancją wobec wszelkich nowości i zmian, a także przekonaniem, że w rozwój języka nie powinno się ingerować. od/r. laissez faire 'pozwólcie działać, robić' LESS w geologii 'jasnożółta skała osadowa, składająca się głównie z bardzo drobnych ziarenek kwarcu, skała macierzysta gleb żyznych': Less wykorzystywany jest m.in. do produkcji cegieł klinkierowych. LESSOWY w geologii 'właściwy lessowi': O Gleby lessowe 'żyzne gleby różnych typów, wytwarzane z lessu jako skały macierzystej, np. gleby brunatne' niem. Lóss LETALNOŚĆ książk. 'liczba zgonów przypadająca na stu chorych na daną chorobę w określonym czasie; umieralność, śmiertelność': Postępy onkologii sprawiają, że zmniejsza się letalność wśród chorych na raka. LETALNY książk. 'taki, który powoduje śmierć': < Dawka letalna w medycynie 'taka dawka trucizny lub lekarstwa, która powoduje śmierć zwierząt użytych do badania stopnia toksyczności danej substancji' Q Gen letalny w biologii 'gen, którego ujawnienie się powoduje niezdolność do życia i śmierć osobnika wskutek zaburzeń rozwojowych lub zamierania gamet' lać. letalis 'śmiertelny' LETARG l. w medycynie 'wywołany przez chorobę stan głębokiego uśpienia, połączonego z bezwładem i brakiem wrażliwości na bodźce': Letarg kończący się śmiercią występuje m.in. u chorych na śpiączkę afrykańską, którą roznoszą muchy tse-tse. 2. przen. 'bezczynność, bezwład społeczeństwa lub jakiejś osoby w pewnej dziedzinie': Gospodarka znajduje się w stanie letargu. Zapadł w dziwny letarg, z którego wyrwało go dopiero wołanie przyjaciela o pomoc. LETARGICZNY l. w medycynie 'związany z letargiem': Sen letargiczny. l. przen. 'mający cechy podobne jak letarg, odznaczający się bezczynnością, apatią, zobojętnieniem': Pogrążona była w letargicznej obojętności na wszystko, co ją otacza. lać. lethargus 'uśpienie' z gr. lethargos LET'S KISS 'taniec towarzyski w metrum 4/4, tańczony zbiorowo, w korowodzie; typ tańca popularny w Europie w latach 60. XX w.': Tańczyć lefs kiss. ang. lefs kiss 'całujmy się' LEUKEMIA inaczej: BIAŁACZKA 'nowotworowa choroba narządów wytwarzających krew, polegająca na krążeniu we krwi nadmiernej liczby krwinek białych (leukocytów), które stopniowo wypierają prawidłowe elementy komórkowe we krwi': W zależności od typu leukemii podaje się różne środki hamujące rozrost komórek białaczkowych. n.-tac. leucaemia z gr. leukós 'biały' i haima 'krew' LEUKO- cząstka wyrazów złożonych, zwykle terminów z zakresu fizjologii, biologii i medycyny, o znaczeniu 'biały', wskazująca na to, że odnoszą się one do białych ciałek krwi, bezbarwnych ciałek roślin itd., np. leukocyt, leukoplast gr. leukós 'biały' 441 LEUKOCYT II LIBERALIZM LEUKOCYT w fizjologii 'białe ciałko krwi': Leukocyty pełnią funkcję obronną, polegającą na niszczeniu drobnoustrojów i wytwarzaniu przeciwciał. Leukocyty powstają w szpiku kostnym oraz w węzłach limfatycz-nych. LEUKOCYTOZA w medycynie 'powiększenie liczby leukocytów we krwi obwodowej powyżej normy': Leuko-cytoza pojawia się w okresie ciąży, po wysiłku fizycznym, w stanach zapalanych i chorobach zakaźnych. złożenie cząstek: leuko- i -cyt od gr. kytos 'komórka' LEUKOPLAST l. w biologii 'jedno z wielu bezbarwnych ciałek, występujących w komórkach roślinnych, uczestniczących w metabolizmie komórek, wytwarzających tłuszcze, białka i skrobię': Leukoplasty szczególnie obficie występują w takich częściach roślin, jak kłącza i bulwy. 2. w farmaceutyce 'fabryczna nazwa taśmy różnej szerokości, powleczonej z jednej strony substancją klejącą, służącej do umocowywania opatrunków; plaster, przylepiec' złożenie cząstek: leuko- i -piast od gr. plastós 'ulepiony' LEWAR l. 'urządzenie służące do podnoszenia ciężarów': Lewar służy do przemieszczania ładunków, zwłaszcza w kierunku pionowym, za pomocą śrub, tłoków i zębatek. Lewar pneumatyczny, śrubowy, zębatkowy. 2. 'rurka o kształcie litery "u", którą wkłada się jednym końcem do naczynia, by umożliwić wypływ płynu' lać. śr. levarius 'służący do podnoszenia' LEWIATAN 'legendarny potwór morski, symbolizujący zło, przedstawiany w Biblii jako wąż morski, wieloryb, krokodyl lub wielki okręt, zaś w Talmudziejako ogromna ryba': Paszcza lewiatana / Zamykała się na mnie. // Nagi leżałem na brzegach / Bezludnych wysp. (Miłosz) W Talmudzie lewiatan to ryba przeznaczona na ucztę dla wszystkich sprawiedliwych Żydów po przyjściu Mesjasza. tac. Leviathan z hebr. Liwjatan LEWIRAT 'zwyczajowe prawo małżeńskie, rozpowszechnione m.in. wśród ludów Azji, nakazujące bratu zmarłego poślubić wdowę po nim, by zapewnić ciągłość rodu': Według zasad lewiratu pierworodny syn urodzony z małżeństwa wdowy z bratem zmarłego jest prawnie dzieckiem nieżyjącego. tac. levir 'brat męża, szwagier' LEWITA l. 'w Biblii: potomek pokolenia Lewiego, syna Jakuba, przeznaczony do służby w świątyni' 2. zwykle w liczbie mnogiej: LEWICI 'w dawnym judaizmie: niższa warstwa kapłańska, wywodząca się z potomków pokolenia Lewiego' tac. Levita z gr. Leuites od hebr. imienia: Lewi LEWITACJA 'w okultyzmie: zjawisko unoszenia się ciał materialnych z pominięciem prawa ciążenia': Potwierdzenie teorii pola biograwitacyjnego, dla którego nie istnieje problem odległości ani ciężaru, wyjaśniłoby wiele zjawisk, w tym lewitację. LEWITOWAĆ l. 'unosić się w powietrzu z pominięciem prawa ciążenia': Członkowie sekty opowiadali o nim, że w czasie modlitwy lewituje. 2. przen. 'mieć wizje w stanie zamroczenia alkoholowego lub po zażyciu narkotyków': Od połowy wieczoru lewitował, nie dało się z nim już rozmawiać. fr. levitation z łac. levitas 'lekkość, lotność' LEX (czytaj: leks) w prawie 'ustawa, zwłaszcza przepis prawny w starożytnym Rzymie' LEX NON SCRIPTA (czytaj: leks non skripta) 'prawo niepisane, zwyczajowe' LEX RETRO NON AGIT (czytaj: leks retro non agit) 'ustawa nie działa wstecz': Zasada lex retro non agit jest fundamentem współczesnego państwa prawa. Nie można kogoś karać za czyny sprzeczne z nieistniejącym -gdy je popełniono - paragrafem. lać. lex - wyraz występujący w bardzo wielu powiedzeniach rzymskich, dotyczących prawa Li 'symbol pierwiastka chemicznego: lit (zob.)' LIANA 'roślina o długiej, wiotkiej, pnącej się po drzewach łodydze (zielonej lub zdrewniałej), występująca w lasach tropikalnych; pnącze': Liany wykorzystują inne rośliny lub przedmioty martwe jako podpory. fr. lianę LIAS l. w geologii 'najstarsza epoka jury': Okres liasu, zwanego częściej jurą dolną, rozpoczął się ok. 200 milionów lat temu. 2. w geologii 'najniższa warstwa utworów okresu jury' LIASOWY 'taki, który dotyczy najstarszej epoki okresu jury lub powstał w tym okresie' ang. lias zfr. liois - odmiana wapienia I LIBERALIZM 'wyrozumiałość, pobłażanie, tolerancja wobec czyichś poglądów, czyjegoś postępowania; bycie nierygorystycznym': Jego liberalizm nie dotyczył jednak zgody na zło: w tym wypadku potrafił być bardzo rygorystyczny i bezwzględny. Czy liberalizm w nauce jest cnotą? I LIBERALNY 'pobłażliwy, wyrozumiały, tolerancyjny': Duński Kościół luterański jest pod wieloma względami bardzo liberalny. Liberalne wychowanie dziecka. lać. liberalis 'taki, który dotyczy wolności' II LIBERALIZM l. 'system poglądów na gospodarkę, oparty na zasadzie wolnej konkurencji rynkowej i niewtrącaniu się państwa w sprawy gospodarcze' 2. 'kierunek polityczny, oparty na zasadzie wolności człowieka jako jednostki i zagwarantowaniu każdemu możliwości działania gospodarczego i społecznego bez 442 LIBEMA LICENCJAT przymusu, ale i bez wtrącania się do tego jakiejkolwiek instytucji (zwłaszcza zaś państwa)' LIBERAŁ 'zwolennik liberalizmu politycznego albo gospodarczego (często obu naraz); członek partii liberalnej': Był związany z klubem parlamentarnym liberałów. Jako liberał nie mogę patrzeć obojętnie na taką politykę nadopiekuńczości państwa. II LIBERALNY l. 'taki, który opiera się na zasadach liberalizmu gospodarczego': Liberalna polityka rolna. Liberalne ceny. 2. 'taki, który opiera się na zasadach liberalizmu politycznego': Orientacja liberalna w partii. Polityk liberalny. Partia liberalna. LIBERALIZOWAĆ l. 'opierać się na zasadach liberalizmu gospodarczego': Liberalizować zasady importu. Liberalizować handel. 2. rząd. 'skłaniać się ku liberalizmowi politycznemu': Coś Pan Grzegorz zanadto liberalizuje, czy to przystoi konserwatyście? LIBERALIZACJA 'uwolnienie z rygorów': Liberalizacja cen ropy naftowej, przew. 'złagodzenie': Liberalizacja zasad przyjmowania na wyższe uczelnie. Liberalizacja ustawy antyaborcyjnej. z łac. liberalis 'taki, który dotyczy wolności' LIBERIA l. 'dawniej: oficjalny ubiór służby na dworach królewskich i magnackich': [Gerwazy] nosił Horesz-ków liberyją dawną: kurtę z połami żółtą, galonem oprawną, który dziś żółty, dawniej zapewne był złoty. Wkoło szyte jedwabiem herbowe klejnoty, Półkozice (Mickiewicz) 2. 'mundur służby hotelowej, restauracyjnej i domowej': Kamerdyner w granatowej liberii zaanonsował przyjazd gości. niem. Liberei z łac. śr. liberata LIBERTE, EGALITE, FRATERNITE (czytaj: liberte, ega-lite, fratemite) 'wolność, równość, braterstwo - hasło Wielkiej Rewolucji Francuskiej': Sformułowane 30 VI 1793 r. hasło: "liberte, egalite, fratemite", umieszczano na francuskich budynkach publicznych. fr. liberte, egalite, fratemite LIBERTYNIZM l. 'ruch umysłowy, powstały w końcu XVII w. we Francji, skierowany przeciwko katolicyzmowi i tradycyjnym normom obyczajowym': Liberty-nizm był jednym z bezpośrednich źródeł racjonalizmu oświeceniowego. Libertynizm nawiązywał do starożytnego epikureizmu i hedonizmu oraz renesansowego ideału używania życia. 2. 'głoszenie bezbożności i amo-rainości i propagowanie swoim postępowaniem takiego stylu życia' LIBERTYN l. 'osoba, która jest zwolennikiem libertyniz-mu - osiemnastowiecznego ruchu umysłowego' 2. 'bezbożnik i gorszyciel, człowiek żyjący amoralnie' fr. libertinisme od: liberte 'wolność' LIBERUM VETO (czytaj: liberum weto) w historii 'zasada polskiego parlamentaryzmu, zgodnie z którą protest jednego posła, wyrażony np. okrzykiem "nie pozwalam", wystarczał do unieważnienia danej uchwały sejmu i wszystkich uchwał wcześniejszych, prowadząc w konsekwencji do zerwania obrad': Od połowy XVII w. liberum veto zaczęło być stosowane przez różne koterie magnackie po to, by przez zerwanie sejmu nie dopuścić do niekorzystnych dla którejś z nich uchwał. By temu zapobiec, na sejmach zawiązywano konfederacje, co oznaczało m.in. to, że obowiązuje głosowanie większością głosów. Zasada liberum veto została zlikwidowana przez Konstytucję 3 maja. lać. liberum veto, dosłownie 'wolne nie pozwalam' LIBIDO (czytaj: libido) w psychologii 'pierwotny popęd, identyfikowany przez Zygmunta Freuda z popędem płciowym, uznawanym za siłę napędową instynktu życia, warunkującą postępowanie człowieka': Dla współczesnych psychiatrów libido oznacza całą siłę życiową, zasadę wszelkiego wytłumaczenia naszych czynów zarówno normalnych, jak i chorobliwych. () Libido narcystyczne 'libido skierowane w stronę własnego ciała' () Libido przedmiotowe 'libido skierowane w stronę jakiejś osoby albo przedmiotu' () Libido wysublimowane 'libido, które jest bodźcem działalności intelektualnej' lać. libido 'żądza' LIBRETTO 'tekst literacki, stanowiący podstawę utworu muzyczno-scenicznego, np. opery, operetki, oratorium, musicalu, wodewilu; także: literacko opracowana treść baletu, pantomimy': Autor, twórca libretta. Tłumaczenie libretta. Pisać libretta. Libretto (do) "Skrzypka na dachu". LIBRECISTA 'autor tekstu literackiego, stanowiącego podstawę utworu muzyczno-scenicznego, np. opery, operetki, oratorium, musicalu, wodewilu' wf. libretto, dosłownie 'książeczka' LICENCJA l. 'formalne pozwolenie na coś, na wykonywanie jakiegoś zawodu, na prowadzenie jakiejś działalności': Mieli licencję na prowadzenie biura podróży. Uzyskała licencję pilota. 2. 'zezwolenie na to, żeby korzystać z praw do jakiegoś wynalazku, patentu itp.': Wyrób na licencji "Coca-coli". przen. My młodzi często żyjemy tak, jakby obdarzono nas licencją na nieśmiertelność. 3. 'odstępstwo od przyjętych zasad, reguł, które obowiązują w jakiejś dziedzinie sztuki' - dziś głównie używane w połączeniu LICENCJA POETYCKA - Opis szturmu jest na tyle nietypowy, że można tu mówić o licencji poetyckiej. LICENCJONOWAĆ 'udzielać komuś licencji (w znaczeniu l. i 2.)': Licencjonowany przedstawiciel firmy. LICENCYJNY 'taki, który dotyczy licencji w znaczeniu l, 2,, oparty na licencji': Umowa licencyjna. Licencyjna wieża stereo. lać. licentia 'wolność, swoboda' LICENCJAT l. 'typ studiów zawodowych, trwających krócej niż studia magisterskie': Na polonistyce licencjat 443 LICEUM LIGA trwa 3 lata, studia magisterskie - 5 lat. 2. 'tytuł niższy od tytułu magistra, uzyskiwany po ukończeniu pierwszego etapu studiów wyższych albo po ukończeniu uczelni, która nie ma uprawnień do kształcenia na poziomie magisterskim; osoba nosząca ten tytuł': Absolwenci kolegium uzyskują tytuł licencjata. Jestem od roku licencjatem pedagogiki. LICENCJACKI 'dotyczący licencjatu': Studia licencjackie. lać. sr. licentiatus 'oswobodzony, zwolniony' LICEUM (czytaj: liceum) l. 'średnia szkoła ogólnokształcąca lub zawodowa': Naukę w liceum kończy matura, zwana egzaminem dojrzałości. W Polsce powojennej rozwinęły się czteroletnie licea ogólnokształcące; od roku 2002 młodzież po gimnazjum będzie mogła kształcić się w liceum trzyletnim. 2. 'w Polsce, w latach 1932-39 i 1945-47: dwie ostatnie klasy sześcioletniej szkoły średniej' LICEALISTA 'uczeń liceum': Był jeszcze licealistą, a już brał udział w sesjach naukowych, organizowanych przez studentów etnografii. LICEALNY 'związany z liceum, właściwy liceum': Podręcznik licealny. Nauczyciele licealni noszą tradycyjnie tytuł profesora. tac. Lyceum od gr. Lykeion - nazwa ogrodu w Atenach, w którym nauczał Arystoteles LICHTARZ 'stojący świecznik, zwykle przeznaczony na jedną świecę': Lichtarze wykonuje się często z metali złoconych, srebrzonych lub platynowanych, fajansu, porcelany, kryształu górskiego, szkła i drewna. niem. Leuchter LICYTACJA l. 'sprzedaż czegoś w drodze przetargu publicznego, w którym nabywcą staje się ta osoba, która zaoferuje najwyższą cenę': Majątek zbankrutowanej firmy wystawiono na licytację, a uzyskane z niej pieniądze rozdzielono między wierzycieli. Odbyła się licytacja samochodu wykonanego na specjalne zamówienie szacha Iranu. 2. 'w niektórych grach w karty: zgłaszanie silniejszego koloru niż przeciwnik lub zgłaszanie zamiaru wzięcia większej niż on liczby lew': Po trzecim pasie licytacja brydżowa była skończona. 3. przen. 'prześciganie się nawzajem w czasie rozmowy, dyskusji, sporu itd. w przytaczaniu argumentów, przykładów, mających wykazać czyjąś wyższość pod pewnym względem': Zaczęła się licytacja: kto więcej pracuje, kto musi wypełniać więcej obowiązków, kogo bardziej męczą dzieci, a kogo mąż. LICYTANT 'osoba biorąca udział w licytacji - sprzedaży czegoś w drodze przetargu - jako (potencjalny) nabywca': Ja panu dam licytanta, co on za piętnaście ru-belków podbije cenę domu. (Prus) LICYTATOR 'osoba prowadząca licytację': Licytator ogłosił: - Dziewięćdziesiąt tysięcy po raz trzeci: sprzedane - i stuknął młoteczkiem w stół. LICYTOWAĆ l. 'dokonywać sprzedaży czegoś na przetargu publicznym, zwłaszcza sprzedaży rzeczy należących do niewypłacalnego dłużnika': Bał się, że jeżeli nie spłaci raty kredytu, zlicytują mu samochód, a może i dom. 2. 'o licytancie: zgłaszać podczas licytacji sumę pieniędzy, za którą chce się kupić rzecz wystawioną do sprzedaży': Licytował do sumy 60 000 złotych. LICYTOWAĆ SIĘ przen. 'prześcigać się w wymienianiu swoich zasług, sukcesów, zarobków albo obciążeń, obowiązków po to, by uchodzić za lepszego, bardziej godnego podziwu lub współczucia': Licytowali się posiadanymi samochodami, domami, a nawet kochankami. Jak się zejdą, to zaczynają narzekać, licytować się, która ma w domu więcej do roboty, która jest bardziej zaharo-wana. LICYTACYJNY 'związany z licytacją': Młotek licytacyjny. Stół licytacyjny. lać. licitatio LIDER l. 'zawodnik albo drużyna, którzy prowadzą w danym momencie w rozgrywkach': Po dziesiątym etapie liderem jest Jaskuła. Liderem grupy północnej pozostaje "Gwardia". 2. 'przywódca albo czołowy działacz, aktywista jakiejś organizacji': Narada liderów największych klubów biznesowych. Lider Konfederacji odpowiadał na pytania dziennikarzy. Liderzy partyjni. UWAGA: w 2. znaczeniu jest to wyraz modny, używany zamiast określeń: przywódca, aktywista, czołowy działacz. Niepoprawne jest używanie tego wyrazu w odniesieniu do instytucji, firm, przedsiębiorstw itp., np. "Firma BUDO, lider w produkcji betonu" (zamiast: Firma BUDO, czołowy producent betonu). ang. leader LIFTBACK (czytaj: liftbek) 'sportowa wersja nadwozia samochodu osobowego, podobna do wersji hatchback, mająca jednak nieco większy bagażnik; także: samochód o takim typie nadwozia': Oferujemy samochody w wersjach hatchback, fastback i liftback. Przyjechał granatowym liftbackiem. amer. liftback LIFTING 'wygładzenie skóry przez odpowiedni zabieg chirurgiczny': Zrobiono jej wtedy lifting, żeby aktorkę odmłodzić. FACE LIFTING (czytaj: fejs lifting) 'wygładzanie skóry twarzy, naciąganie jej za pomocą odpowiedniego zabiegu chirurgicznego po to, żeby usunąć zmarszczki': Face lifting wykonano jej wzorowo - nie widać było ani jednej zmarszczki wokół oczu. ang. lifting, face lifting LIGA l. 'nazwa niektórych organizacji, stowarzyszeń, związków itp. krajowych lub międzynarodowych; dawniej: sojusz, koalicja państw': Liga Obrony Kraju. Poprzedniczka ONZ z okresu międzywojennego to Liga Narodów. 2. w sporcie 'system rozgrywek sportowych, w którym wszystkie drużyny rozgrywają ze sobą mecze, 444 LIGAND LILA a o zwycięstwie decyduje suma zdobytych punktów': Prowadzić w lidze. 3. w sporcie 'wydzielona gmpa drużyn, rozgrywająca między sobą mecze o mistrzostwo, zazwyczaj systemem gry każdy z każdym': Pierwsza, druga, trzecia liga. Liga polska, niemiecka, angielska. Liga okręgowa. Liga piłkarska, hokejowa. 4. w numizmatyce 'ilość srebra lub złota w danej monecie ustalona przez ordynację menniczą; próba monety' | UWAGA: w nazwach własnych wyraz liga piszemy wielką || literą. LIGOWIEC l. 'zawodnik lub klub sportowy, który bierze udział w rozgrywkach ligowych': Nasi ligowcy znakomicie zaprezentowali się na zawodach w Olsztynie. 2. rząd. 'członek ligi - organizacji, stowarzyszenia, związku itp.' LIGOWY 'dotyczący ligi': Ligowy system rozgrywek. fr. ligue z łac. liga od: ligare 'łączyć, wiązać' LIGAND w chemii 'atom, molekuła albo jon, połączone w związkach kompleksowych bezpośrednio z atomem albo jonem centralnym za pomocą specjalnego typu wiązania chemicznego' ang. ligand od łac. ligandus 'powiązany' LIGATURA l. 'połączenie co najmniej dwóch liter w jeden znak graficzny' 2. w poligrafii 'czcionka, której główkę stanowią dwie lub trzy litery połączone w jeden znak, np. cz, sz, oe; w składzie komputerowym: zestaw oddzielnych czcionek składających się z dwóch, trzech znaków': Dzięki stosowaniu w piśmie odręcznym liga-tur średniowieczni pisarze ksiąg mogli doskonale nadać każdemu wierszowi pisma jednakową długość, a tym samym uzyskać wyrównany, jednolity i spokojny obraz kolumny. 3. w medycynie 'mocna nić chirurgiczna': Ligatura służy do podwiązywania naczyń krwionośnych podczas operacji. 4. w muzyce 'połączenie łukiem (w zapisie nutowym) dwóch nut tej samej wysokości, które przedłuża wartość rytmiczną nuty pierwszej o wartość rytmiczną drugiej nuty' 5. w muzyce 'w nutach do śpiewu: grupa dźwięków o różnej wysokości, śpiewanych na jednej sylabie tekstu, połączona łukiem' 6. w technice 'pomocniczy stop metali, używany w technice odlewniczej, ułatwiający wprowadzenie do stopu zasadniczego składników o wysokiej temperaturze topnienia' p. łac. ligatura od: ligare 'wiązać' LIKIER 'słodki i aromatyczny napój o zawartości od 25° do 45° alkoholu, sporządzany ze spirytusu lub wódki, syropu cukrowego i aromatycznych esencji roślinnych': Likier prócz spirytusu i cukru - w zależności od smaku -zawiera soki, nalewy owocowe, olejki eteryczne, desty-latory ziołowe i korzenne. Likier porzeczkowy - cassis -jest składnikiem wielu deserów i koktajlów. fr. liqueur LIKTOR 'w starożytnym Rzymie: członek straży honorowej przy dostojnikach republiki, niosący na lewym ramieniu wiązkę rózg z umieszczonym wśród nich toporem; czasami wykonawca wyroków sądowych': Topór wetknięty w pęk rózg (fasces) niesionych przez liktorów był symbolem władzy. LIKTORSKI 'charakterystyczny dla liktora': Władza lik-torska. Liktorskie rózgi. Liktorski symbol. lać. lictor LIKWIDACJA l. pot. 'niszczenie czegoś, zgładzenie kogoś': Likwidacja pozostałości komunizmu. Likwidacja bezdomnych kotów. 2. 'rozwiązywanie jakiegoś przedsiębiorstwa, jakiejś organizacji, zazwyczaj połączone z regulowaniem spraw majątkowych i organizacyjnych': Likwidacja PGR-ów. Polskie Radio i Telewizja -jednostka w likwidacji. LIKWIDOWAĆ l. pot. 'niszczyć coś, zabijać kogoś': Likwidowano barykady na głównych ulicach. Likwidować przeciwników politycznych. 2. 'rozwiązywać jakąś instytucję, przedsiębiorstwo': Zlikwidowano wówczas Ministerstwo Żeglugi i Gospodarki Wodnej. Likwidować nierentowne kopalnie. LIKWIDATOR l. 'ktoś, kto coś niszczy, rozbija': Uważam go za wielkiego likwidatora partii i systemu. 2. 'członek komisji likwidującej jakąś instytucję': Był głównym likwidatorem koncernu "Prasa - Książka -Ruch". LIKWIDATURA 'wydział jakiegoś urzędu lub instytucji, który przeprowadza likwidację rachunków klientów': Z likwidatury w banku dostał informację, że na koncie spółki jest 10 złotych, oraz zapytanie, czy nie zgadza się podjąć tych pieniędzy i zamknąć rachunek. LIKWIDACYJNY 'związany z likwidacją w 2. znaczeniu' : Prawnik wyjaśnił mu, że rozpoczęcie procedury likwidacyjnej spółki wymaga powołania likwidatorów oraz sporządzenia bilansu otwarcia likwidacji. z łac. liquidus 'wolny od długów' LIKWOR przestarz. 'płyn, napój zawierający alkohol': Dolewasz Waćpan tego likworu, a mnie od niego już się w głowie mąci i nieskładne responsy dawać zaczynam. LIKWORÓWKA rząd. 'napój alkoholowy, rodzaj słodkiej wódki' LIKWOROWY 'zawierający likwor, przypominający likwor': Kupili torbę cukierków likworowych, nadziewanych gęstą, słodką masą z alkoholem. lać. liquor 'płyn, sok' LILA 'taki, który ma kolor jasnego fioletu, czyli koloru powstałego ze zmieszania błękitu, czerwieni i bieli': Suknia, chusta, apaszka lila. LILARÓŻ 'taki, który ma kolor różowy z odcieniem lila': Pod bluzeczką lilaróż czuły telegraf wystukuje treść depeszy [...]. (z piosenki Hanny Banaszak) fr. lilas 'mający barwę bzu' 445 LILIPUT LIMUZYNA LILIPUT l. pot. 'mężczyzna niskiego wzrostu': Przyszła z tym swoim liliputem, niższym od niej chyba o głowę. 2. inaczej: KARZEŁ pot. 'człowiek dotknięty karłowatością, o nienormalnie małym wzroście': Lilipuci mają zniekształcony szkielet wskutek zaburzeń genetycznych, zmian wrodzonych i chorób kośćca. 3. przen. 'przedmiot lub zwierzę o bardzo małych rozmiarach': Koza liliput. LILIPUTKA l. pot. 'dziewczyna lub kobieta niskiego, wzrostu': 2. inaczej: KARLICA pot. 'kobieta dotknięta karłowatością' 3. 'rasa niewielkich kur' LILIPUCI l. 'taki, który jest charakterystyczny dla liliputa - karła; mały, drobny': Lilipuci wzrost. Lilipucia sukienka. 2. przen. 'maleńki ze względu na wartość, znaczenie': I za tę lilipucią pensję mamy wyżyć? od maleńkich ludzi zamieszkujących na fikcyjnej wyspie Liliput, opisanej w powieści Jonathana Swifta (1667-1745) "Podróże Guli-wera" (pierwsze wydanie w 1726 r.) LIMBUS l. w technice 'element instrumentu mierniczego przeznaczonego do pomiarów kątowych, mający kształt koła z podziałką stopniową': 2. w religii katolickiej 'miejsce przebywania dusz ludzi zmarłych z grzechem pierworodnym, zmarłych bez chrztu': Limbus patrum 'przedpiekle, gdzie przebywają dusze patriarchów i proroków zmarłych przed odkupieniem; Limbus puero-rum 'raj dzieci nieochrzczonych, które nie mogą dostać się do nieba przez grzech pierworodny' od łac. limbus 'obramowanie' LIMERYK 'krótki, żartobliwy wierszyk o treści komiczno-groteskowej, nasycony absurdalnym humorem, składający się zwykle z pięciu wersów o układzie rymów AABBA': Limeryk to utwór epigramatyczny, operujący chwytami paronomazji i kalamburu. ang. limerick od nazwy miasta: Limerick w Irlandii (występującej w krótkich, angielskich przyśpiewkach z XIX w.) LIMES l. w matematyce 'punkt, liczba, linia itp., wyznaczająca minimalny lub maksymalny zasięg, poziom czegoś; kres, granica, ekstremum, szczyt': () Limes ciągu 'liczba, do której nieskończenie blisko zbliża się wyraz ciągu wraz ze wzrostem jego numeru' {) Limes funkcji w nieskończoność 'liczba, do której zbliża się nieogra-niczenie wartość funkcji wraz ze zbliżaniem się argumentów funkcji do nieskończoności' 2. 'w starożytnym Rzymie: umocnienia graniczne w postaci wałów ziemnych, drewnianych częstokołów lub murów kamiennych z obozami legionów i wieżami strażniczymi': W cesarstwie rzymskim limes budowany był dla ochrony przed najazdami obcych ludów. || UWAGA: limes to rzeczownik nieodmienny. łac. limes LIMFA w biologii 'płyn ustrojowy, krążący w układzie limfatycznym, pośredniczący w wymianie składników pomiędzy krwią a tkankami, złożony z osocza i krwinek, głównie limfocytów' LIMFATYCZNY w biologii 'taki, który związany jest z limfą, dotyczy limfy': () Naczynia limfatyczne 'naczynia rozprowadzające limfę w organizmie': Naczynia limfatyczne na całej swej długości zawierają liczne zastawki, umożliwiające jednokierunkowy przepływ limfy. O Układ limfatyczny 'zespół cienkościennych przewodów, odprowadzających limfę z przestrzeni chłonnych do żył': Układ limfatyczny składa się z naczyń włosowatych chłonnych oraz serc, węzłów, worków, zatok i pni chłonnych, występujących w większości narządów i tkanek kręgowców. () Węzły limfatyczne 'otorbione skupiska tkanki limfatyczne] u wyższych kręgowców, wbudowane w system układu limfatycznego': Węzły limfatyczne wytwarzają limfocyty i przeciwciała, niszą bakterie i inne ciała obce, przedostające się do organizmu. O Tkanka limfatyczna 'łączna tkanka siateczkowa, tworząca miąższ węzłów limfatycznych, migdałków, grasicy, śledziony': Tkanka limfatyczna decyduje o odczynach immunologicznych humoralnych i komórkowych. fr. lymphe od łac. lympha 'woda czysta, źródlana' LIMFOCYT w biologii 'rodzaj białych krwinek (leukocytów), występujących we krwi i limfie, odpowiedzialnych za odporność organizmu': Limfocyty mają zdolność rozpoznawania antygenów własnych i odróżniania ich od obcych oraz usuwania z organizmu zmienionych komórek własnych. LIMFOCYTOZA 'choroba, polegająca na wzroście we krwi liczby limfocytów, czyli komórek układu odpornościowego': Limfocytoza występuje w okresie zdrowienia po chorobach infekcyjnych lub przy przebiegających łagodnie przewlekłych zakażeniach swoistych, takich jak gruźlica lub kiła. złożenie słowa: limfa i cząstki: -cyt odgr. kytos 'komórka' LIMIT 'pewna liczba czegoś, której nie można przekroczyć, ograniczenie, które nakłada się na coś, granica czegoś': W programach regionalnych telewizji limity na audycje wyborcze będą mniejsze. Jest to limit pieniężny, którego nie wolno przekroczyć. Limit etatów. Limit czasowy. LIMITOWAĆ 'ograniczać, nakładać limit': Będziemy limitować czas reklam. od łac. limes 'granica' LIMITED COMPANY zob. pod hasłem COMPANY ang. limited company 'spółka z ograniczoną odpowiedzialnością' LIMUZYNA l.pot. 'duży, luksusowy samochód osobowy': W jego limuzynie część dla pasażerów była dwukrotnie większa niż w normalnym samochodzie, miał tam niewielki stolik i dobrze zaopatrzony barek. 2. 'typ nadwozia samochodu osobowego, mającego stały dach; także: samochód o takim nadwoziu': Limuzyna to typ odróżniany do kabrioletu - samochodu ze składanym dachem. fr. limousine od nazwy regionu: Limousin w środkowej Francji 446 LINCZ LINIOWY LINCZ inaczej: SAMOSĄD 'zabicie przez grupę ludzi osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa': Gdyby policja nie przyjechała w porę, mogło dojść do linczu: wokół mordercy dziewczynki gromadził się coraz większy, wzburzony tłum. LINCZOWAĆ 'dokonywać na kimś linczu': Tłum chciał zlinczować matkobójcę. od nazwiska Wiliama Lyncha, przewodniczącego samozwańczego trybunału w Stanach Zjednoczonych, w II połowie XVIII w. LINEARNY 'wyrażony za pomocą linii, składający się z linii, określony linią; liniowy': Znaki uporządkowane na kartce w porządku linearnym, od lewej do prawej. O Pismo linearne: 'rodzaj pisma sylabicznego, służącego do zapisywania tekstów greckich z epoki mykeńskiej w drugim tysiącleciu przed naszą erą, którego znaki stawiano między poziomymi liniami': Pismo linearne wywodzi się z pisma piktograficznego i zawiera elementy ideografii. Linearne miasto w architekturze 'miasto o układzie rozwiniętym wzdłuż jednej linii komunikacyjnej': Zabudowa mieszkalna i usługowa linearnego miasta musi być w zasięgu pieszego dojścia do głównej trasy. () Linearny wymiar w matematyce 'wymiar odpowiadający linii (długości, szerokości, wysokości) przeciwny wymiarom powierzchni, objętości' LINEARYZM l. w muzyce 'rodzaj polifonii, której najważniejszą cechąjest nadrzędna rola melodyki w stosunku do harmoniki; każdy głos rozwija się w sposób samodzielny i równouprawniony z pozostałymi' 2. w sztukach plastycznych 'sposób kształtowania kompozycji malarskiej lub graficznej, polegający na wydobyciu kształtu, plastyki i ekspresji przedstawianego przedmiotu albo postaci przez podkreślanie wartości dekoracyjnych, konturów i linii': Linearyzm był charakterystyczny dla sztuki średniowiecza i secesji. LINEARNOŚĆ l. w technice 'cecha charakteryzująca układ dynamiczny, w którym działanie poszczególnych elementów można przedstawić za pomocą równań liniowych' 2. w językoznawstwie 'właściwość języka, która polega na następowaniu po sobie w czasie i przestrzeni jego elementów': Psychologowie i kulturoznaw-cy dyskutują o tym, jak lineamość języka kształtuje nasze myślenie i kulturę. ang. linear z łac. linearis LINGUA FRANCA (czytaj: lingwa franka) l. 'międzynarodowy język używany w portach Morza Śródziemnego, złożony z elementów języka francuskiego, włoskiego, hiszpańskiego, greckiego i arabskiego': Lingua fran-ca używana była od średniowiecza do XIX w. w żegludze i handlu międzynarodowym, l.przen. 'wspólny język, którym porozumiewają się ludzie należący do różnych narodów, zwłaszcza taki, który jest mieszanką języków tych narodów': Ani on dobrze nie znał niemieckiego, ani jego niemieccy przyjaciele polskiego - porozumiewali się swoistą lingua franca, w której przeplatały się wyrazy niemieckie, polskie i angielskie. lać. lingua franca 'język Franków' LINGWISTYKA inaczej: JĘZYKOZNAWSTWO 'nauka o języku, której głównym przedmiotem badania są budowa, funkcje i rozwój języka': () Lingwistyka antropologiczna - albo - etnolingwistyka 'dziedzina badań językoznawczych, analizująca wzajemne zależności pomiędzy danym typem kultury a określonym typem języka, którym posługują się nosiciele tej kultury' () Lingwistyka informatyczna - albo - lingwistyka komputerowa 'dział badań nad językami naturalnymi, korzystający z technik komputerowych' () Lingwistyka stosowana 'część językoznawstwa, w ramach której wskazuje się na możliwość wykorzystania wiedzy lingwistycznej w celach praktycznych, zwłaszcza w nauczaniu języków obcych' {> Lingwistyka tekstu - albo - tekstologia 'kierunek w językoznawstwie, którego przedmiotem zainteresowania jest opis budowy i funkcji tekstu' LINGWISTA l. inaczej: JĘZYKOZNAWCA 'specjalista w zakresie lingwistyki; językoznawca': Dziewiętnastowieczni lingwiści zajmowali się głównie historią języka. 2. 'poeta uprawiający poezję lingwistyczną': Jego ulubionym poetą lingwistą jest Tymoteusz Karpowicz. | UWAGA: wyraz lingwista nie znaczy 'człowiek znający || wiele języków'. Takie znaczenie ma stówo poliglota. LINGWIZM inaczej: POEZJA LINGWISTYCZNA 'nurt poezji współczesnej, opierający się na przewadze czynnika językowego, grach słownych, rozbijaniu stałych związków frazeologicznych i poszczególnych słów': Przykładem lingwizmu jest twórczość Mirona Białoszewskiego. Poezja lingwistyczna wywodzi się z tradycji awangardy XX w. LINGWISTYCZNY 'związany z lingwistyką, dotyczący lingwisty': O Geografia lingwistyczna: 'dział językoznawstwa, zajmujący się badaniem geograficznego rozmieszczenia różnych elementów i zjawisk językowych i ich nanoszeniem na mapy' ang. linguistics od łac. lingua 'język' LINIOWY l. 'związany z linią, przedstawiany za pomocą linii': Podziałka liniowa 'odcinek prostej, który wyraża stosunek wielkości rzeczywistej do wielkości zmniejszonej, zależnej od skali mapy' <) Funkcja liniowa w matematyce 'funkcja postaci y = ax + b, której wykresem jest linia prosta nachylona do osi odciętych pod kątem a takim, że tg a = a Równanie liniowe w matematyce 'równanie algebraiczne, w którym niewiadoma lub niewiadome występują w pierwszej potędze i którego obrazem graficznym jest linia prosta; równanie pierwszego stopnia' () Sędzia liniowy 'w grze w piłkę nożną: sędzia na linii autowej, decydujący, która z drużyn wznawia grę przez wrzucenie piłki na boisko' 2. 'taki, który jest typowy dla połączeń między różnymi miejscami za pomocą środków lokomocji lub telekomunikacji': () Statek liniowy 'statek towarowy lub pasażerski, kursujący regularnie na określonej linii żeglugowej' O Żegluga liniowa 'forma zorganizowanej żeglugi morskiej, realizowana według przyjętego rozkładu rejsów, zawierającego terminy wyjść z portów i wpłynięć do nich statków pływających regularnie' 3. 'związany z prowadzeniem bezpośrednich działań wojennych, służbą na froncie': O Dy- 447 LINOLEUM LIRYKA wizja liniowa, pułk liniowy, oddział liniowy 'jednostki bojowe, biorące bezpośrednio udział w walce z nieprzyjacielem na linii frontu' () Oficer liniowy, żołnierz liniowy: 'oficer, żołnierz, pełniący służbę na froncie' O Służba liniowa 'służba na linii frontu' LINIOWIEC l. 'statek towarowy lub pasażerski, kursujący regularnie na określonej linii żeglugowej; statek liniowy': 2. 'duży, silnie uzbrojony i opancerzony okręt wojenny; pancernik' 3. inaczej: FRONTOWIEC 'żołnierz walczący na linii frontu' od słowa: linia LINOLEUM 'materiał z tkaniny jutowej, pokryty z wierzchu warstwą mieszaniny mączki korkowej i drzewnej, kalafonii oraz oleju lnianego lub żywicy poliestrowej, a od spodu farbą łąkową, służący głównie do pokrywania podłóg': Linoleum nie przepuszcza wody, jest sprężyste i odporne na ścieranie. ang. linoleum z łac. linum 'len', oleum 'olej' LINOLOWY KWAS 'nienasycony kwas tłuszczowy o wzorze chemicznym Ci 71-13 |COOH: bezbarwna ciecz niemieszająca się z wodą, mieszająca się natomiast z licznymi rozpuszczalnikami organicznymi': Kwas linolowy zawarty w oleju lnianym i słonecznikowym jest ważnym składnikiem niektórych tłuszczów spożywczych, w przemyśle zaś używany jest do produkcji mydeł i farb olejnych. ang. linoleic acid od łac. linum 'len' oraz ang. oleić acid LINORYT l. 'technika graficzna, polegająca na wykonaniu odbitki wypukłego rysunku, wykonanego na linoleum przez wycięcie tła': Linoryt to technika graficzna, w której jako płytę stosuje się wycinek linoleum, a narzędziem jest dłutko lub nóż. 2. 'odbitka wykonana tą techniką': Najsławniejsze polskie linoryty wykonane są przez Teresę Jakubowską, Stanisława Fijałkowskiego i Józefa Gielniaka. złożenie: lino(leum) oraz: ryt, na wzór: drzeworyt LIPID w biochemii 'jeden ze związków organicznych, należących do grupy obejmującej tłuszcze właściwe, woski i inne, wchodzące w skład błon komórkowych organizmów roślinnych i zwierzęcych': Lipidy są ważnym składnikiem pokarmu zwierząt oraz materiałem zapasowym, magazynowanym w komórkach tkanki tłuszczowej zwierząt i w nasionach roślin oleistych. ang. lipid odgr. lipos 'tłuszcz', eidos 'postać' LIPOMA w medycynie inaczej: TŁUSZCZAK 'niezłośli-wy guz podskórnej tkanki tłuszczowej': Lipoma rzadko ulega przemianie złośliwej, wzrastając jednak w pobliżu narządów ważnych dla życia, może je uciskać i upośledzać ich sprawność. lać. lipoma od gr. lipos 'tłuszcz' LIPOPROTEINY w biochemii 'wielocząsteczkowe związki organiczne, składające się z białek i lipidów, występujące w surowicy krwi i w tkankach': Lipidy są transportowane przez krew do tkanek w formie lipoprotein. LIPOPROTEINOWY w biochemii 'związany z lipopro-teinami': Związki lipoproteinowe zawierają w różnych proporcjach tłuszcze, białka, fosfolipidy i cholesterol. złożenie słów: lip(idy), proteiny LIPOSOMY 'mikroskopijne ciałka tłuszczowe, regulujące równowagę wodno-tłuszczową skóry i zawierające pewne biologicznie czynne substancje': Mechanizm działania liposomów na skórę nie został jeszcze do końca poznany. LIPOSOMOWY 'zawierający liposomy': Wtedy można zacząć używać preparatów liposomowych o działaniu nawilżającym i wspomagającym. od gr. lipos 'tłuszcz' i soma 'ciało' LIPOŻEL (czytaj: lipożel) 'preparat kosmetyczny o konsystencji żelu z zawieszonymi w nim mikroskopijnymi kuleczkami tłuszczu, mający silne własności nawilżające: Nowością są lipożele, na przykład Nawilżacz S.O.S. Dermiki. fr. lipogel, z połączenia y. lipos 'tłuszcz' \fr. gel 'żel' LIRA 'strunowy instrument muzyczny, w starożytności szarpany, od renesansu - smyczkowy': W dawnych wiekach gra na lirze często towarzyszyła melodycznej recytacji poezji. Do dziś lira i lutnia to symbole poezji. LIRNIK l. 'osoba grająca na lirze' l.przen. 'poeta': Teofil Lenartowicz był często nazywany i sam się nazywał "limikiem mazowieckim". gr. lyra LIRYKA l. w nauce o literaturze 'jeden z trzech - oprócz epiki i dramatu - głównych rodzajów literackich, do którego należą utwory przedstawiające wewnętrzne przeżycia, uczucia i przekonania nadawcy wiersza (dawniej po prostu autora, dziś - podmiotu lirycznego)': Dzieła należące do liryki mają bardzo często charakter subiektywnego monologu. Liryka Pawlikowskiej-Jas-norzewskiej. 2. książk. inaczej: LIRYZM albo LIRYCZ-NOŚĆ 'cecha czegoś, co charakteryzuje się delikatnością, wpływa na emocje, wzrusza, wywołuje określone, najczęściej pozytywne, uczucia': Jej słowa przepełnione były głęboką liryką. Nostalgia i liryczność późnych wierszy Lechonia. Liryzm w muzyce. LIRYK l. 'autor utworów lirycznych; poeta': Wielki liryk, Leopold Staff, w czasie pobytu w Starachowicach bardzo zaprzyjaźnił się z księdzem, u którego mieszkał. 2. 'utwór o charakterze lirycznym': Liryki lozańskie Adama Mickiewicza. LIRYCZNY l. 'odnoszący się do liryki, zaliczany do liryki, mający cechy właściwe liryce': Utwór liryczny. Pierwiastki liryczne w powieści. () Podmiot liryczny w nauce o literaturze 'fikcyjna osoba lub kilka osób wypowiadające swoje poglądy, przemyślenia i doznania w formie monologu' 2. 'odznaczający się uczuciowością, na- 448 LISP LITUANISTYKA strojowością, pełen liryzmu, także: łzawy, rzewny': Treści liryczne. Nastrój liryczny. 3. w muzyce 'odnoszący się do utworów muzycznych opartych na tekstach poetyckich, a także utworów instrumentalnych naśladujących w wyrazie i formie liryczną pieśń wokalną': Liryczna aria. Pieśń, miniatura liryczna. () Tenor liryczny 'wysoki głos męski o miękkiej barwie' () Sopran liryczny 'najwyższy głos żeński (także chłopięcy) o miękkiej barwie' LIRYZACJA l. w nauce o literaturze 'nadawanie utworowi epickiemu lub dramatycznemu cech właściwych wypowiedziom i utworom poetyckim' 2. rząd. 'czynienie czegoś lirycznym, wywołującym wzruszenie': Jej specjalnością była liryzacja opowieści o wielkich polskich poetach, zwłaszcza zaś liryzacja życia wieszcza Adama. niem. Lyrik od gr. lyrikós 'związany z lirą' LISP w informatyce 'język programowania przeznaczony głównie do zapisu algorytmów przetwarzania list danych, przedstawianych w postaci łańcuchów': Symulację ludzkiego myślenia i automatyczne tłumaczenie z ję-zyka na język rozwiązuje się za pomocą języka Lisp. UWAGA: Lisp to wyraz, podobnie jak inne nazwy języków programowania, pisany wielką literą; rzeczownik rodzaju męskiego, nieodmienny. ang., skrót od: Lis(t) P(rocessing) LISTING w informatyce 'komputerowy wydruk zawartości pliku, dokumentu, treści programu itp.' ang. listing I LIT 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 3 i masie atomowej 6,94, symbol Li: srebrzystobiały, lekki metal, rzadko spotykany w przyrodzie': Lit jest wykorzystywany m.in. jako katalizator w syntezach organicznych. n.-lac. lithium z gr. lithos 'kamień' II LIT 'jednostka monetarna Litwy, wprowadzona w 1993 r.': Jeden lit dzieli się na sto centów litewskich. od nazwy: Litwa LITANIA l. 'w Kościele: śpiewana lub mówiona modlitwa, składająca się z szeregu pochwalnych wezwań, skierowanych do Boga, Matki Boskiej albo świętych, z powtarzającymi się prośbami o pomoc, opiekę i obronę': Odmawiali litanię do Najświętszej Marii Panny. Do formy litanii nawiązuje wiele utworów poetyckich, np. "Litania do Marii Panny" Jerzego Lieberta, "Litania" Juliana Tuwima. l.przen. 'długie i monotonne wyliczanie czegoś albo jakiś długi spis czy rejestr': Nie miałem ochoty na codzienne wysłuchiwanie litanii skarg, żalów i próśb. p.-tac. litania z gr. litaneia 'błaganie' LITO- cząstka wyrazów złożonych, zwykle terminów naukowych o znaczeniu 'kamień', wskazująca na ich związek z kamieniem, minerałem, np. litosfera, litotomia od gr. lithos 'kamień' LITOGRAFIA inaczej: KAMIENIODRUK l. 'technika druku płaskiego, polegająca na wykonaniu rysunku na kamieniu drukarskim, pokryciu go farbą drukarską i odciśnięciu na papierze': W litografii rysunek wykonuje się na kamiennej płycie tłustą kredką, farbą lub tuszem. 2. 'odbitka wykonana tą techniką': Na wystawie kupiła trzy piękne litografie. 3. rząd. 'każda z technik graficznych, w której jako płyty używa się kamienia' LITOGRAF 'artysta wykonujący dzieła techniką litografii': Pierwszym litografem, wynalazcą tej techniki oraz techniki oleodruku, był niemiecki grafik Aloys Senefel-der, żyjący w latach 1771-1834. LITOGRAFOWAĆ 'wykonywać odbitki techniką litografii' LITOGRAFICZNY 'taki, który dotyczy litografii, jest charakterystyczny dla litografii, wykorzystywany jest w litografii': Technika, farba litograficzna. Odbitka, reprodukcja litograficzna. O Kamień litograficzny 'płyta graficzna z twardego, drobnoziarnistego wapienia o odpowiedniej porowatości, stosownie wypolerowana, wykorzystywana w litografii' O Kreda litograficzna: 'tłusty zlepek pigmentu malarskiego, mydła i wosku, służący do wykonywania rysunku na kamiennej płycie' złożenie cząstek: lito- i -grafia od gr. grapho 'piszę' LITOSFERA w geologu 'zewnętrzna powłoka kuli ziemskiej o grubości do 120 kilometrów, obejmująca skorupę i górną część płaszcza Ziemi, zbudowana z różnych skał i minerałów': Litosfera oceaniczna, kontynentalna. Wierzchnia część litosfery powstała z granitów i skał osadowych, spodnia zaś z bazaltów. LITOSFERYCZNY w geologii 'taki, który dotyczy litosfery, ma związek z litosferą': Płyta litosferyczna. złożenie cząstek: lito- i sfera od gr. sphaira 'kula' LITOTOMIA w medycynie 'zabieg operacyjny-usunięcie kamieni z dróg moczowych': Litotomia ma na celu usunięcie kamieni z kielichów nerkowych, moczowodu, pęcherza i cewki moczowej. złożenie cząstek: lito- i -tomia od gr. tome 'cięcie' LITUANISTYKA 'nauka zajmująca się językiem, literaturą, historią i kulturą litewską; także kierunek studiów uniwersyteckich w tym zakresie' LITUANISTA 'specjalista w zakresie lituanistyki' LITUANIZM w językoznawstwie 'wyraz, połączenie wyrazowe lub konstrukcja składniowa, przyjęte do innego języka z języka litewskiego lub na nim wzorowane': W języku polskim można spotkać m.in. takie lituanizmy jak: sterta, swireń i więcierz. LITUANIZACJA 'proces narzucania kultury oraz języka litewskiego ludności nielitewskiej zamieszkującej tereny włączone w granice państwa litewskiego; także: nadawanie obcym formom językowym postaci litewskiej': W procesie lituanizacji imię i nazwisko autora "Pana Tadeusza" przyjęło postać Adamus Mickieviczius. 449 LITURGIA LOGARYTM LITUANIZOWAC 'narzucać ludności nielitewskiej kulturę, narodowość litewską oraz język litewski': Litwini lituanizują mniej szóści narodowe m.in. przez narzucanie języka litewskiego jako języka urzędowego. od łac. nazwy Litwy: Lithuania LITURGIA l. 'ogół obrzędów i ceremonii, będących zewnętrzną, publiczną formą kultu w jakiejś religii': Porządek liturgii. Improwizowana, pełna spontaniczności liturgia pierwszych chrześcijan. W czasie nabożeństwa w cerkwi zwrócili uwagę na piękną, bogatą liturgię prawosławną. 2. książk. 'nabożeństwo': Uczestniczyli w liturgii mszy świętej na Jasnej Górze. LITURGIKA 'nauka o liturgii': Liturgika zajmuje się m.in. opisem i wyjaśnianiem obrzędów religijnych. LITURGICZNY 'związany z liturgią': Szaty liturgiczne. Pieśni, czynności liturgiczne. lać. śr. liturgia odgr. leitourgia 'służba publiczna' LIVE (czytaj: lajf) 'odbywający się na żywo - w odniesieniu do bezpośredniego przekazu radiowego lub telewizyjnego, zwłaszcza z występów artystycznych': Przekaz, transmisja live. Koncert live. LIVE-SHOW zob. pod hasłem: SHOW ang. live LIZOL 'mieszanina roztworu mydła potasowego i krezolu, służąca do odkażania': Wodne roztwory lizolu mają właściwości bakteriobójcze i są stosowane jako środek odkażający podłogi, pomieszczenia i urządzenia sanitarne. niem. Lysol, nazwa firmowa LIZYNA w biologii 'zasadowy aminokwas egzogenny, występujący w białkach zwierzęcych i roślinnych; pod wpływem enzymów bakteryjnych przeobraża się w silną truciznę - kadawerynę': Najwięcej lizyny znajduje się w trawach. LIZYNY w biologii 'przeciwciała znajdujące się w surowicy krwi, rozpuszczające komórki bakterii lub krwinki czerwone' ang. łysinę odgr. łysis 'rozpuszczenie' Im skrót słowa: lumen (zob.) Im h skrót słowa: lumenogodzina (zob.) Im s skrót słowa: lumenosekunda (zob.) LOB 'w grach sportowych, w których używana jest piłka: przerzucenie piłki tak silne, by przeleciała ona łukiem ponad przeciwnikiem lub zawodnikiem drużyny przeciwnej': Wysoki, daleki lob. Strzelić gola lobem nad bramkarzem. LOBOWAĆ 'przerzucić pitkę łukiem ponad przeciwnikiem lub zawodnikiem drużyny przeciwnej' ang. lob LOBBY 'wpływowa grupa osób, która poza parlamentem wywiera nacisk na organa władzy w interesie jakichś ugrupowań politycznych, gospodarczych, regionalnych, zawodowych itp.': Lobby górnicze naciska rząd w celu utrzymania dotacji kopalń. Nie należę do żadnego lobby, ani "patriotycznego", ani "kosmopolitycznego". W Holandii wpływy lobby cyklistów są już tak wielkie, że zmienia się zabudowę miast. LOBBYSTA 'członek jakiegoś lobby': Lobbyści popierający przemysł hutniczy. LOBBYSTYCZNY 'taki, który dotyczy lobby, który polega na wykorzystaniu lobby': Trzeba było podjąć wcześniej działania lobbystyczne. LOBBING 'nieformalne, kuluarowe wywieranie nacisku na organa władzy w interesie jakichś ugrupowań politycznych, gospodarczych, regionalnych, zawodowych itp.' ang. lobby LOCUM (czytaj: lokum) albo LOKUM 'pomieszczenie, lokal dla kogoś albo na coś': Spółdzielnia proponuje lokatorom także zamianę locum na mniejsze. Znaleziono odpowiednie lokum na sklep spożywczy. tac. locum 'miejsce' ŁODZIĄ l. 'typ krytego balkonu, utworzonego przez cofnięcie ściany zewnętrznej budynku; wnęka w elewacji budynku, osłonięta balustradą': Zrezygnowaliśmy z lo-dżii, dzięki czemu zyskaliśmy kilka dodatkowych metrów kwadratowych w naszym małym mieszkanku. 2. 'w architekturze zabytkowej, gotyckiej lub renesansowej: część budynku lub wolno stojący pawilon o płaskim dachu, mający otwartą kolumnadę albo arkady zamiast ściany frontowej': Lodzie były szczególnie charakterystyczne dla will i pałaców renesansowych we Włoszech. wl. loggia LOGARYTM 'wartość wykładnika potęgi, do której należy podnieść liczbę stałą (podstawę logarytmu), by otrzymać liczbę logarytmowaną; funkcja matematyczna określona przez wartość tego wykładnika, skrót: log lub lg': Obliczyć, wyznaczyć logarytm. Logarytmem liczby 16 dla podstawy 4 jest 2. LOGARYTMOWAĆ 'obliczać logarytm danej liczby lub wyrażenia matematycznego': Logarytmować obie strony równania. LOGARYTMICZNY 'związany z logarytmem' Q Krzywa logarytmiczna 'krzywa będąca wykresem funkcji logarytmicznej' () Równanie logarytmiczne 'równanie, w którym niewiadoma występuje pod znakiem logarytmu' {) Suwak logarytmiczny 'przyrząd z przesuwanymi względem siebie skalami liczbowymi, służący do dodawania i odejmowania logarytmów, czyli szybkiego wykonywania podstawowych rachunków' O Tablice logarytmiczne 'tablice zawierające zestawienia przybliżonych wartości logarytmów liczb' fr. logarithme odgr. logos 'proporcja', arithmós 'liczba' 450 LOGATOM II LOGO LOGATOM w językoznawstwie i psychologii 'poprawnie zbudowane sylaby, połączone z sobą zgodnie z systemem fonologicznym danego języka w nieistniejący w nim i niemąjący żadnego znaczenia wyraz': Logatomy wykorzystuje się m.in. do testów psycholingwistycz-nych, służących do badania percepcji słuchowej i zdolności zapamiętywania sygnałów dźwiękowych nie-mających znaczenia. gr. logos 'słowo', atomos 'niepodzielny' LOGIKA l. 'nauka zajmująca się formami i zasadami poprawnego myślenia oraz formułowania i uzasadniania wniosków; także: przedmiot nauczania w szkole, zwłaszcza wyższej, na kierunkach takich, j ak matematyka, prawo, filozofia, obejmujący wiedzę z zakresu tej nauki': Logika obejmuje logikę formalną, semiotykę i ogólną metodologię nauk. Skrypt do logiki. Zaliczyć kolokwium z logiki. Wykładowca logiki. () Logika formalna 'jeden z najważniejszych działów logiki, w którym bada się schematy rozumowań niezawodnych': Logikę formalną charakteryzuje najwyższy stopień ogólności. O Logika matematyczna 'logika formalna wraz z teoriami badającymi własności systemów dedukcyjnych': Logika matematyczna posługuje się językiem symbolicznym, wzorowanym na matematyce. 2. 'prawidłowe, właściwe rozumowanie, myślenie': Działać, postępować zgodnie z logiką. Jasna, prosta logika. Sprzeczne z logiką. 3. 'występowanie określonych zjawisk zgodnie z danymi prawami, regułami; poprawność, sensowność, konsekwencja': Logika czyjegoś postępowania. Żelazna logika. Wewnętrzna logika rozwoju wypadków. LOGIK 'specjalista w zakresie logiki': Do wybitnych polskich logików należą m.in. Kazimierz Ajdukiewicz i Tadeusz Kotarbiński. LOGICZNY l. 'mający związek z logiką - dyscypliną nauk': () Analiza logiczna 'badanie poprawności formalnej rozumowań dedukcyjnych': Analiza logiczna bada odpowiedniość podstawienia zmiennych logicznych oraz przełożenie wyrażeń języka naturalnego na stałe logiczne' () Kwadrat logiczny 'wykres w formie kwadratu, prezentujący w formie graficznej takie związki logiczne, jak: sprzeczność, przeciwieństwo, podprzeciwień-stwo i podporządkowanie': Prawa kwadratu logicznego stanowią zasady wnioskowania bezpośredniego. 2. 'taki, który opiera się na logice, korzysta z reguł, wzorów rozumowania wypracowanych przez logikę - dyscyplinę naukową': W swej pracy o języku przeprowadza wzorowe dowodzenie logiczne oraz analizę historii znaczeń słów. () Akcent logiczny w językoznawstwie 'akcent zdaniowy, padający na wyraz, który ma być szczególnie uwydatniony przez mówiącego' Podmiot logiczny w językoznawstwie 'podmiot wyrażony w przypadku zależnym, czyli w każdym innym niż mianownik': W zdaniu "Wody przybywa" słowo "wody" jest podmiotem logicznym. Rozbiór logiczny zdania w językoznawstwie 'wyszczególnienie w zdaniu określonych jego części: podmiotu, orzeczenia, przydawki, dopełnienia i okolicznika' () Pamięć logiczna w psychologii 'pamięć, przy której proces zapamiętywania i przypominania dokonuje się na zasadzie zrozumienia' 3. 'opierający się na konsekwentnych, przemyślanych zasadach rzeczowego rozumowania; sensowny, rozsądny': Logiczne argumenty. Umysł logiczny. LOGIZACJA 'ujmowanie zjawisk od strony logicznej, postępowanie według norm i prawideł logicznych; posługiwanie się w analizowaniu rzeczywistości pojęciami, kategoriami logiki': W pracy doktorskiej musiał dokonać logizacji swych swobodnych rozważań i ująć je w ramy metodologii naukowej. LOGIZOWAĆ l. 'ujmować zjawiska od strony logicznej, postępować według norm, prawideł logicznych; posługiwać się w analizowaniu rzeczywistości pojęciami, kategoriami logiki' 2. pot. 'przywiązywać przesadną wagę do logicznego ujęcia zjawisk': Uważał, że dziennikarz jest raczej obserwatorem rzeczywistości niż analitykiem, nie musi i nawet nie powinien logizować swych przemyśleń. lać. logica 'sztuka należytego wnioskowania' odgr. logikós 'zgodny z rozumem, należący do rozumu' I LOGISTYKA 'logika formalna wraz z teoriami badającymi własności systemów dedukcyjnych; logika matematyczna': Logistyka to nauka wprowadzona przez Louisa Couturata i Josepha Lalande'a. I LOGISTYCZNY 'taki, który dotyczy logistyki': Rozprawy, prace, pisma logistyczne. ang. logistics zgr. logisticós 'odnoszący się do myślenia' II LOGISTYKA l. w wojsku 'wiedza, umiejętności oraz wszelkie przedsięwzięcia służące zapewnieniu i utrzymaniu gotowości sił zbrojnych, stanowiące w całości dział sztuki wojennej': Logistyka to m.in. sztuka zaopatrywania walczących oddziałów w amunicję, sprzęt i żywność. 2. w wojsku 'służby zajmujące się transportem, zakwaterowaniem i zaopatrywaniem jednostek wojskowych w broń, żywność itp.': Generał oświadczył: - Dostarczeniem wszystkiego na czas zajmie się logistyka. 3. w ekonomii 'wszelkie czynności związane z zaopatrywaniem firmy w niezbędne do produkcji materiały i energię oraz składowanie i rozwożenie jej produktów': Pracował w dziale logistyki, więc musiał bez przerwy być w ruchu. II LOGISTYCZNY 'taki, który dotyczy logistyki': Służby logistyczne. Systemy logistyczne. Ten dział firmy zajmuje się wszelkimi czynnościami logistycznymi. fr. logistique od: logis 'kwatera' I LOGO 'symbol graficzny, znak jakiejś firmy, przedsiębiorstwa, instytucji, który jest umieszczany na ich wyrobach, wydawnictwach reklamowych, drukach itd.': W pierwszej części (logo z zielonym kwiatkiem) znajduje się m.in. największy w Polsce hipermarket. Jakie jest logo pańskiego wydawnictwa? LOGOWAĆ SIĘ 'wchodzić do jakiegoś systemu komputerowego przez podanie specjalnego hasła lub znaku': Załogował się do sieci i nawiązał kontakt z serwerem. ang. logo z gr. logos 'słowo, znak' II LOGO 'język programowania wysokiego poziomu stworzony w latach 60., będący wersją języka Lisp': Lo- 451 LOGOGRYF LOKALIZACJA go to język bardzo łatwy do opanowania, stworzony z myślą o dzieciach. nazwa firmowa LOGOGRYF 'zagadka, łamigłówka, polegająca na rozszyfrowaniu ukrytych wyrazów, w których wybrane litery lub sylaby, ustawione i następnie odczytane w określonym ciągu, dają hasło, rozwiązanie' fr. logogriphe 'zagadka' LOGOPEDIA 'nauka zajmująca się badaniem, opisem oraz leczeniem wad i zaburzeń mowy oraz kształtowaniem prawidłowej wymowy': Logopedia jest nauką interdyscyplinarną, korzystającą z osiągnięć językoznawstwa, medycyny, psychologii i pedagogiki. LOGOPEDA 'specjalista w dziedzinie logopedii': Zgłoś się do logopedy, jeśli dziecko dwuletnie nie próbuje mówić, zamiast wyrazów wypowiada pojedyncze dźwięki lub wymawia wyrazy z trudem albo tak, że są one całkowicie niezrozumiałe. LOGOPEDYCZNY 'taki, który dotyczy logopedii lub logopedy': Prace, badania logopedyczne. Logopedyczna klasyfikacja zaburzeń mowy. odgr. logos 'mowa', paideia 'wychowanie, wykształcenie' LOGOS l. 'w filozofii starogreckiej: jedno z najbardziej wieloznacznych, a zarazem najważniejszych pojęć, zwykle obejmujące porządek, prawidłowość i sens, przeciwstawiane chaosowi': U Heraklita z Efezu logos to siła kosmiczna, prawidłowość, rozum świata; u Arystotelesa -pojęcie, zdanie, sąd; u stoików - istota rzeczy obejmująca nie tylko ducha, ale i materię. 2. 'w filozofii Filona z Aleksandrii: ogniwo pośrednie między Bogiem a światem materialnym, syn boży, wzorzec świata' 3. 'w idealistycznej filozofii Hegla: pojęcie, rozum absolutny' 4. w religii 'objawienie istoty Boga w twórczej roli Słowa' gr. logos m.in. 'słowo, pojęcie, nauka' LOJALNY l. 'rzetelny i godny zaufania w stosunkach z innymi ludźmi, nie występujący przeciw nim': Mąż był w stosunku do niej bardzo lojalny: nie zdarzyło się, by wystąpił przeciw niej, nawet wówczas, gdy nie do końca był przekonany, czy ma rację. 2. 'postępujący zgodnie z zasadami prawa i nakazami władz, nawet wówczas, gdy te władze nie pochodzą ze społecznego wyboru': Jako lojalny i praworządny obywatel patrzył bez aprobaty na podziemne gazetki, znoszone do domu przez syna. LOJALIZM 'podporządkowanie się nakazom władz narzuconych społeczeństwu i stanowionemu przez nie prawu': Po klęsce powstania styczniowego część polskich działaczy politycznych przeszła na pozycje lojaliz-mu wobec zaborców. UWAGA: w języku propagandy komunistycznej zawężano pojęcie lojalizmu do okresu zaborów, by nie budzić skojarzeń, że podporządkowanie władzom PRL, nie pochodzącym z uczciwych, demokratycznych wyborów, to także pewna forma lojalizmu. LOJALISTA 'osoba, którą cechuje lojalizm': Lojaliści i buntownicy w dziewiętnastowiecznej Polsce. LOJALKA pot. 'deklaracja lojalności wobec władz i prawa': W czasie stanu wojennego różnymi sposobami próbowano zmusić działaczy opozycyjnych do podpisywania łój alek. fr. loyal od łac. legalis 'zgodny z prawem' LOKACJA l. 'umieszczenie czegoś lub kogoś w określonym miejscu': Lokacja pieniędzy. Lokacja kapitału. 2. 'w średniowieczu: założenie miasta lub wsi na prawie niemieckim (magdeburskim) albo polskim (chełmińskim); miasto lub wieś w ten sposób założone; dokument, przywilej, na podstawie którego dokonywano takiego założenia': Lokacja Krakowa. Przyznanie lokacji. Odnowienie lokacji. 3. w technice 'wykrywanie i określanie położenia w przestrzeni lub prędkości obiektów ruchomych, stosowane w technice wojskowej, nawigacji i lotnictwie': Przyrządy służące do lokacji w lotnictwie. LOKACYJNY l. 'taki, który odnosi się do zakładania i organizowania miast albo wsi na prawie niemieckim lub polskim; także: dotyczący miast lub wsi założonych na podstawie tych praw lub odnoszący się do dokumentów, wydanych przez panującego, na których podstawie zakładano nowe miasta lub wsie': Przywilej lokacyjny. Dokument lokacyjny. 2. 'taki, który dotyczy precyzyjnego określania pozycji albo prędkości obiektów ruchomych znajdujących się w przestrzeni objętej polem widzenia urządzeń wykrywających, dotyczący urządzeń wykorzystywanych do tych czynności': Urządzenia lokacyjne. Pomiary, namiary lokacyjne. 3. w bankowości 'taki, który dotyczy umieszczenia kapitału w banku, kupowania papierów wartościowych, cennych przedmiotów i kruszców': Bon, papier lokacyjny. Suma lokacyjna. lać. locatio LOKALIZACJA l. 'umiejscowienie, umieszczenie, rozmieszczenie, precyzowanie miejsca czegoś lub kogoś; sytuowanie czegoś gdzieś': Lokalizacja hotelu, bazaru. Dobra lokalizacja. 2. 'wyznaczenie i zatwierdzenie miejsca budowy czegoś; określony obszar, na którym zostaną przeprowadzone prace budowlane': Korzystna, dobra lokalizacja. 3. 'ograniczenie jakiegoś zjawiska (klęski żywiołowej, katastrofy ekologicznej, działań wojennych) do określonych, możliwie najmniejszych rozmiarów przestrzennych; zlokalizowanie': Lokalizacja działań wojennych. Lokalizacja skażenia chemicznego. LOKALIZATOR 'przyrząd służący do precyzyjnego określania bądź wyznaczania miejsca czegoś lub kogoś w przestrzeni': () Lokalizator uszkodzeń w elektryce 'urządzenie służące do określania miejsca uszkodzenia linii kablowej' Lokalizator drogi startowej w lotnictwie 'urządzenie radionawigacyjne służące do precyzyjnego naprowadzania statku powietrznego na drogę startową' LOKALIZOWAĆ l. 'sytuować w jakimś miejscu, wyznaczać czemuś miejsce, precyzować miejsce czegoś lub 452 LOKALNY LORA kogoś': Lokalizować autostradę. 2. 'ograniczać dane zjawisko do określonego obszaru; zawężać zakres danego zjawiska; nie dopuszczać do rozprzestrzeniania się czegoś': Dopiero pod wieczór policja zdołała zlokalizować rozruchy. Lokalizować pożar. 3. 'ustalać położenie czegoś; stwierdzać, że coś lub ktoś ma określone miejsce w przestrzeni': Szybko zlokalizowano miejsce uszkodzenia rurociągu. Zlokalizowali nieprzyjacielski samolot. fr. localisation LOKALNY l. 'taki, który działa na małym, ograniczonym obszarze; miejscowy': Lokalny komitet protestacyjny. Lokalny program telewizyjny. Lokalni urzędnicy. 2. 'taki, który ma ograniczony wpływ, ograniczony zasięg oddziaływania; nieduży': Lokalne wpływy polityków. Lokalny charakter czasopisma. lać. localis 'miejscowy' LOKOWAĆ l. 'umieszczać coś gdzieś, zwłaszcza umieszczać pieniądze w jakimś banku, w jakiejś inwestycji': Można zachęcić obcych inwestorów do tego, żeby lokowali swoje pieniądze w poszczególnych regionach Polski. Swoje oszczędności lokował w BIZE. przen. Wszystkie nadzieje lokowali w córkach. 2. 'w średniowiecznej Polsce: zakładać wieś lub miasto, nadając mu przywilej lokacyjny, dokonywać lokacji': Miasto lokowane na prawie magdeburskim. I LOKATA l. 'umieszczanie pieniędzy w banku, w inwestycjach itp.': Wyjątkowo korzystna lokata oszczędności. 2. w liczbie mnogiej LOKATY 'pieniądze umieszczone w banku, w inwestycjach itp.': Lokaty terminowe. Prawo do obniżenia oprocentowania lokat. Zob. też hasło: LOKOWAĆ SIĘ lać. locare 'umieszczać, wynajmować' i locata 'rzeczy gdzieś umieszczone' LOKOWAĆ SIĘ 'zajmować jakieś miejsce (dziś głównie w znaczeniu przenośnym)': "Legia" lokuje się gdzieś w środku tabeli. II LOKATA 'miejsce w jakiejś klasyfikacji albo hierarchii': W tej chwili nasz zawodnik zajmuje piątą lokatę i majeszcze szansę na medal. Zob. też hasło: LOKOWAĆ. z łac. locare 'umieszczać, wynajmować' LOKAUT w ekonomii 'jedna z form walki pracodawców z pracobiorcami: zamknięcie zakładu i niewpuszczanie do niego pracowników, połączone z groźbą masowych zwolnień, w razie nieprzyjęcia warunków proponowanych przez pracodawcę': Lokaut jest często stosowaną represją wobec strajkującej załogi. W Polsce dyskutowano o prawie pracodawców do lokautu. Zarząd spółki zdecydował się na lokaut. LOKAUTOWY 'taki, który dotyczy lokautu': Komisja lokautowa. ang. lockout, dosłownie 'zamknięcie kogoś na zewnątrz, zamknięcie przed kimś drzwi' LOKOMOCJA l. 'poruszanie się, zmiana miejsca, zwłaszcza za pomocą pojazdów': Najpopularniejszym obecnie środkiem lokomocji jest samochód. 2. przestarz. 'pojazd, środek transportu': Jechać mogli tylko wozem konnym, wokół nie było widać żadnej dorożki ani innej lokomocji. LOKOMOCYJNY 'taki, który jest związany z ruchem': () Choroba lokomocyjna w medycynie 'zespół objawów takich, jak zawroty głowy, nudności, wymioty, występujący u niektórych osób podczas podróży statkiem, samolotem lub samochodem, rzadziej pociągiem; także: następstwo huśtania się lub szybkiego obracania': Aby uniknąć skutków choroby lokomocyjnej, należy przed podróżą zażyć aviomarin. () Ruch lokomocyjny w zoologii 'czynna zmiana miejsca, dokonywana przez zwierzę w środowisku lądowym, wodnym lub powietrznym' ang. locomotion z łac. locus 'miejsce', motus 'poruszany' LOKUM zob. LOCUM LOMBARD 'instytucja udzielająca krótkotrwałych pożyczek pod zastaw papierów wartościowych, cennych przedmiotów i towarów': Oddać coś do lombardu. Zastawić zegarek w lombardzie. LOMBARDOWY 'taki, który ma związek z lombardem': () Kredyt lombardowy 'kredyt udzielany przez banki pod zastaw papierów wartościowych, złota, dokumentów towarowych i wartościowych przedmiotów' () Stopa lombardowa 'podstawowa stopa procentowa, w stosunku do której udzielane są zaliczki pod zastaw przedmiotów lub papierów wartościowych' niem. Lombard(-haus) 'bank żydowski'; od Lombardia, prowincji włoskiej, która w średniowieczu była głównym centrum lichwiarzy żydowskich LONGPLAY (czytaj: longplej) 'analogowa płyta dźwiękowa w formie drobnorowkowanego, czarnego krążka, zawierająca po obu stronach mechaniczny zapis muzyki (maksymalnie 40 minut), do odczytania za pomocą gramofonu; skrót: LP': Nagrać, wydać longplay (longpla-ya). Kupować longplaye. Kolekcja longplayów. LONGPLAYOWY (czytaj: longplej owy) 'mający związek z longplayem' , ang. long-playing (phonograph) record 'długogrająca płyta (fonograficzna)' LONT 'rodzaj sznura, rurki lub pręta z rdzeniem z materiału palnego lub wybuchowego, służących do przenoszenia płomienia do ładunku wybuchowego i detonowania go': Lont detonujący. Zapalił krótki lont i szybko się oddalił. LONTOWY 'taki, który jest związany z lontem': Otoczka lontowa. Rdzeń lontowy. niem. Lunte LORA 'odkryty wagon kolejowy; platforma kolejowa lub samochodowa': Samochody stojące na lorach. Lora z węglem. niem. Lorę z ang. lorry 453 LORD LUCYFER LORD l. 'tytuł wyższej szlachty angielskiej noszony przez parów Anglii i Szkocji oraz członków Izby Lordów, dziedziczony lub nadawany za zasługi; także: osoba mająca ten tytuł': Tytuł lorda uprawnia do zasiadania w Izbie Lordów. Wielu lordów sprawuje w Anglii wysokie urzędy. 2. 'część tytułu niektórych wysokich urzędników w Wielkiej Brytanii': Lordowie administracji i skarbu 'członkowie rady marynarki i najwyższej rady skarbowej' Lord major 'burmistrz Londynu lub niektórych innych miast Anglii' Lord protektor 'regent w okresie małoletniości, nieobecności lub choroby panującego' () Lord wielki kanclerz 'przewodniczący Izby Lordów, członek gabinetu, przeważnie minister sprawiedliwości' 3. 'z ironią o osobie udającej wielkiego pana, dumnej, zarozumiałej, przemądrzałej': To dopiero lord! Nawet nikomu nie podał ręki. LORDOSTWO l. 'tytuł lorda': Synowie margrabiów i książąt dziedziczą lordostwo. Otrzymać lordostwo. Nadać komuś lordostwo. 2. 'lord wraz z małżonką': Lordostwo przybyli na koktajl ostatni. LORDOWSKI 'taki, który dotyczy lorda': Lordowskie maniery. Tytuł lordowski. ang. lord, pierwotnie 'żywiciel i obrońca' LORDOZA w medycynie 'nadmierne wygięcie kręgosłupa ku przodowi, występujące u człowieka w odcinku szyjnym i lędźwiowym, charakterystyczne dla niektórych schorzeń': Lordoza może być następstwem zniekształcenia kręgów, zwichnięcia stawów biodrowych lub porażenia mięśni. niem. Lordose odgr. lordós 'wygięty do przodu' LORENS 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 103 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 256, symbol Lr: promieniotwórczy metal, otrzymywany sztucznie': Atomy lorensu otrzymuje się w wyniku bombardowania kalifornu jonami boru. n.-lac. lawrencium, ku czci Ernesta Orlando Lawrence'a (1901-58), fizyka amerykańskiego, twórcy cyklotronu LOTERIA l. 'gra losowa, w której uczestnicy kupują bilety z numerami, a zwycięski numer jest wybierany w losowaniu': () Loteria fantowa: 'loteria, w której wygrywa się nagrody rzeczowe, czyli fanty' () Loteria wizowa 'loteria, w której uczestnicy w drodze losowania otrzymują wizy imigracyjne do USA' 2. przen. 'sytuacja niepewna, związana z ryzykiem ': Mówią, że małżeństwo to loteria. LOTERYJKA 'towarzyska, kameralna odmiana loterii, w której zwycięża ten, kto pierwszy zbierze odpowiednią liczbę losów, numerów, nazw': Loteryjka numerowa, fantowa, liczbowa. LOTERYJNY 'związany z loterią - grą losową': Loteryjne bilety, losy, fanty. fr. loterie LOTOS l. 'roślina wodna o tarczowatych liściach i dużych, wonnych kwiatach koloru różowego lub białego; występuje w Azji zwrotnikowej i w Ameryce Środkowej i Północnej': Kwiat lotosu jest częstym motywem w ornamentyce starożytnej. Kwiat lotosu 'pozycja służąca medytacji, rzadziej: odbywaniu stosunku seksualnego, w której człowiek, siedząc, umieszcza każdą ze stóp na górnej części uda drugiej nogi' 2. 'tkanina ze sztucznego włókna o splocie płóciennym, barwnie tkana': Z lotosu szyje się m.in. sukienki. LOTOSOWY 'taki, który dotyczy lotosu': W sztuce asyryjskiej często można spotkać fryz lotosowy. gr. lotos LOTION 'preparat kosmetyczny w postaci płynu, np. emulsja do włosów, środek do pielęgnacji ciała': Lotion nawilżający do ciała znanej firmy. fr., ang. lotion LOŻA l. 'wydzielone, reprezentacyjne pomieszczenie na widowni teatru, kina itd., przeznaczone dla niewielkiej liczby osób, mające zwykle formę balkonu lub wnęki': W loży honorowej zasiadł premier z małżonką. 2. 'jednostka organizacyjna masonerii; także: miejsce jej zebrań': Pierwsza loża masońska powstała w Polsce w 1738 r. Zebrani w loży masoni powstali na widok mistrza. fr. loge LP skrót: LONGPLAY (zob.) Lr symbol pierwiastka chemicznego: lorens (zob.) LSD 'narkotyk o silnych właściwościach halucynogennych': LSD należy do bojowych środków chemicznych, których wytwarzania zakazują umowy międzynarodowe. Podobno piosenka Bitelsów "Lucy in the Sky with Diamonts" zawiera w pierwszych rzeczownikach tytułu (L - S - D) aluzję do narkotyku. niem. skrót: L(yserg) S(aure) D(iethylamid) 'dwuetyloamid kwasu lizergowego' Ltd albo LTD - skróty wyrażenia: LIMITED COMPANY zob. pod hasłem: COMPANY Lu symbol pierwiastka chemicznego: lutet (zob.) LUCYFER inaczej: LUCYFER l. 'w pismach Ojców Kościoła i wielkiej literaturze (np. w "Boskiej Komedii"): szatan, władca piekła': W wyniku pomyłki w przekładzie Biblii - Lucyfer jest utożsamiany z upadłym "najjaśniejszym" aniołem. W niektórych dziełach, np. w "Raju utraconym" Miltona, Lucyfer jest demonem pełnym grzesznej pychy, strąconym do piekieł, l. przen. czasem żart. 'człowiek bardzo zły, taki jak diabeł': Bawiło go to, że teściowa uważała go za lucypera z piekła rodem, który uwiódł jej niewinną córeczkę. UWAGA: forma lucyper - spotykana zwłaszcza w dialektach i języku potocznym - pochodzi z najdawniejszych dziejów naszego języka, z okresu, gdy jeszcze nie było w nim głoski "f - i dlatego łaciński wyraz lucifer przyswojono, zmieniając ją na "p". lać. Lucifer, dosłownie 'niosący światło' 454 LUDDYZM LUMEN LUDDYZM 'ruch skupiający chałupników i robotników angielskich, którzy w początkach mechanizacji przemysłu (przełom XVIII i XIX wieku) niszczyli urządzenia przemysłowe i maszyny, upatrując w nich przyczynę niskich płac i groźbę bezrobocia': Pierwsze wystąpienie zwolenników luddyzmu miało miejsce w Notthingham, a następnie w hrabstwach York, Leice-ster i Derby. LUDDYSTA inaczej: LUDDYTA 'zwolennik luddyzmu': Policja angielska krwawo stłumiła wystąpienie lud-dystów z 1816 roku. ang. Luddism od: Lud, nazwiska robotnika, prowodyra grupy niszczącej maszyny LUDWISARZ 'rzemieślnik trudniący się odlewaniem i obróbką przedmiotów (najczęściej dużych) z brązu, spiżu, miedzi i mosiądzu, np. dzwonów, luf dział' LUDWISARSTWO 'zawód, zajęcie ludwisarza': Jego dziad trudnił się ludwisarstwem. LUDWISARNIA 'miejsce pracy ludwisarza': Pracować w ludwisami. LUDWISARSKI 'związany z ludwisarstwem lub ludwi-sarzem': Kunszt ludwisarski. Pracownia ludwisarska. Wyroby ludwisarskie. dawniej: lotgisar, rotgisar, rutgiser - od niem. Rotgiesser LUDYCZNY książk. 'odnoszący się do rozrywek, gier, zabaw; rozrywkowy, zabawowy': Najstarszą polską imprezą ludycznąjest Jarmark Dominikański, organizowany rokrocznie w Gdańsku. LUDYZM książk. 'odczuwanie potrzeby częstej rozrywki, skłonność do częstego bawienia się': Średniowieczny ludyzm. LUDYCZNOŚĆ książk. 'bycie ludycznym; także: cecha tego, co jest ludyczne': Ludyczność utworu. Ludyczność kultury ludowej. lać. ludus 'gra, zabawa' LUK l. 'zamykany pokrywą otwór w pokładzie statku lub kadłubie samolotu, służący do załadunku i wyładunku towarów, doprowadzania powietrza i światła do wnętrza kadłuba itp.': Luk wejściowy. Luki oświetleniowe i wentylacyjne. 2. 'pomieszczenie, którego wylotem jest ten otwór': Luk bagażowy. Luki ładunkowe. ŁUKOWY l. 'związany z lukiem': Otwór, właz łukowy. Pokrywa łukowa. 2. 'pracownik portu morskiego lub lotniczego nadzorujący załadunek luków': Załadunek był nadzorowany przez łukowego. niem. Lukę LUKARNA 'okno w dachu (zazwyczaj owalne), montowane w celach zdobniczych lub dla oświetlenia wnętrza budynku': Lukamy, często w ozdobnym obramowaniu, zapewniają oświetlenie na strychach i w mansardach. fr. lucame LUKIER 'polewa do wyrobów cukierniczych, biała, przygotowana z rozpuszczonego cukru pudru, czasem z dodatkiem barwników lub środków aromatyzujących': Lukrem polewa się m.in. ciasta, pierniki, torty i pączki. LUKROWAĆ l. 'pokrywać warstwą lukru': Sernik lukrujemy po ostudzeniu, l.przen. 'przedstawiać jakieś zjawiska lub osoby w zbyt dobrym świetle, nieprawdziwie, wychwalając ich zalety; także: chwaląc obłudnie': Lukrowali tę przaśną rzeczywistość, aż przykro było słuchać. LUKROWANY l. 'taki, który jest pokryty lukrem': Lukrowana babka często zdobi wielkanocny stół. 2. przen. 'przesadnie lub obłudnie wychwalony': Lukrowany obraz pana prezesa tworzyło jego najbliższe otoczenie. lać. lucrum LUKRATYWNY 'przynoszący duże zyski,'bardzo dochodowy': Lukratywna posada w ministerstwie. Lukratywne zajęcie. Lukratywna transakcja. lać. lucrativus od: lucrum 'korzyść, zysk' LUKS w fizyce 'jednostka natężenia oświetlenia w układzie SI, równa natężeniu oświetlenia wytworzonego przez strumień świetlny l lumena, padający na powierzchnię l metra kwadratowego; skrót: lx': Natężenie oświetlenia wyrażone jest w luksach. lać. lux 'światło' LUKSFER 'szklany element budowlany, mający postać cegiełki lub płytki, służący do budowania ścian lub stropów, tam gdzie pożądane jest przenikanie światła do wnętrza': Ściankę we wnęce zbudował z luksferów, dzięki temu było tam w miarę widno, choć nie było okna. lać. lux 'światło' i ferre 'nieść' LUMBAGO 'to samo, co heksenszus' | UWAGA: lumbago to nieodmienny rzeczownik rodzaju ni-|| jakiego. lać. lumbago od: lumbus 'lędźwie' LUMEN w fizyce 'jednostka strumienia świetlnego w układzie SI równa strumieniowi światła wysyłanemu w jednostkowy kąt bryłowy przez punktowe źródło o światłości l kandeli; skrót: Im' LUMENOMIERZ albo LUMENOMETR 'przyrząd służący do pomiaru strumienia światła': Wartość pomiaru lumenomierza wyrażona jest w lumenach. LUMENOGODZINA 'jednostka ilości światła w układzie SI: ilość światła wypromieniowanego w ciągu l godziny przez źródło wysyłające strumień świetlny l lumena; skrót: Imh' LUMENOSEKUNDA 'jednostka ilości światła w układzie SI; ilość światła wypromieniowanego w ciągu l sekundy przez źródło wysyłające strumień świetlny l lumena; skrót: Ims' od łac. lumen 'światło' 455 LUMINAL LUT LUMINAL l. 'związek organiczny będący pochodną kwa-su barbiturowego; krystaliczny, gorzki proszek, wykorzystywany jako lek przeciwepileptyczny, uspokajający i nasenny' 2. 'tabletka tego leku': Połknął luminal. nazwa firmowa LUMINARZ 'człowiek wybitny, zasłużony w jakiejś dziedzinie kultury, nauki lub sztuki': Ludwik Solski, luminarz sceny narodowej, występował na warszawskich i krakowskich scenach od 20. do 99. roku życia. Kongres zgromadził luminarzy kultury polskiej, w tym wielkie sławy naukowe. fr. luminaire od łac. luminar LUMINESCENCJA w fizyce 'emisja promieniowania świetlnego, która nie jest połączona ze zwiększeniem temperatury jego źródła; jarzenie, świecenie zimne': Luminescencja jest wywołana innymi czynnikami niż energia cieplna. () Luminescencja radiacyjna 'świecenie wywołane działaniem promieniowania jonizującego' O Luminescencja rekombinacyjna 'świecenie występujące podczas rekombinacji atomów, jonów, cząsteczek itp., rozdzielonych w czasie wzburzenia' O Luminescencja rentgenowska 'świecenie wywołane promieniowaniem rentgenowskim lub promieniowaniem gamma' O Luminescencja ultradźwiękowa 'zjawisko świecenia cieczy pod wpływem ultradźwięków; sonolumines-cencja' LUMINESCENCYJNY 'taki, który dotyczy luminescen-cji': (} Ekran luminescencyjny 'ekran pokryty warstwą substancji chemicznej (luminoforu), na którym w wyniku zjawiska luminescencji powstaje obraz lub zapis': Ekran luminescencyjny stosuje się m.in. w aparatach rentgenowskich. ang. luminiscence LUMINOFOR w chemii i fizyce 'substancja wykazująca własności luminescencyjne, czyli zdolność do emitowania światła': Luminoforem jest np. siarczek cynku. LUMINOFOROWY 'taki, który dotyczy luminoforu': Ekran luminescencyjny pokryty jest warstwą luminofo-rową. fac. lumen, dopełniacz: luminis 'światło', ferre 'niosę' LUMPENPROLETARIAT 'środowisko ludzi wykolejonych, zdeklasowanych, niemających żadnych kwalifikacji, zawodu, wykształcenia i stałej pracy; grupa ludzi zajmująca najniższą pozycję w hierarchii społecznej, żyjąca w nędzy': Lumpenproletariat wiejski, miejski. LUMPENPROLETARIUSZ 'człowiek zaliczający się do lumpenproletariatu' LUMPENPROLETARIACKI 'mający związek z lum-penproletariatem, właściwy lumpenproletariatowi': Zdołał wydobyć się z biedy, ale nie mógł pozbyć się niektórych lumpenproletariackich nawyków. niem. Lumpenproletariat od: Lumpen 'łachmany'. Proletariat 'proletariat' LUNAPARK 'miejsce zabaw, w którym są różnego rodzaju urządzenia rozrywkowe, np. beczki śmiechu, karuzele, strzelnice itp., służące wypoczynkowi i rozrywce o charakterze masowym; wesołe miasteczko': Do lunaparku dowoził dzieci specjalny, bezpłatny autobus. LUNAPARKOWY 'taki, który dotyczy lunaparku': Lunaparkowe rozrywki. niem. Lunapark LUNCH (czytaj: lancz) albo LANCZ 'lekki, zazwyczaj ciepły posiłek, jedzony w porze południowej' (zwyczaj anglosaski, rozprzestrzeniający się obecnie po świecie): Dwa hamburgery, cola - i lunch zjedzony. Zbliżała się pora lunchu, urzędy pustoszały. ang. lunch LUSTRACJA l. 'przegląd określonych stanowisk albo sprawdzanie jakichś osób pod kątem ich przydatności do pewnych funkcji; dziś szczególnie: sprawdzanie przeszłości osób kandydujących na stanowiska publiczne pod kątem ich udziału we władzach komunistycznych, współpracy z komunistycznymi władzami bezpieczeństwa i wywiadem': Zespół, który przygotowywał lustrację, posłużył się głównie aktami UB i SB. Lustracja i dekomunizacja to procesy, które zdominowały nasze życie polityczne. 2. w historii 'opis dóbr królewskich sporządzany przez specjalną komisję': Lustracja króle-wszczyzn to główne hasło opozycji szlacheckiej XVI wieku. LUSTRACYJNY 'dotyczący lustracji, polegający na lustracji': Ustawa lustracyjna. LUSTROWAĆ 'przeprowadzać lustrację': Czy jest możliwe to, żeby lustrować wszystkich urzędników państwowych? Jak długo będziemy się przyglądać deptaniu prawa przez niezlustrowanych pachołków nowego reżimu?! z łac. lustrare 'oczyszczać, dokładnie oglądać' LUT 'stop dwu lub więcej metali, będący spoiwem łączącym metale o wyższej niż on temperaturze topnienia': Lut miękki, twardy. LUTOWAĆ 'łączyć elementy metalowe za pomocą spoiwa metalowego lub stopu, mającego niższą temperaturę topnienia niż metale, z których wykonane są te elementy': Lutować cyną, mosiądzem. LUTOWNICA 'narzędzie do lutowania, które służy do roztapiania lutu i nanoszenia go na łączone powierzchnie; ma postać metalowej główki (najczęściej miedzianej) z izolowaną rękojeścią, ogrzewanej elektrycznie lub płomieniem': Lutownica elektryczna, zwana inaczej transformatorową, wyposażona jest w końcówkę lutującą, nagrzewaną przez przepływający przez nią prąd zwarcia. LUTOWNIK 'robotnik, który trudni się lutowaniem' LUTOWNICZY 'taki, który ma związek z lutowaniem': Kolba lutownicza. Lampa lutownicza. niem. Lot 456 LUTERANIZM LYCRA LUTERANIZM l. w religioznawstwie 'system kościel-no-teologiczny stworzony przez Marcina Lutra w XVI w., którego tezy (m.in. twierdzenie o zbawieniu wyłącznie przez wiarę w Jezusa Chrystusa, uznanie Biblii za jedyne źródło objawienia) zostały ujęte w zbiór artykułów wiary i przedstawione na sejmie w Augsburgu cesarzowi Karolowi V jako "Augsburskie wyznanie wiary'": Luteranizm jest podstawą wiary Kościołów ewange-licko-augsburskich. 2. 'wyznanie mające za podstawę ten system': Wyznawcy luteranizmu głoszą obowiązek lektury Pisma Świętego, które jest jedynym autorytetem w sprawie prawd wiary. LUTERANIN 'wyznawca luteranizmu; członek Kościoła ewangelicko-augsburskiego': Luteranie w Polsce są mniejszością religijną. LUTERANIZACJA 'szerzenie się albo propagowanie luteranizmu' LUTERAŃSKI 'mający związek z luteranizmem, wyznawcami luteranizmu': Wyznanie luterańskie. Kościół luterański. od nazwiska Marcina Lutra (1483-1546), niemieckiego reformatora religijnego LUTET 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 71 i masie atomowej 174,97, symbol: Lu: srebrzystobiały metal ciemniejący na powietrzu': Lutet jest stosowany m.in. do wyrobu nadprzewodników. lać. lutetium, od łac. nazwy Paryża Lutetia (w którym mieszkał odkrywca tego pierwiastka) LUTNIA 'strunowy, szarpany instrument muzyczny, składający się z korpusu rezonansowego o kształcie przepołowionej gruszki i krótkiej szyjki zaopatrzonej w progi': Lutnia znana była już w starożytności, ale w Europie popularna stała się dopiero w XV-XVII wieku. Muzyka na lutnię. Grać na lutni. Zbiór wierszy Lechonia "Lutnia po Bekwarku" przypomina, że lutnia to jeden z najstarszych symboli poezji. LUTNISTA 'muzyk grający na lutni' LUTNIK 'rzemieślnik trudniący się budową instrumentów muzycznych z gryfem, zwłaszcza instrumentów smyczkowych' LUTNICTWO 'sztuka budowy instrumentów muzycznych z gryfem, zwłaszcza instrumentów smyczkowych' LUTNICZY 'taki, który pozostaje w związku z lutnictwem, charakterystyczny dla lutnika': Brescia i Cremona to dwa miasta włoskie, które w XVI-XVIII wieku były słynnymi ośrodkami sztuki lutniczej. LUTNIOWY 'taki, który pozostaje w związku z lutnią': W XVI wieku powstały omówienia sztuki kompozytorskiej utworów lutniowych. wl. liuto, niem. Lute z ar. al'ud 'instrument z drewna' LUTZ (czytaj: luc) 'skok w łyżwiarstwie figurowym, który wykonuje się poprzez odbicie się zewnętrzną krawędzią jednej łyżwy, wykonanie jednego, dwu lub trzech obrotów do tyłu i lądowanie tyłem na zewnętrznej krawędzi drugiej łyżwy': Nie zdołał poprawnie wykonać żadnego z trzech lutzów przewidzianych w programie jego występu. od nazwiska łyżwiarza austriackiego A. Lutza, który w latach 30. XX w. pierwszy wykonał taki skok lx skrót słowa: luks (zob.) LYCRA (czytaj: lajkra) 'rodzaj sztucznego włókna, stosowanego do wyrobu bielizny i ubrań; także: tkanina lub dzianina z tego włókna': Kupiła włoskie rajstopy z łyc-ry. Włożyła sweterek z łycry. ang. łycra 457 ŁACHA l. 'odnoga rzeki albo jej dawne koryto, stopniowo zarastające, często pokryte zaroślami': Przy wyższych stanach wody łachy często zamieniają się w mokradła. 2. 'piaszczysta mielizna na rzece; ławica': Łacha wynurzała się ponad lustro wody. niem. Lachę ŁACINA albo JĘZYK ŁACIŃSKI l. język z italskiej grupy języków indoeuropejskich, używany przez starożytnych Rzymian, a później w liturgii Kościoła; uczony do dziś w niektórych typach szkół średnich i na wyższych uczelniach w wielu krajach': Bernardyn zmówił krótki pacierz po łacinie (Mickiewicz), l. pot. Przekleństwa, wyrazy wulgarne i obraźliwe, zwłaszcza mówione w ciągu, w jednej wypowiedzi': Zaczął bluzgać taką łaciną, że przechodnie odwracali się, żeby zobaczyć, co się dzieje. ŁACINKA 'pismo łacińskie, alfabet, w którym używa się liter takich jak starożytni Rzymianie (czasem wzbogaconych o dodatkowe znaki)': Chorwaci piszą łacinką, a Serbowie zmodyfikowaną cyrylicą. tac. latina (lingua) ŁAGIER 'obóz pracy przymusowej w Związku Radzieckim': W łagrach wyniszczano więźniów niewolniczą pracą w straszliwych warunkach. Za najdrobniejszy sprzeciw wobec obowiązującej w partii komunistycznej linii politycznej można było zostać zesłanym do łagru na Kołymie czy w Kazachstanie. ŁAGIERNIK 'więzień łagru': Przy budowie Kanału Biełomorskiego zginęło z głodu i zimna ponad 30 tysięcy łagiemików. roś. łagier' z niem. Lager 'obóz' ŁAN l. 'obszar ziemi obsiany zbożem, zboże rosnące na zagonie, ziemia uprawna': Pod lasem zboże rosło szerokim łanem. 2. w historii 'jednostka powierzchni ziemi uprawnej': W różnych rejonach kraju łany miały różną wielkość: od 17 do 26 hektarów. 3. w historii 'obszar ziemi dany osadnikowi przez panującego księcia do uprawy, z którego poddany płacił panu czynsz i daninę' PIECHOTA ŁANOWA 'utworzona w 1655 r. piechota, do której powoływano jednego chłopa z każdych 15 łanów dóbr królewskich, duchownych i prywatnych' czes. łan z niem. Lehen ŁAWRA l. 'w danym Kościele wschodnim: osiedle ana-choretów i monastycznych wspólnot, przede wszystkim w Palestynie': W IX wieku powstała słynna ławra na górze Atos. 2. 'w Kościele wschodnim: duży klasztor, uzależniony bezpośrednio od synodu': Ławra w Supraślu jest dla prawosławnych jednym z najważniejszych miejsc kultu w Polsce. gr. lalira 'klasztor' ŁAZARZ l. 'w Biblii, w Ewangelii wg św. Jana: przyjaciel Jezusa, wskrzeszony przez Niego 4 dni po śmierci' 2. 'w Biblii, w Ewangelii wg św. Łukasza: biedak, który daremnie czekał pod drzwiami bogacza na jałmużnę': Po śmierci Łazarz poszedł do nieba, zaś bogacz, który nie chciał go wspomóc - do piekła. 3.przen. 'człowiek wycieńczony i osłabiony, taki jak przyjaciel Jezusa, gdy zmartwychwstał': Odwiedzili go w szpitalu i aż się przestraszyli na widok tego łazarza, leżącego nieruchomo, bez kropli krwi w twarzy. 4.przen. 'biedak, żebrak': Eleganckie panie i zamożni panowie odsuwają się ze wstrętem od łazarzy, grzebiących co rano w śmietnikach, przychodzą do nich po kęsek tylko bezdomne zwierzęta, które nigdy nic nie dostają od "porządnych" ludzi. lać. Lazarus, od tego imienia pochodzi m.in. słowo lazaret ŁUG l. 'wodny roztwór wodorotlenku sodu lub potasu; w szerszym znaczeniu: wszelkie roztwory substancji przerabianych przemysłowo': Ług sodowy, potasowy. 2. 'wybielający środek do prania, mycia, zawierający roztwór wodorotlenku sodu z dodatkiem soli': Ług bielący. ŁUGOWAĆ l. 'wykorzystując działanie wody, rozpuszczać sole lub inne substancje rozpuszczalne' 2. 'wybielać coś za pomocą ługu; myć coś ługiem' niem. Lauge ŁUT 'jednostka masy stosowana dawniej w Europie, odpowiadająca 1/32 części funta, co stanowi 12,8 grama' Łut szczęścia 'trochę szczęścia, odrobina szczęścia': Łut szczęścia wystarczy, by spotkać go tutaj, bo on tu przychodzi niemal co dzień. niem. Lot 458 M (czytaj: em albo emka) 'symbol rozmiaru odzieży oznaczający średnią wielkość': Wszystkie te koszulki były w rozmiarze M. skrót ang. słowa: medium 'średni' M cyfra rzymska o wartości 1000 łac. mille 'tysiąc' Ma skrót słowa: mach (zob.) MACA l. 'cienki, chrupki placek, pieczony z przaśnego ciasta, spożywany przez Żydów na święto Paschy' 2. 'rodzaj pieczywa podobnego do tego placka': Odkąd zaczęła się odchudzać, zamiast chleba je macę. hebr. massah MACCARTYZM zob. MAKKARTYZM MACERACJA 'długotrwałe moczenie tkanek roślinnych lub zwierzęcych po to, by je zmiękczyć, rozpuścić lub wydzielić z nich pewne składniki, np. substancje zapachowe': Maceracja jest procesem stosowanym m.in. w przemyśle garbarskim, farmaceutycznym i przy przyrządzaniu potraw. MACEROWAĆ 'dokonywać maceracji, moczyć przez dłuższy czas tkanki roślinne albo zwierzęce': Macero-wać rodzynki w rumie. Macerować mięso w marynacie. Macerować skóry zwierząt w garbnikach. MACERACYJNY 'związany z maceracją': Składnikami roztworów maceracyjnych są np. alkohol, tłuszcze, kwasy. p-lac. maceratio 'moczenie, rozmiękczanie' MACEWA albo MACEBA 'żydowski nagrobek w formie pionowej płyty, pokrytej napisami hebrajskimi i symbolicznymi płaskorzeźbami': Ocalałe kirkuty są w Polsce objęte całkowitą ochroną prawną, a niszczenie ma-cew grozi surowymi sankcjami. hebr. masebha MACH w fizyce 'jednostka prędkości równa średniej prędkości rozchodzenia się fali dźwiękowej w powietrzu, tj. 340 m/s, 1224 km/h, skrót Ma': Prędkość większą niż l Ma rozwijają samoloty ponaddźwiękowe. od nazwiska Emsta Macha (1838-1916), fizyka austriackiego MACHO (czytaj: macza) 'określenie mężczyzny, dla którego najważniejsze jest okazywanie (zwykle przesadne) cech fizycznych uznawanych za typowo męskie, np. sprawności fizycznej i seksualnej, siły itd.; stuprocentowy mężczyzna - samiec': Będziesz więc miała tego swojego macho i co dalej? MACHISMO (czytaj: maczizmo) 'zespół cech, którymi charakteryzuje się macho; męskość, samczość' hiszp. macho 'samiec, samczyk' MACZETA 'nóż o wygiętym ostrzu, mający wielkość krótkiego miecza, używany w Ameryce Południowej i kra jach tropikalnych do wycinania buszu, cięcia trzciny cukrowej itp.': Żołnierze z tych oddziałów, które jako pierwsze miały się przedzierać przez busz, zostali wyposażeni w potężne maczety. hiszp. machete MADAME (wymowa: madam) 'wyszukana forma zwracania się do kobiet, zwłaszcza zamężnych, używana we Francji i w innych krajach': Tu siadaj, rozgość się. I zdradź mi, kim tyś jest, madame? (Stachura). Zaanonsowaną madame Poniatowską. fr. madame, dosłownie 'moja pani' MADĘ IN... (wymowa: mejd in) 'wyprodukowany w... -napis na wyrobach, zwłaszcza przeznaczonych na eksport, informujący, w jakim kraju je wytworzono': Madę in Itały 'wyprodukowany we Włoszech', madę in Po-land 'wyprodukowany w Polsce' ang. madę in MADEMOISELLE (czytaj: madmuazel) 'wyszukana forma zwracania się do niezamężnych kobiet, używana we Francji i w innych krajach': Mademoiselle, czy mogę się przysiąść? fr. mademoiselle, dosłownie 'moja panna' MADERA l. 'mocne wino portugalskie, produkowane na wyspie o tej samej nazwie, lub wino wytwarzane w innym kraju, poddane procesowi maderyzacji, który powoduje, że ma ono smak podobny do win wytwarzanych na Maderze': Wina typu madera są wytwarzane z różnych odmian winorośli, są to zarówno wina deserowe, jak i wytrawne. 2. 'sos zaprawiony tym winem': Madery używa się do ciemnego mięsa. 3. 'cienka tkanina bawełniana, zwykle miękka i mająca lekki połysk, stosowana zwłaszcza na letnie wdzianka, wiatrówki itp.' MADEROWY l. 'zrobiony z madery albo z wykorzystaniem madery - wina': Sos maderowy. 2. 'zrobiony z madery - materiału': Maderowe wdzianko. MADERYZACJA 'przechowywanie win w wysokiej temperaturze, co nadaje im posmak podobny do tego, jaki ma oryginalna madera': Dawniej często wysyłano wina z Madery na okrętach przekraczających 459 MADONNA MAGIA równik - przewóz w takiej temperaturze sprawiał, że nabierały specyficznego smaku. Dzisiejsza maderyzacja to naśladowanie tych procesów w sztucznych warunkach. od nazwy grupy portugalskich wysp na Atlantycku - Madeira MADONNA l. 'Matka Boska, zwłaszcza Matka Boska przedstawiana w rzeźbach i na obrazach': Madonna była ulubionym tematem malarzy włoskiego odrodzenia, do jej najsłynniejszych wizerunków należą obrazy: Rafaela Santi "Madonna sykstyńska" i Leonarda da Vinci "Madonna w grocie". 2. przen. 'młoda kobieta o pięknej i uduchowionej twarzy' wl. madonna 'moja pani' z łac. mea domina MADRAS 'tkanina bawełniana podobna do gazy, w którą wplecione są dodatkowe wzory, najczęściej używana na zasłony i firanki' od nazwy miasta Madras na południu Indii MADRYGAŁ l. w nauce o literaturze 'ukształtowany w XIV w. we Włoszech gatunek poetycki - niewielki, sielankowy poemat o tematyce żartobliwej lub erotycznej; od XV w. krótki utwór o tematyce miłosnej, adresowany do jakiejś kobiety': W literaturze polskiej znane madrygały to m.in. utwory Jana Andrzeja Morszty-na i jego przekłady z języka włoskiego. 2. w muzyce 'gatunek wielogłosowej pieśni o tematyce świeckiej, uprawiany od średniowiecza do baroku, głównie we Włoszech': Madrygał wywodzi się z prostych, włoskich pieśni ludowych, z których w XIV wieku poeci i muzycy wytworzyli nowy gatunek świeckiej muzyki wokalnej. wl. madrigale MADY w geologii 'typ żyznych gleb, powstałych z osadów naniesionych przez wody rzeczne': W Polsce mady występują m.in. na Żuławach Wiślanych, a także w dolinach dużych rzek: Wisły, Sanu i Odry. od ang. mud 'błoto, szlam' MADZIARSKI przestarz. 'węgierski': Węgrzynów prawdziwych wcale nie było w tej piechocie, która tylko dlatego zwała się węgierską, iż moderunek miała madziarski. (Sienkiewicz). MADZIARYZACJA rząd. 'narzucanie wpływów węgierskich na jakimś obszarze, np. języka węgierskiego, węgierskiej kultury itd. albo podleganie takim wpływom przez jakąś niewęgierską ludność': Madziaryzacja południowej Słowacji w XIX w. MADZIARYZOWAĆ rząd. 'narzucać wpływy węgierskie' MADZIARYZOWAĆ SIĘ rząd. 'podlegać wpływom węgierskim, nabierać węgierskich cech, np. w zakresie kultury czy języka' MADZIARYZM 'to samo, co hungaryzm' węg. Magyar 'Węgier' MAESTOSO w muzyce 'określenie wykonawcze: z powagą, majestatycznie' wl. maestoso od: maesta 'wzniosłość' z łac. maiestas MAESTRIA 'kunszt, doskonałość techniczna w tym, co się robi, szczególnie w dziedzinie związanej ze sztuką': Utwór muzyczny wykonany z niezrównaną maestrią. Gra Łapickiego była pełna maestrii. MAESTRO 'zaszczytny tytuł nadawany wybitnym muzykom; muzyk noszący ten tytuł; także: wyszukana forma zwracania się do mistrzów muzyki': Grał wówczas sam maestro Padarewski. Maestro, czy mogę prosić o autograf? MAESTRA 'kobieta maestro; także: forma zwracania się do nauczycielek muzyki; nauczycielka muzyki': Maestra kazała mi to jeszcze raz powtórzyć. wl. maestria 'mistrzostwo', maestro 'mistrz' MAFIA l. 'organizacja przestępcza, działająca na Sycylii, mająca powiązania międzynarodowe, zajmująca się m.in. handlem narkotykami, ściąganiem haraczy i wendetą.' Pierwotnie mafia była tajną organizacją, której celem była obrona ludności wyspy przed obcą władzą, po zjednoczeniu Włoch przekształciła się w organizację przestępczą. 2. 'wielka organizacja przestępcza działająca w jakimś kraju lub w wielu krajach, osłaniana przez skorumpowanych polityków i policjantów': Mafia rosyjska. Mafia chińska. 3. pot. 'każda duża, zorganizowana grupa przestępcza': Mafia pruszkowska. Mafia wołomiń-ska. MAFIOSO 'członek mafii, zwłaszcza ważny, jeden z bossów' wl. mafia, mafioso od sycylijskiego maffia 'wielka śmiałość, pewność siebie' MAGIA l. 'nauka tajemna, uprawiana głównie w starożytności i średniowieczu, zajmująca się tym, jak za pomocą zaklęć i specjalnych praktyk zawładnąć siłami przyrody' 2. 'niezwykła siła, z jaką coś oddziałuje na kogoś lub na coś': Magia perfum, poezji, seksu. Biała magia l. 'w dawnych czasach: magia, która miała polegać na współpracy z dobrymi duchami i nie wiązała się ze szkodzeniem ludziom' 2. 'dziś: popisy iluzjonistów' () Czarna magia l. 'w dawnych czasach: 'magia, która miała polegać na współpracy z szatanem i wiązała się ze szkodzeniem ludziom': Czarownicy i czarownice, uprawiający czarną magię, byli w wiekach średnich prześladowani i podlegali surowym karom. 2. 'dziś: coś, czego nie rozumiemy': Analizy statystyczne to dla niego czarna magia. MAG 'czarnoksiężnik zajmujący się magią': Najsłynniejszym w Europie magiem był niemiecki astrolog - doktor Johannes Faust (ok. 1480-1538), którego życie stało się tematem wielu utworów literackich, m.in. słynnej tragedii Goethego "Faust". MAGICZNY l. 'związany z magią- nauką tajemną': Do tradycyjnych praktyk magicznych należało m.in. wróżenie, przygotowanie talizmanów, robienie złota z metali 460 MAGISTER MAGNAT nieszlachetnych oraz wpływanie na wolę innych osób. 2. 'czarodziejski, tajemniczy': Był przywódcą obdarzonym niezwykła charyzmą, mającym magiczny wpływ na tłumy. MAGIK l. 'iluzjonista popisujący się swą zręcznością': Magik wkładał do cylindra białego królika, a po chwili wysypywał całe kilogramy konfetti, l.przen. 'człowiek postępujący zręcznie, przebiegle' lać. magia z gr. mageia MAGISTER l. 'tytuł, który otrzymuje się po ukończeniu wyższych studiów magisterskich, napisaniu pracy magisterskiej i zdaniu końcowego egzaminu magisterskiego; także: osoba mająca ten tytuł': Obecnie w wielu szkołach wyższych kształcenie jest dwustopniowe: pierwszy, trwający od 2 do 3 lat, etap studiów kończy się uzyskaniem stopnia licencjata, kolejny, zwykle dwuletni, etap - stopnia magistra. Chorzy przebywali pod stałą opieką magistra rehabilitacji. 2. 'zwyczajowa forma zwracania się do aptekarza - magistra farmacji': Pani magister, czy są wszystkie lekarstwa, które mam przepisane na recepcie? MAGISTRANT 'student przygotowujący się do zdobycia tytułu magistra': Na seminarium profesora przychodziło dwunastu magistrantów. MAGISTERIUM 'stopień magistra lub egzamin magisterski': Kupiła trzy butelki wina, by uczcić z przyj a-ciółmi magisterium. MAGISTERSKI 'związany ze studiami, kończącymi się uzyskaniem tytułu magistra': Seminarium magisterskie. Praca magisterska. Egzamin magisterski. lać. magister 'nauczyciel, przełożony' odlać, magis 'więcej, w większym stopniu'; magistrant, magisterium utworzone analogicznie do: doktorant, seminarium MAGISTRALA l. 'jedna z głównych, charakteryzujących się wielkim nasileniem ruchu, linii transportowych lub linii służących do przesyłania czegoś': Magistrala kolejowa, drogowa, rzeczna. Magistrala gazownicza, ciepłownicza, elektroenergetyczna. Do najważniejszych w Polsce magistrali kolejowych należą między innymi: "magistrala węglowa" prowadząca z Górnego Śląska do Gdyni oraz linia: Słubice - Poznań - Warszawa - Brześć. 2. w informatyce inaczej: SZYNA 'zespół połączeń elektrycznych głównych części komputera: pamięci, procesora, sterowników poszczególnych urządzeń itd.' fr. magistrale z łac. magistralis 'główny' MAGISTRAT l. inaczej: MAGISTRATUS 'w starożytnym Rzymie: jeden z wybieranych corocznie przez lud wysokich urzędników, mający władzę wojenną i sądowniczą, np. konsul; także: urząd takiej osoby' l.przestarz. 'zarząd miejski; także: siedziba tego zarządu': Dziadek oświadczył, że musi iść z tą sprawą do magistratu. MAGISTRATURA l. 'w starożytnym Rzymie: zespół wyższych urzędów' 2. przestarz. 'urząd, władze magistrackie' MAGISTRACKI 'związany z magistratem w l. lub 2. znaczeniu': Urząd magistracki, urzędnik magistracki. niem. Magistrat, Magistratur, łac. magistratus 'urząd zwierzchni' MAGMA l. w geologii 'gorąca, płynna masa skalna, znajdująca się w głębi skorupy ziemskiej, w której rozpuszczone są różne minerały i gazy': Magma, wyrzucana na powierzchnię ziemi w czasie erupcji wulkanu, osiąga temperaturę ponad 1000 °C. l.przen. 'coś bez wyraźnej formy, postaci, coś nieuporządkowanego, co otacza zewnątrz i co jest trudne do opanowania i zrozumienia': Z tej magmy plotek, oszczerstw, niedomówień i uśmieszków trudno się było zorientować, o co naprawdę chodzi, na czym polega "sprawa Kozłowskiego", kto jest winien, a kto oskarża. Panie! to już nie gąszcz przepisów, to magma, która otacza, pochłania i z której wydostać się niepodobna. MAGMATYZM w geologii 'procesy powstawania magmy, jej ruchów i zastygania w skały' MAGMOWY i MAGMATYCZNY w geologii 'związany z magmą, powstały z niej': Skały magmowe powstają w efekcie krzepnięcia magmy w głębi ziemi lub najej powierzchni. W złożach magmatycznych występuje wiele cennych surowców mineralnych. fr. magma z gr. magma 'gęsta maź, ciasto' MAGNA CHARTA LIBERTATUM (czytaj: magna karta libertatum) 'Wielka Karta Swobód - akt prawny wydany w Anglii w 1215 r. przez króla Jana bez Ziemi': Magna Charta Libertatum wprowadzała ograniczenia władzy królewskiej, zwłaszcza w nakładaniu podatków, przyznawała stanom niższym pewne prawa w zakresie wolności osobistej oraz (rycerzom) prawo do oporu w razie naruszenia przez króla postanowień karty. Od reguły ortograficznej, mówiącej, że w tytułach książek, dokumentów, aktów itd. pierwszy wyraz zapisujemy wielką literą, a kolejne małymi, istnieją nieliczne wyjątki: Pismo Święte, Nowy Testament, Stary Testament i Magna Charta Libertatum, w których wszystkie wyrazy tradycyjnie zapisuje się wielkimi literami. lać. śr. Magna Charta Libertatum, tytuł ang. The Great Charter MAGNAT l. w historii 'bogaty i obdarzony wielkim zakresem władzy arystokrata': Król Władysław IV z niepokojem patrzył na niebywały wzrost fortun i potęgi magnatów polskich na Ukrainie, nazywanych pospolicie "kró-lewiętami". l.przen. 'bardzo bogaty człowiek, który odgrywa w pewnej branży ważną rolę': Magnat prasowy. Magnat telewizyjny, przemysłowy. MAGNATERIA w historii 'wszyscy magnaci w jakimś kraju lub jakiejś części świata': Magnateria polska. Mag-nateria węgierska. MAGNACKI 'związany z magnatem, należący do magnata (w l. lub 2. znaczeniu)': Ród magnacki. Fortuna magnacka. lać. śr. magnatus 'możnowładca' z łac. magnus 'wielki' 461 MAGNES MAGNIFICENCJA MAGNES l. 'kawałek magnetytu lub specjalnego gatunku stali, mający właściwość przyciągania żelaza, niklu, kobaltu oraz innych ciał ferromagnetycznych': Magnesy najczęściej mają kształt sztabki lub podkowy. Zawieszony swobodnie magnes ustawia się w ściśle określonym położeniu względem stron świata, l.przen. 'coś, co wzbudza zainteresowanie wielu ludzi naraz, przyciąga ich': Magnesem, ściągającym tłumy, była zapowiedź sprzedaży wielu produktów za połowę ceny. Znany włoski piosenkarz miał być magnesem, który zapewni organizatorom imprezy ściągnięcie wielu tysięcy widzów. MAGNESOWAĆ 'nadawać czemuś właściwości magnesu': Namagnesował igłę, pocierając ją o magnes. MAGNETYCZNY l. 'związany z magnesem, mający cechy magnesu': () Pole magnetyczne 'przestrzeń, w której występuje działanie sił magnetycznych Karta magnetyczna 'plastikowa; karta z informacją zapisaną na specjalnym pasku magnetycznym, np. karta bankowa, telefoniczna, identyfikacyjna, karta otwierająca zamki elektroniczne' (} Głowica magnetyczna 'element magnetofonów, magnetowidów oraz komputerów służący do zapisywania informacji na taśmach magnetycznych lub dyskach oraz odczytywaniu z nich informacji Taśma magnetyczna 'taśma plastikowa, pokryta cienką warstwą łatwo magnetyzującego się materiału, np. tlenku chromu lub żelaza': Obecnie najczęściej używa się taśm magnetycznych do zapisu dźwięku lub obrazu w magnetofonach i magnetowidach. 2. przen. 'działający na kogoś jak magnes, przyciągający kogoś': Miał jakiś magnetyczny wpływ na kobiety, nigdy nie widziano go w towarzystwie mniej niż trzech pań. Jej magnetyczny wzrok przyciągał mnie, a zarazem onieśmielał. MAGNETYZM l. 'właściwość ciał, będących magnesami; ogół zjawisk związanych z oddziaływaniem magnetycznym' 2. Dział fizyki, badający pola magnetyczne i ich oddziaływanie. () Magnetyzm ziemski 'ogół zjawisk magnetycznych związanych z Ziemią; właściwości kuli ziemskiej jako magnesu': Efektem magnetyzmu ziemskiego jest to, że igła kompasu wychyla się zawsze w stronę bieguna północnego lać. magnes z gr. lithos magnetes 'kamień magnetyczny', pierwotnie 'kamień ze starogreckiej krainy Magnezja' MAGNETO inaczej: ISKROWNIK 'urządzenie wytwarzające prąd elektryczny w układzie zapłonowym spalinowych silników tłokowych' fr. magneto, skrót: machinę magneto-electrique 'maszyna elektromagnetyczna' MAGNETO- pierwszy człon wyrazów złożonych, informujący, że mają one związek ze zjawiskami magnetycznymi, np. magnetofon, magnetometr od gr. magnes, dopełniacz: magnetos 'magnes' MAGNETOFON 'urządzenie do zapisywania dźwięku na taśmie magnetycznej i odtwarzania go z tej taśmy': Magnetofon z dobrym mikrofonem to podstawowe narzędzie pracy dziennikarza radiowego. złożenie cząstek: magneto- i -fon od gr. phone' 'dźwięk, głos' MAGNETOGRAF 'przyrząd stosowany w fizyce do zapisu na taśmie magnetycznej lub na wykresie zmian pola magnetycznego Ziemi' złożenie cząstek: magneto- i -graf ody. graphó 'piszę' MAGNETOMETR 'przyrząd stosowany w fizyce do mierzenia różnych wielkości magnetycznych, np. momentu magnetycznego magnesu, ziemskiego pola magnetycznego': Magnetometrów używa się m.in. przy określaniu położenia rud żelaza. złożenie cząstek: magneto- i -metr od gr. metron 'miara' MAGNETOWID inaczej: WIDEO 'urządzenie do zapisu dźwięku i obrazu na taśmie magnetycznej': Czy odtwarzacze DVD wyprą magnetowidy, tak jak odtwarzacze CD wyparły adaptery? złożenie cząstek: magneto- i -wid od: wideo MAGNETYT 'tlenek żelaza, Fe304, minerał zawierający ponad 70% żelaza i mający silne właściwości magnetyczne': Bogate złoża magnetytu, niezwykle cenionego jako ruda żelaza, występują m.in. w Rosji na Uralu, w Krzyworoskim Zagłębiu na Ukrainie oraz w okolicach miasta Kiruna w Szwecji. ang. magnetit od gr. magnetes 'magnetyczny' MAGNEZ 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 12 i masie atomowej 24,305, symbol Mg: srebrzysto-biały, lekki i twardy metal, niewystępujący w przyrodzie w stanie wolnym, ale będący składnikiem bardzo wielu związków chemicznych i minerałów, np. magnezytu i dolomitu': Magnez jest szeroko wykorzystywany w przemyśle, jest też makroelementem, niezbędnym dla zdrowia człowieka. Objawami niedoboru magnezu w organizmie człowieka są: drżenie mięśni, kurcze i drgawki, rzadziej występują zaburzenia rytmu serca. n.-fac. magnesium od łac. magnes 'magnes' MAGNEZYT 'węglan magnezu, MgC03, minerał, który jest surowcem do produkcji magnezu': Bogate złoża magnezytu występują na Uralu, w Kalifornii, a także w Słowacji, Austrii i Grecji. ang. magnesite od n.-fac. magnesium 'magnez' MAGNIFICENCJA 'tytuł rektorów wyższych uczelni; także: osoba, której przysługuje ten tytuł - rektor': Na wstępie przedstawiciel studentów zwrócił się do rektora: - Wasza magnificencjo, chcieliśmy podziękować za przybycie na nasze spotkanie. Jego magnificencja przybył na otwarcie sesji naukowej w swym wspaniałym, purpurowym stroju z gronostajowym kołnierzem. lać. magnificentia 'wspaniałość' 462 MAGNOLIA MAJESTAT MAGNOLIA 'ozdobne drzewko lub krzew o bardzo wcześnie rozwijających się na wiosnę białych i czerwonych kwiatach, przypominających nieco tulipany. Kwiat magnolii jest symbolem narodowym Korei Północnej. od nazwiska Pierre'a Magnola (1638-1715), botanika francuskiego MAHAJANA 'młodszy kierunek buddyzmu, o początkach sięgających I w. p.n.e., w którym kładzie się n-acisk na pracę nad wyzwoleniem innych z koła samsa-ry i poświęcenie się dla ich dobra (ideał bodhisattwy), bezinteresowną miłość i współczucie cierpiącym bliźnim': Wyznawcy mahajany uważają ją za powszechną drogę do wyzwolenia i dlatego nazywają Wielkim Wozem. Podstawowe założenia mahajany sprawiły, że właśnie ona, a nie starsza hinajana, rozprzestrzeniła się w całej Azji. sanskr. mahayana 'wielki wóz' (wyzwolenia) MAHARADŻA 'tytuł wielkich książąt indyjskich i władców wysp Archipelagu Malajskiego; także: osoba, której przysługuje ten tytuł - wielki książę w Indiach lub król na Malajach': Na uroczystości było dwóch maharadżów w pięknych, zdobionych złotem i diamentami strojach. MAHARANI 'tytuł przysługujący żonie maharadży; osoba, której przysługuje ten tytuł - żona maharadży' sanskr. maharaja, hindi maharani od maha 'wielki', rają 'król', rani 'królowa' MAHATMA 'tytuł honorowy przyznawany w Indiach osobom o niezwykłej duchowości, świętym i mędrcom; nosiciel tego tytułu': Mahatma Gandhi był twórcą zasady walki o sprawiedliwość społeczną i wolność narodową bez stosowania przemocy, która zasłynęła na całym świecie jako zasada non-violence. sanskr. mahatman 'wielki duchem' MAHDI 'w religii islamskiej: oczekiwany przez muzułmanów odnowiciel religii i wybawiciel, który ma dokończyć dzieło Mahometa': Wielu przywódców, chcąc uzyskać szerokie poparcie społeczne wśród muzułmanów, podawało się za mahdiego. Do najsłynniejszych należał Muhammad Ahmad, który jako "mahdi z Sudanu" w 1881 r. stanął na czele powstania derwiszów przeciwko armii egipskiej i brytyjskim kolonizatorom. MAHDYSTA 'zwolennik mahdiego' ar. mahdi 'dobrze prowadzony, prowadzony przez Boga' MAHOMETANIN 'to samo, co muzułmanin': Dla mahometan Jezus jest nie Bogiem, ale jednym z proroków. MAHOMETANIZM 'religia islamska' MAHOMETAŃSKI 'to samo, co muzułmański': Maho-metańskie wyznanie wiary brzmi: "Nie ma Boga nad Allacha, a Mahomet jest jego prorokiem". od imienia proroka islamu: Mahometa MAHOŃ l. inaczej: MAHONIOWIEC 'drzewo wysokości 20-30 m, o korze łuszczącej się małymi płatami oraz drewnie odznaczającym się pięknym rysunkiem słojów; występuje w wielu gatunkach w Ameryce Południowej i Środkowej' 2. 'czerwonobrunatne drewno, uzyskiwane z różnych gatunków drzew mahoniowych, ciężkie, mocne i odporne na wilgoć': Mahoń ze względu na swe właściwości jest drewnem niezwykle poszukiwanym, używa się go do wyrobu drogich mebli i oklein oraz cennych przedmiotów. 3. 'czerwonobrązowy kolor, przypominający barwę tego drewna': Ufarbować włosy na mahoń. MAHONIOWY 'wykonany z mahoniu lub mający kolor mahoniu': Mahoniowa szkatułka, mahoniowa boazeria; mahoniowe włosy, mahoniowa twarz. Mahoniowe drzewo 'drzewo, z którego uzyskuje się mahoń, najczęściej mahoniowiec' fliem. Mahagoni(baum, -holz), przejęte z języków indiańskich MAILBOMBING (czytaj: mejlbombink) 'zasypywanie skrzynki e-mailowej jakiegoś adresata dużą ilością listów, najczęściej po to, by wprowadzić zakłócenia do odbioru przez niego istotnych informacji; rodzaj szkodnictwa komputerowego': Maiłbombingjest perfidną formą karania kogoś lub zemsty na kimś, gdyż bombardowany listami odbiorca właściwie nie może się bronić. ang. mail-bombing MAINFRAME (wymowa: mejnfrejm) 'komputer o wielkiej mocy: (obecnie) mający kilkaset procesorów i olbrzymią pamięć, z którego może korzystać jednocześnie wielu użytkowników': Sprawną obsługę, szybką i precyzyjną informację zawdzięcza Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych podłączeniu sieci bibliotecznej do potężnego mainframe. ang. mainframe, od: main 'główny', frame 'system, układ' MAITRE D'HÓTEL (wymowa: metr dotel) 'szef służby hotelowej lub restauracyjnej; rzadziej - starszy kelner': Recepcjonista powiedział, że przekaże nasze uwagi maitre d'hótel. fr. maitre d'hótel 'gospodarz hotelu' MAJESTAT l. 'godność, dostojeństwo, powaga jakiejś władzy, zjawiska lub rzeczy': Majestat prezydenta. Majestat prawa. Majestat gór, śmierci, przyrody. Od cesarza bił majestat, który nawet niechętnym kazał nisko skłonić głowy. 2. 'wspaniałość, okazałość': Pojawił się w majestacie zwycięzcy. 3. 'dawniej: godność, tytuł monarchy; monarcha': Do wszystkiego jednak trzeba pieniędzy, a tych mi elektor ni jego szwedzki majestat nie dali, bo sami nie mają. (Sienkiewicz) MAJESTATYCZNY l. 'pełen majestatu: poważny, dostojny, wyniosły': Majestatyczna powaga. Majestatyczne ruchy. 2. 'wspaniały, okazały': Majestatyczne drzewa. Majestatyczny widok. lać. maiestas 'wspaniałość, wzniosłość', dawne określenie cesarzy i królów 463 I MAJOR MAKIAWELIZM I MAJOR 'stopień oficerski w wojsku polskim, wyższy od kapitana, a niższy od podpułkownika; oficer mający ten stopień': Awansował na majora i zaczął nosić pagony z dwiema belkami i gwiazdką. niem. Major z łac. maior 'starszy' II MAJOR inaczej: DUR w muzyce 'rodzaj tonacji muzycznej, która ma za podstawę trój dźwięk majorowy, jest połączeniem wielkiej i małej tercji i charakteryzuje się tym, że między 3 i 4 oraz 7 i 8 stopniem skali jest tylko j eden półton' MAJOROWY 'związany z tonacją major': Gama majorowa. Skala majorowa. lać. maior 'większy' MAJORYZACJA l. 'wykorzystanie, zwłaszcza w parlamencie, przewagi liczebnej do odrzucenia propozycji mniejszości' 2. 'dominowanie w jakimś środowisku' MAJORYZOWAĆ l. 'odrzucać propozycje mniejszości, wykorzystując (w głosowaniu) przewagę liczebną': Opozycja, stanowiąca 1/3 posłów, była zawsze majory-zowana przez przedstawicieli koalicji rządowej. 2. 'wyzyskiwać swoją przewagę liczebną, dominować': Życie społeczne i kulturalne kraju zostało zmajoryzowane przez zwolenników jednego światopoglądu. niem. Majorisation, majorisieren z łac. maior 'większy' MAJSTERSZTYK (wymowa: majstersztyk) l. 'znakomite, mistrzowsko wykonane dzieło sztuki lub rzemiosła': Te gliniane cacka to garncarski majstersztyk. 2. 'zręczne działanie, przebiegła sztuczka, sprytne zachowanie itd.': Akcja naszej drużyny pod bramką przeciwnika była prawdziwym majstersztykiem. 3. 'dawniej: przedmiot wykonany przez czeladnika, który chce zostać mistrzem, będący dowodem jego umiejętności' niem. Meisterstiick, dosłownie 'sztuka (na stopień) mistrza' MAJTEK przestarz. 'prosty marynarz, wykonujący prace pokładowe, zajmujący się utrzymaniem czystości na statku, załadunkiem i rozładunkiem towaru': Majtkowie szorowali pokład. hol. maatje, dosłownie 'towarzysz, kolega, pomocnik' MAJUSKUŁA w drukarstwie 'wielka litera, w przeciwieństwie do minuskuły - małej litery': Łacińskie sentencje wyryto na płycie gotycką majuskułą. lać. maiuscula (littera) 'większa (litera)' MAKARONIZOWANIE w nauce o literaturze 'wplatanie do tekstu w ojczystym języku - wyrażeń, słów i form gramatycznych z obcego języka': Makaronizowanie było niezwykle rozpowszechnione w XVII-wiecznej Polsce; wplatanie do tekstu polskiego form, zwrotów, a nawet dłuższych cytatów łacińskich, uchodziło wówczas za dowód uczoności autora i wzór pięknego wysławiania. MAKARONIZOWAĆ w nauce o literaturze 'wplatać do tekstu w ojczystym języku wyrazy i formy z obcego języka, najczęściej z łaciny' MAKARONIZM w nauce o literaturze 'obcy, zwłaszcza łaciński, wyraz wpleciony do tekstu w ojczystym języku' MAKARONICZNY w nauce o literaturze 'związany z makaronizowaniem': Makaroniczny styl. Makaroniczna polszczyzna barokowych twórców. fr. macaronisme, macaronique od wl. maccheroni 'makaron' MAKATA l. 'wzorzysta tkanina jedwabna, przetykana złotem i srebrem, używana do dekoracji ścian lub mebli': Gołe belki w ścianach pookrywane były makatami. (Sienkiewicz) 2. 'każda dekoracyjna tkanina rozwieszana na ścianach lub rozkładana na meblach' osmańsko-tur. makat 'obicie, przykrycie' od ar. mak'ad 'siedzenie, poduszka' MAKDONALDYZACJA zwykle w połączeniach: mak-donaldyzacja kultury, makdonaldyzacja obyczajów 'przejmowanie przez kraje europejskie (i inne) amerykańskich wzorów kultury masowej, przejawiające się m.in. w ujednolicaniu zachowań, wzorowanych na bohaterach lansowanych przez amerykańskie mass media, przyjmowaniu amerykańskich obyczajów i świąt (np. walentynek, holloweenu), a przede wszystkim poddaniu się amerykańskiemu stylowi życia i tamtejszemu systemowi wartości': Postępująca makdonaldyzacja naszego życia codziennego każe się poważnie zastanowić nad tym, jak uodpornić na nią nasze dzieci. od nazwy sieci amerykańskiej restauracji McDonald's, powszechnej na całym świecie. MAKE-UP (czytaj: mejk ap) 'podkład (o konsystencji kremu lub emulsji) pod kosmetyki upiększające, nakładany na skórę twarzy po to, żeby nadać jej jędrność, gładkość i jednolity odcień': Cera sucha lubi make-up o konsystencji kremu. Zamiast make-up można mówić po prostu: podkład. ang. make-up MAKIAWELIZM l. 'w polityce: postępowanie w myśl zasady: cel uświęca środki, stosowanie podstępu, przemocy i zdrady dla realizacji swych zamierzeń': Ani Churchill, ani tym bardziej Roosevelt nie byli w stanie właściwie ocenić obłudy i makiawelizmu Stalina. 2. 'w życiu: postawa nacechowana wyrachowaniem, przewrotnością i brakiem skrupułów w dążeniu do zamierzonego celu': Czy słusznie zarzuca się makiawelizm niektórym kobietom sukcesu? MAKIAWELICZNY 'charakteryzujący się makiaweliz-mem, stosujący makiawelizm': Makiaweliczne zasady. Makiaweliczna polityka. od nazwiska Niccolo Machiavellego (1469-1527), włoskiego dyplomaty i filozofa, który swe myśli na temat skutecznej polityki przedstawił w dziele "Książę" (1532) 464 MAKIETA MAKROKLIMAT MAKIETA l. 'model jakiejś kompozycji architektonicznej, pomnika, urządzenia technicznego itd., wykonany w zmniejszonej skali': W badaniach aerodynamicznych posługiwano się makietą projektowanego budynku, przeprowadzano też symulacje komputerowe związane z jego odpornością na silny wiatr i trzęsienia ziemi. Na poligonie ustawiono makiety czołgów. 2. 'część dekoracji teatralnej lub filmowej, imitująca jakiś obiekt' 3. w poligrafii 'projekt rozmieszczenia kolumn czasopisma, książki, druku, wykonany w skali 1:1, będący po adiustacji wzorcem przy łamaniu kolumn' MAKIETOWAĆ -w poligrafii 'projektować na makiecie rozmieszczenie kolumn jakiegoś druku': Makietować kolumny. fr. maquette MAKIJAŻ l. 'upiększanie twarzy przez nałożenie odpowiednich kosmetyków; także: efekt tej czynności': Makijaż wieczorowy, fantazyjny, sportowy. Robić sobie makijaż. Zrobić komuś makijaż. Zmienić, poprawić makijaż. Umiejętnie wykonany makijaż tuszuje braki w wyglądzie twarzy i podkreśla jej urodę. 2. 'środki kosmetyczne, służące do upiększania twarzy: szminka, puder, tusz itd.' MAKIJAŻYSTA 'osoba zajmująca się zawodowo robieniem makijażu twarzy w gabinecie kosmetycznym, na planie filmowym lub podczas sesji zdjęciowej modelek': Thibault Vabre to makijażysta firmy Lancome. MAKIJAŻYSTKA 'kobieta - makijażysta': Do filmu zaangażowano aż trzy makijażystki, gotowe w każdej chwili poprawiać wygląd twarzy aktorów. fr. maquillage MAKKARTYZM 'kierunek w polityce wewnętrznej USA realizowany w latach 1950-54, wymierzony przeciwko sympatykom i działaczom partii komunistycznej'. Mak-kartyzm polegał m.in. na usuwaniu komunistów lub osób podejrzanych o sympatie komunistyczne z posad rządowych. amer. McCarthyism od nazwiska Josepha McCarthy'ego, 1908-57, polityka amerykańskiego MAKLER 'osoba zawodowo pośrednicząca w handlu i usługach handlowych, zwłaszcza na giełdzie i w obrocie morskim': Przewidywania maklerów giełdowych. MAKLERSKI 'związany z maklerów': Dom maklerski. skie. Operacje maklerskie. niem. Makler maklerem, z maklerami; Przedsiębiorstwo makler- MAKRO w informatyce 'pojedyncze polecenie, które rozwija się w cały ciąg poleceń, dokonujących jakiejś operacji': Wywołanie makra. Sprawdź przed wyłączeniem komputera, czy wszystkie makra są zamknięte. ang. macro 'długi' odgr. makrós 'wielki, długi' MAKRO- przedrostek o znaczeniu 'wielki, duży', dodawany do rzeczowników, wskazujący na wielki rozmiar lub zasięg tego, o czym informuje druga część wyrazu, np. makroklimat, makroelement gr. makrós 'wielki, długi' MAKROBIOTYKA 'żywienie i leczenie oparte na nieprzetworzonych produktach naturalnych (takich jak warzywa, owoce, pełne ziarna), dostosowane do potrzeb każdego pacjenta'; także teoria dotycząca sposobu życia opartego głównie na takim żywieniu': Makrobiotyka oznacza naturalny sposób życia oraz proste i naturalne odżywanie, zapewniające zdrowie i długowieczność. Jak głosi ulotka reklamowa: "Makrobiotyka obejmuje wszystkie aspekty żywienia, a także wszelkie wymiary ludzkiego życia". MAKROBIOTYCZNY 'oparty na makrobiotyce, dotyczący jej, związany z nią': "Wielka księga makrobiotycz-nego odżywiania i sposobu życia". z gr. makrobiotos 'długo żyjący' MAKROCZĄSTECZKA w chemii 'cząsteczka zbudowana z wielkiej liczby atomów (powyżej tysiąca), zachowująca stałą wielkość podczas przekształceń chemicznych; makromolekuła, makrodrobina'. Makrocząsteczka ma względną masę cząsteczkową powyżej kilku tysięcy. złożenie przedrostka: makro- i słowa: cząsteczka MAKROEKONOMIA 'dział ekonomii zajmujący się badaniami systemów ekonomicznych i wielkości charakteryzujących całą gospodarkę narodową': Makroeko-nomia zajmuje się m.in. analizą popytu i podaży w skali krajowej i międzynarodowej, bilansem płatniczym państwa, analizą dochodu narodowego i zatrudnienia. MAKROEKONOMISTA 'ekonomista specjalizujący się w makroekonomii': Proponując zmiany w podatkach, wicepremier korzystał z prognoz makroekonomistów, dotyczących rozwoju gospodarki narodowej w najbliższych latach. MAKROEKONOMICZNY 'związany z makroekono-mią': Problemy jednego tylko przedsiębiorstwa nie są znaczące w skali makroekonomicznej. Makroekonomiczne tendencje w gospodarce. złożenie przedrostka: makro- i słowa: ekonomia MAKROELEMENT 'jeden z pierwiastków chemicznych, występujących w organizmie w większych ilościach (razem stanowiących 99% ciężaru ciała)': Makroelementy to m.in. węgiel, wodór, azot, wapń i fosfor. złożenie przedrostka: makro- i słowa: element MAKROKLIMAT 'klimat dużych obszarów Ziemi': Makroklimat jest związany z szeregiem czynników geograficznych, m.in. z wysokością nad poziomem morza oraz odległością od oceanów. złożenie przedrostka: makro- i słowa: klimat 465 MAKROKOSMOS MALAKSER MAKROKOSMOS w filozofii 'świat ciał niebieskich, w przeciwieństwie do mikrokosmosu - świata człowieka; Wszechświat'. Nazwa makrokosmos funkcjonowała w filozofii od czasów Demokryta do XIX wieku. MAKROKOSMICZNY w filozofii 'taki, który dotyczy makrokosmosu': Demokryt mógł opisać rzeczywistość makrokosmiczną dzięki atomistycznej teorii budowy materii. złożenie przedrostka: makro- i stówa: kosmos MAKROREGION 'region składający się z kilku dużych jednostek administracyjnych, zazwyczaj podobnych pod względem gospodarczym': Makroregion obejmuje mniejsze jednostki administracyjne lub kraje sąsiadujące ze sobą, które są powiązane więzami ekonomicznymi. MAKROREGIONALNY 'taki, który dotyczy makroregionu'. Makroregionalni politycy, działacze. złożenie przedrostka: makro- i słowa: region MAKROSKALA najczęściej w zwrocie: w makroskali 'w dużej skali, w odniesieniu do zjawisk występujących w szerokim zakresie': W makroskali regionu obserwujemy ożywienie ekonomiczne. Badał problemy gospodarcze w makroskali. złożenie przedrostka: makro- i słowa: skala MAKSI (czytaj: maks-i) l. 'strój kobiecy znacznie dłuższy od typowego, zazwyczaj sięgający do kostek - rzeczownik': Chodzić w maksi. 2. 'o spódnicy lub sukience: długa do kostek (w przeciwieństwie do mini) - przymiotnik': Nosiła tylko spódnice maksi. 2. 'o rozmiarze konfekcji, bielizny: duży, większy od typowego - przymiotnik': Rajstopy maksi. od ang. maxi(mal) MAKSIMUM (czytaj: maks-imum) l. 'najwyższy stopień, największa wartość czegoś, najwięcej czegoś': Zwiększyć moc silników do maksimum! Włożyć w coś maksimum wysiłku. Okazać maksimum dobrej woli. 2. 'co najwyżej, nie więcej niż': Ta aula pomieści maksimum 150 osób. MAKSYMALNY 'mający w porównaniu z innymi najwyższą wartość w przyjętej skali': Maksymalny wysiłek, zysk, natężenie, nasilenie. Temperatura maksymalna. () Termometr maksymalny w technice 'termometr wskazujący najwyższą temperaturę badanego przedmiotu w jakimś czasie' MAKSYMALIZM 'występowanie z radykalnym programem społecznym, politycznym; także: stawianie sobie i innym wysokich wymagań moralnych, proponowanie skrajnych rozstrzygnięć': Wobec maksymalizmu żądań załogi negocjacje zostały zerwane. MAKSYMALISTA 'człowiek głoszący radykalny program społeczny i polityczny; także: osoba stawiająca sobie lub innym najwyższe wymagania moralne, proponująca skrajne rozstrzygnięcia': Uważała, że redaktor dziennika musi pracować szybko i efektywnie, licząc się z możliwością popełnienia drobnych błędów, nie może więc być ani maksymalistą, ani pedantem, opętanym manią doskonałości w każdym działaniu. MAKSYMALIZACJA 'zwiększenie czegoś do maksimum': Maksymalizacja wysiłku na treningach powinna zaowocować dobrymi wynikami na zawodach. MAKSYMALIZOWAĆ 'zwiększać coś do maksimum': Maksymalizować wysiłek. Maksymalizować rozmiary czegoś. lać. maximum 'największe' MAKSISINGEL zob. pod hasłem SINGEL MAKSYMA 'zasada postępowania lub ogólna reguła o charakterze filozoficznym, ujęta w krótką i dobitną formę': Od ojca nauczył się tej praktycznej maksymy: spiesz się powoli. Wieczorem często czytywała stoickie maksymy Seneki. tac. śr. sententia maxima 'myśl najważniejsza' MAKUCH 'wyciśnięte nasiona oleiste, zwykle w postaci sprasowanych plastrów, używane jako pasza dla zwierząt hodowlanych': Makuch jest wartościową paszą dla bydła i nierogacizny ze względu na dużą zawartość tłuszczu, białka, węglowodanów i soli mineralnych. MAKUCHOWY 'związany z makuchem, wytworzony z makuchów': Pasza makuchowa. niem. Mohnkuchen, dosłownie 'makowiec' MALACHIT l. 'minerał o charakterystycznym zielonym zabarwieniu i szklistym połysku, będący rudą miedzi, wy stepującą zwykle w postaci nacieków': Malachity są używane do wyrobu biżuterii oraz w przemyśle farbiar-skim. 2. 'kolor zielony, zbliżony do szmaragdowego': Malachit mórz południowych. MALACHITOWY l. 'taki, który wykonany jest z malachitu'. Biżuteria malachitowa była chętnie noszona przez kobiety w okresie klasycyzmu. 2. 'taki, który ma kolor zielony, zbliżony do szmaragdowego': Znów wędrujemy ciepłym krajem, malachitową łąką morza [...]. (Baczyński) () Zieleń malachitowa 'sproszkowany malachit używany jako pigment do produkcji farb' fr. malachite z gr. malache MALAGA 'hiszpańskie wino deserowe, o ciemnozłotej barwie, bardzo słodkie i mocne'. Malagę produkuje się z podsuszonych winogron w Andaluzji. Malaga ze szczepu Moscatel jest szczególnie aromatyczna. Do najlepszych win typu malaga należy gatunek "Lagri-ma". od nazwy miasta Malaga w południowej Hiszpanii MALAKSER 'robot kuchenny, służący nie tylko do rozdrabniania, mieszania i ubijania surowców spożyw- 466 MALARIA MAMELUK czych, lecz także do ich krojenia i tarcia': Starła marchewkę w malakserze. fr. malaxeur MALARIA 'choroba pasożytnicza, wywoływana przez zarazki przenoszone przez komara widliszka, charakteryzująca się nawrotami wysokiej temperatury i dreszczy; zimnica': Charakterystyczne dla malarii napady gorączki rozpoczynają się bólami głowy i nagłymi dreszczami. MALARYCZNY 'związany z malarią': Od trzech dni męczyła go malaryczna gorączka. wt. malaria od: mała aria 'złe powietrze' MALIGNA 'bardzo wysoka gorączka, której towarzyszą zaburzenia świadomości i majaki': Majaczyć, bredzić w malignie. Leżeć w malignie. <) Chodzić, żyć jak w malignie 'postępować w sposób irracjonalny, tracić kontakt z otoczeniem' lać. maligna MALKONTENT 'osoba wiecznie niezadowolona i narzekająca, we wszystkim dopatrująca się wad': Nie sposób dogodzić malkontentom. MALKONTENCTWO 'bycie malkontentem, postawa malkontenta': Może twoje malkontenctwo wynika z tego, że sam jesteś niezadowolony z siebie i - narzekając na wszystkich i wszystko - chcesz odwrócić uwagę od własnych braków? MALKONTENCKI 'związany z mąlkontenctwem, typowy dla malkontenta': Malkontenckie narzekania. Malkontencki typ. Malkontenckie nastawienie do życia. fr. malcontent od łac. małe 'źle', contentus 'zadowolony' MALTAŃSKI 'związany z Maltą': Język maltański, urzędowy (oprócz angielskiego) język na Malcie, jest spokrewniony z dialektami arabskimi, silne są w nim też wpływy włoskie. Kawaler maltański 'członek rycerskiego zakonu joannitów, założonego około 1130 roku w Jerozolimie do walki w obronie Królestwa Jerozolimskiego, w 1530 r. przeniesionego na Maltę i od tego też czasu zwanego Zakonem Kawalerów Maltańskich': By zostać kawalerem maltańskim, dziad musiał udowodnić swoje szlacheckie pochodzenie i zaangażowanie w obronę religii katolickiej. () Krzyż maltański 'odznaka zakonu maltańskiego w kształcie białego krzyża o ośmiu rogach, które symbolizowały osiem cnót rycerza-zakonnika' MALTAŃCZYK l. 'mieszkaniec Malty': W większości Maltańczycy są katolikami. 2. 'członek rycerskiego zakonu joannitów; kawaler maltański, kawaler mieczowy, joannita; także: posiadacz orderu maltańskiego': Cele działalności maltańczyków to pomoc charytatywna i medyczna. 3. 'pies rasowy, bardzo mały, o białej sierści i obwisłych dużych uszach; rasa tych psów'. Mimo nazwy maltańczyk nie ma nic wspólnego z Maltą, pochodzi z wyspy Melita na Adriatyku. od: Malta - wyspa na Morzu Śródziemnym MALTRETOWAĆ 'znęcać się nad kimś fizycznie lub psychicznie: bić, głodzić, upokarzać itd.': Prokurator wystąpił z oficjalnym aktem oskarżenia wobec polskich strażników z obozu w Łambinowicach, którzy w latach 1945-1946 maltretowali przetrzymywanych tam niemieckich więźniów. fr. maltraiter od łac. małe tractare 'źle się obchodzić' MALWERSACJA 'przywłaszczenie sobie powierzonych, zwykle publicznych, pieniędzy': Został oskarżony o malwersację na szkodę przedsiębiorstwa, w którym był zatrudniony. MALWERSANT 'osoba, która popełnia malwersację, przywłaszcza sobie powierzone jej pieniądze' fr. malversation MAŁMAZJA 'dawna nazwa słodkiego wina gronowego wyrabianego na wyspach Morza Śródziemnego i na południu Europy': A tę małmazję, którą u Państwa piłem, do końca życia wspominać będę - tak rozkoszny był ów napój. od: Napoli di Malvasia - miasto na Peloponezie, założone w 1205 roku MAMAŁYGA l. 'potrawa z kukurydzianej mąki albo kaszy gotowanej na gęsto, okraszona stopioną słoniną': Mamałygajest popularna w krajach południowo-wschod-niej Europy. 2. przen. 'gęsta, nieprzyjemnie wyglądająca, zwykle rozgotowana potrawa': Podali jakąś mamałygę z soi i innych warzyw, zachwalaną jako miejscowa specjalność. ukr. z rum. mamaliga MAMBO l. 'taniec towarzyski, w metrum parzystym i tempie dość szybkim, wykonywany przy muzyce stanowiącej połączenie melodii i rytmów muzyki krajów Ameryki Łacińskiej (zwłaszcza kubańskiej rumby) z charakterystycznymi elementami jazzu': Mambo popularne było w połowie lat 50. XX wieku w Stanach Zjednoczonych i Europie. 2. 'muzyka do tego tańca lub samodzielny utwór muzyczny w rytmie tego tańca': Skomponował wiele mamb, ale jego specjalnością były jednak rumby. hiszp. mambo MAMELUK l. 'w średniowiecznym Egipcie: członek oddziału wojskowego, złożonego z niewolników kaukaskich i tureckich, stanowiącego gwardię przyboczną sułtanów, która przejęła władzę w XIII w. i sprawowała ją do XVI' 2. 'w XVIII w. w Egipcie: przedstawiciel rządzącej pod zwierzchnictwem tureckim oligarchii, wytępionej w XIX w. przez Muhammada Alego' 3. przen. książk. 'fanatyczny zwolennik kogoś lub czegoś, ślepo oddany jakiejś władzy' MAMELUCKI 'taki, który dotyczy mameluka, jest dla niego charakterystyczny, albo składa się z mameluków': Mameluckie oddziały były gwardią przyboczną sułtana. fr. mamelouk z ar. mamluk 'sługa' 467 MAMMOGRAFIA MANDRAGORA MAMMOGRAFIA 'badanie piersi kobiecych za pomocą promieni rentgenowskich, które ma na celu wykrycie zmian nowotworowych, stanów zapalnych itp.': Robić mammografię. MAMMOGRAF 'aparat rentgenowski do robienia mam-mografii': Szpital zakupił nowy mammograf. złożenie z łac. mamma 'pierś' i gr. graphein 'rysować, pisać' MAMONA l. pot. 'pieniądze': Jak masz mamonę, to ci się wszyscy kłaniają i nie zwracają uwagi na kołnierzyk bez guzika i brudne paznokcie. 2. 'dawniej: bogactwo, majątek, dobra doczesne': Niewolnicy mamony. aramejskie mamona MAMUT l. 'wymarły słoń z okresu lodowcowego, o gęstej, długiej sierści i ogromnych kłach': Mamuty zamieszkiwały północne obszary Europy i Azji oraz północną Amerykę. 2. 'odmiana żółtej fasoli szparagowej o dużych, szerokich strąkach': Zupa jarzynowa z mamutem. Kupiła kilogram mamuta, nagotowała i podała z przysmażoną tartą bułką i masłem. 3.przen. 'człowiek stary i zacofany, o skostniałych poglądach': Chcesz wyjść za takiego mamuta? I o czym ty z nim będziesz rozmawiać, przecież dla niego nawet Piłsudski to socjalistyczny rewolucjonista. MAMUTOWIEC 'potężne, długowieczne drzewo iglaste z rodziny cypryśnikowatych, o gęstej koronie, brązowej korze i łuskowatych szpilkach; drzewo mamutowe': Mamutowiec jest drzewem chronionym, rosnącym w Ameryce Północnej. MAMUTOWY rząd. 'taki, który dotyczy mamuta, jest charakterystyczny dla mamuta': Mamutowe kości, szczątki. <) Drzewo mamutowe 'mamutowiec' MAMUCI 'taki, który dotyczy mamuta, jest charakterystyczny dla mamuta'. Mamuci szkielet. Mamucia skóra. <} Skocznia mamucia 'największy typ skoczni narciarskiej, umożliwiającej bardzo dalekie (i bardzo niebezpieczne) skoki': Na skoczniach mamucich rozgrywa się zawody w tzw. lotach narciarskich. niem. Mammut MANAGEMENT (czytaj: menedżment) 'zarząd przedsiębiorstwa lub korporacji; kierownictwo': Management zbierał się co tydzień, by radzić o sytuacji firmy. ang. management MAŃANA (czytaj: mańjana) 'jutro': Z typowo latynoskim spokojem odpowiadał wciąż: mariana, co w praktyce o-znaczało "nigdy" lub "kiedyś w dalekiej przyszłości". hiszp. mariana MANDALA 'mistyczny symbol Wszechświata, przedstawiający najczęściej kwadrat wpisany w koło, zawierający zazwyczaj ułożone symetrycznie wyobrażenia bóstw': Mandala używana jest w hinduizmie i buddyz-miejako pomoc w medytacji. Mandala bywa wykonana z zierenek piasku, zmieszanych z barwnikami mineralnymi; po zakończeniu tej ceremonii, na którą była ułożona, niszczy się ją, rozsypując piasek. Ułożenie mandali wymaga wielkiej cierpliwości. sanskr. mandala 'koło' I MANDAT 'nieduża kara administracyjna, np. kara za przekroczenie przepisów drogowych, za jazdę bez biletu środkami komunikacji itp.': Kontrolerzy MZK będą karali mandatami za kasowanie fałszywych biletów. Zapłaciłem mandat - 200 złotych, i pojechałem dalej. lać. mandatum 'zlecenie' II MANDAT l. 'pełnomocnictwo, które daje się komuś do pełnienia funkcji pochodzącej z wyboru': Daje to panu mandat do reprezentowania interesów naszego regionu na forum ogólnopolskim. 2. 'miejsce uzyskane w organie wybieralnym, zwłaszcza miejsce w sejmie lub senacie': Żadna partia nie obsadzi połowy mandatów w nowym parlamencie. Nie możemy zrezygnować z walki o mandaty. Uzyskać mandat. Zrzec się mandatu. 3. 'pełnomocnictwo do zarządzania niesamodzielnym politycznie terytorium, udzielane jakiemuś państwu przez organizację międzynarodową': Mandat ONZ w Namibii sprawowała RPA. MANDATARTUSZ 'osoba, która uzyskała pełnomocnictwo do pełnienia funkcji pochodzącej z wyboru': Jest pan mandatariuszem całego narodu, a nie tylko swojego powiatu czy swojej partyjki! lać. mandatum 'zlecenie' MANDOLA 'strunowy instrument muzyczny, szarpany, o owalnym korpusie i wypukłym spodzie, ośmiu lub dziesięciu strunach': Popularną w XVI-XVII wieku w Europie mandolę stroiło się o oktawę niżej niż skrzypce. wf. mandola MANDOLINA 'strunowy instrument muzyczny, szarpany, o czterech parach metalowych strun, rozpiętych na dość krótkiej szyjce, zaopatrzonej w metalowe progi i wypukłym, groszkowatym pudle rezonansowym': Grać na mandolinie. Stroić mandolinę. MANDOLINISTA 'muzyk grający na mandolinie': Zespół, orkiestra mandolinistów. MANDOLINOWY 'związany z mandoliną': Muzyka mandolinowa. Struny mandolinowe. wl. mandolino MANDRAGORA 'roślina o grubym korzeniu, zwykle rozwidlonym i przypominającym postać człowieka, o dużych, dzwonkowatych kwiatach i jadalnych owocach': Mandragora rośnie w rejonie śródziemnomorskim, w Himalajach i zachodniej Turkmenii. () Mandragora lekarska 'gatunek mandragory mający zastosowanie w medycynie'. Mandragora lekarska używana była w średniowieczu jako lek magiczny. gr. mandragóras 468 MANEKIN MANIA MANEKIN l. 'figura o kształtach ludzkich, zrobiona z drewna lub tworzywa sztucznego, używana w krawiectwie i w domach odzieżowych jako model do przymierzania i demonstrowania ubrań, także wykorzystywana jako model dla artysty plastyka': W witrynie sklepowej stały manekiny prezentujące suknie sylwestrowe. 2. przen. 'człowiek manipulowany, kierowany przez innych, osoba bezwolna': Jak długo będziesz manekinem, usłużnie prezentującym poglądy swojego szefa? fr. mannequin z hol. mannekijn 'człowieczek' MANE, TEKEL, FARES l. '"policzono, zważono, rozdzielono (królestwo twoje i dano je Medom i Persom)" -ostrzeżenie, a jednocześnie przepowiednia zagłady, wypisane tajemniczą ręką na ścianie pałacu króla Babilonu, Baltazara, podczas uczty' l. przen. 'groźne ostrzeżenie, złowieszczy znak, zapowiadający zagładę czegoś lub czyjąś klęskę': Już widzę w wyobraźni, jak na ścianach tej instytucji jakaś tajemnicza ręka pisze: MANE, TEKEL, FARES-inawet wiem, co tojest za ręka-to "niewidzialna ręka rynku"! aramejskie MANEWR l. 'złożony ruch ciałem lub jakimś przedmiotem, wymagający od osoby, która ten ruch wykonuje, zręcznego kierowania': Kierowca usiłował uniknąć zderzenia, przyspieszając i skręcając gwałtownie w prawo. Manewr się udał. 2. w wojsku ' takie przesunięcie oddziałów wojskowych, które umożliwia zajęcie dogodniejszej pozycji bojowej': Manewr oskrzydlający. By zasłonić się przed nieprzyjacielem, konieczny był manewr całej kolumny. 3. przen. 'zręczne posunięcie w jakiejś dziedzinie, umożliwiające realizację zamierzonego celu': W zarządzie firmy dyskutowano o manewrze rynkowym, polegającym na szybkiej zmianie profilu produkcji. Prezydent wykonywał zakulisowe manewry, mające doprowadzić do nowego sojuszu z demokratami. MANEWRY w wojsku 'ćwiczenia w terenie, polegające na wykonywaniu takich czynności i przesunięć oddziałów, jak w warunkach bojowych' MANERWOWAĆ l. 'o człowieku: wykonywać złożone, wymagające zręczności ruchy ciałem lub kierowanym przez siebie pojazdem albo jakimś przedmiotem; o pojeździe: wykonywać różnorodne ruchy po to, by ustawić się w odpowiedniej z jakichś względów pozycji': Kelner zręcznie manewrował między stolikami. Na tyłach dworca, w białej parze, manewrowała lokomotywa. 2. przen. pot. 'działać zręcznie, stosując różne - niekiedy podstępne albo nieuczciwe - posunięcia, dla osiągnięcia celu': Manewrował tak, że nigdy nie dał się złapać na kłamstwie. Szef oświadczył: -No cóż, zostaliśmy wymanewrowani przez konkurencję. MANEWROWY l. 'pracownik kolei zajmujący się przemieszczaniem pociągów na stacji oraz zestawianiem składów pociągów (przymiotnik w funkcji rzeczownika)': Przez megafony wzywano manewrowego do dyżurnego ruchu. 2. 'związany z manewrowaniem w l. znaczeniu': Na kursie prawa jazdy wiele czasu spędzili na placu manewrowym. Lokomotywa manewrowa. fr. manoeuvre od łac. manus 'ręka', opera 'dzieło' MANEŻ l. 'plac albo budynek do treningu, pokazów, konkursów jazdy konnej lub ujeżdżania koni; ujeżdżalnia': O Maneż otwarty 'plac o minimalnych wymiarach 20 na 40 metrów, na ogół jednak 60 na 100 metrów albo więcej' () Maneż kryty 'plac w budynku o minimalnych wymiarach 20 na 40 na 5 metrów' 2. 'kolisty plac w cyrku, na którym występują artyści; arena': Na maneżu uprawiano woltyżerkę. 3. 'urządzenie do napędu maszyn rolniczych, poruszane siłą zwierząt chodzących w koło; kierat' MANEŻOWY 'związany z maneżem, zwłaszcza w l. lub 2. znaczeniu'. Przeszkoda maneżowa. Plac maneżo-wy. fr. manege MANGAN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 25 i masie atomowej 59,94, symbol: Mn: metal srebrzy-stobiały z odcieniem różowym, bardzo twardy i kruchy': Mangan jest stosowany między innymi do wyrobu specjalnej stali, bardzo odpornej na ścieranie i uderzenia. MANGANOWY 'związany z manganem albo zawierający mangan': <) Kwas manganowy 'kwas, który zawiera czterowartościowy mangan' <) Sole manganowe 'związki chemiczne powstałe w wyniku reakcji zobojętnienia, złożone z manganu i reszty kwasowej' niem. Mangan, dawniej: Manganesium od łac. sr. magnesia MANIA l. pot. 'niezwykle silny pociąg do czegoś, znacznie przekraczające normę zainteresowanie czymś: jakimiś przedmiotami, jakąś dziedziną, czynnością itd.': Miał manię na punkcie płyt. Koleżanka ze studiów uważała, że wszyscy chłopcy maj ą manię seksualną. Nikt go nie lubił, był zarozumiały i miał manię wielkości -wszędzie chciał być najważniejszy i najmądrzejszy. 2. w medycynie 'występujący w chorobach psychicznych stan wzmożonego pobudzenia, połączonego z poczuciem siły, szczęścia i urojeniami, np. że się jest wielkim człowiekiem': Mania jest odwrotnością depresji i apatii. W manii często występują urojenia "wielkościowe": chory wyobraża sobie, że jest wielkim człowiekiem, osobą o nieograniczonych możliwościach, boskim posłańcem itd. MANIAK l. pot. 'osoba mająca bardzo silny pociąg do czegoś': Wędkarzy, którzy potrafią wstawać o 3.00 i stać w ciemnościach i zimnie z kijem nad wodą, uważał za maniaków. Z uporem maniaka powtarzał im, że do każdej definicji w słowniku należy dodać przykład, bo bardzo zwiększa to zrozumiałość tekstu i uczy stosowania nieznanych słów. 2. w medycynie 'osoba cierpiąca na manię': Leczenie maniaków, podobnie jak leczenie osób w depresji, na ogół przynosi pozytywne wyniki' 469 MANICHEIZM MANIFESTACJA MANIACKI pot. 'związany z manią- niezwykle silnym pociągiem do czegoś': To j ego maniacki upór sprawił, że w końcu pismo zaczęło się ukazywać. Z maniacką dokładnością malował wszystkie detale jej ciała. MANIAKALNY w medycynie 'związany z manią - stanem wzmożonego pobudzenia': Stany maniakalne są dla rodziny bardzo uciążliwe, powodują też wiele kłopotów w kontaktach z dalszym otoczeniem. gr. mania 'szaleństwo' MANICHEIZM 'system filozoficzno-religijny, starający się pogodzić dualizm starej religii Zoroastra z chrystia-nizmem, uznający za zasadę bytu dwa przeciwstawne, jednakowo wieczne, zwalczające się pierwiastki: dobro i zło, światłość i ciemność': W manicheizmie odzwierciedleniem dualistycznej natury świata był dualizm natury człowieka: cielesnej, związanej ze złem, oraz duchowej, związanej z dobrem. A z tego bezpośrednio płynął nakaz ascezy, umartwiania grzesznego ciała -szczególnie częsty, podobnie jak wiele innych wątków manichejskich - w średniowiecznych herezjach chrześcijańskich. MANICHEJCZYK 'wyznawca, zwolennik manicheiz-mu' MANICHEJSKI 'taki, który związany jest z maniche-izmem': Doktryna, filozofia manichejska. Albigensi wierzyli w manichejski dualizm duszy i ciała. fr. manicheisme od: Mani-perski filozof, żyjący w III w. n.e., twórca tego systemu religijno-filozoficznego MANICURE zob. MANIKIUR MANIERA l. 'charakterystyczny dla pewnego kręgu twórców sposób kształtowania dzieł': Maniera barokowa, młodopolska. W angielskiej rzeźbie nagrobnej do XV wieku stosowana była maniera gotycka. 2. 'zagęszczenie elementów typowych dla ukształtowanego już stylu, mechaniczne powielanie wzorów, odczuwane jako przejaw wtómości': Pierwsze jego obrazy zostały przez krytykę ocenione przychylnie, potem jednak popadł w manierę, w jego pracach coraz mniej było oryginalności, a coraz więcej powielania wcześniejszych pomysłów i rozwiązań artystycznych. 3. tylko w liczbie mnogiej MANIERY 'zachowanie się, sposób bycia; ogłada towarzyska': Dobre, nienaganne, staroświeckie maniery. Nabrać manier. MANIEROWAĆ SIĘ 'stawać się w swoim zachowaniu lub działaniu nienaturalnym; wpadać w manierę w 2. znaczeniu': Po sukcesie tego spektaklu aktor zmanierował się, powtarzał gagi i chwyty znane stamtąd i chyba zaczął się utożsamiać z bohaterem. Młodzi aktorzy ma-nierują się, grając z gwiazdami. MANIERYCZNY l. 'taki, który jest nienaturalny, sztuczny; pełen maniery': Manieryczne zachowanie, manieryczne gesty. 2. inaczej: MANIERYSTYCZNY 'związany z manieryzmem - kierunkiem w sztuce': Manieryczna poezja Morsztyna. MANIERYZM l. 'powielanie przez artystę istniejących wzorców cudzych lub własnych': Popaść, wpadać w manieryzm. 2. 'kierunek w sztuce europejskiej, ukształtowany we Włoszech w XVI w., charakteryzujący się szczególnym wyszukaniem w dziedzinie formy i treści dzieła, wyrafinowaniem i wirtuozerią wykonania': Manieryzm stanowił przejściową fazę od renesansu do baroku. 3. w medycynie 'zaburzenia nerwowe, które objawiaj ą się niekontrolowanym, bezcelowym wykonywaniem ruchów mimicznych oraz ruchów kończyn i głowy' MANIERYSTA l. 'artysta, który w swej twórczości powiela istniejące wzory cudze lub własne': Był manie-rystą, tworzącym afektowane i dziwaczne dzieła. 2. 'przedstawiciel manieryzmu'. MANIERYSTYCZNY 'to samo, co manieryczny w 2. znaczeniu' fr. manierę z łac. manus 'ręka' MANIFEST l. 'uroczysta odezwa władcy lub władzy do narodu, zazwyczaj zawierająca program działania politycznego, informacje o planowanych reformach, deklaracje dotyczące zagwarantowania obywatelom pewnych praw': Manifest PKWN, ogłoszony 22 lipca 1944 r., zapowiadał walkę z hitleryzmem, sojusz ze Związkiem Radzieckim oraz przekształcenia ustrojowe w kierunku socjalizmu. 2. 'pismo - zwykle artykuł lub broszura - w którym jakaś grupa, najczęściej polityczna lub artystyczna, formułuje swój program': W 1924 r. ogłosił Breton swój pierwszy "Manifest nadrealizmu" jako program nowej szkoły, składającej się przeważnie z byłych dada-istów [...]. (Hutnikiewicz) Opublikowany w 1848 r. "Manifest komunistyczny" Marksa i Engelsa zaczynał się od słów: "Widmo krąży po Europie, widmo komunizmu". 3. w transporcie morskim 'dokument wyszczególniający ładunki na statku podczas rejsu, przesyłany z portu załadunku do portu docelowego przez maklera lub armatora' niem. Manifest od łac. manifestus 'jawny' MANIFESTACJA l. 'publiczne zgromadzenie za czymś albo przeciw czemuś': Urządzili manifestację antypre-zydencką na placu Zamkowym. Manifestacja pierwszomajowa. 2. 'gwałtowne, publiczne wyrażanie swoich uczuć albo poglądów': Manifestacja niezadowolenia. Manifestacją sympatii można nazwać wczorajsze spotkanie z bohaterami serialu. MANIFESTANT 'osoba biorąca udział w manifestacji': Manifestanci przyjechali do Warszawy kilkudziesięcioma autobusami. MANIFESTOWAĆ l. 'brać udział w manifestacji -zgromadzeniu': Manifestowali zwolennicy równouprawnienia mniejszości seksualnych. 2. 'publicznie, głośno wyrażać uczucia albo poglądy': Manifestować swoje poglądy polityczne. Manifestowanie wiary. MANIFESTACYJNY l. 'związany z manifestacją': Manifestacyjny pochód zbliżył się do Krakowskiego Przedmieścia. 2. 'służący zwróceniu uwagi na siebie, 470 MANIKIUR albo MANICURE MANSARDA głośnemu, publicznemu wyrażeniu swoich postaw': Manifestacyjne okazywanie serdeczności. Manifestacyjne opuszczenie sali. lać. manifestatio 'ujawnienie' MANIKIUR albo MANICURE (czytaj: manikiur) 'zabieg kosmetyczny dłoni, zwykle polegający na obcięciu, opiłowaniu i polakierowaniu paznokci': Zrobiła sobie manikiur. MANIKIURZYSTKA 'kobieta zawodowo zajmująca się wykonywaniem manikiuru' fr. manicure od łac. manus 'ręka', curare 'pielęgnować' MANIPULACJA l. 'nieuczciwe sterowanie poglądami albo działaniami ludzi, którzy nie są tego działania świadomi, po to, żeby osiągnąć pewne cele, najczęściej sprzeczne z interesami tych ludzi albo nieuczciwe moralnie': Stworzenie niezależnego od państwa i manipulacji partyjnych systemu ubezpieczeń społecznych to nasz cel. Ich postępowanie w tej sprawie było efektem manipulacji służb specjalnych. 2. 'tendencyjne i nieuczciwe posługiwanie się faktami albo danymi po to, żeby przeprowadzić to, co się chce przeprowadzić': Dziennikarze robiący te programy przeszli nas w sztuce manipulacji. Manipulacja danymi statystycznymi pozwoli pokazać, że gospodarka przezwyciężyła stagnację. 3. 'ręczne wykonywanie jakichś prac, czynności, zwłaszcza takich, które wymagają zręczności, precyzji i fachowości': Manipulacje przy naprawie magnetofonu. MANIPULOWAĆ l. 'nieuczciwie kierować ludźmi poza ich świadomością i wolą dla osiągnięcia swoich własnych celów': Nauczyli się tak manipulować słuchaczami, że ci przyjmują za swoje poglądy wygłaszane z anteny. Manipulować uczuciami niewinnych dziewcząt. 2. 'tak nieuczciwie posługiwać się faktami albo danymi, żeby przeprowadzić to, co się chce przeprowadzić': Tymi materiałami z posiedzeń KC można dowolnie manipulować. 3. 'wykonywać ręcznie jakąś pracę, czynność, zwłaszcza wymagającą precyzji, zręczności, fachowości': Długo manipulował przy zepsutym telewizorze. MANIPULATOR l. 'osoba, która manipuluje ludźmi albo faktami': Łatwo odniesie tu sukces demagog lub polityczny manipulator. 2. 'różne typy urządzeń technicznych, służące do manipulacji w znaczeniu 3.' MANIPULANT 'to samo, co manipulator w znaczeniu l., człowiek przebiegły, który podstępnie kieruje sprawami innych, wykorzystując okoliczności i układy': Strzeż się go, to manipulant, który nie zawaha się poświęcić prawdę dla swoich korzyści. fr. i ang. manipulation z łac. manipulare 'wykonywać coś ręką' MANIPULACYJNY tylko w wyrażeniach: oplata manipulacyjna, koszty manipulacyjne 'pieniądze płacone organom administracyjnym (urzędom, sądom) za prowadzenie przez nie jakiejś sprawy': Opłatę manipulacyjną powinien pan wnieść jeszcze przed złożeniem podania. z łac. manipulare 'wykonywać coś ręką' MANIPUŁ 'w starożytnym Rzymie: jednostka wojskowa, część kohorty'. Manipuły liczyły od 120 do 200 żołnierzy. lać. manipulus MANITU (czytaj: manitu) 'według wierzeń wielu plemion Indian północnoamerykańskich: nadprzyrodzona, bezosobowa siła magiczna obecna w przyrodzie, dająca moc duchom, bóstwom i zjawiskom przyrody; także wizerunek bóstwa indiańskiego': Algonkinowie wierzyli w Wielkiego Ducha - Manitu. algonkinskie Manitoo MANIZM 'forma wierzeń i praktyk religijnych różnych ludów, polegająca na kulcie duchów osób umarłych, przodków danego plemienia, szczepu czy rodu': Podstawę manizmu stanowi wiara w pośmiertną siłę duchową przodków. Manizm jest najbardziej rozpowszechniony w Afryce. lać. manes 'cienie, dusze zmarłych' MANKAMENT 'wada czegoś, czasem drobna, czasem większa, lub jakiś brak, niedostatek tego': Usunięcie mankamentów organizacyjnych usprawniło proces produkcji. Mankamenty wykształcenia nadrabiał wielkim tupetem. Gdy nasze prababki mówiły o mężczyźnie, że ma mankament, znaczyło to, że jest impotentem. A te w czułym atramencie urodzone nimfy wodne pana Słowackiego Jula, o którego mankamencie wie dzisiaj każda smarkula. (Boy-Żeleński) wl. mancamento od łac. mancus 'ułomny' MANKO 'brak pieniędzy w kasie lub towarów w magazynie, stwierdzony przez porównanie stanu rzeczywistego ze stanem wynikającym z rachunku': Kontrola wykryła manko w kasie. Kasjerka miała manko. wl. manco od łac. mancus 'ułomny' MANOMETR 'przyrząd do pomiaru ciśnienia cieczy, gazów lub pary, większego od ciśnienia atmosferycznego': W manometrze dzwonowym wykorzystuje się proporcjonalność ciśnienia do siły wywieranej na dzwon o znanej powierzchni roboczej. MANOMETRIA 'dział metrologii stosowanej, zajmujący się pomiarami ciśnień' MANOMETRYCZNY 'dotyczący manometru i mano-metrii': () Bomba manometryczna 'przyrząd do pomiaru ciśnienia gazów, powstających w czasie szybkiego spalania wybuchowych materiałów miotających' fr. manometre od gr. manós 'rzadki' i metron 'miara' MANSARDA l. 'małe mieszkanie lub pokój na poddaszu, znajdujące się w kondygnacji strychowej, najczęściej w obrysie dachu mansardowego, czyli łamanego': Źródłem światła w mansardzie są okna dachowe. 2. 'dach łamany, składający się z dwóch części: górnej -szerokiej na prawie całą powierzchnię piętra i płaskiej, dolnej - bardzo stromej, przebiegającej prawie tak, jak 471 MANTRA MARATON ściany budynku - co umożliwia umieszczenie na piętrze strychowym dodatkowych pomieszczeń lub mieszkań' MANSARDOWY 'związany z mansardą: mieszkaniem na piętrze dachowym lub dachem łamanym': Okna mansardowe. Mansardowa konstrukcja dachu upowszechniła się w Europie Zachodniej w XVII w. od nazwiska Francoisa Mansarta (1598-1666), architekta francuskiego MANTRA l. 'wedyjska modlitwa lub hymn' 2. 'modlitewny werset lub magiczna formuła w niektórych odmianach hinduizmu i buddyzmu': Powtarzanie mantry sprzyja koncentracji osoby medytującej. Najbardziej znana mantra to: "Om mani padme hum". sanskr. mantra 'zaklęcie' MANTYLA l. 'rodzaj chusty lub lekkiego szala, zwykle z czarnej lub białej koronki, zakładanych na głowę i ramiona kobiet, noszony głównie w Ameryce Łacińskiej i Hiszpanii': Moda na noszenie mantyli w XVIII wieku w Europie została przejęta z lokalnego zwyczaju hiszpańskiego. 2. 'dawniej: krótka pelerynka damska, zwykle jedwabna': Mantyla była ozdobą kobiecego stroju balowego w modzie secesyjnej końca XIX i początku XX w. hiszp. mantiiia z łac. mantellum 'okrycie' MANUALNY książk. 'ręczny: wykonywany rękami lub związany z rękami': Nauczycielka stwierdziła, że ma wielkie zdolności manualne, ale nie potrafi myśleć abstrakcyjnie. Czynności manualne. lać. manualis MANUFAKTURA l. w ekonomii 'wczesnokapitalistyczna forma produkcj i przemysłowej, oparta na podziale pracy rękodzielniczej': Manufaktura rozpoczęła się w przemyśle tkackim, następnie znalazła zastosowanie w metalurgii. 2. 'zakład produkcyjny oparty na takim systemie produkcji, już nie warsztat rzemieślniczy, jeszcze nie fabryka': W Polsce pierwsze manufaktury rzemieślnicze powstały u schyłku XVI wieku. 3. przestarz. 'praca rękodzielnicza, rękodzielnictwo' 4. przestarz. 'wyroby przemysłu tekstylnego, tkaniny' MANUFAKTUROWY 'związany z manufakturą': W XVII i XVIII w. produkcja manufakturowa obejmowała coraz więcej gałęzi przemysłu. MANUFAKTURZYSTA przestarz. 'właściciel manufaktury' ang. manufacture z łac. manus 'ręka', factura 'robienie' MANU PROPRIA 'własnoręcznie': Podstawę do kolumny wykonał manu propria wielki architekt, co odnotowano w specjalnym zapisku. lać., od: manus 'ręka', proprius 'własny' MANUSKRYPT 'rękopis, zwłaszcza stary, cenny rękopis lub rękopis znanego autora': Przeglądał średniowieczne manuskrypty w Bibliotece Jagiellońskiej. Studenci porównywali kopię manuskryptu "Pana Tadeusza" z pier-wodrukiem poematu. lać. manuscriptum MANUS MANUM LAVAT 'ręka rękę myje - dwie osoby, które przeprowadzają jakąś nielegalną transakcję, przynoszącą im obu zysk, popierają się wzajemnie, "uniewinniają się wzajemnie'": Kto komu dał łapówkę, co na tym zyskał-dziś już nie dojdziesz, panuje solidarna zmowa milczenia, jak zwykle "manus manum lavat". lać. z Seneki MAOIZM 'przystosowana do warunków chińskich radykalniejsza i bardziej skrajna odmiana marksizmu-le-ninizmu, sformułowana przez Komunistyczną Partię Chin pod przewodnictwem Mao Zedonga': Maoizm cechowały radykalne posunięcia społeczno-gospodarcze i polityczne, zmierzające do przemiany tradycyjnych Chin w komunistyczne. MAOISTA 'zwolennik maoizmu': Maoiści przeprowadzili w Chinach słynną rewolucję kulturalną. MAOISTYCZNY 'związany z maoizmem': Jednym z celów działaczy maoistycznych było uczynienie z Chin mocarstwa przodującego w świecie komunistycznym, co z czasem doprowadziło do konfrontacji z ZSRR. od nazwiska Mao Zedonga, 1893-1976, chińskiego przywódcy komunistycznego. MARABUT l. 'członek średniowiecznego muzułmańskiego bractwa w północnej Afryce; później: osoba świątobliwa, słynąca z praktyk ascetycznych i cudotwórstwa': Marabuci mieszkali w klasztorach warownych, nazywanych ribat. 2. 'ptak z rodziny bocianów, o czamo-białym upierzeniu, nagiej głowie i szyi, żywiący się padliną i drobnymi zwierzętami'. Marabut to duży afrykański padlinożerca, spotykany blisko osiedli ludzkich, chroniony przez tubylców. 3. 'miękkie pióro indycze o luźnych, długich promieniach chorągiewki i cienkiej, twardej stosinie, w górnej części wiotkiej' fr. marabout z ar. murabit 'pustelnik' MARASKINO 'likier o charakterystycznym aromacie migdałów, wyrabiany z odmiany gorzkich i kwaśnych wiśni': Butelka, kieliszek maraskina. Poczęstować ma-raskinem. wl. maraschino MARATON l. 'miejscowość w Grecji, oddalona mniej więcej 42 kilometry od Aten, pod którą w 490 r. p.n.e. Grecy pokonali w bitwie Persów': Legenda głosi, że z placu boju pod Maratonem jeden z żołnierzy został do Aten wysłany jako posłaniec. Całą drogę biegł w ciężkiej zbroi, znalazłszy się na miejscu, krzyknął: - Zwycięstwo!... i zmarł z wyczerpania. 2. inaczej: BIEG MARATOŃSKI 'bieg na dystansie 42 195 m': Maraton jest konkurencją olimpijską, jest też w programie wielu in- 472 MARAZM MARIHUANA nych imprez lekkoatletycznych. Popularne biegi maratońskie, w których biorą udział tysiące osób, są też rozgrywane w wielu miastach świata, m.in. w Londynie, Bostonie i Tokio. 3. 'jakieś działanie, które bardzo długo trwa': W tym tygodniu kończy się już przedwyborczy maraton. Nocny maraton filmowy. MARATOŃCZYK 'sportowiec startujący w maratonie': Jednym z najsłynniejszych maratończyków świata jest Bikila Abbebe z Etiopii, który zwyciężył w maratonie dwukrotnie na kolejnych igrzyskach olimpijskich (w 1960 i 1964 r.), przebiegając czterdziestodwukilome-trową trasę boso. gr. Marathon MARAZM l. 'zastój w jakiejś dziedzinie, bezwład, apatia wynikające z przekonania o niemożności działania': Przezwyciężyć marazm kulturalny - to nasze zadanie. Pogrążyć się w marazmie. 2. w medycynie 'ogólne wyniszczenie organizmu, które prowadzi do zmian w korze mózgowej, co powoduje zanik sprawności myślenia i otępienie umysłowe' gr. marasmós 'osłabienie, wycieńczenie' MARCEPAN l. 'masa prażona z drobno zmielonych migdałów, utartych z cukrem; także: wyrób z tej masy': Marcepan jest używany jako nadzienie i ozdoba do ciast i tortów oraz do wyrobu galanterii cukierniczej. Figurki nowożeńców z marcepana zdobiły tort. 2. rząd. 'cos bardzo smacznego, frykas, przysmak' MARCEPANOWY 'zrobiony z marcepana, zawierający marcepan': Marcepanowa czekoladka. Marcepanowy przysmak. fr. marcepain z wi. marzapane, dawniej w Polsce 'rodzaj placków z migdałów i cukru' MARCHIA 'w państwie Franków oraz w cesarstwie niemieckim w XI-XII wieku: okręg administracyjny zarządzany przez margrabiego, dobrze zorganizowany wojskowo, tworzony w celu obrony ziem pogranicznych' : Marchia Brandenburska włączała w swe granice ziemie zamieszkane przez Słowian połabskich. Marchia Północna. Marchia Wschodnia. Marchia Nowa. z dawnego fr. marche 'kraj pograniczny' MARENGO l. 'zgrzebna wełniana przędza melanżowa, z białych i czarnych lub szarych włókien': Marengo przędzie się w celu otrzymania tkaniny na płaszcze. 2. 'gruba wełniana tkanina z przędzy szarej lub czarnej, z jaśniejszymi cętkami, jednostronna albo dwustronna': Marengo to tkanina, z której szyje się kostiumy, płaszcze i garnitury. 3. 'o kolorze: ciemnoszary, taki jak tkaniny ma-rengo - przymiotnik' od: Marengo, miasto w północnych Włoszech MARGIEL w geologii 'jasnoszara skała osadowa, składająca się z węglanów wapnia i magnezu oraz materiału bezwęglanowego (iłu, piasku, gliny)': Margiel stosowany jest jako surowiec do produkcji cementu i nawozów sztucznych. Margiel dolomitowy. Pokłady marglu. MARGLOWAĆ w rolnictwie 'nawozić glebę marglem': Rolnicy marglują kwaśnie gleby piaszczyste, ponieważ margiel działa odkwaszająco. MARGLOWY 'taki, który zawiera margiel, obfitujący w margiel': Margiel, przy zawartości ponad 50 procent węglanu wapnia, przechodzi w wapień marglowy. Gleba marglowa. Iły marglowe. niem. Mergel MARGRABIA 'w średniowieczu: zwierzchnik marchii, mający większą niż hrabia władzę wojskową, administracyjną i sądową; także: tytuł arystokratyczny wyższy od hrabiego oraz osoba nosząca ten tytuł, skrót: margr.': W państwie frankońskim i średniowiecznych Niemczech margrabia był zwierzchnikiem marchii granicznej. Tytuł margrabiego. Uprawnienia, władza margrabiego. MARGRABSTWO l. 'tytuł, godność margrabiego': Za szczególne zasługi dla króla hrabia mógł otrzymać margrabstwo. 2. 'ziemia należąca do margrabiego, posiadłość, majątek margrabiego' 3. 'w państwie Franków i w Niemczech średniowiecznych: okręg pograniczny, zorganizowany wojskowo, podlegający margrabiemu' MARGRABIOWSKI 'taki, który dotyczy margrabiego': Tytuł margrabiowski. Majętność margrabiowska. . niem. Markgraf MARIAGE BLANC (czytaj: mariaż bla) 'białe małżeństwo - związek małżeński zawarty tylko formalnie, taki, w którym osoby sobie poślubione nie współżyją ze sobą seksualnie i nie miały zamiaru tego robić już w chwili zawierania małżeństwa' fr. mariage blanc 'białe małżeństwo' MARIASZ l. w grze w karty 'król i dama tego samego koloru w kartach jednego z graczy': Miał mariasza w treflach. 2. 'dawna gra w karty' odfr. mariage 'małżeństwo' MARIAŻ l. 'związek jakichś sił politycznych, partii, państw itd., połączenie jakichś dziedzin, np. nauki, techniki': Mariaż sił prawicy z partią centrum. Mariaż japońskiej i amerykańskiej elektroniki. 2. przestarz. 'małżeństwo': Babcia była rada mariażowi swego jedynego syna z piękną sąsiadeczką. odfr. mariage 'małżeństwo' MARIHUANA 'narkotyk otrzymywany z konopi meksykańskich i brazylijskich, powodujący stan podobny do upojenia alkoholowego, a następnie halucynacje': Marihuana jest zwykle palona w papierosach i fajkach. Podobnie jak inne, "twarde" narkotyki, powoduje uzależnienie. hiszp. marihuana, amer. marijuana, złożenie imion: Maria i Juana 473 MARINA MARKOWAĆ MARINA zob. pod hasłem: MARYNISTYKA MARINES 'oddziały piechoty morskiej, dokonujące desantu z okrętów na brzeg, zwłaszcza tego typu oddziały w armii Stanów Zjednoczonych; także: żołnierze lub żołnierz należący do tych oddziałów': Służył w marines. Marines czekali na hasło do ataku. Ranny marines dopłynął do plaży. ang. marines (liczba mnoga) od: marinę (słowo o ogólniejszym znaczeniu: 'żołnierz służący w marynarce wojennej') I MARKA l. 'znak, który firma - zazwyczaj dobra i znana - umieszcza na swych wyrobach po to, by je odróżnić od innych': Reklamuje się tysiące kosmetyków, zawierających ten sam zestaw składników, różniących się tylko opakowaniem i marką, l.przen. 'gatunek lub wartość jakiegoś wyrobu, oceniane ze względu na solidność firmy, której znak jest na tym wyrobie': Na naszych drogach przybyło aut najdroższych marek. 3.przen. 'czyjaś opinia u innych': Miał u nas wszystkich dobrą markę. 4. przestarz. 'znaczek pocztowy' MARKOWY 'oznaczony marką konkretnej firmy, zwłaszcza dobrej i znanej; także: odznaczający się dobrą, sprawdzoną jakością': Nasz nauczyciel ma do sprzedania markowe skrzypce Stradivariusa. Markowe dżinsy. Markowy komputer. Markowe produkty. niem. Markę, Mark z dawnego niem. marc 'znak, sztaba srebra lub złota z urzędowym znakiem' II MARKA l. 'jednostka monetarna w Niemczech, równa 100 fenigom, i w Finlandii, równa 100 penni' 2. 'średniowieczna jednostka masy i pieniądza, używana w krajach germańskich i na zachodzie Europy od XI w., oparta na funcie karolińskim': Odpowiednikiem germańskiej marki była słowiańska grzywna. niem. Mark MARKER 'gruby flamaster, wypełniony zwykle tuszem fluoryzującym, robiący szeroki ślad, używany do zaznaczania w tekście fragmentów przez ich zamalowywanie': Definicje podstawowych pojęć zaznaczała żółtym markerem. ang. marker MARKET 'sklep, zwłaszcza większy': (wyraz używany prawie wyłącznie w złożeniach typu: hipermarket, me-gamarket, minimarket, supermarket}. UWAGA: używanie tego wyrazu na szyldach nawet małych sklepików jest pretensjonalne jako przejaw snobizmu i ulegania złudzeniu, że obca nazwa podniesie rangę sklepu. ang. market, pierwotnie 'targ' MARKETING 'wszelkie działania przedsiębiorstwa, które mają na celu poznanie, a następnie zaspokojenie potrzeb odbiorców na jakiś towar lub usługę, a także wywoływanie i kształtowanie potrzeb rynku w jakimś zakresie': Marketing ma tak ukształtować produkcję lub usługi przedsiębiorstwa, by przyniosły mu one jak największy zysk. Wybieram się do Moskwy w sprawach marketingu. Powiem wprost: marketing to przemyśliwanie nad tym, jak maksymalnie wydoić rynek, i potem robienie wszystkiego, żeby to osiągnąć. MARKETINGOWY 'oparty na marketingu, będący marketingiem': Nie jest to najlepszy pomysł marketingowy. Proponować usługi marketingowe. ang. marketing MARKIER l. 'przy grze w bilard, szachy itp. w lokalu publicznym: pracownik obsługujący graczy, sprawdzający rachunki w grze': Markier prócz prowadzenia rachunków poszczególnych graczy pilnuje także porządku podczas gry. 2. 'pracownik stoczni zajmujący się znakowaniem materiału przeznaczonego do obróbki, prefa-brykacji lub montażu na pochylni': Markier sygnuje materiał przeznaczony do obróbki według szablonów i instrukcji technologicznej. 3. 'radiolatamia znajdująca się na trasie samolotu, umożliwiająca załodze określenie pozycji samolotu w przestrzeni powietrznej' 4. 'narzędzie rolnicze do wyznaczania bruzd przy sadzeniu lub sianiu roślin okopowych': Markier przypomina grabie o długich, rzadkich zębach osadzonych dwustronnie, co zapewnia równoległość pasów siewnych. fr. marqueur MARKIETANKA 'dawniej: wędrowna handlarka towarzysząca wojsku, sprzedająca żołnierzom żywność, napoje i inne artykuły codziennego użytku': W razie potrzeby markietanki zajmowały się także pielęgnowaniem rannych i naprawą odzieży. UWAGA: w przeszłości używano wielu słów, związanych ze sprzedawaniem żołnierzom z obozujących lub maszerujących oddziałów różnych artykułów: markietan ('karczmarz obozowy'), markietanić, markietański, mar-kietaństwo itd. Słowo markietanka miało nie najlepsze zabarwienie: między kobietami towarzyszącymi wojsku wiele było i handlarek, i prostytutek, i takich pań, które trudniły się obiema profesjami. niem. Marketenderin MARKIZ 'tytuł arystokratyczny, pośredni między księciem i hrabią, używany zwłaszcza we Francji, również we Włoszech, Anglii i Hiszpanii; także osoba nosząca ten tytuł': Podczaszyc, mimo równość, wziął tytuł markiza / Wiadomo, że tytuły przychodzą z Paryża / A natenczas tam w modzie był tytuł markiza. (Mickiewicz) fr. marquis MARKOWAĆ l. 'stwarzać pozory czegoś, udawać, że coś się robi, pozorować': Markować pracę, naukę. 2. 'w brydżu: sygnalizować partnerowi za pomocą ustalonych konwencją wyjść lub zrzutek informacje o wartości własnych kart': Markować w grze. Markować karty. 3. 'w różnych dyscyplinach sportu: pozorować ruchy lub działania w celu zmylenia przeciwnika': Zamarkował cios lewą, odskoczył i uderzył prawą. fr. marquer 'znakować' 474 MARKSIZM MARSZAŁEK MARKSIZM 'koncepcja filozoficzna, ekonomiczna i społeczno-polityczna, sformułowana przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, głosząca w teorii poznania realizm, w historiozofii - materializm historyczny, w ekonomii - krytykę gospodarki kapitalistycznej, w programie społeczno-politycznym - walkę klas, dyktaturę proletariatu, rewolucję społeczną i historyczną konieczność przejścia od kapitalizmu przez socjalizm do komunizmu': Marksizm nawiązywał do różnych szkół filozoficznych, zwłaszcza do klasycznej ekonomii angielskiej, socjalizmu utopijnego i klasycznej filozofii niemieckiej. MARKSISTA 'zwolennik marksizmu, osoba o przekonaniach marksistowskich': Marksiści za filozoficzną podstawę swej koncepcji uznawali materializm dialektyczny. MARKSISTOWSKI 'taki, który dotyczy marksizmu, zgodny z zasadami marksizmu, oparty na marksizmie': Marksistowska teoria prawa i państwa powstała na podstawie materializmu historycznego. MARKSOWSKI 'taki, który dotyczy poglądów Karola Marksa, odnoszący się do teorii stworzonej przez niego': Socjalizm marksowski. Marksowska dialektyka. od nazwiska Karola Marksa, 1818-1883, filozofa i ekonomisty niemieckiego MARMUR 'twarda skała, składająca się głównie z ziaren kalcytu, o barwie białej, szarej, różowej lub czarnej, używana najczęściej jako materiał budowlany i rzeźbiarski': Marmur powstaje z przeobrażenia wapienia pod wpływem wysokiej temperatury i dużego ciśnienia. Marmur kararyjski odmiana marmuru wydobywanego w Karrarze we Włoszech' () Marmury kieleckie, marmury Chęcińskie potoczne określenie zbitych, krystalicznych wapieni poprzecinanych żyłkami kalcytu, dających się polerować, występujących w Górach Świętokrzyskich' MARMUROWY 'taki, który zrobiony jest z marmuru, wyłożony, ozdobiony marmurem': Marmurowa kolumna. Marmurowy grobowiec. () Marmurowa choroba kości 'choroba, w której w miejsce istoty gąbczastej kości rozwija się zbita tkanka kostna, na przekroju kości przypominająca strukturę marmuru' MARMUREK l. 'kamień używany do ostrzenia delikatniejszych narzędzi': Ostrzyć nóż na marmurku. 2. 'układ deseni i kolorów przypominający marmur': Marmurek na glazurze. 3. pot. tylko w liczbie mnogiej MARMUR-KI 'spodnie uszyte z dżinsu farbowanego tak, że wyglądem przypominają marmur': Chodzić w marmur-kach. MARMURKOWY 'taki, który układem kolorów i deseni naśladuje marmur': () Papier marmurkowy 'papier introligatorski o deseniu imitującym marmur Szkło marmurkowe 'szkło barwne, w którym barwy rozchodzące się smugami w różnych kierunkach przypominają żyłkowanie marmuru' () Dżins marmurkowy 'tkanina bawełniana farbowana tak, że wyglądem przypomina marmur' () Kot marmurkowy 'gatunek kota leśnego występujący w Nepalu, Indiach, Birmie, Indochinach, Malezji, na Borneo i Sumatrze' MARMORYZACJA l. 'okładzina stiukowa imitująca marmur, otrzymywana z mieszaniny gipsu albo cementów i proszku marmurowego': Marmoryzacja pokrywa kolumny nowo wybudowanego kościoła. 2. 'stosowanie do okładzin ścian, schodów, kolumn materiału imitującego marmur; także naśladowanie żyłkowań marmuru na papierze introligatorskim, drewnie oraz ceramice' MARMORYZATOR 'rzemieślnik zajmujący się marmoryzacją' MARMORYZOWAĆ 'stosować do okładzin ścian, schodów, kolumn materiał imitujący marmur' lać. marmor z gr. marmaros MARS l. 'w mitologii rzymskiej: bóg wojny, odpowiednik greckiego Aresa': Mars był ogólnoitalskim bogiem wojny. Jego pierwotnym wizerunkiem był fetysz w postaci włóczni. Wilk uchodził za święte zwierzę Marsa [...]. (Parandowski) 2. 'czwarta według oddalenia od Słońca planeta Układu Słonecznego': Załogowy lot na Marsa pozostaje wciąż w sferze projektów. 3. 'zmarszczone brwi jako wyraz niezadowolenia; groźna, zasępiona mina': Mars na twarzy ojca nie wróżył nic dobrego. MARSOWY 'o wyrazie twarzy: taki, który jest wyrazem niezadowolenia, groźny, posępny': Marsowa mina pułkownika. MARSJANIN '(hipotetyczna) inteligentna istota zamieszkująca na Marsie, przybysz z Marsa': W 1938 r. niezwykle sugestywna audycja radiowa, w której przedstawiano najazd Marsjan na Ziemię, wywołała panikę w całych Stanach Zjednoczonych. lać. Mars MARSZAŁEK l. 'najwyższy stopień wojskowy w armiach niektórych państw; także: osoba mająca ten stopień': Pierwszym marszałkiem odrodzonej po okresie zaborów Polski był Józef Piłsudski. 2. 'przewodniczący sejmu lub senatu': W Polsce marszałków sejmu i senatu wybierają spośród siebie posłowie i senatorowie na okres kadencji parlamentu. 3. 'w średniowiecznej Polsce najwyższy urzędnik dworski; później wysoki urzędnik państwowy o bardzo szerokich kompetencjach': W dawnej Polsce marszałek zarządzał dworem monarszym, pilnował porządku i ceremoniału dworskiego. MARSZAŁKOWSKI l. 'związany z marszałkiem - oficerem mającym najwyższy stopień wojskowy lub związany z tym stopniem': Buława marszałkowska jest oznaką władzy marszałka. 2. 'związany z marszałkiem -przewodniczącym sejmu lub senatu': Symbolem uprawnień marszałka jest laska marszałkowska. Porządku w budynku parlamentu pilnuje straż marszałkowska. 3. 'związany z marszałkiem - najwyższym urzędnikiem dworskim': () Artykuły marszałkowskie 'przepisy policyjne i sądowe obowiązujące w dawnej Polsce w miejscu pobytu króla, nad bezpieczeństwem którego czuwał marszałek' (> Sądy marszałkowskie 'sądy sprawowane przez 475 MARSZAND MASA marszałka wielkiego koronnego z dobranymi asesorami podczas pobytu króla w jakimś mieście': Sądy marszałkowskie rozstrzygały w sprawach karnych oraz w sprawach o naruszenie bezpieczeństwa i spokoju w miejscu pobytu króla. czes. marsalek z dawnego niem. MARSZAND 'osoba zajmująca się handlem dziełami sztuki, głównie obrazami': Niekiedy marszand jest także mecenasem sztuki. Paryscy marszandzi nie ocenili zrazu zbyt wysoko jego obrazów. fr. marchand MARTEN inaczej: PIEC MARTENOWSKI w hutnictwie 'piec płomienny służący do wytopu stali z surówki z dodatkiem złomu stalowego': Stosowane niegdyś powszechnie marteny z czasem zostały wyparte przez piece elektryczne. MARTENOWSKI 'związany z martenem': Proces mar-tenowski. Stal martenowska. od nazwiska Pierre'a E. Martina, 1824-1915, metalurga i wynalazcy francuskiego MARTYROLOGIA 'wielkie cierpienia, zwłaszcza cierpienia jakiegoś narodu lub grupy ludzi': Martyrologia polskich dzieci w czasie okupacji hitlerowskiej. Martyrologia Polaków w stalinowskich łagrach. MARTYROLOGICZNY 'związany z martyrologią': Martyrologiczne dzieje narodu. MARTYROLOGIUM 'katolicka księga liturgiczna, zawierająca katalog męczenników z opisami ich męczeństwa, ułożony według miesięcy i dni' MARTYRIUM l. książk. 'czyjeś męczeństwo, zwłaszcza w przenośni (często żartobliwej)': Małżeństwo było jego martyrium. 2. 'kościółek lub kaplica poświęcone męczennikowi, często zawierające pamiątki jego męczeństwa': Martyna są charakterystyczne dla architektury wczesnochrześcijańskiej. fr. martyrologie od gr. martys, dopełniacz: martyros 'męczennik' MARUDER l. 'żołnierz, który na wojnie samowolnie odłącza się od oddziału, np. idąc wolniej, zwykle po to, by rabować ludność cywilną': Za oddziałami liniowymi wlokły się grupy uzbrojonych maruderów, napadających nocami na wsie. l.przen. 'osoba niepunktual-na lub powolna i przez to opóźniająca działanie innych, maruda': Mijał już dobry kwadrans, odkąd cała drużyna czekała na dwóch maruderów, którzy nie potrafili na czas zwinąć namiotów i spakować plecaków. fr. maraudeur MARY l. 'nosze, na których umieszcza się zwłoki ludzkie; także podest, podwyższenie, na którym ustawia się trumnę': Leżeć na marach. 2. 'trumna ze zwłokami ustawiona na podwyższeniu' z dawnego czes. (i)mary 'nosze, nosidła', od: imati 'brać, podnosić' MARYNATA l. 'mięso, ryby, grzyby lub warzywa zaprawione odpowiednio przygotowaną zalewą octową z dodatkiem korzeni i przypraw smakowych': Marynata może być dodatkiem do głównych posiłków lub przekąską. 2. 'roztwór wodny otrzymywany z octu i przypraw smakowych': Ostra marynata. Grzybki w marynacie. Zalać warzywa marynatą. MARYNOWAĆ l. 'konserwować przetwory mięsne, rybne, owocowe, warzywne w zalewie octowej': Marynować mięso, ryby. 2. pot. 'przechowywać długo jakąś rzecz, nie robiąc z niej użytku': A co to, marynujesz ten sweter czy co? Nigdy cię w nim nie widziałem. fr. marinade MARYNISTYKA 'twórczość artystyczna z dziedziny malarstwa lub literatury, której tematem jest morze, statki, bitwy i wyprawy morskie itd.' MARYNISTA 'artysta, zwłaszcza malarz lub pisarz, podejmujący w swych dziełach tematykę morską': Jednym z czołowych pisarzy marynistów był Teodor Józef K-on-rad Korzeniowski, który zasłynął na świecie jako Joseph Conrad. MARYNISTYCZNY 'taki, który związany jest z twórczością marynisty i z marynizmem' MARINA l. 'obraz o tematyce morskiej': Marina może przedstawiać np. widok portu, nabrzeże, morze z łodziami lub okrętami, niekiedy bitwę morską. 2. w żeglarstwie 'przystań jachtowa, zwykle prywatna; port niewielkich jednostek żaglowych' MARYNIZM 'tematyka morska w sztukach plastycznych, literaturze i filmie': Jednym z badaczy marynizmu w literaturze staropolskiej jest Edmund Kolarski. lać. marinus 'morski' MARŻA 'część ceny towaru, która jest różnicą między ceną, po jakiej ten towar jest sprzedawany, a ceną po jakiej został przez sprzedającego zakupiony (jeżeli nie uwzględnić podatku VAT)': Marża pokrywa sprzedającemu koszty działalności handlowej oraz stanowi jego zysk. W praktyce marża to wyższy lub niższy narzut na cenę, po której handlowiec sam kupuje towar. <) Marża detaliczna 'różnica między detaliczną a hurtową ceną towaru': W tym sklepie marża detaliczna jest wyjątkowo wysoka - w przypadku niektórych towarów przekracza 40%. fr. marge od łac. margo 'krawędź, margines' MASA l. 'bezkształtna, nieforemna substancja, powstała ze zmieszania rozdrobnionych składników; także zastygła, stała substancja, której można nadać dowolny kształt': Masa asfaltowa, ceramiczna, papiernicza. Masy plastyczne. 2. 'ogromna, znaczna ilość czegoś, także wielka liczba ludzi, tłum': Masa powietrzna, wodna. O Masa spadkowa w prawie 'majątek przypadający po śmierci jego właściciela spadkobiercom' () Masa upadłościowa w prawie 'majątek, mienie niewypłacalnego lub zmarłego dłużnika, podlegające podziałowi między wierzycieli' 3. zwykle w liczbie mnogiej: MASY pot. 'ogół ludzi powiązanych ze sobą określonymi 476 MASAŻ MASKA cechami, np. pochodzeniem, rodzajem wykonywanej pracy': Masy chłopskie, ludowe. Masy żołnierskie, członkowskie. (> Ciemna masa pot. 'człowiek niewykształcony, zacofany' 4. w fizyce i chemii 'cecha obiektów fizycznych, określająca ich bezwładność i oddziaływanie grawitacyjne' () Masa atomowa 'względna masa atomu określonego pierwiastka chemicznego, obliczona w stosunku jeden do dwunastu masy izotopu węgla, przyjętej za atomową jednostkę masy; ciężar atomowy' () Masa cząsteczkowa 'suma mas atomowych pierwiastków chemicznych tworzących cząsteczkę' O Masa krytyczna 'graniczna minimalna ilość materiału rozszczepialnego, po której przekroczeniu jest możliwy rozwój jądrowych reakcji łańcuchowych': Wielkość masy krytycznej uzależniona jest od rodzaju materiału rozszczepialnego i od jego czystości. Masa spoczynkowa 'masa ciała pozostającego w spoczynku względem danego układu odniesienia' O Masa właściwa 'masa jednostki objętości danego ciała; gęstość' 5. w elektrotechnice 'zespół złączonych ze sobą metalowych elementów, które normalnie nie pozostają pod napięciem i są połączone z obudową lub podstawą': Podłączyć coś do masy. Zewrzeć plus z masą. 6. 'duży obiekt lub kilka obiektów dużych rozmiarów, widzianych niewyraźnie, np. z oddali; wielka, potężna bryła czegoś'. Masa samolotu, statku. Ujrzeć masę bloku, budynku. MASOWY l. 'taki, który obejmuje wielką liczbę jednostek, elementów': O Broń masowej zagłady 'nowoczesna broń o sile niszczycielskiej, której skutków działania nie da się ograniczyć do ściśle określonych obiektów wojskowych': Broń masowej zagłady, do której należy broń jądrowa, chemiczna i biologiczna, powoduje zniszczenie środowiska naturalnego, śmierć i kalectwo mas ludzi. (> Środki masowego przekazu 'środki służące do przekazywania informacji możliwie dużej liczbie odbiorców, przede wszystkim: prasa, radio, telewizja, intemet' 2. 'taki, który jest przeznaczony dla ogółu ludzi powiązanych ze sobą określonymi celami': <) Kultura masowa 'kultura charakteryzująca współczesne społeczeństwa, oparta na wysokiej randze środków masowego przekazu, przeznaczona dla rozproszonej, bardzo licznej i zróżnicowanej publiczności': Kultura masowa jest zwykle synonimem kultury popularnej, o małych wartościach artystycznych. 3. w chemii 'taki, który dotyczy masy jako wielkości fizycznej, związany z grawitacją': <) Liczba masowa 'liczba równa sumie protonów i neutronów, zawartych w jądrze atomu': Różne izotopy tego samego pierwiastka mają różną liczbę masową. MASOWIEC 'statek przeznaczony do transportu wielkich ładunków, przewożący towary, które nie są zapakowane i posortowane': Masowce służą do przewozu rudy, węgla, zboża, nasypywanych wprost do ładowni. MASÓWKA l. 'otwarte zebranie, w którym zakłada się udział osób zainteresowanych, albo spotkanie, w którym bierze udział większa liczba ludzi': Robotnicy zamykanego zakładu wzięli udział w masowce. 2. pot. 'produkcja masowa obliczona na wytworzenie dużej liczby tanich towarów; także taki towar i handel nim' tac. massa 'bryła' MASAŻ 'oklepywanie, rozcieranie i ugniatanie ciała albo jakiejś jego części w celach leczniczych, kosmetycznych lub innych, zwykle rękami lub specjalnym aparatem': () Masaż serca w medycynie 'zabieg, którego celem jest przywrócenie akcji serca' () Masaż kosmetyczny 'zabieg, którego celem jest przywrócenie lub podtrzymywanie młodego wyglądu skóry, jej sprężystości i jędmości' () Masaż erotyczny 'masaż, którego celem jest pobudzenie seksualne jakiejś osoby': Pod przykrywką salonów masażu erotycznego działają nielegalne w Polsce domy publiczne, świadczące różnorakie usługi seksualne. MASAŻYSTA 'specjalista od wykonywania masażu' MASAŻER 'przyrząd służący do wykonywania masażu, zwłaszcza samodzielnego': Poręczny masażer. MASOWAĆ 'robić masaż, rozcierać, ugniatać, oklepy-wać itp. ciało w jakimś celu, np. dla lepszego ukrwienia i odżywienia tkanek' fr. massage MASCARA (czytaj: maskara) 'tusz do rzęs': Mascarę nanosi się na rzęsy cienką, spiralną szczoteczką. hiszp. mascara 'maska' MASER 'urządzenie emitujące strumień promieniowania elektromagnetycznego w zakresie mikrofalowym': Maser znajduje zastosowanie w technice wojskowej, m.in. w radiolokacji, telekomunikacji i łączności satelitarnej. skr. od ang. M(icrowave) A(mplification by) S(timulated) E(mis-sion) of R(adiation) 'wzmacnianie mikrofal za pomocą wymuszonej emisji promieniowania' MASKA l. 'osłona twarzy lub jej części z otworami na oczy' 2. 'zasłona na twarz w kształcie ludzkiej twarzy, pyska zwierzęcia, głowy ptaka lub głowy jakiegoś potwora': Maski używane były głównie w teatrze starożytnym, w komedii dell'arte i w obrzędach ludowych. 3. przen. 'twarz nieruchoma, zastygła w jakimś grymasie': Swój żal ukrywał pod maską obojętności. 4. 'osoba z maską na twarzy (zwykle w przebraniu), będąca uczestnikiem balu maskowego': Maski utworzyły tańczący korowód. 5. 'odlew twarzy ludzkiej wykonany z gipsu lub wosku': Maska pośmiertna. 6. 'ochronna lub izolująca osłona twarzy używana podczas pracy w niektórych zawodach lub w sporcie': Maska spawalnicza. Maska szermierza. Q Maska przeciwgazowa 'maska wykonana z gumy i połączona z filtrem wdychanego powietrza, która po założeniu szczelnie przylega do twarzy, chroniąc drogi oddechowe i oczy przed środkami trującymi, promieniotwórczymi itp.' () Maska chirurgiczna 'osłona na nos i usta zrobiona z kilku warstw gazy, używana podczas operacji przez lekarzy i pielęgniarki w celu zapewnienia warunków aseptycznych' 7. 'zewnętrzna pokrywa silnika samochodu': Otworzył-maskę i zaczął oglądać silnik. S. pot. 'twarz': Dostać w maskę. Uderzyć kogoś w maskę. 8. w wojskowości 'naturalna lub sztuczna zasłona stanowisk wojskowych': Maskami naturalnymi mogą być nasypy ziemne, a także gaje i pa- 477 MASKOTKA MASONERIA górki. 9. w śpiewie, śród. 'przednia, twarda część podniebienia': Opierać głos na masce. MASECZKA l. 'preparat kosmetyczny, który nakłada się na określone części twarzy i szyi w celu nadania jędrnego i zdrowego wyglądu skórze': W gabinecie kosmetycznym można skorzystać z maseczki ogórkowej, oczyszczającej, regenerującej i relaksującej. 2. 'kobieta z maską na twarzy (zwykle w przebraniu), będąca uczestnikiem balu maskowego' MASKARADA l. 'zabawa, podczas której uczestnicy występują w specjalnie przygotowanych kostiumach, maskach': Wielka, huczna, karnawałowa maskarada. 2. pot. 'śmieszna, niedorzeczna sytuacja, nienaturalne zachowanie się': Robić, odstawiać maskaradę. MASKOWAĆ l. 'zakrywać, zasłaniać coś w taki sposób, by uczynić niewidzialnym lub trudno zauważalnym': Maskować pułapkę. Maskować stanowiska wojskowe. <) Powieść maskująca w nauce o literaturze 'powieść, w której zdarzenia i postacie przedstawione są pod zmienionymi nazwami, jednak dają się odczytać, rozszyfrować; powieść z kluczem' 2. 'kryć emocje, zamiary, taić coś, nie wydawać się z czymś': Maskować strach, lęk, głupotę. MASKOWY 'taki, który ma związek z maską': <) Bal maskowy 'zabawa, podczas której uczestnicy występują w specjalnie przygotowanych kostiumach, maskach' fr. masque MASKOTKA l. 'mała zabawka dziecięca, najczęściej mająca zwierzęcą postać': Ania ma setki pluszowych maskotek. 2. 'przedmiot, rzadziej osoba, którą uważa się za przynoszącą szczęście; amulet': Podarować komuś maskotkę. Mówił, że jest jego maskotką, a wszyscy uważali, że jest jego kochanką; dla żony nie miało to znaczenia - postanowiła ją usunąć z jego życia. fr. mascotte MASKULINIZACJA l. 'opanowywanie jakiej ś dziedziny życia albo jakiegoś zawodu przez mężczyzn; poddawanie czegoś wpływowi mężczyzn': Często mówi się o maskulinizacji niektórych kierunków studiów na politechnice, np. budowy maszyn ciężkich, oraz o feminizacji niektórych kierunków studiów humanistycznych, np. pedagogiki i polonistyki. 2. w biologii 'wystąpienie u kobiety lub samicy jakiegoś gatunku zwierząt - cech męskich': Maskulinizację można wywołać przeszczepiając zwierzęciu gonady lub wstrzykując substancje hormonalne. MASKULINIZOWAĆ 'sprawiać, że mężczyźni opanowują jakąś dziedzinę życia lub jakiś zawód; poddawać maskulinizacji albo doprowadzać do niej': Do najbardziej zmaskulinizowanych obecnie zawodów należą m.in. te, które wymagają dużej siły fizycznej, oraz te, które wiążą się z pracą w bardzo trudnych warunkach, np. zawód górnika (dołowego), hutnika (zatrudnionego w dziale produkcji). fr. masculiniser od łac. masculinus 'męski' MASKULINUM w językoznawstwie 'rodzaj męski; także: wyraz lub forma rodzaju żeńskiego, skrót: m': W tym słowniku po rzeczownikach męskich znajdujemy skrót: m, po nijakich: n, po żeńskich: f. Słowo opus to neutrum, a nie -jak sądzi wiele osób - maskulinum, mówimy: to opus, opus dziesiąte. lać. masculinum (genus) 'męski (rodzaj)' MASOCHIZM l. pot. 'znajdowanie przyjemności w przykrych doznaniach (wyraz używany często z odcieniem żartu)': Nie mogła zrozumieć jego masochizmu: bieg o siódmej rano, a potem jeszcze zimny prysznic? 2. w psychologii 'zboczenie seksualne, polegające na doznawaniu przyjemności i rozkoszy w sytuacjach związanych z upokarzaniem się oraz fizycznym bólem': Masochizm, podobnie jak sadyzm, przekraczają granice seksualności człowieka, wiążą się z osobowością, ujawniają bardzo złożone i różnorodne źródła swego rozwoju. Wielu badaczy skłoniły do rozważań co do istoty kultury, natury, cywilizacji. (Lew-Starowicz) MASOCHISTA l. pot. 'osoba, która znajduje przyjemność w przykrych doznaniach': Uważała, że tylko masochista może bezustannie przypisywać sobie wszystkie winy i grzechy, tak jak on to robił. 2. w psychologii 'osoba doznająca przyjemności seksualnej w sytuacjach związanych z upokarzaniem się lub bólem fizycznym': Reklamowało się berlińskie studio dominacji, w którym masochiści mogą poddać się fachowej "opiece" swej pani, wyposażonej w pejcz, kajdanki oraz mającej stosowną wiedzę o ich potrzebach. MASOCHISTYCZNY l. pot. 'związany z masochizmem - doznawaniem przyjemności w przykrych doznaniach': Masochistyczna przyjemność - dwugodzinny trening w deszczu. 2. w psychologii 'związany z masochizmem - zboczeniem seksualnym': Do masochistycznych zachowań należą m.in. prowokowanie partnera do niezadowolenia, agresji i zachowań sadystycznych. Często masochistyczne potrzeby ograniczają się do fantazji erotycznych, np. o tym, że się jest gwałconą. niem. Masochismus od nazwiska Leopolda Sacher-Masocha (1835-1895), pisarza austriackiego, przedstawiającego w swych utworach typ dominującej, silnej kobiety (często ze szpicrutą w ręku) oraz podporządkowanego jej mężczyzny MASONERIA inaczej: WOLNOMULARSTWO 'tajne stowarzyszenie międzynarodowe, zrzeszające głównie ludzi z wyższych warstw społecznych, stawiające sobie za cel zbratanie ludzi na świecie i moralne doskonalenie człowieka, szerzące światopogląd deistyczny i antykle-rykalny, nawiązujący do oświeconego racjonalizmu': Masoneria powstała w XVIII w. w Londynie, stąd szybko rozpowszechniła się po Europie. Masoneria szerzyła postępowe idee, związane z duchem oświecenia. Masoneria była wielokrotnie potępiana przez papieży, w XX w. stanowisko Kościoła wobec ruchu wolnomularskiego zostało złagodzone. MASON inaczej: WOLNOMULARZ 'osoba należąca do masonerii': Masonami byli m.in. król Stanisław August Poniatowski, Aleksander Fredro, Gabriel Narutowicz i Antoni Słonimski. 478 MASS MEDIA albo I MEDIA MATA MASOŃSKI inaczej: WOLNOMULARSKI 'związany z masonerią': Masońska symbolika - kielnia, pion, fartuszek i rękawice - nawiązuje do bractw średniowiecznych murarzy angielskich, z których wywodzi się masoneria. O Loża masońska zob. pod hasłem: LOŻA ang. masonry 'masoneria' lub 'robota murarska, kamieniarska' MASS MEDIA albo I MEDIA 'środki upowszechniania informacji, środki społecznego przekazu, przede wszystkim telewizja, radio i prasa': Od mass mediów w demokracjach zależy wiele. Na początku wieku pojawiły się nowe media - płyty i radio. Uczyniło to z niego bodajże pierwszego idola mass mediów. MEDIALNY 'dotyczący mediów, związany z nimi, pochodzący z nich': Medialna wpadka kanclerza: rozmawiał w radiu z fikcyjnym prezydentem i nie spostrzegł podstępu. FAKT MEDIALNY zob. pod hasłem: FAKT ang. mass media MASTABA 'grobowiec przeznaczony dla egipskiego dostojnika, zbudowany na planie prostokąta': Mastaba składa się z części nadziemnej o formie trapezu i podziemnej komory grobowej, połączonej pionowym szybem z częścią nadziemną. ar. mastaba(h) 'ława kamienna' MASTURBACJA 'pobudzanie własnych narządów płciowych (lub rzadziej: narządów partnera), rękami albo jakimś przedmiotem, aby osiągnąć podniecenie seksualne i orgazm': Masturbacja to jedna z form zaspokajania popędu płciowego. MASTURBOWAĆ 'pobudzać narządy partnera w każdy sposób z wyłączeniem stosunku płciowego, by osiągnął podniecenie i orgazm': Dziewczyny wykonujące taniec erotyczny oferowały panom "masaż erotyczny", w rzeczywistości polegający na masturbowaniu ich. MASTURBOWAĆ SIĘ 'pobudzać własne narządy płciowe, by osiągnąć podniecenie i orgazm' fr. masturbation z fac. masturbatio MASYW l. w geologii 'obszar górski, słabo rozczłonkowany, oddzielony od sąsiednich gór głębokimi dolinami lub przełęczami': Masywy górskie utworzone są głównie ze skał magmowych i niektórych skał osadowych. 2. 'duży obiekt lub kilka obiektów zajmujących dużo miejsca w przestrzeni': Masyw lodowca. 3. w technice 'pierścień gumowy zamocowany na stałe na obręczy koła jezdnego; ogumienie pełne' MASYWNY l. 'zbudowany z dużych i ciężkich elementów; mający mocną, solidną konstrukcję': Masywna budowla. Masywne fundamenty. 2. 'taki, który ma krępą, silną budowę ciała; taki, który jest silnie zbudowany': Masywna sylwetka. 3. 'taki, który jest wypełniony wewnątrz; pełny, lity': Masywne ogumienie. niem. Massiv, ang., fr. massifod łac. massa 'bryła' MASZKARA l. 'człowiek budzący swoim wyglądem obrzydzenie lub inna odpychająca istota': Wyglądać jak maszkara. Zląc się maszkary. 2. w architekturze 'element dekoracyjny przedstawiający zwierzęcą lub ludzką głowę w groteskowym ujęciu, to samo, co maszkaron': Maszkary o nienaturalnych rysach twarzy i wielkich fryzurach. 3. przestarz. 'maska' 4. inaczej: MASZ-KARADA 'bal maskowy': Była to maszkarada, zapustna swawola / Po której miał przyjść wkrótce wielki post - niewola. (Mickiewicz) MASZKARON albo MASZKARA (w 2. znaczeniu) w architekturze 'element dekoracyjny, przedstawiający zwierzęcą lub ludzką głowę w groteskowym ujęciu': Maszkarony stosowane były w rzeźbie architektonicznej w gotyku, renesansie i baroku. Maszkarony z katedry Notre Damę. hiszp. mascara z ar. maskhara MAŚLACZ 'słodkie albo półwytrawne wino węgierskie': Maślacz powstaje przez zalanie osadu pozostałego z lepszych gatunków win tokaj skich drugorzędnym gatunkiem wina tokąjskiego. węg. masias I MAT 'brak połysku, a także niewypolerowana, pozbawiona połysku powierzchnia': Mat papieru, skóry. MATOWAĆ 'pozbawiać połysku powierzchnię przedmiotów': Matować ścianki mebli' MATOWY l. 'taki, który cechuje się słabym połyskiem, lub taki, który nie ma połysku, nie lśni': Matowy jedwab. Matowy papier fotograficzny. 2. 'taki, który jest nieprzezroczysty, słabo przepuszcza światło': Matowe szyby. Matowa żarówka. niem. matt II MAT l. 'w szachach: rozstrzygająca o zwycięstwie pozycja, w której zaatakowany król jest pod biciem i nie ma możliwości wycofania się spod niego ani żadnej zasłony': Dać mata. Dostać mata. l.przen. 'sytuacja bez wyj ścia, w której należy się poddać': Kochanka dała mu mata: przesłała żonie listy i zdjęcia, niedwuznacznie wskazujące na zdradę. MATOWAĆ 'dawać mata': Zamalował przeciwnika dwoma gońcami. MATOWY 'taki, który dotyczy mata'. Kombinacja matowa. ar. mat 'umarł' III MAT 'najniższy stopień podopficerski w marynarce wojennej; także: marynarz mający ten stopień': Mat to odpowiednik kaprala w wojskach lądowych. niem. Maat MATA l. 'gruba plecionka ze słomy, trzciny, trawy morskiej lub liści palmowych, służąca do przykrywania podłóg, inspektów, do okrywania ścian, przykrywania towaru, stosowana też w celach leczniczych': Kantala to 479 MATADOR MATRYCA twarde włókno z agawy używane do wyrobu mat. 2. 'rodzaj grubego, miękkiego nakrycia, wyściełającego podłogę, na którym odbywają się niektóre ćwiczenia i walki sportowe': Walki dżudoków i zapaśników rozgrywane są na matach. lać. matta MATADOR 'główny toreador, zapaśnik korridy, którego zadaniem jest zabicie byka': Matador zadaje bykowi śmiertelny cios szpadą. hiszp. matador 'zabójca' MATERIALIZACJA 'przybieranie przez coś materialnych, realnych kształtów; urzeczywistnianie się, stawanie się czymś konkretnym': Materializacja idei. Materializacja czyichś planów. MATERIALIZOWAC l. 'czynić coś materialnym, rzeczywistym, konkretnym; powodować materializację czegoś': Materializować pojęcia, idee, myśli. 2. rząd. 'czynić coś ściśle związanym z korzyściami materialnymi': Materializować i komercjalizować twórczość artystyczną. fr. materialisation MATERIALIZM l. pot. 'postawa życiowa polegająca na kierowaniu się przede wszystkim korzyściami materialnymi, nie zaś wartościami duchowymi': Znane zestawienie "być lub mieć" wyraża opozycję idealizmu, rozumianego tutaj jako dążenie do samorealizacji, i materializmu. 2. 'kierunek filozoficzny, głoszący, że realnie istnieje tylko materia, zaś świadomość i wytwory ducha sąjedyniejej funkcjami': Zasadnicza teza materializmu, jego teoria bytu, brzmi: świat jest w całości materialny. Albo, mówiąc nieco inaczej: jedyną pierwotną i samoistną postacią bytu jest materia, nie zaś duch. Materializm Marksowski nie zaprzeczał, że istnieje duch, ale twierdził, że istnieje tylko w związku z ciałem, że jest wynikiem rozwoju materii, a nie bytem pierwotnym, samoistnym, od materii niezależnym. (Tatarkiewicz) MATERIALISTA l. pot. 'osoba kierująca się w życiu przede wszystkim korzyściami materialnymi': Uważał, że ludzie są materialistami tylko w pewnej części, do pewnego stopnia - pieniądze są rzeczywiście dla nich ważne, ale często ważniejsza jest np. rodzina lub udane, sensowne życie. 2. 'zwolennik materializmu - kierunku w filozofii': Materialistami byli m.in.: stoicy i epikurejczycy, Feuerbach, Engels i Marks. MATERIALISTYCZNY l. pot. 'związany z materializmem - postawą życiową': Czy to prawda, że kobiety mają bardziej materialistyczne podejście do życia? 2. 'związany z materializmem - kierunkiem w filozofii': Materiali-styczny światopogląd. Materialistyczne koncepcje. fr. materialisme od łac. materia MATIAS albo MATIES 'bardzo tłusty i delikatny w smaku gatunek śledzia solonego': Matiasy są poławiane przed pierwszym tarłem u wschodnich wybrzeży Szkocji i Wysp Szetlandzkich. hol. maatjes(-haring) MATRIARCHAT l. inaczej: USTRÓJ MATRIARCHAL- NY w historii i etnografii 'ustrój rodowy, w którym władza nad rodem należała do kobiety, matki wielu członków rodu': Niektórzy badacze kwestionuj ą wy stepowanie matriarchatu jako pewnej fazy rozwoju społeczeństw. 2. inaczej: MATRIARCHALIZM 'dominująca pozycja matki w rodzinie (współcześnie)': U niej w rodzinie jest prawdziwy matriarchat, wszystkim rządzi matka, a ojciec - pantoflarz, pyta ją nawet o to, czy może wieczorem przeczytać gazetę. MATRIARCHALNY 'związany z ustrojem matriarchal-nym lub matriarchalizmem': Matriarchalna i patriarchal-na faza rozwoju. Matriarchalna rodzina. niem. Matriarchat od łac. muter 'matka' i gr. arche' 'władza' MATRIOSZKA 'drewniana lalka pomalowana zazwyczaj we wzór ludowego stroju rosyjskiego, ze wstawionymi w nią (jedna w drugą) identycznymi lalkami coraz mniejszych rozmiarów' roś. matrioszka MATRONA l. żart. 'starsza lub niemłodo wyglądająca kobieta, stateczna, godna szacunku'. Litania ku czci P.T. matrony krakowskiej. (Boy-Żeleński) 2. 'w starożytnym Rzymie: zamężna kobieta, która ze względu na swoje przykładne zachowanie i wysokie stanowisko społeczne cieszyła się ogólnym poważaniem' lać. matrona MATRYCA l. w informatyce 'układ logiczny takich samych elementów, przedstawiony w postaci tablicy (siatki)' 2. w biochemii 'pojedynczy łańcuch DNA lub RNA, na którym właściwe polimery syntetyzują odpowiednie łańcuchy DNA i RNA': Dane genetyczne powielane na matrycy są przekazywane do potomnych organizmów lub komórek. 3. -w poligrafii 'wklęsła forma metalowa służąca do odlewania pojedynczych czcionek, składu czcionkowego albo składu wierszowego': Metalowa matryca. Odlewać czcionki w matrycy. 4. w poligrafii 'forma z kartonu, tworzywa sztucznego, wosku lub blachy ołowianej, odciśnięta ze złożonej kolumny drukarskiej': Matryca służy do sporządzania odlewów stereotypowych. 5. w poligrafii 'klisza używana w powielaczach' 6. w technice 'forma kuźnicza wykorzystywana podczas tłoczenia różnych przedmiotów': Matryca zwykle składa się z dwóch bloków z formami o kształcie odkuwanych w nich przedmiotów. UWAGA: dawne znaczenie słowa matryca, które jest podstawą wszystkich wyżej wymienionych specjalistycznych znaczeń to 'forma przedmiotu, w której jest on odlewany lub za pomocą której jest wytłaczany' MATRYCOWAĆ l. w poligrafii 'wykonywać stereotypową matrycę w celu zachowania złożonego tekstu w postaci negatywu formy drukarskiej': Matrycować skład książki. 2. -w technice 'sporządzać odkuwki w matrycach; nadawać kształt przedmiotom, wykorzystując matrycę' 480 MATRYMONIALNY I MECENAS MATRYCOWNIA 'część zakładu, w której wykonuje się formy do tłoczarek': Pracować w matrycowni. Zakładowa matrycownia. fr. matrice z łac. matrix, dopełniacz: matricis 'macica' MATRYMONIALNY 'związany z małżeństwem, mający na celu małżeństwo, służący zawieraniu małżeństw': Zdradził zupełnie zaskoczonym rodzicom swe plany matrymonialne. W biurze matrymonialnym czekają na państwa setki ofert z kraju i zagranicy. lać. matrimonialis od: matrimonium 'małżeństwo' MATURA l. 'egzamin kończący naukę w szkole średniej; egzamin dojrzałości': Podchodzić do matury. Zostać dopuszczonym do matury. Zdać maturę. 2. 'świadectwo, dyplom ukończenia szkoły średniej, otrzymane po zdaniu egzaminu maturalnego, upoważniające do ubiegania się o przyjęcie na wyższą uczelnię': Maturę odebrała z rąk ministra. MATURZYSTA 'osoba, która zdała lub zdaje maturę; abiturient' MATURALNY 'związany z maturą': <) Egzamin maturalny 'egzamin kończący naukę w szkole średniej; egzamin dojrzałości' () Świadectwo maturalne 'świadectwo, dyplom ukończenia szkoły średniej, otrzymane po zdaniu egzaminu maturalnego, upoważniające do ubiegania się o przyjęcie na wyższą uczelnię': W nieodległej przyszłości świadectwo maturalne będzie dokumentem upoważniającym do wstępu na wyższą uczelnie, tak jak to już obecnie jest w wielu krajach na Zachodzie. niem. Matur (obecnie przestarzałe) od łac. maturus 'dojrzały' MATURACJA w technice 'dojrzewanie produktów spożywczych, np. win, serów, zachodzące samoistnie pod wpływem enzymów, w wyniku czego produkt uzyskuje lepsze cechy': Maturacja to proces mający charakter powolnych przemian enzymatycznych w odpowiedniej temperaturze i wilgotności powietrza oraz przy udziale charakterystycznych dla danego produktu drobnoustrojów. fr. maturation od łac. maturus 'dojrzały' MATUZALEM l. 'w Biblii: patriarcha, który miał żyć 969 lat' 2. przen. 'człowiek bardzo stary': Ten matuzalem tutejszej społeczności dobrze pamięta pobyt w miasteczku cara Mikołaja II i chętnie o tym opowiada, dodając coraz nowe szczegóły. MATUZALEMOWY 'taki, jak Matuzalem; stary, długowieczny': () Wiek matuzalemowy 'sędziwy wiek' () Lata matuzalemowe 'lata późnej starości' <) Gen matuzalemowy w genetyce 'gen odkryty u niektórych osobników muszki kwiatowej, przedłużający im długość życia o 35%' hebr. Mathuszalach MAUZOLEUM l. 'wielki grobowiec Mauzolosa, władcy K-arii (kraina w dzisiejszej Turcji), zbudowany w IV w. p.n.e.': Mauzoleum zaliczane jest do siedmiu cudów starożytnego świata. 2. 'monumentalny grobowiec': W Moskwie zwiedzili Mauzoleum Lenina i widzieli zabalsamowane zwłoki "wodza rewolucji październikowej". gr. Mausoleion MAZDAIZM 'staroirańska, dualistyczna religia, w której centralną postacią jest bóg dobra i światła Ahura-Mazda (Ormuzd), walczący z bogiem zła i ciemności Angra-Mainja (Arymanem)': W mazdaizmie człowiek poprzez swoje czyny bierze udział w walce między bogiem dobra Ormuzdem a bogiem zła Arymanem. MAZDAISTA 'osoba będąca wyznawcą mazdaizmu': Mazdaistami byli władcy perscy, dla których wiara w Or-muzda stała się kultem państwowym. od: Ahura-Mazda MAZEŁ TOW! 'powodzenia - pozdrowienie żydowskie' hebr. MAZUT 'ciężka ciecz oleista o ciemnobrązowej lub czarnej barwie, będąca pozostałością po przeróbce niskoga-tunkowej ropy naftowej': Mazut jest wykorzystywany jako paliwo na statkach i w przemyśle. MAZUTOWY 'związany z mazutem lub wykorzystaniem tego paliwa': Piec mazutowy. roś. mazut MB 'skrót słowa: megabajt' - zob. pod hasłem: BAJT. Mc 'wyraz stawiany przed nazwiskiem Szkotów pochodzenia celtyckiego' skrót celtyckiego: mac 'syn' MD symbol pierwiastka chemicznego: mendelew (zob.) MEANDER l. w geografii 'zakręt, zakole charakterystyczne dla rzek nizinnych o małym spadku'. Brzegi w obrębie meandra są zróżnicowane. Meandry rzeki Kamiennej. 2. w sztuce 'typ ornamentu ciągłego, stosowany często w architekturze starożytnych Greków': Meander ma kształt linii wielokrotnie załamującej się pod kątem prostym. 3. przen. tylko w liczbie mnogiej: MEANDRY 'zawiłości czegoś, zakręty': Menady polityki. Opisanie meandrów naszej miłości dałoby całkiem niezły, wie-loodcinkowy serial telewizyjny. MEANDROWAĆ w geografii 'o rzece: tworzyć meandry, zakola; płynąć krętym korytem' MEANDRYCZNY albo MEANDROWY 'w kształcie meandra; kolisty, zaokrąglony': Ornamenty meandrowe wywodzą się ze starożytnej Grecji. fr. meandre od gr. nazwy rzeki Maiandros w Karii (Azja Mniejsza) I MECENAS l. 'rzymski arystokrata, żyjący w I w. p.n.e., opiekun artystów, m.in. Horacega i Wergiliusza' 2. 'osoba lub instytucja, która wspiera rozwój nauki lub sztuki': Osoba Stanisława Augusta Poniatowskiego, ostatniego króla Polski, budzi do dziś spory wśród histo- 481 II MECENAS MEDYTACJA ryków. Bezdyskusyjna wydaje się jedynie rola, którą król odegrał jako mecenas nauk i sztuk. MECENAT 'opieka nad rozwojem nauki lub sztuki': Ministerstwo Kultury sprawuje mecenat nad artystami ludowymi. Mecenat Komitetu Badań Naukowych nad placówkami badawczymi polega m.in. na wspieraniu finansowym badań uznanych za najważniejsze i najoryginalniejsze. MECENASOWAĆ 'opiekować się jakąś dziedziną, wspierać jakieś przedsięwzięcie lub twórcę czegoś, zwłaszcza w zakresie nauki lub sztuki': Znany amerykański milioner mecenasujący sztuce. Jutrzejszej imprezie młodzieżowej mecenasuje firma elektroniczna, zaś patronat medialny nad nią objęła popularna stacja telewizyjna. II MECENAS 'forma zwracania się do adwokatów i radców prawnych': Panie mecenasie, chcieliśmy zapytać o procedurę rozwiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Na ostatnim sądu posiedzeniu firmę reprezentował mecenas Nowakowski. lać. Caius Ciinius Maecenas (ok. 70-8 r. p.n.e.) MECHES inaczej: PRZECHRZTA 'żyd, który przeszedł na chrześcijaństwo' hebr. I MEDIA zob. pod hasłem MASS MEDIA II MEDIA 'energia elektryczna, energia cieplna, gaz itp., dostarczane odpowiednimi instalacjami do budynków mieszkalnych': Mieszkania będą miały niski standard wykończenia, ale będą wyposażone we wszystkie media - prąd, ogrzewanie, gaz. Dawniej mówiono: wygody, mieszkanie z wygodami, dziś powie się modnie: "lokal wyposażony w media". ang. media MEDIACJA 'pośrednictwo, pośredniczenie w sporach (zwłaszcza między państwami) po to, żeby ułatwić dojście do porozumienia': Prowadzą oni mediacje w sporach między gminami. Próbuje doprowadzić do mediacji w sporze między Armenią a Azerbejdżanem. MEDIOWAĆ 'pośredniczyć w sporze': Czy wówczas ktokolwiek zechce mediować w konflikcie afgańskim? MEDIATOR 'osoba, która podjęła się mediacji': Mediator z ramienia ONZ w Bośni, Lord Owen, przybył do Genewy. Zawsze pełniłeś funkcję mediatora między Zosią a jej rodzicami. lać. mediatio 'pośrednictwo' i mediator 'pośrednik' MEDIALNY zob. pod hasłem MASS MEDIA MEDICE, CURA TE IPSUM (czytaj: medice kura te ip-sum) 'lekarzu, ulecz siebie samego': Pochodzącego z Wulgaty zwrotu medice, cum te ipsum używa się często jako uwagi, skierowanej do osoby, wytykającej komuś taką wadę, którą łatwo można dostrzec u niej samej. Oj, Janku, mówisz, że Wojtek jest zarozumiały, a coś ty wygadywał wczoraj o swoich zdolnościach i powodzeniu u kobiet: medice, cura te ipsum! lać. MEDIEWISTYKA 'dyscyplina historyczna, która zajmuje się badaniem dziejów średniowiecza, zwłaszcza europejskiego': Podstawy mediewistyki. Specjalista w zakresie mediewistyki. We współczesnej mediewistyce nasilają się tendencje do rozszerzania zasobu źródeł przez sięganie do rezultatów badań archeologii i etnografii. MEDIEWISTA 'badacz dziejów średniowiecza': Jednym z najwybitniejszych polskich mediewistówjest profesor Henryk Samsonowicz. MEDIEWISTYCZNY albo MEDIEWALNY 'taki, który dotyczy średniowiecza, zajmujący się średniowieczem': Źródła mediewistyczne stały się laboratorium metod badawczych przenoszonych do innych działów historii. od łac. medium aevum 'środek wieków, średniowiecze' MEDIUM l. w technice 'materiał lub urządzenie, które coś przewodzą': Drut miedziany jest doskonałym medium elektryczności. 2. w spirytyzmie 'osoba lub przedmiot, które pośredniczą w przekazie sygnałów z zaświatów': Naszym medium była siostra Zenka, która łatwo zapadała w trans i przekazywała informacje ze świata duchów. fr. medium z łac. medium 'środek, coś, co pośredniczy' MEDRESA 'szkoła muzułmańska, wyższa niż średnia, poświęcona studiom teologiczno-prawniczym': Pierwotnie medresa mieściła się w obrębie meczetu, od XI wieku stanowi samodzielną instytucję. osm.-tur. medrese z ar. madrasa 'miejsce nauki' MEDUZA l. 'w mitologii greckiej: jedna z trzech sióstr Gorgon, którą Atena przekształciła w potwora o wężowych włosach, wielkich kłach, wiszącym języku i pazurach z brązu': Meduza zmieniała w kamień każdego, na kogo padł jej wzrok. 2. -w zoologii 'zwierzę morskie, należące do typu jamochłonów, o ciele galaretowatym w kształcie parasola': Morskie meduzy mają parzydełka, którymi paraliżują zdobycz. gr. Medousa MEDYTACJA l. wyraz używany zwykle w liczbie mnogiej: MEDYTACJE forma skupienia religijnego, która jest jedną z podstawowych praktyk w takich religiach, jak hinduizm i buddyzm': Praktykowała codziennie medytacje. Na medytacjach spotykała się co tydzień cała sanga buddyjska. 2. 'rozmyślanie nad czymś, zagłębianie się w myślach, rozważanie myślowe jakiejś kwestii': Te smutne medytacje wypełniły mu cały wieczór. Medytacje nad życiem godziwym. MEDYTOWAĆ l. 'praktykować medytacje (w znaczeniu l.)': Ostatnio medytował gurujogę. 2. 'rozmyślać, 482 MEETING MELANCHOLIA zastanawiać się nad czymś': Długo medytowała nad wyjazdem w góry. MEDYTACYJNY 'mający formę medytacji, służący medytacji (w znaczeniu l. i 2.)': Zajęcia medytacyjne. Spotkanie medytacyjne. lać. meditatio 'rozmyślanie, rozważanie, przygotowanie, ćwiczenie' MEETING zob. MITING MEFISTOFELES 'jeden z diabłów, szczególnie często występujący w utworach literackich; niekiedy także: sam szatan': Mefistofeles pojawia się m.in. w "Tragicznej historii doktora Fausta" Marlowe'a, w "Fauście" Goethego i w "Pani Twardowskiej" Mickiewicza. MEFISTOFELICZNY albo MEFISTOFELESOWY 'taki, który jest właściwy Mefistofelesowi, szatańsko przewrotny, szyderczy, sarkastyczny, demoniczny': Mefisto-feliczny bohater. Mefistofelesowy charakter, śmiech, wzrok. od: imienia diabła: Mephistopheles, w hebrajskim: mefiz 'niszczyciel', tofel 'kłamca' MEGA- pierwszy człon wyrazów złożonych, który wskazuje na ich związek znaczeniowy z wielkimi rozmiarami, dużym natężeniem czegoś, np. megafon, megalomania, lub też, który oznacza jednostki miary milion razy większe od podstawowych, np. megabajt, megaherc gr. megas 'wielki' MEGABAJT zob. BAJT MEGAHERC zob. HERC MEGALIT l. w archeologii 'wielka budowla nagrobna lub sakralna wzniesiona z dużych bloków kamiennych układanych bez zaprawy': Megality wznoszone były na całym świecie przeważnie w okresie neolitu, tj. od 3000 do 750 roku p.n.e. 2. w geologii 'wielki blok kamienny' MEGALITYCZNY 'związany z megalitem lub megali-tami (w l. znaczeniu)': O Budowla megalityczna w archeologii 'wielka budowla nagrobna lub sakralna wzniesiona z dużych bloków kamiennych układanych bez zaprawy' O Kultura megalityczna 'kultura okresu kamienia gładzonego, dla której charakterystycznymi budowlami były megality' Ludy megalityczne 'ludy okresu kamienia gładzonego, po których zostały megality' złożenie cząstek: mega- i -lit od gr. lithos 'kamień' MEGALOMANIA 'mania wielkości, znaczne przecenianie swojej wartości, siły, ważności itd.': Film przedstawia dzieje genialnego szachisty, który stopniowo zaczął popadać w szaleństwo i megalomanię. Pewnego dnia poprosił przyjaciela, by wyzwał w jego imieniu na pojedynek samego Boga. MAGALOMAN 'osoba ogarnięta megalomanią': Pisarz mówił, że wśród wybitnych twórców niewielu jest megalomanów. Krytycy rzadko pozwalają artyście na samouwielbienie. MEGALOMAŃSKI 'związany z megalomanią, charakterystyczny dla megalomanii': Megalomańska postawa. W przedwojennej Polsce pojawiały się megalomańskie twierdzenia, że nasz kraj jest mocarstwem, i żądania, by podobnie jak inne mocarstwa miał swe kolonie. fr. megalomanie zgr. mćgas 'wielki', mania 'obłęd' MEGAMARKET 'sklep samoobsługowy, w którym jednocześnie może robić zakupy ponad 5000 osób' złożenie cząstki: mega- i słowa: market z ang. market 'sklep' MEGIERA l. 'w mitologii greckiej: jedna z trzech Erynii, bogiń kary i zemsty': Megierajest przedstawiana jako kobieta o twarzy wykrzywionej wściekłością, z wężowymi włosami oraz batem w ręku, mająca zatruty oddech i pianę płynącą z ust. 2. przen. 'kobieta złośliwa, kłótliwa, zawzięta i zła, zwykle przy tym stara i brzydka': Przed ślubem była słodkim dziewczątkiem, kiedy się postarzała, przeobraziła się w złowrogą megie-rę, która już od świtu zaczynała się kłócić ze wszystkimi i o wszystko. gr. Megaira MEHR LICHT! 'więcej światła! - ostatnie słowa Goethego' niem. mehr Licht MEKKA l. 'miasto w Arabii Saudyjskiej, w którym urodził się Mahomet - prorok religii islamskiej': Świątynia Al-Kaaba znajdująca się w Mekce jest celem pielgrzymek muzułmanów z całego świata. 2. przen. 'miejsce będące centrum jakiejś działalności i celem "pielgrzymek" ludzi z nią związanych; także szerzej: miej sce z j a-kichś względów atrakcyjne dla ludzi, takie, do którego przybywająoni masowo': Nashvillejestmekką miłośników country. Paryż jest mekką turystów i artystów, zwłaszcza malarzy. ar. Makkah MELANCHOLIA 'stan psychiczny charakteryzujący się smutkiem, przygnębieniem i biernym poddaniem losowi': W jednym z końcowych rozdziałów "Lalki" -zatytułowanym "Dusza w letargu", Prus opisuje stan głębokiej melancholii, w jaką popadł Wokulski po zerwaniu zaręczyn z panną Izabelą i próbie samobójstwa. MELANCHOLIK l. osoba smutna i bierna, łatwo wpadająca w przygnębienie' 2. 'w typologii temperamentów ludzkich Hipokratesa: człowiek łagodny, bierny, którego uczucia są głębokie, ale rozwijają się powoli' MELANCHOLIJNY albo MELANCHOLICZNY l. 'przesycony melancholią, skłonny do melancholii': Melancholijny nastrój wieczoru. Melancholiczne usposobienie. 2. 'pełen smutku, żalu i piękna': Melancholijne tony nokturnów Chopina. Dzień był wprawdzie blady, ale pogodny tą melancholijną pogodą jesieni, pełną słodyczy. (Sienkiewicz) p.-lać. melancholia od gr. melancholia 'czarna żółć' (zalewająca człowieka w tym stanie) 483 MELANŻ MEMBRANA MELANŻ l. 'mieszanina różnych rzeczy, pomieszanie różnych nazw, zlepek, konglomerat': Melanż kolorów. Melanż znaczeń, nazw. 2. 'połączenie nitek o różnych barwach we włóczce, dzianinie': 3. w geologii 'twór złożony z nieregularnych brył i soczew różnorodnych skał' MELANŻER 'maszyna do mieszania różnych substancji, np. czekolady, proszków, barwników'. MELANŻOWY 'o tkaninie, dzianinie, przędzy: taka, która powstała z połączenia nitek o różnych barwach': Melanżowy płaszcz, włóczka. fr. melange MELASA 'produkt uboczny powstały przy produkcji cukru; gęsty ciemnobrunatny syrop': Melasa stosowana jest jako surowiec do otrzymywania wielu substancji chemicznych, m.in. acetonu, butanolu, gliceryny, kwasu cytrynowego i mlekowego. fr. melasse z hiszp. melaza MELIORACJA l. 'zabiegi agrotechniczne, wykonywane w celu trwałego zwiększenia żyzności gleby, szczególnie przez odwadnianie lub nawadnianie, także przez nawożenie obcą glebą, zalesianie stoków itp.': Melioracja przeciwerozyjnajest wykonywana w celu ochrony terenów narażonych na erozję wodną. 2. przestarz. 'ulepszanie, poprawa czegoś': Melioracja stosunków sąsiedzkich. MELIORANT albo MELIORATOR 'specjalista w zakresie melioracji - zabiegów agrotechnicznych' MELIOROWAĆ 'przeprowadzać meliorację': Melioro-wać pola. Zmeliorować łąkę. MELIORACYJNY 'związany z melioracją, służący do melioracji': Obecnie w pracach melioracyjnych uwzględnia się również aspekty ekologiczne, dąży się do ograniczenia ujemnego wpływu zabiegów melioracyjnych na środowisko naturalne. Budowle melioracyjne. Maszyny melioracyjne to samojezdne lub ciągnikowe maszyny używane do prac melioracyjnych. MELIORATYWNY w językoznawstwie 'dodatni, wprowadzający dodatnie nacechowanie wyrazu': Sufiksy wyspecjalizowane w tworzeniu spieszczeń: -unia, -uch-ny, np. babunia, maluchny - należą do grupy formantów melioratywnych. niem. Melioration od łac. melior 'lepszy' MELODRAMAT l. 'film lub powieść przedstawiające dramatyczne perypetie miłosne bohaterów': Do najsłynniejszych w literaturze światowej melodramatów należą m.in. "Przeminęło z wiatrem" Margaret Mitchell i "Lo-ve story" Ericha Segala. Dla filmowych melodramatów charakterystyczny jest podniosły styl gry aktorskiej, schematyczny charakter przedstawionego świata i muzyka, ilustrująca dramatyzm zdarzeń i potęgująca uczucia widzów. 2. 'dawniej: dramat połączony ze śpiewem i muzyką, potem - sztuka, w której kwestiom wygłaszanym przez aktorów towarzyszyła muzyka, wreszcie - łzawy, prosty psychologicznie dramat, często odgrywany przy akompaniamencie nastrojowej muzyki' 3. pot. 'wydarzenia z czyjegoś życia, pełne sentymentalno--wzniosłych uczuć, zwłaszcza wydarzenia związane z nieszczęśliwą miłością': Moja historia to melodramat kobiety, której mężczyźni szczęścia dać nie mogli. MELODRAMATYCZNY 'taki jak w melodramacie, charakterystyczny dla melodramatu': Melodramatyczne gesty, pozy. Melodramatyczny motyw. Melodramatycz-na sytuacja. fr. melodrame zgr. melos 'pieśń, melodia', drama MELOMAN 'miłośnik muzyki, zwłaszcza muzyki klasycznej ': Przed salą czekał na Pavarottiego tłum melomanów. MELOMANIA 'miłość do muzyki, zwłaszcza muzyki klasycznej' MELOMAŃSKI 'związany z miłością do muzyki, przeznaczony dla melomanów': Pierwszy koncert rozbudził w nim ukryte dotąd zainteresowania melomańskie. Za ogromną sumę kupił wspaniałe, melomańskie wydanie dzieł wszystkich Mozarta na CD. fr. melomane odgr. melos 'pieśń, melodia', mania 'namiętność' MELONIK 'nieduży, sztywny kapelusz męski o twardym, półkolistym denku i wąskim, pogiętym rondzie': Melonik noszony był w drugiej połowie XIX wieku i na początku wieku XX. fr. (chapeau) melon MEŁAMED 'nauczyciel domowy, wprowadzający chłopców żydowskich w zasady judaizmu': Mełamedzi nauczali w elementarnych religijnych szkołach żydowskich zwanych chederami. hebr. melammed MEMBRANA l. w technice 'w urządzeniu elektroakustycznym: sprężysta, cienka płytka, służąca do przetwarzania drgań mechanicznych w akustyczne (np. w mikrofonie) i odwrotnie (np. w głośniku)': Każdemu sposobowi drgań membrany odpowiada swoista częstotliwość. 2. w technice 'sprężysta przegroda między dwiema komorami, wypełnionymi cieczą lub gazem, poruszająca się samoczynnie lub na zasadzie tłoka': Membrana w pompie paliwowej. 3. w anatomii 'część ucha środkowego, mająca postać błony, odbierającej drgania, wychwytywane przez ucho; błona bębenkowa' 4. w muzyce 'w instrumencie muzycznym: mocno napięta błona ze skóry lub tworzywa sztucznego, wydająca dźwięk pod wpływem uderzania albo pocierania': Tamburyn to perkusyjny instrument muzyczny, składający się z niewielkich rozmiarów obręczy drewnianej, obciągniętej z jednej strony membraną i zazwyczaj zaopatrzonej w ruchome blaszki. MEMBRANOFON 'instrument muzyczny, w którym źródłem dźwięku jest napięta błona (membrana) pobudzona do drgań przez uderzenie, pocieranie lub zadęcie': 484 MEMENTO MENISK Do gmpy membranofonów należą takie instrumenty, jak bęben, bongosy czy kazoo. MEMBRANOWY 'taki, który jest wyposażony w membranę' lać. membrana 'błona' MEMENTO 'ostrzeżenie, przestroga, wynikające z jakiegoś faktu albo stanowiące konsekwencję jakiegoś zdarzenia': Niech to przykre zdarzenie stanowi dla was memento, które na zawsze utwierdzi w was zasadę, że lepiej trzy razy przymierzyć niż raz zepsuć. MEMENTO MORI 'pamiętaj o śmierci': "Memento mo-ri" to słowa pozdrowienia i pożegnania w niektórych zakonach, np. trapistów i kamedułów. lać. memento 'pamiętaj' MEMORANDUM 'nieformalne pismo dyplomatyczne, w którym przypomina się sprawę będącą przedmiotem rokowań, wylicza się fakty albo podaje istotę omawianych kwestii': W opublikowanym niedawno memorandum rząd rosyjski przypomina historię rokowań w tej sprawie. Jest to, podkreślają autorzy memorandum, gest dobrej woli, na który strona północnokoreańskajak dotąd nie zareagowała. lać. memorandum 'to, o czym należy pamiętać' MEMORIAŁ l. 'pismo, łagodne w tonie, przesyłane do władz przez grupę osób, jakąś organizację, rzadziej przez jedną osobę, przedstawiające stanowisko w określonej sprawie, zawierające prośbę o zajęcie stanowiska w tej sprawie przez władzę, o poparcie jakiejś inicjatywy, o wsparcie finansowe itp.': Wystosowali memoriał do Sejmu w sprawie zaprzestania bezplanowego wycinania lasów. Memoriał o wsparcie finansowe bibliotek powiatowych. 2. 'zawody sportowe, zwykle organizowane cyklicznie, dla uczczenia pamięci jakiegoś wybitnego sportowca lub trenera': Memoriał Bronisława Czecha i Heleny Marusarzówny. Memoriał Janusza Kusociń-skiego był w latach 50. i 60. czołową imprezą lekkoatletyczną Warszawy. ang. memoriał, fr. memoriał z łac. memoriale MENADA l. 'w mitologii greckiej: kobieta towarzysząca Dionizosowi, jego kapłanka biorąca udział w orgii na cześć tego boga': W wędrówce towarzyszyły mu [Dionizosowi] bachantki i menady, ubrane w cętkowane skóry jelonków i wywijając tyrsami śpiewały pieśni dzikie, szalone. (Parandowski) 2. przen. 'kobieta nienaturalnie czymś podekscytowana, podniecona': W otoczeniu tych menad artysta opuścił salę koncertową i został przez nie niemal siłą wtłoczony do sali recepcyjnej hotelu, gdzie zaplanowano małe przyjęcie. gr. mainas, dopełniacz: mainados 'szalejąca' MENAŻER 'osoba, która zajmuje się organizowaniem występów estradowych albo imprez sportowych, kieruje sprawami administracyjnymi artystów albo sportowców, opiekuje się ich interesami': Nie miał menażera, sam organizował swoje występy. Menażer zaprojektował mi trasę toumee. fr. menager 'zarządca, gospodarz' MENAŻERIA l. 'dawniej: dzikie zwierzęta w klatkach, pokazywane publiczności; także: miejsce, gdzie się trzyma i pokazuje te zwierzęta' l. przen. 'grupa ludzi o dziwnym wyglądzie lub nietypowych upodobaniach; także: zbiór dziwacznych przedmiotów': W sobotę u babci gromadziła się istna menażeria: woźny, który w młodości był podobno wielkim artystą, lekarz, który zamiast leczyć malował obrazy, oraz bezrobotny kierowca, układający zagadki dla szachistów - wszyscy poubierani w jakieś dziwne stroje i rozprawiający o rzeczach, które normalnym ludziom nawet się nie śniły. fr. mćnagerie 'hodowla zwierząt' MENDEL l. przestarz. 'miara liczbowa odpowiadająca jednej czwartej kopy, tj. 15 sztukom czegoś (zwłaszcza jaj)' 2. 'piętnaście (czasem mniej) snopów zboża ustawianych razem na polu po żniwach': Snopki w mendle układano na krzyż albo w krąg, kłosami do środka. niem. Mandel MENDELEW 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 101 i masie atomowej 258, symbol: Md: promieniotwórczy pierwiastek, niewystępujący w stanie naturalnym w przyrodzie': Mendelew wytworzono sztucznie w 1955 roku. od nazwiska Dmitrija I. Mendelejewa, 1834 - 1907, chemika rosyjskiego, twórcy układu okresowego pierwiastków, przedstawionego w słynnej "Tablicy Mendelejewa" MENEDŻER rząd. MENADŻER l. 'kierownik, dyrektor, zarządca wielkiego przedsiębiorstwa': Menedżerowie największych firm samochodowych spotkali się z premierem. Dobry menedżer ma czas i na lunch, i na wypoczynek. 2. 'to samo, co menażer MENEDŻERSKI 'dotyczący menedżera; menedżera lub menedżerów': Klub menedżerski. Menedżerski sposób myślenia. ang. manager MENHIR 'potężny blok kamienny, surowy lub z grubsza obrobiony, ustawiony pionowo w grupach albo pojedynczo, mający charakter kultowy (związany zwłaszcza z kultem zmarłych), pochodzący głównie z okresu neolitu i epoki brązu': Menhiry, bloki od czterech do dwudziestu metrów wysokości, znaleźć można w Anglii, Bretanii i Skandynawii. bretońskie, od: men 'kamień', hir 'długi' MENISK l. w fizyce 'wypukła lub wklęsła powierzchnia cieczy w pobliżu ścianek naczynia, w którym się znajduje': Menisk wypukły pojawia się przy złym zwilżeniu ścianek naczynia, menisk wklęsły zaś wtedy, gdy jego ścianki są dobrze zwilżone. 2. w fizyce 'szkło optycz- 485 MENNICA MERCHANDISER ne, które z jednej strony jest wypukłe, a z drugiej wklęsłe': Menisk to soczewka wklęsło-wypukła. 3. inaczej: ŁĘKOTKA w anatomii 'ruchoma chrząstka stawu kolanowego w kształcie pierścienia': Menisk przesuwa się na panewce przy ruchach stawu. 4. w anatomii 'pierścieniowa chrząstka międzykręgowa w części grzbietowej kręgosłupa' fr. menisque z gr. meniskos 'mały księżyc, półksiężyc' MENNICA 'zakład, podległy władzom państwowym, w którym bite są monety oraz medale, ordery i pieczęcie sygnowane godłem państwowym' MENNICZY 'związany z mennicą': Cena mennicza. Złoto mennicze. MINCARZ albo MINCERZ przestarz. 'rzemieślnik zajmujący się biciem monet' od niem. Mtinze 'moneta' MENOPAUZA w fizjologii 'okres w życiu kobiety, następujący po klimakterium, w którym wygasa czynność jajników i ustaje miesiączkowanie': Menopauza rozpoczyna się mniej więcej między 45 a 50 rokiem życia kobiety. fr. menopause odgr. men 'miesiąc', pausis 'ustanie' MENORA 'żydowski siedmioramienny świecznik o wygiętych, ustawionych w jednej linii ramionach, używany przez wyznawców judaizmu w celach obrzędowych': Wizerunek menoryjest częstym elementem żydowskiej ornamentyki. Stylizowana menorajest godłem Izraela. hebr. menorah MENS SANA IN CORPORE SANO (czytaj: mens sana in korpore sano) 'w zdrowym ciele zdrowy duch' tac., dosłownie 'w zdrowym ciele zdrowy umysł', z "Satyr" Juve-nalisa MENSTRUACJA w fizjologii 'faza cyklu miesiączkowego dojrzałych płciowo kobiet, polegająca na wydalaniu krwi i śluzu z macicy, wówczas gdy w trakcie cyklu nie doszło do zapłodnienia; miesiączka, period': Menstruacja to krwawienie z jamy macicy wynikające ze złuszcza-nia się warstwy błony śluzowej. MENSTRUACYJNY albo MENSTRUALNY w fizjologii 'związany z menstruacją': Cykl menstruacyjny. niem. Menstruation od łac. menstruatio 'miesiączka' MENTALNY 'taki, który dotyczy umysłu, umysłowy': Pojęcia mentalne. Rozwój mentalny. Upośledzenie mentalne. MENTALNOŚĆ 'specyficzny sposób myślenia, wyróżniający jakąś osobę lub grupę społeczną na tle innych, także zespół charakterystycznych dla kogoś przekonań i przyzwyczajeń myślowych': Mentalność drobnomiesz-czańska. Mentalność inteligencka. Mentalność prowincjusza. lać. mentalis 'umysłowy' MENTOR l. 'w mitologii i literaturze greckiej: przyjaciel Odyseusza, który w czasie jego długiej nieobecności był opiekunem jego domu i wychowawcą syna - Tele-macha': Kilkakrotnie postać Mentora przybierała Atena, udzielając Odyseuszowi i Telemachowi mądrych rad. l.przen. 'czyjś doświadczony doradca; także: osoba mędrkująca i narzucająca się ze swymi radami': Profesor był przez nich szanowany nie tylko jako mentor, na którego doświadczeniu zawsze można było polegać, ale i jako szczery, wyrozumiały przyjaciel. On zaczyna już być męczący w roli mentora. MENTORSTWO 'bycie mentorem lub cechy mentora: doświadczonego doradcy lub osoby mędrkującej i narzucającej się ze swoimi radami': Uważał natrętne mentor-stwo ojca za niezbyt odpowiednie w sytuacji, w której nie miał on żadnych osobistych doświadczeń. MENTORSKI 'cechujący mentora; moralizatorski, pouczający': Mentorski ton. Mentorskie uwagi. gr. Mentor MENU (czytaj: meni) l. 'spis potraw oferowanych w zakładzie gastronomicznym; jadłospis; także: to, co składa się na jakiś posiłek': Poprosiła kelnera o menu i uważnie je przejrzała. W menu współczesnych Polaków za mało jest ryb i warzyw. 2. w informatyce 'lista tego, co - zgodnie z określonym programem komputerowym lub programem pewnego urządzenia elektronicznego -można wykonać w danym momencie, wyświetlona na ekranie monitora po to, by wybrać jedną z proponowanych operacji': W programie tym możesz wydać tyle przeróżnych poleceń, że muszą one być w jakiś sposób uporządkowane. I do tego celu wykorzystuje się menu, po którego wywołaniu na ekranie wyświetlają się polecenia. W tym menu są przechowywane cztery tablice, widoczne po wybraniu na ekranie kolorowego wizjera. fr. menu 'jadłospis', w znaczeniu 2. ang. I MER 'we Francji: obieralny urzędnik gminy, który jest jednocześnie przedstawicielem władzy państwowej; w Paryżu: mianowany kierownik administracji państwowej poszczególnych dzielnic': Mer przewodniczy radzie municypalnej. MEROSTWO l. 'urząd, godność mera' 2. 'biuro, w którym urzęduje mer, a także budynek, w którym takie biuro się znajduje' 3. 'rejon administracyjny zarządzany przez mera' 4. 'mer z żoną' fr. maire z łac. maior 'większy' II MER w chemii 'najmniejszy, powtarzający się składnik cząsteczki polimeru': Mer otrzymywany jest w procesie polimeryzacji. gr. meros 'część' MERCHANDISER (czytaj: merczendajzer albo merchan-dizer) 'pracownik firmy dbający o dobre wyeksponowanie towarów w sklepie, właściwe wykorzystanie materiałów reklamowych oraz inne kwestie związane ze sprzedażą towaru': Cola Cao zatrudni w Warszawie 486 MERITUM METABOLIZM i Polsce centralnej młodych energicznych na stanowiska merchandiserów. Praca merchandisera polega na zapewnieniu efektywnej ekspozycji towarów w punkcie sprzedaży detalicznej, pobudzaniu percepcji produktów przez właściwe rozmieszczenie materiałów reklamowych i promocję, utrzymywanie prawidłowego poziomu zapasów i cen w sklepach we współpracy z regionalnym dystrybutorem. ang. merchandiser MERITUM (czytaj: meritum) 'sedno, istota sprawy, j ej zasadnicza treść': Po tych uwagach ogólnych autor przechodzi do meritum. MERYTORYCZNY 'taki, który odnosi się do treści, do istoty jakiegoś zagadnienia, a pomija sprawy zewnętrzne, np. formy': Merytoryczna dyskusja nad projektem reformy administracji terenowej rozpocznie się we wtorek. Spór merytoryczny. lać. meritum dosłownie 'zasługa' MERKANTYLIZM 'teoria ekonomiczna dominująca w Europie Zachodniej w XVI i XVII wieku, uzależniająca bogactwo kraju od gromadzenia szlachetnych kruszców oraz rezerw monetarnych w walutach obcych, czemu miała służyć przewaga eksportu nad importem': Merkantylizm wiązał bogactwo kraju z ochroną własnego przemysłu cłami i rozwojem handlu zamorskiego. MERKANTYLISTA 'osoba, która jest zwolennikiem merkantylizmu': Merkantyliści znosili wewnętrzne cła i rozmaite opłaty typowe dla kapitalizmu, wprowadzali natomiast cła zewnętrzne, chroniące produkcję w danym kraju i zapewniające przewagę eksportu nad importem. MERKANTYLISTYCZNY 'związany z merkantyliz-mem': Gospodarka merkantylistyczna stworzyła podwaliny pod budowę kapitalizmu na Zachodzie. MERKANTYLNY książk. 'taki, który jest nastawiony na zysk, na uzyskanie korzyści materialnych; handlowy, kupiecki': Merkantylny charakter tego przedsięwzięcia był od początku widoczny. Merkantylny stosunek do życia. MERKANTYLIZACJA 'nastawienie wyłącznie na zysk, na przynoszenie korzyści materialnych': Merkantyliza-cja wydawnictw skazuje na śmierć dobre książki naukowe i popularnonaukowe, z których zyski nie mają przecież charakteru finansowego. fr. mercantiiisme od wf. mercantiie 'kupiecki, handlowy' MESA 'pomieszczenia na statku lub okręcie, przeznaczone na jadalnie oraz miejsce wspólnego wypoczynku, zebrań i zajęć załogi': Mesa oficerska. Jadać posiłki w mesie. ang. mess z dawnego y?", mes 'porcja jedzenia', a to od p.-lać. mis-sum m.in. 'posiłek' MESALINA l. 'słynna z okrucieństwa i rozpusty trzecia żona cesarza rzymskiego Klaudiusza': Do najgłośniejszych wyczynów Mesaliny należy zorganizowanie zawodów seksualnych, w których jej przeciwniczką była słynna prostytutka, a chodziło o to, która z nich w ciągu nocy przyjmie więcej klientów. Oczywiście wygrała Mesalina. 2. przen. przestarz. 'rozpustna i okrutna kobieta' Valeria Messalina żyła w I w. n.e., od 24 do 48 r. n.e., zginęła zasztyletowana na rozkaz swego cesarskiego małżonka MESJASZ l. 'w Biblii: wysłannik Boży na ziemię, zbawiciel i założyciel królestwa sprawiedliwości': Dla chrześcijan Mesjasz to Chrystus, którego imię - podobnie jak słowo mesjasz - znaczy 'pomazaniec'. Żydzi na całym Świecie nadal oczekują na zapowiedziane w Starym Testamencie przyjście Mesjasza. 2. 'wybawiciel jakiegoś narodu, zwłaszcza w sensie politycznym': Wymienione w "Dziadach" imię mesjasza, który wybawi Polskę z niewoli -"Czterdzieści i cztery" - zostało najprawdopodobniej zaczerpnięte z kabały. Nie dowierzał kolejnym politycznym mesjaszom, których nigdy nie brakowało na świecie. MESJANIZM l. 'wiara w nadejście mesjasza, który dokona dzieła odkupienia i wybawienia': Mesjanizm w religii żydowskiej jest głęboko związany z koncepcją historii rodzaju ludzkiego, która ma swój początek i zmierza do określonego celu. 2. 'przekonanie o wyjątkowym posłannictwie historycznym jakiegoś narodu lub jakiejś jednostki - mających do spełnienia na świecie zbawczą misję': Polski mesjanizm romantyczny wiązał się z przekonaniem, że Polska jest "Chrystusem narodów" i swą ofiarą odkupi ludzkość. MESJANISTA 'zwolennik mesjanizmu, najczęściej w 2. znaczeniu': Mesjanistami byli m.in. wielcy pisarze romantyczni: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Zygmunt Krasiński. MESJANISTYCZNY albo MESJAŃSKI 'związany z mesjanizmem, najczęściej w 2. znaczeniu': Mesjanistycz-ni filozofowie polscy XIX w. to: Józef Hoene Wroński, Józef Gołuchowski, Bronisław Trentowski, Karol Libelt, Józef Kremer i August Cieszkowski. lać. Messias z hebr. Masziach MESKALINA 'narkotyk uzyskiwany z gatunku meksykańskich kaktusów lub syntetycznie, mający właściwości halucynogenne' hiszp. mescal t języków indiańskich mexcali 'napój' METABOLIZM w biologii 'przemiana materii: całokształt reakcji biochemicznych, zachodzących w komórkach żywych organizmów wraz z towarzyszącymi im przemianami energetycznymi stanowiących podstawę wszelkich zjawisk biologicznych': W metabolizmie stale pewna część związków chemicznych w komórce ulega rozpadowi, a następnie odnowie, dzięki czemu ich zawartość w komórce utrzymuje się na tym samym poziomie. 487 METAFIZYKA METAMORFOZA METABOLITY w chemii 'związki chemiczne powstające w organizmach żywych w wyniku przemiany materii' METABOLICZNY 'związany z metabolizmem': Zaburzenia metaboliczne. Procesy metaboliczne. Choroby metaboliczne to m.in. cukrzyca, dna i otyłość. odgr. metabole' 'przemiana' METAFIZYKA l. inaczej: ONTOLOGIA 'dział filozofii: nauka o bycie': Metafizyka próbuje racjonalnie wyjaśnić istnienie rzeczywistości, w oderwaniu od doświadczenia, uwzględnianego w rozważaniach jedynie jako punkt wyjścia. 2. 'tajemnicza istota czegoś; także: coś, co jest tajemnicze i niezwykłe': Od dzieciństwa fascynowała go metafizyka kosmosu. Przekroczył granicę duchową, za którą rozciąga się świat metafizyki. 3. 'mętne i oderwane od rzeczywistości spekulacje': Nie potrafiła nic zrozumieć z tej jego metafizyki. METAFIZYK l. inaczej: ONTOLOG 'filozof zajmujący się metafizyką': Starogreccy metafizycy podejmowali próby odpowiedzi na pytanie, co jest podstawowym tworzywem Wszechświata. 2. 'osoba snująca mętne i oderwane od rzeczywistości spekulacje': Jego wypowiedzi bardziej przypominały mętne wywody metafizyków niż logiczne i precyzyjne rozważania ekonomisty. METAFIZYCZNY l. inaczej: ONTOLOGICZNY 'związany z metafizyką - działem filozofii': Metafizyczny problem. Metafizyczna metoda rozumowania. 2. 'tajemniczy i niezwykły': Metafizyczny nastrój wiersza. Metafizyczne wrażenie dziwności istnienia. 3. 'mętny i oderwany od rzeczywistości': Snuli jakieś metafizyczne spekulacje. gr. meta ta physika 'to, co następuje po "Fizyce"' - w ten osobliwy sposób nazwano dzieło Arystotelesa, niemające tytułu, a następujące po księgach "Fizyki", dotyczące właśnie problemów, którymi zajmuje się opisywany wyżej dział filozofii METAFORA inaczej: PRZENOŚNIA w nauce o literaturze 'takie użycie wyrazu, w którym zyskuje on nowe, zmienione pod jakimś względem znaczenie; także: wyrażenie, w którym łączone są ze sobą wyrazy zawierające niezgodne cechy semantyczne, przez co przynajmniej jeden z nich zyskuje nowe znaczenie, zaś całość stanowi środek ekspresji artystycznej': Piękne, poetyckie metafory z wiersza Herberta "Mona Liza" to m.in. "kolczaste druty rzek", "tyka jej regularny uśmiech", "od mięsa życia odrąbana". Metofory potoczne to "kamienne serce", "wiatr wyje" lub nazwanie przez kapłana wiernych "owieczkami". Jedna z najstarszych teorii metafory mówi, że metafora to skrócone porównanie: zamiast "oczy jak chabry" mówi się "chabry oczu". Współcześnie mówi się raczej, że to odkrycie podobieństwa w rzeczach niepodobnych. METAFORYKA 'zbiór metafor jakiegoś twórcy, metafor w jakimś tekście, okresie literackim itd.': Metaforyka Leśmiana. Metaforyka romantyczna. METAFORYCZNY inaczej: PRZENOŚNY 'będący metaforą; taki, który należy rozumieć w przenośnym sensie': Konstrukcje metaforyczne w wierszu. Wyjaśnił nam, że jego opowiadanie o tonącym okręcie należy rozumieć w sensie metaforycznym, nie chciał zbyt dosłownie mówić przy szefie o sytuacji w naszej firmie. gr. metaphora 'przeniesienie' METALIK albo METALLIC (czytaj: metalik) l. 'o kolorze lakieru samochodowego lub stolarskiego: taki, który ma metaliczny połysk': Samochód w kolorze niebieski metalik. 2. 'o samochodzie: pomalowany takim lakierem': Wsiadła do pięknego zielonego metalika, budząc zazdrość koleżanek. ang. metallic METALOPLASTYKA l. 'twórczość artystyczna obejmująca wyrabianie przedmiotów dekoracyjnych i użytkowych z metalu, zwłaszcza z blachy': Metaloplastyka rozwija się od lat 20. XX wieku. 2. 'artystyczne wyroby ozdobne lub użytkowe z metalu': Kupić coś z metaloplastyki. Sklep z metaloplastyką. METALOPLASTYK 'specjalista w dziedzinie metaloplastyki' METALOPLASTYCZNY 'związany z metaloplastyką': Wyroby, przedmioty, dzieła metaloplastyczne. Sztuka metaloplastyczna. złożenie słowa: metal (odgr. metallon 'kruszec, kopalnia') i słowa: plastyka (gr. plastike techne 'sztuka rzeźbienia) METALURGIA 'dział nauki i przemysłu zajmujący się wytwarzaniem metali z rud i kruszców, ich oczyszczaniem i dalszą obróbką prowadzącą do nadania im określonych kształtów': Postęp w metalurgii związany był z rozwojem hutnictwa. Metalurgia żelaza obejmuje procesy technologiczne związane z otrzymywaniem surówki przerabianej następnie na stal. METALURG 'specjalista w zakresie metalurgii' METALURGICZNY 'związany z metalurgią': Przemysł metalurgiczny. Zakłady metalurgiczne. fr. metallurgie od gr. metallourgeion 'miejsce obróbki kruszców' METAMORFOZA l. 'przekształcenie się, przeobrażenie z jednej postaci w inną: zmiana kształtu, wyglądu, usposobienia': Metamorfoza czyjejś powierzchowności. Metamorfoza "Gustawa" w "Konrada" w Mickiewiczowskich "Dziadach". Metamorfoza czyjegoś usposobienia. 2. w biologii 'przejście organizmu niektórych zwierząt z jednego stadium w inne, połączone z zasadniczą zmianą budowy i sposobu życia': Metamorfoza kijanki w żabę. Metamorfoza larwy owada w poczwar-kę. 3. w geologii 'to samo, co metamorfizm' METAMORFIZM albo METAMORFIZACJA rzadziej: METAMORFOZA w geologii 'przekształcenia, którym podlegają w głębi Ziemi skały magmowe lub osadowe pod wpływem podwyższonego ciśnienia i wysokiej 488 METAN METODYKA temperatury': Metamorfizm prowadzi m.in. do układania się minerałów w skałach w równoległe warstwy. SKAŁY METAMORFICZNE w geologii 'skały, które przeszły proces metamorfizacji' lać. metamorphosis odgr. meta 'prze-' morphe 'kształt' METAN w chemii 'najprostszy węglowodór nasycony, mający postać bezbarwnego i bezwonnego gazu, lżejszego od powietrza, który pali się niebieskim płomieniem, a z tlenem tworzy mieszaniny wybuchowe': Metan znajduje się w gazie ziemnym, błotnym i kopalnianym, stosowany jest jako surowiec w przemyśle petrochemicznym i jako paliwo gazowe. METANOL w chemii 'to samo, co alkohol metylowy': Metanol jest stosowany jako rozpuszczalnik i paliwo silnikowe. Metanol należy do silnie trujących alkoholi, wywołujących m.in. ślepotę. METANOWY 'związany z metanem, charakterystyczny dla metanu, zawierający metan': Zagrożenie metanowe. O Bakterie metanowe w biologii 'bakterie przekształcające kwasy organiczne o krótkich łańcuchach węglowych oraz alkohole na metan i dwutlenek węgla': Bakterie metanowe występują głównie w bagnach, w oborniku, w oczyszczalniach ścieków oraz w przewodzie pokarmowym przeżuwaczy. fr. methane od gr. methy - rodzaj miodu METANAL zob. FORMALDEHYD METEMPSYCHOZA 'wędrówka dusz: przechodzenie duszy po śmierci do innego ciała, do czasu, aż w łańcuchu kolejnych wcieleń całkowicie się ona oczyści': Wiara w metempsychozę występuje w wielu religiach Wschodu, filozofiach starożytnych, a także koncepcjach mistyków, np. romantycznych. Na koncepcji wędrówki dusz oparty jest poemat Juliusza Słowackiego "Król-Duch". gr. metempsychósis 'wędrówka dusz' METEOR l. w astronomii 'ciało niebieskie w postaci skalistego okruchu wielkości od ułamka milimetra do kilku metrów, krążące w przestrzeni międzyplanetarnej; także świetlny ślad zakreślony na niebie przez takie ciało po jego zetknięciu się z atmosferą ziemską i rozżarzeniu się przy przelatywaniu przez nią': Meteor może być oderwaną cząstką komety lub planetoidy. Kiedy Ziemia przecina orbitę komety, pozostałe na niej cząstki komety spalają się w atmosferze ziemskiej i są widoczne jako deszcz meteorów. 2. w meteorologii 'zjawisko meteorologiczne występujące w atmosferze Ziemi lub na jej powierzchni': Zorza jest jednym z meteorów. METEORYT 'odłamek ciała niebieskiego, pochodzący z przestrzeni międzyplanetarnej, który nie uległ całkowitemu spaleniu w atmosferze ziemskiej i spadł na ziemię': W Polsce największy meteoryt, ważący prawie 80 kg, znaleziono w Morasku pod Poznaniem. Niemal wszystkie meteoryty to duże kamienie, o wiele rzadsze są meteoryty żelazne, metalowe. METEORYTYKA 'dziedzina nauki, zajmująca się badaniem składu chemicznego i mineralnego, struktury i właściwości fizycznych meteorytów oraz zjawisk związanych z ich spadaniem na Ziemię' METEORYTOWY albo METEORYCZNY 'związany z meteorytem lub meteorytami': Pył meteoryczny. Materia meteorytowa. Krater meteorytowy w Arizonie ma 1300 metrów średnicy. fr. mćtćore z gr. metćóros 'znajdujący się w powietrzu' METEORO PATIA 'chorobotwórcze oddziaływanie zmian pogody na organizm ludzki; chorobliwe reagowanie organizmu na zmiany pogodowe': Zjawiska meteoropatii nasiliły się w związku z zanieczyszczeniem środowiska. METEOROPATA 'człowiek wrażliwy na zmiany pogody, przeżywający je w sposób wyolbrzymiony, chorobliwy' : Meteoropaci będą odczuwać senność i mieć zwolniony czas reakcji. Bóle głowy zwiastujące przejście frontu atmosferycznego są dla meteoropatów klasycznym objawem. złożenie z gr. metćóros 'unoszący się w powietrzu' i pathos 'cierpienie' METODOLOGIA 'nauka, której przedmiotem są metody badań naukowych, ich naukowa wartość, poprawność, przydatność i skuteczność'. Metodologia badań literatu-roznawczych. Jedną z ciekawszych pozycji metodologicznych z połowy XX w. jest książka Hansa Eysencka "Sens i nonsens w psychologi". METODOLOG 'specjalista w zakresie metodologii': Do wybitnych polskich metodologów należy m.in. Stefan Nowak, profesor socjologii. METODOLOGICZNY 'związany z metodologią, charakterystyczny dla metodologii': Jeden z uczestników konferencji wystąpił w dyskusji z wątpliwościami natury metodologicznej. złożenie słowa: metoda i cząstki: -logia odgr. logos 'nauka, słowo' METODYKA l. 'ogół reguł, które opisują sposoby postępowania w danej sytuacji, metody osiągania określonego celu': Metodyka badań naukowych. 2. 'dział pedagogiki, zajmujący się metodami nauczania jakiegoś przedmiotu': Metodyka to dziedzina charakteryzująca cele nauczania oraz opisująca sposoby ich osiągania. METODYK 'specjalista w zakresie metodyki nauczania' METODYCZNY l. 'taki, który odnosi się do metodyki -sposobu postępowania, służącego osiągnięciu określonego celu, przeprowadzany według określonej metody': Ośrodek metodyczny. Doradca metodyczny. Wskazówka metodyczna. 2. 'podporządkowujący swoje działania określonej metodzie, systematyczny': Metodyczny badacz. Metodyczne wdrażanie dzieci do utrzymywania porządku wokół siebie. gr. mćthodos 'badanie' 489 METODYSTA METROPOLIA METODYSTA 'członek protestanckiego ugrupowania religijnego, powstałego w XVIII wieku w Wielkiej Brytanii, za cel stawiającego sobie dokładne, "metodyczne" wypełnianie nakazów Kościoła anglikańskiego': Metodyści podkreślają potrzebę rygoryzmu moralnego. METODYZM 'doktryna religijna metodystów, akcentująca rygoryzm moralny i specyficzną pobożność': Me-todyzm naucza, że jednym z warunków rozgrzeszenia jest osobiste przeżycie łaski Bożej. METODYSTYCZNY 'taki, który dotyczy metodyzmu i metodystów': Współcześnie istnieje 19 odłamów i autonomicznych Kościołów metodystycznych, najliczniejsze w USA. ang. Methodist METONIMIA inaczej: ZAMIENNIA w nauce o literaturze 'figura stylistyczna, polegająca na zastąpieniu nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w pewnej pozajęzykowej relacji': Metonimią posługujemy się wówczas, gdy zamiast "dobry pisarz" mówimy "dobre pióro" albo też zamiast "czyta powieść Prusa" piszemy "czyta Prusa". METONIMICZNY w nauce o literaturze 'związany z metonimią': Konstrukcja, operacja metonimiczna. gr. metónymia 'przenośnia' I METR l. 'podstawowa jednostka długości w układzie SI, skrót: m': Pierwotnie metr definiowano jako jednostkę długości odpowiadającą w przybliżeniu 1/40 000 000 południka ziemskiego, dziś określa się go przez odniesienie do drogi, jaką światło przebywa w próżni - l metr to droga, którą światło przebywa w ciągu 1/299792485 sekundy. O Metr kwadratowy 'jednostka powierzchni równa polu powierzchni kwadratu o boku długości l metra, skrót: m ' () Metr sześcienny 'jednostka objętości równa objętości sześcianu o krawędzi długości l metra, skrót: m3' 2. 'taśma lub linia, często składana lub zwijana o długości l metra lub jego wielokrotności, wyposażona w podziałkę centymetrową': Metr krawiecki, stolarski. 3. pot. '100 kilogramów określonego towaru': Metr węgla, koksu. METRYCZNY 'związany z metrem': <) Dziesiętny system metryczny 'system jednostek miar, w którym za podstawę obrano metr jako jednostkę długości i kilogram jako jednostkę masy' O Przestrzeń metryczna w matematyce 'przestrzeń, w której każdej parze punktów przyporządkowana jest wielkość nieujemna' METRAŻ 'długość, powierzchnia lub kubatura wyrażona odpowiednio w metrach bieżących, kwadratowych lub sześciennych': Wielkość czynszu zależy od metrażu mieszkania. KILOMETR 'miara długości równa 1000 metrów, skrót: km' fr. meetre z gr. metron 'miara' II METR inaczej: METRUM w nauce o literaturze 'miara wierszowa, stały schemat uporządkowania elementów językowych w wierszu': W antycznym wierszu ilocza-sowym metr stanowił jednostkę rytmiczną powtarzająca się w wersie. II METRYKA w nauce o literaturze l. 'ogół zasad i cech budowy niektórych rodzajów wiersza, zwłaszcza iloczasowego wiersza antycznego': W metryce antycznej poszczególne gatunki literackie miały typowe dla siebie rodzaje miar. 2. 'nauka o wierszu; wersologia': Metryka bada przede wszystkim iloczasowy wiersz antyczny i wzorowany na nim nowożytny wiersz syla-botoniczny. METRYCZNY w nauce o literaturze 'związany z metrum': t) Akcent metryczny: 'akcent o charakterze przyciskowym, współtworzący metr wiersza, niezależny od akcentu wyrazowego, występujący w metryce antycznej' <) Psalm metryczny 'psalm, którego tekst przetłumaczono i podzielono na wersy w taki sposób, aby zachować regularne metrum sylabiczne, umożliwiając przez to zaśpiewanie go w typowej melodii' gr. metron 'miara' III METR przestarz. 'nauczyciel, zwłaszcza takich przedmiotów, jak języki obce, muzyka i taniec' fr. maitre 'nauczyciel' METRESA przestarz. 'kochanka, utrzymanka': Słynna metresa Ludwika XV, pani du Barry, miała wpływ nie tylko na obyczaje dworskie. Z zagranicznych wojaży powrócił z metresa, którą umieścił w swoim warszawskim apartamencie. fr. maitresse METRO 'szybka, elektryczna, zwykle podziemna kolej miejska': Pierwszą elektryczną kolej podziemną, niena-zywanąjednak metrem (w języku angielskim ten termin odnosi się głównie do metra w Paryżu), uruchomiono pod koniec XIX w. w Londynie. Skasować bilet do metra. Stacja metra. fr. metro, skr. od metropolitain 'stołeczny' (a to z nazwy paryskiego metra "Chemin de Fer Metropolitain") METRONOM w muzyce 'przyrząd mechaniczny (działający na zasadzie wahadła) lub elektroniczny, służący do dokładnego oznaczania tempa utworu muzycznego; taktomierz': Głośne, regularne uderzenia metronomu były tym, co zapamiętała na całe życie ze swoich pierwszych lekcji muzyki. Metronom bywa czasami wykorzystywany do regulowania szybkości tempa przy wykonywaniu ćwiczeń gimnastycznych. fr. mćtronome od gr. mćtron 'miara', nómos 'prawo' METROPOLIA l. 'duże miasto, stanowiące centrum administracyjne, ekonomiczne, kulturalne itp. jakiegoś kraju lub regionu': Kupił mieszkanie w Poznaniu i podjął pracę w tej wielkopolskiej metropolii. Po zjednoczeniu Niemiec Berlin wyrasta na jedną z głównych metropolii Europy. 2. 'w Kościele katolickim i prawosław- 490 I METRYKA MEZZA VOCE nym: prowincja złożona z kilku diecezji, zarządzana przez metropolitę' 3. 'państwo kolonialne w stosunku do swych kolonii': Rozluźnienie więzów między metropolią a koloniami. 4. 'w starożytnej Grecji: państwo-miasto w stosunku do utworzonego przez nie -miasta-kolonii' METROPOLITA 'w Kościele katolickim dostojnik (arcybiskup), stojący na czele jednostki administracyjnej składającej się z kilku diecezji; w Kościele prawosławnym: zwierzchnik Kościoła autokefalicznego nie będący patriarchą': Arcybiskup metropolita. Metropolita gnieźnieński. METROPOLITALNY 'związany z metropolią kościelną lub z metropolitą': Kościół metropolitalny. Władza metropolitalna. We Wrocławiu na Ostrowie Tumskim mieści się siedziba kurii metropolitalnej. gr. metropólis I METRYKA l. 'dokument potwierdzający czyjeś narodziny, chrzest, ślub lub śmierć, będący zazwyczaj odpisem z akt, wystawiany przez urząd państwowy lub kancelarię kościelną': Metryka urodzenia, ślubu. Przed pierwszą komunią dzieci musiały przynieść metrykę chrztu. 2. 'dokument potwierdzający rodowód rasowego zwierzęcia' 3. 'szczegółowe informacje dotyczące ważnych cech albo pochodzenia przedmiotu, umieszczone bezpośrednio na nim lub przechowywane w odpowiednim miejscu': Metryka książki, urządzenia. 4. 'w dawnej Polsce, w okresie przedrozbiorowym: księga kanclerska lub podkanclerska, zawierająca dokumenty publiczne wychodzące z kancelarii królewskiej; także sama kancelaria królewska, archiwum koronne albo litewskie akt państwowych': Księgi metryki królewskiej . METRYKALNY 'taki, który dotyczy metryki, jest związany z metryką': <) Księga metrykalna 'księga zawierająca akta stanu cywilnego' <) Wyciąg metrykalny 'odpis z akt stanu cywilnego, zawierający najważniejsze dane' p.-lać. matricilla 'katalog, opis' II METRYKA zob. pod hasłem II METR gr. metropólis METYL inaczej: GRUPA METYLOWA w chemii 'najprostsza, jednowartościowa grupa organiczna, wywodząca się od metanu CH3-' METYLOWY w chemii 'związany z metylem': O Alkohol metylowy 'najprostszy (jednowodorotlenowy) związek organiczny w postaci łatwo palnej cieczy o słabym, swoistym zapachu i piekącym smaku' () Fiolet metylowy inaczej: GENCJANA 'syntetyczny środek bakteriobójczy, grzybobójczy i czerwiobójczy' O Oranż metylowy 'syntetyczny barwnik w postaci proszku rozpuszczalnego w wodzie, stosowany jako wskaźnik w analizie chemicznej' fr. methyle METYS 'osoba, której rodzice lub dalsi przodkowie należeli do różnych ras, zwłaszcza rasy białej i czerwonej': Bardzo wielu Metysów żyje w Ameryce Łacińskiej, np. w Meksyku. fr. melis od łac. misticius, mixticius 'mieszaniec' MEZALIANS 'dawniej: małżeństwo z osobą niższego stanu; dziś: małżeństwo z osobą pod jakimś względem nieodpowiednią': Małżeństwo wybitnej uczonej z disc jockeyem - podobny mezalians nawet najnowocześniejszym kobietom w głowie się nie mieści. fr. mesalliance MEZOLIT w archeologii 'środkowa część epoki kamienia, trwająca od około 8000 lat p.n.e. do 4800 lat p.n.e.': Z okresem mezolitu związane są początki rolnictwa, udomowienie pierwszych zwierząt, w tym też okresie wynaleziono siekierę i łuk. Mezolit był okresem przejściowym między paleolitem z gospodarką łowiecko-zbieracką a neolitem z gospodarką rolniczo--hodowlaną. MEZOLITYCZNY 'taki, który dotyczy mezolitu, pochodzi z mezolitu': Jednym z ważniejszych wynalazków mezolitycznych było czółno. odgr. mesos 'środkowy', lithos 'kamień' MEZON w fizyce 'nietrwała cząstka elementarna o ładunku elektrycznym dodatnim, ujemnym lub zerowym i masie pośredniej między masą protonu i elektronu': Mezony występują w promieniowaniu kosmicznym, są zbudowane z kwarka i antykwarka. ang. mesone od gr. mesos 'środkowy' i cząstki: -on (na wzór nazw innych cząstek elementarnych) MEZOZOIK w geologii 'czwarta era w dziejach Ziemi, trwająca od około 230 do 65 milionów lat temu': Mezo-zoik obejmuje trzy okresy: trias, jurę i kredę, charakteryzuje się dominacją gadów i występowaniem pierwszych ptaków i ssaków. Typowymi przedstawicielami fauny mezozoiku są dinozaury. MEZOZOICZNY 'taki, który dotyczy mezozoiku': Flora mezozoiczna. Mezozoiczne gady. Era mezozoicz- odgr. mesos 'środkowy', zoikós 'związany z życiem' MEZZA VOCE (czytaj: medza wocze) w muzyce 'określenie wykonawcze, nakazujące realizację oznaczonego fragmentu bez stosowania silniejszych kontrastów dynamicznych, niepełnym, połowicznym dźwiękiem' MEZZO FORTE (czytaj: medzo forte) 'określenie wykonawcze, nakazujące realizację oznaczonego fragmentu ze średnią dynamiką, głośnością' MEZZO PIANO (czytaj: medzo piano) 'określenie wykonawcze, nakazujące realizację oznaczonego fragmentu z niewielką dynamiką, raczej cicho' H'/. voce 'głos': forte 'mocno', piano 'cicho' 491 MEZZOSOPRAN MIGRACJA MEZZOSOPRAN (czytaj: medzosopran albo mecosop-ran) w muzyce l. 'głos kobiecy o średniej skali, między sopranem i altem': Liryczny, dramatyczny mezzosopran. Śpiewać mezzosopranem. 2. 'śpiewaczka o takim głosie': Koncert mezzosoprana. MEZZOSOPRANISTKA (czytaj: medzosopranistka) 'śpiewaczka śpiewająca mezzosopranem': Małgorzata Walewskajest najbardziej znaną w świecie polską mez-zosopranistką. MEZZOSOPRANOWY 'związany z mezzosopranem': Partia mezzosopranowa. wl. mezzo-soprano Mg symbol pierwiastka chemicznego: magnez (zob.) Mgr skrót słowa: monseigneur Mgr skrót słowa: magister MIAZMATY 'szkodliwe, demoralizujące kogoś czynniki, złe wpływy na kogoś : Są one oskarżane o zatruwanie Polski miazmatami z Zachodu. Miazmaty demoralizacji dotarły już nawet do szkół. gr. miasma 'splamienie, zanieczyszczenie' MIDI 'określenie wielkości, rozmiaru, długości odzieży, zwłaszcza damskiej, oznaczające wielkość średnią, pośrednią': Spódnica midi sięga czasem nawet połowy łydki. ang. mid 'środkowy' MIENSZEWIZM albo MIEŃSZEWIZM 'nurt polityczny, który ujawnił się na drugim Zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji w 1903 roku w Brukseli i Londynie, przeciwstawiający się leninowskiej koncepcji partii robotniczej i walki o zdobycie władzy w Rosji': Mienszewizm kładł nacisk na ekonomiczną walkę proletariatu, negując potrzebę walki politycznej . MIENSZEWIK albo MIEŃSZEWIK 'zwolennik mienszewizmu': Na zjeździe w 1903 r. mienszewicy uzyskali mniejszość głosów, ich nazwa pochodzi też od rosyjskiego słowa mieszn 'ynstwó 'mniejszość'. W Rosji porewolucyjnej nazwanie kogoś mienszewikiem było epitetem, niemal wyzwiskiem, często o groźnych konsekwencjach. MIENSZEWICKI albo MIEŃSZEWICKI 'związany z mienszewizmem': Mienszewickie poglądy były przez bolszewików uznawane za kontrrewolucyjne. roś. mień 'szewizm MIGDAŁ l. 'jadalne nasiono migdałowca - duża pestka, pokryta brązową łuską, wewnątrz biała lub kremowa': Migdały wykorzystywane są w przemyśle spożywczym, farmaceutycznym i kosmetycznym. Migdały solone, prażone, cukrzone. Myśleć, marzyć o niebieskich migdałach 'dumać, marzyć, fantazjować, leniuchować, nic nie robić' 2. 'to samo, co migdałowiec': Migdał występuje w kilkudziesięciu gatunkach (m.in. ziemny, trójkia- powy) i jest uprawiany głównie w krajach śródziemnomorskich, czarnomorskich i w Kalifornii. 3. w anatomii 'jeden z gruczołów limfatycznych w błonie śluzowej gardła i tylnej części jamy ustnej ssaków, niszczący bakterie lub neutralizujący działanie szkodliwych czynników, dostających się do organizmu przez drogi pokarmowe lub oddechowe': Trzeci migdał. Usuwać migdały. MIGDAŁOWIEC 'krzew lub niewielkie drzewo z rodziny różowatych, uprawiane ze względu na jadalne nasiona - migdały': Owocem migdałowca jest pestkowiec osiągający długość do sześciu centymetrów. MIGDAŁEK w anatomii 'to samo, co migdał w 3. znaczeniu': O Migdałki podniebienne 'parzyste mig-dałki, znajdujące się w zagłębieniu między łukami podniebiennymi' <} Migdałek gardłowy 'migdałek znajdujący się w nosowej części gardła, którego przerost upośledza słuch i zmusza chorego do oddychania przez usta; trzeci migdał' MIGDAŁOWATY 'taki, który przypomina nasiona migdałowca': Wielki rubin migdałowatego kształtu zdobił jej szyję. lać. amygdalum z gr. amygdalon MIGRACJA l. w socjologii 'masowe przemieszczanie się ludności między różnymi krajami lub w obrębie jednego kraju, po to, by osiedlić się w nowym miejscu': Migracja ludów azjatyckich do Europy. Migracja ze wsi do rejonów uprzemysłowionych. 2. w botanice 'przemieszczanie się zasięgu pewnych gatunków roślin wywołane zmianami warunków klimatycznych, glebowych lub ewolucyjnych oraz przystosowaniem się do nowych warunków': Migracja roślin górskich w rejony nizinne. Migracja roślinności pustynnej. 3. w zoologii 'masowe przemieszczanie się zwierząt, mające charakter jednorazowy lub okresowy, związane np. ze zmianami klimatycznymi na pewnych obszarach, cyklem rozrodczym, trwałymi zmianami środowiska naturalnego': Sezonowe migracje ptaków i ryb. Migracja organizmów wodnych na ląd. 4. w geologii 'przemieszczanie się tworów geologicznych, spowodowane czynnikami atmosferycznymi lub tektonicznymi': Migracja lodowca. MIGRANT w socjologii 'osoba migrująca': Badaniami objęto dużą grupę migrantów zarobkowych. MIGROWAĆ l. w socjologii 'w odniesieniu do grup ludzi: przesiedlać się, przenosić się w nowe miejsce zamieszkania': W II połowie XVI w. protestanci, prześladowani w wielu krajach, np. w Holandii, migrowali do Prus. Migrować ze wsi do miasta. 2. w biologii 'w odniesieniu do zwierząt i roślin: przenosić się z jednego środowiska do drugiego, zmieniać zakres, miejsce występowania': Te ptaki migrują sezonowo w okresie lęgowym. Ryby migrują na tarło. MIGRACYJNY 'związany z migracją w którymś ze znaczeń': Procesy, fale migracyjne. Migracyjne przemieszanie się gatunków. lać. migratio 'przesiedlenie' 492 MIGRENA MIKROFILM MIGRENA 'silny ból głowy, przeważnie jednostronny, któremu mogą towarzyszyć mdłości i zaburzenia wzroku'. Niedawno wykryto, że migrena jest przekazywanym genetycznie czynnościowym zaburzeniem krążenia wewnątrz- i zewnątrzczaszkowego. MIGRENOWY 'związany z migreną': Napady bólu migrenowego są bardzo męczące dla chorego. fr. migraine, z gr. hemikrania 'ból połowy głowy' MIKA 'minerał skałotwórczy, występujący pod postacią blaszkowatych kryształów, odznaczający się podatnością na łupanie, stosowany w technice jako materiał termo- i elektroizolacyjny': Mika to glinokrzemian potasu, magnezu, żelaza i innych metali. MIKOWY 'taki, który ma związek z miką'. Skała mikowa. Minerał mikowy. lać. mica 'okruszyna' MIKADO 'tradycyjny tytuł cesarza japońskiego': Tytułu mikado używają głównie cudzoziemcy. jap. mi kado, dosłownie 'wyniosła brama' MIKO- pierwszy człon wyrazów złożonych, wskazujący na ich związek znaczeniowy z grzybem, grzybami, np. mikologia od gr. mykes 'grzyb' MIKOLOGIA 'nauka, która zajmuje się badaniem grzybów'. Ostatnio prężnie rozwijają się dwa działy mikolo-gii - przemysłowy i lekarski. złożenie cząstek: miko- i -logia odgr. logos 'nauka, słowo' MIKOZA w medycynie, weterynarii i botanice 'choroba zakaźna ludzi, zwierząt i roślin, którą wywołują pasożytnicze grzyby'. Mikoza niszczy rośliny, powodując więdnięcie i nekrozy. od gr. mykes 'grzyb' MIKRO- przedrostek o znaczeniu 'bardzo mały', dodawany do rzeczowników, wskazujący na mały rozmiar albo zasięg tego, o czym informuje druga część wyrazu, np. mikrospołeczność (= mała, lokalna społeczność), mikroskala, mikrokomputer gr. mikrós 'mały' MIKROBIOLOGIA 'nauka zajmująca się badaniem budowy i fizjologii drobnoustrojów oraz ich znaczeniem w przyrodzie': Mikrobiologia obejmuje m.in. bakteriologię, immunologię i wirusologię. MIKROBIOLOG 'specjalista w dziedzinie mikrobiologii': Do wybitnych mikrobiologów XIX w. należą: Robert Koch i Ludwik Pasteur. MIKROB l. 'jednokomórkowy organizm żywy, bardzo małych rozmiarów, bakteryjny lub wirusowy; drobnoustrój, zarazek': Mikroby grypy, ospy, odry. 2. przen. 'element, czynnik, który sprzyja rozwojowi negatywnych odczuć, sytuacji niepożądanych': W kraju szerzą się mikroby rozpusty i zepsucia. złożenie przedrostka: mikro- i słowa: biologia MIKROBUS 'niewielki autobus, najczęściej o podwoziu półciężarówki, rzadziej samochodu osobowego, służący do przewozu kilkunastu osób': W mikrobusach można przewozić najwyżej 20 pasażerów. MIKROBUSOWY 'taki, który dotyczy mikrobusu': Linia, trasa mikrobusowa. Mikrobusowa wycieczka. złożenie przedrostka: mikro- i słowa: bus MIKROCZĄSTKA 'cząstka materii o rozmiarach nie przekraczających rozmiarów atomów, która nie podlega prawom fizyki klasycznej, a ruchem jej i wzajemnymi oddziaływaniami rządzą prawa teorii kwantów': Do mi-krocząstek należą cząstki elementarne oraz jądra atomowe. złożenie przedrostka: mikro- i słowa: cząstka MIKROELEMENT 'jeden z pierwiastków chemicznych, występujących w organizmie w bardzo małych ilościach, niezbędny jednak do życia i prawidłowego rozwoju': Do mikroelementów należą m.in. żelazo, mangan, cynk, bór, jod i chlor. złożenie przedrostka: mikro- i słowa: element MIKROFALE w fizyce 'fale elektromagnetyczne o długości od l milimetra do l metra, częstotliwości powyżej 300 megaherców, stosowane m.in. w radiokomunikacji, radiolokacji, telekomunikacji, grzejnictwie, termowizji i medycynie': Mikrofale maj ą własności zbliżone do fal podczerwonych. MIKROFALOWY 'związany z mikrofalami i wykorzystaniem ich': () Technika mikrofalowa 'dział techniki, zajmujący się przetwarzaniem, wytwarzaniem i mierzeniem sygnałów elektromagnetycznych w paśmie mikrofal' <) Lampa mikrofalowa 'lampa elektronowa wielkiej częstotliwości, przeznaczona do pracy w zakresie mikrofal' () Kuchenka mikrofalowa 'kuchenka, w której do ogrzania i gotowania potraw wykorzystuje się promieniowanie mikrofalowe; mikrofalówka' MIKROFALÓWKA pot. 'to samo, co kuchenka mikrofalowa' : Mikrofalówka rozgrzewa potrawy dzięki drganiom cząsteczek wody i tłuszczu. złożenie przedrostka: mikro- i słowa: fala MIKROFILM l. w fotografice 'negatywowa, drobnoziarnista błona, najczęściej małoobrazkowa, wykorzystywana do fotografowania, reprodukowania druków w bardzo dużym pomniejszeniu' 2. 'kopia druków, map, dokumentów w bardzo dużym pomniejszeniu, otrzymana techniką fotograficzną': W czytelni stała przeglądarka mikrofilmów, na której można było czytać bardzo stare czasopisma i książki, udostępniane tylko w formie kopii. 493 MIKROKLIMAT MIKST MIKROFILMOWAĆ 'wykonywać kopie druków, map itd. techniką fotograficzną z wykorzystaniem mikrofilmów': Mikrofilmowano stare czasopisma i druki. MIKROFILMOWY 'związany z mikrofilmem lub mikrofilmowaniem, dotyczący procesów wykonywania i obróbki mikrofilmów oraz ich wykorzystania': Klisza mikrofilmowa. Reprodukcja mikrofilmowa. Dokumentacja mikrofilmowa. złożenie przedrostka: mikro- i słowa: element MIKROKLIMAT w meteorologii 'specyficzne warunki klimatyczne panujące lub wytwarzane sztucznie na niewielkiej przestrzeni otwartej, w pomieszczeniu lub w ograniczonym fragmencie pewnego środowiska': Miejscowość ta została uzdrowiskiem ze względu na swoisty mikroklimat sprzyjający leczeniu chorób płuc. złożenie przedrostka: mikro- i słowa: klimat MIKROKOMPUTER zob. pod hasłem: KOMPUTER MIKROKOSMOS l. w filozofii 'świat człowieka w przeciwieństwie do makrokosmosu - świata ciał niebieskich' : Demokryt uważał, że każda część ciała ludzkiego, czyli mikrokosmos, odpowiada części Wszechświata, czyli makrokosmosu. 2. w biologii 'świat bardzo małych organizmów, drobnoustrojów': Biologiczny mikrokosmos można oglądać tylko pod mikroskopem. 3. w fizyce 'świat cząstek niedających się bezpośrednio obserwować, tzw. mikrocząstek' złożenie przedrostka: mikro- i słowa: kosmos I MIKROMETR l. 'przyrząd do precyzyjnego mierzenia małych długości': Mikrometrem można mierzyć z wielką dokładnością, zwykle wynoszącą aż 0,01 milimetra. 2. w astronomii 'przyrząd pomiarowy zamontowany w teleskopie, który pozwala mierzyć wzajemne położenie blisko siebie leżących obiektów na niebie': Mikrometr pozwala mierzyć położenie ciał niebieskich, których odległość kątowa nie przekracza kilkunastu minut kątowych. złożenie przedrostka: mikro- i cząstki: -metr od gr. metron 'miara' II MIKROMETR inaczej MIKRON 'jednostka długości równa jednej milionowej części metra, skrót urn': Dla określania wymiarów atomów mikrometr jest jednostką zdecydowanie za dużą: l urn = l'6 m, zaś atom ma wielkość ok. l'10 m. złożenie przedrostka: mikro- i cząstki: -metr od gr. metron 'miara' MIKROPROCESOR 'typ elektronicznego układu scalonego o dużej skali scalenia, który jest podstawową częścią wielu urządzeń elektronicznych, takich jak programatory, sterowniki cyfrowe, urządzenia automatyki przemysłowej; jest także zasadniczą częścią komputera': Do sterowania pracą odtwarzacza wykorzystano 32-bitowy mikroprocesor RISC, który optymalizuje jakość obrazu i dźwięku. W programatorze pralki zepsuł się mikroprocesor. ang. microprocessor MIKROSKALA najczęściej w zwrocie: w mikroskali: 'w odniesieniu do (relatywnie) małych jednostek, obiektów': W mikroskali tego górskiego regionu obserwujemy wzrost zachorowań na raka płuc. złożenie przedrostka: mikro- i słowa: skala MIKROSKOP 'przyrząd pozwalający na oglądanie bardzo małych, niewidocznych gołym okiem obiektów, zwykle działający na zasadzie optycznego powiększania obrazu tych obiektów': Mikroskop elektronowy, pozwalający na uzyskiwanie ogromnych powiększeń obrazu, używany jest m.in. przez fizyków do obserwacji atomów. Uczniowie obserwowali pod mikroskopem bakterie. MIKROSKOPOWY 'związany z mikroskopem i obserwacjami za pomocą tego przyrządu': Technika mikroskopowa. Badania mikroskopowe wycinków chorych tkanek. Mikroskopowa struktura cząstek. MIKROSKOPIJNY 'bardzo mały, taki, że dobrze byłoby go widać dopiero pod mikroskopem (wyraz używany często w przenośni)': Mikroskopijna drobinka. Mikroskopijne cząstki kurzu. Mikroskopijny zasiłek. Obdarzała go mikroskopijnym uczuciem, a on i tak był z tego powodu bardzo szczęśliwy. n.-fac. microscopium od gr. mikrós 'mały', skopeó 'patrzę, oglądam' I MIKSER l. 'urządzenie do rozdrabniania, mieszania i ubijania produktów spożywczych, składników potraw lub napojów': Mikser ręczny, elektryczny. Wymieszać za pomocą miksera masę na ciasto. 2. 'urządzenie elektroniczne, służące do łączenia sygnałów dźwiękowych lub wizyjnych pochodzących z różnych źródeł w jeden sygnał wyjściowy': Mikser foniczny wizyjny. Efekty dźwiękowe, wizualne uzyskane za pomocą miksera. II MIKSER l. 'pracownik baru, który miesza różne składniki i przygotowuje koktajle' 2. 'pracownik studia radiowego, telewizyjnego lub filmowego, który łączy, nakłada na siebie różne sygnały za pomocą miksera' MIKSOWAĆ l. 'rozdrabniać i mieszać produkty spożywcze za pomocą miksera; także: mieszać napoje lub ich składniki': Zmiksowała zupkę dla dziecka. Miksował drinki. 2. 'łączyć, nakładać na siebie różne sygnały dźwiękowe lub wizualne za pomocą miksera': Miksować dźwięk, obraz. Zmiksował podkład pod piosenkę. STÓŁ MIKSERSKI 'to samo, co konsoleta' ang. mixer 'mieszacz' od łac. mixtura 'mieszanina' MIKST l. *w siatkówce, tenisie i tenisie stołowym: rozgrywka, w której uczestniczą po przeciwnych stronach pary mieszane lub drużyny mieszane złożone z mężczyzn i kobiet': Para naszych tenisistów pokonała w mikście Czechów. 2. w siatkówce, tenisie i tenisie stołowym: para mieszana lub drużyna mieszana': Porażka naszego mikstu w tenisie stołowym. ang. mixed 494 MIKSTURA MILITARNY MIKSTURA l. w farmacji 'lekarstwo w płynie, wykonane z kilku składników': Mikstury są mieszaninami roztworów soli lub innych substancji z naparami albo nalewkami, często z dodatkiem syropów, l. pot. 'mieszanina jakichś substancji płynnych, podawana jako napój, często o tajemniczych własnościach': Co to za miksturę przyrządzasz, nie możesz po prostu podać kawy? 3. w muzyce 'pomocniczy głos organowy, złożony z dźwięku kilku piszczałek': Mikstura wzbogaca barwę dźwięku zasadniczego. lać. mixtura 'mieszanina' MILA 'jednostka długości stosowana w krajach anglosaskich, równa 1609,344 metra': Pędzili autostradą z szaleńczą prędkością 80 mil na godzinę. O Mila morska 'jednostka długości równa 1852 metrom': Mila morska to jednostka długości równa przybliżonej odległości dwóch punktów na powierzchni Ziemi o jednakowej długości geograficznej, których szerokości geograficzne różnią się o kąt równy jednej minucie. MILOWY 'taki, który jest związany z milą, wynoszący milę': Milowy odcinek, dystans. () Kamień milowy l. 'kamienny słupek przy drodze wyznaczający odległość l mili' 2. przen. 'wielkie osiągnięcie w jakiejś dziedzinie, wiążące się z wielkim w niej postępem': Skonstruowanie układów scalonych było kamieniem milowym w dziedzinie elektroniki. od łac. milia passuum 'tysiące kroków' MILADY (czytaj: milej dy) 'angielski tytuł grzecznościowy, stosowany zwłaszcza dawniej przy zwracaniu się do kobiet z arystokracji lub do żon wyższych urzędników' ang., od: my lady 'moja pani' MILENIUM albo MILLENNIUM albo MILLENIUM l. 'tysiąc lat; także tysiąc lat istnienia, trwania czegoś': Wchodzimy w trzecie milenium chrześcijaństwa. Po upływie dwóch milleniów naszej ery należy się zastanowić nad jej miejscem w historii rozwoju duchowego ludzkości. 2. 'tysięczna rocznica jakiegoś wydarzenia, początku czegoś itp.': Millennium przyjęcia chrześcijaństwa Kościół katolicki w Polsce obchodził uroczyście w roku 1966. MILENIJNY 'związany z milenium w zn. l. i 2.': Obchody milenijne. Uroczystości milenijne. z łac. mille 'tysiąc' i annus 'rok' MILI- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca, iż oznaczają one tysiączną część miary podstawowej, np. milimetr, miligram od łac. mille 'tysiąc' MILIARD l. 'tysiąc milionów, l 000 000 000': W lotto w ubiegłą środę można było wygrać pięć miliardów starych złotych. 2. w niektórych krajach, np. w USA: termin zastąpiony słowem bilion (w obowiązującym w tych krajach, odmiennym niż w Polsce znaczeniu)' 3. zwykle w liczbie mnogiej: MILIARDY przen. 'ogromna suma pieniędzy, niezliczona ilość kogoś lub czegoś': Nad naszymi głowami unosiły się miliardy komarów. MILIARDER 'osoba, której majątek przedstawia wartość miliarda dolarów, marek, franków itd. lub jest jeszcze większy': Bili Gates należy do czołówki światowych miliarderów. fr. milliard MILICJA l. 'w niektórych krajach, zwłaszcza w dawnych krajach socjalistycznych, organ państwowy, którego zadaniem było utrzymywanie porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz ściganie przestępców; także: funkcjonariusze i siedziba jednostki organizacyjnej tego organu': W Polsce milicja obywatelska funkcjonowała w latach 1944-1990. Z tą sprawą poszedł na milicję. 2. 'terytorialne oddziały zbrojne, złożone z obywateli, przeszkolonych wojskowo w czasie pokoju, a powoływanych do służby czynnej tylko w przypadku wojny': Milicja szwajcarska. Milicja narodowa. 3. 'oddziały straży, składające się z ochotników': Porządku pilnowały uzbrojone w pistolety gazowe oddziały milicji obozowej. MILICJANT l. 'funkcjonariusz milicji w dawnych krajach socjalistycznych': W latach 80. milicjanci używani byli przez komunistyczne władze także do walki z opozycją demokratyczną - to przesądziło o likwidacji po 1989 r. milicji i powołaniu nowej formacji: policji. 2. 'członek, żołnierz milicji - terytorialnego oddziału zbrojnego lub - rzadziej - oddziału ochotniczej straży' MILICYJNY 'związany z milicją, najczęściej w l. znaczeniu': Jasnoniebieskie mundury milicyjne. Pies milicyjny. od łac. militia 'służba wojskowa'; słowo milicja od dawna funkcjonuje w polszczyźnie, niegdyś za milicję uważano wojsko nieregularne, np. miejskie oddziały wojskowe, i zorganizowane na wojskowy sposób różnego typu oddziały straży, np. straży obozowych - co nie odbiega znacznie od opisanych znaczeń: 2. i 3. MILION l. 'tysiąc tysięcy' 2. zwykle w liczbie mnogiej: MILIONY przen.: 'ogromna suma pieniędzy, niezliczona ilość kogoś lub czegoś': Miliony osób będzie cię prosiło o autograf. MILIONER 'osoba, której majątek przedstawia wartość miliona dolarów, marek, franków itd. lub jest jeszcze większy': W Stanach Zjednoczonych milionerów nie ma wprawdzie jeszcze milionów, ale są już tysiące. fr. million MILITARNY 'wojskowy albo związany z wojskiem': Ta inwestycja przemysłowa ma duże znaczenie militarne. Siła militarna Niemiec w 1939 r. to ponad półtora miliona żołnierzy, ponad 10 000 dział i moździerzy, około 2700 czołgów i prawie 1400 samolotów bojowych. MILITARIA książk. 'przedmioty związane z wojskiem, zwłaszcza takie przedmioty gromadzone przez zbieraczy i muzea': Mój ojciec ma w swojej kolekcji militariów stare karabiny, szable i części umundurowania z okresu I i II wojny światowej. 495 MILITARYZM MIMOZA MILITARYZACJA l. 'wprowadzenie do jakiegoś zakładu lub do pewnej dziedziny życia lub gospodarki wojskowych form organizacji, często też podporządkowanie gospodarki potrzebom wojska i produkcji uzbrojenia': By uniemożliwić strajk, dokonano militaryzacji szeregu przedsiębiorstw. Militaryzacja przemysłu. 2. 'zwiększanie ilości wojska i broni na pewnym terenie': Militaryzacja pasa nadgranicznego. MILITARYZOWAC l. 'wprowadzać wojskowe formy organizacji, często też podporządkowywać gospodarkę potrzebom wojska': W stanie wojennym zmilitaryzowano wiele zakładów. Szykujące się do odparcia ataku państwo zaczęło militaryzować kolejne gałęzie gospodarki. lać. militaris 'żołnierski, wojenny' MILITARYZM l. 'doktryna polityczna propagująca zbrojenia i prowadzenie wojen zaborczych, zwłaszcza współcześnie': Militaryzm był częścią ideologii faszystowskiej. 2. 'działalność gospodarcza i polityczna państwa, polegająca na wzmożonych zbrojeniach i przygotowaniach do wojny': W początkach XX w. militaryzm mocarstw europejskich i ich podział na dwa przeciwstawne bloki zapowiadały zbliżającą się wojnę. 3. 'system rządów, w którym armia ma szczególny wpływ na organa władzy i funkcjonowanie państwa': Militaryzm pruski. Militaryzm japoński przed 1945 r. MILITARYSTA 'zwolennik militaryzmu - doktryny politycznej, polityki zbrojeń lub systemu rządów, w którym armia ma szczególnie ważny głos (często te czynniki występują razem)': Militaryści parli do wojny. MILITARYSTYCZNY 'związany z militaryzmem - doktryną, polityką zbrojeń lub systemem rządów': Tendencje military styczne w polityce państwowej. Ciągoty mili-tarystyczne w pewnych kołach prawicy. Państwa military styczne. fr. militarisme od łac. militaris 'żołnierski, wojenny' MILORD 'angielski tytuł grzecznościowy, stosowany zwłaszcza dawniej przy zwracaniu się do głów rodzin arystokratycznych, członków Izby Lordów i wybranych wysokich urzędników państwowych' ang., od: my lord 'mój panie' MIM zob. pod hasłem: PANTOMIMA MIMESIS (czytaj: mimez-is) 'kategoria estetyczna, polegająca na naśladowaniu rzeczywistości w dziele sztuki': Rozwiniętą teorię mimesis stworzył Arystoteles. MIMETYZM l. 'naśladowanie rzeczywistości w dziele sztuki': Teoria mimetyzmu zakłada naśladowanie, lecz nie kopiowanie rzeczywistości przez sztukę. 2. w biologii 'upodobnienie się niektórych gatunków zwierząt i roślin do otoczenia w celach obronnych': Mimetyzm w środowisku przyrodniczym polega na upodabnianiu się ciała zwierząt kształtem, barwą lub deseniem do otoczenia, w którym te zwierzęta żyją. MIMETYCZNY l. 'taki, który naśladuje rzeczywistość w dziele sztuki; naśladowczy': () Sztuki mimetyczne 'sztuki, które naśladują rzeczywistość: malarstwo, rzeźba, poezja i - częściowo - muzyka': Sztuki mimetyczne - naśladujące to, co stworzyła przyroda - wyróżnił Arystoteles. 2. w biologii 'taki, który jest związany z mime-tyzmem w przyrodzie': Mimetyczne zdolności kameleona sprawiają, że dostosowuje się on kolorem do podłoża, na którym się znajduje. gr. mimesis 'naśladowanie' MIMIKA l. 'ruchy mięśni twarzy, wyrażające przeżywane uczucia i nastroje': Dziecko odznaczało się żywą, bogatą mimiką. 2. 'sztuka wyrażania za pomocą ruchów mięśni twarzy pewnych uczuć i nastrojów': Pięknie recytował, z mistrzostwem posługiwał się też mimiką i gestem. MIMIK 'osoba, która potrafi za pomocą mimiki wyrażać uczucia i nastroje': Aktorzy kina niemego z wielkim mistrzostwem posługiwali się gestem i byli doskonałymi mimikami. MIM 'aktor grający w pantomimie' MIMICZNY 'związany z mimiką': Gra mimiczna aktora. Zdolności mimiczne. Język mimiczny. fr. mimique od gr. mimikós 'naśladujący' MIMIKRA l. w biologii 'rodzaj mimetyzmu, bierna ochrona przed napastnikami, polegająca na upodabnianiu się zwierząt gatunków bezbronnych do osobników wyposażonych w narządy obronne': Przykładem mimikry wśród gadów jest upodabnianie się węży niejadowitych do osobników jadowitych. Mimikra występuje też częściowo wśród owadów, np. pewne gatunki motyli upodabniają się do motyli trujących. 2. przen. 'sposób postępowania, zachowania się człowieka, polegający na ukrywaniu swego prawdziwego charakteru oraz swoich poglądów i na prezentowaniu takich poglądów i zachowań, które są typowe w danym środowisku': Mimikra to najistotniejsza cecha takich osobników, jak Forest Gump. ang. mimicry od łac. mimicus 'aktorski' MIMOZA l. 'drzewo, krzew, pnącze lub roślina zielona z rodziny mimozowatych, o drobnych, białych, żółtych lub fioletowych kwiatach i pierzastych liściach, składających się przy dotknięciu': Mimozy rosną głównie w strefie podzwrotnikowej, w Europie uprawiane są jako rośliny ozdobne. 2. przen. 'osoba delikatna, niezwykle wrażliwa, często słaba fizycznie': Nie bądź taką mimozą, biegaj, ćwicz mięśnie, graj w tenisa. MIMOZOWATY l. 'taki, który jest wrażliwy, delikatny i czuły, mało odporny na przeciwności losu': Ten Czarek jest taki mimozowaty, wszystko go uraża. 2. tylko w liczbie mnogiej MIMOZOWATE 'rodzina roślin z rzędu strączkowców, obejmująca około 2800 drzew, krzewów, pnączy lub roślin zielonych, charakteryzująca się drobnymi kwiatami i pierzastymi, dużymi 496 I MINA MINI- liśćmi': Mimozowate rosną w rejonach tropikalnych i subtropikalnych. n.-lać. mimosa I MINA 'układ rysów twarzy, oddający pewien przejściowy stan uczuć, chwilowy nastrój, odzwierciedlający czyjś humor, temperament, charakter, usposobienie lub upodabniający daną osobę do kogoś; także: nadający tej osobie pozory czegoś': Stroić, robić miny. Nadrabiać miną. fr. minę II MINA l. 'ładunek materiału wybuchowego wraz z obudową zaopatrzoną w zapalnik, umieszczany pod powierzchnią ziemi, w wodzie na pewnej głębokości lub na powierzchni, zazwyczaj detonujący pod wpływem nacisku lub uderzenia': Po wojnie w ziemi zostało tysiące min, kaleczących i zabijających ludzi, którzy na nie weszli. Żołnierze zakładali potężne miny przeciwczołgowe. Czy rosyjski okręt atomowy "Kursk" natknął się na minę z czasów II wojny światowej? 2. 'pocisk artyleryjski o cienkiej łusce i dużym ładunku materiału wybuchowego, wyrzucany przez moździerze i miotacze w celu zabijania żołnierzy nieprzyjaciela oraz niszczenia umocnień i obiektów obronnych' 3. 'dawniej: podkop umożliwiający założenie ładunku wybuchowego w celu wysadzenia w powietrze określonego obiektu' 4. 'dawniej: kopalnia minerałów': Miny złota, srebra. Miny solne. 5. przen. żart. 'ekskrementy zwierzęce, np. kupa krowy': Wejść, wpaść na minę. MINER l. 'specjalista wyszkolony w zakładaniu min oraz rozminowywaniu terenu' 2. 'dawniej: osoba pracująca przy wydobywaniu kopalin; górnik' MINOWAĆ 'zakładać, rozmieszczać miny': Żołnierze zaminowali teren. MINERSKI 'taki, który dotyczy minera': () Obrona minerska w -wojsku 'zakładanie min lub przeciwmin w celu obrony własnych obiektów przed działaniem nieprzyjaciela' () Natarcie minerskie w wojsku 'unieszkodliwienie, wysadzenie za pomocą min obiektów wroga' MINOWY 'taki, który dotyczy miny lub min' y Pole minowe w wojsku 'pewien obszar, na którym rozmieszczono i zamaskowano dużą liczbę min': Uciekinierzy stanęli, przed nimi rozciągało się pole minowe. p.-lać. mina 'kopalnia' MINARET 'wysoka, smukła wieża meczetu, z której mue-zin zwołuje wiernych na modlitwę': Minarety wznoszone były przy medresach i meczetach. MINARETOWY 'taki, który dotyczy minaretu': Minaretowa wieżyczka. fr. minaret z tur. minare MINERAŁ 'pierwiastek chemiczny lub częściej jego związek, powstały w przyrodzie dzięki procesom naturalnym, o swoistych właściwościach fizycznych i chemicznych, mający najczęściej budowę krystaliczną; także substancja otrzymana syntetycznie, charakteryzująca się podobnymi właściwościami': Do minerałów należą m.in. złoto, miedź, grafit i kwarc. Najważniejszy składnik skorupy ziemskiej stanowią minerały skałotwórcze. MINERALNY 'taki, który dotyczy minerałów, zawiera lub tworzy minerały': () Nawozy mineralne 'nawozy sztuczne zawierające sole mineralne lub inne związki chemiczne, które są dobrze przyswajane przez rośliny': Nawozy mineralne są substancjami dodawanymi do gleby w celu wyrównania ubytku danych pierwiastków. () Wody mineralne 'wody gruntowe lub źródlane, pochodzenia naturalnego, zawierające rozpuszczone substancje mineralne lub składniki czynne farmakolo-gicznie' MINERALIZACJA l. w chemii 'całkowity rozkład i u-tlenienie substancji organicznej, które prowadzą do powstania prostych substancji nieorganicznych': Mineralizacja polega na spalaniu substancji, prażeniu jej lub oddziaływaniu na nią silnymi utleniaczami w celu oznaczenia składników mineralnych. 2. w geologii 'wzbogacanie się skał skorupy ziemskiej w dany minerał lub zespół minerałów' : W procesie mineralizacji w skorupie ziemskiej przybywa minerałów, uwalnianych z mineralnych roztworów magmowych. 3. w biochemii 'proces rozkładu związków organicznych zawartych w glebie i osadach dennych w związki mineralne, przede wszystkim na skutek działania drobnoustrojów': Mineralizacja szczątków roślin i zwierząt. MINERALIZATOR l. w geologii 'ciekły lub lotny składnik magmy, który umożliwia przebieg procesu krystalizacji niektórych minerałów' 2. w chemii i technice 'urządzenie służące do wzbogacania jakiejś substancji (np. wody) w składniki mineralne' MINERALIZOWAĆ l. 'nasycać coś solami mineralnymi': Woda mineralizowana. 2. 'wywoływać, przeprowadzać rozkład substancji organicznej na proste związki mineralne': Aby zmineralizować zanieczyszczenia, należy wykorzystać działalność drobnoustrojów lub czynników chemicznych. fr. minerał od p.-lać. mina 'kopalnia' MINEZINGER albo MINNESINGER (czytaj: minezin-ger) 'średniowieczny muzyk dworski (XII-XIV w.); śpiewak wykonujący pieśni miłosne z towarzyszeniem wioli lub harfy': Wolfram von Eschenbach, Hartmann von Aue, Walther von der Vogelweide to jedni z najwybitniejszych niemieckich minezingerów. niem. Minnesinger MINI 'strój kobiecy znacznie krótszy od typowego, zazwyczaj sięgający do połowy uda - rzeczownik; o spódnicy, sukience: mała, krótka, w odróżnieniu od midi i maksi -przymiotnik': Chodzić w mini. Spódnica mini. ang. mini(mal) MINI- cząstka o znaczeniu 'mały, niewielki, krótki', dodawana do rzeczowników, wskazująca na niewielki rozmiar tego, o czym informuje druga część wyrazu, np. 497 MINIA MINISTER miniosiedle (= niewielkie osiedle), minichoinka, mini-samochód, minispódniczka, minizainteresowanie. ang. mini(mal) 'minimalny ' z łac. minimum 'coś najmniejszego' MINIA 'tlenek żelazowy lub tlenek ołowiu o pomarań-czowoczerwonym kolorze, stosowany do powlekania przedmiotów i konstrukcji stalowych dla ochrony przed korozją; także farba z tym składnikiem': Minia to pigment używany do wyrobu farb, dodawany do kitu, stosowany również do produkcji szkieł optycznych i dekoracyjnych. Pomalował żelazną bramę minią. MINIOWAĆ 'pokrywać coś minią': Miniować konstrukcje żelazne. MINIOWY 'związany z minią': Farby miniowe chronią elementy stalowe przed korozją. lać. minium 'cynober' MINIATURA l. 'model obiektu lub konstrukcji, mający rozmiary znacznie mniejsze od oryginału': Miniatura czołgu, samolotu. 2. 'krótki utwór literacki, muzyczny, sceniczny, filmowy itp., mający zwięzłą formę': Miniatura fortepianowa, baletowa, poetycka. 3. w sztukach plastycznych 'malowidło, najczęściej portretowe, obrazek o małych wymiarach, charakterystyczne dla rokoka i klasycyzmu': Miniatura wykonywana była najczęściej na kości słoniowej, masie perłowej, porcelanie, blasze lub papierze. 4. 'barwny, ręcznie wykonany rysunek, mający formę małego obrazka, winiety, inicjału, zdobiący średniowieczny rękopis; iluminacja' MINIATUROWY l. 'o przedmiocie: mający bardzo małe rozmiary': Miniaturowy samochód. Miniaturowa zabawka. 2. 'związany z miniaturą malarską': Malarstwo miniaturowe. MINIATURYZACJA l. 'przekształcanie czegoś w miniaturę w 2. znaczeniu, nadawanie temu cech właściwych miniaturze': Miniaturyzacja utworów scenicznych, form baletowych. 2. w technice 'tendencja do zmniejszenia rozmiaru i ciężaru urządzeń technicznych, sprowadzanie ich gabarytów do minimum': Palmtop to efekt miniaturyzacji komputera stacjonarnego. MINIATURZYSTA l. 'artysta tworzący miniatury malarskie' 2. 'dawniej: osoba specjalizująca się w wykonywaniu miniatur w średniowiecznych tekstach rękopiś-mienniczych' MINIATURYZOWAĆ l. 'przekształcać coś w miniaturę w 2. znaczeniu': Miniaturyzować formy baletowe. 2. 'czynić coś mniejszym pod względem rozmiaru' wl. miniatura MINIBAR 'nieduży zakład gastronomiczny, zajmujący niewielką powierzchnię, w którym spożywa się posiłki i napoje, zwykle na stojąco': Dworcowy minibar. Mini-bar w zakładzie pracy. złożenie przedrostka: mini- i słowa: bar MINIGOLF 'odmiana golfa, polegająca na podbijaniu zakrzywionymi kijkami małej piłki, która przy jak najmniejszej liczbie uderzeń powinna kolejno trafić do kilkunastu dołków umieszczonych na specjalnej trasie (zwykle zabawnej, pomysłowej) ułożonej z odpowiednich płyt z bandami': Popływali trochę, a potem razem z dzieciakami poszli zagrać w minigolfa, na polu obok basenu. złożenie przedrostka: mini- i słowa: golf MINIMUM (czytaj: minimum) l. 'najmniejsza dopuszczalna ilość, wielkość, najmniej czegoś': Aby zmniejszyć straty, należy koszty ograniczyć do minimum. Mógłbyś wykazać choć minimum zaangażowania. 2. 'nie mniej niż, przynajmniej': Przejazd przez zatłoczone miasto zabiera minimum godzinę. MINIMALNY 'równy najmniejszej, możliwej do osiągnięcia wartości, najmniejszej możliwej ilości, ograniczony do minimum1: {) Cena minimalna 'określony próg ceny, poniżej której nie mogą być zawierane transakcje' () Płaca minimalna 'prawnie ustalony, najniższy dopuszczalny poziom wynagrodzenia za pracę w określonym wymiarze czasu pracy' () Sztuka minimalna 'odmiana malarstwa abstrakcyjnego i rzeźby abstrakcyjnej, charakteryzująca się ograniczeniem środków plastycznych i wyeliminowaniem elementów subiektywnych': Rozwijająca się w latach 60. XX wieku sztuka minimalna cechowała się monumentalizmem, prostotą i anonimowością. () Termometr minimalny w technice 'termometr notujący najniższą temperaturę w danym czasie' MINIMALIZM 'postawa, polegająca na stawianiu sobie i innym skromnych celów, ograniczenie do minimum swych wymagań i potrzeb': Minimalizm życiowy. MINIMALISTA 'człowiek stawiający sobie i innym niewygórowane wymagania, mający minimalne cele, redukujący swe potrzeby do minimum': Miał usposobienie minimalisty, co bardzo drażniło jego ambitną żonę. MINIMALIZACJA 'zmniejszanie ilości, objętości, liczby czegoś, sprowadzanie czegoś do minimum': Minimalizacja kosztów, wydatków. MINIMALIZOWAĆ 'sprowadzać coś do minimum': Minimalizować straty, zagrożenia. lać. minimum 'najmniejsze' MINISTER 'wysoki urzędnik państwowy, członek rządu, kierujący określonym resortem administracji państwowej ': W Polsce ministra powołuje prezydent na wniosek premiera. () Minister bez teki 'członek rządu w randze ministra, który nie kieruje żadnym działem administracji': W skład rządu wchodziło dwóch ministrów bez teki - koordynator do spraw służb specjalnych i koordynator do spraw reformy emerytalnej. <) Minister pełnomocny 'przedstawiciel dyplomatyczny przy obcym rządzie, niższy rangą od ambasadora' () Rada ministrów 'konstytucyjny organ państwa, w którego skład wchodzą premier, wicepremierzy, ministrowie oraz przewodniczący komisji i komitetów': Radzie ministrów przewodniczy premier, czyli prezes Rady Ministrów. 498 MINISTRANT MIRZA albo MURZA MINISTERSTWO l. 'urząd podległy ministrowi, umożliwiający mu kierowanie odrębnym resortem administracji państwowej': Ministerstwo Finansów. Departament ministerstwa. 2. 'gmach, w którym mieści się ten urząd': Wejścia do ministerstwa strzegły siły policyjne, zagradzające drogę demonstrantom. MINISTERIALNY l. 'związany z ministrem lub ministerstwem': Teka ministerialna, l. przen. 'taki, jak u ministra: dystyngowany, poważny': () Ministerialny podpis 'podpis zamaszysty, wyszukany, ale nieczytelny' MINISTERIUM l. przestarz. 'ministerstwo' 2. prze-starz. 'ogół ministrów, grupa doradców panującego' MINISTROSTWO 'minister z żoną'. Na uroczysty koncert przybyło ministrostwo Kowalscy. fr. ministre, z łac. minister 'pomocnik, sługa' MINISTRANT 'w Kościele katolickim: osoba usługująca księdzu w czynnościach liturgicznych - podczas mszy lub innych nabożeństw': Dziadek wspominał, że jako chłopiec był ministrantem. MINISTRANTURA 'zbiór łacińskich odpowiedzi liturgicznych, których ministrant udziela kapłanowi podczas odprawiania mszy oraz innych czynności obrzędowych' MINISTRANCKI 'związany z ministrantem lub ministrantami': Ministranckie dzwonki. Ministrancka komża. niem. Ministrant z łac. ministrans 'usługujący' MINOS 'w mitologii greckiej: syn Zeusa i Europy, sprawiedliwy król Krety, który po śmierci został jednym z sędziów sądzących dusze zmarłych': Kiedy Tezeusz przybył na Kretę i zjawił się na dworze króla Minosa, oczy wszystkich patrzyły nań złowrogo i podejrzliwie. (Parandowski) CYWILIZACJA MINOJSKA, KULTURA MINOJSKA 'jedna z najstarszych kultur w basenie Morza Egejskiego, której ośrodek znajdował się na Krecie, rozwijająca się od końca III tysiąclecia p.n.e. do najazdu Achajów (ok. 1000 p.n.e.), charakteryzująca się wysokim poziomem architektury i rzemiosła artystycznego oraz np. własnym pismem' gr. Minos MINOR w muzyce 'jeden z dwu trybów, za pomocą których porządkuje się materiał dźwiękowy w gamach, tonacjach, trój dźwiękach': Utwór ułożony w minorze. Grać w tonacji minor. MINOROWY l. w muzyce 'taki, który jest uporządkowany zgodnie z trybem minor, oparty na tercji małej': (> Skala minorowa 'skala diatoniczna oparta na małej tercji' (> Tonacja minorowa 'tonacja oparta na małej tercji' 2. przen. 'pełen melancholii i żalu, charakteryzujący się liryzmem i smutkiem': Po ogłoszeniu wyników wyborów w sztabie wyborczym kandydata zapanował minorowy nastrój. tac. minor 'mniejszy' MINSTREL 'średniowieczny wędrowny muzyk, śpiewak i recytator poezji, zwłaszcza ballad wykonywanych na dworach szlacheckich i królewskich': Minstrele wykonywali utwory trubadurów, truwerów i własne na dworach w Anglii i Francji. MINSTREL SHOW (czytaj: minstrel szot) 'widowisko estradowe, z udziałem białych, ucharakteryzowanych na Murzynów, imitujących murzyńskie pieśni i tańce, później także odgrywane przez zespoły złożone z Murzynów': Minstrel show to typ widowiska popularny w XIX i na początku XX wieku w USA. ang. minstrel z dawnego fr. ministral MIOCEN w geologii 'czwarta epoka okresu trzeciorzędowego, trwająca od około 22 do ok. 5 milionów lat temu; także nazwa powstałych w tym czasie formacji skalnych': Obszar Polski południowej zalany był w młócenie morzem, które stanowiło odnogę Morza Czarnego. MIOCEŃSKI 'taki, który jest związany z miocenem, występujący w młócenie, powstały w miocenie': Małpy mioceńskie dały początek małpom człekokształtnym. odgr. melon 'mniejszy' i kainós 'nowy' MIRA albo MIRRA 'wonna żywica z niektórych drzew balsamowych, używana jako kadzidło, mająca także zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym i perfumeryjnym': Rosnąca na Półwyspie Arabskim i we wschodniej Afryce, mira używana była w starożytności do balsamowania zwłok. gr. myron 'pachnąca maść' MIRABILE DICTU (czytaj: mirabile diktu) 'aż dziw powiedzieć, rzecz trudna do powiedzenia, zadziwiająca' MIRABILE VISU (czytaj: mirabile wizu) 'zadziwiający widok' tac. MIRAŻ l. 'zjawisko optyczne, polegające na ukazywaniu się obrazów bardzo dalekich, normalnie niewidocznych obiektów i miejsc': Miraż to zjawisko wywołane załamywaniem się światła w warstwach powierza o różnej temperaturze, występujące np. nad pustynią, morzem, rozgrzaną powierzchnią autostrady. 2. przen. 'złuda, urojenie, coś, co wydaje się bliskie i realne, a czego nie ma lub jest niemożliwe do osiągnięcia': Miraże sławy i szczęścia. Nęcił ich mirażami dobrobytu. fr. mirage MIRZA albo MURZA (czytaj: mir-za, mur-za) 'dawny tytuł przysługujący perskim i tureckim książętom, uczonym i arystokratom (umieszczany po imieniu), obecnie w znaczeniu "pan" umieszczany przed imieniem; także osoba, której taki tytuł przysługuje': Składali pokłony mirzie. pers. mirza od: amir-zada 'syn księcia' 499 MISCELLANEA MISTRESS MISCELLANEA l. w nauce o literaturze 'teksty różnych autorów, o zróżnicowanej tematyce, zebrane lub wydane razem': Badał miscellanea, zawierające materiały o charakterze zarówno publicznym, jak i prywatnym, przedstawiające życie społeczno-polityczne i kulturalne szlachty od XVII do XVIII w. 2. 'dział w czasopiśmie, zawierający krótkie informacje z różnych dziedzin' p.-lać. miscellanea 'mieszanina literacka' MISERERE MEI! 'ulituj się nade mną': Święty Pietruniu! Zaklinam cię na ucho Malchusowe, nie czyńże mi wstrętu, boć to poganie tak mi popsowali szatki cielesne... Mi-serere mei! A będzie jaka wyprawa św. Michała na potencję piekielną, to się stary Zakrzewski przyda jeszcze. (Sienkiewicz) z tekstu przełożonej w IV w. na język łaciński Biblii, zwanej "Wul-gatą" MISJA l. 'ważne zadanie, które ma wykonać jakaś osoba lub grupa ludzi albo pewne urządzenie': Prezydent powierzył mu misję utworzenia nowego rządu. Celem ich misji było odnalezienie dawnego miasta Indian, znajdującego się gdzieś w dżungli. Misja wahadłowca "Discovery" nie powiodła się. 2. 'grupa ludzi wysłanych gdzieś lub przebywających gdzieś w określonym celu': Dołączył do misji naukowej profesora Michałowskiego. 3. oficj. 'przedstawicielstwo jakiegoś państwa, działające na terytorium innego państwa': Polska misja handlowa. 4. 'grupa księży lub zakonników, którzy w odległym kraju szerzą swą religię; także: miejsce, gdzie mieszkają': Zakonnicy z niemieckiej misji byli ludźmi niezwykle praktycznymi, czym szybko zjednali sobie serca tubylców: potrafili leczyć, opatrywać rany, znali się na mechanice i ciesielce, a przede wszystkim zawsze byli gotowi nieść pomoc i współczucie. MISJE 'w Kościele katolickim: kilkudniowy cykl nabożeństw w danej parafii, służących odnowie moralnej i pogłębieniu wiary, w czasie których kazania głosi kaznodzieja spoza tej parafii, a całość kończy spowiedź parafialna': Misje są organizowane w parafii co kilka lat, a także przed szczególnie ważnymi w życiu parafii wydarzeniami. MISJONARZ 'duchowny upowszechniający swą religię w innym kraju': Razem z polskimi misjonarzami wyjechali do Sudanu dwaj lekarze. MISYJNY 'związany z misją religijną': Działalność misyjna w Indiach. Nabożeństwo misyjne. MISJONARSKI 'związany z misjonarzami, charakterystyczny dla misjonarza': Praca misjonarska. Misjonarski zapał. lać. missio 'posłanie, wysłanie' MISS l. 'w języku angielskim: forma zwracania się do panien, łączona z imieniem lub - w kontaktach oficjalnych -z nazwiskiem': Miss Barbara. Miss Franklin. 2. 'tytuł przyznawany zwyciężczyni w konkursie piękności': Proszę państwa! Oto nowa Miss Polski! Na spotkaniu była tegoroczna Miss Polonia. UWAGA: l. Skrót Ms często spotykany w korespondencji oznacza zarówno formę: panna (miss), jak i pani (mistress), nie niesie więc ze sobą informacji o stanie cywilnym adresatki. 2. Dawniej w połączeniu ze słowem miss używano wyłącznie mianownika, mówiono np. tylko Miss Warszawa. Obecnie taka reguła już nie obowiązuje, nadal jednak mówimy: Miss Polonia, a nie "Miss Polonii". ang. miss MISTER l. 'anglosaska forma grzecznościowa, stosowana w odniesieniu do mężczyzn; skrót: Mr (w amerykańskiej odmianie angielskiego skrót pisany z kropką)': Formy mister używa się zazwyczaj w połączeniu z nazwiskiem lub tytułem urzędowym mężczyzny. W telewizji pokazano raz jeszcze słynną scenę, gdy Marylin Monroe śpiewa Johnowi Kennedy'emu "Happy birthday, Mister President". 2. 'tytuł przyznawany mężczyźnie, który zwycięża w konkursie na najprzystojniejszego lub najlepiej zbudowanego': Mister Uniwersum. ang. mister 'pan' MISTERIUM l. 'obrzęd religijny albo ceremonia czy zwyczaj zawierające tajemnicę; także: zjawisko lub proces, w których tkwi tajemnica': Misterium wielkanocne. Misterium odradzania się przyrody. Misterium narodzin. 2. w nauce o literaturze 'średniowieczny dramat religijny, oparty na motywach zaczerpniętych z Biblii lub żywotów świętych': Elementy misteriów średniowiecznych występują w popularnych do dziś szopkach. 3. zwykle w liczbie mnogiej: MISTERIA 'w starożytności: obrzędy religijne, wprowadzające uczestników w tajemnice bóstwa, w których mogli brać udział jedynie wybrani, wtajemniczeni': Na tym miejscu zbudowano później świątynię Demetry, gdzie corocznie odprawiały się wielkie misteria. W złociste dni wrześniowe szły pochody z Aten do Eleuzis. [...] Po drugich postach i wstrzemięźliwości przystępowano do obrzędów, w których mogli brać udział jedynie wtajemniczeni. Dla nich otwierały się w końcu wrota [...] wielkiej sali, jakby teatralnej, otoczonej z trzech stron rzędami siedzeń, kutymi w żywej skale. (Parandowski) MISTERYJNY 'związany z misterium, będący misterium, zazwyczaj w 2. lub 3. znaczeniu': Średniowieczne widowiska misteryjne. Starożytne obrzędy misteryj-ne. p.-tac. mysterium 'tajemnica' MISTERNY 'charakteryzujący się mistrzostwem, precyzją i wymyślnością wykonania, zazwyczaj też - gdy mowa o przedmiocie - niewielki': Misterny haft. Misterna intryga w powieści. Misterna statuetka z marmuru. czes. mistmy, mistr, a to od niem. Meister 'mistrz' MISTRESS (czytaj: mistris) anglosaska forma grzecznościowa, stosowana w odniesieniu do kobiet zamężnych; skrót: Mrs (w amerykańskiej odmianie angielskiego 500 MISTYFIKACJA MIT skrót pisany z kropką)': Formy mistress używa się zazwyczaj w połączeniu z imieniem lub nazwiskiem kobiety. ang. mistress 'pani' MISTYFIKACJA 'celowe wprowadzanie kogoś w błąd przez karmienie go pozorami prawdy; udawanie prawdy po to, żeby kogoś oszukać; oszustwo': Cały ten festiwal to jedna wielka mistyfikacja. Wizyta potomka Paderew-skiego okazała się mistyfikacją. MISTYFIKOWAĆ rząd. 'celowo wprowadzać w błąd, oszukiwać': Nikt nie mógł lepiej niż on mistyfikować słuchaczy. MISTYFIKATOR 'sprytny oszust, osoba celowo wprowadzająca kogoś w błąd; sprawca mistyfikacji': Był genialnym mistyfikatorem, potrafił oszukać nawet specjalistów od kryminalistyki. fr. mistification, a to z gr. mystes 'wtajemniczony' i łac. facere 'robić' MISTYKA l. 'wiara w możliwość bezpośredniego, osobistego kontaktu z Bogiem; także: forma religijności, która dąży do tego rodzaju kontaktu': Mistyka występuje w wielu religiach, często wiąże się z takimi praktykami religijnymi, jak asceza i ekstatyczne modlitwy. 2. 'to samo, co mistycyzm': Spekulacje mające przygotować podłoże dla mistyki dotyczyły z natury rzeczy dwóch przedmiotów: Boga i duszy, których łączność była założeniem mistyki. Spekulacje te zaprowadziły Eckhar-ta, jak tylu innych, na tory neoplatońskie. (Tatarkie-wicz) 3. pot. 'tajemnicze i niezwykłe zjawiska; także: niezwykła, tajemnicza siła czegoś': Dosłyszał tylko koniec zdania: - ...ukazywały się podobno duchy, same przesuwały się meble, wymawiane były dziwne słowa, no po prostu mistyka. Czy w naszym, aż nazbyt trzeźwym świecie można jeszcze mówić o mistyce piękna i wielkiej miłości? MISTYCYZM 'kierunek religijno-filozoficzny, głoszący możliwość jednoczenia się duszy człowieka z Bogiem oraz poznanie boskich prawd przez intuicję i kontemplację, w których dokonuje się objawienie tudzież przez rozmyślania i spekulacje filozoficzne; także: czyjeś poglądy zgodne z tym kierunkiem': Zwolenników znalazły w XIV wieku obie zasadnicze postacie mistycyzmu: ascetyczna i spekulatywna. Pierwsza szukała tylko zbliżenia duszy do Boga, Boga zaś i duszę pojmowała wedle dogmatów wiary; druga przez owo zbliżenie duszy do Boga i przez spekulację pojęciową usiłowała samodzielnie poznać Boga i duszę. (Tatarkiewicz) Mistycyzm mistrza Eckharta. MISTYK l. 'osoba, która doznaje stanów mistycznych': Do najsłynniejszych hiszpańskich mistyków należy św. Teresa, której pisma, zwłaszcza listy i traktaty religijne, wpłynęły na wielu myślicieli i filozofów. 2. 'filozof rozwijający tezy mistycyzmu': Oprócz mistrza Eckharta słynnym średniowiecznym mistykiem był Tomasz a Kem-pis, autor dzieła "O naśladowaniu Chrystusa". MISTYCYZOWAC 'ujmować coś w sposób mistyczny - odrealniony i niezwykły, skłaniać się ku mistycyzmowi': Mistycyzować problem wolności narodowej. Mistycyzujący filozof, poeta. MISTYCZNY 'związany z mistyką - w l. znaczeniu -lub z mistycyzmem': W doświadczeniu mistycznym człowiek doświadcza poznania Stwórcy i jego wielkiej miłości. Poeci mistyczni, tacy jak np. William Blake, opisują swe nadzmysłowe doświadczenia i niezwykłe wizje. Do dzieł Juliusza Słowackiego, stworzonych w okresie mistycznym, należą mi.in.: traktat "Genezis z ducha", poemat "Król-Duch" oraz dramaty "Sen srebrny Salomei" i "Samuel Zborowski". gr. mystika 'tajemne obrzędy' MIT l. 'fantastyczna opowieść o bogach, bohaterach, demonach itd., która zawiera podstawowe dla jakiejś społeczności prawdy religijne i moralne, służy interpretacji świata oraz spełnia funkcję jednoczącą tę społeczność': Mit o Prometeuszu, w starożytnej Grecji należący do opowieści tłumaczących początki ludzkiej cywilizacji, w naszych czasach pobudza artystów do myśli o tragicznej wolności człowieka i idei cierpienia dla dobra ludzi. 2. pot. 'zmyślona, nieprawdziwa opowieść, często przy tym barwna i niezwykła': O jego zamożności krążyły mity. MITYCZNY 'związany z mitem, zazwyczaj w 2. znaczeniu': Jego mityczne bogactwo okazało się zupełną bujdą. MITOLOGIA 'zbiór mitów w l. znaczeniu': Mitologia grecka i rzymska. Mitologia Słowian. MITOLOGICZNY 'związany z mitologią, zwłaszcza grecką lub rzymską, lub z mitami w l. znaczeniu': Do j e-go ulubionych bohaterów mitologicznych należeli Orfeusz i Eurydyka. Elementy mitologiczne w powieści. MITOMANIA 'wymyślanie i opowiadanie niezwykłych, barwnych historii, zwłaszcza na swój temat': W te przygody nie trzeba wcale wierzyć, to typ opętany mito-manią. MITOMAN 'osoba, która wymyśla i opowiada o sobie niezwykłe historie': To mitoman, połowa tych niezwykłych sukcesów zrodziła się w jego głowie. MITOLOGIZACJA l. 'nadanie czemuś cech niezwykłych i bohaterskich, często też cech ideału': Sienkiewiczowi bardzo wielu krytyków zarzucało mitologi-zację przeszłości Polski. 2. 'nasycenie czegoś elementami mitologicznymi, wprowadzanie do czegoś elementów z mitologii': Mitologizacja w twórczości polskich poetów renesansu i baroku. MITOLOGIZOWAĆ l. 'nadawać czemuś cechy niezwykłe, często - idealne': W latach 70. i 80 mitologizo-wano życie na Zachodzie, opowiadając o nowoczesności i luksusach, w które opływaj ą wszyscy obywatele. Wiele osób, decydujących się na emigrację, wkrótce przekonało się, jak daleko odbiegają te opowieści od rzeczywistości. 2. 'wprowadzać do czegoś elementy mitologiczne': W "Ulissesie" James Joyce umitologizował rzeczywistość Dublina. gr. mythos 'opowieść' 501 MITOCHONDRIA MIZOGINIA albo MIZOGINIZM MITOCHONDRIA w biologii 'organelle komórkowe, twory nitkowate, ziarniste lub pałeczkowate, które znajdują się zarówno w komórkach zwierzęcych, jak i roślinnych': Mitochondria dostarczają komórce energii w wyniku zachodzących w nich procesów biochemicznych. od gr. mitos 'nić', chondrion 'grudka' MITOZA w biologii 'podział jądra komórkowego, w wyniku którego powstają dwa jądra potomne (siostrzane) o takim samym jak w jądrze macierzystym zespole chromosomów; także łącznie: podział cytoplazmy komórki i podział jej jądra' n.-lac. mitosis odgr. mitos 'nić' MITRA l. w historii 'dwurożna czapka noszona przez władców starożytnego Wschodu': W starożytnej Persji, Frygii i Asyrii mitra była ozdobnym nakryciem głowy panujących. 2. 'czapka z czterema półkolistymi wypukłościami noszona przez książąt wschodnich (jako oznaka ich władzy) lub przez duchownych obrządku wschodniego (jako część stroju liturgicznego); także: symbol tych godności': Rysunek mitry jako symbol książęcej godności umieszczany był m.in. w herbie i na pieczęci. 3. 'w Kościele katolickim: to samo, co infuła' 4. 'godność lub tytuł związany z noszeniem tego nakrycia głowy': Ubiegać się o mitrę książęcą. Otrzymać mitrę biskupią. fac. mitra MITRAIZM 'system religijny oparty na dualizmie staro-irańskim (walce dobra ze złem) i kulcie Mitry': Mitra-izm był religią rozpowszechnioną w Rzymie w III i IV wieku n.e. od imienia: Mitra - perskiego boga słońca, opiekuna wojowników i władców MITYGOWAĆ ksiąźk. 'powściągać czyjeś emocje przez zwracanie mu uwagi na niewłaściwość jego zachowania': Mitygował co bardziej krewkich uczestników spotkania, mówiąc, że w czasie oficjalnej wizyty nie wypada, a nawet nie należy obrażać gospodarzy. lać. mitigare 'czynić łagodnym' MITYNG l. 'publiczne spotkanie wielu ludzi': Stoczniowcy spotkali się na wielkim mityngu. W czasie mityngu wyborczego w Nowym Jorku kandydat Partii Demokratycznej przedstawił swój program. 2. 'zawody sportowe, w których liczą się wyniki indywidualne, a nie zespołowe': Nasz skoczek wzwyż odniósł sukces w mityngu lekkoatletycznym w Berlinie. ang. meeting MIZANTROPIA ksiąźk. 'niechęć do ludzi i unikanie kontaktów z nimi': Nie wiem, co mogło być przyczynąjego mizantropii: może świadomość, że źle wygląda, a może uraz po tym, czego doznał od ludzi. Dość, że na starość stał się odludkiem, unikającym kontaktów z kimkolwiek. MIZANTROP ksiąźk. 'osoba odznaczająca się mizantro-pią, odczuwająca niechęć do ludzi i unikająca kontaktów z nimi': Uważał, że pisarz - w przeciwieństwie do wielu innych artystów - nie może być mizantropem. Literatura żyje ludzkimi sprawami i tym jest bogatsza, im większa wiedza piszącego o ludziach, im większy jego zasób życiowych doświadczeń. MIZANTROPIJNY albo MIZATROPICZNY ksiąźk. 'związany z mizantropią, wynikający z mizantropii': Mi-zantropijne zgorzknienie. Mizantropiczna postawa. fr. misanthrope z gr. misein 'nienawidzić', anthrópos 'człowiek; słowo spopularyzowane i utrwalone m.in. przez komedię Moliera "Mizantrop" z 1666 r. MIZERIA l. 'sałatka z pokrojonych w plasterki i odpowiednio doprawionych surowych ogórków': Mizerię można doprawić solą, pieprzem, octem lub śmietaną. 2. 'bieda, nędza, niedostatek, brak dóbr': U nas taka mizeria, że o nowym palcie na zimę nie ma co marzyć. MIZERAK 'osoba źle wyglądająca, nikłej postury, wychudzona; także: człowiek biedny, ubogi' MIZERNY l. 'o ludziach, zwierzętach, roślinach: taki, który źle wygląda; bardzo mocno wychudzony, zabiedzony'. Mizerna twarz. Mizerna kobieta. 2. 'taki, który ma małą wartość (często z odcieniem politowania)': Mizerny dobytek. Mizerny film. łac. miseria 'bieda' MIZO- pierwszy człon wyrazów złożonych, wskazujący na ich związek znaczeniowy z nienawiścią do czegoś lub kogoś, np. mizoandria, mizoginia' gr. miseó 'nienawidzę' MIZOANDRIA albo MIZOANDRYZM, MIZANDRIA w psychologii 'chorobliwa niechęć kobiety do mężczyzn, wyrażająca się w zachowaniu i postępowaniu, a także w wypowiedziach': Mizoandria przyjmuje często postać wstrętu i odrazy nie tylko wobec mężczyzn, ale i wszystkiego, co męskie, co związane z mężczyzną lub samcem. MIZOANDRYCZKA w psychologii 'kobieta żywiąca patologiczną niechęć do mężczyzn' MIZOANDRYCZNY w psychologii 'związany z mizoandria': U pacjentki zaobserwowano objawy mizoandrycz-ne. złożenie cząstek: mizo- i -andria od gr. aner, dopełniacz: andrós 'mężczyzna'). MIZOGINIA albo MIZOGINIZM w psychologii 'chorobliwa niechęć mężczyzny do kobiet, wyrażająca się w zachowaniu i postępowaniu, a także w wypowiedziach': Mizoginia może być wyrazem orientacji homoseksual-nej, następstwem urazów lub szoku. MIZOGIN w psychologii 'mężczyzna cierpiący na mizoginię' 502 MME MODALNOŚĆ MIZOGINICZNY w psychologii 'związany z mizogi-nią': W wielu powieściach tego autora dostrzec można wątki mizoginiczne. złożenie cząstek: mizo- i -ginia od gr. gyne' 'kobieta' MME skrót słowa: madame Mn symbol pierwiastka chemicznego: mangan (zob.) MNEMOTECHNIKA w psychologii 'zespół środków i reguł ułatwiających mechaniczne zapamiętanie czegoś, sposoby usprawniające pamięć': Mnemotechnika, polegająca na ułożeniu w proste do zapamiętania całości złożonych elementów o nieprzejrzystej strukturze, ułatwia zapamiętywanie nowych wiadomości i faktów oraz przypominanie ich sobie na zasadzie mechanicznych skojarzeń. MNEMOTECHNICZNY w psychologii 'taki, który ułatwia zapamiętywanie, wykorzystujący mnemotechni-kę lub stanowiący jej część': Techniki mnemotechniczne bywają bardzo pomocne w uczeniu się większych partii materiału. niem. Mnemotechnik odgr. mneme 'pamięć' MNICH l. 'pierwotnie: pustelnik; obecnie: człowiek, który wybrał życie w zgromadzeniu zakonnym lub wspólnocie religijnej': Mnisi buddyjscy wiodą bardzo skromne i pełne wyrzeczeń życie. 2. w technice 'konstrukcja regulująca wysokość i przepływ wody w zbiorniku': Mnich składa się z poziomego leżaka i pionowo poruszającego się i zatrzymywanego w nim stojaka. 3. w budownictwie 'rodzaj półokrągłej, wypukłej dachówki, służący do pokrywania obiektów sakralnych oraz budowli zabytkowych': Mnich to dachówka wypukła, układana naprzemiennie z wklęsłą - mniszką. MNISI 'związany z mnichem - zakonnikiem': Mnisia cela, samotnia. Mnisi habit. z dawnego czes. (w którym z dawnego niem. Munih) Mo symbol pierwiastka chemicznego: molibden (zob.) MOBIL albo MOBILE 'konstrukcja, składająca się z kilku części, poruszanych mechanicznie (zwykle podmuchem powietrza), zawieszana nad łóżeczkiem, kojcem małego dziecka albo będąca ozdobą, zwieszającą się spod sufitu': Nad łóżeczkiem małego dziecka zawieś mobile: działają kojąco i przyciągają uwagę. Rybki czy ptaszki zawieszone pod sufitem jako mobile to ozdoba banalna, żeby nie powiedzieć kiczowa; i w tym wypadku potrzebna jest inwencja projektanta. ang. mobile MOBILIZACJA l. 'przestawienie sił zbrojnych państwa oraz administracji i gospodarki ze stanu pokoju w stan wojny, polegające m.in. na powoływaniu do służby wojskowej rezerwistów': Ogłoszono stan mobilizacji. W sierpniu 1939 r. zbyt późno ogłoszono powszechną mobilizację i wielu rezerwistów nie dotarło do swych jednostek wojskowych. 2. 'zebranie i uaktywnienie sił; także: pobudzenie do działania, do szybszego i lepszego zrobienia czegoś': Mobilizacja sił twórczych. Mobilizacja drużyny przed meczem. Obietnica ojca, że jeśli zda dobrze egzaminy, dostanie wymarzony motor, była dla niego najlepszą mobilizacją do nauki. MOBILIZOWAĆ l. 'dokonywać mobilizacji: przejścia państwa ze stanu pokoju w stan wojny, polegającego m.in. na powołaniu do służby wojskowej rezerwistów': Mobilizować armię. Zmobilizowano kolejne roczniki rezerwistów. 2. 'zbierać i uaktywniać siły; także: pobudzać do działania, do szybszego i lepszego zrobienia czegoś': Mobilizować kapitały. Mobilizować uczniów do pracy. Jej słowa miały mobilizujące działanie. MOBILIZACYJNY l. 'związany z mobilizacją- przestawieniem państwa ze stanu pokoju w stan wojny': Plany mobilizacyjne. Każdy z rezerwistów miał kartę mobilizacyjną, w której zostało zapisane, w której jednostce ma się stawić. 2. rząd. 'związany z mobilizacją -uaktywnieniem sił; pobudzeniem do działania': Mobilizacyjne działania dyrekcji nie przyniosły większych efektów. fr. mobilisation od łac. mobilis 'ruchomy' MOBILNY l. 'taki, który można łatwo wprowadzić w ruch, ruchomy': Prezentowane urządzenie jest mobilne i można je ustawiać w dowolnym miejscu parku. 2. 'zdolny do szybkiej zmiany działania, elastyczny, rzutki, dobrze przystosowujący się do nowych warunków': Mobilny pracownik. Mobilne centra dyspozycyjne są podstawą wszelkiego sprawnego zarządzania i, szerzej, wszelkiej władzy. tac. mobilis 'ruchomy' MODALNOŚĆ l. w logice 'charakterystyka sądów logicznych pod względem stwierdzania przez nie faktów, czyli stopnia pewności, z jakim sądy te coś orzekają': W zależności od tego, czy nasz sąd wyraża zwykły fakt rzeczywisty (np. "Jest ładna pogoda"), prawdopodobną hipotezę (np. "Wyjdę z domu, jeśli będzie ładna pogoda") czy konieczne prawo ("2 + 2 = 4"), modalność dzieli się na asertoryczną, problematyczną oraz apodyktyczną. 2. w językoznawstwie 'stosunek osoby mówiącej do tego, co jest treściąjej wypowiedzi, wyrażany głównie przez formy trybów czasownika oraz za pomocą partykuł, niektórych przysłówków, intonacji itp.': Wyrażeniu modalnoś-ci służą w języku polskim np. takie wyrazy, jak: może, chyba, ponoć, jakoby. MODALNY l. w logice 'taki, który odnosi się do stopnia pewności sądu': <) Logika modalna 'logika, w której u-względnia się operatory intensjonalne, odnoszące się do konieczności, możliwości, wiary, wiedzy itp.' {> Zdanie modalne 'zdanie, którego wartość logiczna zależna jest od intensji sensu' 3. w językoznawstwie 'taki, który dotyczy stosunku osoby mówiącej do tego, co jest treściąjej wypowiedzi': () Czasownik modalny 'czasownik tworzący orzeczenie dopiero w połączeniu z innym czasownikiem w bezokoliczniku': Do czasowników modalny ch w języku polskim zaliczamy m.in.: musieć, móc, raczyć. 4. w muzyce 'taki, który ma związek z trybami, skalami kościelnymi, archaicznymi, w których półtony były ina- 503 MODEM MODUŁ czej rozmieszczone niż w dzisiejszych skalach majorowych i minorowych': System modalny wykorzystywany był głównie w starożytności i średniowieczu. 5. w matematyce 'w odniesieniu do wartości cechy: taka, która w jakiejś próbie występuje najczęściej; w odniesieniu do wartości zmiennej losowej: taka, która jest najbardziej prawdopodobna': Wartość modalna. fr. modal MODEM 'urządzenie, dodawane do komputera, służące do przesyłania danych z komputera za pomocą linii telefonicznej, a także do odtwarzania takich danych, przesłanych telefonicznie, przez komputer': Przystawki te są wyposażone w czytnik kart czipowych oraz modem do współpracy z kanałem zwrotnym sieci kablowej. ang. modem, skrót od: mo(dulator and) dem(odulator) MODERATO w muzyce l. 'określenie wykonawcze, nakazujące realizację oznaczonego fragmentu w umiarkowanym tempie': Często określenia moderato używa się po innych określeniach tempa, np. allegro moderato oznacza umiarkowane allegro. 2. 'umiarkowane tempo utworu muzycznego' 3. 'utwór muzyczny w tym tempie' wl. moderato 'umiarkowany' MODERATOR 'osoba, zwykle dziennikarz, która prowadzi dyskusje w telewizji, rzadziej w radiu, dbająca o ich właściwy przebieg, wprowadzająca do nich ład itd.; także: osoba godząca strony przeciwne w sporze': Funkcję moderatora we wczorajszej dyskusji powierzono doświadczonemu redaktorowi z działu publicystyki. fr. moderateur z łac. moderator MODERNIZACJA 'unowocześnienie czegoś, zwykle przez wymianę starych elementów na nowe lub wprowadzenie nowych form działania': Modernizacja taboru kolejowego. Modernizacja form zarządzania. MODERNIZATOR 'osoba dokonująca modernizacji': Dla racjonalizatorów i modemizatorów produkcji przewidziano nagrody. MODERNIZOWAĆ 'unowocześniać coś': Modernizować zakład, park maszynowy. Widziałem zmodernizowaną wersję tego samochodu. fr. modemisation od łac. modemus 'nowy' MODERNIZM 'zespół kierunków w kulturze i sztuce na przełomie XIX w., których wspólne cechy to m.in. przeciwstawienie się pozytywistycznemu realizmowi, kulturze i moralności mieszczańskiej, głoszenie indywidualizmu, swobody i uczuciowości': W ramach modernizmu mieszczą się m.in. takie kierunki, jak dekadentyzm, symbolizm i secesja. W odniesieniu do modernizmu w Polsce najczęściej używa się nazwy "Młoda Polska". MODERNISTA 'artysta lub myśliciel związany z modernizmem': Polscy moderniści to m.in. Stanisław Przybyszewski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer i Stanisław Wyspiański. MODERNISTYCZNY 'związany z modernizmem': Na dramat modernistyczny silnie wpłynęła twórczość Maurycego Maeterlincka, Augusta Strindberga i Henryka Ibsena. fr. modemisme od łac. modemus 'nowy' MODŁA l.przestarz. 'model, wzór, sposób, norma postępowania': () Na modłę czegoś, na jakąś modłę (często z odcieniem niechęci) 'na wzór czegoś, według jakiegoś wzoru': Urobił sąsiada na swoją modłę. niem. Modeli z wl. modello MODULACJA l. 'sposób akcentowania wyrazów i zdań -dostosowanie głosu (jego wysokości, siły i intonacji) do treści wypowiedzi': Recytowała wiersz z przesadną modulacją. 2. w fizyce 'proces polegający na przekształcaniu przebiegu (elektrycznego, akustycznego, świetlnego) o jednej formie w przebieg o innej formie, lepiej dostosowanej do dalszego wykorzystania; także: zmiana jakiejś wielkości fizycznej wprowadzania przez inną wielkość': Modulacja jest wykorzystywana w radiotechnicznych urządzeniach nadawczych. 3. w muzyce 'przejście z jednej tonacji do innej; także: stosowanie w technice wokalnej zmian wysokości, głośności i barwy głosu': Modulacja polega na zmianie funkcji akordu na inną w nowej tonacji. MODULATOR l. w technice 'przyrząd do modulacji -przekształcania przebiegu jakiegoś zjawiska fizycznego': Modulator stosowany jest m.in. w urządzeniach nadawczych systemów telekomunikacyjnych. 2. w muzyce 'przyrząd wskazujący obniżenia i podwyższenia dźwięku': Modulator jest stosowany przede wszystkim dla celów instruktażowych, ułatwia czytanie dźwięków i ich modulacji. MODULANT inaczej: WYRAZ MODALNY w językoznawstwie 'nieodmienna część mowy, wiążąca się składniowo z różnymi częściami zdania, charakteryzująca stosunek treści zdania do rzeczywistości, wyrażająca postawę mówiącego wobec realności treści wypowiedzi lub też wprowadzająca inny rodzaj jej interpretacji': Modularny to np. naprawdę, istotnie, na pewno, chyba, ewentualnie, mianowicie. MODULACYJNY 'związany z modulacją, zazwyczaj w 2. znaczeniu': Proces modulacyjny. MODULOWAĆ 'dokonywać modulacji (w l., 2., 3. znaczeniu)': Modulować głos, dźwięk. Modulować amplitudę, częstotliwość. Modulować melodię, głos, śpiew. fr. Modulation od łac. modulatio 'regularność' MODUŁ l. w technice 'wyodrębniony zespół elementów, spełniający pewną funkcję, odłączalny od całości urządzenia': Rakieta nośna wyniosła na orbitę kolejny moduł stacji kosmicznej. Ojciec nigdy nie dowierzał samochodom naszpikowanym elektroniką i w bagażniku zawsze woził moduł zapłonu. 2. w elektronice i informatyce 'wymienny, zunifikowany element budowy sprzętu 504 MODUS MOJŻESZ komputerowego; także: samodzielny funkcjonalnie element programu komputerowego': We współczesnych komputerach moduł to "cegła", "budulec" układu, który może być wymieniony na moduł o innej budowie, lecz tej samej funkcji. Moduł pamięci. !. w sztukach plastycznych 'wielkość określonego elementu, którą twórca posługuje się ustalając wymiary innych elementów': Modułem stosowanym w starożytności przy ustalaniu wielkości poszczególnych części rzeźby wyobrażającej człowieka była długość głowy. 4. w matematyce 'wartość bezwzględna jakiejś liczby rzeczywistej': /3/ to moduł zarówno liczby /3/, jak i /-3/. MODULARNY albo MODUŁOWY 'związany z modułem, taki, którego budowa jest oparta na modułach - w znaczeniu l. lub 2': Modularna budowa sprzętu komputerowego ułatwia dokonywanie w nim zmian i rozbudowę go. Dom o budowie modułowej. ang. module (oraz: modulo, modulus) z łac. modulus 'miara' MODUS l. książk. 'sposób postępowania, działania, na ogół ściśle określony, wymagający przestrzegania określonych zasad' 2. w logice 'tryb wnioskowania dedukcyjnego, przebiegający według schematu ustalonego w sy-logistyce lub klasycznym rachunku logicznym' 3. w muzyce 'stopa metryczna, na której została oparta średniowieczna notacja modalna z zaznaczeniem wartości rytmicznych poszczególnych dźwięków': Termin modus stosuje się do skal występujących w muzyce europejskiej przed rokiem 1600 i skal spotykanych w innych systemach muzycznych. 4. w statystyce 'wartość liczbowa powtarzająca się najczęściej w szeregu pomiarów eksperymentalnych' MODUS FACIENDI (czytaj: modus facjendi) 'sposób działania' MODUS OPERANDI 'sposób działania' MODUS PROCEDENDI 'sposób postępowania' MODUS VIVENDI (czytaj: modus wiwendi) 'sposób współżycia, współistnienia stron (np. państw), którym grozi potencjalny konflikt': W tym państwie ustalił się modus vivendi, oparty na tymczasowym kompromisie, bez rozstrzygania zasadniczych problemów spornych. tac. modus 'miara, wzór, sposób' MODYFIKACJA l. 'niewielka zmiana w czymś wcześniej zrobionym lub ustalonym, mająca na celu ulepszenie tego, usprawnienie lub dostosowanie do nowych, zmienionych warunków; także: rezultat tej zmiany': Nowe zdarzenia sprawiły, że konieczna była modyfikacja pierwotnych planów. Przedstawił nam na kartce skonsultowane już z prawnikiem modyfikacje obowiązującego dotąd systemu wyborczego. 2. w biologii 'wykształcenie się w organizmie jakiejś cechy, odmiennej niż u innych organizmów tego samego gatunku, wywołane przez odmienne warunki środowiska, a nie przez czynniki genetyczne': Przykładem niewielkiej modyfikacji biologicznej jest wzrost odporności na pewne warunki klimatyczne, jak zimno czy gorąco, występujący u organizmów mających stale z nimi kontakt. MODYFIKATOR l. w wielu naukach 'czynnik wywołujący zmianę czegoś lub zmianę w czymś': Modyfikatory klimatu. 2. w technice 'substancja dodawana w niewielkich ilościach do ciekłego metalu, by zmienić strukturę odlewów, podwyższyć ich właściwości mechaniczne, wytrzymałość itd.' MODYFIKOWAĆ l. 'dokonywać modyfikacji, niewielkiej zmiany czegoś': Modyfikować metody pracy. Zmodyfikował swój pogląd na tę sprawę. Zmodyfikowana wersja samolotu. 2. 'dodawać do ciekłego metalu niewielkie ilości określonej substancji (modyfikatora), by uzyskać korzystną zmianę struktury odlewu' fr. modification od łac. modificatio 'odmierzanie' MODYSTKA l. 'kobieta zajmująca się zawodowo wyrabianiem i sprzedawaniem damskich nakryć głowy, głównie kapeluszy': Zamówiła u modystki nowy kapelusz. 2. 'dawniej: kobieta zajmująca się krojem i szyciem damskich ubrań' fr. modiste od modę 'moda' MOGOŁ 'tytuł monarchów z dynastii muzułmańskiej, pochodzenia turecko-mongolskiego, która panowała w Indiach od XVI do XIX wieku; także osoba nosząca ten tytuł' fr. Mogol zpers. Mughul 'Mongoł' MOHER l. 'wełna kóz angorskich o długim i delikatnym włosie; także: przędza wykonana z tej wełny': Ze względu na miękkość i połysk moherjest poszukiwanym surowcem włókienniczym. 2. 'część garderoby wykonana z moheru - przędzy': Nosić moher. Zielony moher. MOHEROWY 'taki, który jest charakterystyczny dla moheru, wykonany z moheru': Moherowa miękkość. Z moherowej przędzy produkuje się także sztuczne futra. ang. mohair, z ar. mukhayyar MOHIKANIN 'członek plemienia indiańskiego, które żyło w Ameryce Północnej w XVIII w. i zostało niemal całkowicie wytępione przez białych osadników' "OSTATNI MOHIKANIN" 'tytuł powieści Jamesa Fennimore'a Coopera o szlachetnym i romantycznym Indianinie, wydanej w 1826 r.': <) przen. ostatni Mohikanin 'ostatni przedstawiciel ginącego rodu, plemienia lub grupy ludzi, który pielęgnuje ich tradycje' ang. Mohican T. języków indiańskich, w których to słowo znaczyło 'wilk'; Mohikanie zamieszkiwali dolinę rzeki Hudson w stanie Nowy Jork MOJŻESZ 'w Biblii: wódz i prawodawca Izraela, prorok, który wyprowadził swój lud z niewoli egipskiej': Niektórzy uważają Mojżesza za bohatera mitycznego, na ogółjednak traktuje się go jako postać historyczną, izraelskiego przywódcę z XIII wieku p.n.e. MOJŻESZOWY l. 'związany z Mojżeszem, wprowadzony przez Mojżesza': O Księgi Mojżeszowe 'pięć pier- 505 MOKASYN MONADA wszych ksiąg biblijnych, które przypisywane są Mojżeszowi; Pięcioksiąg' () Prawo mojżeszowe 'przepisy i zalecenia zawarte w Pięcioksięgu' Wyznanie mojżeszowe przestarz. 'religia żydowska' 2. 'taki, który należy do Mojżesza': Laska Mojżeszowa. Potomkowie Mojżeszowi. gr. Moises z hebr. Moszeh MOKASYN l. 'rodzaj buta używanego przez Indian Ameryki Północnej, szytego z jednego kawałka wyprawionej jeleniej skóry, najczęściej zdobionego koralikami i haftowanego': Indiańskie mokasyny są podobne do góralskich kierpców. 2. 'rodzaj skórzanego pantofla męskiego lub damskiego na płaskim obcasie, wzorowanego na butach indiańskich': Czarne, brązowe mokasyny. Chłopięce, dziewczęce mokasyny. MOKASYNOWY 'taki, który jest charakterystyczny dla mokasyna, przypomina mokasyn': Mokasynowy fason. ang. moccasin z języków indiańskich MOL w chemii i fizyce 'podstawowa jednostka liczności materii w układzie SI: porcja substancji zawierająca tyle jonów, atomów lub cząsteczek, ile jest atomów w 0,012 kg izotopu węgla C': W obliczeniach używa się zazwyczaj wielokrotności mola. MOLALNY, MOLARNY albo MOLOWYw chemii i fizyce 'związany z molem': () Stężenie molalne 'liczba moli substancji rozpuszczona w jednym kilogramie rozpuszczalnika' () Roztwór molamy albo molowy 'roztwór zawierający jeden mol substancji rozpuszczonej w jednym decymetrze sześciennym roztworu' ang. mole, skrót od: mole(cule) 'molekuła' MOLEKUŁA inaczej: CZĄSTECZKA, DROBINA w chemii i fizyce 'najmniejsza trwała cząstka pierwiastka lub chemicznej substancji złożonej, wykazująca właściwości tego pierwiastka lub tej substancji, składająca się z różnych lub jednorodnych atomów': Za pomocą wzorów chemicznych przedstawia się budowę cząsteczek, zaś za pomocą wykresów - ich strukturę. MOLEKULARNY inaczej: CZĄSTECZKOWY w naukach przyrodniczych 'związany z molekułą': () Biologia molekularna 'dział biologii, zajmujący się budową i funkcjami substancji wielocząsteczkowych' () Fizyka molekularna 'dział fizyki, zajmujący się budową i właściwościami cząstek elementarnych oraz procesami, które zachodzą z ich udziałem' <) Genetyka molekularna 'dział genetyki zajmujący się badaniem fizykochemicznych podstaw działania materiału genetycznego' <} Choroby molekularne 'to samo, co choroby metaboliczne' n.-lać. molecula od łac. moles 'bryła' MOLESTOWAĆ l. 'natrętnie prosić o coś, naprzykrzać się komuś, nudzić kogoś ciągłymi prośbami': Molestował go o załatwienie dobrze płatnej pracy w ministerstwie. 2. zwykle w połączeniu molestować seksualnie: 'natrętnie zaczepiać kogoś w celach seksualnych, napastować kogoś seksualnie; także: próbować wykorzystać kogoś seksualnie z użyciem siły': Oskarżała go o to, że w czasie pracy wielokrotnie molestował ją seksualnie. w znaczeniu l. fr. molester, w znaczeniu 2. ang. molest MOLIBDEN 'pierwiastek chemiczny z grupy chromow-ców o liczbie atomowej 42 i masie atomowej 95,94, symbol: Mo: srebrzysty metal o dużej twardości i wytrzymałości': Z uwagi na swą wytrzymałość molibden używany jest do wyrobu stali narzędziowej i włókien żarowych. MOLIBDENIANY 'sole kwasu molibdenowego, zawierające molibden sześciowartościowy': Molibdeniany występują w przyrodzie jako minerały. MOLIBDENIT 'dwusiarczek molibdenu, miękki minerał o ołowianoszarym kolorze i metalicznym połysku'. Molibdenit występuje w złożach hydrotermalnych. MOLIBDENOWY 'taki, który zawiera molibden': Kwas molibdenowy. Błękit molibdenowy. fr. mołybdene od gr. mólybdos 'ołów' MOLL w muzyce 'w systemie dur-moll jeden z dwu rodzajów skali diatonicznej, tonacji, trójdźwięku; minor': Moll to tryb dźwiękowy oparty na tercji małej. MOLOWY 'taki, który jest uporządkowany zgodnie z trybem moll': Gama, skala, tonacja molowa. lać. mollis 'miękki' MOLO l. 'nawodny pomost spacerowy zbudowany prostopadle lub skośnie do brzegu, przeznaczony także do cumowania małych statków i łodzi': Sopockie molo przeżywało w tym roku prawdziwe oblężenie turystów. 2. 'w porcie morskim: budowla hydrotechniczna wysunięta w morze, przystosowana do ruchu pojazdów, cumowania i rozładunku statków': Molo pełni także funkcję falochronu. wl. molo MOLOCH l. 'coś wielkiego, potężnego (najczęściej miasto albo budynek) w czym łatwo można się zgubić, stracić orientację i co napawa przerażeniem': Miasto było molochem wchłaniającym ogromne rzesze przybyszów. Stanęła bezradna na dworcu: ten moloch nie pozwalał się jej skupić. 2. 'jakaś organizacja, jakieś miejsce (rzadziej jakaś idea), sprawiające wrażenie czegoś nienasyconego, co wymaga stałych ofiar i jest przez to przerażające': Domagamy się rozbicia molocha administracji centralnej. Kiedy raz cię wchłonie ten moloch pieniądza, musisz mu służyć stale. lać. moloch z hebr. Molech 'semicki bóg ognia' MONADA w filozofii 'elementarny, cielesny albo duchowy składnik rzeczywistości; w teorii Gottfrieda Wilhelma Leibniza: niematerialna substancja pozbawiona oddziaływania zewnętrznego, mogąca się poruszać i posiadająca zdolności poznawcze': Pitagorejczycy uważali, 506 MONA LISA MONITOR że monada jako matematyczna jednostka stanowi podstawę Wszechświata. MONADOLOGIA inaczej: MONADYZM 'teoria monadycznej budowy świata, stworzona przez Gott-frieda Wilhelma Leibniza': Monadologia to teoria mówiąca, że rzeczywistość jest zbiorem substancji (monad), zróżnicowanych ze względu na zdolności poznawcze. MONADYCZNY 'związany z monada lub monada-mi'. Pierwiastki monadyczne w filozofii pitagorejczy-ków. gr. monas, dopełniacz: monados 'jednostka' MONA LISA zob. GIOCONDA MONARCHIA 'forma rządów w państwie, w którym władza należy do jednej osoby - tytułowanej np. cesarzem, carem, królem, sułtanem, chanem - sprawującej swą funkcję dożywotnio i dziedziczącej ją lub wybieranej na nią; także: państwo o takiej formie rządów': W historii wystąpiło wiele typów monarchii, np. monarchia absolutna, w której monarcha nie był w swej władzy przez nikogo ograniczony, monarchia stanowa, w której jego władza ograniczona była do pewnego stopnia przez szlachtę i duchowieństwo, monarchia konstytucyjna, w której zakres władzy króla, a także innych istniejących w tym ustroju organów państwowych - rządu i parlamentu - określała konstytucja. Monarchia Jagiellonów należała do najpotężniejszych państw szesnastowiecz-nej Europy. MONARCHA 'władca monarchii - cesarz, król, sułtan itd.': Monarcha zasiadł na tronie. Na Kongresie Wiedeńskim zebrało się wielu europejskich monarchów. MONARSZY 'związany z monarchą, charakterystyczny dla monarchy': Monarszy tron. Monarsza władza. Monarsza wspaniałość i duma. MONARCHICZNY 'związany z monarchią, typowy dla monarchii': Ustrój monarchiczny. Monarchiczna forma rządów. Monarchiczne stosunki w państwie. MONARCHIZM l. 'to samo, co monarchia, czyli typ ustroju, w którym władzę sprawuje dożywotnio jedna osoba (król, cesarz itp.)': Zwolennicy monarchizmu w Polsce są rozbici na kilka odłamów. 2. 'ruch polityczny opowiadający się za monarchiąjako ustrojem państwa': Monarchizm odrodził się w Rosji w końcu lat osiemdziesiątych. MONARCHISTYCZNY 'opowiadający się za monar-chizmem, dążący do monarchizmu (w znaczeniu l.)': Przekazał on władzę monarchistycznemu Frontowi Odnowy. MONARCHISTA 'człowiek, który jest zwolennikiem monarchizmu, który opowiada się za królestwem (cesarstwem itp.) jako formą ustroju państwa': Monarchiści są u nas ciągle postrzegani jako nieszkodliwi maniacy. p-tac. monarchia od gr. monarchia i mónarchos 'jedynowładca' MONETA 'metalowy pieniądz o określonym ciężarze, próbie, wymiarach i zwykle zaokrąglonym kształcie, z wybitym godłem państwowym albo czyimś wizerunkiem oraz określeniem wartości; także zbiorowo: o pieniądzach': () Moneta obiegowa 'moneta o wartości nominalnej równej wartości kruszcu, z którego powstała' MONETARNY l. 'związany z monetą': Jednostka monetarna. 2. 'związany z pieniądzem i jego kursem, walutowy': (} Unia monetarna: 'porozumienie rozra-chunkowo-kredytowe, w którego wyniku znosi się ograniczenia w obrocie gospodarczym między państwami oraz precyzuje zasady dotyczące wzajemnego kredytowania w obrocie ekonomicznym w warunkach braku wymienialności walut' MONETARYZM 'współczesna teoria ekonomiczna, której podstawy stworzył Milton Friedman, głosząca, iż głównym czynnikiem, który wpływa na stan gospodarki i jej rozwój w krótszych okresach, jest podaż pieniądza, zaś rząd powinien swój wpływ na gospodarkę ograniczyć do kontroli tejże podaży i ustanawiania jasnych i stałych reguł ekonomicznych': Monetaryzm znalazł praktyczne zastosowanie w czasie rządów Margaret Thatcher w Wielkiej Brytanii i Ronalda Reagana w USA. MONETARYSTA 'zwolennik monetaryzmu': Wielu publicystów uznawało profesora Leszka Balcerowicza za monetarystę. lać. moneta 'pieniądz' (od przydomka Junony, w której świątyni bito pieniądze) MONGOLIZM w medycynie 'to samo, co zespół Downa, (zob. pod hasłem: DOWN) MONITOR l. 'czasopismo urzędowe, przeznaczone do publikowania ogłoszeń, w którym zamieszcza się u-chwały, zarządzenia, obwieszczenia i komunikaty naczelnych władz wykonawczych (zwykle mające słowo monitor w tytule)': Ostatnie rozporządzenia Ministerstwa Finansów dotyczące ulg podatkowych można znaleźć w "Monitorze Polskim". 2. w informatyce 'zewnętrzne urządzenie komputerowe z ekranem telewizyjnym w obudowie, służące do wyświetlania informacji tekstowej lub graficznej': Monitor kolorowy, płaskoe-kranowy. Monitor o obniżonym poziomie radiacji. 3. w technice telewizyjnej 'uproszczony, przewodowy odbiornik telewizyjny, używany jako urządzenie kontrolne w ośrodkach telewizyjnych i systemach telewizji użytkowej' 4. w technice medycznej 'urządzenie elektroniczne, służące do kontroli prawidłowości pracy organizmu ludzkiego, zwłaszcza podczas operacji i reanimacji': Lekarze obserwowali na monitorze wykres elektrokardiograficzny pracy serca chorego. 5. w technice dźwiękowej 'głośnik kontrolny: rodzaj kolumny głośnikowej umieszczonej przed każdym z wokalistów i instrumentalistów podczas występu estradowego, umożliwiający poszczególnym wykonawcom wzajemną słyszalność' 6. w technice górniczej i budowlanej inaczej: HYDROMONITOR 'urządzenie do wytwarzania strumienia wody wyrzucanej pod ciśnieniem kilkuset 507 MONITORING MONOFONIA atmosfer': Monitor podsadzkowy. Monitor wodny kafa-rowy. 7. w technice wojskowej 'niewielki, silnie opancerzony okręt bojowy, przeznaczony do ostrzeliwania wybrzeży oraz walki z artylerią nieprzyjaciela; także: opancerzona kanonierka do działań na płytkich wodach przybrzeżnych': Monitor jest wyposażony w ciężkie działa do niszczenia umocnień brzegowych. MONITORZYSTA w technice górniczej 'górnik obsługujący monitor podsadzkowy' lać. monitor 'doradca' MONITORING 'śledzenie, kontrolowanie czegoś w sposób stały, ciągle; także: nasłuch czegoś': Prowadzić regularny monitoring ruchu na autostradzie. MONITOROWAĆ 'śledzić coś w sposób ciągły, kontrolować, czuwać nad czymś przez stałą obserwację': Monitorować cały proces produkcyjny. ang. monitoring MONITOWAĆ 'przypominać komuś (pisemnie lub ustnie) o upływaniu terminu, w którym należało załatwić jakąś sprawę, uregulować jakieś należności; przypominać o tym, że należy się wywiązać z zaległych zobowiązań; ponaglać': Wielokrotnie monitowany, wysłał w końcu zaległy czek. MONIT 'pismo urzędowe zawierające upomnienie lub ponaglenie, mówiące o konieczności uregulowania zaległych zobowiązań': Ileśmy tych monitów do niej wysłali, a ona stale nie porządkowała tego terenu. lać. monitum 'upomnienie' MONIZM l. książk. 'doktryna wywodząca ogół swych twierdzeń, hipotez bądź ocen z jednej zasady lub źródła i uznająca jednolitość jakiejś rzeczywistości, występujących w czymś aspektów, zjawisk, pojęć': Monizm estetyczny, etyczny. 2. w filozofii 'pogląd, iż w rzeczywistości istnieje tylko jeden pierwiastek - materia (mo-nizm materiał i styczny) albo duch (monizm spirytualis-tyczny)': Materialistyczny monizm Karola Marksa przeciwstawia się spirytualistycznemu monizmowi Ge-orga Hegla. MONISTA 'zwolennik monizmu filozoficznego': Monis-tami w historii filozofii byli m.in. Plotyn, Baruch Spino-za i Johann Gottiieb Fichte. MONISTYCZNY l. książk. 'taki, który dotyczy monizmu, doktryny uznającej jednolitość czegoś': Teoria mo-nistyczna mówi, że prawa wewnętrzne państwa i prawo międzynarodowe tworzą wzajemnie uzupełniający się jeden system prawny. 2. 'związany z monizmem filozoficznym': Monistyczne motywy filozofii Schellin-ga. od gr. mónos 'jedyny' MONO 'to samo, co monofoniczny': Ten magnetofon jest mono czy stereo? Stary sprzęt mono. skrót słowa: mono(foniczny) MONO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'jedno', wskazująca, że to, o czym mówi człon drugi, dotyczy jednej osoby lub rzeczy, np. monochromatyczny, monolog gr. mónos 'jedyny' MONOCHROMATYCZNY l. 'jednobarwny, jednokolorowy' () Film monochromatyczny 'używany w początkowym okresie rozwoju kinematografii film czarno--biały, czuły jedynie na barwy: fioletową i niebieską' <) Światło monochromatyczne w fizyce 'światło o jednej określonej częstotliwości, mające określoną, stałą długość fali' 2. w sztuce 'utrzymany w jednej tonacji kolorystycznej, namalowany przy użyciu jednego koloru i jego odcieni': Płótna, kompozycje monochromatyczne wykorzystują odcienie jednej barwy. MONOCHROM 0/60 MONOCHROMAT w sztuce 'malowidło wykonane w jednym kolorze na jednolitym tle, wykorzystujące jedynie różne odcienie jednej barwy': Jednym z twórców monochromów był renesansowy malarz włoski Andrea Mantegny. MONOCHROMATYZM albo MONOCHROMIA w sztuce 'operowanie w malarstwie jedną barwą w kilku odcieniach w celu uzyskania jednolitego tonu całej kompozycji' MONOCHROMATOR w fizyce 'przyrząd optyczny umożliwiający wybranie wąskiego zakresu długości fal ze złożonego widma promieniowania': Monochromator stanowi ważną część wielu urządzeń spektralnych, np. spektrometrów, fotospektrometrów. złożenie cząstki: mono- i słowa: chromatyczny MONODRAM 'krótki utwór dramatyczny, z reguły sceniczny, w którym występuje tylko jeden bohater; także: wystawienie takiego utworu na scenie': Monodram, np. "Śmieszny staruszek" Tadeusza Różewicza, ma formę monologu bohatera skierowanego do wyobrażonych słuchaczy. Z zainteresowaniem obejrzeli monodram Jerzego Stuhra "Kontrabasista", będący popisem gry znakomitego aktora. złożenie cząstek: mono- i -dram od: dramat (dawniej ta forma bywała też niekiedy nazywana monodramatem) MONOFONIA l. 'technika j ednokanałowego nagrywania i przekazywania dźwięku za pomocą urządzeń elektroakustycznych': Monotonia nie umożliwia słuchaczowi (w przeciwieństwie do stereofonii) odebrania wrażeń panoramicznego rozmieszczenia pierwotnych źródeł dźwięku, pozwala jedynie na różnicowanie wrażenia odległości tychże źródeł od słuchacza. 2. 'muzyka pozbawiona elementu harmonicznego, opierająca się jedynie na elemencie melodycznym; jednogłosowość': Monotonia jest charakterystyczna m.in. dla chorału gregoriańskiego i pieśni ludowych. MONOFONICZNY albo MONO 'związany z monotonią, jednokanałowy': Nagranie monofoniczne. Gramo- 508 MONOGAMIA MONOPOL fon, magnetofon, mikrofon, wzmacniacz monofoniczny. (> Muzyka monofoniczna 'to samo, co monotonia' złożenie cząstki: mono- i słowa: fonia MONOGAMIA l. ksiąźk. 'forma małżeństwa polegająca na związku jednego mężczyzny i jednej kobiety': Prawo polskie dopuszcza wyłącznie monogamię. 2. w zoologii 'współżycie jednego samca z jedną samicą w czasie jednego sezonu godowego lub w dłuższym okresie, obejmującym nawet całe życie': Do zwierząt najbardziej znanych z monogamii należą łabędzie. MONOGAMISTA l. ksiąźk. 'mężczyzna żyjący w związku z jedną kobietą' 2. przen. iron. 'osoba bardzo wierna swojemu współmałżonkowi': Nigdy nawet nie spojrzałeś na żadną inną kobietę? Ależ z ciebie monoga-mista! MONOGAMICZNY l. ksiąźk. 'związany z monogamią, mający formę monogamii': Związki monogamiczne. Małżeństwo monogamiczne. 2. w zoologii 'związany z monogamią wśród zwierząt, łączący się z jednym partnerem': Bociany należą do gatunków monogamicz-nych. złożenie cząstek: mono- i -gamia od gr. gamos 'ślub, małżeństwo' MONOGRAFIA 'obszerna publikacja naukowa, rozprawa tematycznie jednorodna, dążąca do wyczerpującego przedstawienia danego zagadnienia, wybranego problemu, życiorysu danej osoby, historii danego obszaru itd.': Dawniej monografię nazywano traktatem. MONOGRAFISTYKA 'dział piśmiennictwa naukowego obejmujący opracowania monograficzne różnych zagadnień, faktów': Monografistyka zajmuje szczególne miejsce w naukach humanistycznych i stanowi istotną część piśmiennictwa w tych dziedzinach wiedzy. MONOGRAFISTA 'autor, twórca monografii': Mono-grafista przedstawił życie ostatniego króla, szczególnie uwydatniając jego działalność na polu kultury. MONOGRAFICZNY 'związany z monografią, opracowany jest w formie monografii': W literaturoznawstwie prace monograficzne przedstawiają życie i twórczość pisarza w porządku chronologicznym, na tle epoki, w której tworzył. złożenie cząstek: mono- i -grafia od gr. grapheó 'piszę' MONOGRAM 'znak graficzny w postaci związanych liter, zwykle inicjałów, tytułu itp.; używany jako podpis lub znak własności': Monogram często zastępował podpis panującego. MONOGRAMISTA 'średniowieczny lub renesansowy anonimowy artysta znany tylko z monogramu, którym sygnował swe dzieło' złożenie cząstek: mono- i -gram od gr. gramma 'zapis' MONOKULTURA w rolnictwie i leśnictwie l. 'system rolniczy polegający na uprawianiu roślin tego samego gatunku przez kolejne lata na tym samym obszarze; także sadzenie na tym samym terenie drzew jednego gatunku' Ujemnym skutkiem monokultury jest ubożenie gleby i powstanie warunków sprzyjających rozwojowi szkodników. 2. 'gatunek rośliny uprawianej w tym systemie' 3. 'obszar takiej uprawy' MONOKULTUROWY 'taki, który związany jest z mo-nokulturą': Uprawa monokulturowa. Rośliny monokul-turowe. Las monokulturowy. złożenie cząstki: mono- i stówa: kultura (w pierwotnym znaczeniu, związanym z uprawą ziemi) MONOLIT l. 'jednolity blok kamienny; także: rzeźba wykonana z takiego bloku': Granitowy monolit. Z grubsza obciosane monolity zdobią wejście do świątyni. 2. przen. 'coś, co stanowi zwartą, jednolitą całość, zwłaszcza grupa ludzi lub człowiek': Badania socjologiczne wskazują, że nasz naród nie jest bynajmniej monolitem, nawet w podstawowych sprawach Polacy bardzo wyraźnie różnią się od siebie. Nasza drużyna to monolit. MONOLITYCZNY l. 'będący monolitem -jednolitym blokiem kamiennym lub rzeźbą z takiego bloku': Monolityczne bloki skalne. Monolityczne płyty. Monolityczne bryły, rzeźby, l.przen. 'będący monolitem-zwartą, jednolitą całością': Monolityczni bohaterowie rzadko znajdują uznanie w oczach krytyki. gr. monólithos MONOLOG l. ksiąźk. 'dłuższa, ciągła wypowiedź jednej osoby': Słuchał cierpliwie przez kilka minut, wreszcie postanowił jej przerwać ten nieskładny monolog. 2. w nauce o literaturze 'wypowiedź bohatera w dramacie, będąca formą rozmowy z samym sobą, skierowana do widza lub czytelnika': Monolog Hamleta. Wygłosić monolog. MONOLOGOWAĆ ksiąźk. 'wygłaszać monologi: dłuższe, ciągłe wypowiedzi': Może pan skończy monologować i pozwoli wypowiedzieć się innym. MONOLOGOWY rzadziej: MONOLOGICZNY w nauce o literaturze 'mający charakter monologu': Monologowe partie dramatu. Monologiczny charakter poezji. fr. monologue od gr. mónos 'jedyny', logos 'słowo' MONOMER w chemii 'związek chemiczny o małej masie cząsteczkowej, dzięki wielofunkcyjności zdolny do wielokrotnej reakcji z cząsteczkami identycznymi albo z cząsteczkami innych związków chemicznych': Wielo-funkcyjność monomeru polega na obecności co najmniej dwu ośrodków reaktywnych - wiązań nienasyconych lub grup chemicznych. złożenie cząstek: mono- i -mer od gr. meros 'część' MONOPOL l. 'prawo wyłączności na produkcję czegoś, na handel, usługi w jakimś zakresie': Zapewniono im monopol na handel papierosami, przen. 'jedyna racja, nieomylność, wyłączna prawda': Twierdzą, że mająmo- 509 MONOSYLABA MONSUN nopol na wiedzę o sposobie zbawienia duszy. 2. 'związek kilku przedsiębiorstw z tej samej branży, który produkuje większość towarów jakiegoś typu i przez to ma decydujący wpływ na ich sprzedaż, cenę, zysk itp.': Monopol spirytusowy. MONOPOLOWY <) Przedsiębiorstwo monopolowe 'takie, które ma monopol na coś' () Wyroby monopolowe 'takie, które powstały w przedsiębiorstwach mających monopol'; pot. 'alkohol'; rzadziej 'wyroby tytoniowe' <} Sklep monopolowy 'sprzedający alkohol' MONOPOLIZOWAĆ 'uzyskiwać albo wprowadzać monopol na coś': Wyroby tej firmy w praktyce monopolizują rynek. MONOPOLISTA 'człowiek albo instytucja mający na coś monopol': PZU nie jest już monopolistą na naszym rynku. MONOPOLISTYCZNY <} pozycja monopolistyczna 'gwarantująca monopol na coś': Umocni to ich monopolistyczną pozycję na rynku. gr. monopólion od: mónos 'jedyny' i pOlein 'sprzedawać' MONOSYLABA 'wyraz, który zawiera tylko jedną sylabę, zgłoskę': {) Mówić, odpowiadać monosylabami: 'mówić "tak" lub "nie", krótkimi, urywanymi zdaniami, w sposób lakoniczny, często z niechęcią': Był zmęczony czy może przygnębiony, na wszystkie moje pytania odpowiadał monosylabami. MONOSYLABIK w językoznawstwie 'wyraz składający się z jednej sylaby': Monosylabik stanowi odcinek arty-kulacyjny, którego ośrodkiem jest w większości języków samogłoska. MONOSYLABICZNY albo MONOSYLABOWY 'taki, który ma jedną sylabę; jednozgłoskowy'. Wypowiedź monosylabiczna. złożenie cząstki: mono- i słowa: sylaba MONOTEIZM książk. 'wiara w istnienie tylko jednego Boga': Monoteizm chrześcijański. Religioznawcy wyróżniaj ą monoteizm i politeizm. MONOTEISTYCZNY książk. 'związany z monoteizmem, opierający się na wierze w istnienie tylko jednego Boga': Do religii monoteistycznych należą: judaizm, chrześcijaństwo i islam. fr. monothćisme z gr. mónos 'jedyny', theós 'bóg' MONOTEMATYCZNY książk. 'związany tylko z jednym tematem, jedną myślą': A ty cały czas o seksie, mógłbyś nie być taki monotematyczny. Monotematyczna wystawa malarska. MONOTEMATYCZNOŚĆ książk. 'jednotematyczność: ograniczenie treści czegoś, najczęściej utworu literackiego lub naukowego, do jednego zasadniczego tematu, myśli' MONOTEMAT 'jeden zasadniczy temat' złożenie cząstki: mono- i słowa: tematyczny MONOTONIA 'jednostajność, brak urozmaicenia, zmian, atrakcji': Monotonia życia codziennego. Monotonia krajobrazu. Wyrwać się z monotonii. MONOTONNY 'taki, który jest nieurozmaicony, pozbawiony atrakcji, zmian; jednostajny': Monotonny tryb życia. fr. monotonie od gr. mónotónos 'o jednym dźwięku' MONS. skrót słowa: monsinior MONSEIGNEUR (czytaj: mąsenior) 'tytuł używany przez Francuzów w stosunku do wyższego duchowieństwa katolickiego lub książąt i niektórych dygnitarzy; skrót: Mgr.; także: osoba, której przysługuje ten tytuł': Tytuł monseigneur odpowiada polskiemu "Wasza Wysokość", "Wasza Świątobliwość". fr. monseigneur 'mój panie' MONSIEUR (czytaj: mesje) 'francuska forma grzecznościowa, stosowana w odniesieniu do mężczyzn nieposia-dających tytułów szlacheckich; skrót: M albo M., albo Mr; także: osoba, do której można się w ten sposób zwrócić' fr. monsieur MONSINIOR (czytaj: mons-inior) 'tytuł przysługujący we Włoszech wyższym dygnitarzom Kościoła katolickiego; skrót: Ms. albo Mons.; także: osoba, której ten tytuł przysługuje' wl. monsignore 'mój panie' MONSTRANCJA 'w Kościele katolickim: naczynie liturgiczne służące do kultowego wystawiania i procesyjne-go obnoszenia hostii': Monstrancja wykonana jest ze szlachetnego metalu i składa się ze stopy, trzonu z nodu-sem i glorii, dekoracyjnie kształtowanej, z małą kryształową lub szklaną puszką, z metalowym półksiężycem wewnątrz, służącym do podtrzymywania hostii. niem. Monstranz od łac. monstare 'okazywać' MONSTRUM l. 'dziwny, odrażający potwór, straszydło': Obawiał się, że spomiędzy drzew wyskoczy na niego jakieś monstrum, a zielone ramiona oplotą mu się dookoła szyi. 2. 'człowiek, który budzi odrazę': Jak długo jesz-cze to zapij aczone monstrum będzie tu przychodzić? MONSTRUALNY l. 'niespotykanie duży pod względem rozmiarów lub natężenia': We śnie ujrzał chrząszcza monstrualnych rozmiarów. 2. 'potworny, bardzo brzydki, a przy tym wielki': Naprzeciw mieli jakąś monstrualną budowlę, równie brzydką, jak wielką. lać. monstrum, początkowo 'znak ostrzegający' MONSUN 'sezonowy wiatr, wiejący w lecie od oceanu, a w zimie od lądu w południowo-wschodniej i wschodniej Azji, Afryce i południowej Australii': Monsun to wiatr o półrocznym lub rocznym okresie zmiany kierunku, powstający w skutek występowania dużych różnic ciśnienia atmosferycznego i temperatury w ciągu roku. Najsil- 510 MONTAŻ MORALISTYKA niej wiejącymi monsunami są wiatry występujące na Oceanie Indyjskim, gdzie siła ich dochodzi do 10 stopni w skali Beauforta. MONSUNOWY 'związany z monsunem': Monsunowe-mu wiatrowi letniemu towarzyszą silne opady atmosferyczne. ang. monsoon z ar. mausim 'pora roku dobra do żeglowania' MONTAŻ l. 'składanie, łączenie, zespalanie jakichś elementów, ustawianie z poszczególnych części maszyn, urządzeń, budowli; także zakładanie jakichś instalacji': Montaż konstrukcji. Montaż ręczny, taśmowy. 2. w sztuce 'łączenie poszczególnych części w jedną artystyczną, kompozycyjną całość': <) Montaż filmowy, telewizyjny 'ostatnia faza produkcji filmu lub programu telewizyjnego, polegająca na łączeniu i komponowaniu w całość utrwalonych na taśmie ujęć zgodnie z założeniami sce-nopisu i koncepcją reżyserską oraz dostosowaniu do ich układu zapisu dźwiękowego' () Montaż radiowy 'proces łączenia poszczególnych elementów i warstw wchodzących w skład ścieżki dźwiękowej programu radiowego' () Montaż literacki 'zestaw tekstów, któremu towarzyszy zazwyczaj słowo wiążące, publikowany jako osobna książka lub wystawiany na estradzie' 3. 'przedstawienie, widowisko, akademia złożone z elementów utworów literackich i fragmentów utworów muzycznych; składanka słowno-muzyczna': Montaż słowno-muzyczny przygotowany z okazji święta patrona szkoły. 4. 'dzieło sztuki plastycznej powstałe w wyniku łączenia elementów będących przedmiotami użytkowymi lub ich częściami; kolaż' MONTAŻYSTA l. 'pracownik zajmujący się składaniem maszyn i urządzeń oraz konstrukcji budowlanych' 2. 'specjalista w zakresie montażu filmowego, telewizyjnego i radiowego' MONTAŻOWNIA l. 'dział fabryki, zakład, w którym odbywa się montaż urządzeń technicznych, maszyn; montownia': Montażownia samolotów. 2. 'pomieszczenie, w którym dokonywany jest montaż filmu, programu telewizyjnego lub audycji radiowej': W montażowni znajdującej się w wytwórni filmowej na głównym miejscu stoi stół montażowy. MONTOWAĆ l. 'składać części urządzenia w całość; budować, konstruować': W Azji montuje się większość sprowadzanych do kraju podzespołów elektronicznych. 2. 'sklejać ze sobą kawałki taśmy filmowej, łączyć ze sobą elementy programu telewizyjnego lub audycji radiowej, tworząc artystyczną i kompozycyjną całość': Montować widowisko telewizyjne. 3. przen. 'organizować, przygotowywać, inicjować coś': Montować grupę wycieczkową, zespół teatralny. MONTAŻOWY l. 'taki, który dotyczy montażu gotowego wyrobu technicznego lub konstrukcji budowlanych': Brygada montażowa. Hala montażowa. 2. 'taki, który dotyczy montażu filmowego, telewizyjnego i radiowego' : O Film montażowy 'utwór filmowy, złożony z fragmentów innych filmów, opatrzonych komentarzem' () Stół montażowy 'urządzenie, pozwalające łączyć ze sobą poszczególne elementy dzieła filmowego (obrazy i dźwięki); także: urządzenie służące do montażu taśmy nagrania radiowego' fr. montage MONUMENT książk. l. 'pomnik wielkich rozmiarów': Na polu bitwy pod Grunwaldem ustawiono wspaniały monument. Bohaterów bitwy stalingradzkiej uczczono gigantycznym monumentem, przedstawiającym kobietę ze wzniesionym mieczem. 2.przen. 'wielkie dzieło kultury, mające nieprzemijającą wartość': Każda historia architektury jest w mniejszym lub większym stopniu historią monumentów, budowli trwalszych niż czas i kultura, która je wydała. "Boska komedia " Dantego to monument dojrzałej kultury średniowiecza, która przechodzi już w kulturę nowych czasów. MONUMENTALNY l. 'o budowlach i pomnikach: olbrzymi i wspaniały': Piramidy to monumentalne grobowce faraonów. () Monumentalne malarstwo 'malarstwo związane bezpośrednio z architekturą, np. malowane na ścianach freski' 2. przen. 'o różnych dziełach kultury: wielki i mający nieprzemijającą wartość': Do najwybitniejszych utworów poezji europejskiej należy m.in. monumentalny dramat Goethego "Faust". MONUMENTALIZM l. 'bycie monumentalnym; także: cecha tego, co jest monumentalne': Monumentalizm budowli starogreckich. 2. 'dążność, zwłaszcza w sztuce, do tworzenia dzieł monumentalnych': Monumentalizm w architekturze socrealistycznej. lać. monumentum 'pomnik' MOP 'rodzaj miotły do czyszczenia (mycia) podłóg, zwłaszcza kamiennych, mającej zamiast szczotki gąbkę lub pęk pasków z materiału, które zamacza się w wodzie, a po wytarciu podłogi wyciska w specjalnym sitku, zamocowanym w wiadrze' ang. mop MORALE 'postawa moralna, świadomość obowiązku i gotowość wypełniania go; także: duch, wola walki, działania (zwykle w odniesieniu do wojska, załogi, zespołu)': Podnieść morale pracowników. Wysokie morale żołnierzy. fr. morale MORALISTYKA l. 'działanie mające na celu wpajanie określonych ideałów, wzorów osobowych': Natrętna moralistyka powieści pozytywistycznych. 2. 'dyscyplina naukowa, związana z etyką normatywną, dążąca do wypracowania zasad i stosowania ogólnych norm w konkretnych przypadkach' MORALISTA l. 'filozof lub pisarz zajmujący się zagadnieniami moralności, propagujący zasady moralne': Se-neka był jednym z największych moralistów starożytnego Rzymu. 2. 'osoba stosująca się rygorystycznie do zasad moralnych i często udzielająca innym moralnych pouczeń' MORALIZM 'pogląd uznający, że wartości moralne są najważniejsze i determinują aktywność człowieka, a 511 MORAŁ MORFOLOGIA wszystkie przejawy działalności ludzkiej trzeba oceniać z punktu widzenia dobra moralnego': Zwolennikami mo-raiizmu byli m.in. Sokrates, Blaise Pascal i Immanuel Kant. MORALISTYCZNY 'związany z moralistą lub mo-raiizmem': Postawa moralistyczna. Utwór moralistycz-ny. MORALIZACJA l. w nauce o literaturze 'fragment tekstu albo utwór literacki o charakterze przestrzegającym lub pouczającym' 2. przestarz. 'upominanie lub prawienie morałów; także: treść tych pouczeń' MORALIZATOR 'osoba, która propaguje zasady moralne; także: ten, kto napomina i prawi morały' MORALIZOWAĆ 'głosić nauki moralne, także: pouczać, napominać': Starsze osoby lubią czasem morali-zować. MORALIZATORSKI 'związany z moralizatorem lub moralizatorstwem': Pisywał też krótkie, moralizatorskie wiersze dla młodzieży. Moralizatorski ton wypowiedzi ministra oburzył strajkujących. fr. moralistę MORAŁ 'pouczający wniosek, sformułowany w utworze literackim lub jednoznacznie wynikający z jego treści; nauka umoralniająca': Morał występuje najczęściej w gatunkach literatury dydaktycznej, np. w bajce, czasem też w drobnych gatunkach lirycznych, np. w epigrama-cie i fraszce. MORALITET w nauce o literaturze 'średniowieczny utwór dramatyczny o filozoficznym lub dydaktycznym charakterze, w którym występowały alegoryczne postacie, rozważające uniwersalne problemy moralne': Bohaterami moralitetu były często upersonifikowane pojęcia, jak Dobro, Zło, Występek, Wiara, Pycha, Zawiść itp., toczące spór o duszę ludzką. MORALITETOWY 'związany z moralitetem, mający charakter moralitetu': Moralitetowy obraz. Moraliteto- wy wiersz. niem. Morał, Moralitat MORATORIUM 'odroczenie na określony czas terminu, w którym należy spłacić dług albo wykonać jakieś świadczenia; praktykowane także w stosunkach międzynarodowych': Państwa zrzeszone w tej organizacji ogłosiły roczne moratorium na polskie długi. (} Moratorium na próby nuklearne 'wstrzymanie się jakiegoś państwa od dokonywania prób z bronią jądrową': USA ogłosiły bezterminowe moratorium na próby nuklearne i wezwały inne państwa do przyłączenia się do niego. lać. moratorius 'zwlekający, opóźniający' MORENA w geologii 'materiał skalny składający się z gliny, piasku, żwiru i głazów, przenoszony i osadzany przez lodowiec u jego czoła': Na morenę składa się materiał skalny pochodzący z usypisk spadających na powierzchnię lodowca z otaczających go gór oraz z materiału zrywanego przez lodowiec z ich zbocza i z podłoża. MORENOWY 'związany z moreną': Po stopieniu się lodowca materiał morenowy pozostaje jako mieszanina głazów, okruchów skalnych i glin, tworząca charakterystyczny pofałdowany krajobraz, na którym występują niewielkie morenowe jeziorka. fr. moralne MORES książk. 'posłuszeństwo, zdyscyplinowanie, bycie posłusznym i zdyscyplinowanym': Nauczyć kogoś moresu 'zmusić kogoś do posłuszeństwa, zdyscyplinować kogoś' () Czuć przed kimś mores 'mieć respekt dla kogoś, być mu posłusznym': Był z nas najsilniejszy i najmądrzejszy, wszyscy czuli przed nim mores. lać. mos, liczba mnoga: mores 'obyczaje' MORFEUSZ 'w mitologii greckiej: jeden z trzech synów boga snu Hypnosa, zsyłający marzenia senne': () Znaleźć się, być w objęciach Morfeusza, na łonie Morfeusza przestarz. 'zasnąć, spać, śnić' gr. Morpheus MORFINA 'silny narkotyk otrzymywany z opium, mający postać białego proszku lub bezbarwnych, połyskliwych igiełek': Morfina jest stosowana w medycynie jako silny środek przeciwbólowy. Zażycie morfiny powoduje podniecenie i euforię oraz uśmierza ból. Przy większych dawkach morfina wywołuje sen, utratę przytomności i śmierć. n.-lac. morphinum odgr. Morpheus 'bóg snu' MORFOLOGIA l. 'dział biologii, nauka o kształtach oraz zewnętrznej i wewnętrznej budowie organizmów roślinnych i zwierzęcych': Morfologia roślin. Morfologia rozwojowa. 2. 'dział geologii, zajmujący się ukształtowaniem powierzchni Ziemi; także: rzeźba, ukształtowanie terenu': Morfologia terenu zależy głównie od jego budowy geologicznej, ale również od warunków klimatycznych i hydrograficznych. 3. 'dział językoznawstwa, zajmujący się opisem budowy wyrazów oraz reguł ich odmiany': Morfologia językoznawcza obejmuje fleksję i słowotwórstwo. 4. w medycynie 'budowa, skład chemiczny krwi; także badanie składu krwi'. Morfologia to badanie krwi, którego celem jest określenie liczby erytrocytów, leukocytów oraz zawartości hemoglobiny. 5. 'w różnych ujęciach naukowych: forma, budowa i struktura czegoś': Morfologia kryształu. Morfologia gleby. MORFOLOGICZNY 'związany z morfologią - formą, budową i strukturą czegoś, a także morfologią w specjalistycznych znaczeniach l., 2. i 3.': {) Cechy morfologiczne w biologii 'cechy wyglądu drobnoustroju, a także kolonii wyrosłych na podłożach sztucznych oraz wyglądu całej hodowli' () Morfologiczna klasyfikacja języków wjęzy-koznawstwie 'podział języków oparty na występujących w nich różnicach odmiany i budowy wyrazów' () Morfologiczne badanie krwi w medycynie 'badanie polegające na oznaczeniu stężenia hemoglobiny, liczby krwi- 512 MORGA MOTET nek czerwonych, białych i płytkowych oraz ocenie rozmazu, ze zwróceniem uwagi na budowę poszczególnych rodzajów komórek' odgr. morphe' 'kształt, postać' i logos 'nauka, słowo' MORGA l. 'jednostka powierzchni ziemi uprawnej, używana w różnych krajach; w Polsce: dawna jednostka powierzchni (około 5600 metrów kwadratowych), obecnie nieużywana oficjalnie': Jeden hektar równa się około 1,75 morgi. 2. 'grunt o powierzchni jednej morgi'. | UWAGA: inne, obecnie już bardzo rzadko stosowane naz-|| wy morgi to mórg i jutrznia MORGOWY 'taki, który mierzy jedną morgę, lub taki, który posiada jedną morgę gruntu'. Morgowa działka. niem. Morgen 'ranek', dawna miara: tyle ziemi, ile można było w ciągu dnia (ranka) zaorać MORGANATYCZNE MAŁŻEŃSTWO 'małżeństwo zawarte przez członka rodu królewskiego lub arystokratycznego z osobą znacznie niższego stanu, która przez ten związek nie zmienia owego stanu ani nie dziedziczy tytułów': Dzieci ze związku morganatycz-nego nie mogły w przyszłości zasiąść na tronie królewskim. od łac. sr. matrimonium ad morganaticum 'małżeństwo na poranny podarek' MORMON l. 'osoba należąca do wspólnoty religijnej założonej w latach 20. XIX w. w USA przez Josepha Smitha, opierającej się na Biblii i na Księdze Mormona, łączącej elementy religii chrześcijańskiej, judaistycznej i islamskiej': Mormoni wyznają wiarę w objawienia proroków. Wśród mormonów jest wielu zamożnych farmerów, początkowo w tej wspólnocie panowało wielo-żeństwo. 2. 'prorok mormonizmu': Księga Mormona została spisana przez wielu starożytnych proroków w duchu proroctwa i objawienia. Ich słowa, zapisane na płytach ze złota, zostały w części przytoczone i w części streszczone przez proroka Mormona, (z Księgi Mormona) MORMONIZM 'powstałe w latach 20. XIX w. wyznanie religijne, uznające chrzest dorosłych i propagujące bardzo surową ascezę': Wyznawcy mormonizmu z Utah uważają się za lepszych od innych mormonów, ponieważ są najbliżsi Bogu. MORMOŃSKI 'taki, który dotyczy mormona lub mormonizmu': Często używana nazwa wspólnoty mor-mońskiej to "Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich". amer. Mormon, imię proroka MORMORANDO l. 'śpiew z zamkniętymi ustami, bez tekstu, oparty na głosce "m"; stosowany najczęściej w utworach chóralnych w formie akompaniamentu zespołu do śpiewu solisty - rzeczownik; także: mrucząc, nucąc melodię bez słów, z zamkniętymi ustami -przysłówek': Pieśń z mormorandem. Akompaniament instrumentalny zastąpi mormorando. Refren wykonali mormorando. wl. mormorando 'mrucząc' I MORS l. inaczej: KOŃ MORSKI 'wielki ssak morski, ważący do dwóch ton, żyjący w strefie przybrzeżnej wód bieguna północnego, mający krótkie kończyny z płetwami, grubą nieowłosioną skórę i dwa duże kły wyrastające ku dołowi ze szczęki górnej': Potężne morsy żyją w stadach i żywią się mięczakami i skorupiakami. Morsy należą obecnie do zwierząt chronionych. 2. przen. 'osoba uprawiająca kąpiele w lodowatej wodzie': Gdańskie morsy pływają w wodzie o temperaturze jednego stopnia Celsjusza. fr. morse z języka lapońskiego II MORS iof. l. 'alfabet Morse'a': Na morzu używa się morsa do porozumiewania się na odległość za pomocą dźwięku, światła i radia. 2. 'aparat telegraficzny, umożliwiający nadawanie i odbiór sygnałów elektrycznych odpowiadających znakom alfabetu Morse'a; także: zapis tych znaków na taśmie papierowej' ALFABET MORSE'A 'alfabet, w którym litery są przedstawione za pomocą układu kropek i kresek albo długich i krótkich sygnałów świetlnych albo dźwiękowych' Samuel F.B. Morse (1791-1872) był amerykańskim malarzem i wynalazcą (zbudował m.in. pierwszy telegraf i wymyślił stosowny dla tego urządzenia sposób przekazywania sygnałów - nazwany potem alfabetem Morse'a) MORULA 'wczesne, poprzedzające blastulę, stadium rozwojowe zarodka człowieka i wielu zwierząt': Morula, powstająca w wyniku brustkowania całkowitego, ma kształt kulistej bryłki złożonej z kilkunastu komórek. n.-lać. morula od łac. morum 'morwa' MOSZCZ 'surowy sok, wyciskany z owoców, wykorzystywany np. do wyrobu win, soków i galaretek': () Moszcz winny 'młode, niskoalkoholowe wino owocowe, najczęściej gronowe' niem. Most z łac. mustum MOTEL 'hotel przy drodze, autostradzie, przeznaczony dla osób podróżujących samochodem, odpowiednio wyposażony: zazwyczaj z restauracją, parkingiem lub garażami': Zatrzymali się w motelu, przy którym była też stacja benzynowa i warsztat naprawy samochodów. MOTELOWY 'związany z motelem': Motelowi goście. Motelowy pokój. ang. motel, skrót od: mot(or) (ho)tel MOTET l. w muzyce 'polifoniczny utwór wokalny, oparty na łacińskim tekście religijnym, przeznaczony do wykonywania w czasie nabożeństw w Kościele rzymskokatolickim; także: utwór świecki o takiej formie': Motety były wykonywane od XIII do XIX w., w tym okresie 513 MOTO- MOTYW przechodziły różne zmiany stylistyczne. 2. w nauce o literaturze 'w średniowiecznej poezji francuskiej: wiersz składający się z siedmiu wersów powiązanych dwoma rymami': Szósty wers motetu był najczęściej krótszy niż pozostałe. fr. motet od: mot 'słowo, wyraz' MOTO- pierwszy człon wyrazów złożonych, oznaczający związek z motorem, napędem mechanicznym, np. motolotnia, motopompa niem. Motor od łac. motor 'ten, kto porusza, wprawia w ruch' od: movere 'poruszać' MOTOKROS zob. pod hasłem KROS MOTOLOTNIA 'lotnia o wzmocnionej konstrukcji, z trójkołowym podwoziem, napędzana za pomocą niewielkiego silnika ze śmigłem': Rekord Polski w przebywaniu na motolotni w powietrzu wynosi ponad jedenaście godzin. MOTOLOTNIARSTWO 'dyscyplina sportowa, polegająca na lataniu na motolotniach' MOTOLOTNIARZ 'pilot motolotni': Aby zdać państwowy egzamin na motolotniarza, należy przejść wielogodzinne ćwiczenia praktyczne i odbyć szkolenie teoretyczne. MOTOLOTNIOWY 'taki, który jest związany z motolotnią': Szkolenie motolotniowe. Sport motolotniowy. złożenie cząstki: moto- i słowa: lotnia MOTOPOMPA 'pompa wodna, napędzana silnikiem spalinowym, stosowana do gaszenia pożarów': Motopompa jest wyposażona w dozownik środka pianotwórczego i urządzenie zasysające. złożenie cząstki: moto- i słowa: pompa MOTORYKA l. w fizjologii 'charakterystyczna dla zwierząt i ludzi umiejętność poruszania się i kierowania różnymi czynnościami': Zaburzenia motoryki. 2. w muzyce 'cecha kompozycji polegająca na równomiernym i zorganizowanym ruchu identycznych zwykle jednostek rytmicznych na dłuższych odcinkach' MOTORYCZNY w fizjologii 'taki, który dotyczy ruchu, ośrodków ruchowych w mózgu i rdzeniu, zawiadujących skurczami i rozkurczami mięśni ruchowych': <) Afazja motoryczna -w medycynie 'zaburzenia w mówieniu przy zdolności rozumienia' niem. Motorik od łac. motor 'ten, kto porusza, wprawia w ruch' MOTORYNKA 'mały motor, który zastąpił dawne motorowery': Motorynka ma silnik o małej mocy, dwustopniową skrzynię biegów i rozwija stosunkowo niewielką prędkość. od: motor, na wzór konstrukcji: pogodynka, zegarynka MOTORYZACJA 'zagadnienia związane z przemysłem samochodowym, transportem i komunikacją samochodową; także proces rozwoju przemysłu samochodowego i upowszechniania sprzętu motorowego i silników spalinowych jako źródła energii': Pasjonował się motoryzacją i czytywał prawie wszystkie dostępne pisma o najnowszych modelach samochodów. W latach 70. XX w. produkowany na włoskiej licencji "mały fiat" zrewolucjonizował polską motoryzację. MOTORYZOWAĆ 'wyposażać w samochody, ciągniki itp., wprowadzać do użytku pojazdy i sprzęt napędzany silnikiem spalinowym': Zmotoryzowane oddziały niemieckie miały w 1939 r. miażdżącą przewagę nad polską kawalerią. MOTORYZACYJNY 'taki, który jest związany z samochodem, motoryzacją': Przemysł motoryzacyjny. Akcesoria motoryzacyjne. fr. motorisation od łac. motor 'ten, kto porusza, wprawia w ruch' od: movere 'poruszać' MOTTO l. 'zdanie lub cytat, które autor jakiegoś dzieła umieszcza na jego początku, zwykle po to, by uwypuklić pewne aspekty jego treści lub jego przesłanie': Do najsłynniejszych mott literatury światowej należy cytat z wiersza siedemnastowiecznego angielskiego poety Jo-hna Donnę'a, umieszczony przez Ernesta Hemingwaya na początku powieści "K-omu bije dzwon" (w przekładzie), kończący się słowami: "Śmierć każdego człowieka umniejsza mnie, albowiem jestem zespolony z ludzkością. Przeto nigdy nie pytaj, komu bije dzwon: bije on tobie". 2. przen. 'czyjaś zasada postępowania, ujęta w zwięzłej formie': Ich mottem było: "ciągle naprzód i nie oglądać się za siebie". wl. motto MOTYW l. zwykle w liczbie mnogiej: MOTYWY ksiażk. 'czynniki, które skłaniają kogoś do takiego, a nie innego postępowania lub decyzji': W śledztwie brano pod uwagę różne motywy zbrodni: pieniądze, zazdrość, powiązania ofiary ze światem przestępczym. Do decyzji o wstąpieniu do partii niepodległościowej skłoniły go motywy ideowe i tradycja rodzinna. W uzasadnieniu wyroku sąd podał motywy, którymi kierowano się, ustalając wymiar kary. 2. w literaturze i filmie 'charakterystyczny element konstrukcji utworu, zwłaszcza element świata przedstawionego, powtarzający się w wielu utworach': Motywem może być element krajobrazu, np. rozdarta sosna, zdarzenie, np. ćma spalająca się w ogniu, a także pewien temat, np. nieszczęśliwa miłość. 3. w muzyce 'najmniejszy składnik formy utworu, od dwóch do kilkunastu dźwięków, stanowiących pewną całość melodyczną' 4. w sztukach plastycznych 'dający się wyodrębnić, charakterystyczny fragment kompozycji, często dekoracyjny': Oglądaliśmy starą złocistą tkaninę u góry i u dołu ozdobioną motywami zwierzęcymi i roślinnymi. MOTYWACJA l. ksiażk. 'zbiór motywów, które skłaniaj ą do pewnego postępowania': Pieniądze to niezła motywacja do pracy. Bez odpowiedniej motywacji trudno mu się było zmobilizować. 2. 'uzasadnienie czegoś, np. pewnego postępowania przez ukazanie zbioru motywów skłaniających do niego, zwłaszcza uzasadnienie postępowania bohaterów literackich i takiego, a nie innego 514 MOZAIKA MULAT rozwoju akcji': Uczeń porównał motywację losów Jacka Soplicy i Andrzeja Kmicica, dwóch bohaterów, którzy przechodzą podobną przemianę psychiczną. MOTYWOWAĆ l. 'tłumaczyć swoje postępowanie, podając motywy, które do niego skłaniają: także: uzasadniać coś, podając odpowiednie argumenty': Tego, co on zrobił, nie da się niczym innym umotywować: to była zwykła kradzież. Podanie o zasiłek motywował trudną sytuacją materialną. 2. 'skłaniać lub pobudzać kogoś do zrobienia czegoś': Starała się umiejętnie motywować uczniów do nauki. MOTYWACYJNY 'taki, który motywuje - skłania do robienia czegoś': Niewiele jeszcze zrobili, ale szefuznał, że przyzna im premie motywacyjne. lać. śr. rnotivum od łac. movere 'poruszać' MOZAIKA (czytaj: mozajka)!. 'obraz lub wzór dekoracyjny ułożony z małych kolorowych kamyków, kawałków marmuru, kolorowych szkieł itp. na twardym podłożu; także: technika wykonywania takich obrazów lub wzorów': Mozaika w prezbiterium przedstawiała Matkę Boską. Obok malarstwa ikonowego w Bizancjum wspaniale rozwinęła się mozaika. 2. 'układ zróżnicowanych, niewielkich elementów, tworzących pewną całość': Mozaika liści. Mozaika pól. Bałkany to mozaika narodów i języków. MOZAIKOWY 'będący mozaiką lub przypominający mozaikę': Mozaikowy obraz. Mozaikowy wzór. <) Mozaikowe szkło 'szkło artystyczne, uzyskiwane poprzez wtopienie kolorowych pręcików w kawałki bezbarwnego szkła, które po skomplikowanych zabiegach wytapiania, wydmuchiwania i cięcia układają się w piękne wzory' wl. mosaico MOZZARELLA (czytaj: moccarella) 'biały, miękki, łagodny ser, najczęściej spotykany w formie zbliżonej do wyrośniętych bułeczek, używany do bardzo wielu potraw (np. pizzy, spaghetti, sałatek, surówek) w kuchni włoskiej ': Kiedyś mozzarellę robiono z mleka bawolic, dziś wytwarza się z mleka krowiego. wl. mozzarella MR albo MR. skrót ang. słowa: mister MRS albo MRS. skrót ang. słowa: mistress (zob.) MS albo MS. (czytaj: miz) 'anglosaska forma grzecznościowa używana z nazwiskiem kobiety bez względu na jej stan cywilny': Formy "Ms" używają niekiedy kobiety, które nie chcą ujawniać, czy są mężatkami ("Mrs" -pani) czy też nie ("Miss" - panna). ang. M/s, m/s, m.s. skróty wyrażenia ang.: "motor ship" -'statek motorowy' | UWAGA: Skróty wyjątkowo zapisywane w polskiej orto-|| grafu z użyciem znaku nieliterowego /, tzw. ukośnika. MSGR. albo MONS. skróty słowa: monsignore MUDRA 'charakterystyczny układ rąk, dłoni i palców w rytualnym tańcu indyjskim i w hinduskich sztukach plastycznych, oznaczający różne czynności, stany, cechy i zakres władzy danego bóstwa': Mudra została przetworzona przez dawnych mędrców z opisowych, wyrazistych gestów na kunsztowny kod tańca natia. sanskr. mudra 'pieczęć' MUDŻAHEDIN 'członek ruchu religijno-wyzwoleńczego albo społeczno-wyzwoleńczego w krajach muzułmańskich': Ruch mudżahedinów ludowych. W Izraelu skazano na karę więzienia pięciu arabskich mudżahedinów. od ar. mudżahidin, liczba mnoga od: mudżahid 'bojownik o słuszną sprawę (religijną)' MUESLI albo MUSLI (czytaj: musii, misli albo miusii) 'mieszanka suszonych owoców, orzechów, płatków zbożowych, ziaren itp., jedzona zwykle z mlekiem albo jogurtem jako danie śniadaniowe': Polecano przepis na muesli, nazywając je "surówką piękności". Na rynku mamy duży wybór muesli. Od kilku tygodni zajadamy się mueslami. mew. Miisli, ang. muesli MUEZIN 'niższy duchowny islamski, wzywający z minaretu wiernych na wspólną modlitwę': Rano i wieczorem, pięć razy w ciągu dnia, muezin głośnym śpiewem zachęca wiernych do modlitwy. tur. miiezzin MUFA w technice 'rodzaj masywnego pierścienia lub cylindra przeznaczonego do łączenia dwu rur; także: duże złącze przewodów elektrycznych w rurze izolacyjnej': Przy betoniarce pracowali też w deszczu, ale mufę zawijali wówczas w nieprzemakalny worek foliowy. MUFKA l. w technice 'krótki odcinek rury, służący do połączenia dwóch odcinków rurki izolacyjnej, w której biegną przewody instalacji elektrycznej': Spięcie spowodowało nadtopienie izolacji kabli i uszkodzenie mufki. 2. 'dawniej: futrzane lub uszyte z ocieplanej tkaniny okrycie dłoni przypominające kształtem rulon': Panie używały mufki zimą dla ochrony rąk przed zmarznięciem. niem. Muffe MUFTY 'uczony teolog muzułmański, uprawniony do wydawania oficjalnych orzeczeń w sprawach religij-no-prawnych': Do wydawania wyroków upoważnia muftego Koran. tur. miiftu z ar. mufti 'sędzia' MULAT 'osoba, której jedno z rodziców lub dalszych przodków było rasy białej, a drugie - czarnej': Wyszła za pięknego Mulata, mającego skórę koloru kawy z mlekiem. hiszp. mulato 515 MULDA MUSICAL MULDA l. w geologii 'szeroka, wklęsła forma terenu o okrągłym lub eliptycznym kształcie': Muldy powstają m.in. przez wgięcie się warstw skorupy ziemskiej. 2. w sporcie 'nierówność terenu na trasach narciarskich' O Jazda po muldach 'rodzaj konkurencji narciarskiej (także snowboardowej), polegającej na jak najszybszym zjeździe po specjalnie przygotowanym stoku, na którym znajduje się wiele muld' niem. Muldę 'niecka, kotlina' MULETA 'kawałek czerwonego materiału, przymocowany do krótkiego drążka, używany przez matadora do drażnienia byka': Matador używa mulety w ostatniej fazie korridy. hiszp. muleta MULINA 'grubsza jedwabna przędza, służąca do haftowania': Mulina otrzymywana jest przez skręcenie nitek przędzy pojedynczej. Wzory wyszyte muliną. Serwety obrabiane muliną. fr. moulinć 'nitkowany jedwab' MULTI- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'wielo', wskazująca, że nazywają one coś, co jest wielokrotnością tego, o czym mówi drugi człon złożenia, często jest przy tym połączeniem różnorodnych elementów lub czynników, np. multimedia, multiiateralizm od łac. multus 'liczny' MULTIKINO 'budynek albo jego część, mieszczące kilka sal projekcyjnych; rodzaj dużego, kilkusalowego kina; zespół kinowy': W multikinie znajdują się zawsze kawiarnie i bufety, często też obszerne foyer. złożenie cząstki: multi- i słowa: kino MULTILATERALNY 'wielostronny: dotyczący wielu układających się, zwłaszcza w międzynarodowych stosunkach handlowych, stron, regulujący stosunki w układzie wielostronnym': Zawarto umowę multiiate-rainą, regulującą zasady wzajemnych rozliczeń, sposób przeliczania towarów na pieniądze i kursy walut. Multi-lateralne negocjacje. Multiiateralne porozumienie w sprawie broni nuklearnej. MULTILATERALIZM w ekonomii 'system rozliczeń wielostronnych w międzynarodowych stosunkach handlowych' złożenie cząstek: multi- i -lateralny od łac. lateralis 'boczny' MULTIMEDIA 'urządzenia techniczne, zestrojone w jednym urządzeniu (zwykle w komputerze), umożliwiające wykorzystanie w jednym przekazie różnych środków: tekstu, obrazu, dźwięku, animacji)': Często zapomina się o tym, ze multimedia to nie tylko skomputeryzowana zabawka, lecz także narzędzie pracy. MULTIMEDIALNY 'będący wynikiem zastosowania multimediów, łączący różne sposoby przekazywania informacji, np. tekst, grafikę, animację, dźwięk': Wykorzystało to wielu producentów komputerów, wypuszczając na rynek gotowe zestawy multimedialne, tzn. wyposażone w monitor, kartę dźwiękową, czytnik CD-ROM, dwa głośniczki oraz mikrofon. ang. multimedia MULTIPLEKS l. w technice 'wieloczęściowe urządzenie działające jako połączony system, sieć, wieża elektroniczna'. 2. 'to samo, co multikino' od łac. multiplex 'wieloraki' MULTUM książk. 'wielka, nieokreślona ilość czegoś; mnogość': Multum spraw. Multum towarów. Tam było multum ludzi. tac. multum MUMIA l. 'zwłoki zabezpieczone przed rozkładem przez balsamowanie lub wskutek naturalnego wysuszenia': Mumia faraona Tutenchamona znaleziona została w sarkofagu obitym złotą blachą. l.przen.pot. 'człowieknie-przystępny, zachowujący się sztywno; także: człowiek wyznający przestarzałe, nieaktualne już poglądy' 3. przen. pot. 'człowiek chudy, mizerny, także: flegma-tyczny': Ta mumia to jej mąż? Rzeczywiście, nie wygląda na osiłka. MUMIFIKACJA l. 'proces wysychania zwłok wskutek oddziaływania suchego, ciepłego i przewiewnego środowiska': W sprzyjających warunkach proces mumifikacji organizmu trwa kilka lat. 2. 'zabezpieczanie zwłok przed rozkładem przez ich balsamowanie': Przed rozpoczęciem mumifikacji egipscy kapłani wyciągali zmarłemu mózg przez nos. MUMIFIK-OWAĆ 'zabezpieczać zwłoki przed rozkładem; balsamować' ar. mumija, od: mum 'wosk' MUNDIAL 'mistrzostwa świata w piłce nożnej': W finale mundialu zmierzyły się zespoły Francji i Brazylii. hiszp. mundial z łac. mundus 'świat, ziemia' MUNICYPALNY 'taki, który dotyczy miasta jako organizmu, jako jednostki samorządowej; miejski': Władze municypalne. Wybory municypalne. lać. municipalis 'dotyczący municipium - miasta mającego samorząd' MUPETY (czytaj: mapety) albo MAPETY 'rodzaj lalek teatralnych, połączenie pacynek z kukiełkami, o bardzo różnym, fantastycznym wyglądzie, występujące w telewizyjnych programach dla dzieci' ang. muppet - nazwa lalek z programu "Muppet show", utworzona od stów m(arionette) i (p)uppet 'marionetka' i 'lalka' MURZA zob. MIRZA MUSICAL (czytaj: muzikal) 'przedstawienie muzyczne lub film muzyczny, zwykle o pogodnym lub komediowym charakterze, w którym prostą fabułę dopełnia po- 516 MUSIC-HALL MUTACJA pularna muzyka i taniec': Do najsłynniejszych amerykańskich musicali należą m.in. "Deszczowa piosenka" oraz "Hello, Doiły" Gene Kelly'ego, "West side story" Roberta Wise'a i Jerome'a Robbinsa oraz "My fair lady" George'a Cuckora. amer. musicale od łac. śr. musicalis 'muzyczny'; gatunek musicalu rozwinął się w latach 20. XX w. w Stanach Zjednoczonych MUSIC-HALL (czytaj: mjuz-ikhol) l. 'widowisko rozrywkowe, składające się z piosenek, tańców, skeczów, popisów akrobatycznych itp.': Ciekawy, zabawny mu-sic-hall. Przygotować, wystawić (nowy) music-hall. Pójść na music-hall. 2. 'sala lub teatr, w którym odbywają się występy piosenkarzy, tancerzy, komików i akrobatów oraz wystawiane są wodewile i komedie muzyczne': Premiera w music-hallu. Pójść do music--hallu. ang. musie hali MUSTANG 'zdziczały koń północnoamerykańskich prerii'. Mustangi wywodzą się od hiszpańskiego konia domowego. amer. mustang z hiszp. mesteno 'zabłąkany, taki, który odbiegł od stada' MUSTIERSKI w archeologii 'taki, który odnosi się do okresu i kultury archeologicznej środkowego paleolitu': <) Okres mustierski 'okres przypadający na koniec epoki międzylodowcowej, w którym żyli ludzie typu neandertalskiego': Ludzie okresu mustierskiego trudnili się łowiectwem i zbieractwem, posługiwali się narzędziami odłupkowymi (nożami i skrobakami), zamieszkiwali wejścia napotkanych grot. O Kultura mustierska 'kultura charakterystyczna dla tego okresu w północnej Afryce i Azji oraz we wschodniej Europie': Ludzie kultury mustierskiej pozostawiali w grobach żywność oraz narzędzia. od: Le Moustier, nazwy jaskini w północnej Francji MUSZKAT l. 'roślina drzewiasta z rodziny muszkatołow-cowatych, występująca w kilkudziesięciu gatunkach, rosnąca w strefie międzyzwrotnikowej': Uprawy muszkatu spotkać można w południowo-wschodniej Azji i na Antylach, są one prowadzone najczęściej z pokolenia na pokolenie. 2. *to samo, co gałka muszkatołowa' MUSZKATOŁOWIEC 'to samo, co muszkat - roślina' MUSZKATOŁOWY 'taki, który pochodzi z muszka-tołowca lub muszkatu': () Gałka muszkatołowa: 'jądro wysuszonego nasienia muszkatołowca korzennego, mające silny aromat i gorzki korzenny smak': Gałka muszkatołowa jest stosowana jako oryginalna przyprawa do potraw (np. mięs, sosów) i napojów alkoholowych (np. likierów, nalewek), a także używana w cukiernictwie, przemyśle farmaceutycznym i perfumeryjnym. niem. Muskate od łac. muscata nux 'orzech muszkatu' MUSZKATEL l. 'białe lub czerwone wino deserowe, o słodkim, kwiatowo-korzennym zapachu i aromacie, przypominającym woń gałki muszkatołowej': Muszka-tel jest produkowany głównie w południowej Europie. 2. 'roślina z rodziny bodziszkowatych, występująca w wielu gatunkach, pochodzących głównie z Afryki Południowej, charakteryzująca się dłoniastymi lub pierzastymi liśćmi oraz kwiatami różnej barwy': Niektóre gatunki muszkateli hodowane są na większą skalę ze względu na zawarty w ich kwiatach i liściach olejek ge-raniowy, który jest namiastką olejku różanego. MUSZKATELOWY 'związany z muszkatelem - rośliną': Kwiaty muszkatelowe. Zapach muszkatołowy. niem. Muskateller MUSZKIET w historii 'ręczna lontowa broń palna o dużym kalibrze, używana przez piechotę w XVI-XVII w.': Ze względu na duży ciężar i odrzut muszkiet musiał być podpierany podczas oddawania strzału na specjalnym stojaku. MUSZKIETER 'żołnierz uzbrojony w muszkiet' fr. mosquet z wl. moschetto MUŚLIN 'lekka, cienka, przezroczysta tkanina z jedwabiu, rzadziej z bawełny, pochodząca ze Wschodu': Muślin używany był do wyrabiania zasłon i strojów kobiecych. MUŚLINOWY 'zrobiony z muślinu; także taki, który przypomina muślin': Muślinowa sukienka, firanka. fr. mousseline od ar. Mosul - miasto w północnym Iraku MUTACJA l. w genetyce 'spontaniczna lub sztucznie wywołana zmiana w zapisie cech dziedzicznych, która powoduje wykształcenie się w nowym organizmie cech odmiennych niż u jego przodków; także: osobniki o nowych cechach dziedzicznych': Mutacje są często określane jako "motor ewolucji", są bowiem podstawowym źródłem rozwoju nowych cech organizmów. Odkryto nowe mutacje wirusa HIV. 2. 'zmiana wysokości i skali głosu u chłopców w okresie dojrzewania': Chłopcy przechodzący mutację często mówią raz głosem niskim, a raz - piskliwym i wysokim. 3. 'zmiana odbywająca się wewnątrz czegoś, zwłaszcza jakichś zjawisk społecznych lub artystycznych; także: coś nowego, przypominającego to, co było dawniej, co powstaje dzięki tej zmianie': Kultura masowa przechodzi różne mutacje. Lubił wszystkie mutacje literatury science-fiction. Mutacje jazzu. 4. 'dostosowane do warunków lokalnych, częściowo zmienione wydanie gazety centralnej' MUTANT 'zwierzę lub roślina o zmienionych cechach, powstałe w wyniku mutacji': W filmach fantastycz-nonaukowych przedstawia się często ludzkich mutantów, zrodzonych po wojnie nuklearnej lub katastrofie ekologicznej, np. kobiety mające trzy piersi lub ludzi mających skrzela zamiast płuc i błony pławne między palcami. MUTOWAĆ l. 'o głosie chłopięcym: zmieniać się w mutacji': Mówił mutującym głosem. 2. w genetyce 517 MUTATIS MUTANDIS MYTO 'przekształcać się w mutacji': Poszukiwali szczepionki przeciw nowym rodzajom mutującego wirusa. MUTAGEN 'czynnik, który może wywołać mutację': Do mutagenów należą np. różnorodne związki chemiczne i promieniowanie ultrafioletowe. MUTAGENNY 'mogący wywoływać mutacje': Czynniki mutagenne. lać. mutatio 'zmiana', jako termin w genetyce od początków XX w. MUTATIS MUTANDIS książk. 'dokonawszy niezbędnych zmian, uwzględniwszy istniejące różnice, przystosowawszy do sytuacji'. Można to także, mutatis mutandis, odnieść do zachowania po wypiciu alkoholu. tac. MUTRA w technice 'pierścień zaopatrzony w wewnętrzny gwint, nakręcany na sworzeń śruby, zwykle dość masywna nakrętka': Dokręcić, zakręcić mutrę. niem. Mutter, dosłownie 'matka' MUZA l. 'w mitologii greckiej: jedna z bogiń sztuk i nauk, towarzyszek Apollina': Jako bóg muzyki i poezji [...] był Apollo zwierzchnikiem muz, dziewięciu cór Zeusa i Mnemosyne (Pamięć). Mieszkały one na szczytach gór, na beockim Helikonie i Parnasie [...]. (Parandowski) 2. przen. 'jakaś dziedzina twórczości artystycznej, zwłaszcza poezja; także: osoba, która jest dla artysty źródłem natchnienia': Był urzeczony pełną przejmującej nostalgii muzą Lechonia. Delfina Potocka była muzą wielkich poetów romantycznych. X muza 'film' () XI muza 'telewizja' () Lekka muza 'lekki repertuar muzyczny i teatralny' MUZUŁMANIN inaczej: MAHOMETANIN 'wyznawca religii islamskiej': Liczbę muzułmanów na świecie oblicza się na 800-900 milionów. MUZUŁMAŃSKI inaczej: MAHOMETAŃSKI: Muzułmański Ramadan. Muzułmańskie zwyczaje. fr. musulman MY HOUSE IS MY CASTLE (czytaj: maj hołm is maj kastel) 'mój dom jest mój ą twierdzą': Dewiza "my home is my castle"jest uważana za wyraz angielskiego izola-cjonizmu. ang. MYKEŃSKI 'taki, który dotyczy Myken, pochodzi z Myken, jest charakterystyczny dla Myken - starogreckiego miasta na Peloponezie': () Kultura mykeńska 'końcowy okres kultury helladzkiej, obejmujący lata od około 1600 do 1100 r. p.n.e.': Twórcami kultury mykeńskiej byli Achajowie. Mykeny, zniszczone w starożytności przez Dorów, straciły swoje znaczenie, wykopaliska na terenie tego miasta odsłoniły wiele wspaniałych zabytków kultury Achajów MYTO l. 'w dawnej Polsce: opłata pobierana za przejazd mostem, brodem, groblą przez rogatkę itp.': Myto było pobierane od kupców za przewóz towarów i liczone od konia lub wozu bez względu na rodzaj towaru. 2. 'w dawnej Polsce: urząd pobierający te opłaty, a także budynek, w którym je pobierano' MYTNIK 'osoba, która trudniła się pobieraniem cła, myta' od dawnego niem. Muta 'cło, rogatka' 518 I N symbol pierwiastka chemicznego: azot (zob.) II N skrót ang. słowa: north 'północ', symbol północy jako strony świata III N skrót słowa: niuton (zob.) Na symbol pierwiastka chemicznego: sód (zob.) NACJONALIZACJA 'przejęcie przez państwo majątku prywatnego lub niemającego właściciela (np. ziemi, przedsiębiorstw); upaństwowienie': Nacjonalizacja kopalni miedzi w Zimbabwe. Nacjonalizacja majątku poniemieckiego na Ziemiach Zachodnich. NACJONALIZOWAĆ 'przeprowadzać nacjonalizację': Czy można znacjonalizować wszystkie fermy hodowlane? Nowe władze nacjonalizowały nawet wytwórnie lodów. fr. nationalisatin, od łac. natio 'naród' NACJONALIZM 'ideologia oraz postawa społeczna i polityczna, która z niej wynika, według których naród jest największą wartością, a mój naród i jego interesy są ważniejsze od innych narodów i ich interesów; w związku z czym mój naród powinien uzyskiwać przywileje, nawet kosztem innych narodów (zazwyczaj traktowanych jako mniej warte, gorsze)': Zwolenników nacjonalizmu można znaleźć w partiach o różnych orientacjach politycznych. NACJONALISTA 'wyznawca albo zwolennik nacjonalizmu' : Uważa się, że napady te są dziełem nacjonalistów niemieckich. NACJONALISTYCZNY 'taki, który opiera się na nacjonalizmie albo na nacjonalistach, charakterystyczny dla nich': Przewiduje się zwycięstwo założonego przed rokiem nacjonalistycznego Frontu Ludowego. Wielu nacjonalistycznych przywódców odżegnuje się od tych ekscesów. fr. nationalisatin, od łac. natio 'naród' NADINTERPRETACJA zob. pod hasłem: INTERPRETACJA NADIR w astronomii 'punkt sfery niebieskiej przeciwny zenitowi': Określił położenie zenitu i nadiru i połączył je osią. fr. nadir z ar. nazir 'przeciwległy zenitowi' NADPRODUKCJA zob. pod hasłem: PRODUKCJA NADPRZEWODNICTWO w fizyce 'własność niektórych pierwiastków metalicznych i stopów polegająca na zaniku oporu elektrycznego w temperaturze bliskiej zera bezwzględnego': Nadprzewodnictwo wykorzystuje się m.in. do wytwarzania silnego pola magnetycznego. NADPRZEWODNIK- w fizyce 'ciało mające własność nadprzewodnictwa' : Nadprzewodniki wysokotemperaturowe. złożenie cząstki: nad- i słowa: przewodnictwo NAFTA l. 'produkt destylacji ropy naftowej, bezbarwna lub lekko żółtawa ciecz o charakterystycznym zapachu, dawniej używana przede wszystkim do oświetlania, dzi siaj jako paliwo, rozpuszczalnik itp.': Na zniszczone i przesuszone włosy nakładamy odżywkę zrobioną z nafty kosmetycznej, żółtka i kilku kropel soku z cytryny. 2. pot. 'ropa naftowa': Z roku na rok rośnie wydobycie nafty. NAFTOWY l. 'dotyczący nafty, zwłaszcza jej produkcji i wydobycia': Pola naftowe. Przemysł naftowy. 2. 'działający na naftę': Lampa naftowa. lać. naphtha, gr. naphtha 'olej skalny' NAFTALEN 'związek chemiczny o wzorze CioHg, węglowodór aromatyczny, otrzymywany ze smoły węglowej, mający postać białych, krystalicznych blaszek o charakterystycznym zapachu': Naftalen jest stosowany w produkcji barwników, detergentów, tworzyw sztucznych, środków wybuchowych i owadobójczych. NAFTALINA pot. 'naftalen stosowany w gospodarstwie domowym -jako środek przeciw molom': Naftalina o zapachu lawendowym. ang. naphtalene od łac. naphtha, gr. naphtha 'olej skalny' NAGAR 'osad powstający w silniku w wyniku niecałkowitego spalenia cząstek paliwa i oleju smarowego, odkładający się na ściankach komory spalania': Mechanik usunął nagar z denka tłoka, świec i zaworów. roś. nagar NANOMETR w fizyce 'jednostka długości równa jednej milionowej milimetra, czyli jednej miliardowej metra, skrót nm'. W nanometrach mierzy się m.in. długości fal świetlnych. złożenie cząstki: nano- od gr. nanoś 'karzełek' i słowa: metr NANOSEKUNDA w fizyce 'jednostka czasu równa jednej miliardowej części sekundy': W nanosekundach możemy obliczać prędkość pracy komputerów lub czas lotu fotonów. złożenie cząstki: nano- odgr. nanoś 'karzełek' i słowa: sekunda NAPA 'rodzaj plastikowego lub metalowego zapięcia sweterków, bluzeczek itp., podobny do zatrzasku': Napy przymocowujemy po obu stronach ubranka. szwedzkie napa 519 NAPALM NARRACJA NAPALM l. 'mieszanina różnych związków chemicznych dodawana do substancji palnych w celu otrzymania paliwa zagęszczonego': Po dodaniu napalmu do benzyny powstaje paliwo o konsystencji galarety. 2. 'paliwo zagęszczone za pomocą napalmu - mieszanki różnych związków chemicznych': Napalm jako środek bojowy został po raz pierwszy użyty przez Amerykanów w wojnie z Japonią. Obecnie za pomocą napalmu m.in. niszczy się uprawy kokainy. amer. skr. od na(phthenate) + palm(itate) '(sole kwasu) naftenowe-go i palmitynowego' I NARCYZ 'w mitologii greckiej: niezwykle piękny młodzieniec, który ujrzał w wodzie własne odbicie i zakochał się sam w sobie': Narcyz zakochał się sam w sobie. O całym świecie zapomniał, wpatrzony w zwierciadło wodne. W końcu umarł z próżnej tęsknoty, a gdy go złożono w ziemi, na grobie wyrósł kwiat o białych płatkach i złotym sercu, który nazwano narcyzem. (Paran-dowski) l.przen. 'osoba zakochana w sobie, obojętna na uczucia innych': Koleżanka przestrzegała ją, że związek z takim narcyzem przyniesie wiele bolesnych momentów. II NARCYZ 'pachnący kwiat o białych lub lekko żółtych płatkach i złocistym środku': Zasadził cebulki narcyzów. NARCYZM l. 'samouwielbienie': Był bardzo zdolnym chłopcem, ale ostre uwagi ojca nie pozwalały mu popaść w narcyzm. 2. w psychologii 'zakochanie się w samym sobie': Narcyzm u osób dorosłych jest formą dewiacji seksualnej. NARCYSTYCZNY l. 'zachwycający się samym sobą': Narcystyczny młodzieniec. 2. w psychologii 'przejawiający narcyzm': Fetyszystyczne i narcystyczne dewiacje. gr. Narkissos NARKO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'związany z narkotykami', np. narkobiznes, narkodolar cząstka wyodrębniona z wyrazu narkotyk NARKOBIZNES pot. 'produkcja, przemyt narkotyków oraz handel nimi': Dziennikarz opowiadał o światowych rynkach narkobiznesu. złożenie cząstki: narko- i słowa: biznes NARKODOLAR pot. 'dolar zarobiony na produkcji, przemycie narkotyków lub na handlu nimi'. Polska jest jednym z miejsc, gdzie "pierze się" narkodolary. złożenie cząstki: narko- i słowa: dolar NARKOMANIA 'uzależnienie od narkotyków, prowadzące do całkowitego wyniszczenia organizmu, a w konsekwencji do śmierci': Coraz częściej zdarza się, że nie tylko młodzież, ale i dzieci wpadają w narkomanię. Narkomania i alkoholizm to nie tylko problem społeczny, ale także przyczyny największych ludzkich dramatów. NARKOMAN 'człowiek zażywający narkotyki, uzależniony od nich': Ośrodki leczenia narkomanów. złożenie cząstki: narko- i słowa: mania odgr. mania 'szaleństwo' NARKOTYK 'środek odurzający, którego zażywanie prowadzi do uzależnienia i powoduje wyniszczenie organizmu': Do narkotyków zalicza się obecnie m.in. marihuanę, haszysz, opium, amfetaminę, morfinę, heroinę i LSD. Klasa narkotyków jest otwarta i historycznie zmienna: z jednej strony powstają ciągle nowe odmiany syntetycznych środków odurzających, np. ecstasy, z drugiej - te środki, które dawniej uważano za leki, obecnie nie są używane w medycynie, ponieważ stwierdzono ich działanie uzależniające i szkodliwe dla zdrowia, np. amfetamina. NARKOTYKOWY 'związany z narkotykami lub ich zażywaniem': Choroba narkotykowa prowadzi do wyniszczenia organizmu i śmierci. NARKOTYCZNY 'związany z zażywaniem narkotyków': Narkoman pozbawiony przez dłuższy czas narkotyku popada w stan głodu narkotycznego. Uśpienie narkotyczne. NARKOTYZOWAĆ SIĘ 'wprawiać się w stan odurzenia, zażywając narkotyki': Narkotyzował się paląc skręty z marihuaną. Uczniowie narkotyzowali się najtańszą metodą - wąchając klej. fr. narcotique od gr. narke 'odurzenie, odrętwienie' NARKOZA l. inaczej: ZNIECZULENIE OGÓLNE 'zabieg polegający na podaniu pacjentowi środków wywołujących sztuczny sen oraz utratę wrażliwości na ból, stosowany podczas operacji chirurgicznych; także: sen wywołany w ten sposób': Miał zabieg pod narkozą. Ocucono go po narkozie. Lekarze wyprowadzili pacjenta z narkozy. 2. 'środek służący do wywołania sztucznego snu': Anestezjolog podał pacjentowi narkozę. fr. narcose odgr. narkósis 'oszołomienie' NARRACJA l. w nauce o literaturze 'wypowiedź przedstawiająca uporządkowany logicznie lub chronologicznie ciąg wydarzeń': Narracja, opowiadanie o pewnych zdarzeniach, jest podstawową formą wypowiedzi w utworach epickich. Dla wielu powieści, zwłaszcza dawniejszych, bardzo charakterystyczna jest narracja prowadzona w trzeciej osobie. 2. książk. 'opowiadanie, mówienie o czymś': W toku narracji spróbuję podać państwu przykłady neologizmów w poezji. NARRATOR l. w nauce o literaturze 'osoba przedstawiająca przebieg akcji': W powieściach realistycznych występuje często wszechwiedzący narrator, usytuowany na zewnątrz świata przedstawionego w utworze. W "Trylogii" Sienkiewicza badacze literatury doliczyli się aż trzech narratorów. 2. książk. 'osoba opowiadająca coś' NARRACYJNY 'związany z narracją, zawierający narrację, opowiadanie o czymś': Talent narracyjny pisarza. Proza narracyjna. tac. narratio 'mowa, opowiadanie' 520 NARTO- NATYWIZM NARTO- cząstka o znaczeniu 'narty', dodawana do rzeczowników, wskazująca, że oznaczają one rzeczy skonstruowane z wykorzystaniem nart, np. nartosanki, lub rzeczy wykorzystywane dojazdy na nartach, np. nartostrada cząstka zaczerpnięta z wyrazu: narty NARTOROLKI zazwyczaj w liczbie mnogiej: NARTO-ROLKI 'narta wyposażona w rolki lub gumowe gąsienice, służąca do zjeżdżania albo biegów wtedy, gdy nie ma śniegu': Trenował na nartorolkach. złożenie cząstki: narto- i słowa: rolki NARTOSANKI 'sanki o trzech, podobnych do nart, płozach, z których dwie są umieszczone po bokach, a jedna z przodu, mające wysokie siodełko, kierownicę i hamulec': Wyścigi nartosanek. Zjeżdżać na nartosan-kach. złożenie cząstki: narto- i słowa: sanki NARTOSTRADA 'trasa zjazdowa na stoku góry, wyznaczona i przygotowana dla narciarzy': Szusowaliśmy nartostradą. złożenie cząstki: narto- i -strada (na wzór: autostrada) NATURALIZACJA 'uzyskanie przez cudzoziemca obywatelstwa państwa, w którym się osiedlił': Naturalizacja emigrantów polskich we Francji. NATURALIZOWAĆ 'nadawać cudzoziemcowi obywatelstwo państwa, w którym się osiedlił': Był to naturali-zowany Szwed, ożeniony z Polką. NATURALIZOWAĆ SIĘ 'przyjmować obywatelstwo państwa innego niż ojczyste (niż to, w którym się urodziło i którego obywatelstwo miało się wcześniej)': Nie chciała się naturalizować, do końca życia zachowała polski paszport. fr. naturalisation, naturaliser NATURALIZM l. w sztukach plastycznych 'tendencja do jak najwierniejszego przedstawiania rzeczywistości oraz do przedstawiania wszystkich jej aspektów, także tych, które mogą być uważane za nieeleganckie, prostackie itd.': Naturalizm występował w sztuce wielu epok, pełną realizacją tej tendencji było malarstwo realistyczne II połowy XIX w. 2. w literaturze 'kierunek ukształtowany pod koniec XIX w., zalecający pisarzom przedstawianie rzeczywistości z fotograficzną wiernością, obiektywizm i stosowanie metod podobnych jak w naukach przyrodniczych do zdobywania wiadomości oraz podejmowanie tematów uważanych wcześniej za niestosowne dla literatury, np. tematów z życia robotników, nizin społecznych itd.': Za twórcę naturalizmu uchodzi francuski pisarz Emil Zola. 3. 'kierunek filozoficzny, głoszący, że wszystko w rzeczywistości, także duchowość, etyka, jest uwarunkowane przyczynami naturalnymi, biologicznymi': Wszystkie te teorie - nazwane później "naturalizmem etycznym", bo norm nie przeciwstawiały naturze, lecz je właśnie z natury wywodziły - były typowe dla drugiej połowy XIX w. Dopiero na przełomie XX wieku objawiła się opozycja przeciw nim, dowodząca, że są błędne, bo z tego, że coś jest, nie można wnioskować, że być powinno. (Tatarkiewicz) NATURALISTA 'artysta, pisarz lub filozof tworzący zgodnie z założeniami naturalizmu': Niektórzy krytycy za pisarza naturalistę uznają Tadeusza Borowskiego, twórcę szokujących w swej wyrazistości opowiadań z Oświęcimia, np. "Proszę państwa do gazu". NATURALISTYCZNY l. 'związany z naturalizmem w sztuce, literaturze lub filozofii': Naturalistyczny obraz Gustawa Courbeta "Kamieniarze". Naturalistyczna powieść Emila Zoli "Nana" opowiada o życiu prostytutki. Naturalistyczna etyka. 2. 'o sposobie przedstawienia czegoś: bardzo ostry, szokujący': Było to niezwykle natu-raiistyczne opowiadanie, w którym słuchaczom nie oszczędzono żadnego szczegółu tej odrażającej historii. fr. naturalisme NATURSZCZYK w języku środowiska filmowego i teatralnego 'osoba niemająca zawodowego przygotowania, grająca w filmie lub przedstawieniu rolę współczesną, zwykle samego siebie': Role robotników powierzono naturszczykom - dawnym pracownikom pegeeru. roś. naturszczik 'człowiek pozujący malarzowi' NATURYZM inaczej: NUDYZM 'ruch społeczno-oby-czajowy, który propaguje powrót do natury, przede wszystkim przez przebywanie nago na świeżym powietrzu dla odpoczynku fizycznego i psychicznego': Natu-ryzm ciągle się jeszcze u nas kojarzy z dziwactwem albo wyuzdaniem, a to jest przecież ruch ekologiczny. NATURYSTA inaczej: NUDYSTA 'osoba, która jest zwolennikiem naturyzmu (nudyzmu), propaguje go': Grupy naturystów zostały przepędzone z nadmorskiej plaży przez miejscową ludność. NATURYSTYCZNY inaczej: NUDYSTYCZNY 'związany z naturyzmem lub naturystami': Impreza naturystycz-na. Plaża naturystyczna. UWAGA: dawniej przebywanie nago na świeżym powietrzu nazywano częściej nudyzmem, obecnie przeważa forma naturyzm, która budzi skojarzenia z modną ideą powrotu do natury. ang. naturism./y. naturisme, z łac. natura 'przyroda' NATYWIZM l. 'pogląd filozoficzny, głoszący, że w umyśle ludzkim istnieją idee wrodzone, związane z samąjego konstrukcją- pewna wiedza niezależna od doświadczenia i. wszelkich zewnętrznych czynników': Natywizm występuje m.in. w filozofii Platona, K-artezjusza i Leibniza. 2. 'teoria psychologiczna, podkreślająca wpływ cech wrodzonych i dziedzicznych na kształtowanie się psychicznych właściwości człowieka' NATYWISTA 'zwolennik natywizmu w filozofii lub psychologii': Wielu językoznawców za natywistę uważa Noama Chomsky'ego, zaś jego teoria, zakładająca, że dziecko ludzkie rodzi się z kompetencją, zdolnością do 521 NAWA NEGLIŻ nauczenia się języka, bywa określana jako neokartezja-nizm. NATYWISTYCZNY 'związany z natywizmem lub na-tywistami, w filozofii lub psychologii': Przeciwne naty-wistycznemu ujęcie zagadnienia wiedzy prezentowali empiryści. Np. John Locke głosił, że cała wiedza ludzka jest nabyta, umysł dziecka zaś jest jak niezapisana tablica - tabula rasa. od łac. nativus 'wrodzony, przyrodzony' NAWA l. w architekturze 'główna część kościoła, znajdująca się między prezbiterium a kruchtą, w której gromadzą się wierni'. Nawa główna. Nawa boczna. 2. prze-starz. 'okręt, statek': Nawa przybiła bo brzegu. () Nawa państwowa oficj. 'państwo' wl. nave, z łac. navis 'okręt' NAWIGACJA l. 'dział wiedzy obejmujący prowadzenie statków wodnych lub powietrznych po wytyczonej trasie, sposoby wyznaczania pozycji i wyboru kursu statku oraz wyznaczania błędów pomiaru': Zajęcia z nawigacji. 2. 'prowadzenie statku wodnego lub powietrznego': Kapitan uznał, że muszą kontynuować nawigację mimo złej pogody. NAWIGATOR 'członek załogi statku zajmujący się nawigacją, mający do tego odpowiednie przygotowanie': Nawigator sygnalizuje nieznaczne zejście statku z obranego kursu. NAWIGACYJNY 'związany z nawigacją, służący do nawigacji': Urządzenia nawigacyjne. lać. navigatio 'żegluga' NAZIZM 'niemiecki faszyzm': Nazizm na tle innych form faszyzmu wyróżniał się wyjątkową brutalnością. NAZISTA 'niemiecki faszysta, hitlerowiec': Zbrodnie nazistów w okupowanych przez Niemcy krajach. Naziści uważali, że Niemcy są narodem panów. NAZISTOWSKI 'związany z nazistami': Partia nazistowska to NSDAP - "Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników". Przywódcy nazistowscy to m.in. Adolf Hitler, Heinrich Himmler i Herman Góring. niem. Nazismus od słowa: Nationalsozialismus 'narodowy socjalizm' Nb symbol pierwiastka chemicznego: niob (zob.) nb. skrót wyrażenia łacińskiego: notabene Nd symbol pierwiastka chemicznego: neodym (zob.) Ne symbol pierwiastka chemicznego: neon (zob.) NEANDERTALCZYK inaczej: CZŁOWIEK NEANDER-TALSKI w antropologii 'wymarły gatunek człowieka, żyjącego od ok. 120 000 do ok. 35 000 lat temu, odznaczającego się m.in. niskim, cofniętym czołem oraz wydatnymi łukami brwiowymi': Neandertalczycy zajmowali się myślistwem i zbieractwem. Człowiek neander-talski znał już ogień. Zdaniem wielu antropologów człowiek współczesny pochodzi od gatunku, który wyparł neandertalczyków z obszarów dzisiejszej Europy i zachodniej Azji. od nazwy geograficznej: Neandertal - dolina rzeki Neander w Nadrenii, gdzie po raz pierwszy w połowie XIX w. znaleziono szczątki takiego człowieka NĘĆ HERCULES CONTRA PLURES (czytaj: nekHer-kules kontra plures) 'i Herkules nie poradzi przeciw wielu; siła złego na jednego': Był silnym mężczyzną, ale z pięcioma przeciwnikami nie zdołał sobie poradzić - nęć Hercules contra plures. lać. nęć Hercules contra plures NEFROLOGIA 'dział medycyny zajmujący się budową, fizjologią i chorobami nerek' NEFROLOG 'lekarz, specjalista w dziedzinie nefrolo-gii': Od lat leczył się u nefrologa. NEFROLOGICZNY 'związany z nefrologią': Zabiegi nefrologiczne. Badanie nefrologiczne. ang. nephrology odgr. nephrós 'nerka', logos 'nauka, słowo' NEGATON w fizyce 'elektron mający ujemny ładunek elektryczny': Negaton to nazwa elektronu ujemnego, będącego przeciwieństwem elektronu dodatniego - pozytonu. ang. elekctron od łac. negativus 'negatywny' i cząstki -on, za pomocą której tworzy się nazwy cząstek elementarnych, np. elektron, pozyton itd. NEGATYW l. 'obraz fotograficzny, w którym w fotografii czamo-białej miejsca ciemne odpowiadają jasnym i odwrotnie, a w fotografii kolorowej - mający barwy dopełniające do rzeczywistych barw przedmiotu; także: błona fotograficzna z odwróconym w ten sposób obrazem': Zbiór zdjęć i negatywów. Po obróbce fotograficznej z negatywu otrzymujemy zdjęcie. 2. w technice i sztuce 'element będący odwrotnością zamierzonego kształtu, np. forma odlewnicza, matryca itp.; także: taki odwrócony kształt': Negatyw wiernie odwzorowuje przedmiot, rzeźbę itp., które mają być wykonane. 3. w geologu 'odwrotny odcisk czegoś, zachowany w skamielinie' fr. negatif NEGLIŻ l. 'niekompletny strój': Gdy zapukał, była w negliżu, więc poprosiła, by chwilę zaczekał aż, założy coś na siebie. 2. przestarz. 'swobodny strój domowy, poranny lub wieczorny': Przyszedł zaraz po śniadaniu i zastał przyjaciela jeszcze w negliżu. 3. przen. 'odsłonięcie ukrytych stron czegoś, zwłaszcza czegoś abstrakcyjnego': Negliże polityki, sztuki. NEGLIŻOWAĆ l. 'odsłaniać ukryte strony czegoś, "obnażać coś": Negliżował jego twórczość, l. przestarz. 'zaniedbywać coś': Negliżować problemy społeczne. NEGLIŻOWAĆ SIĘ 'nosić niedbały strój lub rozbierać się do niekompletnego stroju': Babcia była bardzo ele- 522 NEGOCJACJE NEMEZIS gancką osobą, która przestrzegała ją, by nigdy się nie negliżowała, nawet w obecności rodziny. fr. nćglige od łac. negligere 'zaniedbywać' NEGOCJACJE 'rokowania, zwłaszcza międzypaństwowe, ważne i trudne': Wyznaczono datę rozpoczęcia negocjacji między Izraelem a Syrią. Rozpoczęto negocjacje w sprawie członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Do tych negocjacji przystąpiły też Czechy i Słowacja. NEGOCJOWAĆ 'prowadzić negocjacje, rokowania w jakiejś sprawie': Warunki zwolnień grupowych powinny być z nimi negocjowane. Jej właśnie powierzono negocjowanie w Maastricht traktatu europejskiego. NEGOCJATOR 'osoba prowadząca negocjacje': Główny negocjator ONZ w sprawie zakończenia wojny w Bośni opuścił wczoraj Nowy York. z łac. negotiatio 'wielki interes handlowy, zajmowanie się handlem' od negotior 'handluję, pertraktuję' i negotiator 'zajmujący się interesami' NEGR przestarz. 'Murzyn': Negrzy na plantacjach w Luiz-janie. NEGROID w antropologii 'człowiek należący do rasy czarnej, mający brunatną skórę, czarne, skręcone lub wełniste włosy, bardzo ciemne oczy, wydatne wargi i szeroki, płaski nos': Negroidzi zamieszkują głównie Afrykę i Australię. NEGROIDALNY 'właściwy negroidom': Negroidalne usta. hiszp. negro z łac. niger 'czarny' NEGRO SPIRITUALS (czytaj: nigro spiritjuelz) 'pieśni religijne Murzynów amerykańskich, które wywarły wpływ na powstanie jazzu': Murzyni na plantacjach śpiewali negro spirituals. amer. negro spirituals NEGUS albo NYGUS 'tytuł władców Etiopii (Abisynii) w okresie monarchii; także: władca noszący ten tytuł': Oj, Negus Negesti / Ratuj Abisynię / Bo są zagrożone / Południowe linie [...]. (z przedwojennej piosenki, stanowiącej motto do "Cesarza" Ryszarda Kapuścińskiego) etiopskie negus, skrót od: negusa nagast 'król królów' NEKRO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'martwy', wskazująca na związek z martwymi, śmiercią, pogrzebem, cmentarzem itd., np. nekrobiznes, nekrofilia od gr. nekrós 'martwy' NEKROBIZNES pot. 'świadczenie wszelkich usług związanych z pogrzebem'. Nekrobiznes okazał się dla niego bardzo popłatną działalnością. Jego szwagier zatrudnił się w nekrobiznesie. złożenie cząstki: nekro- i słowa: biznes NEKROFILIA w medycynie 'zboczenie seksualne polegające na odczuwaniu popędu seksualnego do zwłok, a nawet na obcowaniu płciowym ze zwłokami': Nekrofilia jest niezwykle rzadkim typem dewiacji, w związku z czym nie jest nawet wymieniana w wielu książkach poświęconych nietypowym i nienormalnym zachowaniom seksualnym. NEKROFIL w medycynie 'człowiek cierpiący na nekrofilię' złożenie cząstek: nekro- i -filia od gr. philia 'miłość, przyjaźń' NEKROLOG l. 'pisemne zawiadomienie o czyjejś śmierci, zwłaszcza zawiadomienie zamieszczane w prasie, zawierające informację o zmarłym i o dacie pogrzebu': Pracownicy instytutu zamieścili w gazecie nekrolog, w którym przypomnieli osiągnięcia zmarłej pani docent na polu naukowym i wyrazili swój żal po jej stracie. 2. 'artykuł poświęcony zmarłej osobie': Po śmierci Zbigniewa Herberta w wielu pismach ukazały się nekrologi i wspomnienia o nim. złożenie cząstek: nekro- i -log od gr. logos 'słowo, nauka' NEKROPOLIA albo NEKROPOLA l. 'podniosła nazwa cmentarza, zwłaszcza dużego i ważnego dla jakiejś społeczności': Cmentarz Łyczakowski we Lwowie, Cmentarz na Rossie w Wilnie to nekropolie, będące świadectwem naszej przeszłości w takim samym stopniu, jak warszawskie Powązki czy Cmentarz Rakowicki w Krakowie. 2. 'cmentarz starożytny lub wczesnochrześcijański, znajdujący się w pobliżu wielkiego miasta' zgr. Nekrópolis 'miasto zmarłych'-nazwa cmentrza koło Aleksandrii w Egipcie NEKROZA l. inaczej: MARTWICA w medycynie 'miejscowe obumarcie tkanek, narządu lub jego części, spowodowane np. niedotlenieniem, uszkodzeniem mechanicznym, porażeniem prądem itp.': Lekarz stwierdził u niego nekrozę dużych grup komórek. 2. w biologii 'obumarcie jakiejś części organizmu roślinnego, spowodowane np. przez pasożyty, choroby, nieprowadzące jednak do śmierci całego organizmu': Zaawansowany proces nekrozy młodych pędów. p.-łac. necrosis zgr. nekrós 'trup' NEKTAR l. 'w mitologii greckiej: napój bogów': W złote puchary nalewano nektar, wino olimpijskie o niewysłowionym smaku. (Parandowski)2.rzew. 'wyjątkowo smaczny napój': Ta nalewka twojej roboty to prawdziwy nektar. 3. 'napój owocowy, przygotowany z przecieru rozcieńczonego wodą z cukrem': Kupili w sklepie nektar jabłkowy i brzoskwiniowy. 4. 'słodka wydzielina kwiatów, wabiąca owady, które je zapylają': Pszczoły wytwarzają z nektaru miód. gr. nektar NEMEZIS (czytaj: nemez-is) l. 'w mitologii greckiej: bogini zemsty': Nemezis była mścicielką zbrodni, a zwłaszcza prześladowała tych, co dopuścili się pohańbienia grobów. (Parandowski) 2. przen. 'karząca, nieubłagana sprawiedliwość': Żołnierze polscy zatykający flagę na gruzach stolicy III Rzeszy - oto dziejowa neme- 523 NEO- NEOLOGIZM zis, biorąca nieubłagany odwet za zniszczoną Warszawę. gr. Nemesis NEO- przedrostek o znaczeniu 'nowy, nowo', dodawany do rzeczowników i przymiotników, wskazujący na odrodzenie się, powtórne wystąpienie tego, o czym mowa w drugiej części wyrazu. Współcześnie utworzone wyrazy z przedrostkiem neo- mają często ujemne zabarwienie uczuciowe, niosą negatywną ocenę tego, co nazywają, np. neozwiązki 'nowe związki zawodowe', neo-nomenklatura, neoliberalny od gr. nćos 'nowy' NEODYM 'pierwiastek o liczbie atomowej 60 i masie atomowej 144,24, symbol Nd: srebrzystobiały metal o odcieniu żółtym, bardzo aktywny chemicznie': Neodym stosowany jest do wyrobu specjalnych stopów magnetycznych używanych w przemyśle lotniczym i rakietowym. n.-lać. neodymium, pierwotnie: neodidymium, 'nowy dydym' pierwiastek wydzielony z dydymu - substancji, którą dawniej uważano za pierwiastek NEOFASZYZM 'ruch polityczny po II wojnie światowej, nawiązujący do ideologii faszyzmu i używający faszystowskich symboli': W bogatych krajach Zachodu neofa-szyzm wiąże się często z niechęcią do cudzoziemców, zwłaszcza imigrantów z krajów biedniejszych, oraz różnego rodzaju mniejszości, także seksualnych - np. homoseksualistów. NEOFASZYSTA 'zwolennik neofaszyzmu': Neofaszyści próbowali podpalić schronisko dla azylantów. NEOFASZYSTOWSKI 'związany z neofaszyzmem lub neofaszystami': Neofaszystowskie ruchy w RFN i we Włoszech. Neofaszystowska symbolika, nawiązująca do hitlerowskich znaków. złożenie przedrostka: neo- i słowa: faszyzm NEOFITA l. 'osoba, która nawróciła się na jakąś wiarę (zwykle na wiarę chrześcijańską); nowo pozyskany wyznawca jakiejś religii': Hierarcha kościelny objaśniał odchodzenie od Kościoła niedawnych dysydenckich neofitów. 2. przen. często iron. 'nowy, gorliwy zwolen-nikjakiejś ideologii, jakiejś doktryny, teorii itp.': Neofici wegetarianizmu zwykle przyjmują jego postać skrajną- bez jedzenia jaj i picia mleka. lać. neophytus 'świeżo ochrzczony, nowo nawrócony' NEOGEN w geologii 'późny okres trzeciorzędu, od ok. 28 do ok. 2 min lat temu, dzielący się na miocen i pliocen': W neogenie wykształciły się zarysy lądów i mórz zbliżone do dzisiejszych. NEOGENICZNY w geologii 'powstały w okresie neogenu': Złoża siarki koło Tarnobrzega to osady neoge-niczne. niem. Neogen od gr. neos 'nowy', gneos 'pochodzenie, ród' NEOGOTYK l. 'kierunek w architekturze i zdobnictwie, występujący od połowy XVIII do początku XX w., będący nawiązaniem do stylistycznych form gotyku': Elementy neogotyku można zauważyć w architekturze pałacowej i parkowej na zachodzie Europy i w meblarstwie. 2. pot. 'budowla w tym stylu': Ten pawilon ogrodowy to neogotyk. złożenie przedrostka: neo- i słowa: gotyk NEOKOLONIALIZM 'polityka dawnych imperiów kolonialnych, dążąca do uzależnienia ekonomicznego i politycznego państw słabszych, zwłaszcza swych dawnych kolonii, przy zachowaniu przez nie prawnej niepodległości': Neokolonializm jest jednym ze źródeł trudności gospodarczych i napięć politycznych w krajach Trzeciego Świata. NEOKOLONIALNY 'związany z neokolonializmem': Celem polityki neokolonialnej jest m.in. utrzymanie przez bogate i silne kraje szerokich stref wpływów na świecie, zapewnienie sobie rynków zbytu i łatwego dostępu do surowców. złożenie przedrostka: neo- i słowa: kolonializm NEOKOM w geologii 'starsza część epoki dolnej kredy' n.-lać. neocomum, od: Neocomum, zlatynizowana nazwa miasta szwajcarskiego Neuenburg, gdzie występują skały z tej epoki NEOLIBERALIZM w ekonomii 'kierunek głoszący liberalizm gospodarczy połączony z ograniczonym interwencjonizmem państwowym': Neoliberalizm narodził się w latach 30. XX w. NEOLIBERAŁ 'zwolennik neoliberalizmu': Neolibe-rałowie stawiają na wolną grę rynkową, dopuszczają jednak ograniczoną interwencję państwa w gospodarkę. NEOLIBERALNY w ekonomii 'związany z neolibera-lizmem': Tendencje neoliberalne. Neoliberalne rozwiązania w ekonomii. złożenie przedrostka: neo- i słowa: liberalizm NEOLIT w archeologii 'końcowy okres epoki kamienia, poprzedzający epokę brązu od ok. 8000 lat p.n.e. w rozwiniętych cywilizacjach Egiptu i Bliskiego Wschodu oraz ok. 4000 lat w naszej części Europy do ok. 2000 lat p.n.e.': W neolicie rozwinęło się rolnictwo i hodowla, handel, kulty religijne, a także ukształtowały się pierwsze zorganizowane osiedla ludzkie. złożenie przedrostka: neo- i cząstki: -lit od gr. lithos 'kamień' NEOLOGIZM w językoznawstwie 'wyraz, zwrot, forma lub znaczenie wyrazu nowo utworzone w danym języku': Do neologizmów zalicza się np. nowo utworzone wyrazy, takie jak apartamentowiec, rurabomber, nowe konstrukcje językowe, takie jak e-handel, stare wyrazy o nowych znaczeniach, takie jak kondominium -ro-dzaj wspólnoty lokatorów nowoczesnego bloku miesz- 524 I NEON III NEPTUN kalnego, a także taki blok, stanowiący zamkniętąjedno-stkę architektoniczną. fr. nćologisme I NEON 'pierwiastek o liczbie atomowej 10 i masie atomowej 20,179, symbol Ne: bezbarwny i bezwonny gaz szlachetny, występujący w stanie wolnym jako składnik powietrza i w niektórych wodach mineralnych': Neon jest stosowany m.in. do napełniania lamp jarzeniowych. II NEONOWY 'dotyczący neonu - pierwiastka, wypełniony nim, wykorzystujący neon w działaniu': Rurka neonowa. Elektroda neonowa. NEONÓWKA inaczej: LAMPA NEONOWA pot. 'świetlówka, lampa mająca formę rurki, wypełnionej gazem szlachetnym, zwłaszcza neonem': Wielki korytarz oświetlany był neonówkami. od l neon II NEON 'napis, rysunek zrobiony zwykle z kolorowych świetlówek, zapalany o zmierzchu w celach reklamowych lub dekoracyjnych': Wszedł między błyskające neony reklamowe. Zapalający się i gasnący co chwila neon kinowy denerwował przechodniów. NEONOWY 'związany z neonem reklamowym': Neonowe światła. Neonowe błyski. fr. neon od gr. neos 'nowy' NEONOMENKLATURA 'nowa nomenklatura - osoby, które po 1989 r. obejmuj ą wysokie stanowiska w administracji państwowej i w gospodarce z polecenia rządzącej partii, często nie mając do tego dostatecznych kwalifikacji zawodowych': Gazety opisywały arogancję neonomenklatury. Neonomenklatura w urzędach państwowych, w zarządach spółek skarbu państwa. złożenie przedrostka: neo- i słowa: nomenklatura NEOPOZYTYWIZM 'kierunek w filozofii XX wieku głoszący m.in., że wszelka wiedza o świecie powinna być oparta na doświadczeniu i dawać się sprowadzić do pojęć fizyki, pojmujący filozofię naukowąjako logiczną analizę języka i podkreślający wartość logiki i technicznej analizy problemów': Neopozytywizm jest często nazywany filozofią "Koła Wiedeńskiego", ponieważ na jego rozwój najbardziej wpłynęła grupa uczonych i filozofów, skupionych w założonym w latach 20. XX w. "Kole Wiedeńskim" (Wiener Kreis), m.in.: Moritz Schlick, Rudolf Camap i Otto Neurath. (Tatarkiewicz) NEOPOZYTYWISTA 'zwolennik i propagator neopo-zytywizmu': Istotnym dążeniem neopozytywistów było, aby język nauki uczynić jednolitym. Chcieli przezwyciężyć istniejący stan rzeczy, w którym każda ma własny język, w którym w różnych naukach te same wyrażenia mają różny sens, co nieuchronnie prowadzi do chaosu. [...] Doszli też do przekonania, że jeśli naukę ma objąć jeden język, to musi to być język fizyki: jest bowiem najdoskonalszy i najobszerniejszy. (Tatarkiewicz) NEOPOZYTYWISTYCZNY 'związany z neopozytywiz-mem lub neopozytywistami': Neopozytywistyczny fizy-kalizm. Neopozytywistyczna likwidacja teorii wartości. niem. Neopositivismus od gr. neos 'nowy, niem. Positivismus NEOTOMIZM 'współczesna wersja tomizmu, będąca oficjalną wykładnią dzisiejszego katolicyzmu, uzasadniająca teoretycznie doktrynę katolicką': Neotomizm łączy myśl świętego Tomasza z Akwinu ze współczesnymi kierunkami filozofii, np. z fenomenologią, zajmuje się też filozoficzną interpretacją odkryć współczesnej nauki. NEOTOMISTA 'zwolennik i propagator tomizmu': Do neotomistów polskich należą m.in. Mieczysław Krąpiec i Karol Wojtyła. NEOTOMISTYCZNY 'związany z neotomizmem lub neotomistami': Jednym z ośrodków myśli neotomistycz-nej jest Katolicki Uniwersytet Lubelski. złożenie przedrostka: neo- i słowa: tomizm NEPOTYZM 'praktyka, czasem przeradzająca się w system, popierania swojej rodziny i krewnych przy obsadzaniu stanowisk państwowych, nadawaniu im godności i przywilejów przez osoby będące u władzy': Nepo-tyzm był praktykowany nie tylko w egzotycznych krajach Trzeciego Świata, jego przykłady odnajdziemy też w Związku Radzieckim czy Rumunii jeszcze w latach 70. NEPOTYSTA 'osoba wpływowa, zajmująca wysokie stanowisko, która popiera swoich krewnych, obsadza nimi ważne stanowiska, rozdaje im przywileje itd.' fr. nepotisme z łac. nepos 'wnuk' I NEPTUN 'w mitologii rzymskiej: bóg mórz, opiekun m.in. rybaków i żeglarzy, odpowiednik greckiego Posejdona': W późniejszych czasach na czele bóstw wodnych stanął Neptun. Rzymianie widzieli w nim swojego Posejdona i przedstawiali go w ten sam sposób: z trójzębem. Z początku był to jednakże podrzędny bóg chmur i deszczu. (Parandowski) Czy ktoś, kto był w Gdańsku, mógł nie widzieć posągu Neptuna? lać. Neptunus II NEPTUN 'ósma planeta Układu Słonecznego': Neptun ma osiem satelitów. Zanim zauważono Neptuna na niebie (w 1846 r.), jego istnienie przewidziano na podstawie obliczeń. Po ich opublikowaniu większość astronomów nie kwestionowała istnienia Neptuna. od I Neptun III NEPTUN 'pierwiastek o liczbie atomowej 93 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 237, symbol Np: sztucznie otrzymany, radioaktywny, srebrzystobiały metal': Neptun ulega samorzutnej przemianie w pluton, 525 NESESER NEUROZA jest też głównie wykorzystywany do otrzymywania tego ostatniego. Odkrycie neptunu nastąpiło w roku 1940. od l Neptun NESESER 'niewielka walizka lub torba na niezbędne drobiazgi, używana w podróży': Rzeczy spakował do skórzanego nesesera. fr. nćcessaire, dosłownie 'niezbędny' NESKA 'kawa rozpuszczalna - proszek i przyrządzony z niego napój': Nasypał do szklanki neski i zalał gorącą wodą. Wypić neskę ze śmietanką. od francuskiej nazwy firmowej: nescafe NESTOR l. 'w mitologii greckiej: najstarszy, najbardziej doświadczony wódz w armii greckiej oblegającej Troję': [...] z dalekiego Pylos i pięknych dolin Areny szedł stary Nestor, za którym płynęło dziewięćdziesiąt obszernych okrętów: dzielny to jeszcze wojownik, ale zwłaszcza niezastąpiony w radzie, bo wielkie i dawne czasy pamięta [...]. (Parandowski) l.przen. 'osoba najstarsza w jakiejś zbiorowości, zwłaszcza wśród artystów lub naukowców, otoczona powszechnym szacunkiem ze względu na swe osiągnięcia, wiedzę i doświadczenie': Władysław Kopaliński, wielki erudyta, nestor polskiej leksykografii, obchodził w 2000 roku 93. urodziny. gr. Nestor NET 'w tenisie ziemnym, stołowym i siatkówce: błąd przy serwowaniu polegający na tym, że piłka, przelatując na boisko przeciwnika, dotyka siatki': Sędzia potwierdził net. ang. net 'siatka' NETTO l. w handlu 'w odniesieniu do wagi towaru: bez opakowania - przymiotnik lub przysłówek': Na opakowaniu jest podana waga towaru netto. Serek waży netto pół kilograma. 2. w finansach 'o cenie czegoś: bez dodatkowych składników, np. podatku VAT; o dochodach lub zyskach: po odliczeniu kosztów związanych z uzyskaniem, podatków itp.; o płacy, wynagrodzeniu: po potrąceniu składek na ubezpieczenie, podatków itp. - we wszystkich przypadkach przymiotnik lub przysłówek': W wielu reklamach, by zachęcić klientów, podaje się cenę towaru netto; w rzeczywistości trzeba za nie zapłacić więcej, ale informacje o wysokości podatku doliczanego do ceny, o kosztach przesyłki itd. - podawane są drobnym druczkiem na dole lub nie ma ich wcale. Brutto zarabiał 2000 złotych, ale netto, "na rękę", dostawał tylko 1400. wl. netto 'czysty' NEURASTENIA (czytaj: nełrastenia) 'często występująca postać nerwicy, charakteryzująca się osłabieniem, draż-liwością, zaburzeniami snu itp., wywołana zwykle długotrwałym napięciem emocjonalnym, przepracowaniem, urazem głowy': Stres i niemoc twórcza wpędziły go w neurastenię. NEURASTENIK (czytaj: nełrastenik) 'człowiek cierpiący na neurastenię' NEURASTENICZNY (czytaj: nełrasteniczny) związany z neurastenią lub neurastenikiem, charakterystyczny dla neurastenii, spowodowany przez nią. Neurasteniczne objawy. Neurasteniczne zachowania. ang. neurasthenia od gr. neuron 'nerw', asthćneia 'bezsilność, słabość' NEURO- (czytaj: nełro) cząstka o znaczeniu 'nerw', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z nerwami, układem nerwowym, np. neurologia, neuroleptyczny od gr. neuron 'nerw' NEUROLEPTYK (czytaj: nełroleptyk) częściej w liczbie mnogiej: NEUROLEPTYKI 'leki psychotropowe, stosowane w leczeniu psychoz i nerwic': Przez kilka miesięcy przyjmował neuroleptyk!. NEUROLEPTYCZNY (czytaj: nełroleptyczny) 'związany z neuroleptykami, będący neuroleptykiem': Kuracja neuroleptyczna. Lek neuroleptyczny. złożenie cząstek: neuro- i -leptyk od gr. leptikós 'wchłaniający' NEUROLOGIA (czytaj: nełrologia) 'dział medycyny zajmujący się leczeniem chorób układu nerwowego, z wyjątkiem chorób psychicznych (którymi zajmuje się psychiatria)': Neurologia rozwija się od połowy XIX w. Do połowy XX w. nazwa neurologia oznaczała dział anatomii, obejmujący badanie i opis systemu nerwowego. NEUROLOG 'lekarz, specjalista w zakresie neurologii': Po przebytym udarze mózgu leczył się u neurologa. NEUROLOGICZNY 'związany z neurologią': Badanie neurologiczne. Diagnostyka neurologiczna. złożenie cząstek: neuro- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' NEUROPATIA (czytaj: nełropatia) 'choroba układu nerwowego, zwłaszcza choroba mająca podłoże metaboliczne lub zwyrodnieniowe, objawiająca się m.in. nadwrażliwością emocjonalną, łatwym wyczerpywaniem się, zaburzeniami snu i bólami głowy': () Neuropartia obwodowa 'choroba nerwowa objawiająca się niedowładem kończyn' NEUROPATA (czytaj: nełropata) 'osoba cierpiąca na neuropatię: chorobę układu nerwowego, objawiającą się nadwrażliwością emocjonalną itd.' lub neuropatię obwodową' : Jej kuzyn był neuropatą, cierpiał na bezsenność, bóle głowy, ciągle był rozdrażniony. złożenie cząstek: neuro- i -patia odgr. pathos 'cierpienie' NEUROZA (czytaj: nełroza) inaczej: NERWICA 'zaburzenie funkcjonowania układu nerwowego niewyni-kające z dostrzegalnych zmian w tkance nerwowej, dotyczące całego organizmu lub poszczególnych narządów': Neuroza przejawia się często nadpobudliwoś- 526 NEURULA NEUTRON cią, stanami lękowymi, zaburzeniami w funkcjonowaniu narządów. Cierpiał na nerwicę żołądka. NEUROTYK (czytaj: nełrotyk) 'człowiek cierpiący na neurozę': Do częstych pacjentów psychologa należeli neurotycy. Karen Homey uważa, że najbardziej charakterystyczne dla neurotyków jest to, że nie mogą rozwinąć swych całych możliwości twórczych. NEUROTYCZNY (czytaj: nełrotyczny) l. 'związany z neurozą, wywołany neurozą': Neurotyczna osobowość. Neurotyczne reakcje. Neurotyczne lęki. 2. 'nerwowy, odznaczający się nerwowym niepokojem, wywołujący taki niepokój': W redakcji panowała neurotyczna atmosfera. ang. neurosis od gr. neuron 'nerw' NEURULA (czytaj: nełrula) w biologii 'stadium rozwojowe strunowców, w którym powstaje zawiązek układu nerwowego' n.-lać. neurula odgr. neuron 'nerw' NEUTRALIZACJA l. w prawie międzynarodowym 'nadanie jakiemuś terytorium statusu neutralności': Neutralizacja terytorium Antarktyki. 2. w chemii 'reakcja zobojętniania, zachodząca przy działaniu na siebie zasad i kwasów, w wyniku czego powstaje sól i woda' 3. w językoznawstwie 'zniesienie w jakimś kontekście opozycji funkcjonalnej między dwiema różnymi kategoriami językowymi': Neutralizacja opozycji fonologicznej dźwięczność-bezdźwięczność w języku polskim następuje np. w wygłosić absolutnym: na końcu wyrazów spółgłoski wymawiamy bezdźwięcznie, co sprawia, że 1 wyrazy: kod i kot brzmią tak samo. NEUTRALIZOWAĆ l. w prawie międzynarodowym 'nadawać jakiemuś terytorium status neutralności' 2. w chemii i medycynie 'zobojętniać': Ten dezodorant skutecznie neutralizuje zapach potu. Neutralizujące leki stosowane w chorobach żołądka zmniejszają kwaśność soku żołądkowego. 3. 'osłabiać coś lub likwidować, zwłaszcza: znosić szkodliwe działanie czegoś': Neutralizowali skutki wycieku ropy z uszkodzonego tankowca. Nalot samolotów szturmowych zneutralizował artylerię wroga. NEUTRALIZOWAĆ SIĘ l. w chemii 'zobojętniać się': Neutralizujące się substancje. 2. w językoznaw-stwie 'o opozycji: znosić się, przestawać istnieć': W tym kontekście neutralizuje się opozycja rodzaju gramatycznego. fr. neutralisation od łac. neutrum 'nijakie' NEUTRALIZM (czytaj: ne-u-tralizm) 'nieprzystępowanie jakiegoś państwa do żadnych bloków militarnych i utrzymywanie dobrych stosunków politycznych i gospodarczych ze wszystkimi państwami, niezależnie od ich ustroju': Historyk uważał, że neutralizm w takim położeniu geopolitycznym, w jakim znajduje się Polska, jest niemożliwy. To sprawia, że tego rodzaju dążenia nigdy nie były w naszym kraju silne. NEUTRALISTA (czytaj: ne-u-tralista) 'zwolennik ne-utralizmu': Neutraliści w rządzie Szwajcarii. NEUTRALISTYCZNY (czytaj: ne-u-tralistyczny) 'związany z neutralizmem, będący jego przejawem, propagujący neutralizm': Dążenia neutralistyczne. Neutralis-tyczne poglądy. fr. neutralisme od łac. neutrum 'nijakie' NEUTRALNOŚĆ l. 'postawa polegająca na nieopowia-daniu się po żadnej ze stron w jakimś sporze lub konflikcie, na zachowaniu bezstronności i niezależności': Starała się zachować neutralność i nie mieszać do sporu między rodzicami. Wiele osób uważa, że prezydenta obowiązuje całkowita neutralność polityczna, w czasie sprawowania swego urzędu nie powinien popierać żadnej partii bardziej niż innych. 2. w prawie międzynarodowym 'regulowany przez specjalne normy stan państwa, które nie bierze udziału w wojnie prowadzonej przez inne państwa; także: stan państwa, które w czasie pokoju zobowiązuje się do nieuczestni-czenia w żadnych sojuszach militarnych i blokach wojskowych': W świetle norm prawa międzynarodowego neutralność w czasie wojny zapewnia nienaruszalność terytorium państwowego. W 1955 r. parlament Austrii uchwalił ustawę o neutralności. 3. 'niewykraczanie poza przyjęte normy, brak ekstrawagancji w ubiorze, zachowaniu itd.': Neutralność ubioru. Neutralność uczesania. NEUTRALNY l. 'taki, który nie opowiada się po żadnej ze stron w jakimś sporze lub konflikcie, bezstronny i niezależny': Zajął neutralne stanowisko w sporze prezesa z innymi członkami zarządu spółki. Podręczniki do historii powinny być neutralne światopoglądowo. Arbitraż powierzono neutralnemu ekspertowi. 2. w prawie międzynarodowym 'mający status neutralności': Od bardzo dawna neutralnym państwem jest Szwajcaria. 3. 'o miejscu spotkania, rozgrywek sportowych: niestawiający nikogo w lepszej sytuacji': Spotkali się na neutralnym gruncie. Mecz miał się odbyć na neutralnym terenie. 4. 'o właściwościach substancji: obojętny, niewchodzący w reakcje z innymi substancjami': Neutralny roztwór. Zalecano stosowanie preparatów neutralnych dla gleby. 4. 'o ubiorze, zachowaniu itd.: zgodny z przyjętymi normami, pozbawiony ekstrawagancji; o pytaniach, wypowiedziach: niebudzący emocji, niedotyczący spraw drażliwych': Neutralna kolorystyka wnętrza. Na konferencji prasowej stawiano ministrowi tylko neutralne pytania. od łac. neutmm 'nijakie' NEUTRINO (czytaj: nełtrino a. ne-utrino) w fizyce 'trwała cząstka elementarna o ładunku elektrycznym równym zeru i połówkowym spinie': Podczas rozpadu jądrowego z protonu powstają neutron, pozyton i neutrino. w f. neutrino od łac. neutrum 'nijakie' NEUTRON (czytaj: nełtron a. ne-utron) w fizyce 'nietrwała cząstka elementarna, będąca składnikiem jądra atomowego, niemająca ładunku elektrycznego, ulegająca rozpadowi promieniotwórczemu'.: Jądro atomowe jest 527 NEUTRUM NIHILIZM zbudowane z nukleonów - protonów i neutronów. Izotopy różnią się liczbą neutronów w jądrze. ang. neutron od łac. neutrum 'nijakie' NEUTRUM (czytaj: ne-u-trum) w językoznawstwie 'rodzaj nijaki; także: wyraz lub forma rodzaju nijakiego, skrót: n': W tym słowniku po odczasownikowych rzeczownikach niemieckich, takich jak (das) Leben 'życie', (das) Lesen 'czytanie', zamiast rodzajnika, znajdujemy oznaczenie rodzaju: n - neutrum. W języku polskim neutra zakończone na -urn, np. liceum, muzeum, nie odmieniają się w liczbie pojedynczej. tac. neutrum (genus) 'nijaki (rodzaj)' NEW AGĘ (czytaj: nju ejdż) 'ruch zapoczątkowany przez jedną z kontrkultur lat 60., przeniesiony w realia końca XX w., zapowiadający nadejście ery braterstwa, koniec wszelkich konfliktów, odwracający się od tradycji judeochrześcijańskiej, afirmujący natomiast religie i filozofie orientalne oraz intuicję jako najlepszy sposób poznawania rzeczywistości': Ruch New Agę głosi nadejście ekologicznej Ery Wodnika (inna nazwa tego ruchu to właśnie "The Aquarian Conspiracy" - "Sprzy-siężenie Wodnika"), w której ludzkość zostanie uwolniona od dotychczasowych ograniczeń politycznych i ideologii, a nauka od dotychczasowych paradygmatów. ang. New Agę, dosłownie 'nowy wiek' NEW DEAL (czytaj: nju dii) 'program reform przedstawiony w 1932 r. przez prezydenta Stanów Zjednoczonych - Franklina Delano Roosevelta, mający zwalczać następstwa wielkiego światowego kryzysu gospodarczego i uzdrowić amerykańską gospodarkę': New Deal zawierał także program pomocy dla bezrobotnych i ich rodzin, polegający m.in. na zorganizowaniu wielkich robót publicznych. ang. New Deal 'nowy ład' NEW LOOK (czytaj: nju luk) 'nowy kierunek, nowy trend - początkowo w modzie, obecnie także w polityce, strategii, sztuce': New Look w kampanii prezydenckiej. New Look w filmie, modzie, literaturze. ang. 'nowe spojrzenie, nowy wygląd', określenie wprowadzone w 1947 r. przez Christiana Diora, jako znak reklamowy jego kolekcji mody damskiej, radykalnie zrywającej ze sposobem ubierania się kobiet w czasie wojny NEWRALGIA inaczej: NERWOBÓL w medycynie 'ból wzdłuż jakiegoś nerwu i jego odgałęzień': Przyczyną newralgii może być np. stan zapalny nerwu lub ucisk. NEWRALGICZNY l. w medycynie 'związany z newral-gią': Bóle newralgiczne powstają wokół centralnego punktu zapalenia nerwu, l.przen. 'szczególnie ważny, a przy tym wrażliwy': Historyk uważał, że Europa to najbardziej newralgiczny obszar świata: nawet niewielki konflikt tutaj może oznaczać wojnę światową, jak to w XX w. zdarzyło się dwukrotnie. Trener karate pokazywał chłopcom newralgiczne punkty na ciele człowieka. fr. nevralgie od gr. neuron 'nerw', algos 'ból' NEW ROMANTIC (czytaj: nju romentik) 'styl w muzyce pop, dla którego charakterystyczne są m.in. łagodne brzmienie i wyrazisty rytm oraz styl w modzie -swobodne, kwieciste stroje noszone przez mężczyzn i kobiety; także: ubiory lub muzyka w tym stylu': New romantic, zarówno jako styl w muzyce, jak i w modzie, był najbardziej popularny na początku lat 80. XX w. Ubiór w stylu new romantic. Zespół gra new romantic. ang. new romantic 'nowa romantyka' NEWS (czytaj: njus) 'nowa informacja, zwykle: nowa wiadomość, podana przez agencję prasową lub dziennikarza, atrakcyjna dla środków upowszechniania informacji': Wiadomość o dymisji premiera była newsem we wszystkich agencjach europejskich. Spośród newsów wybrała jeden, mówiący o zakończeniu śledztwa w sprawie "wampira z Kutna". ang. news 'rzeczy nowe, nowe wiadomości' Ni symbol pierwiastka chemicznego: nikiel (zob.) NIEPROLIFERACJA zob. pod hasłem: PROLIFERACJA NIHILIZM l. 'pogląd filozoficzny, głoszący, że wszystko jest względne, negujący znaczenie wartości i norm przyjętych w danej epoce, zwłaszcza wielkich wartości duchowych i sakralnych; także: światopogląd oparty na podobnych przesłankach': Z podobnych źródeł, jak filozofia Renana, wypłynęło to, co nazwano "nihilizmem": nie ma nic, co by było pewne, bezwzględnie dobre, na czym by można oprzeć życie. (Tatarkiewicz) 2. pot. 'pogląd negujący ogólnie przyjęte w społeczeństwie wartości, głoszący, że nie obowiązują- zwłaszcza jego zwolenników - żadne tradycyjne normy': Kościół zwalcza nihilizm, popularny w niektórych kręgach młodzieży. NIHILISTA l. 'zwolennik nihilizmu - poglądu filozoficznego': "Mieliśmy heglistów, teraz są nihiliści" - pisał w 1863 r. Turgieniew, od którego termin pochodzi -"zobaczymy, jak będziecie mogli egzystować w nicości, próżni, jak pod maszyną pneumatyczną". Nihiliści byli nie tylko w Rosji, ale i na Zachodzie; a nie tylko literatura filozoficzna, lecz również literatura piękna przedstawiała życie "bez dogmatu". (Tatarkiewicz) 2. pot. 'odznaczający się nihilizmem, negujący wartości uznane w społeczeństwie': Nie można każdej grupy kontestującej młodzieży uważać za nihilistów. Często protest wobec zakłamanego świata dorosłych ma głębokie uzasadnienie. NIHILISTYCZNY 'związany z nihilizmem w l. lub 2. znaczeniu, właściwy nihilistom': Poglądy nihilityczne. Postawy nihilistyczne. Pisma nihilistyczne. fr. nihilisme od łac. nihii 'nic' 528 NIHIL NOVI NIOSOMY NIHIL NOVI (czytaj: nihii nowi) pot. 'uchwała sejmowa z 1505 r., zabraniająca królowi wydawania ustaw bez zgody senatorów i posłów': Konstytucja nihii novi stwierdzała m.in., że król nie może stanowić bez zgody posłów i senatorów nic nowego, co mogłoby spowodować krzywdę lub ograniczenie praw jednostki, zmianę prawa ogólnego lub ograniczenie wolności publicznej. Historycy zaznaczają, że uchwała ta - wbrew pozorom -godziła nie w króla, lecz w możnowładców, była zwycięstwem obozu królewskiego sprzymierzonego ze szlachtą. tac. nihii novi 'nic nowego' - kluczowe, łacińskie słowa uchwały z 1505 r. NIKE 'w mitologii greckiej: bogini zwycięstwa, przedstawiana jako kobieta ze skrzydłami': Homer jej jeszcze nie zna, dopiero Hezjod podaje jej rodowód. Odtąd Nike, córka tytana Pallasa i bogini podziemnej rzeki Styks, wchodzi do mitologii greckiej. Czarnowłosa dziewica ma wielkie skrzydła u ramion. Towarzyszy bitwom i zawodom szermierzy, spełnia ofiary po odniesionym zwycięstwie, leci nad ziemią z wieścią o szczęśliwie zakończonej wojnie, trąbą głosząc triumf bohaterów. (Paran-dowski) (WARSZAWSKA) NIKE 'popularna nazwa pomnika Bohaterów Warszawy, dłuta Mariana Koniecznego, który przedstawia postać wpółleżącej kobiety ze wzniesionym mieczem' gr. nike 'zwycięstwo' NIKIEL 'pierwiastek o liczbie atomowej 28 i masie atomowej 58,69, symbol Ni: miękki, ciągliwy i kowalny metal o barwie srebrzystobiałej i silnym połysku': Nikiel używany jest m.in. na powłoki ochronne i jako składnik stali nierdzewnych. NIKLOWAĆ 'pokrywać powierzchnię metalowych przedmiotów cienką warstwą niklu po to, by je uchronić przed korozją lub ozdobić': Niklowane sztućce. niem. Nickel NIKOTYNA 'związek organiczny występujący w liściach tytoniu, będący silną trucizną, której małe dawki pobudzają czynności układu nerwowego': Na opakowaniach papierosów podawana jest dawka nikotyny, którą zawierają. Roztwór wodny nikotyny jest używany jako środek owadobójczy. NIKOTYNIZM książk. 'nałóg palenia tytoniu, rzadziej -żucia lub zażywania tabaki, powodujący zatrucie nikotyną': Niewiele osób sięgających po pierwszego papierosa zdaje sobie sprawę z tego, czym grozi nikotynizm. NIKOTYNOWY 'związany z nikotyną i jej oddziaływaniem na organizm, powstały z nikotyny': Zatrucie nikotynowe. Preparat nikotynowy. Dym nikotynowy. Kwas nikotynowy 'związek organiczny, tworzący z amoniakiem witaminę PP': Kwas nikotynowy jest substancją służącą m.in. do wyrobu leków. fr. nicotine, od nazw. Jeana Nicota (1530-1600), francuskiego dyplomaty, który wprowadził we Francji zwyczaj palenia tytoniu NIMB l. 'świetlisty krąg wokół głowy świętych lub bogów przedstawianych na obrazach lub w rzeźbie, przybierający formę koła, promieni itp.': Tym, co przykuwało wzrok do owego malowidła, był bladoniebieski nimb wokół głowy świętego, rozświetlający mroczne tło. 2. przen. 'chwała, sława, otaczająca jakąś osobę': Nimb bohaterstwa. Chodzić w nimbie zwycięzcy. tac. nimbus NIMBOSTRATUS w meteorologii 'chmura warstwowa deszczowa, o kształcie rozmytym na skutek ciągłego opadu deszczu lub śniegu': Nimbostratus to chmura występująca na niewielkich wysokościach, zwykle do 3 km nad ziemią. n.-lać, nimbostratus z łac. nimbus m.in. 'chmura', stratus 'rozpostarty' NIMFA l. 'w mitologii greckiej: boginka wolnej przyrody, istota pośrednia między bogiem i człowiekiem, mieszkająca wśród lasów, pól, łąk, opiekująca się źródłem, strumieniem, drzewem itd.': Nimfy były przedstawiane jako piękne dziewczęta, utożsamiano je z radością, wiosną i miłością życia. Były bohaterkami wielu mitologicznych romansów i historii przesyconych erotyką. 2. przen. żart. 'młoda, ładna dziewczyna': Bulwarem przechadzały się skąpo odziane nimfy. NIMFOMANIA 'nienormalnie podwyższony popęd seksualny u kobiet': Nimfomania może się przejawiać np. niekontrolowanymi zachowaniami seksualnymi. NIMFOMANKA 'kobieta cierpiąca na nimfbmanię' NIMFETKA 'bardzo młoda, atrakcyjna dziewczyna, przedwcześnie dojrzała pod względem płciowym': Najbardziej znana w literaturze naszych czasów historia związku dojrzałego mężczyzny z nimfetką to "Lolita" Władimira Nabokowa. Od tytułu tej powieści nimfetki nazywa się też lolitkami. gr. nymphe NINDŻA albo NINJA (czytaj: nindża) 'mistrz w staroja-pońskiej sztuce szpiegowania, ukrywania się i kamuflażu oraz zabijania bez śladu': Nindża znali farmację i meteorologię. NINJUTSU (czytaj: nindżutsu) 'sztuka szpiegowania i kamuflażu oraz zabijania bez śladu, która stanowiła podstawę treningu ninja': Elementy ninjutsu należały także do treningu samurajów. jap. ninja 'szpieg' NIOB 'pierwiastek o liczbie atomowej 41 i masie atomowej 92,906, symbol Nb: srebrzystoszary metal, niezbyt twardy, kowalny, ciągliwy, trudno topliwy' n.-lac. niobum od imienia mitologicznej: Niobe (przez skojarzenie z jej ojcem - Tantalem, od którego imienia nazwano inny pierwiastek - tantal, a z tego właśnie wydzielono po raz pierwszy niob) NIOSOMY 'mikroskopijne cząstki tłuszczu, przenoszące w głąb skóry substancje odżywcze, zawarte w kremach': 529 NIRWANA NIWELOWAĆ Z doskonałych kosmetyków z niosomami słynie Lancome. fr. niosome, ang. niosomes NIRWANA l. 'w religiach Wschodu: stan doskonałości i szczęścia, osiągany przez zanik pragnień i związanych z nimi cierpień oraz całkowite wyzwolenie duszy z materii': Nirwana jest ostatecznym wyzwoleniem duszy w łańcuchu kolejnych wcieleń. Złożonemu pojęciu nirwany nie odpowiada żadne z pojęć europejskiej filozofii, w naszym rozumieniu nirwana jest najbliższa śmierci. 2. pot. 'miły stan zapomnienia': Rozkoszował się słońcem, leniuchował i drzemał całymi dniami. Wreszcie z tej nirwany wyrwał go telefon przyjaciela. sanskr. nirvana, dosłownie 'zdmuchnięcie, zgaśniecie' NISZA l. 'półkolista lub prostokątna wnęka w murze, w której zwykle umieszczona jest rzeźba; także: naturalne lub sztuczne zagłębienie w murze': W niszy stał posąg młodzieńca z łukiem. 2. 'wnęka w większym pomieszczeniu, zwykle bez okna i drzwi, powstała przez załamanie i cofnięcie ściany': W niszy postawiła biurko i malutki regał na książki. fr. niche NIT 'metalowy bolec, z jednej strony zakończony łbem, służący do trwałego łączenia różnych elementów i powierzchni': W otworach wywierconych w obu częściach umieszczamy nity i zaklepujemyje. NITOWAĆ 'łączyć coś za pomocą nitów': Mechanicy nitowali poszycie samolotu. niem. Niete NITRO- cząstka o znaczeniu 'związany z azotem', dodawana do rzeczowników i przymiotników, np. nitrogliceryna, nitrolakier n.-lac. nitro(genium) 'azot' NITROCELULOZA 'biała, włóknista substancja, nierozpuszczalna w wodzie, otrzymywana w wyniku działania stężonego kwasu azotowego i siarkowego na bawełnę lub celulozę drzewną': Nitroceluloza jest stosowana do wyrobu lakierów, emalii, celuloidu, sztucznego jedwabiu i materiałów wybuchowych. LAKIER NITROCELULOZOWY 'to samo, co nitrolakier' złożenie cząstki: nitro- i słowa: celuloza NITROGLICERYNA l. 'bezbarwna, oleista ciecz o słod-kawym, piekącym smaku i silnych właściwościach wybuchowych, będąca estrem gliceryny i kwasu azotowego': Nitrogliceryna jest stosowana do wyrobu materiałów wybuchowych. 2. 'lek rozszerzający naczynia krwionośne': Nitroglicerynę przyjmują chorzy na chorobę wieńcową. złożenie cząstki: nitro- i słowa: gliceryna NITROLAKIER 'szybko schnący lakier, którego głównym lub jedynym składnikiem jest nitroceluloza': Boazeria pomalowana nitrolakierem. złożenie cząstki: nitro- i stówa: lakier NITROZWIĄZKI inaczej: ZWIĄZKI NITROWE 'związki organiczne, których cząsteczki zawierają grupę nitrową -NO; nitrozwiązki': Nitrowe związki są stosowane jako barwniki. złożenie cząstki: nitro- i słowa: związki NITRYFIKACJA w biochemii 'dokonywany przez samo-żywne bakterie glebowe proces utleniania amoniaku i soli amonowych do azotynu, a następnie azotanu': Ni-tryfikacja to jeden z podstawowych procesów obiegu azotanów w przyrodzie, odgrywający dużą rolę w samooczyszczaniu rzek. NITRYFIKOWAĆ w biochemii 'wywoływać nitryfikac- Ję' fr. nitrification od n.-lac. nitro(genium) 'azot' NIUANS zwykle w liczbie mnogiej: NIUANSE l. 'drobne, lecz istotne cechy lub elementy czegoś': By dobrze zrozumieć tę sprawę, trzeba poznać wszystkie jej niuanse. Niuanse towarzyskie. 2. 'nieznaczne, subtelne różnice': Niuanse dźwięków. Niuanse barw. Niuanse znaczeń przymiotników: polny i polowy. fr. nuance 'odcień' NIUTON w fizyce 'jednostka siły w układzie SI: siła, która ciału o masie l kg nadaj e przy spieszenie l m/s2; skrót N' NIUTONOMETR w fizyce 'jednostka momentu siły w układzie SI: moment siły l N względem punktu leżącego w odległości l m od kierunku działania siły' NIUTONOSEKUNDA w fizyce 'jednostka popędu - popęd siły l N działający w czasie l s' od nazwiska Isaaca Newtona (1643-1727), angielskiego fizyka NIWELOWAĆ l. 'wyrównywać powierzchnię terenu do jednego poziomu" Niwelować teren pod tory kolejowe. 2. 'znosić różnice, wyrównywać': Przewaga nad zawodnikami "Stali" została w praktyce zniwelowana. Wciąż musimy niwelować różnice w poziomie dojrzałości szkolnej dzieci tych dwóch grup. 3. w geodezji 'robić pomiary dla wyznaczenia wysokości punktów w terenie' NIWELACJA l. 'wyrównywanie powierzchni terenu do jednego poziomu': Niwelacja gruntu. Niwelacja pagórków, nierówności. 2. 'o różnicach: znoszenie, wyrównywanie': Niwelacja różnic programowych. Niwelacja rozbieżności prawnych. 3. w geodezji 'pomiary wykonywane w celu określenia wysokości wybranych punktów w terenie w stosunku do przyjętego poziomu odniesienia, np. poziomu morza' NIWELATOR 'przyrząd geodezyjny używany do niwelacji' fr. niveler 'poziomować' 530 NKWD NOKTOWIZJA NKWD 'Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych - organ bezpieczeństwa państwowego oraz tajna policja polityczna, działające w Związku Radzieckim w latach 1934-1946': NKWD było głównym narzędziem terroru politycznego Stalina. Funkcjonariusze NKWD są m.in. odpowiedzialni za zbrodnię katyńską. roś. skrót od: Narodnyj komissariat wnutriennich diet (1833-1896), chemika szwedzkiego I NOBEL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 102 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 259, symbol Nb: promieniotwórczy, sztucznie otrzymywany w przemianach jądrowych, o właściwościach zbliżonych do takich pierwiastków,jaknp.: cer,neodym, gadolin, europ, dysproz' n.-lac. nobelium ku czci Alfreda Nobla NOBILITACJA l. w historii 'nadanie szlachectwa, uszla-chcenie': Nobilitacja mieszczanina. 2. 'wyraźne, liczące się podniesienie czyjejś rangi lub znaczenia czegoś; wywyższenie': Zatrudnienie w tej redakcji uważała za nobilitację. W świecie komputerowców jest to najwyższa nobilitacja. NOBILITOWAĆ l. 'nadać szlachectwo, uszlachcić': Został nobilitowany przez Stefana Batorego. 2. 'podnieść rangę kogoś lub znaczenie czegoś': Wejście do tego towarzystwa niewątpliwie ją nobilituje. NOBIL l. 'w starożytnym Rzymie: członek najwyższej warstwy społecznej, wykształconej między III a I w. p.n.e. z rodów patrycjuszowskich i wybitnych rodów plebej-skich': Spośród nobilów rekrutowali się członkowie senatu i najwyżsi rzymscy urzędnicy. 2. 'w średniowieczu: szlachcic' UWAGA: w źródłach historycznych spotykana jest także forma: nobiles - oznaczająca bądź najwyższą warstwę społeczną starożytnego Rzymu i średniowieczną szlachtę, bądź wielu nobilów. lać. nobilitatio; nobilis 'szlachetny', nobiles - liczba mnoga od tego słowa NOBLESSE OBLIGE (czytaj: nobless obliż) 'szlachectwo zobowiązuje - formuła używana dla podkreślenia konieczności jakiegoś zachowania lub postępowania, wynikającego z przynależności do określonej, wysoko cenionej grupy społecznej; z poczucia konieczności dania świadectwa swoim wzorom': Odkąd objął swoje stanowisko, zaczął się elegancko ubierać i zachowywać nienaganne maniery. Na pytanie, skąd ta zmiana, rozłożył ręce i powiedział: - No cóż, mili państwo, noblesse oblige. fr. noblesse oblige NOBLISTA pot. 'laureat Nagrody Nobla': Polscy nobliści w dziedzinie literatury to Wisława Szymborska, Czesław Miłosz, Władysław Reymont i Henryk Sienkiewicz. II NOBEL pot. 'Nagroda Nobla - nagroda ustanowiona przez Alfreda Nobla, wręczana corocznie za najwybitniejsze osiągnięcia w dziedzinie fizyki, chemii, fizjologii i medycyny, ekonomii, literatury oraz za działalność "dla braterstwa między narodami".: Dziennikarze zastanawiali się, komu w tym roku przypadnie Nobel w dziedzinie literatury. Alfred Nobel (1833 - 1896), szwedzki chemik i przemysłowiec, wynalazca m.in. dynamitu, fundator Nagrody Nobla (wypłacanej z odsetek od kapitału zostawionego przez niego na ten cel) NOBLIWY książk. 'wytworny i szlachetny - obecnie najczęściej o starszych osobach lub ich zachowaniu': Nobliwa starsza pani. Nobliwe grono. Nobliwe zachowanie. fr. noble 'szlachecki, szlachetny' NOETYKA rząd. 'dział filozofii zajmujący się myśleniem i duchowym poznaniem': Noetyka fenomenologiczna. NOETYCZNY rząd. książk. 'związany z noetyką, także szerzej: odnoszący się do aktywności umysłowej i poznania duchowego': Rozważania noetyczne. Procesy no-etyczne. niem. Noetik ody. nóesis 'myślenie' NOKAUT (czytaj: nokałt) 'w boksie: powalenie jednego przeciwnika przez drugiego silnym ciosem na czas dłuższy niż 10 sekund, co oznacza rozstrzygnięcie walki, skrót ang.: k.o.': Wygrał walkę przez nokaut. NOKAUTOWAĆ (czytaj: nokałtować) l. 'w boksie: powalać przeciwnika silnym ciosem na dłużej niż na 10 sekund': Został znokautowany już w drugiej rundzie przez pięściarza amerykańskiego. 2. pot. przen. 'odbierać komuś na pewien czas zdolność działania, np. zupełnie niespodziewaną wiadomością': Znokautowała go informacja o ślubie Beaty. NOKAUT TECHNICZNY 'uznanie przez sędziego za pokonanego zawodnika wówczas, gdy odniósł on w czasie walki obrażenia i jej kontynuowanie może szkodzić jego zdrowiu, skrót angielski: r.s.c.': Jednym z częstszych powodów ogłoszenia nokautu technicznego jest rozcięcie łuku brwiowego i silne krwawienie z tej rany. ang. knock-out, dosłownie 'wybicie poza, powalenie' NOKDAUN (czytaj: nokdałn) 'w boksie: powalenie jednego przeciwnika przez drugiego silnym ciosem na deski na czas krótszy niż l O sekund': Nokdaun nie kończy walki, wiąże się tylko z przyznaniem punktów jednemu z zawodników. W trzeciej rundzie był nokdaun, a zaraz po nim nokaut i walka zakończyła się zwycięstwem Polaka. ang. knockdown NOKTOWIZJA 'technika wykorzystująca promieniowanie podczerwone do obserwowania przedmiotów w ciemności': Obecnie w wojsku prowadzone są prace nad tzw. noktowizją pasywną, polegającą na wykorzystywaniu nawet bardzo słabego promieniowania podczerwonego obserwowanych obiektów, bez konieczności "oświetlania" ich promieniowaniem podczerwonym noktowizora (co zdradza jego położenie). 531 NOKTURN NOMINALIZM NOKTOWIZOR 'przyrząd stosowany do takiej obserwacji, przetwarzający promieniowanie podczerwone odbite lub emitowane przez obserwowany obiekt w obraz widzialny dla obserwatora': Noktowizory wykorzystywane są głównie w wojsku i żegludze. NOKTOWIZYJNY 'związany z noktowizją lub noktowizorem': Technika noktowizyjna. Działo z celownikiem noktowizyjnym. złożenie: łac. nox, dopełniacz: noctis 'noc' i visio 'widzenie' NOKTURN l. w muzyce 'krótki utwór instrumentalny, zwykle fortepianowy, rozpowszechniony w XIX w., o lirycznym, spokojnym charakterze, z kontrastującą szybką częścią środkową, mający oddać nastrój nocy': Japoński pianista grał nokturny Chopina. 2. w malarstwie 'pejzaż nocny lub scena figuralna przedstawiana w nocy': Nokturny są charakterystyczne dla sztuki XVI i XVII w. 3. w poezji 'utwór liryczny wykorzystujący motywy nocy: opisy nocy lub nocne rozmyślania': Recytował "Nokturny" Leopolda Staffa. fr. noctume z łac. noctumus 'nocny' NOLENS VOLENS albo VOLENS NOLENS (czytaj: nolens wolens - lub odwrotnie) 'chcąc nie chcąc - formuła podkreślająca konieczność jakiegoś działania, niezależnie od woli tego, kto maje podjąć': Nolens volens udałem się z wizytą do przyszłych teściów, którzy, tego jestem pewien, nie byli mi przychylni. lać. volens nolens 'chcąc nie chcąc' NOMADA l. 'członek koczowniczego ludu pasterskiego lub łowieckiego w Azji, Afryce i Australii': Azjatyccy nomadzi tworzą z reguły niewielkie liczebnie grupy, trudniące się łowiectwem i rybołówstwem. 2. przen. 'człowiek, który często zmienia miejsce pobytu, wędrowiec, tułacz': Byli wiecznymi nomadami, bez domu, bez rodziny, wciąż w drodze, wciąż żądni nowych wrażeń. NOMADYCZNY 'koczowniczy, wędrujący': Nomadycz-ny styl życia. NOMADYZM książk. 'tryb życia nomadów': W swej pracy próbował opisać nomadyzm przede wszystkim pod kątem wierzeń ludów koczowniczych. fr. nomadę z gr. nomas, dopełniacz: nomados 'koczownik' NOMENKLATURA l. 'stanowiska publiczne, których obsadzenie jest uzależnione od decyzji politycznych (dawniej: partii komunistycznej, dziś: grup i partii sprawujących władzę)': Do nomenklatury zaliczano na przykład stanowisko wojewody. 2.'osoby, które objęły wysokie, intratne stanowiska z polecenia rządzącej partii (albo innej siły politycznej) lub piastują te stanowiska z racji przynależności do ugrupowań rządzących, przy czym ich kwalifikacje zawodowe do pełnienia określonych funkcji schodzą na dalszy plan': Wciąż rządzi nami stara komunistyczna nomenklatura, wspierana przez nomenklaturę nową solidarnościową. Problem nomenklatury czas już zdemistyfikować i postawić konkretne zarzuty konkretnym ludziom. 3. 'ogół terminów stosowanych w jakiejś dziedzinie nauki, techniki, sztuki; mianownictwo': Nomenklatura prawna. Nomenklatura budowlana. Nomenklatura teatralna. NOMENKLATUROWY 'związany z nomenklaturą w znaczeniu l. i 2., odnoszący się do nomenklatury': Powstały liczne spółki nomenklaturowe, z kapitałem pochodzącym z dawnego majątku publicznego. NOMENKLATUROWIEC 'człowiek należący do nomenklatury w znaczeniu 2.': Większość nomenklaturow-ców doskonale się odnalazła w nowych warunkach, zwłaszcza że potrafiła wykorzystać powiązania wewnętrzne i międzynarodowe z czasów "realnego socjalizmu". lać. nomenclatura 'mianowanie, nazywanie', znaczenie l. i 2. od wpływem roś. nomienkłatura NOMEN OMEN 'nazwa - znak: wyrażenie wtrącane dla zauważenia osobliwego zbiegu okoliczności, polegającego na tym, że nazwa własna bezpośrednio nawiązuje do treści tego, o czym się mówi, lub zawiera w sobie jakąś wróżbę, przepowiednię': Dyrektor zakładu pogrzebowego nazywał się - nomen omen - Grabarski. lać. nomen (est) omen 'nazwa jest znakiem, wróżbą' NOMINACJA l. 'powołanie kogoś na jakieś stanowisko': Jej nominacja na stanowisko asystenta prasowego premiera wzbudziła wiele sprzecznych opinii. 2. 'pismo, w którym powołuje się kogoś na jakieś stanowisko': Doręczono mu nominację z kilkugodzinnym opóźnieniem. 3. 'oficjalne przedstawienie kogoś (rzadziej: czegoś) jako kandydata do jakiejś funkcji, nagrody, tytułu itp. pochodzących z wyboru': Otrzymała nominację do tytutu "Kobiety roku". Ten film miał aż cztery nominacje do "Oskara" w różnych kategoriach. NOMINOWAĆ 'oficjalnie przedstawiać kogoś (rzadziej: coś) do jakiejś funkcji, nagrody, jakiegoś tytułu itp.': Rada nominowała ostatecznie do tego tytułu 7 produktów krajowych. Był trzy razy nominowany do nagrody "Feliksa". lać. nominatio, w znaczeniu 3. zapożyczenie z ang. nomination i ang. nominale NOMINALIZM l. w filozofii 'w średniowiecznym sporze o uniwersalia: stanowisko głoszące, że pojęciom, nazwom ogólnym - nie odpowiada żadna odrębna rzeczywistość, są to tylko wyrazy, natomiast tym, co istnieje w rzeczywistości, są jedynie konkretne jednostkowe obiekty, odpowiadające nazwom jednostkowym': [...] jeśli gatunki ogólne nie są czymś rzeczywistym w przyrodzie, to są - wyrazami. Tak wytworzyła się alternatywa: albo rzecz, albo wyraz. I stąd powstało przeciwieństwo realizmu pojęciowego, który uznawał, że gatunkom odpowiadają realne przedmioty, i nominalizmu, który zaprzeczał istnieniu takich przedmiotów i w gatunkach widział tylko wyrazy. (Tatarkiewicz) 2. w ekonomii 'teoria głosząca, że pieniądz tylko symbolizuje pewną wartość; także: trzymanie się wartości wyrażonej w pieniądzach, bez uwzględnienia jej siły nabywczej, wyrażonej w towarach' 532 NOMINALNY NORDYCKI albo NORDYCZNY NOMINALISTA 'zwolennik nominalizmu - poglądu filozoficznego': Do nominalistów należą m.in. Pierre Abólard i Wilhelm Ockham. fr. nominalisme od łac. nominalis 'dotyczący imienia' NOMINALNY l. książk. 'istniejący tylko z nazwy; tytularny': Od kilku lat był jedynie nominalnym prezesem związku. Płaca nominalna w ekonomii 'wartość wynagrodzenia w pieniądzach, w odróżnieniu od jego wartości w towarach, które można za nie kupić - płacy realnej': Gdy płaca nominalna w jakimś roku rośnie z 2000 na 2100 złotych, a inflacja wynosi 10%, płaca realna spada o 5%. Q Wartość, cena nominalna (banknotów, papierów wartościowych itp.) 'wartość emisyjna banknotów, znaczków pocztowych itp. uwidoczniona na nich': Obecnie za ten pieniądz o wartości nominalnej 200 000 zł bank wypłaci 20 zł. 2. w technice 'odnoszący się do wielkości fizycznych charakterystycznych dla danego urządzenia': Wartości nominalne prądu podano na tabliczce znamionowej obrabiarki. fr. nominał od łac. nomen 'imię' NOMINAŁ l. w ekonomii 'wartość emisyjna banknotów, znaczków itp. uwidoczniona na nich': Znaczek pocztowy o nominale sześćdziesięciu groszy. Banknoty o dużych nominałach. 2. w poligrafii 'cena katalogowa książki umieszczona zazwyczaj na ostatniej stronie okładki' fr. 'valeur' nominale NONKONFORMIZM w psychologii 'postawa polegająca na otwartym występowaniu przeciw wszystkiemu, co uważa się za niesłuszne, także wówczas, gdy są to normy ogólnie uznane w jakiejś społeczności': Uważał, że nonkonformizm cechuje najczęściej ludzi młodych, którzy chcą "choć trochę świat poprawić", z biegiem lat człowiek staje się coraz bardziej ugodowy i coraz bardziej myśli o wygodnym urządzeniu się w życiu. NONKONFORMISTA l. w psychologii 'osoba, którą cechuje nonkonformizm': Jako wykładowca już po dwóch semestrach zauważył, że w każdej grupie studentów trafi się przynajmniej dwóch nonkonformistów, którzy zwykle mają odmienne niż on oraz wszyscy inni zdanie i są skłonni uparcie go bronić w dyskusji. 2. 'angielski protestant, należący do jednej z grup religijnych, która nie przyjęła aktu uniformistycznego z 1662 r. i pozostaje poza obrębem anglikańskiego Kościoła państwowego': Nonkonformiści przez bardzo długi czas byli pozbawieni wielu praw, np. prawa sprawowania urzędów państwowych i wojskowych. NONKONFORMISTYCZNY w psychologii 'związany z nonkonformizmem, charakterystyczny dla nonkonfor-mizmu, odznaczający się nonkonformizmem': Non-konformistyczna przekora. Nonkonformistyczna postawa. Nonkonformistyczny twórca. ang. Nonconformist od: non 'nie', conformist 'stosujący się' (do aktu uniformistycznego) NON OMNIS MORIAR 'nie wszystek umrę - formuła wyrażająca przekonanie, zwykle przekonanie artysty lub człowieka, który wiele dokonał, że śmierć fizyczna nie stanowi końca jego istnienia, jego sławy, że będzie znany i wspominany także po wielu latach'.: Ksiądz proboszcz jegomość taki polecił mi wyciąć napis na krzyżu: Non omnis moriar... Ażeby ludzie wiedzieli, że choć stary zamek, pamiątka z czasów dawnych, w gruzy się rozleciał, to przecie nie wszystek zginął i jeszcze niemało po nim do widzenia, nawet dla naszych wnuków... (Prus, chodzi o krzyż na miejscu domniemanej śmierci Wokul-skiego). lać. non omnis moriar, z pieśni III 30 Horacego, której treścią jest przekonanie o trwałości sławy artysty NONSENS 'wypowiedź, stan rzeczy lub czyn pozbawione sensu; także: bezsensowność czegoś, brak logiczności': Wszystko, co on napisał, to nonsensy. Uważał, że kupno trzeciego komputera byłoby nonsensem. Zauważyłem wreszcie nonsens w tym rozumowaniu. fr. nonsens od łac.: non 'nie', sensus 'myśl' NON STOP 'bez przerwy, bez ustanku - przysłówek; coś, co funkcjonuje bez przerwy (zwykle sklep) - rzeczownik'. Sklep czynny non stop. Siedział za kierownicą non stop dziesięć godzin. Zrobiłem o drugiej w nocy zakupy w non stopie. ang. non stop NONSZALANCJA 'sposób bycia, który charakteryzuje zbyt wielka swoboda i bezceremonialność, świadczące o lekceważeniu dla innych': Nowy szef odznaczał się nonszalancją, która wydawała się szczególnie nie na miejscu w stosunkach ze starszymi paniami z księgowości. Rozsiadł się na fotelu i z amerykańską nonszalancją założył nogi na biurko. NONSZALANCKI 'będący wyrazem, świadectwem nonszalancji; odznaczający się nonszalancją': Nonszalanckie traktowanie petentów. Nonszalanckie zachowanie. Nonszalancki typ. fr. nonchalance NORDYCKI albo NORDYCZNY 'północnoeuropejski, skandynawski; także: charakterystyczny - zwłaszcza pod względem wyglądu - dla mieszkańców Europy Północnej': Rada Nordycka to forum współpracy Danii, Finlandii, Norwegii i Szwecji. Ludzie o nordyckiej urodzie, długogłowi, wysocy blondyni, uważani byli przez hitlerowców za czystych rasowo. () Typ nordyczny w antropologii 'typ białej odmiany człowieka charakteryzujący się smukłą budową ciała, wysokim wzrostem, jasnymi włosami i jasnymi oczami' NORDYK w antropologii 'człowiek typu nordycznego': Wolałajasnowłosych nordyków, natomiast jej koleżance bardziej podobali się śniadzi południowcy, pełni temperamentu. niem. nordisch od: Nord 'północ' 533 NOSTALGIA NOUMEN albo NOUMENON NOSTALGIA l. 'tęsknota za ojczyzną': W Paryżu ogarnęła go taka nostalgia, że postanowił wracać, niezależnie od konsekwencji tego kroku. 2. 'ogólniej: wszelka tęsknota za czymś': Odzwierciedla to pewną amerykańską nostalgię za zrozumiałym i przejrzystym układem w domu, w pracy i w kraju. NOSTALGICZNY 'pełen nostalgii (w znaczeniu l. i 2.), tęskny': Jego utwory są nostalgiczne, czasem smutne. W Brukseli odbywały się nostalgiczne wieczory działaczy "Solidarności". tac. nostalgia z gr. nóstos 'powrót' ialgos 'cierpienie', w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. nostalgia 'tęsknota za minioną szczęśliwością' NOSTRYFIKACJA 'uznanie zagranicznego dyplomu, tytułu lub stopnia naukowego albo zawodowego za równoważny z krajowym': Przed otworzeniem przewodu doktorskiego Barry'ego K-eana Rada Wydziału Polonistyki musiała wystąpić do Ministerstwa Edukacji Narodowej z wnioskiem o nostryfikację jego dyplomu magisterskiego uzyskanego w Anglii. NOSTRYFIKOWAĆ 'przeprowadzić nostryfikację': Po wielu kłopotach w Niemczech nostryfikowano jego dyplom akademii medycznej i zezwolono na podjęcie praktyki lekarskiej. fr. nostrification od łac. noster 'nasz', facere 'czynić' NOTA l. książk. 'stopień, ocena wyników czyjejś pracy': Ojciec z powagą przeglądał j ego noty z minionego półrocza. 2. w stosunkach międzynarodowych 'oficjalne pismo, w którym władze jakiegoś państwa prezentują wobec władz innego państwa swoje stanowisko w jakiejś sprawie': Ambasador polski przekazał władzom niemieckim notę polskiego rządu. 3. w prasie 'krótki artykuł, w którym redakcja pisma przedstawia swoje stanowisko': Pod tekstem wystąpienia premiera umieszczona była nota redakcyjna. 4. w ekonomii () Nota obciążeniowa 'pismo zawierające żądanie zapłacenia przez jakąś firmę należności za pewien towar czy wykonaną na rzecz tej firmy usługę' () Nota księgowa 'notatka, gdzie zaksięgować pozycję, na którą nie ma dokumentów' lać. nota 'znak' NOTABENE 'nawiasem mówiąc, w dodatku' (zwrot wtrącany w tok zdania po to, by zwrócić uwagę na jakąś część wypowiedzi): Samorząd, notabene, też jest częścią systemu przedstawicielskiego. Był przecież czołowym działaczem Komitetów Obywatelskich, notabene popierających wtedy kandydaturę Wałęsy. tac. nota bene, dosłownie 'zauważ dobrze' NOTABL zwykle w liczbie mnogiej: NOTABLE l. 'najwybitniejsi, znakomici przedstawiciele jakiegoś środowiska, miasta, regionu': Należał do grona notabli nauki polskiej. 2. 'ważne osobistości, osoby odgrywające gdzieś czołową rolę' (czasem z odcieniem negatywnym): Kiedyś przyjmowano do szkół przez protekcję tylko dzieci notabli. fr. notable 'znaczny, wybitny obywatel' NOTACJA 'oznaczanie czegoś za pomocą umownych znaków, symboli; także: zbiór takich znaków, symboli': Notacja muzyczna. Notacja szachowa. Symbole należące do notacji logicznej zastępują we wzorach logiki formalnej wyrażenia języka naturalnego. od łac. notatio 'zauważenie' NOTARIUSZ 'urzędnik, powołany przez władze państwowe, który m.in. stwierdza dokonanie pewnych czynności z mocą prawa, poświadcza i uwierzytelnia dokumenty, przyjmuje oświadczenia osób w sprawach prawnych': U notariusza podpisali akt sprzedaży mieszkania. W akcie zawiązania spółki, sformułowanym u notariusza, zapisane było, że on i szwagier wnoszą udziały w wysokości 50 000 złotych. Do konsulatu polskiego w Kolonii przesłał dokumenty z urzędu meldunkowego w Saarbriicken, poświadczone przez miejscowego notariusza. NOTARIAT l. 'urząd notariusza': Ze wspólnikiem byli umówieni na dziewiątą w notariacie. 2. 'wszyscy notariusze i ich biura': Minister przedstawił program usprawnienia polskiego notariatu. niem. Notar odp.-lac. notarius 'sekretarz, pisarz' NOTEBOOK (czytaj: nołtbuk) 'mały, podręczny komputer osobisty, zwykle wielkości książki': Multimedialne komputery klasy notebook nie są już dziś niczym nowym. Dostęp do różnych usług intemetowych można uzyskać także w plenerze, przy użyciu notebooka, połączonego z telefonem komórkowym. ang. notebook, pierwotnie 'notatnik' NOTORYCZNY 'taki, który stale się powtarza (zwykle coś ocenianego ujemnie), który stale postępuje w ten sam (niewłaściwy) sposób; osławiony': Notoryczny kłamca. Notoryczne zakłócanie porozumień między społeczeństwem a organami decyzyjnymi władzy. tac. notorius 'znany, jawny' NOTYFIKACJA w prawie 'oficjalne zawiadomienie o czymś': Notyfikacja ambasadorów o zmianie premiera. Notyfikacja wystawcy czeku o odmowie zapłaty czeku przez trasata. NOTYFIKOWAĆ w prawie 'oficjalnie zawiadamiać o czymś, podawać coś ważnego, jakieś postanowienie, do ogólnej wiadomości': Notyfikować ustawę podatkową. fr. notification NOUMEN albo NOUMENON w filozofii Kanta '"rzecz sama w sobie" (Ding an sich), przedmiot będący takim, jakim jest w rzeczywistości, istniejący poza świadomością i nieuchwytny doświadczeniem, przejawiający się przez zjawiska i stanowiący źródło wrażeń': Pojęcie "rzeczy w sobie" (Dinge an sich) nie było bynajmniej pomysłem Kanta; było odwiecznym pojęciem metafizyki, było używane nawet przez empirystów w rodzaju Locke'a; natomiast szczególnego znaczenia nabrało dzięki Kantowi, który z niebywałą dotychczas stanow- 534 NOVUM NUKLEINOWY KWAS czością przeciwstawił je zjawiskom i ogłosił za niepoznawalne. Kant nazwał je także "noumenami", czyli przedmiotami myślnymi, rozumowymi, gdyż istotę rozumu widział właśnie w dążeniu do poznania rzeczy w sobie. (Tatarkiewicz) niem. Noumenon od gr. nooumenon '(rzecz) pomyślana' NOVUM (czytaj: nowum) 'coś nowego, nowość wprowadzona w jakiejś dziedzinie': Skonstruowanie telefonu komórkowego to istotne novum w telekomunikacji. Taki typ rozwiązania układu rozrządczego to novum, ale czy się przyjmie w masowej produkcji, czas pokaże. tac. novum I NOWELA w prawie 'ustawa zawierająca uzupełnienia lub zmiany do ustawy uchwalonej wcześniej': Sejm uchwalił nowelę do ustawy uwłaszczeniowej, zawierającą szczegółowe uregulowania praw do przekazywanych mieszkań spółdzielczych. NOWELIZACJA w prawie 'częściowa zmiana lub uzupełnienie obowiązującej ustawy przez wprowadzenie jej noweli': Na najbliższym posiedzeniu komisji posłowie mają się zająć projektem nowelizacji ustawy o uprawnieniach kombatanckich. NOWELIZOWAĆ w prawie 'wprowadzać częściowe zmiany lub uzupełnienia do obowiązujących ustaw przez uchwalanie nowel': Znowelizowano kodeks drogowy. Nowelizować przepisy dotyczące nabywania ziemi przez cudzoziemców. lać. novella 'nowe prawo' II NOWELA 'krótki utwór prozatorski lub film o prostej, zwykle jednowątkowej, fabule i wyrazistej akcji': Do najsłynniejszych dziewiętnastowiecznych nowel, opowiadających o losach dzieci wiejskich, należą "Janko Muzykant" Henryka Sienkiewicza i "Antek" Bolesława Prusa. UWAGA: wyraz nowela nie znaczy 'wieloodcinkowy serial telewizyjny'; w tym znaczeniu jest to niepoprawnie przetłumaczony hiszpański (i portugalski) wyraz novela, znaczący w tamtych językach 'powieść'. NOWELOWY 'związany z nowelą, charakterystyczny dla noweli': Nowelowe wątki. Temat nowelowy, v Film nowelowy 'film składający się z kilku nowel filmowych': Do najsłynniejszych filmów nowelowych w polskiej kinematografii należy "Eroika" Andrzeja Munka. NOWELISTYKA 'zbiór nowel jakiegoś pisarza lub reżysera, nowel z jakiejś epoki, kraju itd.': Nowelistyka Marii Konopnickiej. Nowelistyka pozytywizmu. Nowelistyka polska. NOWELISTA 'pisarz, który pisuje nowele': Do wybitnych polskich nowelistów II połowy XX w. należą m.in. Tadeusz Borowski, Jerzy Andrzejewski i Jarosław Iwasz-kiewicz. wl. novella, pierwotnie - nowy gatunek obyczajowych, realistycznych opowiadań, ukształtowany w epoce renesansu, reprezentowany m.in. przez "Dekameron" Boccaccia NOWENNA 'w liturgii katolickiej: 'dziewięciodniowe nabożeństwo poprzedzające jakieś ważne święto lub uroczystości': Odprawiać nowennę do św. Antoniego. wl. novena od łac. novem 'dziewięć' NOWICJAT l. 'przygotowanie, okres próbny dla kandydata wstępującego do zakonu': W maju zakończył nowicjat. 2. 'pomieszczenie dla kandydatów odbywających okres próbny w zakonie' NOWICJUSZ l. 'osoba nowa w jakimś środowisku i nie-obeznana z nim lub dopiero zaczynająca wykonywać pewien zawód, niemająca w nim wprawy i doświadczenia': Wśród członków wyprawy było dwóch nowicjuszy. Od razu można było poznać, że aktor jest nowicjuszem. 2. 'osoba odbywająca nowicjat - okres próbny w zakonie': Przygotowania nowicjusza. wl. noviziato od łac. novicius 'nowy' Np symbol pierwiastka chemicznego: neptun (zob.) N/S albo n/s 'międzynarodowy znak, oznaczający statek o napędzie jądrowym, umieszczany na burcie statku przed jego nazwą' skrót ang. n(uclear) s(hip) NUDYZM 'to samo, co naturyzm' fr. nudisme od łac. nudus 'nagi' NUGAT l. 'ciastko zrobione z dwóch wafli przełożonych masą orzechową lub migdałową z miodem': Zajadała ze smakiem nugaty. 2. inaczej: NUGGET 'bryłka metalu, zwłaszcza złota, powstała w sposób naturalny': Poszukiwacz wysypał z woreczka złoty piasek i kilka nugatów. Największe nuggety, podobnie jak wielkie diamenty i rubiny, mają swoje nazwy i przechowywane są w muzeach. fr. nougat (ciasto), ang. nugget (samorodek) - obie formy od łac. nux 'orzech' NUKLEARNY 'związany z jądrem atomu, a zwłaszcza z bronią wykorzystującą energię wyzwalającą się podczas rozpadu lub syntezy jąder atomowych': Broń nuklearna. Wojna nuklearna. ang. nuclear od łac. nucleus 'jądro' NUKLEINOWY KWAS w biochemii 'wielkocząsteczkowy związek organiczny występujący w komórkach wszystkich organizmów żywych, biorący udział w syntezie białek i przenoszeniu informacji genetycznej': Do kwasów nukleinowych zalicza się kwasy dezoksyrybonukleinowe (DNA) i rybonukleinowe (RNA) NUKLEOID w biologii 'obszar w komórce bakterii, gdzie jest skoncentrowany materiał genetyczny (DNA)': Nukleoid bakterii to odpowiednik chromosomu w organizmach mających jądro komórkowe. NUKLEOTYD w biochemii 'podstawowy składnik kwasów nukleinowych': Kwasy DNA i RNA rozróżnia się ze względu na rodzaj sacharydu występującego w ich nu- 535 NUKLEON NYGUS kleotydach. Pod mikroskopem elektronowym oglądali nukleotydy tworzące DNA. ang. nucleic (acid) od łac. nucleus 'jądro' NUKLEON w fizyce 'podstawowy składnik jądra atomu, występujący jako naładowany elektrycznie dodatnio proton lub obojętny elektrycznie neutron' NUKLID w fizyce 'rodzaj atomu, charakteryzujący się określoną budową jądra': O nuklidach mówi się najczęściej w odniesieniu do pierwiastków niewystępujących w różnych odmianach izotopowych. ang. nuclide od łac. nucleus 'jądro' NUMBER ONE (czytaj: namber łan) pot. 'numer jeden: osoba, czasem rzecz, najważniejsza, stawiana przed innymi': Krzysiek to dla mnie number one i najlepszy kumpel na świecie. ang. number one NUMERUS CLAUSUS (czytaj: numerus klau-zus) oficj. 'ograniczenie ogólnej liczby osób albo osób jakiejś kategorii przy przyjmowaniu gdzieś, np. na studia'. Na tym kierunku studiów zawsze obowiązywał numerus ciausus. Numerus ciausus może być czasem formą dyskryminacji. lać. 'liczba ograniczoną (zamkniętą)' NUMERYCZNY 'wyrażony liczbami, dotyczący liczby': Zestawienie numeryczne. Systemy numeryczne. niem. numerisch NUMIZMATYKA l. 'nauka zajmująca się opisem i systematyką zabytkowych monet': Zajmować się numizmatyką. 2. 'kolekcjonowanie monet': Jego hobby to numizmatyka. NUMIZMATYK l. 'człowiek zajmujący się numizmatyką - nauką o monetach' 2. 'człowiek kolekcjonujący monety': Mój ojciec jest zapalonym numizmatykiem, ma piękną kolekcję monet polskich, rosyjskich i niemieckich. NUMIZMAT 'cenna i rzadka, zwykle - zabytkowa, moneta': Wśród swoich numizmatów ma także talara odlanego ze srebra podarowanego Kościuszce w czasie powstania przez mieszkańców Warszawy. NUMIZMATYCZNY 'związany z numizmatyką lub numizmatami': Katalogi numizmatyczne. Bogaty zbiór numizmatyczny. ang. numismatics od łac. numisma 'monetą, pieniądz' NUNCJUSZ 'stały przedstawiciel dyplomatyczny Watykanu przy rządzie jakiegoś państwa': Nuncjusz apostolski, nuncjusz papieski. W 1993 r. polski minister spraw zagranicznych i nuncjusz papieski podpisali konkordat miedzy Polską a Stolicą Apostolską. NUNCJATURA l. 'urząd nuncjusza; także: czas sprawowania tego urzędu': Objąć nuncjaturę. Jego nuncjatura trwała 12 lat. 2. 'oficjalne przedstawicielstwo dyplomatyczne Watykanu przy rządzie jakiegoś państwa': Nuncjatura wystąpiła z oficjalnym protestem w tej sprawie. Nuncjatura to przedstawicielstwo mające rangę ambasady, zaś godność nuncjusza apostolskiego odpowiada godności ambasadora. od łac. nuntius 'posłaniec' NUWORYSZ 'człowiek, który dopiero co się wzbogacił (i najczęściej popisuje się swoim bogactwem), nowobogacki, dorobkiewicz': Wśród miejscowych nuworyszy wyróżniał się kulturą i sposobem bycia. NUWORYSZOWSKI 'charakterystyczny dla nowobogackiego, dla dorobkiewicza': Nuworyszowski styl życia. Nuworyszowski gest. fr. nouveąu riche 'nowobogacki' NYGUS l. 'to samo, co negus' 2. przestarz. 'nicpoń i próżniak': Babcia pogroziła chłopcom palcem, wołając: - Jeszcze was, nygusy, ojciec nauczy rozumu. w l. znaczeniu od etiopskiego: negus, w 2. - ody?", nigaud 'głupiec' 536 O symbol pierwiastka chemicznego: tlen I OAZA l. 'obszar na pustyni porośnięty obfitą roślinnością, pojawiającą się tam dzięki obecności słodkiej wody gruntowej': Po wielu godzinach wędrówki karawana dotarta do oazy. 2. przen. 'miejsce ciche, spokojne, w którym można znaleźć wytchnienie, szczęście, ukoić nerwy': Maleńka działka położona na skraju puszczy była dla nich ucieczką od zgiełku miasta, oazą, w której mogli schronić się przed ludźmi. 3. przen. 'miejsce wyraźnie różniące się od otoczenia, będące jego przeciwnością': Oświetlone molo było oazą jasności w mroku. fr. oasis, zgr. óasis dosłownie 'miejsce zamieszkane', zjęzykówse-mickich II OAZA l. 'ruch młodzieżowy w Kościele katolickim, którego celem jest pogłębienie życia religijnego jego członków; także: spotkanie członków tego ruchu, poświęcone modlitwie, rozmowom na tematy religijne itp.': Chodzić na spotkania oazy. 2. 'obóz organizowany dla młodzieży skupionej w tym ruchu': Wyjeżdżać na oazę. OAZOWICZ 'osoba należąca do tego ruchu': Pielgrzymka oazowiczów do Watykanu. OAZOWY 'związany z tym ruchem': Młodzież oazowa. Działalność oazowa. od słowa: I oaza ob. skrót słowa: obiit (zob.) OBDUKCJA oficj. 'lekarskie oględziny ciała osoby, która odniosła jakieś obrażenia, mające na celu ustalenie ich wielkości i przyczyn, zwykle po to, by informację o tym przekazać policji lub sądowi; także: dokument będący protokołem tych oględzin, przedstawiany odpowiednim władzom': W wyniku obdukcji ustalono, że ma złamane palce prawej ręki, liczne sińce i zadrapania na całym ciele. W obdukcji lekarz napisał, że ma złamaną szczękę. OBDUCENT oficj. 'lekarz dokonujący obdukcji': Obdu-cent stwierdził u niego liczne sińce i otarcia naskórka. od łac. obductio 'zasłonięcie' OBDŻEKTOR zob. OBJECTOR I OBEDIENCJA l. 'w Kościele katolickim: posłuszeństwo, do jakiego zobowiązani są wierni; także: duchowa władza Kościoła nad wiernymi' 2. 'wyraz takiego posłuszeństwa; także: przysięga posłuszeństwa składana przez duchownych katolickich': Przybyli do papieża posłańcy z obediencją i złotem od monarchy. 3. 'jurysdykcja władzy wolnomularskiej; suwerenny związek lóż wolnomularskich' II OBEDIENCJA 'jedna z dwu części świata chrześcijańskiego w okresie wielkiej schizmy zachodniej': Jedna z obediencji uznawała władzę papieża, a druga antypapieża. lać. oboedientia 'posłuszeństwo' OBELISK 'wysoki, czworoboczny słup, mający zwykle kształt ściętego u góry ostrosłupa, będący pomnikiem lub elementem zdobniczym': Uczniowie złożyli wiązanki pod obeliskiem ku czci pomordowanych w czasie wojny. lać. obeliscus, z gr. obeliskos OBIEKCJA wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: OBIEKCJE 'zastrzeżenia, wątpliwości dotyczące tego, o czym się mówi, co się rozważa': Projekt ustawy wywołał rozmaite obiekcje w środowisku lekarskim. Miał obiekcje, co do pomysłu żony o samotnym wyjeździe do sanatorium. p.-lać. obiectio od: obicere 'zarzucać coś komuś' OBIEKTYWNY l. 'o ludzkich sądach i wypowiedziach: odpowiadający rzeczywistości i rzeczywistym cechom obiektów, a nie czyimś emocjom, uczuciom, specyficznym zapatrywaniom; o ludziach: taki, który w swych sądach kieruje się rzeczywistymi cechami czegoś, a nie własnymi lub cudzymi emocjami czy zapatrywaniami na temat tego': To było bardzo obiektywne sprawozdanie. Nauczyciel ocenił go w bardzo obiektywny sposób. Był to człowiek niezwykle obiektywny, dlatego często proszono go o rozstrzyganie różnych sporów. 2. w filozofii 'istniejący niezależnie od świadomości poznającego podmiotu': Wielu filozofów zadawało pytanie: - Czy istnieje prawda obiektywna, czy też zawsze postrzegamy świat przez pryzmat naszych wyobrażeń, chęci i doznań? Głosił, że wszystko jest subiektywne, wynika z naszego poznania, że nie istnieje coś takiego, jak obiektywna rzeczywistość, niezależna od naszych sądów o niej. OBIEKTYWIZM l. inaczej: OBIEKTYWNOŚĆ 'bycie obiektywnym - odpowiadającym rzeczywistym cechom obiektów, niezależnym natomiast od własnych emocji i zapatrywań tego, kto poznaje rzeczywistość, lub emocji zapatrywań innych osób': W recenzji podkreślano wysoki obiektywizm badań społecznych, prowadzonych przez tę placówkę socjologiczną. Sędzia powinien się odznaczać obiektywizmem. Relacje tego reportera charakteryzuje obiektywizm i bezstronność. 2. w filozofii 'pogląd, głoszący, że przedmiot poznania istnieje niezależnie od podmiotu poznania lub że człowiekowi jest dana możliwość adekwatnego poznania rzeczywistości zewnętrznej': Przeciwieństwem obiektywizmu ontologicznego, zwanego też realizmem ontologicznym, jest w filozofii 537 OBIIT OBSESJA subiektywizm ontologiczny, inaczej nazywany idealizmem ontologicznym. OBIEKTYWISTA 'filozof będący zwolennikiem obiektywizmu': Obiektywiści zajmujący się problematyką aksjologiczną głoszą, iż wartości - np. piękno, dobro i prawda - istnieją niezależnie od świadomości człowieka. OBIEKTYWIZACJA 'nadanie czemuś obiektywnego charakteru, sprawienie, by bardziej odpowiadało to obiektom poznania i rzeczywistości, mniej zaś czyimś emocjom i zapatrywaniom': Jego kolejny utwór odznacza się obiektywizacją narracji, która ma tym razem charakter beznamiętnej, trzecioosobowej relacji z przebiegu zdarzeń. OBIEKTYWIZOWAĆ 'nadawać czemuś obiektywny charakter, sprawiać, by bardziej odpowiadało to rzeczywistości, mniej zaś czyimś emocjom i zapatrywaniom': Zwrócił przyjacielowi uwagę, że sądy wyrażone w oficjalnym dokumencie powinny być bardziej zobiektywizowane. fr. objectifod łac. obiectum 'przedmiot' OBIIT 'zmarł - łaciński napis umieszczany dawniej na nagrobkach, często w skrócie: ob.': Znakiem słynnej przemiany wewnętrznej bohatera "Dziadów" jest napis na murze "Gustavus obiit, hic natus est Conradus" -'Gustaw umarł - tu narodził się Konrad'. tac. obiit OBJECTOR (czytaj: obdżektor) albo OBDŻEKTOR 'człowiek, który sprzeciwia się służbie wojskowej w jakiejkolwiek formie, odmawia pójścia do wojska i zdecydowanie publicznie protestuje przeciwko temu': Ruch objectorów w Polsce zaktywizował się po roku 1989. Protest przeciwko służbie wojskowej obdżektorzy wyrazili spaleniem swoich książeczek wojskowych. ang. objector 'człowiek sprzeciwiający się, wnoszący sprzeciw' OBLAT l. 'członek katolickiego zgromadzenia zakonnego, w którym zamiast ślubów składa się przyrzeczenie wytrwania': Zgromadzenie Oblatów założone we Francji w 1816 r. zajmuje się przede wszystkim wychowaniem młodzieży i pracą misyjną. 2. 'osoba świecka podejmująca stałą służbę przy klasztorze, mająca prawo noszenia stroju zakonnego' 3. 'w średniowieczu: dziecko, które rodzice przeznaczyli do stanu zakonnego' lać. oblatus 'ofiarowany' OBLATA l. dawniej w prawie 'wpis aktu prawnego do właściwej księgi sądowej' 2. 'dar, zwłaszcza dar pieniężny, na kościół': Wniósł wielkie obiaty na cele kościelne. lać. oblata - liczba mnoga od: oblatus 'ofiarowany, wniesiony' OpLIG albo OBLIGO l. w finansach 'pisemne zobowiązanie do pokrycia długu': Potwierdził oblig własnoręcznym podpisem. 2. w bankowości 'suma zadłużenia klienta lub grupy klientów, którym bank udzielił kredytu': Obligo wynosiło 10 milionów złotych. wl. obbiigo 'zobowiązanie' OBLIGACJA wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: OBLIGACJE 'papiery wartościowe, które są potwierdzeniem czyichś wierzytelności, wypuszczane przez państwo albo przez jakąś instytucję na określony czas i dające właścicielowi prawo do stałego, z góry określonego dochodu (odsetek i premii)': Ceny obligacji jednorocznych spadły. Rynek obligacji ożywił się. Obligacje emitowane przez skarb państwa. lać. obligatio 'zobowiązanie' OBLIGATORYJNY 'taki, który musi być; obowiązkowy, konieczny': Zakaz zatrzymywania się jest w tym wypadku obligatoryjny. Zajęcia obligatoryjne w szkole. Referencje z poprzedniego miejsca pracy są obligatoryjne. lać. obligatorius od: obligatio 'zobowiązanie' OBLIGOWAĆ l.'zobowiązywać do czegoś, do określonego sposobu postępowania, działania itp.; nakładać na kogoś obowiązek pewnego działania': Złożenie skargi w urzędzie obliguje ten urząd do odpowiedzi w określonym terminie. Nie można obligować pracowników do pracy w soboty. 2. 'obarczać długiem wdzięczności, powodować poczucie zobowiązania wobec kogoś': Czuję się zobligowany do rewanżu po takim przyjęciu. | UWAGA: w 2. znaczeniu wyraz nadużywany; lepiej moll wić: zobowiązywać, czuć się zobowiązanym. tac. obligo OBRAZOBURSTWO zob. IKONOKLAZM OBSCENA książk. 'rzeczy nieprzyzwoite, zwłaszcza nieprzyzwoite utwory literackie, tematy w literaturze, wyrażenia': Do obscenów w literaturze polskiej należą m.in. niektóre utwory Aleksandra Fredry i twórców barokowych, np. wiersz Daniela Naborowskiego "Smaczny kąsek". OBSCENICZNY książk. 'mający nieprzyzwoity charakter': W wydawanych w Wiedniu nieprzyzwoitych dziełach Aleksandra Fredry umieszczano duże, obsceniczne rysunki, ilustrujące poszczególne sceny; w całości dzieła te były odmianą ówczesnej pornografii, o tyle różnej od dzisiejszej, że zawierającej w sobie wiele rubasznego humoru i niepozbawionej wartości artystycznych. lać. obscena, liczba mnoga od: obscenus 'nieprzyzwoity' OBSERWATORIUM 'placówka naukowa wyposażona w odpowiednie urządzenia i przyrządy służące do badań i obserwacji astronomicznych, meteorologicznych, sejsmograficznych itp.; także: budynek, w którym taka placówka się mieści': Obserwatorium astronomiczne. W obserwatorium językowym gromadzono najnowsze zapożyczenia we współczesnej polszczyżnie. od łac. obseryator OBSESJA l. pot. 'opanowanie świadomości przez jakąś uporczywą myśl': On ma jakąś obsesję seksualną, bez przerwy myśli o jednym! Byli grupą ludzi ogarniętych obsesją zysku, gotowych poświęcić dla pieniędzy nawet szczęście rodzinne. 2. w medycynie 'zaburzenia choro- 538 OBSKURANT OFENSYWA bowe polegające na niemożności uwolnienia się od pewnych myśli': Obsesje występują w wielu nerwicach. OBSESYJNY l. pot. 'związany z obsesją - opanowaniem świadomości przez pewną myśl': Nuży mnie ta obsesyjna gadanina w kółko o jednym i tym samym. 2. w medycynie 'związany z obsesją- zaburzeniami chorobowymi, polegającymi na niemożności uwolnienia się od pewnych myśli': To był potworny, obsesyjny strach, godzinami siedział w mieszkaniu, trzęsąc się z przerażenia. OBSESJONAT/w?. 'osoba, która ciągle o czymś myśli': Był obsesjonatem bezustannie wyliczającym i przeliczającym wszystko, opętanym manią dokładności. lać. obsessio 'opętanie' -w średniowieczu częstymi obsesjami były bluźniercze myśli, nachodzące osoby niezwykle religijne, co uważano za dowód opętania przez szatana OBSKURANT 'człowiek, który jest przeciwny postępowi, oświacie; wstecznik': Obskuranci znowu chcą nam narzucić swój światopogląd. OBSKURANTYZM 'postawa życiowa, która charakteryzuje się niechęcią, a nawet wrogością do oświaty i postępu; wstecznictwo': Objawem obskurantyzmu był wówczas sprzeciw wobec ćwiczeń gimnastycznych i w ogóle kultury fizycznej w szkole. OBSKURANCK-I 'odznaczający się obskurantyzmem, cechujący obskuranta': Obskuranckie zachowania. Ob-skurancka pogarda dla nauki. lać. obscurans 'zaciemniający' OBSTRUKCJA l. 'niemoc, hamowanie, zatrzymanie się jakiegoś procesu, utrudnianie przebiegu jakiejś sprawy': Delegacji polecono stosować obstrukcję w rozmowach na temat przyznania autonomii buntującym się plemionom. () Obstrukcja parlamentarna 'działania w parlamencie polegające na stosowaniu wszelkich legalnych metod uniemożliwiających przyjęcie jakiejś uchwały albo normalne prowadzenie obrad' 2. w medycynie 'problemy z wypróżnieniem się, zaparcie, zatwardzenie': Osoby cierpiące na obstrukcję powinny jeść dużo produktów zawierających błonnik, który poprawia perystaltykę jelit. OBSTRUKCYJNY l. 'hamujący, uniemożliwiający coś': Obstrukcyjne działania posłów prawicy. 2. w medycynie 'związany z obstrukcją, zaparciem' lać. obstructio 'zamknięcie' OCHLOKRACJA 'wynaturzona forma demokracji, sprawowanie władzy przez tłum': Panowanie ochlokracji to czasy niszczenia jednostek wybijających się ponad przeciętność. gr. ochlokratia, od óchlos 'tłum', kratós 'władza' OCHMISTRZ l. 'w dawnej Polsce: urzędnik zarządzający dworem władcy lub magnata, będący także opiekunem dzieci na tym dworze': Ochmistrz z niepokojem patrzył na zabawy królewicza. 2. 'oficer na statku zajmujący się sprawami administracyjno-handlowymi': Z kapitanatu portu dzwoniono, by ochmistrz zgłosił się z papierami. OCHMISTRZYNI l. 'w dawnej Polsce: kobieta nadzorująca żeńską służbę na dworze królewskim lub magnackim': Królewska ochmistrzyni. 2. przestarz. 'kobieta zarządzająca gospodarstwem w dużym majątku' od niem. Hofmeister OCHRA l. 'glinka o żółtym albo brunatnym zabarwieniu, służąca do wyrobu farb' 2. 'żółta albo brunatna farba otrzymywana z tej glinki, używana do malowania, drukowania tkanin, wykorzystywana w przemyśle włókienniczym i kosmetycznym': Tkaniny moczono w ochrze. 3. 'kolor brunatnoczerwony': Artysta uważał, że młodzi malarze używają zbyt wiele ochry i błękitu. gr. ochra OCTAVO (czytaj: oktawo) w poligrafii 'format książki powstały po trzykrotnym złożeniu arkusza papieru, ósemka': Octavo to format książki: 30 na 21 cm. IN OCTAVO (czytaj: in oktawo) w poligrafii 'w formacie oktawo': Bibliofilska seria in Octavo. lać. octavus 'ósmy' ODA l. w nauce o literaturze 'patetyczny utwór literacki, wierszowany, chwalący jakąś osobę, opiewający ideę lub zdarzenie': Ody Horacego. "Oda do młodości" Adama Mickiewicza. Odśpiewano "Odę do radości" Schillera ze wspaniałą muzyką Beethovena. 2. w muzyce 'kompozycja wokalno-instrumentana zbliżona do kantaty' gr. ode, oide ODALISKA 'biała niewolnica w sułtańskim haremie': Sułtan milczał, rozkoszując się pełnym gracji i wdzięku tańcem odaliski. fr. odalisque z tur. odałyk 'służebna, nałożnica' ODIUM książk. 'wstręt, odraza, nienawiść do kogoś albo do czegoś; nieprzyjazna, wroga atmosfera, otaczająca kogoś albo coś': Takie hasła, jak "socjalizm" czy "sprawiedliwość społeczna", przestało otaczać odium, jakie powstało po 40 latach komunistycznego reżimu. Czuła to odium, z jakim odnosiła się do niej całajego familia. lać. odium 'nienawiść' ODYSEJA l. 'epopeja Homera ukazująca ostatni etap dziesięcioletniej tułaczki Odyseusza, wracającego spod Troi do rodzinnej Itaki': "Iliada" i "Odyseja" należą do najbardziej znanych dzieł światowej literatury. 2. przen. 'droga, pełna przygód wędrówka': Po dwóch miesiącach skończyła się nasza Odyseja - niezapomniana, wyczerpująca i zachwycająca podróż przez Australię. gr. Odysseia OFENSYWA l. 'natarcie dużymi siłami na nieprzyjaciela, prowadzone na całym froncie lub na większym jego odcinku': W styczniu 1945 r. Armia Czerwona rozpoczęła na całym froncie gigantyczną, ostatnią ofensywę. 2. w publicystyce 'pojawienie się czegoś w dużej ilości': Ofensywa plotkarskich czasopism. 3. w sporcie 539 OFEROWAĆ OFSAJD 'zorganizowany atak na przeciwnika': Zawodnicy Legii przeszli do ofensywy. 4. w sporcie 'grupa zawodników atakujących': Grać w ofensywie. | UWAGA: w ostatnim znaczeniu wyraz ofensywa jest nadu-|| żywany, ten sam sens wyraża polski rzeczownik atak. OFENSYWNY l. 'stosujący ofensywę, atakujący': Działania ofensywne wrogiej armii. Ofensywna gra naszych piłkarzy. 2. w publicystyce 'nastawiony na zdobycie, osiągnięcie czegoś': Ofensywna polityka rządu. fr. offensive od łac. offendere 'uderzać' OFEROWAĆ 'proponować komuś kupno jakiegoś towaru albo jakiejś usługi': Firma oferuje bogaty wybór kopiarek. Szkoła oferuje następujące specjalizacje: [...]. Oferowane w sklepach bluzki i koszule nie mają modnego kroju ani modnych kolorów. Pozostałe 20% akcji zostało zaoferowanych załodze. OFERTA 'propozycja kupienia jakiegoś towaru, wykonania jakiejś usługi, zawarcia jakiejś transakcji, najczęściej przedstawiona w sposób formalny i wiążący': Niektóre banki kuszą ofertami całkiem atrakcyjnymi. Możemy ci pomóc w racjonalnym wyborze spośród mnogości ofert rynkowych. Panie znajdą zatrudnienie, jeśli same złożą ofertę. OFERENT 'osoba, przedsiębiorstwo, instytucja, która składa ofertę': Oferenci są liczni, trudno się zdecydować na wybór. lać. offerre 'ofiarowywać' i offerta 'ofiara' OFFSET l. w poligrafii 'technika druku płaskiego, w której rysunek przenosi się z metalowej płytki na gumowy cylinder, a z niego na papier': Drukowanie offsetem. 2. w poligrafii 'maszyna drukująca taką techniką': Kupić offset. OFFSETOWY w poligrafii 'związany z offsetem, drukowany offsetem': Drukować coś metodą offsetową. ang. offset OFICJALNY l. 'ogłoszony publicznie, podany urzędowo do wiadomości publicznej': Oficjalny komunikat o stanie wód w Polsce. 2. 'ujęty w jakieś kanony, zgodny z przyjętymi zasadami, ustaleniami': Strój oficjalny. Oficjalna wizyta prezydenta RP we Francji. 3. 'reprezentujący jakąś instytucję, urząd': Oficjalny kandydat partii na stanowisko szefa klubu parlamentarnego. 4. 'zachowujący się zgodnie z przyjętymi zasadami, nieoka-zujący uczuć, niedopuszczający poufałości': Niewielu wiedziało, że ich zawsze oficjalny, wręcz sztywny, szef - na imprezach staje się duszą towarzystwa. 5. 'będący przejawem takiego zachowania': Oficjalna serdeczność. OFICJEL 'osoba występująca oficjalnie, będąca przedstawicielem władzy, urzędu itp. - słowo używane często z odcieniem niechęci lub lekceważenia': Na uroczystości zjechali się różni oficjele, żeby wygłosić parę słów otuchy do robotników i życzyć im godnego życia za głodowe pensje. fr. officiel z p. -lać. officialis 'urzędowy' OFICJAŁ l. 'w Kościele katolickim: zastępca biskupa diecezjalnego do spraw sądowych, przewodniczący sądu biskupiego' 2. 'w XIX w.: urzędnik w zaborze austriackim' 3. 'w starożytnym Rzymie: sługa niższych urzędników municypalnych; także: wyższy urzędnik cesarski piastujący ważny urząd' niem. Offizial l p.-lać. officialis 'urzędowy' OFICJUM l. w nauce o literaturze 'średniowieczny utwór dramatyczny o tematyce religijnej, wkomponowany w obrzędy liturgiczne, ale niebędący ich częścią': Badał średniowieczne moralitety i rymowane oficja. 2. 'w Kościele katolickim: każdy urząd kościelny': Sprawował różne oficja w zakonie. 3. 'w Kościele katolickim i Kościołach wschodnich: odmawianie brewiarza': Dawniej jako oficja określano nie tylko pacierze kapłańskie, ale także wszelkie obrządki kościelne. lać. officium 'obowiązek, służba, urząd' OFICYNA l. przestarz. 'w XVI-XVII w. drukarnia lub zakład wydawniczo-drukarski': Dla rozwoju języka polskiego w XVI w. wielkie zasługi położyła oficyna Hieronima Wietora, wydająca także dzieła wybitnych humanistów w obcych językach. 2. ksiązk. 'wydawnictwo': Nakładem naszej oficyny ukazały się ostatnio przepiękne albumy ukazujące polskie krajobrazy. 3. w architekturze 'boczne skrzydło kamienicy czynszowej lub budynek stojący za kamienicą': Zakład krawiecki mieścił się w oficynie. 4. w architekturze 'budynek znajdujący się w pobliżu pałacu lub dworu (niekiedy jego skrzydło), będący pomieszczeniem gospodarczym albo przeznaczonym dla służby': W pewnej odległości od dworu znajdowała się zrujnowana oficyna, w której mieszkał już tylko stary, niedołężny lokaj, pamiętający jeszcze czasy świetności majątku. lać. officina 'warsztat, wytwórnia' OFLAG 'w czasie II wojny światowej: niemiecki obóz jeniecki dla oficerów': Amerykański lotnik został umieszczony w oflagu. Jednym z największych oflagów był II C Woldenberg. niem. Offlag, skrót od: Off(izier)lag(ęr) 'obóz dla oficerów' OFSAJD w piłce nożnej i niektórych innych grach zespołowych 'spalony: podanie piłki do napastnika, wysuniętego tak bardzo do przodu, że pomiędzy nim a bramką przeciwnej drużyny nie ma przynajmniej dwóch graczy tej drużyny': Sędzia odgwizdał ofsajd i legioniści zaczęli grę od rzutu wolnego. Sędzia boczny pokazywał, że nie było ofsajdu. PUŁAPKA OFSAJDOWA w pitce nożnej i niektórych innych grach zespołowych 'szybkie przesunięcie się obrońców do przodu, tak by pozostawić napastnika przeciwnej drużyny, do którego jest podawana piłka, na spalonym': Pułapka ofsajdowa to manewr, który wymaga bardzo dobrego zgrania obrony; jej niepowodzenie jest często połączone z utratą gola, bowiem zostawia się napastnika w bardzo dogodnej sytuacji do strzału. ang. offside, od: offpoza', side 'strona, drużyna' 540 OKAY OKUPACJA OKAY (czytaj: okej) l. pot. 'w porządku, dobrze; tak, jak ma być; zgoda; zapisywane w skrócie OK': Powiedziałam sobie, okay, nie chcesz mnie znać, to nie. Okay, możemy pojechać do Jarocina. 2. pot. 'taki, jak powinien być; taki, któremu nie można nic zarzucić; właściwy, stosowny': Byłem zawsze okay i mój syn też musi być okay. Koncert był okay; gliniarze byli okay, ludzie byli okay i tylko panowie redaktorzy się czepiali. ang. okay, OK - skrót od: all correct 'wszystko w porządku' OKCYDENT książk. 'Zachód, zwłaszcza kraje Europy Zachodniej': W swych pracach opisywał kulturę Orientu i Okcydentu w minionych wiekach. OKCYDENTALNY książk. 'zachodni': Okcydentalne cesarstwo rzymskie. Europa okcydentalna. OKCYDENTALIZM książk. l. 'charakterystyczna dla krajów Europy Wschodniej orientacja kulturowo-ideolo-giczna, która wiąże unowocześnienie własnych społeczeństw z przyswojeniem przez nie wzorców zachodnich': W myśli dziewiętnastowiecznej okcyden-talizm niejednokrotnie przeciwstawia się nacjonalizmowi i panslawizmowi, głoszącym, że sił do wskrzeszenia państwa polskiego należy szukać w samym polskim narodzie, zwłaszcza jego chłopskiej warstwie, lub w jedności narodów słowiańskich, stanowiących największą na kontynencie europejskim siłę. 2. 'kierunek rosyjskiej myśli społecznej w latach 40. i 50. XIX w., postulujący zniesienie poddaństwa chłopów i innych przeżytków feudalnych oraz upatrujący przyszłość Rosji w przebudowie jej ustroju na wzór ustrojów konstytucyjno-monarchi-stycznych Europy Zachodniej': Dziewiętnastowieczny rosyjski okcydentalizm nawiązywał do starań Piotra Wielkiego z przełomu XVII i XVIII wieku. OKCYDENTALISTA 'przedstawiciel okcydentalizmu rosyjskiego' niem. Okzident,. occident, z łac. occidens 'zachód' OKOWITA l. przestań, 'mocna wódka': Szlachcic wypił kwartę okowity i aż mu się zadymiło z podgolonego łba. 2. przestarz. 'spirytus nieoczyszczony' łac. aqua vitae 'woda życia' OKSYDACJA w chemii 'proces polegający na odłączaniu elektronów od jonu, atomu lub grupy atomów, na skutek czego wzrasta stopień utlenienia pierwiastka oddającego elektrony - najczęściej proces, w którym w wyniku działania tlenu, powietrza lub innych środków utleniających powstaje produkt o większej liczbie atomów tlenu w cząsteczce': W procesie oksydacji jako katalizatory stosuje się srebro, miedź. OKSYDOWAĆ w chemii i technice 'wytwarzać na powierzchni metali ochronną warstwę ich tlenków w celu zabezpieczenia ich przed korozją, dla ozdoby lub z innych względów': Oksydować srebro. Oksydowana broń ma barwę matową i nie odbija światła. fr. oxyder 'utleniać', od: oxyde 'tlenek' OKSYMORON w nauce o literaturze 'rodzaj epitetu, w którym zestawia się wyrazy mające przeciwstawne cechy znaczeniowe': "Ogień krzepnie", "blask ciemnieje" śpiewamy przy wigilijnym stole, często nie wiedząc nawet, że te dziwnie brzmiące zestawienia słów to oksy-morony. gr. oksymoron, od oksys 'ostry', mOros 'głupi' OKTAN w chemii 'węglowodór nasycony mający osiem atomów węgla w cząsteczce, bezbarwna ciecz występująca w ropie naftowej, będąca składnikiem benzyny' LICZBA OKTANOWA w chemii 'wielkość charakteryzująca odporność paliwa ciekłego na spalanie detonacyj-ne w silnikach spalinowych z zapłonem iskrowym': Benzyna wysokooktanowa jest droższa, ale charakteryzuje się wysoką odpornością na spalanie detonacyjne. ang. octane od gr. okto 'osiem' OKTAWA l. 'okres ośmiu dni od jakiegoś święta, od jakiejś daty; także: ósmy dzień tego okresu': Oktawa Bożego Ciała. 2. w nauce o literaturze 'ośmiowersowa strofa zbudowana z jedenastozgłoskowców, o układzie rymów: abababcc': Czytał fragmenty "Króla Ducha" Juliusza Słowackiego, napisane piękną oktawą. 3. w muzyce 'ósmy stopień skali muzycznej; także: odległość między pierwszym a ósmym stopniem skali diatonicznej': Podnieść głos o oktawę. 4. w muzyce 'w instrumentach klawiszowych: odległość między dwoma klawiszami o równoimiennym dźwięku i różnej wysokości' 5. w poligrafii 'ósemkowy format książki' zob. hasło OCTAVO lać. octava 'ósma' OKULTYZM 'teoria głosząca, iż w przyrodzie i w człowieku istniejątajemne siły, a także praktyki, których celem jest pobudzenie i wykorzystanie tych sił do swych celów': Okultyzm obejmuje m.in. takie praktyki, jak parapsychologia, astrologia, spirytyzm, magia, kabała. OKULTYSTA 'osoba, która uprawia praktyki okultystyczne': O okultyście mówiono, że ma zdolność jasnowidzenia i telepatii. OKULTYSTYCZNY 'związany z okultyzmem': Praktyki okultystyczne. Wiedza okultystyczna dostępna jest tylko nielicznym. fr. occultisme od łac. occultus 'tajemny' OKUPACJA l. 'zajęcie siłą terytorium jakiegoś państwa przez inne państwo i sprawowanie nad nim kontroli administracyjnej; także: czas trwania tego stanu': Przyczyną podjęcia operacji "Pustynna burza" była iracka okupacja Kuwejtu. 2. 'czasowe zajęcie czegoś, często wbrew obowiązującemu prawu': Okupacja gmachu ministerstwa przez protestujących. OKUPANT 'państwo, które zajęło siłą terytorium innego państwa, jego siły zbrojne lub poszczególni żołnierze': Bezwzględne traktowanie chińskiej ludności przez japońskiego okupanta. Zbrodnie hitlerowskich okupantów w Polsce. 541 OLDBOY OLIMPIADA OKUPOWAĆ l. 'być okupantem, zajmować siłą jakieś terytorium, najczęściej terytorium innego państwa': Przez 20 lat okupowali terytorium Czechosłowacji. Od 1949 roku Chiny okupują Tybet, l. pot. 'zajmować jakąś pozycję, jakieś miejsce': Stale okupowali ostatni rząd w kinie. | UWAGA: w tym znaczeniu jest to wyraz nadużywany zali miast słów: zajmować, plasować się, być. OKUPACYJNY l. 'związany z okupacją - zajęciem siłą terytorium jakiegoś państwa przez inne państwo': Surowe przepisy okupacyjne. Okupacyjne gwałty na ludności. 2. 'związany z okupacją - czasowym zajęciem czegoś': Ogłoszono strajk okupacyjny, górnicy zamknęli się w kopalni i wystawili warty. lać. occupare 'zabrać, zawładnąć' OLDBOY (czytaj: oldboj) l. 'sportowiec, który zakończywszy, ze względu na wiek, karierę sportową, występuje jedynie w rozgrywkach pokazowych, imprezach charytatywnych itp.': Na murawę wyszła drużyna narodowa i stara gwardia - nasi oldboye, którym zawdzięczamy największe sukcesy polskiej piłki. 2. żart. 'artysta powracający po latach na estradę, zwykle na krótko; także: ktoś, kto zajmował się kiedyś czymś bardzo intensywnie, a dziś tylko kibicuje innym, lub podstarzały mężczyzna zachowujący się jak nastolatek': Oldboye rocka. ang. pot. old boy, dosłownie 'stary chłopiec' OLEODRUK l. 'reprodukcja wykonana techniką wielobarwnego drukowania farbami z dodatkiem oleju, naśladująca obrazy olejne': Oleodruki przedstawiające bawiące się dzieci. Oleodruki nie mają zazwyczaj walorów artystycznych. 2. 'odbitka wykonana techniką litograficzną' niem. Óidruck, skrót od: Ólfarbendruck OLIGARCHIA l. 'system rządów w państwie, w którym władzę sprawuje niewielka grupa osób zamożnych lub uprzywilejowanych w inny sposób, np. dobrze urodzonych, dziś także: należących do jednej partii, jednej orientacji światopoglądowej itp.': Oligarchia nie skończyła się u nas z upadkiem I Rzeczypospolitej, w zadziwiający sposób, w odmiennej formie, lecz niezmienionej istocie, odrodziła się w czasach PRL-u. 2. 'grupa osób będących u władzy w państwie o takim ustroju; także szerzej: bogacze lub osoby inaczej uprzywilejowane, mające decydujący wpływ na rządy w kraju': Oligarchia finansowa. Oligarchia partyjna. OLIGARCHA 'osoba należąca do oligarchii': Narada oligarchów finansowych. Decyzje partyjnych oligarchów. OLIGARCHICZNY 'związany z oligarchią': Oligarchiczna forma rządów. Oligarchiczna rada stanu. OLIGARCHIZACJA 'opanowywanie gospodarki państwowej i władzy politycznej przez oligarchię': Oligar-chizacja życia gospodarczego. gr. oligarchia 'władza niewielu' OLIGOCEN w geologu 'epoka w dziejach Ziemi, część trzeciorzędu, między eocenem a miocenem, od ok. 35 do 23 min lat temu': W powstałej w oligocenie warstwie ziemi geologowie odkryli różnorodne bogactwa naturalne, np. złoża ropy. OLIGOCEŃSKI 'taki, który pochodzi z oligocenu': Woda oligoceńska 'woda wydobywana z warstw ziemi sięgających pokładów, które powstały w okresie oligocenu; woda czysta, zdatna do picia' ang. oligocene od: gr. oligos 'mały', kainós 'nowy' OLIGOPOL w ekonomii 'forma monopolizacji produkcji, polegająca na tym, że kilka dużych, niezależnych od siebie przedsiębiorstw opanowuje jakąś gałąź produkcji i wspólnie stara się nie dopuścić do owej gałęzi nowych konkurentów': Oligopoijest strukturą pośrednią między monopolem a konkurencją doskonałą. OLIGOPOLISTA w ekonomii 'jednostka fizyczna lub prawna będąca członkiem oligopolu' ang. oligopoły odgr. oligos 'mały, mała liczba' na wzór: monopoły 'monopol' OLIMP l. 'masyw górski w Grecji, będący w mitologii greckiej siedzibą bogów': Pięknie urządził się Zeus na Olimpie. Dzikie zwierzęta nie miały tam przystępu i nigdy wiatr zimny nie niósł zadymki śnieżnej. Czystego powietrza nie ćmiła żadna chmura. Panowała tam wieczna wiosna. (Parandowski) 2. przen. książk. 'grupa wybitnych artystów, pisarzy, uczonych': Ówczesny olimp to przede wszystkim trójka wielkich fizyków: Albert Einstein, Niels Bohr i Wemer Heisenberg. gr. Ółympos OLIMPIADA l. 'starożytne igrzyska sportowe ku czci Zeusa odbywające się co cztery lata w Olimpii, mieście na Peloponezie; także: czteroletni okres między nimi': W czasie starożytnych olimpiad ogłaszano w całej Grecji "pokój boży", by nic nie mąciło odświętnego charakteru igrzysk. 2. 'międzynarodowe zawody sportowe, odbywające się co cztery lata w różnych krajach świata, organizowane na wzór igrzysk starożytnych': Olimpiada zimowa i letnia. Olimpiady zostały wznowione w 1896 r. z inicjatywy barona Pierre'a de Coubertin. 3. 'zawody sportowe lub konkursy z różnych dziedzin wiedzy organizowane najczęściej dla uczniów': Olimpiada polonistyczna. Międzyszkolna olimpiada wiedzy o Polsce. OLIMPIJCZYK l. 'zawodnik biorący udział w igrzyskach olimpijskich; także: zwycięzca tych zawodów': Jednym ze znakomitych polskich olimpijczyków jest Jerzy Kulej. 2. 'uczeń biorący udział w olimpiadzie, zwykle - zwycięzca olimpiady': Olimpijczycy nie muszą zdawać egzaminów wstępnych na wyższe uczelnie, wygranie olimpiady zapewnia wstęp bez egzaminu na określony kierunek studiów. 3. w mitologii greckiej 'jeden z dwunastu najważniejszych bogów zamieszkujących Olimp' OLIMPIJSKI l. 'związany z olimpiadą': Laur olimpijski. Kadra olimpijska. Medale olimpijskie. 2. 'związany z Olimpem': Bogowie olimpijscy. 3. książk. 'boski, wspaniały, wyniosły': Opowiadał o swoim trudnym ży- 542 OM ONKOLOGIA ciu z olimpijskim spokojem, z uśmiechem człowieka pogodzonego z losem. gr. Ołympias, Ołympiados OM w fizyce 'jednostka opom elektrycznego w układzie SI, symbol Q'; Jeden om to opór między dwoma punktami przewodu jednorodnego prostoliniowego, gdy występujące między tymi punktami niezmienne napięcie elektryczne l wolta wywołuje w tym przewodzie prąd o natężeniu l ampera. OMOMIERZ 'przyrząd stosowany w fizyce do mierzenia oporu elektrycznego w omach' od nazwiska Georga Simona Ohma (1787-1854), fizyka i matematyka niemieckiego OMBUDSMAN (czytaj: ombudzmen) 'urzędnik powołany przez rząd do badania, rozpatrywania skarg ludności przeciw rządowi, administracji lub organizacjom społecznym; rzecznik ludności, rzecznik praw obywatelskich': Instytucja ombudsmana powstała w Szwecji. Ombudsman jest mandatariuszem i pełnomocnikiem ludności jakiegoś terenu w jej sporach z administracją państwową. ang. i szw. ombudsman OMEGA l. 'ostatnia litera alfabetu greckiego - duża: O, mała: o' (} Alfa i omega 'osoba mająca ogromną wiedzę w jakiejś dziedzinie, ktoś uważany za autorytet': Był alfą i omegą w historii Polski. 2. 'popularny jacht szkoleniowy, jednomasztowy, przeznaczony dla 2-6 osób' gr. 6 mega 'duże (długie) o' OMEN 'coś, co uchodzi za dobrą lub złą przepowiednię, zwykle jakieś zdarzenie lub zjawisko': Wchodząc do domu narzeczonej po raz pierwszy potknął się w progu i uznał, że to bardzo zły omen. Gromady kolorowych ptaków, które ze śpiewem otaczały jej postać, były dobrym omenem. lać. omen OMNIA MEA MECUM PORTO (czytaj: omnia mea mekum porto) 'wszystko, co mam, noszę ze sobą - dewiza tych, którzy uważają, że prawdziwą wartość ma dusza, serce i rozum człowieka, a nie dobra materialne' lać. omnia mea mecum porto - zasada przypisywana starogreckie-mu filozofowi - Biasowi z Prieny OMNIA VINCIT AMOR ET NOS CEDAMUS AMO- RI (czytaj: omnia winc-it amor et nos cedamus amori) 'miłość wszystko zwycięża - i my ulegnijmy miłości -stwierdzenie używane obecnie np. wówczas, gdy chce się coś uzasadnić lub wytłumaczyć siłą miłości, często w skrócie: amor omnia vincit': Nie mogę uwierzyć - powiedział - że on za nią pojechał aż do Australii, no, ale cóż, amor omnia vincit. lać. omnia vincit Amor et nos cedamus Amori, z Wergiliusza OMNIBUS l. 'w XVIII i XIX w.: duży, ciągnięty przez konie pojazd z wieloma miejscami dla pasażerów, służący jako środek komunikacji publicznej': Omnibusy, "pojazdy dla wszystkich", były poprzednikami współczesnych tramwajów i autobusów, l.przen. żart. 'człowiek mający wiedzę i umiejętności z bardzo różnych dziedzin': On jest naprawdę dobry i z matematyki, i z polskiego, i w ogóle ze wszystkiego, to prawdziwy omnibus. fr. omnibus (pojazd) od łac. omnibus 'dla wszystkich' OMNIPOTENCJA 'wszechmoc, wszechwładność': Wszelako demokracji zagraża także omnipotencja parlamentu. Omnipotencja władzy. Omnipotencja partii komunistycznej. OMNIPOTENCYJNY rząd. 'odznaczający się omnipotencja, wszechwładny': Omnipotencyjna impotencja parlamentu paraliżuje państwo. lać. omnipotentia 'wszechmoc' ONANIZM 'jedna z form zachowań seksualnych polegająca na pobudzaniu własnych narządów płciowych, aby osiągnąć podniecenie seksualne i orgazm': Ponad 80% ankietowanych mężczyzn przyznało się do uprawiania onanizmu w młodości. Czy w związku z tym tych, którzy go nie uprawiali, należy uznać za nienormalnych? ONANISTA 'osoba uprawiająca onanizm, słowo używane zwykle z lekkim zabarwieniem negatywnym': W dziewiętnastym wieku onaniści byli traktowani niemal jako zboczeńcy. ONANISTYCZNY 'związany z onanizmem, słowo używane zwykle z lekkim zabarwieniem negatywnym': Praktyki onanistyczne. fr. onanisme, od imienia biblijnego Onana, który - by nie mieć dzieci - "wypuszczał nasienie na ziemię", czym rozgniewał Boga; współcześnie w wielu językach tego rodzaju działania seksualne na sobie samym nazywa się raczej masturbacją, co jest o tyle trafniejsze, że Onanowi chodziło najwyraźniej nie o przyjemność, lecz o antykoncepcję (tłumaczy to fakt, że w angielskim drugie znaczenie rzeczownika onanism to 'stosunek przerywany') ON CALL (czytaj: on ko:l) w finansach 'na żądanie, na wezwanie': Pożyczka on cali. Kredytu bankowego on cali udziela się zwykle pod zastaw papierów wartościowych. Jeżeli osoba lub firma, która wzięła taki kredyt, nie zwróci bankowi na pierwsze wezwanie pieniędzy, ten sprzedaje zastawione papiery. ang. 'na wezwanie' ONKOLOGIA 'dział medycyny, zajmujący się nowotworami i metodami ich leczenia': Współczesna onkologia zna wiele metod walki z rakiem, np. chemoterapię, radioterapię, chirurgiczne usuwanie guzów. Warunkiem ich skuteczności jest rozpoznanie choroby we wczesnym stadium. ONKOLOG 'lekarz, specjalista w zakresie onkologii' ONKOLOGICZNY 'związany z onkologią': Do najważniejszych placówek onkologicznych w Polsce należy Centrum Onkologii w Warszawie i jego oddziały terenowe. niem. Onkologie z gr. ónkos 'bryła, guz', logos 'nauka, słowo' 543 ONDULACJA OP. CIT. ONDULACJA l. przestarz. 'zabieg fryzjerski polegający na trwałym skręceniu, pofalowaniu włosów': Zrobić sobie ondulację. Zniszczyła włosy ondulacjami. 2. przestarz. 'fryzura po tym zabiegu': Nieznajoma miała wydatne, pomalowane na czerwono usta i ondulację na głowie. ONDULOWAĆ przestarz. 'układać włosy w loki, fale, robić ondulację': Zawsze przed świętami fryzjerka ondu-Iowałajej włosy. ONDULATOR 'aparat stosowany dawniej w telegrafii, odbierający znaki i zapisujący je w postaci łamanej lub falistej linii kreślonej na przesuwającej się taśmie' fr. ondulation, od onduler ONIRYZM 'w literaturze, sztuce, filmie: kreowanie rzeczywistości na wzór marzeń sennych': Oniryzm w wierszach Leśmiana. Oniryzm w sztuce XX w. jest związany m.in. z psychologią Freuda, w której silnie podkreślana jest rola podświadomości, ujawniającej się w marzeniach sennych. ONIRYCZNY książk. 'dotyczący snów, mający charakter marzeń sennych': Oniryczne pejzaże surrealistów. odgr. óneiros 'sen, marzenie senne' ONOMATOPEJA l. w nauce o literaturze i w językoznawstwie 'wyraz lub wyrazy naśladujące swym brzmieniem naturalne dźwięki': Onomatopeje nadają wielu wierszom Broniewskiego bardzo ekspresyjny charakter. 2. w nauce o literaturze i w językoznawstwie 'odtwarzanie środkami językowymi dźwięków naturalnych': Onoma-topeja odgrywa dużą rolę w języku dziecka. ONOMATOPEICZNY w nauce o literaturze i w językoznawstwie 'naśladujący dźwięk, polegający na stosowaniu onomatopei': Czasem wydaję się, że dziecko mówi do nas jakimś przedziwnym, onomatopeicznym językiem. Zabawne jest, że onomatopeiczne wyrażenia, oznaczające głosy zwierząt - owe gę, gę, kwa, kwa - w różnych językach mają nieco różną postać: czyżby polskie, niemieckie i angielskie gęsi naprawdę "mówiły" inaczej? gr. onomatopoiia 'tworzenie nazw' ONTOLOGIA 'dział filozofii, to samo, co metafizyka' ONTOLOGICZNY rzadziej: ONTYCZNY 'związany z ontologią, odnoszący się do istnienia, to samo, co metafizyczny' odgr. on, dopełniacz: óntos 'byt', logos 'nauka, słowo' 00- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na ich związek z jajem, np. oogamia, oogeneza od gr. óón 'jajo' OOGAMIA w biologii 'rozmnażanie się organizmów, polegające na zapłodnieniu nieruchomej komórki jajowej przez ruchomy plemnik': Oogamia to najpowszechniejszy w przyrodzie sposób rozmnażania się organizmów. OOGAMICZNY 'związany z oogamia, dotyczący oogamii': Oprócz rozmnażania oogamicznego w przyrodzie występują też inne formy rozmnażania, np. rozmnażanie grzybów za pomocą gamet różnych fizjologicznie, ale jednakowych pod względem kształtu. złożenie cząstek: oo-, -gamia od gr. gamos 'małżeństwo, ślub' OOGENEZA w biologii 'tworzenie się i dojrzewanie żeńskich komórek rozrodczych u zwierząt i u człowieka': W oogenezie wyróżnia się stadium mnożenia się komórek, stadium wzrostu komórki płciowej oraz stadium jej dojrzewania. OOGENETYCZNY w biologii 'związany z oogeneza': Procesy oogenetyczne. złożenie cząstki: oo- i słowa: geneza OPACTWO 'klasztor katolicki razem z dobrami klasztornymi, zarządzany przez opata': Opactwo benedyktynów. OPAT 'przełożony klasztoru męskiego w niektórych zakonach': Opat klasztoru cystersów. z dawnego czeskiego od p.-tac. abbas, dopełniacz: abbatis OPAL l. 'przezroczysty lub zabarwiony domieszkami minerał, będący uwodnioną krzemionką, którego szlachetne odmiany, odznaczające się piękną grą barw, są cenionymi kamieniami ozdobnymi': Białe opale, oprawione w srebro, wyglądają pięknie. Błyszczące, mieniące się opale. 2. 'cienka tkanina bawełniana, lekko przezroczysta, podobna do batystu': Sukienka z opalu. OPAŁOWY l. 'zrobiony z opalu - kamienia ozdobnego, taki, w którym jest opal lub opale': Opałowe oczko pierścionka. Opałowa bransoletka. 2. 'taki jak opal - kamień ozdobny': Po lśniących, opałowych powierzchniach wykładanych ścian błądziły świetlne refleksy. 3. 'zrobiony z opalu - tkaniny': Opałowa bielizna. OPALIZACJA 'mienienie się barwami tęczy powierzchni niektórych przedmiotów, ciał, drogich kamieni na skutek rozszczepiania przechodzącego przez nie światła' OPALIZOWAĆ 'mienić się jak opal barwami tęczy': Tafla jeziora opalizowała w słońcu. fr. ople z łac. opalus OP-ART l. 'powstały w latach 60. w Stanach Zjednoczonych kierunek w sztuce abstrakcyjnej, polegający na wywołaniu efektów ruchu i przestrzenności przez tworzenie kompozycji o powtarzających się rytmicznie wzorach geometrycznych': Op-art wykorzystywał znane z neurologii prawa widzenia, wprowadzając efekt migotania obrazu, jego fikcyjnego ruchu. 2. 'styl w modzie wykorzystujący pewne elementy tego kierunku': Ubiory w stylu op-art są często czamo-białe i mają stosunkowo duże geometryczne wzory. OPARTOWSKJ 'dotyczący op-artu, właściwy op-artowi': Moda opartowska. ang. skrót od: O(ptical) art 'sztuka optyczna' OP. CIT. skrót wyrażenia: operę citato 'w cytowanym (powyżej) dziele': Skrót op. cit. jest stosowany najczęściej 544 OPCJA OPERACJA w przypisach do prac naukowych po to, by nie powtarzać tytułu wielokrotnie przywoływanego dzieła. lać. OPCJA l. 'ta z możliwości danych do wyboru, którą się przedkłada nad inne; to, co się wybiera; to, za czym się opowiada': Ostrzegaliśmy przed złudnymi założeniami opcji europejskiej. A jakie są pańskie opcje polityczne? Opcja proreformatorska ciągle się jeszcze utrzymuje. Gdyby wybrał opcję prezydencką, zostałby zapewne ministrem. UWAGA: w tym znaczeniu wyraz modny i nadużywany, używany zamiast stów preferencja, wybór, opowiedzenie się za czymś. 2. 'oficjalne pozwolenie na jakąś działalność, zwykle na działalność gospodarczą': Otrzymali opcję na budowę sieci sklepów spożywczych. 3. w handlu 'prawo statku do wyboru portu załadunku, wyładunku, rodzaju przewożonego towaru itp., które jest zastrzeżone w umowie przewozowej' 4. w prawie 'prawo swobodnego wyboru obywatelstwa' 5. w prawie 'zastrzeżone prawo wydawnictwa do wydania jakiejś książki' OPTOWAĆ 'wybierać coś spośród przedstawionych możliwości, opowiadać się za czymś, preferować coś, głosować na coś': A za jakim rozwiązaniem pan optuje? W styczniu optował za liberałami. UWAGA: wyraz modny, używany zamiast słów: wybierać, preferować, opowiadać się za czymś, głosować na kogoś itp., np. "Helmut Koni optował za zgodą na choćby ograniczone dostawy uzbrojenia" (lepiej: Helmut Kohl opowiadał się za zgodą...). zlać. optio'wolny wybór'od; optare'wybierać', w znaczeniu l. zapożyczenie z ang. option OPEN l. w sporcie 'o zawodach (rzadziej także: o ligach i klubach zrzeszających zawodników): otwarte, takie, w których mogą występować sportowcy niezależnie od różnorodnych kategorii, np. i amatorzy, i profesjonaliści; i seniorzy, i juniorzy; nawet: i mężczyźni, i kobiety; o kategorii w dyscyplinach wagowych: taka, w której mogą walczyć zawodnicy z różnych wag, np. średniej i ciężkiej': Liga open w kręglarstwie. Pierwotnie w dżudo walki rozgrywano w czterech kategoriach: lekkiej, średniej, ciężkiej i - najbardziej prestiżowej - kategorii open (wszechwag). 2. 'o bilecie: taki, na który można jechać w dowolnym terminie (zwykle jednak w wyznaczonym okresie ważności) pod warunkiem, że są wolne miejsca': Wykupiła też bilet powrotny open, ważny przez 3 miesiące. UWAGA: po angielsku słowo open znaczy 'otwarty' i ma równie szeroki jak polski przymiotnik zakres stosowania. W jednym ze swych użyć stało się ono intemacjonalizmem: za granicą, a często też w miejscach odwiedzanych przez turystów w Polsce, można je spotkać na sklepach, instytucjach i innych miejscach - tam, gdzie znajduje się informacja, od której do której działają, są otwarte. ang. open OPERA (czytaj: opera) l. 'muzyczny utwór dramatyczny, przeznaczony do wystawiania na scenie, składający się z partii wokalnych, instrumentalnych, czasem też baletowych': Opera Verdiego. Skomponować operę. Libretto do opery. O Opera buffa zob. pod hasłem BUFFA O Opera mydlana 'bardzo długi serial telewizyjny przedstawiający jakąś melodramatyczną lub sentymentalną historię': 2. 'przedstawienie takiego dramatu na scenie': Poszli na operę Moniuszki "Halka". 3. 'budynek, w którym odbywają się takie przedstawienia': Wszedł do opery. 4. 'instytucja zajmująca się wystawianiem takich przedstawień; także: artyści występujący w takim przedstawieniu': Solistka opery. Budynek opery. 5. (czytaj: opera) pot. 'śmieszne, komiczne wydarzenie, zabawna sytuacja': To ci dopiero opera z tą małą! OPEROWY 'związany z operą': Repertuar operowy. Śpiewak operowy. wl. z łac. opera 'praca, utwór' OPERACJA l. 'zabieg chirurgiczny, wykonywany w celu usunięcia chorej tkanki lub narządu, dokonania transplantacji, rekonstrukcji jakiegoś narządu, robiony zwykle z nacinaniem skóry i innych tkanek': Operacja kardiologiczna. Operacja usunięcia woreczka żółciowego. Zrobić operację. 2. 'zorganizowane działania, zwykle o charakterze militarnym, podejmowane na szeroką skalę, odbywające się w różnym miejscu, ale połączone wspólnym planem': Operacja "Pustynna burza". Film "O jeden most za daleko" opowiada o nieudanej operacji powietrzno-desantowej, której celem było m.in. zajęcie Zagłębia Ruhry i otworzenie drogi na Berlin. 3. 'zabiegi, działania zmierzające do wykonania określonego, zamierzonego zadania': Operacje finansowe. 4. w matematyce 'wszystkie działania wykonane na danym wyrażeniu' 5. w technice 'czynność wykonywana przez urządzenie': Komputer wykonuje gigantyczną liczbę operacji w każdej sekundzie. OPEROWAĆ l. 'wykonywać zabieg chirurgiczny': Przez kilka godzin lekarze operowali pacjenta. 2. oficj. 'oddziaływać, działać, być obecnym': Słońce operuje od rana. 3. ksiązk. 'posługiwać się czymś, wykorzystywać coś': Myślę, że dużo czytasz, bo operujesz słowami, których chyba nie używa się w szkole. 4. 'o finansach, pieniądzach itp.: mieć do dyspozycji, obracać': Operować dużymi sumami. | UWAGA: Słowo operować bywa błędnie używane w znali czeniu 'prowadzić jakąś działalność' OPERACYJNY l. 'związany z operacją chirurgiczną': Sala operacyjna. Blok operacyjny. 2. 'związany z operacją militarną, policyjną itp.': Działania operacyjne podjęte przez policję. Plan operacyjny. 3. 'związany z operacją - działaniami zmierzającymi do wykonania określonego zadania': Rachunek operacyjny w banku. OPERATOR l. 'członek ekipy filmowej obsługujący kamerę, twórca zdjęć do filmu': Operator filmowy dobiera poszczególne rodzaje ujęć we współpracy z reżyserem i scenarzystą. 2. 'osoba obsługująca jakąś maszynę, urządzenie': Operator dźwigu. 3. śród. 'chirurg przepro- 545 OPERETKA OPTIMUM wadzający operację' 4. w logice 'wyrażenie zawierające zmienne, którego dołączenie do funkcji zdaniowej powoduje utworzenie nowego wyrażenia, np. zdania, nazwy lub nmktora' 5. w matematyce 'funkcja przyporządkowująca elementom jednego zbioru elementy drugiego zbioru' OPERATYWNY 'działający skutecznie, zaradny, pełny inicjatywny': Nowy szef był bardzo operatywny, umiał załatwiać korzystne kredyty i intratne kontrakty. fr. operation, operer, operateur OPERETKA l. 'utwór muzyczny o charakterze rozrywkowym, z partiami wokalnymi, instrumentalnymi, mówionymi i tanecznymi, przeznaczony do wystawiania na scenie': Skomponować operetkę. 2. 'przedstawinie takiego utworu na scenie': Wieczorem wybieramy się na operetkę "Baron cygański". 3. 'budynek, w którym wystawia się takie przedstawienia': Rozpoczęto remont operetki. 4. 'instytucja zajmująca się wystawianiem takich przedstawień; także: artyści występujący w takim przedstawieniu': Cały zespół operetki wyjechał na gościnne występy do Austrii. OPERETKOWY l. 'związany z operetką': Śpiewaczka operetkowa, l. pot., iron. 'śmieszny, komiczny': Byliśmy przypadkowymi świadkami zupełnie operetkowej kłótni między sąsiadami. wt. operetta OPINIA l. 'zdanie, sąd na jakiś temat, w jakiejś sprawie': Opinie rozmówców były podzielone. Wyrazić swoją opinię. Opinia publiczna 'pogląd, opinia społeczeństwa jako całości na jakąś sprawę, często personifikowana': W demokratycznych społeczeństwach istnieje wiele wyspecjalizowanych placówek, badających opinię społeczną. Każdy rząd musi się liczyć z opinią społeczną. 2. 'sposób, w jaki ktoś jest postrzegany przez innych, reputacja': Wśród znajomych miał opinię pijaka. Cieszyć się dobrą, złą opinią. 3. 'ocena kogoś lub czegoś, orzeczenie': Opinie biegłych na temat poczytalności oskarżonego. Opinia z miejsca pracy. OPINIOWAĆ 'wydawać, przedstawiać opinię o czymś': Opiniować projekt ustawy. Opiniować kandydatów na stanowisko dyrektora przedsiębiorstwa. fr. opinion, z łac. opinio OPIUM 'sok z niedojrzałych makówek, zawierający różnorodne substancje o działaniu narkotycznym, przeciwbólowym i rozkurczowym; także: narkotyk wytwarzany z tego soku': Opium wykorzystuje się w produkcji niektórych leków, m.in. przeciw biegunce. Narkomani w krajach Dalekiego Wschodu palą opium w specjalnych fajkach. OPIUMOWY 'zawierający opium, wytworzony z opium': Preparaty opiumowe. lać. opium z gr. ópion OPONOWAĆ zob. pod hasłem: OPOZYCJA OPORTUNIZM 'postawa życiowa, która charakteryzuje się rezygnacją z zasad moralnych lub przekonań ideowych dla osiągnięcia doraźnych korzyści w życiu; wybieranie zawsze tego, co jest w danej sytuacji bezpieczne i korzystne; wygodnictwo życiowe': Nie znosiła oportunizmu Jolanty zwłaszcza po roku 1976, kiedy to Jolanta razem z innymi manifestowała przeciw "wichrzycielom". Oportunizm Witolda przejawiał się tym, że zawsze kupował "słuszne" gazety prorządowe. OPORTUNISTA 'człowiek, którego charakteryzuje oportunizm w postępowaniu; ktoś bez stałych zasad, kierujący się w życiu doraźnymi korzyściami': Czy można go nazwać oportunistą dlatego, że nie wstąpił do KOR-u? UWAGA: wyrazy oportunizm i oportunistą bywają rozumiane całkowicie błędnie i opacznie, jako 'stawianie oporu' i 'ten, kto stawia opór' (!). OPORTUNISTYCZNY 'związany z oportunizmem': Postawa oportunistyczna. Tendencje oportunistyczne. z łac. opportunus 'przychylny, korzystny, wygodny' OPOZYCJA l. 'przeciwstawianie się komuś albo czemuś, opór przeciwko komuś albo czemuś': Opozycja przeciwko budowie elektrowni atomowej w Żarnowcu. 2. 'ludzie, którzy mają poglądy polityczne odmienne od poglądów grupy aktualnie rządzącej; także: organizacje, partie, które skupiają takich ludzi': Działaczka opozycji antykomunistycznej. Opozycja rządowa. Opozycja pozaparlamentarna. Być, działać w opozycji. OPONOWAĆ 'przeciwstawiać się komuś albo czemuś, zwłaszcza: mieć odmienne zdanie w jakiejś sprawie albo w dyskusji': Przeciwko takim rozwiązaniom oponowali jedynie nieliczni działacze. OPONENT 'człowiek, który się komuś albo czemuś przeciwstawia, który ma inne zdanie, zwłaszcza w dyskusji': Ale sam pan G. jest równie zdogmatyzowany jak j ego oponenci. OPOZYCJONISTA 'działacz opozycji (w 2. znaczeniu)': Czołowi opozycjoniści jakoś ostatnio przycichli. Opozycjonistą był niemal od zawsze. OPOZYCYJNY 'związany z opozycją; także: nie zgadzający się na coś, przeciwstawiający się czemuś': Pismo opozycyjne. Działacze opozycyjni. Jego wystąpienie miało charakter opozycyjny. lać. oppositio 'opór' od: opponere 'przeciwstawiać się' OPTIMUM (czytaj: optimum) l. 'najlepsze warunki do realizacji lub rozwoju czegoś; zespół warunków najbardziej czemuś sprzyjający': Optimum ekologiczne. 2. 'najkorzystniejsze w określonych warunkach stadium czegoś, szczyt możliwości': Optimum możliwości intelektualnych osiągnął w wieku trzydziestu pięciu lat. Optimum rozwoju. OPTYMALNY 'najlepszy, najkorzystniejszy': Optymalna organizacja usług w mieście. Optymalny wybór. 546 OPTOWAĆ ORATIO OBLIOUA UWAGA: wyrazu tego ze względu na jego znaczenie nie powinno się stopniować; formy "bardziej optymalny" i "najbardziej optymalny" są niepoprawne, np. "Trzeba wybrać rozwiązanie najbardziej optymalne" (poprawnie: rozwiązanie najbardziej korzystne albo rozwiązanie najlepsze, albo rozwiązanie optymalne). OPTYMALIZACJA 'poszukiwanie najlepszych sposobów rozwiązania jakiegoś problemu, osiągnięcia najlepszych wyników; także: rezultat takich poszukiwań - uzyskanie najlepszych wyników, najlepszych rozwiązań': Optymalizacja zatrudnienia. Optymalizacja treningu. OPTYMALIZOWAĆ 'dążyć, doprowadzać do znalezienia najlepszych sposobów rozwiązania jakiegoś problemu, do osiągnięcia najlepszych wyników przy określonych nakładach itp.': Optymalizować organizację badań naukowych. Optymalizować system zarządzania wielkim przedsiębiorstwem. OPTYMALIZM 'dążenie do rozwiązań optymalnych, najlepszych': Widać tu optymalizm twórców projektu, którzy nie bardzo liczą się ze stanem istniejącym. OPTYMALISTA 'człowiek, który jest zwolennikiem rozwiązań optymalnych, zwolennik optymalizmu w działaniu': Był optymalistą, więc projekty przygotowywał długo, czasem zbyt długo. z łac. optimus 'najlepszy' OPTOWAĆ zob. pod hasłem: OPCJA OPTYKA l. 'sposób widzenia jakiejś sprawy, sposób patrzenia na jakąś kwestię': Optyka się zmieniła, kiedy partia ta uzyskała większość w parlamencie. To wystąpienie należy niewątpliwie rozpatrywać w optyce zbliżających się wyborów. UWAGA: w tym znaczeniu jest to wyraz modny, używany zamiast określeń: punkt widzenia, sposób patrzenia na cos. 2. 'dział fizyki, którego przedmiotem badań są zjawiska świetlne' OPTYK l. 'specjalista w zakresie optyki - działu fizyki' 2. 'osoba zajmująca się zawodowo wytwarzaniem okularów' : Po badaniu okulistycznym zamówił u optyka nowe okulary. OPTYCZNY l. 'związany z optyką-działem fizycznym lub z praktycznym wykorzystaniem właściwości światła': Badania optyczne. Przyrządy optyczne. Dysk optyczny. 2. 'związany ze wzrokiem i patrzeniem; także: wzrokowy': Czarna sukienka wyszczupla sylwetkę pod względem optycznym. Złudzenia optyczne. w znaczeniu l. fr. optique 'perspektywa', w znaczeniu 2. gr. (techne) optike 'nauka o zjawiskach wzrokowych' OPTYMIZM 'postawa wyrażająca się wiarą w pomyślny rozwój zdarzeń i dostrzeganiem pozytywnych stron życia': Ojca cechował niewzruszony optymizm, był zawsze przekonany, że musi się udać - i rzeczywiście, z nim wszystko udawało się najlepiej. OPTYMISTA 'osoba odznaczająca się optymizmem': Byłeś niepoprawnym optymistą, wierząc, że z taką kobietą ułożysz sobie życie. OPTYMISTYCZNY 'odznaczający się optymizmem': W najbardziej optymistycznych planach produkcja powinna wzrosnąć nawet o 25%. Pesymistyczna wersja to jej spadek o połowę. fr. optimisme od łac. optimus 'najlepszy' OPUS w muzyce 'utwór albo zbiór utworów jednego kompozytora numerowany według kolejności pierwszych wydań; skrót: op.': Mazurek h-moll, opus trzydzieste, numer drugi Fryderyka Chopina. lać. dosłownie 'dzieło' ORAĆ JA l. 'barwna, kwiecista i uroczysta przemowa': Oracja pogrzebowa. 2. iron. 'długie, napuszone i często nudne przemówienie': Przy lada okazji wygłaszał niekończące się oracje. 3. w liturgii rzymskokatolickiej 'uroczysta modlitwa' ORATOR 'osoba wygłaszająca oracje - uroczystą przemowę; także: osoba mająca dar przemawiania': Orator zaczerpnął tchu i zaczął znowu: - Szanowni zebrani... Pan Zagłoba był nie lada oratorem. ORATORSKI 'właściwy oratorowi': Styl oratorski. łac. oratio, orator ORALNY l. książk. 'przekazywany ustnie, a nie pisemnie': Kultura oralna. 2. 'związany z ustami; polegający na pieszczeniu narządów płciowych partnera ustami lub językiem': Oralna faza rozwoju w psychologii Freuda. Seks oralny. p.-lac. oralis ORANŻ 'kolor pomarańczowy': Pokój sprawiał dziwne wrażenie, a to za sprawą zestawienia zimnego błękitu ścian z gryzącym oranżem mebli. ORANŻOWY 'pomarańczowy': Uważał, że tylko osoba zupełnie pozbawiona smaku może założyć oranżową bluzkę do zielonej spódnicy. fr. orange 'pomarańcza' ORANŻERIA 'parterowy budynek ogrodowy, przeszklony, w którym hoduje się rośliny egzotyczne i ciepłolubne': W pałacowej oranżerii hodowano wiele odmian różnokolorowych storczyków. ORANŻERYJNY 'związany z oranżerią, hodowany w oranżerii': Oranżeryjne ozdoby. Oranżeryjne rośliny. fr. orangerie ORATIO OBLIOUA (czytaj: oracjo oblikfa) 'przytoczenie czyjejś wypowiedzi przez zreferowanie jej w zdaniu podrzędnym; mowa zależna' ORATIO RECTA (czytaj: oracjo rekta) 'przytoczenie czyjejś wypowiedzi dosłownie, w cudzysłowie; mowa niezależna': Oratio recta to np.: "Powiedział: - Jestem zmęczony", zaś oratio obliqua: "Powiedział, że jest zmęczony". lać. oratio obliqua, oratio recta 547 ORATORIUM ORFIZM ORATORIUM l. w muzyce 'utwór wokalno-instrumental-ny, zwykle o tematyce religijnej, złożony z partii solowych, chóru, recytatywów, zbliżony do opery, lecz pozbawiony akcji scenicznej i wykonywany bez dekoracji i charakteryzacji': Oratorium Haendla. 2. w architekturze 'kaplica, pomieszczenie przeznaczone dla ściśle określonej grupy wiernych': Papieskie oratorium. ORATORYJNY 'mający charakter oratorium, odnoszący się do oratorium - utworu muzycznego': Koncert oratoryjny. p.-lać. 'miejsce modlitwy' ORBITA l. 'droga, po której jedno ciało porusza się wokół drugiego': Orbita Ziemi. Po miesiącach lotu satelita wszedł na orbitę marsjańską. Orbita elektronu, krążącego wokół jądra atomu. 2. przen. 'zasięg oddziaływania czegoś': Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa Polska znalazła się w orbicie oddziaływania kulturalnego i politycznego Zachodu. 3. przestarz. 'oczodół': Na wieść o wielkości wygranej oczy wyszły mu z orbit. ORBITER 'sztuczny satelita, poruszający się po orbicie dookoła jakiejś planety' ORBITOWAĆ l. 'poruszać się po orbicie': Statek kosmiczny orbitował wokół Księżyca. 2. 'poruszać się bezwładnie w przestrzeni kosmicznej, zwykle krążąc wokół jakiegoś ciała': Kosmonauta orbitował przymocowany do swego statku długą liną. ORBITALNY 'znajdujący się na orbicie, poruszający się po orbicie': Stacja orbitalna "Mir". Orbitalny ruch Księżyca. lać. orbita 'droga, koleina' ORDA l. w historii 'kwatera władcy mongolskiego lub tureckiego; także: feudalne państwo mongolskie lub tureckie': Złota Orda. 2. w historii 'obóz wojsk tatarskich; także: całe wojsko tatarskie': W nocy orda zbliżyła się do obozu wojsk polskich. ORDYNIEC w historii 'Tatar należący do ordy': Ordyń-cy prowadzili jeńców przy koniach. tur. ordu 'obóz, wojsko', od tego samego słowa pochodzi też rzeczownik: horda, obecnie używany najczęściej w znaczeniu 'zgraja, tłuszcza, banda', dawniej zaś odnoszący się do grup Tatarów ORDER 'odznaczenie w postaci krzyża, gwiazdy lub medalu nadawane za wybitne zasługi i osiągnięcia': Za zasługi dla Polski został odznaczony Orderem Orła Białego. () Kawaler jakiegoś orderu 'osoba odznaczona tym orderem': Kawaler Orderu Uśmiechu przyznawanego przez dzieci. ang. order, fr. ordre ORDOWIK w geologii 'drugi okres ery paleozoicznej, trwający od około 500 do około 435 milionów lat temu': W ordowiku istniała bogata fauna morska, pojawiły się też pierwsze kręgowce. ang. ordovician od łac. Ordovicies - nazwa plemienia żyjącego w starożytności w północnej Walii (na obszarach, na których odkryto osady z tego okresu geologicznego) ORDYNACJA l. 'zbiór przepisów prawnych ustalających sposób postępowania w jakiejś sprawie lub regulujących pewną dziedzinę działalności': Ordynacja wyborcza nakazuje zakończenie kampanii wyborczej na 48 godzin przed rozpoczęciem wyborów. 2. 'dawniej w Polsce: wielka posiadłość rodowa, dziedziczona przez jednego spadkobiercę, niepodzielna i niezbywalna': Ordynacja Zamoyskich. Zasady dotyczące ordynacji ustanowiono po to, by nie dopuścić do rozdrobnienia majątków. 3. 'w Kościele: udzielenie święceń, na mocy których dana osoba otrzymuje stopień w hierarchii i może wykonywać czynności liturgiczne' ORDYNOWAĆ l. książk. 'aplikować komuś lekarstwo, leki, jakąś kurację': Lekarz zaordynował j ej kąpiele błotne. 2. przestarz. 'zarządzać coś': Ordynował podwładnym surowe kary. ORDYNATOR 'lekarz, kierownik oddziału w szpitalu': Dyrektor szpitala zaprosił ordynatorów poszczególnych oddziałów na zebranie. ORDYNARIUSZ 'najwyższy biskup danej diecezji': Ordynariusz zarządza diecezją przy udziale biskupów pomocniczych - sufraganów. ORDYNAT 'dawniej w Polsce: właściciel ordynacji rodowej': Bohaterem "Trędowatej" Heleny Mniszków-ny jest Waldemar Michorodzki, bajecznie bogaty ordynat, który zakochał się w ubogiej nauczycielce. ODYNANS 'dawniej w wojsku; żołnierz przydzielony oficerowi do posług osobistych': Ordynans czyścił jego mundur i broń. ORDYNEK przestarz. 'szyk, zwłaszcza szyk wojska': Oddziały stanęły w ordynku. od łac. ordinatio 'uporządkowanie' ORDYNIEC zob. pod hasłem ORDA OREGANO l. inaczej: LEBIODKA 'roślina zielna o drobnych liściach i różowawych kwiatach, rosnąca w Europie i Azji, pospolita w Polsce' 2. 'ziele lecznicze lub przyprawa z wysuszonych liści tej rośliny': Na wierzch pizzy kładziemy starty żółty ser i całość posypujemy oregano. hiszp. oregano ORFIZM l. doktryna filozoficzno-religijna powstała w Grecji w VIII w. p.n.e., głosząca tezę o dwoistości natury ludzkiej, wprowadzająca koncepcję świata pozagrobowego i reinkarnacji': Orfizm głosił walkę dobra ze złem i nieśmiertelność duszy, dążącej do wyzwolenia się z więzów ciała 2. w sztuce 'kierunek w malarstwie, powstały jako konsekwencja kubizmu, przeciwstawiający mu malarstwo czyste, pełne bogactwa ekspresji, liryzmu, dążenia do syntezy' ORFIK ' zwolennik - czy może lepiej: wyznawca - orfiz-mu w starożytnej Grecji': [Nowe poglądy] jeszcze wyraźniej [...] urabiali orficy. Była to sekta religijna, która podawała za swego założyciela legendarnego wieszcza Orfeusza. (Parandowski) 548 ORGAN ORIENT ORFICKI albo ORFICZNY 'dotyczący orfizmu lub orfików, także: związany z misteriami ku czci Orfeusza': Szkoła (często też: sekta) orficka. Misteria orfickie. ORFEUSZ 'w mitologii greckiej: syn Kaliope, śpiewak, muzyk i poeta, który dzięki swej muzyce zdołał dotrzeć do Hadesu i wyprowadzić stamtąd swoją ukochaną żonę Eurydykę': Orfeusz był królem śpiewakiem Tracji, jak król Wenedów u Słowackiego. Tylko że nie był stary. Był młody i piękny. (Parandowski) fr. orphisme od gr. Orpheus 'Orfeusz' ORGAN l. 'część organizmu żywego spełniająca określone funkcje': Badał jego organy wewnętrzne: serce, płuca i wątrobę. Ręka ludzka jest niezwykłym organem. 2. 'jednostka organizacyjna, urząd, instytucja, mająca określone przeznaczenie i funkcje': Organy administracji państwowej. 3. 'pismo wydawane przez jakąś partię polityczną, organizację, instytucję itp., prezentujące jej poglądy, racje i bliskąjej tematykę': Organ prasowy partii lewicowej. ORGANELLE w biologii 'elementy ciała pierwotniaków odpowiadające funkcjonalnie narządom zwierząt wielokomórkowych': Wyróżniamy m.in. organelle ruchu - wici, rzęski, nibynóżki, organelle trawienia - wodniczkę trawienną, i organelle wydalania - wodniczkę tętniącą. fr. organe z p.-lać. organum odgr. órganon 'narzędzie' ORGANIZER 'kalendarzyk z notatnikiem, zwykle elektroniczny': Otworzył organizer i wystukując literki na mikroskopowej klawiaturze zanotował daty spotkań. | UWAGA: wyraz snobistyczny, wystarczy używać słów: || kalendarzyk, notatnik (choćby był i elektroniczny). ang. organiser, organizer ORGANIZM l. 'żywa istota jako zespół tkanek, narządów itp., zdolna do rozmnażania, regenerowania, wydalania, rozwoju itp.': Organizmy samożywne i cudzożywne. Organizmy roślinne i zwierzęce. Organizm ludzki. 2. 'ciało człowieka, narządy wewnętrzne': Jego organizm był wycieńczony. 3. przen. 'pewna całość złożona ze współpracujących ze sobą elementów': Organizm państwowy, samorządowy. ORGANICYZM l. 'pogląd filozoficzny, głoszący, iż cała natura lub jej dziedziny tworzą struktury organiczne podlegające podobnym prawom jak żywy organizm': W biologii [w latach 1918-1939] uformował się pogląd nie mechanistyczny, ale niebędący także witalizmem, bo nie odwoływał się do siły życiowej, lecz zjawiska życiowe traktował jako struktury tych samych składników, które i poza nimi znajdują się w przyrodzie. Pogląd ten nazywany bywa organicyzmem. (Tatarkiewicz) 2. 'kierunek socjologiczny, zakładający, iż społeczeństwo wykazuje podobieństwa strukturalne i funkcjonalne do organizmów biologicznych': Organicyzm był popularny zwłaszcza w XIX i na początku XX w. ORGANICZNY l. 'dotyczący organizmu': Czynniki organiczne wpływające na rozwój choroby. 2. 'mający charakter jakiejś struktury, nierozerwalny, niepodzielny': Organiczna całość. 3. 'odnoszący się do świata zwierzęcego lub roślinnego, będący częścią przyrody ożywionej': () Chemia organiczna'chemia zajmująca się związkami, w których skład wchodzi węgiel' fr. organisme ORGAZM 'moment najwyższego podniecenia seksualnego, połączony z odczuwaniem rozkoszy': Czuł zbliżający się orgazm. Zapytał ją, czy miała orgazm. fr. orgasme, z gr. orgasmós ORGIA l. w starożytnej Grecji: 'obrzędy religijne ku czci Dionizosa, połączone ze śpiewami, tańcami i piciem wina, wprowadzające uczestników w stan ekstazy i podniecenia' 2. 'hulaszcza, rozwiązła zabawa, zwłaszcza w dużym gronie, np. podczas wielkiej uczty': Po nocach odbywały się wielkie orgie, wśród których dźwięki arf mieszały się z wrzaskami biesiadników i spazmatycznym śmiechem kobiet. (Prus) 3. przen. 'mnogość, bogactwo, różnorodność czegoś, przepych': Orgia świateł, kolorów. ORGIETKA pot. 'wyuzdana zabawa w niewielkim gronie': W każdą sobotę urządzał orgietki w domku na Mazurach, na które ściągał kumpli i kilka chętnych panienek. ORGIASTYCZNY 'wyuzdany, hulaszczy': Orgiastycz-na uczta. UWAGA: Słowa: orgia i orgietka - są bliskie znaczeniowo ze względu na wyuzdany, rozwiązły charakter zabawy, którą nazywają, różnią się natomiast jej skalą oraz odniesieniem historycznym: orgia to wielka zabawa, zwykle łączona z odległymi czasami cezarów czy faraonów, zaś orgietka to jak najbardziej współczesne spotkanie miłośników tego typu uciech w wąskim gronie. fr. orgie, od łac. orgia (liczba mnoga) - nazwa nocnych uroczystości ku czci Bachusa, z gr. orgia (liczba mnoga) 'obrzędy religijne' ORIENT 'kraje Wschodu, zwłaszcza kraje Azji i Afryki Północno-Wschodniej': Świat Orientu fascynował wielu dziewiętnastowiecznych twórców, czego dowody znajdujemy m.in. w twórczości Byrona, Goethego i Mickiewicza. ORIENTALNY 'związany z Orientem': W kulturze dawnej Polski bez trudu można wskazać wiele elementów orientalnych, np. bardzo wykrzywione szable polskiej szlachty - karabele, dzwoneczki przy uprzęży końskiej - janczary, zamiłowanie do wschodnich przysmaków - bakalii. ORIENTALIZM l. 'wyraz lub konstrukcja językowa przejęte z języków wschodnich': Wielu krytyków oburzało się na orientalizmy w poezji Mickiewicza, np. wyrazy: giaur i kurhan. 2. 'odznaczanie się cechami charakterystycznymi dla Orientu': Orientalizm architektury. Orientalizm strojów. ORIENTALISTYKA 'nauka o kulturach i językach Orientu; także: kierunek studiów poświęcony tym kulturom i językom na uniwersytecie': W Polsce badania w 549 ORIGAMI ORTOEPIA zakresie orientalistyki prowadzi się m.in. na uniwersytetach w Warszawie, Krakowie, Poznaniu i Wrocławiu. Jej znajomy jest na drugim roku orientalistyki, specjalizuje się w języku hebrajskim. ORIENTALISTA 'badacz kultury i języków orientu': Jednym z najwybitniejszych orientalistów francuskich był Jean Champollion, który w pierwszej połowie XIX w. jako pierwszy odczytał hieroglify egipskie. ORIENTALISTYCZNY 'związany z orientalistyką': Instytut orientalistyczny. Pisma orientalistyczne. | UWAGA: można pisać Orient lub orient - wielką lub małą || literą. lać. oriens 'wschód' ORIGAMI 'japońska sztuka robienia z kartki papieru, przez jej zaginanie, wymyślnych figurek wyobrażających zwierzęta, rośliny, przedmioty, itp.': Uczyć się trudnej sztuki origami. 2. 'papierowa figurka wykonana zgodnie z tą sztuką': Na półce stała okazała kolekcja origami, wśród których najwięcej było różnej wielkości łabędzi. jap. od: oru, ori 'zagięcie', karni 'papier' ORKAN 'gwałtowny wiatr, zwykle połączony z burzą i dużymi opadami deszczu lub śniegu': W nocy szalał na wybrzeżu orkan. W wielu miejscach pozrywane są przewody elektryczne, a na drogach leżą połamane drzewa. niem. Orkan z holenderskiego orkaan ORNAMENT 'element zdobniczy w architekturze, rzemiośle artystycznym lub innych dziedzinach sztuki': Kolumna była zdobiona ornamentami roślinnymi. Przewodnik zwracał uwagę na bogactwo ornamentów w architekturze barokowej. ORNAMENTACJA albo ORNAMENTYKA l. 'wszystkie ornamenty w jakimś dziele sztuki lub stylu, sposób, w jaki coś jest ozdobione': Surowa, oszczędna ornamentacja. Różnorodność, bogactwo ornamentyki. Barokowa ornamentacja utworu literackiego. Interesująca ornamentyka dzieła muzycznego. 2. 'zdobnictwo': Sztuka ornamentacji. Kanony ornamentyki. ORNAMENTOWAĆ 'zdobić coś': Ornamentował szatę. Bogato ornamentowana rękojeść miecza. ORNAMENTACYJNY albo ORNAMENTALNY 'związany z ornamentacją lub ornamentem, zdobniczy': Styl omamentacyjny odrodzenia. Elementy ornamentalne. lać. ornamentum 'ozdoba' ORNAT 'wierzchnia szata księdza katolickiego, zwykle bogato zdobiona, używana podczas odprawiania mszy': Na wystawie pokazano wysadzane drogimi kamieniami naczynia liturgiczne, relikwiarze i zabytkowe ornaty. lać. omatus 'strój' ORNITOLOGIA 'dział zoologii, nauka zajmująca się ptakami, ich budową, życiem, zwyczajami': Ornitologia jest dziedziną mającą bardzo długie tradycje. Pierwsze usystematyzowane obserwacje zachowania ptaków w Polsce związane były m.in. z polowaniami za pomocą rarogów i sokołów. ORNITOLOG 'specjalista w zakresie ornitologii': Ornitolodzy obrączkowali ptaki. ORNITOLOGICZNY 'związany z ornitologią lub ornitologami': Stacja ornitologiczna. fr. ornitologie od gr. órnis 'ptak', logos 'nauka, słowo' OROGEN w geologii 'obszar sfałdowany i wypiętrzony w wyniku ruchów górotwórczych' OROGENEZA w geologii 'zachodzące na znacznych obszarach ruchy skorupy ziemskiej prowadzące do powstania gór': Największe orogenezy w dziejach naszej planety to: alpejska, hercyńska, kaledońska i prekambryj-ska. OROGENICZNY 'związany z orogenezą, z wypiętrzaniem się gór': Okres orogeniczny. Procesy orogeniczne. niem. Orogenese odgr. oroś 'góra', genesis 'pochodzenie' ORTO- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'prosty, prawidłowy, poprawny, dobry, słuszny', np. or-toepia, ortodoncja gr. orhós 'prosty' ORTODOKSJA 'ścisłe przestrzeganie zasad jakiejś doktryny, ideologii, prawd i kanonów jakiej ś wiary itp.': Jego zaciętość wypływała raczej z głupoty niż z ortodoksji naukowej. ORTODOKSYJNY 'taki, który jest oparty na ortodoksji, prawowierny, ściśle doktrynalny': Ortodoksyjni wyznawcy islamu. Demonstracja grupy ortodoksyjnych marksistów. Ortodoksyjni katolicy. Było to związane z ich mniej lub bardziej ortodoksyjnym zaangażowaniem lewicowym. ORTODOKS l.'człowiek ściśle przestrzegający zasad jakiejś doktryny, ideologii, prawd i kanonów jakiejś wiary itp.': Był ortodoksem, jeśli chodzi o wychowanie synów, dla córek był bardziej pobłażliwy. 2. rząd. 'wyznawca prawosławia' gr. orthodoksia 'słuszny pogląd' ORTODONCJA 'dział stomatologii, nauka o wrodzonych i nabytych wadach zgryzu, o ich rozpoznawaniu i leczeniu' ORTODONTA 'lekarz, specjalista w dziedzinie ortodoncji': Leczyć się u ortodonty. Ortodonta uznał, że musi nosić na zębach specjalny aparat. złożenie cząstek: orto-, -doncja od gr. odous, dopełniacz: odóntos 'ząb' ORTOEPIA przestarz. 'dział językoznawstwa zajmujący się ustalaniem zasad poprawnego posługiwania się językiem': Przy rozważaniach w dziedzinie ortoepii u-względniane są różnorodne kryteria, np. autorytet kultu- 550 ORTOPEDIA OSTEOPOROZA rainy środowisk, używających pewnych form, związek elementów języka z tradycją i kulturą narodową, uzus -zwyczaj społeczny związany z posługiwaniem się językiem. ORTOEPICZNY przestarz. 'związany z ortoepią': Dawniej słowniki poprawnej polszczyzny nazywane bywały słownikami ortoepicznymi. złożenie cząstek: orto-, -epia odgr. epos 'słowo' ORTOPEDIA 'dział medycyny zajmujący się rozpoznawaniem, leczeniem i profilaktyką wrodzonych i nabytych wad i schorzeń narządu ruchu': Ortopedia rozwijała się już w czasach Hipokratesa. ORTOPEDA 'lekarz, specjalista w dziedzinie ortopedii': W razie kłopotów z kręgosłupem wizyta u ortopedy bywa koniecznością. fr. orthopedie gr. orthós 'prosty', paideia 'wychowanie' ORYGINALNY l. 'niebędący kopią ani imitacją czegoś, niemający żadnego pierwowzoru, autentyczny': Oryginalne dokumenty z czasów wojny. Oryginalne zabytki średniowieczne. 2. 'inny niż wszyscy, niebanalny, taki, który się nie powtarza, jest nowy': Oryginalny smak potrawy. Oryginalna kompozycja kwiatowa. Oryginalny pomysł. Oryginalny pisarz, reżyser. ORYGINAŁ l. 'coś autentycznego, niebędącego podróbką ani naśladownictwem, pierwowzór': Kopia dokumentu zostanie w aktach, państwo zaś otrzymacie oryginał. 2. 'człowiek inny niż wszyscy, ekscentryczny, zwykle w sposobie bycia i ubiorze': W kamienicy uchodził za oryginała, bo ubierał się nieco staromodnie i co wieczór próbował zaprosić do siebie kogoś na wspólne słuchanie muzyki. fr. original z łac. originalis 'pierwotny, źródłowy' Os symbol pierwiastka chemicznego: osm OSCAR (czytaj: oskar) 'nagroda amerykańskiej Akademii Nauk i Sztuk Filmowych, przyznawana co roku najlepszemu filmowi krajowemu i zagranicznemu, najlepszemu reżyserowi, aktorowi pierwszoplanowemu, scenarzyście itd.': Oscara za całokształt twórczości otrzymał polski reżyser Andrzej Wajda. Oscar to pozłacana statuetka mężczyzny, będąca przedmiotem pożądania filmowców na całym świecie. amer. Oscar, pochodzenie tej (nieoficjalnej) nazwy jest nieznane, być może wzięła się od imienia wujka Margaret Herrick, która była w latach 20. XX w. jednym z dyrektorów Akademii OSCYLOWAĆ l. 'odchylać się raz w jedną, raz w drugą stronę od pewnego punktu, zmieniając się w określonym zakresie': Kurs złotówki wobec marki oscyluje wokół dwóch złotych. 2. 'o ludziach i ich postępowaniu: skłaniać się raz w jedną, raz w drugą stronę': Oscylował między fascynacją a obojętnością wobec nowych kierunków w sztuce. 3. w fizyce 'wykonywać ruchy wahadłowe; także: drgać, falować': Wahadełko oscyluje wokół punktu równowagi. OSCYLACJA l.'wahanie się, skłanianie się raz w jedną, raz w drugą stronę': Oscylacja nastrojów. Oscylacja między miłością a nienawiścią. 2. w fizyce 'ruch drgający, falowanie, wahanie' OSCYLATOR l. 'przyrząd, który służy do wytwarzania lub utrzymywania drgań fizycznych': 2. 'spekulacyjna operacja finansowa, w której wykorzystuje się różnice w oprocentowaniu lokat kredytowych i innych walorów w różnych bankach' fr. osciller, pierwotnie tylko w fizyce, od łac. oscillare 'kołysać się, wahać' OSM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 76 i masie atomowej 190,2: szaroniebieski, bardzo twardy, kruchy, trudno topliwy metal, symbol Os': Osm jest zaliczany do metali szlachetnych i używany m.in. w stopach z irydem do produkcji części do urządzeń pomiarowych. n.-lać. osmium, od gr. ósme 'zapach' OSMAŃSKI w historii 'związany z Osmanami, władcami imperium tureckiego': Imperium osmańskie. Dynastia osmańska zasiadała na tronie tureckim od końca XIII w. aż do wieku XX. () Turcy osmańscy 'początkowo: członkowie jednego z plemion tureckich, tego, z którego wywodził się w XIII w. założyciel dynastii osmańskiej, potem to samo co Turcy' od imienia Osmana I (na tronie sułtańskim 1299-1324), założyciela tureckiej dynastii OSMOZA w biologii i fizyce 'samorzutne przenikanie rozpuszczalnika z roztworu o mniejszym stężeniu do roztworu o większym stężeniu (lub z czystego rozpuszczalnika do roztworu) przez błonę półprzepuszczalną -przepuszczającą ciecz, a nieprzepuszczającą ciał w niej rozpuszczonych': Osmoza odgrywa ważną rolę w procesach biologicznych. OSMOTYCZNY w fizyce 'oparty na procesie osmozy, wynikający z niego': () Ciśnienie osmotyczne 'ciśnienie powstające na granicy rozpuszczalnika i roztworu, oddzielonych błoną półprzepuszczalną' niem. Osmose, n.-fac. osmosis, od gr. osmós 'ścisk' OSTENTACJA 'robienie czegoś na pokaz, po to, żeby zwrócić na siebie uwagę': Z ostentacją wyrzuciła hamburgera do kosza na śmieci. Nie darowałam mu ostentacji, z jaką siedział w czasie toastu na cześć mojej mamusi. OSTENTACYJNY 'pełen ostentacji, prowokacyjnie pokazowy': Ostentacyjne zachowanie. Ostentacyjne gesty zawodnika pod adresem sędziego. lać. ostentatio 'pokazywanie, ujawnianie'. OSTEOPOROZA 'przewlekłe schorzenie kości, polegające na zmniejszeniu się ich masy i-gęstości, spowodowane odwapnieniem, zaburzeniami hormonalnymi lub urazami': Na osteoporozę cierpi mniej więcej jedna trzecia kobiet po menopauzie. U osób chorych na osteoporozę zwiększa się ryzyko złamań kości. ang. osteoporosis od gr. osteon 'kość', poroś 'por' 551 OSTRACYZM OZON OSTRACYZM l. 'w starożytnych Atenach: sąd skorupkowy': Procedura ostracyzmu polegała na tym, że obywatele zgromadzeni na specjalnym zebraniu mieli udzielić odpowiedzi na pytanie, czy jest wśród nich ktoś taki, kogo należy ukarać (czasowym) wygnaniem, a następnie wypisywali imię owej osoby na specjalnych tabliczkach, skorupkach. 2. przen. 'bojkot towarzyski jakiejś osoby, odwrócenie się od niej wszystkich i nie-utrzymywanie z nią kontaktów': Książki Zenona Kosi-dowskiego poświęcone Biblii: "Opowieści biblijne" i "Opowieści ewangelistów" spowodowały, że w niektórych kręgach skazano pisarza na ostracyzm, zaś co bardziej krewcy wierni wybijali mu kamieniami okna. OSTRAK 'gliniana tabliczka, na której w starożytnej Grecji zapisywano krótkie notatki': Ostraków używano m.in. w czasie sądu skorupkowego. gr. ostrakismós od słowa óstrakon 'ostrak' OSZOŁOM pot. 'człowiek ogarnięty jakąś ideą, fanatyk, próbujący za wszelką cenę narzucić swe poglądy innym': Parlamentarne oszołomy znowu próbuj ą planować życie przeciętnemu Kowalskiemu, pouczając go, kiedy ma pracować, kiedy odpoczywać, co oglądać, a co ze wstrętem odrzucać. OSZOŁOMSTWO l. pot. 'zachowanie oszołoma': To oszołomstwo, co oni wyprawiają, nie dają ludziom spokojnie obejrzeć filmu, tylko pikietują pod kinem! l. pot. 'grupa oszołomów': Trzeba rozgonić rasistowskie oszołomstwo i nie pozwolić więcej na podobne ekscesy. 3.pot. 'głupota, bzdura': Wygadywał takie oszołomstwa, że wszyscy słuchacze wyszli z sali. od słowa: oszołomić, które w dawnych słownikach definiowane jest 'otumanić, ogłupić, odurzyć' O TEMPORA! O MORES! 'o czasy, o oby czaj e': Kobiety odkryły kolana, dzieci nie całująjuż starszych w rękę, a starsi zamiast w zaciszu domowym dni swoich dożywać, po świecie jeżdżą, o tempera! o mores!, co to się porobiło? lać. o tempera, o mores! - okrzyk Cycerona w jego mowie przeciw Katylinie OUTRE (czytaj: utre) 'niestosujący się do przyjętych zwyczajów, zasad, panującej mody, ekstrawagancki, szokujący': Dla mnie ta kompozycja jest zbyt outre, jakaś udziwniona i szokująca. Babcia była uparta: tego stroju nie założy, bo wygląda w nim na 200 lat, ten znów jest outre, tak się starszej pani ubierać nie wypada. fr. outre OUTSIDER zob. AUTSAJDER OWACJA l. 'głośne wyrażanie uznania dla kogoś przez zebrane osoby, np. brawa, wiwaty i okrzyki publiczności na cześć artysty, sportowca, polityka': Polskim medalistom zebrany na lotnisku tłum zgotował gorącą owację. 2. 'w starożytnym Rzymie: uroczysty wjazd zwycięskiego wodza do Rzymu, przemarsz orszaku wodza, któremu towarzyszyły brawa i wiwaty widzów. Owacja była wyróżnieniem przyznawanym przez senat, niższym niż tryumf. OWACYJNY 'mający charakter owacji, głośny, entuzjastyczny': Owacyjne przyjęcie artysty. Owacyjne przywitanie prezydenta. lać. ovatio OWAL l. w geometrii 'krzywa płaska, zamknięta, kształtem przypominająca spłaszczony okrąg' 2. 'kontur czegoś przypominający tę krzywą': Miała piękny owal twarzy i delikatne rysy. OWALNY 'mający kształt spłaszczonego okręgu': Na stole stał owalny porcelanowy półmisek z zakąskami, a obok niego babcina salaterka w kwiatki, wypełniona po brzegi apetyczną sałatką. fr. ovale od łac. ovum 'jajko' OWERLOK (czytaj: owerlok albo owerlok) l. 'obrębianie na maszynie brzegów materiału': Spodnie trzeba skrócić, zrobić owerlok, poprawić talię. 2. 'maszyna wykonująca tę czynność': Do pracowni kupiono nowy owerlok. ang. overlock OWEROL 'kombinezon ochronny lub sportowy; także: strój damski mający ten fason': Nosić owerol. ang. overall OWULACJA w fizjologii 'wydalanie dojrzewającego lub dojrzałego jaja z jajnika do jajowodu': Owulacja u kobiet przypada zazwyczaj w środku cyklu miesięcznego. OWULACYJNY w fizjologii 'związany z owulacją': Bóle owulacyjne. fr. ovulation, od: ovule, zp.-lac. ovulum 'jajeczko' OZON inaczej: TRÓJTLEN 'odmiana tlenu o wzorze chemicznym 03: niebieskawy gaz o charakterystycznym zapachu': Ozon powstaje m.in. w wyniku działania słonecznego promieniowania ultrafioletowego na tlen w górnych warstwach atmosfery. OZONOWY 'związany z ozonem': () Warstwa ozonowa 'to samo, co ozonosfera' () Dziura ozonowa 'miejsce, gdzie ilość ozonu w atmosferze jest znacznie obniżona i do Ziemi dociera zwiększona dawka zabójczego dla życia promieniowania ultrafioletowego Słońca': Dziura ozonowa występuje m.in. nad Antarktydą. OZONOSFERA 'warstwa atmosfery, w której występuje większa ilość ozonu': Ozonosfera rozciąga się od ok. 10 do ok. 50 km nad powierzchnią Ziemi. OZONIZACJA 'poddawanie czegoś działaniu ozonu': Ozonizacja jest jedną z metod dezynfekcji wody. OZONIZOWAĆ 'dokonywać ozonizacji': Ozonizować wodę. niem. Ozon z gr. 'ozon' 'mający silny zapach' 552 P symbol pierwiastka chemicznego: fosfor (zob.) Pa symbol pierwiastka chemicznego: protaktyn (zob.) Pa skrót słowa: paskal (zob.) PACTA CONVENTA (czytaj: pakta konwenta) 'w Polsce przedrozbiorowej: umowa szlachty z nowo obieranym królem, zawierająca jego zobowiązania dotyczące m.in. polityki zagranicznej, spraw finansowych i wojska, będąca warunkiem elekcji': Pacta conventa zostały po raz pierwszy sformułowane w 1573 r. i przedłożone do podpisania Henrykowi Walezemu. Początkowo pacta conventa obejmowały ogólne i w przypadku każdego króla te same zasady ustrojowe oraz szczególne zobowiązania kandydata do tronu wobec szlachty. od łac. pactum 'układ, umowa', conventus 'uzgodniony' PACYFIKACJA 'zaprowadzenie siłą porządku w mieście, regionie lub w państwie, tłumienie buntu; rzadziej: rozbijanie demonstracji': Pacyfikacja antychińskiego powstania w Tybecie. Pacyfikacja Zamojszczyzny przez Niemców w czasie II wojny światowej. Przeciwnicy demokracji musieli oglądać tę pacyfikację z najwyższą satysfakcją: oto rząd "solidarnościowy" wysłał policję przeciw demonstrantom. PACYFIKATOR l. 'osoba należąca do oddziałów dokonujących pacyfikacji': Pacyfikatorzy byli bezwzględni wobec ludności. 2. przen. 'osoba lub instytucja, które uspokajają kogoś, prowadzą do ugodowego załatwienia sporów': Pacyfikatorem był dawny działacz związkowy, dziś zatrudniony w ministerstwie. To on zdołał uspokoić wzburzoną załogę i zachęcić ją do układów. PACYFIKOWAĆ 'stosować pacyfikację, tłumić siłą bunty, powstania, demonstracje itp.': Żołnierze izraelscy spacyfikowali trzy wsie arabskie na Zachodnim Brzegu. Wstrząsający opis pacyfikowania demonstracji przez policję. PACYFIKACYJNY 'związany z pacyfikacją': Oddziały pacyfikacyjne. Akcja pacyfikacyjna. tac. pacificatio 'wprowadzanie pokoju' PACYFIKAŁ 'w Kościele katolickim: ozdobny krzyż lub monstrancja z relikwiami, podawane wiernym do ucałowania': Wierni całowali srebrny pacyfikał, zawierający drzewo z krzyża Chrystusa. lać. kość. pacificale od łac. pacificus 'pokój czyniący' PACYFIZM l. 'ruch potępiający wojnę w każdej postaci, głoszący pokój i ogólnoświatowe rozbrojenie': Pacyfizm zaczął się żywiej rozwijać w początkach XX w., zwłaszcza w czasie I wojny światowej, w Anglii i Stanach Zjednoczonych. 2. 'postawa wyrażająca się w głoszeniu takich idei': Nieprzejednany pacyfizm Ber-tranda Russela był przyczyną wielu przykrości i represji, których doznał on w swoim życiu. PACYFISTA 'zwolennik pacyfizmu': Pacyfiści demonstrowali przeciw wojnie. PACYFISTYCZNY 'związany z pacyfizmem, wyrażający idee pacyfizmu': Pacyfistyczni działacze. Pacyfistyczne hasła. Pacyfistyczny ruch hipisów. PACYFA albo PACYFKA śród. 'znak pokoju: okrąg z czterema liniami rozchodzącymi się od środka': Hipisi nosili luźne, kolorowe szaty i pacyfki, głosili hasło: "mąkę love, not war - czyń miłość, a nie wojnę". ang. pacifism od łac. pacificus 'wprowadzający pokój' PACZULA l. inaczej: KOLEUS 'roślina występująca w Afryce i tropikalnej części Azji, doniczkowa lub jednoroczna rabatowa, uprawiana ze względu na piękne wielobarwne liście i słodko pachnący olejek' 2. 'olejek eteryczny otrzymywany z liści tej rośliny; także: perfumy z tego olejku' ang. patchouli z tamilskiego pacculi PADYSZACH 'tytuł królów perskich, potem sułtanów tureckich z dynastii Osmanów, a w latach 1923-1973 tytuł króla Afganistanu': W 1672 r. potężna armia padysza-cha obiegła Kamieniec Podolski. tur. padiszah z perskiego PAELLA (czytaj: paelja) 'popularna hiszpańska potrawa z owoców morza, warzyw, ryżu i innych składników, smażonych lub duszonych, a następnie zapiekanych': Podstawą paelli są krewetki, mule, langusty, ryby i kraby, do których dodaje się mięso wieprzowe i z kurczaka, pikantne kiełbasy z czosnkiem, wiele warzyw, a także ryż lub kuskus. hiszp. paella PAGER (czytaj: pejdżer) 'elektroniczny aparacik, noszony stale przy sobie, który służy do przywoływania danej osoby np. przez dźwiękowe zasygnalizowanie jej, że jest poszukiwana przez kogoś, czyj numer telefonu wyświetla się na ekranie tego aparaciku': Pagery produkują tylko nieliczne firmy w Polsce. ang. pager PAGODA 'świątynia we wschodniej Azji (buddyjska, hinduska lub związana z innym wyznaniem) mająca kształt czworobocznej wieży o wielu piętrach, z których każde ma oddzielny dach, na końcu lekko wygięty do góry': 553 PAJDOKRACJA PALEO- Turyści oglądali bogato zdobione, drewniane chińskie pagody. niem. Pagode od sanskr. bhagavat 'święty' PAJDOKRACJA l. 'rządy ludzi bardzo młodych, niekompetentnych': Dziennikarz uważał, że wpływy "pamper-sów" to przejaw pąjdokracji w polskim życiu politycznym. 2. w pedagogice 'zwracanie przesadnej uwagi na potrzeby dzieci i przesadne im uleganie, połączone z pomniejszaniem stawianych im wymagań oraz roli wychowania społecznego' od gr. pais, dopełniacz: paidós 'dziecko', kratos 'władza' PAKER 'mężczyzna wyznający kult siły, uprawiający ćwiczenia w siłowni' PAKERNIA 'siłownia' od słowa: pakować, w slangu sportowym mającego przenośne znaczenie 'intensywnie ćwiczyć, by powiększyć muskulaturę' PAKIET l. 'paczka, plik': Pakiet książek. Pakiet banknotów. 2. 'grupa jednakowych problemów, omawianych kwestii, uchwał wspólnie podjętych itp.': Przedstawiłem państwu pakiet propozycji w tej sprawie. Omawiano pakiet ustaw dotyczących rolnictwa. UWAGA: w 2. znaczeniu jest to wyraz modny, używany zamiast słów: zestaw: grupa, zespól, np.: "Pakiet koncesji ekonomicznych zaoferowanych w Kopenhadze nie jest duży" (lepiej: zestaw koncesji). () Kontrolny pakiet akcji w ekonomii 'taka liczba akcji danego przedsiębiorstwa, która w praktyce umożliwia kontrolowanie całej spółki akcyjnej': Przystąpiono do sprzedaży pakietu kontrolnego akcji "Porcelany". 3. w informatyce () Pakiet dysków 'zespół kilku wymiennych dysków, osadzanych na wspólnej osi' () Pakiet programów 'zbiór programów do rozwiązywania określanej grupy problemów ' fr. paquet'paczka, pakunek' PAKT 'umowa międzynarodowa lub - rzadziej - umowa między siłami politycznymi w jakimś kraju': Podpisany 23 sierpnia 1939 r. pakt Ribbentrop-Mołotow zawierał tajny protokół, określający strefy wpływów Związku Radzieckiego i Niemiec hitlerowskich we wschodniej Europie. Na podstawie tego dokumentu oba państwa podzieliły między siebie Polskę, na którą napadły we wrześniu. PAKT PÓŁNOCNOATLANTYCKI, nazwa oficjalna: ORGANIZACJA PAKTU PÓŁNOCNOATLANTYCKIEGO, ang. skrót NATO 'organizacja wojskowa zawiązana w 1949 r., której członkowie, m.in. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, RFN i - od 1999 r. - Polska, tworzą zintegrowaną strukturę militarną i zobowiązują się do wojskowej pomocy w przypadku napaści na któregoś z nich': W ostatnich latach NATO przyjęło koncepcję strategiczną, zgodnie z którą celem Paktu jest także czynne przeciwdziałanie kryzysom i rozwiązywanie ich, nawet wówczas, gdy bezpośrednio nie zagrażają one żadnemu z państw członków. PAKTOWAĆ przestarz. 'pertraktować, prowadzić rozmowy zmierzające do ugody z nieprzyjacielem': Rycerze uważali, że nie należy paktować z wrogiem, ale czym prędzej nacierać. fac. pactum 'układ, umowa' PALADYN w historii 'sławny ze swych czynów rycerz, towarzyszący panującemu, wiemy towarzysz broni': Rycerze Okrągłego Stołu byli paladynami króla Artura. fr. paladin z wl. palatino PALANKIN 'lekka lektyka używana na Dalekim Wschodzie, zwykle bogato zdobiona': Z palankinu wysunęły się małe stopy, a po chwili ujrzeliśmy całą postać spowitą w bogate, jedwabne kimono. fr. palanquin z hindi palaki PALATALIZACJA w językoznawstwie 'zmiękczenie spółgłoski powstałe jako wynik wzniesienia środkowej części języka ku podniebieniu twardemu': W wyniku palatalizacji głoski t powstało najpierw t' (t miękkie -takie jak w wyrazie: tik), a potem ć. W II palatalizacji prasłowiańskiej głoski tylnojęzykowe k, g, ch -przeszły w c, ź, dz, s lub sz przed głoskami przednio-językowymi, stąd np. opozycje: noga - nodze, mucha -musze. SPÓŁGŁOSKI PALATALNE inaczej: SPÓŁGŁOSKI MIĘKKIE 'spółgłoski, przy których wymawianiu środkowa część języka unosi się ku podniebieniu twardemu' PALATALIZOWAĆ w językoznawstwie 'zmiękczać spółgłoskę, nadawać jej cechę palatalności': Samogłoską silnie palatalizującą występujące przed nią spółgłoski jest i. Do niedawna podobną właściwością odznaczało się też e, do dziś zresztą wiele starszych osób mówi miękko: gieografia, gieneral. fr. palatalisation od łac. palatum 'podniebienie' (w językoznawstwie: podniebienie twarde) PALATYNAT l. 'kraina historyczna w Niemczech, ziemie, które podlegały dawniej palatynowi': Palatynat dzielił się na Dolny, leżący w Nadrenii i Górny, leżący w Bawarii. 2. w historii 'urząd, godność palatyna': Sprawować palatynat. PALATYN 'w średniowieczu: wysoki urzędnik dworski, zarządca dworu panującego, początkowo zastępujący monarchę w sprawowaniu sądów, potem, w piastowskiej Polsce, urząd połączony z funkcją wojewody': Kościół ufundowany przez palatyna śląskiego, człowieka majętnego i bogobojnego. od łac. sr. comes palatinus 'urzędnik należący do dworu, pałacu panującego' PALEO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na związek z czymś dawnym, przedhistorycznym, np. paleocen, paleontologia od gr. palaiós 'stary, dawny' 554 PALEOCEN PALINGENEZA PALEOCEN w geologu 'najstarszy podokres wczesnego trzeciorzędu - paleogenu, epoka trwająca od ok. 65 do ok. 55 milionów lat temu': Osady z okresu paleocenu za-wierająm.in. pokłady węgla brunatego i soli kamiennej. złożenie cząstek: paleo- i -cen od gr. kainós 'nowy' PALEOGEN w geologii 'okres w dziejach Ziemi, starsza część trzeciorzędu, dzieląca się na paleocen, eocen i oli-gocen, trwający od ok. 65 do ok. 23 milionów lat temu': W paleogenie trwały intensywne ruchy górotwórcze i rozwijały się liczne gatunki ssaków lądowych i morskich oraz rośliny kwiatowe. złożenie cząstek: paleo- i -gen od gr. genos 'ród, pochodzenie' PALEOLIT w archeologii 'starsza epoka kamienia, okres poprzedzający neolit, od ok. 4,5 min lat temu do ok. 8000 lat p.n.e': W paleolicie człowiek zaczął wytwarzać prymitywne narzędzia kamienne, wznosić budowle mieszkalne i umiał wykorzystywać ogień. złożenie cząstek: paleo- i -lit od gr. lithos 'kamień' PALEOLOGIA 'to samo, co archeologia' złożenie cząstek: paleo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' PALEONTOLOGIA 'nauka o roślinach i zwierzętach żyjących w dawnych epokach geologicznych, opierająca się na badaniu skamieniałości znajdowanych w skorupie ziemskiej': Paleontologia dostarcza geologii cennych informacji dotyczących wieku warstw skalnych, określanego na podstawie znajdowanych w tych warstwach skamielin. PALEONTOLOG 'uczony prowadzący badania w dziedzinie paleontologii': Do pierwszych paleontologów należą m.in. francuscy przyrodnicy George Buffon i Jean Lamarc. PALEONTOLOGICZNY 'związany z paleontologią, dotyczący paleontologii': Paleontologiczne badanie skamielin. złożenie cząstek: paleo- i -ontologia + od gr. on, dopełniacz: óntos 'byt' PALEOZOIK w geologii 'trzecia era w dziejach Ziemi, trwająca od około 590 do około 230 milionów lat temu, dzieląca się na sześć okresów, w czasie której nastąpiła znaczna ewolucja roślin i pojawiły się nowe gatunki zwierząt; erapaleozoiczna': Z paleozoiku pochodzą pierwsze szczątki płazów i gadów. W pierwszym okresie paleozoiku - kambrze, powstały złoża węgla kamiennego. złożenie cząstek: paleo- i -zoik odgr. zoikós 'związany z życiem PALESTRA l. ksiąźk. 'ogół adwokatów': Starsi członkowie palestry nie wróżyli młodemu koledze kariery. 2. przestarz. 'kancelaria adwokacka' 3. przestarz. 'zawód, zajęcie adwokata, notariusza, rejenta, aplikanta sądowego' 4. 'w starożytnej Grecji: budynek do ćwiczeń gimnastycznych dla chłopców' lać. palaestra z gr. palaistra 'miejsce ćwiczeń gimnastycznych' PALETA l. 'owalna deska służąca malarzowi do rozrabiania farb i łączenia kolorów': Rozmazane w dziesiątki fal i ścieżek, gryzące się ze sobą odcienie, czyniły z palety arcydzieło samo w sobie, przewyższające obraz. 2. 'zestaw, dobór barw charakterystyczny dla danego malarza, szkoły malarskiej itp.': Modernistyczna paleta. Paleta Chełmońskiego. 3. 'platforma służąca do układania towarów, umożliwiająca ich transport wózkami podnośnymi': W magazynie ujrzeliśmy całe palety winogron i brzoskwiń. 4. przen. 'duży wybór czegoś, różnorodność': Paleta kolorów. Bogata paleta proponowanych klientom usług. UWAGA: w znaczeniu 4. wyraz paleta jest nadużywany i pretensjonalny. To samo znaczenie ma np. rzeczownik wybór, który w kontekstach odnoszących się np. do handlu brzmi o wiele bardziej naturalnie niż paleta. fr. palette 'łopatka', z tego też znaczenia rozwinęły się w językach zachodniej Europy pozostałe sensy PALIATYW l. ksiąźk. 'środek mało skuteczny, zwłaszcza środek pomagający tylko częściowo lub tylko na krótko': Półprawdą można się posłużyć, by uniknąć dosłowności, ale będzie ona jedynie paliatywem w walce z własnym strachem przed rzeczywistością. 2. w medycynie 'środek farmakologiczny, zabieg lub operacja, stosowane w celu zmniejszenia bólu i innych dolegliwości spowodowanych przez chorobę, nie usuwające jednak jej przyczyny' PALIATYWNY 'taki, który przynosi ulgę, zmniejsza cierpienie, ale nie usuwa przyczyny choroby, nie leczy': Działania paliatywne są istotną formą opieki nad osobami nieuleczalnie chorymi. fr. palliatifod: pallier 'przynosić chwilową ulgę' T. p.-lać. palliare 'przykrywać płaszczem' PALIMPSEST l. 'rękopis napisany na papirusie lub pergaminie, z którego usunięto tekst dawniejszy': Średniowieczne i antyczne palimpsesty. 2. w nauce o literaturze 'tekst wielowarstwowy, zawierający ukryte podteksty': Profesor wskazywał liczne utwory poetyckie z czasów zaborów, będące rodzajem palimspestu, pod ich powierzchniową treścią, dotyczącą np. przemian przyrody, ukrywają się aluzje do sytuacji Polski i życia Polaków. fr. palimpseste z gr. palimpseston (biblion) 'znowu zeskrobana (księga)' PALINGENEZA l. w filozofii i religii 'odrodzenie się duszy w innym ciele; także: teoria ciągłego odradzania się, wiecznych powrotów, np. świata': Teorie palingenezy występują np. w filozofii Nietzschego, który głosił, że dzieje dobiegają końca - a potem zaczynają się na nowo. 2. w biologii 'w teorii Ernesta Haeckla: występowanie w ciągu indywidualnego rozwoju organizmu cech za-nikłych już w procesie ewolucji danej grupy': Przejawem palingenezy w teorii Haeckla jest np. występowanie skrzeli w jednym z wczesnych stadiów rozwojowych zarodka ludzkiego. 3. w geologii 'proces zachodzący w głębi skorupy ziemskiej, polegający na stopniowym topieniu się starszych skał i gromadzeniu się powstałej w ten sposób wtórnej magmy' 4. w nauce o li- 555 PALISANDER PANAMERYKANIZM teraturze 'gatunek literacko-filozoficzny, obejmujący utwory przedstawiające ewolucję natury lub ewolucję społeczeństw ludzkich i ich ducha': Palingeneza była gatunkiem ukształtowanym w okresie romantyzmu, po który sięgano, by wyrazić w artystycznej formie myśli o rozwoju świata i społeczeństw. niem. Palingenese zgr. palin 'znowu', genesis 'narodzenie' PALISANDER l. 'drewno drzew klimatu tropikalnego, brunatne lub ciemnofioletowe z bardzo ciemnymi smugami, mające piękny rysunek słojów': W jadalni stały stylowe meble z pięknie wypolerowanego palisandru. Z palisandru wykonuje się instrumenty muzyczne. 2. 'mebel wykonany z palisandru': Pokój umeblowany palisandrami. fr. palissandre z języków tubylczych Gujany PALLAD 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 46 i masie atomowej 106,42, srebrzystobiały metal szlachetny, niezbyt twardy, plastyczny symbol Pd': Pallad jest składnikiem naturalnych stopów z platyną i złotem. Stopy palladu z innymi metalami są wykorzystywane do wytwarzania elementów elektrotechnicznych i narzędzi dentystycznych. n.-lać. palladium od nazwy planetoidy Pallas (Pallada), odkrytej w 1803 r., krótko przed odkryciem tego pierwiastka PALLADIUM l. inaczej: PALLADION 'w starożytnej Grecji: posąg boginii Pallas Ateny, który według wierzeń miał zapewniać bezpieczeństwo i niezależność miastu, w którym go wystawiono i czczono': [Diomedes i Odyseusz] szli wykraść palladion, cudowny posąg bogini, który miał taką siłę, że dopóki znajdował się w Troi, miasto nie mogło być zdobyte. (Parandowski) 2. przestarz. 'talizman, coś, co chroni od złego' lać. Palladium, gr. Palladion; Pallas Atena - przydomek Ateny zbrojnej, pełnej mocy PALMTOP 'miniaturowy komputer osobisty': Rynek miniaturowych komputerków, zwanych palmtopami (z angielskiego: palm - dłoń) w ciągu ostatniego roku bardzo się rozwinął. Popularność zdobyły szczególnie modele palmtopów "pionowych", składających się z jednej części, o wyższym i szerszym ekranie. ang. palmtop PALPITACJA zwykle w połączeniu PALPITACJA SERCA 'nadmiernie szybkie i silne bicie serca, będące skutkiem choroby lub zdenerwowania': Na wieść o tym, że wujka znów widziano w kasynie, cioteczka dostała palpitacji serca. od łac. palpitatio 'drganie, szybki ruch' PAMFLET 'utwór literacki lub tekst publicystyczny zawierający ośmieszającą, często też zjadliwą, krytykę jakiejś znanej osoby, instytucji lub jakiegoś środowiska': Pamflety to często utwory anonimowe, powstające w okresach napięć politycznych, przełomów lub przewrotów, takich jak np. okres Sejmu Czteroletniego. PAMFLECISTA 'autor pamfletu': Do znanych pamfle-cistów należeli m.in. Wolter w XVIII w., Heinrich Heine w XIX w. i Henryk Mann w XX w. PAMFLETOWY 'związany z pamfletem, będący pam-fletem, charakterystyczny dla pamfletu': Utwory pam-fletowe. Pamfletowy ton. ang. pamphlet od tytułu dwunastowiecznego poematu miłosnego "Pamphilus, seu de Amore" PAMPA 'step południowoamerykański': Pampa wy stępuj e w pasie umiarkowanym w Ameryce Południowej. PAMPASY 'stepy południowoamerykańskie': Pampasy argentyńskie. UWAGA: słowo pampas jest przejętą z angielskiego liczbą mnogą od: pampa. Oczywiście w polskim istnieje też urobiona według naszych wzorów gramatycznych liczba mnoga: pampy. hiszp. z języków indiańskich 'równina' PAMPERS l.'rodzaj jednorazowej pieluszki w kształcie majteczek': Różnorodność na rynku pampersów umożliwia mamom wybór tego, co im odpowiada cenowo i jakościowo. 2. 'ironiczne określenie młodych dziennikarzy, niedouczonych, słabo przygotowanych zawodowo, ale zarozumiałych': Mówią na nich "pampersi" nie tylko dlatego, że tacy młodzi, ale także dlatego, że "nie-umoczeni" w komunistycznej przeszłości: zawsze susi, zawsze pewni (siebie), zawsze czyści. ang. pampers, liczba mnoga od: pamper, pierwotnie 'pieszczoszek' PAN- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na ich związek z czymś powszechnym, obejmującym wszystkie elementy czegoś (odpowiednik polskiego: wszech-), np. paneksualizm, panamerykański od gr. pan 'wszystko' PANACEUM l. 'uniwersalne lekarstwo na wszystkie choroby': Ale leki ziołowe też nie są panaceum. 2. przen. 'środek, który potrafi rozwiązywać wszystkie problemy, sposób na wszelkie kłopoty': Jakby to miało być nowym panaceum na naszą starą biedę. Mówią, że miłość to panaceum na wszystkie stresy. tac. panaceum z gr. panakeia 'uniwersalny lek' PANAFRYKANIZM 'ruch polityczny zapoczątkowany przez Murzynów amerykańskich na przełomie XIX i XX w., podkreślający odrębność i tożsamość duchową ludności afrykańskiej i wzywający ją do współ- działania, zwłaszcza w walce przeciwko rasizmowi i kolonializmowi' PANAFRYKAŃSKI l. 'odnoszący się do całej Afryki': Panafrykańska idea rozwoju byłych krajów kolonialnych. 2. 'związany z panafrykanizmem': Działacze pan-afrykańscy. złożenie cząstek: pan- i -afrykanizm od: Afryka PANAMERYKANIZM 'ruch powstały w Ameryce Łacińskiej w okresie walk o niepodległość na początku XIX w., 556 PANARABIZM PANEL postulujący zbliżenie i współpracę nowo utworzonych państw Ameryki Środkowej i Południowej, z czasem przekształcony w ruch na rzecz obrony interesów Ameryki przed państwami europejskimi i współ- pracy państw amerykańskich pod egidą Stanów Zjednoczonych' PANAMERYKAŃSKI l. 'odnoszący się do obu Ameryk, ogólnoamerykański': Panamerykańska jedność. 2. 'związany z panamerykanizmem' złożenie cząstek: pan- i -amerykanizm od: Ameryka PANARABIZM 'ruch polityczny podkreślający wspólnotę języka i kultur państw arabskich i wzywający do ich zjednoczenia i uwolnienia spod obcych wpływów': W rozwoju panarabizmu ważnym momentem było powołanie w 1945 r. Ligi Państw Arabskich. PANARABSKI l. 'odnoszący się do wszystkich ludów arabskich': Panarabska wrogość do Izraela. 2. 'związany z panarabizmem': Panarabskie idee zjednoczenia muzułmanów. złożenie cząstek: pan- i -arabizm od: Arabia PANCERFAUST 'typ ręcznej broni przeciwpancernej, wykorzystywanej przez armię niemiecką w czasie II wojny światowej: bezodrzutowy granatnik, strzelający pociskiem kumulacyjnym': Pancerfausty wprowadzono do uzbrojenia armii niemieckiej w 1943 r. Były jedną z najskuteczniejszych broni przeciwczołgowych w czasie wojny. niem. Panzerfaust, dosłownie 'pięść pancerna' PANCZENISTA 'sportowiec uprawiający łyżwiarstwo szybkie - wyścig na specjalnych prostych łyżwach (pan-czenach) po torze lodowym, zwłaszcza torze długim': Do najwybitniejszych panczenistów świata należą zawodnicy japońscy, m.in. Hiroyuki Noaki i Manabu Horii. PANCZENY l. 'łyżwy do szybkiej jazdy, o długich, prostych i cienkich ostrzach': Jeździć na panczenach. 2. 'wyścig na łyżwach na torze długim - ponad 400 m': Startować w panczenach. PANCZENOWY 'związany z panczenami - wyścigiem łyżwiarskim': Tor panczenowy. od nazwiska rosyjskiego łyżwiarza Panczena PANDEMIA w medycynie 'epidemia obejmująca bardzo duży obszar, czasem cały kontynent lub nawet cały świat': Pandemia dżumy w czternastowiecznej Europie. PANDEMICZNY l. w medycynie 'o chorobie zakaźnej: obejmująca wielkie obszary': We współczesnym świecie chorobą pandemiczną jest np. grypa. 2. przen. 'mający wielki zasięg, nie ograniczony do jednego miejsca, ogólny': Pandemiczne panowanie intemetu. Pandemiczną sztuka. ang. pandemie od gr. pandemos 'powszechny' PANDEMONIUM l. 'piekło, królestwo szatana, miejsce pobytu demonów lub ogół demonów' 2. przen. 'sytuacja, zdarzenie, miejsce wyjątkowo nieprzyjemne albo przerażające; chaos, zamieszanie, anarchia': Nagle zrobiło się zupełnie ciemno, zerwał się silny wiatr, a po chwili zaczęło się prawdziwe pandemonium, błyskawice, pioruny i trzask łamanych drzew. ang. pandemonium 'piekło, stolica piekła' w "Raju utraconym" JohnaMiltona(1667) PANDORA 'w mitologii greckiej: pierwsza kobieta, która w darze od bogów otrzymała wielką puszkę, w której zamknięte były nieszczęścia': [...] szybkomówna Pandora nakłoniła go [męża] do otwarcia beczki. I oczywiście stało się nieszczęście. Ledwo podniesiono wieko, wyleciały na świat wszystkie smutki, troski, nędze i choroby i jak kruki obsiadły biedną ludzkość. (Parandowski) () Puszka Pandory przen. 'źródło nie kończących się nieszczęść, chorób, problemów, wszelkiego zła': Konflikty narodowościowe otworzyły prawdziwą puszkę Pandory, stały się przyczyną cierpień wielu ludzi. gr. Pandora PANEGIRYK 'utwór literacki lub tekst publicystyczny albo przemówienie wychwalające w przesadny sposób jakąś osobę, czyn, wydarzenie, zazwyczaj pisane po to, by zjednać sobie czyjąś przychylność': W literaturze polskiej panegiryki pisano od czasów odrodzenia do oświecenia. Nie był to rzeczowy artykuł o dokonaniach obecnego rządu, ale panegiryk, zawierający same pochwały. PANEGIRYSTA l. 'dawniej: autor panegiryków': Osiem-nastowieczny panegirysta wysławiał króla i przyjmującego go z niebywałym przepychem gospodarza. 2. 'osoba przesadnie wychwalająca kogoś lub coś': Panegiryści pana prezydenta nie raczyli napisać choćby kilku zdań o tym, czego w trakcie ostatniej kadencji nie zrobiono. PANEGIRYCZNY 'mający formę panegiryku; przesadnie kogoś lub coś wychwalający': Styl panegiryczny. Literatura, poezja panegiryczna. fr. panegyrique z łac. panegyricus PANEL l. 'rodzaj wymiennego zasobnika, który zawiera pewną liczbę jakichś rzeczy, urządzeń itp.; także: wymienny element, kostka czegoś, wstawiane w różnych układach jako składnik jakiejś konstrukcji': Panele budowlane. 2. 'rodzaj dyskusji naukowej albo publicznej, w której biorą udział specjaliści z różnych dziedzin (albo osoby reprezentujące rozmaite orientacje światopoglądowe, polityczne itp.), zorganizowanej po to, żeby przedstawić różne punkty widzenia na jakąś sprawę': W panelu przedwyborczym wzięli udział przedstawiciele wszystkich liczących się partii. Towarzystwo Naukowe Warszawskie zorganizowało panel na temat etyki komunikacji międzyludzkiej. 3. w socjologii 'badania ankietowe, które przeprowadza się co jakiś czas wśród tych samych osób' PANELOWY 'składający się z panelów, będący panelem': Dyskusja panelowa. ang. panel 557 PANEM ET CIRCENSES PANORAMA PANEM ET CIRCENSES (czytaj: panem et circenzes) 'chleba i igrzysk - zawołanie ludu rzymskiego, dziś przypominane jako przykład ograniczenia potrzeb tłumu do jedzenia i prymitywnych rozrywek': Czy wypełnione po brzegi hale w czasie meczów bokserskich i puste teatry to przypadkiem nie współczesna odmiana ideologii panem et circenses? tac. panem et circenses PANEW l. 'szerokie i płytkie naczynie, używane dawniej do smażenia, gotowania itp., a dziś tylko w przemyśle do warzenia soli': Dawne panwie przypominały dzisiejsze duże patelnie lub płaskie miski; używano ich do smażenia potraw, a także w odlewnictwie do roztapiania metali. 2. w technice 'część łożyska w kształcie tulei przeciętej na dwie części, która przejmuje ciśnienie obracającego się w niej wału' PANEWKA l. w anatomii 'część stawu: zagłębienie w kości, w którym mieści się główka drugiej kości': Panewka stawu biodrowego. 2. w historii 'w dawnej broni: część zamka - rynienka, na której był podsypany proch, połączona kominkiem z komorą nabojową': Iskra padająca na panewkę zapalała proch, a ogień przez kominek przenosił się do komory nabojowej, co powodowało wystrzał pocisku. Często zdarzało się jednak, że proch na panewce spalił się, a wystrzał nie nastąpił. Spalić na panewce 'o jakimś rozpoczętym działaniu: nie udać się, zakończyć się przed osiągnięciem pierwszych rezultatów': Zawiązali spółkę z "Marinexem", próbowali coś zrobić, i ot - wszystko spaliło na panewce -okazało się, że bez poręczenia firmy amerykańskiej nikt nie udzieli im kredytu. 3. 'mała panew - szerokie i płytkie naczynie' czes. panev od dawnego niem. Pfanne m.in. 'patelnia' PANGERMANIZM 'doktryna powstała na przełomie XIX i XX w., głosząca zjednoczenie wszystkich narodów germańskich, przede wszystkim narodów mówiących po niemiecku, czyli Niemców, Austriaków i części Szwajcarów': Pangermanizm był doktryną o nacjonalistycznym charakterze; rzadko jest wspominany w źródłach niemieckich, informacje o nim można natomiast znaleźć np. w encyklopediach angielskich i francuskich. PANGERMAŃSKI l. 'obejmujący wszystkie kraje germańskie' 2.'zwiazanyzpangermanizmem': Pangermań-skie idee miały wpływ na rozwój hitleryzmu. złożenie cząstki: pan- i słowa: gennanizm PANHELLENIZM 'grecki ruch narodowy, powstały na przełomie XIX i XX w., zmierzający do zjednoczenia Greków rozproszonych na obszarze dawnego cesarstwa bizantyjskiego': W przeciwieństwie do pangermanizmu - panhellenizm miał raczej charakter ruchu jednoczącego wspólnotę grecką pod względem kulturalnym. Postulaty polityczne, np. przyłączenie do Grecji terytoriów innych państw, pojawiały się rzadko i uznawane były za niezbyt realne. PANHELLEŃSK-I l. 'odnoszący się do wszystkich Greków': Panhelleńska wspólnota kulturowa. 2. 'związany z panhellenizmem': Doktryna ruchu panhelleńskiego obejmowała m.in. rozsiane po Morzu Egejskim wspólnoty greckie albo greckojęzyczne. złożenie cząstki: pan- i słowa: hellenizm I PANIER 'mąka, jajko i tarta bułka, w których obtacza się mięso, ryby, warzywa itp. przeznaczone do smażenia': Obtaczać w panierze kawałki warzyw. PANIEROWAĆ 'otaczać mięso panierem': Panierowała kotlety schabowe na obiad. od niem. panieren II PANIER (czytaj: pańje) 'rokokowa szeroka suknia, upięta na trzech owalnych obręczach rozszerzonych po bokach i spłaszczonych z przodu i z tyłu' fr. paner PANISLAMIZM 'doktryna powstała w XIX w. na muzułmańskim Wschodzie, głosząca potrzebę zjednoczenia muzułmanów i przeciwstawienia się europejskiej dominacji': Panislamizm głosił konieczność utworzenia muzułmańskiego imperium z tureckim sułtanem. PANISLAMSKI l. 'obejmujący wszystkich muzułmanów': Panislamskie wpływy. 2. 'związany z panislamiz-mem': Panislamskie hasła, nawołujące do jedności Arabów. złożenie cząsetk: pan- i -islamizm od: islam PANOPTIKUM (czytaj: panoptikum) 'zbiór osobliwości; dziwaczne rzeczy, dziwni ludzie, pomieszane, niespójne, a zestawione razem pojęcia itd.': Weszła do pokoju, który wydał jej się panoptikum rzeczy i ludzi. Panoptikum ludzkich postaw i zachowań. niem. Panoptikum z ang. panopticon PANORAMA l. 'rozległy widok czegoś z oddalonego, wysoko położonego miejsca': Ze szczytu góry Świętego Krzyża patrzyliśmy na panoramę kielecczyzny. 2. przen. 'szerokie, plastyczne ujęcie czegoś, zwłaszcza jakiegoś zjawiska dziejącego się w czasie': Panorama dziejów Polski. Panorama kultury polskiej. 3. 'malowidło wielkich rozmiarów, zwykle ukazujące pejzaż lub scenę batalistyczną, rozpięte na wewnętrznych ścianach okrągłej sali, dające widzom złudzenie, że znajdują się w środku przedstawionego świata': Panorama Racławicka to obraz Wojciecha Kossaka i innych malarzy, o wymiarach 15 na 120 m., przedstawiający bitwę pod Racławicami w 1794 r. 4. 'okrągły budynek, w którym znajduje się takie malowidło': Weszliśmy do panoramy. PANORAMICZNY 'szeroki, rozległy; dający wrażenie panoramy': Panoramiczny widok. Panoramiczne lusterko samochodowe. Q Film panoramiczny 'film szeroko-ekranowy, przedstawiany na ekranie, którego stosunek szerokości do wysokości wynosi przynajmniej 1,6 : l. ang. panorama od gr. pan 'cały' (właściwie: całe), hórama 'widok' 558 PANSEKSUALIZM PAPARAZZI PANSEKSUALIZM książk. l. 'przepojenie życia pierwiastkiem seksualnym': Zdaniem filozofa naturę, a zwłaszcza życie ludzkie, cechuje panseksualizm, siłą napędową rozwoju jest napięcie między dwoma płciami. 2. 'ujmowanie wszystkiego przez pryzmat seksualizmu': Panseksualizm teorii Zygmunta Freuda. złożenie cząstki: pan- i słowa: seksualizm PANSLAWIZM 'doktryna powstała w XIX w., głosząca zbliżenie między narodami słowiańskimi': Panslawizm był doktryną wykorzystywaną przez Rosję do podporządkowania sobie narodów słowiańskich pod hasłem ich zjednoczenia. PANSLAWISTA 'przedstawiciel, zwolennik panslawiz-mu': Niektórzy panslawiści w XIX w. wysuwali hasła zjednoczenia wolnych i równych narodów słowiańskich bez udziału Rosji. PANSLAWISTYCZNY 'związany z panslawizmem': Panslawistyczne idee głosili m.in. tacy rosyjscy działacze polityczni, jak Aleksander Hercen i Mikołaj Bakunin. złożenie cząstki: pan- i słowa: slawizm PANSPERMIA 'jedna z koncepcji wyjaśniających powstanie życia na Ziemi, głosząca, że zarodniki materii żywej trafiły tu z kosmosu przypadkiem lub zostały przysłane przez jakąś wysoko zorganizowaną cywilizację': Panspermiajest koncepcją, która pojawiła się na początku XX w. Większość uczonych za bardziej prawdopodobną uznaje jednak koncepcję, wiążącą powstanie życia na Ziemi ze spontaniczną syntezą aminokwasów w warunkach, które panowały pierwotnie na naszej planecie. ang. panspermia od gr. pan 'wszystko', sperma 'nasienie' PANTALON albo PANTALONE 'postać kochliwego i zrzędliwego starca z komedii dell'arte': Prototypem Pantalona w komedii dell'arte byli weneccy kupcy, noszący szpiczaste bródki i długie, rurkowate spodnie. PANTALONY l. żart. 'niezgrabnie uszyte spodnie lub majtki, zwykle mające długie nogawki': Nosił komiczne, barchanowe pantalony. 2. 'dawne spodnie, zwłaszcza szerokie i długie' fr. pantalon, od włoskiego imienia: Pantalone PANTA RHEI (czytaj: parna rej) 'wszystko płynie-wyrażenie używane najczęściej wówczas, gdy chce się wyrazić refleksję, że wszystko się zmienia lub że wszystko jest nietrwałe': Patrzył w nurt rzeki i mówił do nas: pan-ta rhei - niegdyś był to bogaty rejon przemysłowy, dziś z daleka straszą opuszczone huty i kopalnie, z których już nie opłaca się wydobywać węgla. słowa przypisywane Heraklitowi z Efezu (ok. 540-480 r. p.n.e.) PANTEIZM 'pogląd filozoficzno-religijny utożsamiający Boga z przyrodą, światem, często też głoszący, że Bóg nie istnieje jako oddzielna osoba': Emerson pojmował całą przyrodę materialną tylko jako "metodę bożą" pouczania nas o prawdzie, nie zaś jako samą prawdę (zależny w tym od Carlyle'a, który przyrodę nazwał "szatą bóstwa"). Przyroda [...] rozwija się w kierunku, jaki nadaje jej dusza świata. Jednostka jest narzędziem celów kosmicznych, czuje to i przez to doznaje błogości zupełnego bezpieczeństwa. Mimo to jednak niedoskonałość jest nieunikniona we wszelkich ludzkich próbach wyrażenia prawdy i urzeczywistnienia ideału. Dlatego Emerson, mimo swój panteizm, był relatywistą; stąd też czerpał swe antydogmatyczne, buntownicze nastawienie. (Tatarkiewicz) PANTEISTA 'zwolennik panteizmu': Panteistami byli m.in. starogreccy stoicy, Giordano Bruno i Baruch Spi-noza. PANTEISTYCZNY 'związany z panteizmem, oparty na panteizmie': Wielu krytyków dopatrywało się panteistycz-nych elementów w słynnym hymnie Jana Kochanowskiego "Czego chcesz od nas. Panie". ang. pantheism odgr. pan 'wszystko', theós 'Bóg' PANTEON l. 'w starożytnej Grecji i starożytnym Rzymie: świątynia poświęcona wszystkim bogom': Rzymski Panteon został wzniesiony przez cesarza Hadriana na Polu Marsowym. 2. 'wszyscy bogowie religii polite-istycznej': Starożytni Grecy czcili bogów ze swego panteonu. 3.przen. 'budowla, w której są pochowani wielcy ludzie lub znajdują się upamiętniające ich pomniki': W paryskim Panteonie spoczywają m.in. Jan Jakub Rous-seau, Wiktor Hugo i Maria Skłodowska-Curie. 4.przen. 'grupa szczególnie zasłużonych osób, należących do pewnego narodu, wielcy ludzie pewnej epoki': Do polskiego panteonu należą m.in. Tadeusz Kościuszko i Józef Piłsudski. Dopiero w XX w. Norwid zajął należne mu miejsce w romantycznym panteonie. od łac. Pantheon - nazwy świątyni na Polu Marsowym, gr. pantheion od: pan 'wszystko', theós 'Bóg' PANTOMIMA 'widowisko sceniczne, w którym treść jest przekazywana bez użycia słów, jedynie za pomocą gestów, ruchu i mimiki': Wieczorem obejrzeliśmy pantomimę, wystawianą przez znany nie tylko w Polsce teatr z Wrocławia. PANTOMIMICZNY 'związany z pantomimą, mający charakter pantomimy': Widowisko pantomimiczne różni się tym od baletowego, że polega na bardzo wyrazistym naśladowaniu rzeczywistych ruchów i gestów, niewiele w nim jest natomiast tańca artystycznego. fr. pantomimę od gr. pantómimos 'wszystko naśladujący' PAPAMOBILE (czytaj: papamobile) 'kuloodporny, przeszklony samochód papieża Jana Pawła II, używany w czasie jego przejazdów między tłumami wiernych': Jan Paweł II używa papamobile od czasu zamachu na swoje życie w 1981 r. wl. papamobile PAPARAZZI (czytaj: paparacc-i) 'natrętny fotoreporter, jeżdżący stale za sławnymi osobami i wykonujący ich 559 PAPETERIA PARAFA zdjęcia w sytuacjach z życia prywatnego': Wiele osób obwiniało paparazzich, ścigających samochód księżnej Diany, o spowodowanie wypadku, w którym zginęła. wl. paparazzo, postać z filmu Felliniego "Słodkie życie"; słowo będące złożeniem: papatacci 'tnąca mucha', razzi 'błyskać' PAPETERIA 'koperty i papier listowy, zwykle ozdobne, umieszczone w twardej okładce, używane do prywatnej korespondencji': Kolorowa papeteria. Wydostał ozdobną kartkę z żółtej papeterii z motywami roślinnymi. fr. papeterie PAPIRUS l. 'roślina bagienna, dochodząca do kilku metrów wysokości, uprawiana w starożytności ze względu na włókno, z którego wyrabiano materiał służący do pisania': Papirusy porastają deltę Nilu. 2. 'materiał służący do pisania, wyrabiany ze sklejonych na krzyż włókien papirusa': Papirusu jako materiału piśmiennego używano w starożytnym Egipcie. 2. 'zapisany zwój takiego materiału': W bibliotece w Aleksandrii spłonęły bezcenne, staroegipskie papirusy. PAPIROLOGIA 'nauka zajmująca się odczytywaniem, wydawaniem i interpretacją starożytnych tekstów pisanych na papirusie, a także na pergaminie, tabliczkach drewnianych i na skorupach glinianych': Pierwszy instytut papirologii w Polsce powstał na Uniwersytecie Warszawskim po II wojnie światowej. PAPIROLOG 'znawca i badacz papirusów': Jednym z najwybitniejszych polskich papirologów jest Jerzy Manteuffel-Szoege, profesor Uniwersytetu we Lwowie, a potem w Warszawie. tac. papyrus z gr. papyros PARA- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'niby', wskazująca, że oznaczają one coś podobnego do tego, co określa drugi człon złożenia, ale nie to samo, paralek, paramilitarny od gr. para 'obok, poza' PARABOLA l. w matematyce 'krzywa płaska, będąca zbiorem punktów jednakowo oddalonych od ustalonego punktu - ogniska i ustalonej prostej - kierownicy': 2. przen. 'coś przypominające kształtem tę krzywą, wyglądające jak połowa owalu': Samolot zakreślił parabo-lę nad naszymi głowami. 3. w nauce o literaturze 'krótkie opowiadanie o charakterze moralno-dydaktycz-nym; przypowieść': Jedną z licznych paraboli znajdujących się w Biblii jest opowieść o pannach mądrych i głupich. PARABOLICZNY l. w matematyce 'mający kształt paraboli': Wykres paraboliczny. 2. w nauce o literaturze 'mający charakter paraboli': Paraboliczny charakter dramatów Brechta. gr. parabole PARADENTOZA albo PARADONTOZA w medycynie 'proces zanikania tkanek przyzębia, prowadzący do stopniowego odsłaniania korzeni zębów, a tym samym do rozchwiania i wypadania zębów': Kupił specjalną pastę dla osób cierpiących na paradentozę. UWAGA: oprócz dopuszczanych form: paradentoza oraz paradontoza pojawia się też forma parodontoza. Ta, zaczerpnięta z języka niemieckiego forma (od: Parodontose) przez wielu językoznawców nie jest akceptowana w pol-szczyźnie, bowiem pierwszy człon omawianego słowa pochodzi od greckiego wyrazu 'para', znaczącego 'przy' (zębie). n.-lać. paradentosis odgr. para 'przy, obok' i łac. dens dentis 'ząb' PARADOKS l. 'sformułowanie lub sytuacja, które zawierają elementy sprzeczne ze sobą (niekiedy tylko pozornie) albo sprzeczne z tym, do czego przywykliśmy i co jest ogólnie uznawane za prawdę': Paradoksem jest zdanie z "Myśli nieuczesanych" Stanisława Lecą: Pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć. To paradoks, że ten wielki kraj o żyznych glebach, który mógłby być rolniczym potentatem, musi kupować żywność za granicą. 2. w logice 'rozumowanie pozornie prawdziwe, które jednak z powodu występującego w nim błędu logicznego prowadzi do wniosków sprzecznych ze sobą': Paradoksem jest stwierdzenie Euklidesa o Elek-trze i Orestesie: Elektra wie, że Orestes jest jej bratem, jednak w tej chwili, gdy Orestes stanął przed nią, mając zasłoniętą twarz, Elektra nie wie tego, co wie. PARADOKSALNY 'zawierający paradoks, będący paradoksem': W sejmie po raz kolejny doszło do paradoksalnej sytuacji: posłowie rządzącej koalicji sprzeciwili się przedstawionemu przez rząd projektowi, zyskał on natomiast poparcie ze strony posłów opozycji. lać. paradoxus z gr. paradoksos 'nieoczekiwany, dziwny' PARADONTOZA zob. PARADENTOZA PARADYGMAT l. 'coś, do czego należy się odwoływać; wzorzec': Ale chociaż konkretne historie się zmieniają, to stojące za nimi mit i paradygmat są wieczne. Paradygmaty zachowań seksualnych. 2. w językoznawstwie 'wzorzec odmiany wyrazów': O Paradygmat deklinacyj-ny 'wzorzec odmiany rzeczowników i przymiotników' O Paradygmat koniugacyjny 'wzorzec odmiany czasowników' PARADYGMATYCZNY w językoznawstwie 'związany z paradygmatem': Słowotwórstwo paradygmatyczne polega na utworzeniu nowego wyrazu przez zmianę jego paradygmatu, np. słowo inżynier ]ako rzeczownik męski jest odmienne (rozmawiam z inżynierem Kowalskim); rzeczownik żeński tworzy się od niego, czyniąc go nieodmiennym (rozmawiam z inżynier Nowak). lać. paradigma z gr. paradeigma 'przykład, wzór' PARAFA 'skrót podpisu składany np. na dokumencie; także: inicjały jako podpis': Szef skreślił na umowie swą parafę na znak akceptacji. PARAFOWAĆ l. 'podpisywać wcześniej uzgodniony i opracowany dokument urzędowy, stawiając parafę': Parafować umowę międzynarodową. 2. 'zabezpieczać do- 560 PARAFARMACEUTYK albo PARALEK PARALIŻ kumenty, numerując ich karty i przeciągając przez nie sznurek, przytwierdzany na ostatniej stronie łąkową pieczęcią': Parafowano dokumenty z posiedzeń zarządu spółdzielni. fr. paraphe od gr. paragraphos 'dopisany obok znak' PARAFARMACEUTYK albo PARALEK (czytaj: para-farmaceutyk) 'środek o właściwościach zbliżonych do właściwego lekarstwa, sprzedawany bez recepty, wytworzony najczęściej z surowców naturalnych (np. z ziół), o łagodnym działaniu leczniczym lub profilaktycznym': Promują oni nie tylko artykuły żywnościowe, ale również parafarmaceutyki i zioła. Długotrwałe stosowanie para-farmaceutykówjest także szkodliwe dla organizmu. złożenie cząstki: para- i stówa: farmaceutyk PARAFIADA 'impreza kulturalna i sportowa zorganizowana przez wiernych i księży danej parafii': Katolicy ćwiczą ciało i ducha na V Parafiadzie. od wyrazu: parafia, na wzór słowa: olimpiada. PARAFINA 'substancja będąca mieszaniną stałych węglowodorów nasyconych, otrzymywana z gazu parafinowego albo syntetycznie, o barwie od białej do żółtej, odporna na działanie kwasów i zasad': Parafina służy do wyrobu m.in. kremów, świec i smarów. PARAFINOWY 'zrobiony z parafiny, nasycony parafiną' : Świeca parafinowa. fr. paraffine od łac. parum affinis 'mający mało pokrewieństw' PARAFRAZA l. -w nauce o literaturze 'swobodna przeróbka tekstu, dokonywana jednak w ten sposób, by zachować istotne cechy pierwowzoru lub tak, by związek z nim był widoczny; także: dzieło literackie lub jakiś tekst będący efektem takiej przeróbki': Franciszk Dmochowski dokonał parafrazy traktatu poetyckiego Nicolasa Boileau "L'art Poetique" - polska wersja dzieła ukazała się w 1788 r. pod tytułem "Sztuka rymotwórcza". 2. w językoznawstwie 'wyrażenie lub zdanie różniące się formą od innego wyrażenia lub zdania, ale mające tę samą treść': Parafrazą zdania: "Dowiedział się, że matka jest chora" -jest zdanie "Dowiedział się o chorobie matki". 3. w muzyce 'utwór, zwykle instrumentalny, będący oryginalną kompozytorską przeróbką jednego lub kilku tematów z innego utworu (niekiedy całego utworu)': Zagrała kilka parafraz pieśni Schuberta skomponowanych przez Liszta. PARAFRAZOWAĆ l. w nauce o literaturze 'dokonywać parafrazy, przeróbki utworu literackiego lub tekstu': Parafrazował słynne Mickiewiczowskie sformułowania z "Dziadów" i "Ballad i romansów". 2. w językoznawstwie 'wyrażać tę samą treść innymi środkami językowymi': Językoznawcy często parafrazują treść wyrażeń języka tak, by ukazać ich budowę, np.: szachista - 'ten, kto gra w szachy': 3. w muzyce 'komponować oryginalne dzieło oparte na tematach innego utworu': Sparafrazowali kilka standardów jazzowych. lać. paraphrasis 'omówienie, wyrażenie czegoś innymi słowami' z gr. paraphrasis I PARAGON 'kwitek kasowy, będący potwierdzeniem zapłaty za kupiony towar': Reklamacje przyjmowane są tylko po okazaniu paragonu. Paragon, nazwa niem. firmy papierniczej, która pierwsza zaczęła wytwarzać bloczki kasowe II PARAGON przestarz. 'współzawodnictwo, rywalizacja': Dziś zwykle w zwrocie: () Iść, wchodzić z kimś w paragon 'równać się, porównywać się z kimś': Na turnieju okazało się, że z Zawiszą żaden rycerz nie może iść w paragon. wi. paragone 'porównanie' PARAGRAF l. 'przepis prawny, będący fragmentem ustawy, zarządzenia itp.': Treść przepisu ujęto w kilku paragrafach. Panowie posłowie, zgłaszam jeszcze dwie poprawki do paragrafu 7. ustawy. 2. 'fragment tekstu prawnego lub pisma urzędowego stanowiący pewną całość, opatrzony znakiem § i kolejnym numerem poprzedzającym treść': Być sądzonym z jakiegoś paragrafu. Podjąć decyzje na podstawie odnośnego paragrafu. 3. 'znak § stawiany na początku przepisu, rozdziału itp. przed liczbą oznaczającą kolejny numer' fr. paragraphe od gr. paragraphe 'dopisek na marginesie' PARALEK 'to samo, co parafarmaceutyk' złożenie cząstki: para- i słowa: lek PARALELA l. 'zespół cech podobnych lub odpowiadających sobie, występujących w porównywanych rzeczach; także: wydobywanie podobieństw lub odpowied-niości w rzeczach porównywanych': Profesor ukazał paralele między światem bogów starożytnych a problemami wówczas żyjących ludzi. Jasienica przeprowadza paralele między rozwojem sytuacji w Polsce i we Francji w XVI, XVII i XVIII w. 2. w geometrii, przestarz. 'linia prosta równoległa do innej prostej' PARALELNY 'równoległy do czegoś innego: mający podobne lub analogiczne cechy, występujący w tym samym czasie itd.': Paralelne wątki w mitologii greckiej i rzymskiej. Paralelny rozwój wydarzeń. PARALELIZM l. 'równoległość między porównywanymi rzeczami: istnienie między nimi podobieństw lub analogii, współwystępowanie w tym samym czasie itd.': Paralelizm losów wojennych bohaterów "Kolumbów". Paralelizm duszy i ciała. Paralelizm w rozwoju gospodarczym Polski, Czech i Węgier po roku 1989. 2. w sztuce 'równoległe lub cykliczne występowanie takich samych lub podobnych elementów kompozycyjnych utworu, np. podobnych zwrotów, sformułowań, refrenu': Paralelizm w pieśniach ludowych. fr. parallele z łac. parallelus z gr. parallelos'równoległy' PARALIŻ l. w medycynie 'całkowita utrata siły mięśniowej, zdolności poruszania jakąś częścią ciała, na skutek uszkodzenia ośrodkowego lub obwodowego układu nerwowego w wyniku urazu, wylewu itp.': Paraliż lewostronny. Paraliż obu nóg. Człowiek dotknięty paraliżem. 561 PARAMETR PARAZYTOLOGIA 2. pot. 'zastój, przerwa w działaniu, unieruchomienie': Paraliż woli. Postępuje paraliż gospodarczy, pogłębia się bezrobocie: czas na zmiany, panowie! PARALIŻOWAĆ l. 'powodować paraliż - unieruchomienie ciała lub jego części na skutek uszkodzenia układu nerwowego': Gaz paraliżujący. 2. 'obezwładniać, pozbawiać kogoś możliwości swobodnego poruszania się, wywoływać uczucie niemożności robienia czegokolwiek': Paraliżował go lęk o przyszłość najbliższych. Zimna woda paraliżowała ruchy rozbitków. Paraliżuje ją strach, ale jednak stara się przejść przez płonące drzwi. Przed wystąpieniami publicznymi zawsze nieśmiałość go paraliżowała. 3. 'uniemożliwiać komuś działanie, robienie czegoś': Strajki komunikacji miejskiej paraliżują życie całego miasta. PARALITYK l.'człowiek dotknięty paraliżem': Rehabilitacja paralityków. 2. pot. 'ktoś poruszający się niesprawnie, tak jakby był sparaliżowany' lać. parałysis z gr. parałysis PARAMETR l. w technice 'cecha jakiegoś materiału lub procesu, wyrażona w odpowiednich jednostkach miary, lub wielkość charakteryzująca pewne urządzenie': Starał się dobrać do silnika olej o podobnych parametrach (gęstości i lepkości), jak ten, którego używał do tej pory. Parametry skrawania mechanicznego to jego głębokość i szybkość. Parametry silnika to m.in. jego moc i liczba obrotów na minutę. 2. w informatyce 'wielkość wprowadzana do jakiejś procedury, programu lub pliku, która określa ich granicę lub działanie': Podać parametr przy formatowaniu dyskietki. Przeszukiwać zbiór według zadanych parametrów. 3. w matematyce 'nieoznaczona stała, odróżniana od innych zmiennych równania, np. od niewiadomej' 4. pot. 'podstawowe informacje dotyczące jakiejś osoby, zwłaszcza wyrażone w określonych wielkościach matematycznych': Podał jej swoje parametry: numer kołnierzyka, buta i obwód klatki piersiowej. PARAMETRYCZNY 'związany z parametrem w l., 2. lub 3. znaczeniu': Wielkości parametryczne. Wartości parametryczne. Równania parametryczne. ang. parameter od gr. parametreo 'odmierzam' PARAMILITARNY 'zorganizowany na wzór wojska, ale nie będący regularną armią': Organizowano oddziały paramilitarne, nazywane strzeleckimi lub sportowymi, które w chwili powstania miały się przekształcić w wojsko narodowe. Oddziały NATO przystąpiły do rozbrajania grup paramilitarnych w Kosowie. złożenie cząstki: para- i słowa: militarny PARANOJA l. inaczej: PSYCHOZA PARANOICZNA w psychiatrii 'choroba psychiczna charakteryzująca się występowaniem urojeń logicznie uporządkowanych i przejawiających pewną spójność oraz konsekwentnie fałszywą oceną prawidłowych spostrzeżeń': Urojenia występujące w paranoi mogą dotyczyć np. tego, że się jest prześladowanym, że się doznaje krzywd ze strony jakichś urzędów, niewierności współmałżonka, bycia na tropie wielkiej tajemnicy lub wynalazku, l.pot. 'nienormalna sytuacja albo nienormalne zachowania jakichś ludzi, zwłaszcza takie, które charakteryzują się pewną spójnością w swym obłędzie': Tysiące Polaków, którzy zdecydowali się w latach 80. na emigrację na Zachód, chciało przede wszystkim wyrwać się ze świata komunistycznej paranoi. To, co robisz, to paranoja; czy zamierzasz zajmować się w swoim życiu tylko szpiegowaniem żony, czytaniem jej listów i przeszukiwaniem jej torebki? PARANOIK- w psychiatrii 'osoba cierpiąca na paranoję' PARANOICZNY l. w psychiatrii 'związany z paranoją': Urojenia paranoiczne. Objawy paranoiczne, l. pot. 'bezsensowny, absurdalny, choć często przejawiający wewnętrzną konsekwencję': Paranoiczne pomysły. PARANOIDALNY l. pot. 'bezsensowny i absurdalny, choć często wewnętrznie konsekwentny': Dość mam już twoich paranoidalnych zachcianek erotycznych. 2. w psychiatrii 'związany z paranoją': Paranoidalne zachowania. od gr. paranoia 'szaleństwo' PARANTELA l. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: PARANTELE książk. 'powiązania, koligacje, zwłaszcza z osobami należącymi do znakomitego rodu': Dzięki właściwym parantelom został dopuszczony przed oblicze króla. 2. książk. 'krewni należący do tego samego rodu' fr. parentele od łac. parentes 'rodzice' PARAPSYCHOLOGIA 'dziedzina wiedzy, zajmująca się badaniem takich zjawisk psychicznych, których nie wyjaśnia psychologia naukowa': Parapsychologia zajmuje się m.in. telepatią, telekinezą, jasnowidzeniem i różdż-karstwem. PARAPSYCHOLOGICZNY 'związany z parapsychologią, będący przedmiotem badań parapsychologii': Para-psychologiczne dociekania. Parapsychologiczne zjawiska. złożenie cząstki: para- i słowa: psychologia PAR AVION (czytaj: parawią) 'pocztą lotniczą': Urzędniczka na poczcie powiedziała mu, że nie musi na listach do Ameryki przyklejać nalepki "par avion" - i tak przecież są przewożone pocztą lotniczą. fr. par avion PARAZYTOLOGIA 'dział biologii, nauka zajmująca się badaniem pasożytów zwierząt i człowieka': Parazytologia zajmuje się między innymi związkami między pasożytem a żywicielem oraz wykrywaniem procesów powstawania pasożytnictwa. Jako nauka kompleksowa parazytologia jest ściśle związana z medycyną, weterynarią, chemią, naukami rolniczymi itd. fr. parasitologie odgr. parasitos 'jedzący wspólnie', logos 'nauka, słowo' 562 PARCELA PARLAMENT PARCELA 'wydzielony kawałek gruntu przeznaczony zwykle pod zabudowę': Kupili niewielką parcelę pod lasem. Kawałek ziemi pod miastem, który miał w spadku po matce, podzielił i rozprzedał na parcele budowlane, dobrze na tym zarabiając. PARCELACJA 'podział większego obszaru na mniejsze działki, dobrowolny lub przymusowy, będący częścią powojennej reformy rolnej': Parcelacja ziem dworskich. PARCELOWAĆ 'przeprowadzać parcelację': Po wojnie parcelowano wielkie majątki ziemskie. PARCELACYJNY 'związany z parcelacją': Parcelacyj-ne pomiary gruntów przeprowadzono tu już w sierpniu, ale do samej parcelacji doszło dopiero na wiosnę następnego roku. fr. parcelle zp.-łac. particella od łac. pars, dopełniacz: partis 'część' PARCIANY zob. pod hasłem: PART PARCJALNY l. książk. 'cząstkowy, nie obejmujący całości' 2. przestarz. 'jednostronny, stronniczy' p.-lać. partialis 'częściowy' PARDON l. (czytaj: partią) 'przepraszam': Pardon, pani wybaczy nazbyt dosadne słowo. 2. przestarz. 'darowanie, przebaczenie winy': Pardonu nie proszę, ale pozwólcie mi odpokutować winy dopiero wtedy, gdy pomszczę wszystkich zabitych. 3.przestarz. 'litość, na wojnie: darowanie życia': Ani jeden nie poprosił o pardon, ale stanąwszy koń przy koniu bodli rapierami tak zaciekle, iż przez chwilę zwycięstwo zdawało się chylić na ich stronę. (Sienkiewicz) Bez pardonu 'nie zważając na nic, bez litości': Bez pardonu niszczył wszystkich, którzy stanęli mu na drodze kariery. fr. pardon PAR EXAMPLE (czytaj: paregząpi) książk. 'na przykład': Wyobraź sobie, par example, że jedziesz na wielbłądzie przez pustynię; o czym możesz wtedy myśleć? fr. par example PAR EXCELLENCE (czytaj: par ekscelas) książk. 'w najwyższym stopniu, w całym tego słowa znaczeniu' (zwrot wtrącany w zdanie dla podkreślenia jakiegoś słowa): Był to pisarz par excellence narodowy. Wystąpienie pana posła było par excellence niestosowne. fr. par excellence PAR FORCE (czytaj: parfors) książk. 'siłą, przemocą, gwałtem': Nie wolno było par force żądać, by wyjawił to, co wie, należało wziąć go podstępem. Nie weźmiesz mnie pan dzisiaj, chyba że par force, o co takiego dżentelmena nie posądzam. fr. par force PARIAS l. 'w Indiach: osoba należąca do najniższej grupy społecznej, będącej poza systemem czterech tradycyjnych kast': W dawnych Indiach pariasi byli pozbawieni praw i pogardzani tak bardzo, że uważano, iż samo ich dotknięcie przynosi hańbę, l.przen. 'osoba traktowana jako gorsza od innych, pogardzana i wykorzystywana': Gastarbeiterzy i nielegalni imigranci są pariasami bogatych państw Zachodu: to oni wykonują najcięższe prace za najniższe wynagrodzenie, żyją na marginesie społecznym, pozbawieni często elementarnych praw. fr. parias, ang. pariah od tamilskiego paraiyan 'dobosz' PARKIET l. 'podłoga z drewnianych deszczułek, ułożonych w jakiś deseń': Położyć parkiet w pokoju. 2. 'wydzielone miejsce w restauracji, w kawiarni, przeznaczone do tańca': Pięć par kołysało się wolno na parkiecie. 3. 'rynek giełdy, rynek notowań, giełda': Wzrosły ceny akcji na drugim parkiecie. Parkiet równoległy. fr. parquet PARKINSONA PRAWO 'teza (początkowo żartobliwa) głosząca, że administracja publiczna rozrasta się automatycznie, bez względu na to, ile rzeczywiście jest pracy do wykonania i jaka jest ta praca': W tym urzędzie prawo Parkinsona sprawdziło się co do joty: po dwóch latach urzędników było o 50% więcej, choć kompetencje urzędu zostały uszczuplone o kwestie rolnicze. od nazwiska uczonego brytyjskiego C. Northcote'a Parkinsona (1909-1993), który sformułował je żartobliwie w artykule z 1955 r. PARKINSONA CHOROBA 'choroba układu nerwowego, której przyczyny nie są jeszcze znane, występująca głównie u mężczyzn po pięćdziesiątym roku życia, objawiająca się drżeniem rąk, wzmożeniem napięcia mięśniowego i maskowatym wyrazem twarzy': U co trzeciego chorego na chorobę Parkinsona obserwuje się objawy otępienia. Choroba Parkinsona prowadzi do całkowitego zniedołężnienia. PARKINSON/w?. 'choroba Parkinsona' PARKINSONIZM 'zespół objawów chorobowych, charakterystycznych dla choroby Parkinsona': Parkinso-nizm może także wystąpić po dłuższym leczeniu środkami psychotropowymi. od nazwiska Jamesa Parkinsona (1755-1824), lekarza, który opisał tę chorobę PARKOMAT albo PARKOMETR 'automatyczne urządzenie parkingowe, do którego wrzuca się monety, a które wydaje kwitki z zapisaną godziną, do której zapłaciło się za postój samochodu na parkingu': W centrum Warszawy parkomaty wskazują miejsca dozwolonego, ale płatnego postoju. Pamiętajmy jednak o tym, że parko-metr nie wyda nam reszty. złożenia z cząstek: parko- od: parking i -mat na wzór: automat, bankomat; -metr na wzór: termometr, barometr PARLAMENT 'najwyższy w państwie organ władzy ustawodawczej, złożony z deputowanych, powoływanych zazwyczaj w wyborach przez ogół obywateli na określoną kadencję; także: gmach, w którym ten organ władzy obraduje': Parlament uchwala ustawy i budżet państwa 563 PARLAMENTARIUSZ PAROL stwa oraz sprawuje kontrolę nad działalnością rządu. Polski parlament składa się z dwu izb: sejmu, liczącego 460 posłów i senatu, w którego skład wchodzi 100 senatorów. Nad parlamentem powiewa flaga narodowa. PARLAMENTARNY l. 'związany z parlamentem': Komisja parlamentarna. Sesja parlamentarna. Większość parlamentarna. 2. 'świadczący o dobrych obyczajach, przyzwoity i kulturalny': Wieczorem w ich gronie można było usłyszeć niezbyt parlamentarne wyrażenia. PARLAMENTARZYSTA 'członek parlamentu - poseł albo senator' (wyraz określający przeważnie członków niepolskich parlamentów): W gmachu sejmu odbyło się spotkanie z parlamentarzystami litewskimi. Grupa parlamentarzystów francuskich odwiedziła Uniwersytet Jagielloński. PARLAMENTARYZM 'system rządów, w którym konstytucja zapewnia parlamentowi kierowniczą rolę wśród najważniejszych organów władzy w państwie': Szwedzcy goście wysłuchali wykładu na temat historii polskiego parlamentaryzmu w XX w. niem. Parlament zfr. parlement od: parler 'rozmawiać' PARLAMENTARIUSZ 'osoba wysłana do nieprzyjaciela, żeby prowadzić z nim rokowania w sprawie przerwania walk': Parlamentariusze rzadko używają dziś białej flagi. | UWAGA: nie należy mylić tego słowa z wyrazem parla-|| mentarzysta (zob.i. z/r. parlementaire PARLATORIUM 'w klasztorze: pokój do rozmów z osobami z zewnątrz, głównie ze świeckimi; rozmównica': Często spędzał w parlatorium długie godziny, tłumacząc zbłąkanym duszom, czym jest wiara. wl. parlatorio od: parlare 'mówić' PARMEZAN 'twardy, dojrzewający ser wyrabiany we Włoszech z mleka krowiego, utarty dodawany do potraw jako przyprawa': Formę żaroodporną po posmarowaniu masłem napełnić krabami zmieszanymi ze spaghetti i posypać 30 dag tartego parmezanu. fr. parmesan z wt. parmigiano od nazwy miasta Panna we Włoszech PARNAS l. 'masyw górski w środkowej Grecji, w mitologii przedstawiany jako siedziba Dionizosa, Apollina i muz, zwłaszcza poezji i muzyki': Wśród gór Parnasu, u podnóża dwóch skał nagich i czerwonych, otoczona gajem, wznosiła się świątynia Apollina, a dookoła zbiegały się liczne budynki i posągi. (Parandowski) l.przen. 'elita artystyczna, zwłaszcza środowisko wybitnych pisarzy': Warszawski parnas. W końcu minionego wieku odeszło kilku wielkich twórców polskiego parnasu, m.in. Zbigniew Herbert, Kazimierz Brandys i Gustaw Herling-Grudziński. gr. Pamassós PARNASIZM 'kierunek w poezji francuskiej w II połowie XIX w., preferujący poezję zobiektywizowaną, klasyczną i wykwintną w formie, chętnie czerpiący ze wzorów antycznych i głoszący hasło "sztuka dla sztuki": Par-nasizm wyrósł z programowego sprzeciwu wobec romantycznego subiektywizmu i uczuciowości poezji oraz jej swobody w dziedzinie formy. PARNASISTA 'poeta, przedstawiciel pamasizmu': Do wybitnych pamasistów należeli m.in. Teofil Gautier, Charles Leconte de Lisie i Sully Prudhomme. fr. pamassiens, nazwa od antologii "Le Pamasse contemporain" 'Parnas współczesny' (pierwszy tom wydany w r. 1866) PARODIA l. w sztuce i publicystyce 'forma satyry, polegająca na naśladowaniu jakiegoś tekstu, jakiegoś dzieła sztuki lub pewnego stylu w sposób wyolbrzymiający ich cechy i nadający im komiczny charakter': W kabarecie zaprezentowano parodię przemówienia generała Jaruzel-skiego z 13 grudnia 1981 r. W tekstach Norwida znajdujemy wiele takich, które są parodiami literatury "szlacheckiej" i typowego dla nieoświeconej części tejże warstwy sposobu wypowiadania się. "Młody Frankenstein" Mela Brooksa to parodia filmów grozy. 2. 'nieudolne naśladowanie czegoś, dające niezamierzone efekty komiczne i ośmieszające autora': To, co oni prezentowali, to była parodia prawdziwego teatru. Ty? Ty jesteś parodią mężczyzny. PARODYSTA l. w sztuce i publicystyce 'autor parodii': Do najwybitniejszych polskich parodystów należał Artur Maria Swinarski. 2. 'artysta, który naśladuje na scenie głos i sposób mówienia znanych osób': Parodysta dał prawdziwy popis, przedstawiając wyimaginowaną rozmowę między czterema kandydatami do urzędu prezydenckiego. PARODIOWAĆ 'naśladować coś w satyrycznym celu, wyolbrzymiając pewne cechy tego': W kabarecie parodiowano absurdalne telenowele. Sparodiował w swym przedstawieniu spektakl wystawiany przez konkurencyjny teatr. Na przyjęciu parodiował sposób bycia prezesa. PARODIOWY 'związany z parodią, będący parodią': Parodiowa wersja westernu. PARODYSTYCZNY 'związany z parodią lub z paro-dystą': Parodystyczne przedstawienie postaci premiera. Występ parodystyczny trwał dwadzieścia minut. fr. parodie od gr. paróidia 'poboczny śpiew' PAROKSYZM l. 'nagłe i silne zaostrzenie choroby lub złego stanu': Dławiła się, nie mogła oddychać w paro-ksyzmie kaszlu. 2. 'krótki, lecz ostry przejaw jakichś przeżyć, zwłaszcza negatywnych': Paroksyzm zazdrości. W paroksyzmie rozpaczy targnęła się na swe życie. fr. paroxysme od gr. paroksysmós 'rozdrażnienie, podrażnienie' PAROL \.przestarz. 'słowo honoru': Wejdzie tam waćpa-nu [w drogę] kto inny, lepszy ode mnie - ale nie ja. - / Jak to? / - Parol kawalerski. (Sienkiewicz) 2. przestarz. 'umówione, tajne hasło pozwalające np. na odróżnienie swoich żołnierzy wracających z patrolu od nieprzyjaciół': Nie umieli podać parolu, tośmy ich aresztowali i do pana dowódcy prowadzimy. 3. przestarz. 'w grze kar- 564 I PAROWAĆ PARTNER cianej: podwojenie stawki po pierwszej wygranej, sygnalizowane zagięciem rogu karty; także: taka gra w karty - dziś żywe we frazeologii': () Zagiąć (na kogoś, na coś) parol 'podjąwszy względem kogoś lub czegoś jakiś plan, zamiar, konsekwentnie dążyć do jego zrealizowania, bez względu na przeciwności, za wszelką cenę': Zagięła na niego parol i zaprowadziła go w końcu do ołtarza. fr. parole 'słowo, mowa' z p.-tac. parabola I PAROWAĆ l. 'o cieczy: zamieniać się w parę': Popatrzcie: podgrzewam probówkę i woda powoli zaczyna parować; czy wiecie, dlaczego? 2. 'o powierzchni nasyconej wodą: wydzielać parę': W oddali widać było parujące podmokłe łąki. 3. 'wystawiać coś na działanie pary': Cały dzień parowali ziemniaki w pamiku. od słowa: para II PAROWAĆ l. 'w szermierce, w boksie: odpierać ataki przeciwnika, uniemożliwiać mu zadanie ciosu przez umiejętne zasłanianie się': Odparował cios Francuza i zaatakował. 2. 'odpierać czyjeś argumenty w sporze': Starała się parować zarzuty opozycji, ale brakowało jej wiedzy i doświadczenia w dyskusji z wytrawnymi politykami. wf. parare PARSEK w astronomii 'jednostka długości (nienależąca do układu SI), równa odległości, którą światło przebywa w ciągu 3,26 roku': Nasz Układ Słoneczny jest odległy od centrum Drogi Mlecznej o tysiące parseków. ang. parsec od: par(allax), sec(ond) (jeden parsek to odległość, przy której roczna paralaksajest równa jednej sekundzie łuku) PARS PRO TOTO w nauce o literaturze 'figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu nazwy jakiejś rzeczy, czynności, stanu itd. nazwą jego części': Własne cztery kolka zamiast własny samochód to typowe pars pro toto używane w publicystyce. lać. pars pro toto 'część zamiast całości' PART l. 'grube płótno domowej roboty, konopne lub lniane używane kiedyś na letnie ubrania chłopskie' 2. 'mocna taśma pleciona ze szpagatu używana zamiast rzemienia w wyrobach rymarskich' PARCIANY 'zrobiony z partu': Parciana torba. Parciany pas, plecak. rodzime - od starocerkiewnego rdzenia: prt 'płótno'; inne pochodzące od niego słowa to np. partacz, partolić, może też: portki PARTENOGENEZA inaczej: DZIEWORÓDZTWO w zo-ologii 'rozwój organizmu zwierzęcego z niezapłodnio-negojąja': Partenogeneza występuje u niektórych skorupiaków, pąjęczaków i owadów. Partenogenezę można u wielu gatunków zwierząt wywołać sztucznie - za pomocą bodźców chemicznych albo mechanicznych. PARTENOGENETYCZNY inaczej: DZIEWORODNY w zoologii 'rozwijający się z niezapłodnionegojaja': Organizm partenogenetyczny. Rozmnażanie partenogene-tyczne. fr. parthćnogenese od gr. parthenos 'dziewica', gćnesis 'rodzenie się' PARTIA l. 'organizacja o charakterze politycznym, mająca określony program i zmierzająca do zrealizowania tego programu po przejęciu władzy; także: ludzie tworzący tę organizację': Założył partię prawicową. Został członkiem partii lewicowej. Partia zrzeszająca zwolenników wolności seksualnej. 2. 'wydzielona grupa ludzi': Do ośrodka przybyła pierwsza partia kolonistów. 3. 'określona część czegoś': Hurtownia dostarczyła już pierwszą partię zamówionych soków. 4. w sporcie 'część pewnej rozgrywki': Partia brydża. Rozegrać partię szachów. 5. 'rola aktora lub zespołu aktorów w dramacie, operze itp.': Partia operowa, solowa. Partia chóru. W "Halce" śpiewał partię Jontka. 6. przestarz. 'właściwy kandydat lub kandydatka na męża lub żonę': Była dobrą partią, miała bowiem i majątek, i wykształcenie nieprzeciętne. PARTYJNY l. 'należący do partii': Odwiedzali go partyjni koledzy. 2. 'związany z partią, dotyczący partii, świadczący o przynależności do partii': Legitymacja partyjna. Zebranie partyjne. 3. 'członek partii - przymiotnik w funkcji rzeczownika': Partyjni głosowali za odwołaniem nowego kierownika, który nie był jednym z nich. PARTYJNIAK pot. 'lekceważące lub pogardliwe określenie członka partii komunistycznej w okresie PRL': Nasyłają nam tu samych partyjniaków, a pracować nie ma komu. fr. partie 'część (prawnie) wydzielona' od: partir, pierwotnie 'oddzielać' PARTNER l. 'współuczestnik jakichś zabaw, rozrywek, gier, a także interesów itp.': Partner w brydżu, w tenisie. Ona jest moim partnerem w spółce. Firma "Burten"jest naszym nowym partnerem w kontaktach ze Wschodem. 2. 'osoba z którą się żyje, uprawia seks': Miała stałego partnera życiowego. Częste zmiany partnerów zwiększają ryzyko zachorowania na choroby weneryczne, a przede wszystkim na AIDS. 3. 'osoba, którą traktuje się jak równą sobie': Uczniowie uwielbiali go, bo zawsze traktował ich jak partnerów w dyskusji, czasem partnerów o nieco mniejszej wiedzy, ale chłonnych i gotowych tę wiedzę poszerzać. 4. 'w teatrze, kinie: aktor grający wspólnie z innym aktorem w przedstawieniu lub filmie': W tym filmie moim partnerem był Andrzej Bogucki. PARTNERSTWO l. 'bycie czyimś partnerem -współuczestnikiem jakichś przedsięwzięć': Omawiano problemy partnerstwa handlowego. 2. 'równorzędność -traktowanie kogoś jako równego sobie partnera': Ich związek cechowało partnerstwo. PARTNERSKI 'równorzędny, oparty na sprawiedliwym podziale obowiązków i praw między danymi osobami': Układ partnerski. Partnerski podział obowiązków. Partnerska rozmowa. 565 PARTY PARWENIUSZ PARTNEROWAĆ 'w teatrze, kinie: być partnerem danego aktora, grać wspólnie z nim': Młodej aktorce partnerują takie sławy, jak Danuta Szaflarska i Joanna Szczep-kowska. ang. partner PARTY 'przyjęcie towarzyskie': Po południu spotkali się na party u Anny. Wystawne party. GARDEN PARTY 'popołudniowe spotkanie towarzyskie na świeżym powietrzu, przeważnie w ogrodzie przy domu organizatora imprezy': Dostałem zaproszenie na garden party u państwa Wilsonów na piątą po południu. COCKTAIL PARTY 'popołudniowe przyjęcie towarzyskie z trunkami': Rozmowy na cocktail party ograniczały się zazwyczaj do miejscowych plotek. ang. party 'impreza, przyjęcie', garden party 'przyjęcie ogrodowe', cocktail party 'spotkanie koktajlowe' PARTYCJA l. w informatyce 'wydzielona część dysku twardego; rzadziej także: część pamięci, pliku itd.': Określiłem na tym dysku dwie partycje: drive C i drive D. 2. w logice 'wyróżnianie części składowych przedmiotu' PARTYCJONOWAĆ w informatyce 'dzielić na partycje - wydzielone części': Party ej onować dysk. ang. partition 'podział, część, przegroda' od łac. pars, dopełniacz: partis 'część' PARTYCYPACJA książk. 'ponoszenie części kosztów czegoś lub uczestniczenie w podziale zysków': Partycypacja sołectw w budowie gminnej oczyszczalni ścieków. Partycypacja w podziale zysków firmy. PARTYCYPOWAĆ książk. 'ponosić część kosztów czegoś lub brać udział w podziale zysków': W budowie autostrady partycypuje niemiecka firma. Partycypować w podziale zysków z imprezy. p.-lac. participatio od: pars, dopełniacz: partis 'część' PARTYKULARYZM l. 'dążność do wyodrębnienia się z całości, do zachowania odrębności politycznej, gospodarczej lub kulturalnej': Partykularyzm różnych grup etnicznych na terytorium Indii. 2. 'dbanie tylko o swoje, wąsko pojmowane interesy i korzyści, i nieliczenie się z interesami ogólniejszymi (np. całej organizacji, społeczeństwa, państwa itp.)': Partykularyzm tej grupy posłów ujawnił się najpełniej w czasie głosowania ustawy emerytalnej. Trzeba, panowie, pozbyć się partyjnego partykularyzmu i pomyśleć o dobru wszystkich mieszkańców regionu. 3. 'nieinteresowanie się sprawami ogólniejszymi, zamykanie się w kręgu własnych, prowincjonalnych spraw i ludzi; zaściankowość': Wyrazem takiego partykularyzmu była decyzja o niebudowa-niu zapory wodnej w tym regionie. PARTYKULARNY 'taki, który odznacza się partykularyzmem (w znaczeniu l. i 2.); cząstkowy, zaściankowy': Partykularne interesy. Partykularna egzotyka prowincji. z łac. particularis 'cząstkowy' PARTYKUŁA w językoznawstwie 'nieodmienna część mowy spełniająca w zdaniu funkcję wyrazu pomocniczego, modyfikującego sens wyrazu lub wypowiedzi': Partykuły to np. no. U, bądź, niech. Partykuła to klasa części mowy trudna do oddzielenia od innych części mowy, zwłaszcza od przysłówków. Niektórzy badacze mówią więc o jednej części mowy - partykuło-przy-słówkach. od łac. particula 'cząstka PARTYTURA l. w muzyce 'zapis utworu muzycznego, w którym poszczególne partie wokalne i instrumentalne są zestawione jedna pod drugą': Partytura opery. Na pulpicie dyrygenta leżała partytura Wagnera. 2. w teatrze 'egzemplarz tekstu sztuki teatralnej, opatrzony uwagami reżysera lub inscenizatora, dotyczącymi wystawienia dzieła' wl. partitura PARTYZANT l. 'żołnierz nieregularnego oddziału bojowego, prowadzącego walkę z ukrycia': Brawurowe akcje polskich partyzantów. 2. 'dawniej: żołnierz uczestniczący w wojnie podjazdowej': Stefan Czamiecki zdobył wielką sławę jako dowódca oddziałów polskich na Ukrainie i jako partyzant, skutecznie walczący z armią Karola Gustawa w czasie szwedzkiego "potopu". 3. 'dawniej: stronnik jakiegoś magnata lub jakiejś partii': Radziwiłłowski partyzant. Partyzant księcia Dominika. PARTYZANTKA l. 'oddziały partyzantów': Walczyć w partyzantce. 2. 'nieregularna walka zbrojna prowadzona przeciw okupantowi przez ludność podbitego kraju': Organizować partyzantkę. 3. pot. 'jakaś działalność prowadzona w sposób niezorganizowany, dowolny': Proszę państwa, takie postępowanie to partyzantka naukowa, a nie - rzetelna praca, na której wynikach można by się oprzeć w dalszych badaniach. PARTYZANCKI l. 'dotyczący partyzanta, złożony z partyzantów': Oddziały partyzanckie. Partyzanckie obozowisko. 2. 'dotyczący partyzantki': Działania partyzanckie. fr. partisan z wl. partigiano PARUZJA w religii 'powtórne przyjście Chrystusa na świat jako zwycięzcy zła, wskrzesiciela umarłych i sędziego na Sądzie Ostatecznym': Pierwsi chrześcijanie wierzyli, że moment paruzji jest bliski, że nastąpi ona nawet za ich życia. gr. parousia PARWENIUSZ 'dorobkiewicz, który stara się naśladować wyższe warstwy społeczne, ale brak mu kultury i obycia': Wokuski, bohater "Lalki" Prusa, nie jest typowym parweniuszem, ponieważ inteligencją, obyciem i kulturą zachowania góruje nad przedstawionymi w utworze arystokratami, brak mu właściwie tylko tytułów książęcych lub hrabiowskich. Rodzina żony, wśród której było kilku słynnych artystów i uczonych, uważała go za parweniusza, który dorobił się na jakichś ciemnych 566 PARYTET II PASJA interesach i swoimi manierami zdradza w każdej sytuacji to, kim naprawdę jest. PARWENIUSZOWSKI 'właściwy parweniuszowi': Parweniuszowski styl bycia. Parweniuszowskie zachowanie. Parweniuszowskie gesty, maniery. fr. parvenu od: parvenir 'przychodzić' PARYTET l. w ekonomii 'stosunek do siebie walut różnych państw, obliczany na podstawie zawartości kruszcu w ich jednostkach monetarnych': Parytet dolara i marki pozostał bez zmian. 2. w prawie 'zrównanie na podstawie prawa'. | UWAGA: wyraz ten nie znaczy 'zrównoważenie czegoś' || ani 'równowaga sił'. lać. paritas 'równość' I PAS w kartach 'deklarowana w danej chwili rezygnacja z dalszej gry lub licytacji': Trzy piki. No to ja pas. PASOWAĆ l. w kartach 'rezygnować w danej chwili z dalszej gry lub licytacji': Pasuję, grajcie panowie! 2. pot. 'rezygnować z kontynuowania czegoś': Trzy lata wytężonej pracy, a warunków nie ma; dłużej nie mogę, pasuję. fr. (je) passę 'pasuję' od: passer 'przechodzić, (po)mijać' II PAS (czytaj: pa) l. 'krok w tańcu, zwłaszcza w tańcu artystycznym': Wykonywała jakieś pas, wtem się potknęła i zgubiła rytm. Tańczyli na trzy pas, walca oczywiście. 2. w sporcie: 'pozycja szermiercza, polegająca na wysunięciu do przodu lewej nogi': Wykonał szybkie pas i zaatakował przeciwnika. fr. 'krok' PASAT w meteorologii 'stałe wiatry w strefie między-zwrotnikowej wiejące od zwrotników ku równikowi z odchyleniem w prawo na półkuli północnej i w lewo na południowej': Pasaty rozdzielone są w pasem ciszy równikowej. Dawne żaglowce umiejętnie wykorzystywały pasaty, by skrócić czas żeglugi. niem. Passat PASAŻ l. 'przejście między ulicami lub budynkami, niekiedy kryte szklanym dachem, po bokach mające sklepy i wystawy': Do Świętokrzyskiej przeszliśmy śródmiejskim pasażem, oglądając wystawy sklepowe i czytając repertuar kin. 2. w muzyce 'efektowny, wirtuozowski zwrot wykonawczy, oparty zwykle na rozłożonym akordzie, utrzymany w równych, drobnych wartościach rytmicznych' fr. passage od: passer 'przechodzić' PASCAL (czytaj: paskal) w informatyce 'jeden z najbardziej popularnych języków programowania wysokiego poziomu': W latach 90. Pascal został częściowo wyparty przez doskonalszy język C. Mówiono, że Pascal to język prosty, skuteczny i elegancki. nazwa dla uczczenia filozofa i uczonego francuskiego Błażeja Pascala (1623-1662) PASCHA l. 'w judaizmie: jedno z najważniejszych świąt żydowskich, obchodzone na pamiątkę wyjścia Izraelitów z Egiptu': W Izraelu Pascha - zwana też: Pesach -zaczyna się na przełomie marca i kwietnia i trwa 7 dni (w diasporze 8). 2. 'u chrześcijan obrządku wschodniego: Wielkanoc' 3. 'słodka potrawa wielkanocna robiona z białego sera, żółtek i bakalii': Święta u babci zawsze kojarzyły mu się z z suto zastawionym stołem, na którym pyszniły się wielkanocne baby, mazurki i paschy. Tradycyjnie paschę przygotowywano w specjalnej drewnianej formie z wywierconymi otworami, żeby mogła przez nie ściekać serwatka. PASCHALNY 'związany z Wielkanocą': Baranek paschalny. Triduum paschalne. PASCHAŁ 'bardzo duża, ozdobna świeca z wosku, zapalana podczas mszy w okresie wielkanocnym, poświęcana w Wielką Sobotę jako symbol Chrystusa Zmartwychwstałego' lać. kość. Pascha z hebr. pesach 'przejście' PASERSTWO 'przestępstwo polegające na odkupywaniu od złodziei łupu, przechowywaniu go, sprzedawaniu rzeczy skradzionych': Trzem osobom, u których w domu znaleziono duże ilości towarów pochodzących z kradzieży, prokuratura postawiła zarzut paserstwa. PASER 'osoba trudniąca się paserstwem': Przedmioty pochodzące z włamań i drobnych kradzieży odwozili w nocy do pasera. PASERSKI 'związany z paserem lub z paserstwem': Pa-serskie powiązania. Paserski proceder. niem. Pascher 'szmugler' I PASJA l. 'bardzo silne upodobanie do czegoś, zajmowanie się tym z namiętnością': Pasja naukowa. Pasja kolekcjonerska. 2. 'obiekt tego upodobania, zwykle dziedzina, którą ktoś się z namiętnością zajmuje': Znaczki to pasja jego życia. Hazard stał się jego pasją. 3. 'wściekłość, uczucie bardzo silnej złości': Nie do-porowadzaj mnie do pasji! Ogarnęła go pasja, gdy zobaczył, co smarkacze robią z jego wypieszczonym ogródkiem. PASJONAT l. 'człowiek łatwo wpadający w pasję, człowiek gwałtowny, porywczy, furiat': Uważaj, jak do niego mówisz - to pasjonat i łatwo wybucha gniewem. 2. 'człowiek ogarnięty jakąś pasją - namiętnością do czegoś': Są to prawdziwi pasjonaci jazzu. Takiego pasjonata sztuki ludowej spotkałem niedawno pod Kod-niem. fr. passion 'namiętność', łac. passio 'cierpienie' II PASJA l. 'nabożeństwo wielkopostne, upamiętniające mękę Chrystusa na krzyżu, połączone z czytaniem wybranych fragmentów Ewangelii' 2. 'cykl obrazów lub rzeźb przedstawiających mękę Chrystusa': Pasja zawiera zwykle obrazy przedstawiające ostatnią wieczerzę, modlitwę w ogrójcu, koronowanie cierniem, biczowanie, niesienie krzyża i ukrzyżowanie, zdjęcie z krzyża, opłakliwanie i złożenie do grobu. 3. 'muzyczny utwór o 567 PASJANS PASTORAŁKA charakterze religijnym, na głosy solowe, chór i orkiestrę, oparty na tekście zaczerpniętym z ewangelicznego opisu męki Chrystusa': Pasja to utwór szczególnie popularny od XVI do XVIII w. PASYJNY 'nawiązujący do męki Chrystusa, związany z jej rozpamiętywaniem': Nabożeństwo pasyjne. Kazanie pasyjne. Misterium pasyjne. PASJONAŁ l. 'księga liturgiczna, zawierająca opis męki Chrystusa' 2. 'w średniowieczu: zbiór historii o śmierci męczenników i świętych': Wpływy opowieści z dawnych pasjonatów widać wyraźnie w wielu późniejszych żywotach świętych. p.-tac. passionalis od: passio 'cierpienie' PASJANS 'rozkładanie kart według określonych zasad po to, by uzyskać pewien ich układ; osiągnięcie tego celu jest uznawane za dobrą wróżbę': Stawiać, układać pasjansa. Pasjans komuś wyszedł. Układała pasjanse namiętnie, co wieczór, wróżąc z nich sobie, co ją czeka następnego dnia. fr. patience 'cierpliwość' PASKAL w fizyce 'jednostka ciśnienia w układzie SI, skrót: Pa': Jeden paskal to ciśnienie wywierane przez siłę jednego niutona na powierzchnię jednego metra kwadratowego. HEKTOPASKAL 'l O2 Pa, sto paskali, skrót hPa': Dziś jest wysokie ciśnienie, 1050 hPa. od nazwiska Błażeja Pascala (1623-1662), uczonego i filozofa francuskiego PASO DOBLE 'hiszpański taniec towarzyski, w szybkim tempie, w takcie 6/8 lub 2/4': Figury tańczone w paso dobie mają się kojarzyć z elementami walki byków. Pa-so dobie był popularny w Europie w połowie lat 20. XX w. hiszp. paso dobie 'podwójny krok' PASSA 'okres, w którym następują po sobie kolejno dobre lub złe wydarzenia': Prasa pisała o złej passie naszych kolarzy: na kolejnych etapach ani razu Polak nie stanął na podium. Nasi zawodnicy przełamali złą passę -wczorajszy mecz zakończył się zwycięstwem. Dobra passa w interesach. fr. passę PASSIM (czytaj: pass-im) 'w wielu miejscach - określenie używane w przypisach, najczęściej po to, by poinformować, że o danym zagadnieniu jest mowa nieprzerwanie albo w wielu miejscach na podanych (zazwyczaj od -do) stronach' lać. passim 'wszędzie; tu, tam i ówdzie' PASSUS l. 'fragment tekstu': Odczytała odpowiedni passus testamentu stryja, potwierdzający jej prawo do połowy majątku. 2. 'starożytna miara długości, równa około l ,5 metra' lać. 'krok' PASTEL l. 'technika malowania farbami - pastelami, mającymi formę miękkich kredek, dających łagodną kreskę o delikatnej, świetlistej barwie': Technika pastelu znana była już w XV i XVI w., szczególny jej rozkwit to malarstwo portretowe w XVIII w.. 2. 'obraz namalowany tą techniką': W salonie wisiał pastel po pradziadku. PASTELE 'farby do malowania mające formę miękkich kredek, dających łagodną kreskę o delikatnej, świetlistej barwie': Malować pastelami. PASTELOWY l. 'malowany pastelem, będący elementem pastelu lub pastelem': Pastelowe portrety dzieci. Kreda pastelowa. 2. 'mający jasne, delikatne, świetliste barwy': Pokój utrzymany w pastelowych odcieniach. Pastelowa sukienka. wl. pastello PASTERYZACJA l. 'krótkotrwałe, kilkakrotne podgrzewanie produktów spożywczych do temperatury ok. 60°C-95°C, powodujące zniszczenie drobnoustrojów, wywołujących szkodliwe i niepożądane zmiany w tych produktach': Pasteryzacja nie zmienia smaku i wartości odżywczych produktu ani zawartości w nim witamin. 2. 'niszczenie tą samą metodą drobnoustrojów w technice bakteriologicznej i farmaceutycznej' PASTERYZOWAĆ l. 'dokonywać pasteryzacji produktów spożywczych': Pasteryzować mleko. Pasteryzowane piwo. 2. 'dokonywać pasteryzacji materiałów farmaceutycznych' fr. pasteurisation - od nazwiska Ludwika Pasteura (1822-1895), francuskiego biologa, wynalazcy tej metody, a także wynalazcy pierwszej w dziejach medycyny szczepionki ochronnej (przeciw wściekliźnie) PASTISZ 'świadome naśladowanie stylu jakiegoś autora, jakiejś epoki, prądu literackiego bądź jakiegoś dzieła w utworze literackim, muzycznym albo plastycznym': Dla jednych było to dzieło oryginalne, dla innych pastisz teatru renesansowego. Krytycy sztuki dopatrują się w tym obrazie elementów pastiszu. fr. pastiche 'utwór naśladowany' PASTOR 'duchowny protestancki': Pastor oraz jego żona udzielali pomocy rodzinom imigrantów i uchodźców, mieszkających w ich parafii. niem. Pastor od łac. pastor 'pasterz' PASTORAŁ 'w Kościele rzymskokatolickim: długa laska zakończona u góry spiralą lub krzyżem, będąca oznaką władzy biskupiej': Pastorał stał się ostatecznie częścią stroju liturgicznego biskupa w XI w., choć był używany już w wiekach poprzednich - od V do VII. Wpatrywaliśmy się w fioletowe szaty biskupa i połyskujący w słońcu metalowy pastorał. od łac. pastoralis 'pasterski' PASTORAŁKA l. 'pieśń ludowa, której treść związana jest z Bożym Narodzeniem, utrzymana zwykle w rytmie 568 PASYWA PATERA tanecznym': Po uroczystej wieczerzy śpiewaliśmy wszyscy kolędy i pastorałki. 2. 'przedstawienie sceniczne o takiej tematyce': Pastorałka bożonarodzeniowa to maleńkie misterium, składające się z kilku scen. Pierwsza pastorałka, o której wystawieniu wiemy, została odegrana w kolegium jezuickim w Poznaniu w 1573 r. 3. w nauce o literaturze 'utwór poetycki lub dramatyczny, mający za temat życie pasterzy, rolników, myśliwych itd., ukształtowany w starożytności, występujący następnie głównie w twórczości XVI i XVII w.': Szymon Szymonowie wprowadził rodzimą nazwę pastorałki -sielanka. W okresie klasycyzmu królowała wystylizowana i "upudrowana" pastorałka dworska. odlać, pastoralis 'pasterski' PASYWA w finansach 'ogólne określenie źródeł finansowania przedsiębiorstwa, np.: majątku, zaciągniętych kredytów, długów i zobowiązań, dochodów własnych itd.': Bilans opisuje sytuację finansową firmy przez podanie: po stronie debetu: na jakie grupy dóbr aktywów podzielony jest majątek, po stronie kredytu: z jakich pasywów majątek ten jest finansowany. lać. passiva od passivus 'bierny' PASYWNY ksiąźk. 'bierny, obojętny, odznaczający się brakiem chęci i woli działania': Pasywne uczestnictwo w lekcji. Pasywny charakter. Pasywna postawa środowiska. () Pasywny bilans handlowy w finansach 'przewaga wartości importu nad wartością eksportu w obrocie międzynarodowym' Pasywny bilans płatniczy w finansach 'przewaga zobowiązań nad roszczeniami w . obrocie międzynarodowym' PASYWNOŚĆ 'bycie pasywnym, zachowanie biernej postawy': Do dziś trwają dyskusje nad przyczynami pasywności wielu plemion indiańskich, braku ich reakcji na dokonywany przez białego człowieka podbój. PASYWIZM l. 'to samo, co pasywność' 2. 'w okresie I wojny światowej: prorosyjska orientacja niektórych polityków polskich, którzy zachowywali bierność wobec austriackich i niemieckich propozycji współpracy, skierowanych do Polaków' PASYWISTA 'zwolennik pasywizmu w czasie I wojny światowej': Do pasywistów należeli m.in.: książę Zdzisław Lubomirski i Władysław Jabłonowski. lać. passivus 'bierny' PASZKWIL 'utwór literacki lub tekst publicystyczny, napisany w złośliwy sposób w celu zniesławienia kogoś, ośmieszenia i skompromitowania go przed opinią publiczną, zwykle anonimowy lub opublikowany pod pseudonimem': Opublikowano paszkwil, w którym zarzucano mu wszystko, co tylko było możliwe: że jest homoseksualistą, że jego syn siedzi w amerykańskim więzieniu, zaś jego organizacja ma powiązania z neofaszystami i jest przez nich finansowana. PASZKWILANT 'autor paszkwilu': Paszkwilant podpisał się pseudonimem "Prawdziwy Polak". PASZK.WILANCKI 'związany z paszkwilem lub paszkwilantem, będący paszkwilem': Paszkwilanckie pismo. Paszkwilancki tekst. wl. pasquillo od nazwy "Pasquino" nadanej w języku ludowym rzymskiemu pomnikowi, na którym w XVI i XVII w. wypisywano złośliwe i oszczercze teksty o znanych osobach PAT l. 'w szachach: sytuacja remisowa, w której niemożliwe jest zwycięstwo żadnego z graczy': Po tym ruchu Kar-powa nastąpił pat. 2. 'sytuacja trudna, bez wyjścia, nie do rozwiązania': Pat w rokowaniach gruzińsko-abchaskich. PATOWY w wyrażeniu: sytuacja patowa - 'to samo, co pat w znaczeniu 2.': Przy stole rokowań od trzech dni sy-tuacja patowa, pełne ożywienie tylko w kuluarach. fr. pat z hiszp. pato 'remis' PATCHWORK (czytaj: paczłerk) 'wyrób powstały ze zszycia kawałków różnych materiałów, o rozmaitych kształtach i kolorach, używany jako dywanik, narzuta, tkanina ozdobna itp.': Początkowo, w XIX w., pat-chworki robiły biedne Amerykanki, które nie mogły sobie kupić ubrań, koców czy kołder. W tej galerii można też obejrzeć wystawę patchworków artystycznych. ang. patchwork, dosłownie 'robótka ze skrawków' PATENT l. 'dokument wydawany przez specjalnie do tego powołany urząd, stwierdzający oryginalność wynalazku i nadający jego autorowi prawo wyłączności do korzystania z niego na terenie kraju, którego dotyczą decyzje tego urzędu': W Polsce patenty wydaje Urząd Patentowy. Ochrona patentowa obejmuje okres 20 lat. 2. 'dokument poświadczający nadanie jakiejś osobie określonej funkcji na statku; dawniej także: dokument uprawniający do prowadzenia jakiegoś zakładu lub sklepu' Patent kapitański. 3. przen. 'prawo do posiadania czegoś, na co nie ma oficjalnych zezwoleń': Zachowuje się tak jakby miał patent na mądrość. A nie pomyślałeś, że to może być właśnie twój błąd? Nie masz przecież patentu na nieomylność. PATENTOWAĆ 'wydawać lub uzyskiwać patent - dokument nadający prawo wyłączności korzystania z wynalazku': Opatentował nowy rodzaj silnika elektrycznego. To rozwiązanie techniczne jest opatentowane pod nazwą "detromeon". () Patentowany leń, osioł pot. 'człowiek tak leniwy lub głupi, że mógłby starać się o uzyskanie oficjalnego dokumentu, stwierdzającego jego lenistwo lub głupotę' PATENTOWY 'związany z patentem lub wydawaniem patentów': Ochrona patentowa. Urząd Patentowy w Warszawie przy alei Niepodległości. niem. Patent od łac. sr. littera patens 'list otwarty' (w którym panujący nadawał komuś pewne prawa) PATERA l. 'płaskie, okrągłe naczynie na nóżce, zwykle ozdobne, służące do podawania ciast i owoców': Srebrna patera. Na koniec podano słodkie kosztele poukładane na kryształowych paterach. 2. 'w starożytnej Grecji i Rzymie: bogato zdobione naczynie do składania ofiar' lać. patera 569 PATER FAMILIAS PATRIARCHA PATER FAMILIAS l. 'w starożytnym Rzymie: ojciec (dość szeroko pojmowanej) rodziny, mający władzę nad dziećmi, żoną i niewolnikami': Pater familias miał w tradycyjnej rzymskiej rodzinie dużą władzę, także karną i majątkową. 2. przen. często żart. 'starszy mężczyzna sprawujący lub chcący sprawować władzę w rodzinie' lać. 'ojciec rodziny' PATERNALIZM l. 'przekonanie (i wynikająca z niego ideologia) o tym, że ład społeczny jest czymś zbliżonym do zasad istniejących w rodzinie, a więc należy przyznać osobie sprawującej władzę funkcję ojca, opiekuna': Jedni próbowali porównywać Edwarda Gierka w Polsce do łaskawego monarchy, inni sądzili raczej, że przypomina on gospodarza czy też ojca, a ideologia, którą się posługuje to dość zabawna polska forma paternalizmu. 2. w ekonomii 'system zarządzania przedsiębiorstwem, odwołujący się do patriarchalnego modelu rodziny - oparty na osobistej władzy właściciela, za podstawę mający uzależnienie pracowników od pracodawcy, stworzenie relacji pracodawca-patron i pracownik': Paternalizm stosowany jest współcześnie w niektórych przedsiębiorstwach japońskich. Włoskie organizacje mafijne działają na zasadach paternalizmu. PATERNALISTYCZNY 'utrzymany w duchu paternalizmu, często przy tym władczy i arbitralny': Jego uwagi, choć życzliwe, przyjmowaliśmy z niechęcią, nie mogąc znieść patemalistycznej nutki w jego głosie, jakbyśmy wciąż byli małymi i, co gorsza, głupiutkimi dziećmi. od ung. patemal, /?•. patemel PATERNOSTER przestarz. 'bura, ostra reprymenda': Na przywitanie dostał od matki patemoster za włóczenie się po nocy nie wiadomo z kim i nie wiadomo gdzie. lać. pater noster 'ojcze nasz' PATER PATRIAE (czytaj: pater patrie) l. 'w starożytności: tytuł honorowy nadany po raz pierwszy Cyceronowi przez senat, później nadawany władcom rzymskim, a w czasach nowożytnych także innym osobom zasłużonym dla swojego państwa' 2. 'osoba ciesząca się powszechnym szacunkiem ze względu na wyjątkowe zasługi dla ojczyzny': Dla wielu współczesnych Józef Piłsudski był pater patriae, człowiekiem, który najwięcej przyczynił się do odrodzenia Polski, obronił młodą niepodległość i strzegł ładu państwa. lać. 'ojciec ojczyzny' PATETYCZNY zob. pod hasłem PATOS PATIO 'wewnętrzny dziedziniec pałaców, willi, mający kamienną posadzkę, otoczony krużgankami, ozdobiony fontanną i kwiatami, charakterystyczny dla architektury hiszpańskiej': Popołudniami siadywała na ocienionym patio i pogrążała w lekturze ulubionych powieści. hiszp. patio PATOLOGIA l. 'stan odchylenia od normy w organizmach żywych': Patologia ciąży. Patologia układu rozrodczego u zwierząt napromieniowanych. 2. skrót od wyrażenia: patologia społeczna 'zachowanie osób albo grup ludzi sprzeczne z normami kulturalnymi i społecznymi uznawanymi przez jakąś społeczność': Zagrożenie patologiami jest dużo większe w przypadku rodzin alkoholików. A stąd już tylko krok do patologii życia towarzyskiego. Patologie społeczne to nie tylko alkoholizm czy narkomania, to także nieuznawanie takich wartości, jak dobro ogółu, brak szacunku dla pracy innych i celowe niszczenie jej rezultatów. 3. 'nauka o chorobach': Podręcznik patologii roślin. PATOLOGICZNY 'dotknięty patologią (w znaczeniu l. i 2.)': Wychowankowie pochodzą na ogół z rodzin patologicznych. Patologiczne zachowanie. Patologiczne odruchy. PATOGENNY albo PATOGENETYCZNY 'powodujący chorobę, wywołujący chorobę': Patogenetyczne czynniki. Patogenny wpływ promieniowania. złożenie cząstek: pato- i -logia z gr. logos 'nauka' PATOMORFOLOGIA 'to samo, co anatomopatomorfo-logia' złożenie cząstki: pato- i słowa: morfologia PATOS 'podniosłość, uroczysta powaga': Patos wydaje się naturalny, gdy cechuje rzeczy wielkie i ważne lub relacje o nich, sztuczny - gdy odnosi się do rzeczy codziennych i zwykłych. Patos rewolucji. Z patosem opowiadał o ich wielodniowych zmaganiach z wrogiem. PATETYCZNY 'odznaczający się patosem': W estetyce starożytnej patos należał do podstawowych kategorii piękna. Szczególnie ceniono go w retoryce, patetyczna wymowa uchodziła za najwyższą, najbliższą ideału. Patetyczny mówca. Patetyczny nastrój powstańców. Patetyczny styl jego relacji kontrastował z jej treścią, dotyczącą mało ciekawych, codziennych zdarzeń. Nużące wydawało się całe przedstawienie, tandetne dekoracje, zbyt głośna muzyka, a nade wszystko, patetyczne i źle wyśpiewane arie. Przemawiał patetycznym głosem, co chwila zerkając na słuchaczy, czy aby im się podoba. gr. pathos 'namiętność, wzruszenie' PATRIARCHA l. 'w Biblii: jeden z ojców Izraela':Patriar-chowie biblijni to Abraham, Izaak, Jakub oraz jego 12 synów. 2. 'we wczesnym chrześcijaństwie: biskup w jednym z ważniejszych ośrodków chrześcijańskich': Patriarcha rzymski. Patriarcha w Jerozolimie. 3. 'w Kościele katolickim: tytuł honorowy niektórych biskupów; także: biskup, któremu przysługuje ten tytuł': Patriarcha wenecki. 4. 'w Kościele prawosławnym: tytuł zwierzchnika kościoła w jakimś kraju; także: ten zwierzchnik': Patriarcha Rosji. 5. 'w ustroju rodowym w średniowieczu: starszy mężczyzna, który stał na czele rodu': Patriarcha był traktowany przez pozostałych członków rodu z niezmiernym szacunkiem, jego władzę uznawano w wielu sprawach rodzinnych, majątkowych i na wojnie. 6. przen. 'sędziwy starzec, otoczony powszechnym szacunkiem, najstarszy żyjący przedstawiciel jakiegoś 570 PATRIOTYZM PATRYCJAT środowiska': Zmarł profesor Zdzisław Libera, patriarcha naszych literaturoznawców. PATRIARCHAT l. inaczej: USTRÓJ PATRIAR-CHALNY w historii i etnografii 'ustrój rodowy, w którym władza nad rodem należała do patriarchy - starszego mężczyzny': Dawni etnografowie uważali, że patriarchat nastąpił po matriarchacie. 2. inaczej: PATRIAR-CHALIZM 'dominująca pozycja ojca w rodzinie (współcześnie)': Według feministek w wielu polskich rodzinach nadal występuje bardzo wyraźny patriarcha-lizm. PATRIARCHALNY l. 'związany z patriarchatem lub patriarchą- dostojnikiem religijnym': Zwierzchność pa-triarchąlna. 2. 'związany z ustrojem patriarchalnym lub patriarchalizmem': Rygory patriarchalnego wychowania. Stosunki patriarchalne w rodzinie. PATRIARSZY 'związany z patriarchatem lub patriarchą - dostojnikiem religijnym': Tron patriarszy. gr. patriarches PATRIOTYZM 'miłość do ojczyzny, wyrażająca się w gotowości pracy i poświęceń dla niej': Patriotyzm żołnierzy polskich walczących w czasie II wojny światowej na wschodzie i zachodzie Europy o wolność Polski. Patriotyzm artystów II połowy XIX w., którzy w swych dziełach ukazywali wielkie chwile z historii narodu i państwa polskiego, "ku pokrzepieniu serc" czwartego już pokolenia Polaków żyjących w niewoli. PATRIOTA 'osoba odznaczająca się patriotyzmem': Wiele osób szczególnie wysoko ceni postawę Tadeusza Kościuszki jako polskiego patrioty i bohatera Stanów Zjednoczonych, realizującego szczytne hasło walki "za naszą i waszą wolność". PATRIOTYCZNY 'związany z patriotyzmem, wynikający z miłości do ojczyzny, wyrażający ją': Manifestacja patriotyczna w rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego. Generał powiedział nad grobami żołnierzy, że spełnili swój patriotyczny obowiązek. fr. patriotisme od łac. patriota 'rodak' PATROL l. 'grupa żołnierzy lub policjantów dokonująca zwiadu, rozpoznania, kontroli jakiegoś terenu itp.': Po ulicach krążyły patrole policyjne, legitymujące osoby nietrzeźwe i podejrzanie wyglądające. Dowódca rozesłał patrole w różne strony. 2. 'czynności wykonywane przez te osoby': Poszedł na patrol. Był to jeden z najtrudniejszych patroli w jego służbie. PATROLOWIEC l. 'w wojsku: okręt patrolowy albo samolot patrolowy': Wysłano trzy patrolowce, wieczorem wrócił do portu tylko jeden. 2. 'w wojsku: żołnierz, który wchodzi w skład patrolu': Patrolowcy wrócili skonani, ale zadowoleni: zadanie wykonali, pozycje nieprzyjaciela zostały rozpoznane i opisane. PATROLOWAĆ 'kontrolować jakiś teren, sprawdzać coś, przeprowadzać rozpoznanie, utrzymywać porządek na jakimś obszarze': Patrolować pas wód terytorialnych. Nocne patrolowanie ulic miasta. PATROLOWY 'służący do patrolowania, mający związek z patrolowaniem': Pełnić służbę patrolową. Łódź patrolowa. fr. patrouille PATRON l. 'osoba lub instytucja, które roztaczają nad kimś albo nad czymś opiekę, najczęściej opiekę polegającą na finansowaniu zamierzeń pewnej osoby lub pewnego przedsięwzięcia': Patronem imprezy jest firma "Eltrax", producent urządzeń elektronicznych. 2. 'osoba zmarła, darzona wielkim szacunkiem, której nazwisko jest nadawane szkole, jednostce wojskowej itd.': Patronem naszej szkoły jest Stefan Żeromski. 3. 'w Kościele katolickim: święty obrany za opiekuna jakiejś osoby, grupy zawodowej, określonego terytorium lub obiektu; także: orędownik w szczególnych sprawach': Patron myśliwych, kierowców. Patron Europy. Patron Polski. Patron zakochanych. 4. w prawie 'starszy prawnik opiekujący się bezpośrednio aplikantem' 5. 'w starożytnym Rzymie: arystokrata, który opiekował się wyzwolonymi przez siebie niewolnikami lub innymi osobami, potrzebującymi jego wsparcia i pomocy' PATRONAT l. 'pełnienie roli patrona - opiekuna, wspierającego finansowo lub pod jakimś innym, np. informacyjnym, względem pewne przedsięwzięcie, instytucję lub osobę': Patronat medialny nad akcją objęła popularna, ogólnopolska rozgłośnia radiowa. 2. 'w starożytnym Rzymie: system opieki sprawowanej przez patrona': Patronat zobowiązywał osoby otoczone nim do wdzięczności i lojalności wobec patrona. PATRONOWAĆ 'pełnić funkcję patrona - opiekuna, wspierającego finansowo lub pod innym względem pewne przedsięwzięcie, instytucję lub osobę': Wyprawie na biegun patronuje firma, będąca producentem sportowych ubiorów zimowych. PATRONACKI 'związany z patronatem, działający pod patronatem, opieką jakiejś instytucji lub osoby': W sklepie patronackim zakładów mięsnych, funkcjonującym pod ich opieką i kontrolą, można było zawsze kupić wszystkie wyroby tych zakładów po niskiej cenie. lać. patronus od pater 'ojciec' PATRYCJAT l. 'w starożytnym Rzymie: warstwa społeczna składająca się z rodów arystokratycznych, sprawująca władzę, skupiająca w swych rękach ziemię, piastująca najwyższe urzędy i godności': Sztuka znajdowała wielu mecenasów wśród patrycjatu. Niektóre funkcje sakralne pozostały zastrzeżone dla patrycjatu aż do upadku cesarstwa. 2. 'w starożytnym Rzymie: godność patrycjusza, honorowy tytuł nadawany przez cesarza wysokim urzędnikom rzymskim lub wodzom państw zaprzyjaźnionych': Cesarz nadał mu patrycjat. 3. 'w średniowieczu: grupa najbogatszych mieszczan sprawująca rządy w mieście': Decyzje podjęte przez patrycjat Krakowa. Patrycjat w Polsce początkowo był pochodzenia niemieckiego, w XV-XVI w. spolonizował się. 571 PATRYSTYKA PEDAGOGIKA PATRYC JUSZ l. 'w starożytnym Rzymie: osoba należąca do patrycjatu': Na cesarskich ucztach znika powaga, a wielu dostojnych patrycjuszy przeobraża się w opil-ców. 2. 'to samo co patrycjat w znaczeniu 2.': Tytuł pa-trycjusza utrzymał się w cesarstwie bizantyjskim. 3. 'w średniowieczu: członek patrycjatu miejskiego': Toruńscy patrycjusze bogactwem i wpływami niejednemu arystokracie dorównywać mogli. lać. patriciatus od: patricius 'patrycjusz' PATRYSTYKA l. w filozofii 'ogół koncepcji teologicz-no-filozoficznych tworzonych między II a VII w. przez Ojców Kościoła i pisarzy chrześcijańskich': W okresie największego rozwoju patrystyka zachodniego chrześcijaństwa skupiła się na dociekaniach dotyczących relacji między naturą a łaską. 2. 'od XVII do XVIII w.: dział teologii chrześcijańskiej, przekształcony później w historię dogmatów; także: gałąź teologii zajmująca się treścią pism Ojców Kościoła' fr. patristique od łac. pater, dopełniacz: patris 'ojciec' PATYNA l. 'niebieskozielona warstwa zasadowego węglanu miedzi, tworząca się na wyrobach z miedzi i jej stopów pod wpływem czynników atmosferycznych, czasem wytwarzana sztucznie w celach zdobniczych': Z daleka widać było pokryte patyną wieże kościoła. 2. przen. 'oznaka upływającego czasu, przydająca czemuś wartości, znaczenia, szlachetności': Trudno było przeniknąć patynę wieków, dotrzeć do historycznej prawdy. PATYNOWAĆ 'pokrywać patyną': Patynowaliśmy wykonane posągi, by mogły w filmie przypominać swe nieistniejące pierwowzory. fr. patine z wl. patina PAUPERYZACJA książk. 'ubożenie, zwłaszcza ubożenie jakiejś warstwy społecznej w porównaniu z innymi warstwami, powodujące obniżenie jej pozycji w społeczeństwie': Związkowcy zwracali uwagę ministra na postępującą pauperyzację nauczycieli. PAUPERYZOWAĆ książk. 'powodować pauperyzację': Ten system pauperyzuje ludzi związanych z kulturą i nauką. Spauperyzowano służbę zdrowia, a teraz oczekuje się doskonałych efektów jej pracy. PAUPERYZOWAĆ SIĘ książk. 'ubożeć i obniżać swą pozycję społeczną': W XIX w. drobna szlachta spaupe-ryzowała się. Odkąd stracił pracę, a na domiar złego zaczął pić. Kowalscy się zupełnie spauperyzowali. ang. pauperization od łac. pauper 'biedny, biedak' PAUZA (czytaj: patza) l. 'przerwa w jakiejś czynności': Mówił, mówił i mówił, robiąc tylko krótkie pauzy, by zaczerpnąć powietrza. 2. 'w szkole: przerwa między lekcjami': Na dużej pauzie uczniowie jedli śniadanie. 3. 'w piśmie: znak interpunkcyjny w postaci dłuższej poziomej kreski; także: czcionka drukarska tego znaku': Podwojona pauza może być użyta do wyodrębnienia fragmentu tekstu. 4. w muzyce 'przerwa między dźwiękami utworu, mająca określoną wartość rytmiczną; także: znak na pięciolinii określający tę wartość': Pauza ćwierć -nutowa. Motywy melodyczne oddzielane pauzami. PAUZOWAĆ pot. 'robić pauzę w jakiejś czynności': Pauzować w pracy przez miesiąc. Panowie ja pauzuję, więcej nie gram. tac. pausa z gr. pausis PAX VOBISCUM (czytaj: paks wobiskum) 'pokój z wami': "Pax vobiscum" - tymi słowami biskup przywitał zgromadzonych na placu wiernych. [Robak] Chwilę z rozciągniętymi stał w miejscu rękami /1 pax, pax, pax vobiscum! Krzyczał, pokój z wami (Mickiewicz). tac. Pb symbol pierwiastka chemicznego: ołów PC (czytaj :pece)albo PECET 'niewielki komputer, przeznaczony w zasadzie do pracy dla jednego użytkownika; komputer osobisty': Komputery klasy PC oferują dziś lepszą rozdzielczość obrazu, większą moc obliczeniową, a przy tym są bardziej uniwersalne. Do peceta stworzono specjalny panel sterowniczy na ekranie monitora. ang. PC, skrót od: Personal Computer; nazwa nadana tego typu komputerom przez końcem IBM. Pd symbol pierwiastka chemicznego: pallad (zob.) PEAN l. tylko w liczbie mnogiej: PEANY ' wyrazy uwielbienia, pochwały': Wygłaszali peany na cześć wodza rewolucji. 2. w nauce o literaturze 'starogrecka pieśń ku czci Apollina, potem także: pieśń ku czci innych bogów, dziękczynna, pochwalna, sławiąca bohaterów lub zwycięstwa' tac. paean z gr. paian PECET zob. pod hasłem: PC PECUNIA NON OLET (czytaj: pekunia non olet) 'pieniądze nie śmierdzą; pochodzenie zysku nie jest istotne, ważny jest sam zysk': Wszystko jedno, handlujesz perfumami czy rybami - pecunia non olet -jak mawiali starożytni, tylko towar może trochę razić twoje powonienie. tac. PEDAGOGIKA l. 'nauka o zasadach wychowania i nauczania; także: praktyczna działalność w zakresie wychowania i nauczania, polegająca na zastosowaniu zasad tej nauki': Do ważnych zasad współczesnej pedagogiki należy łączenie uczenia z wychowaniem, a także łączenie nauki teoretycznej z umiejętnościami praktycznymi. Rozmawialiśmy o jego sukcesach i porażkach w pedagogice szkolnej. 2. 'kierunek studiów poświęcony tej nauce oraz jej poszczególnym działom': Zdał na pedagogikę. Studiował pedagogikę specjalną, zajmował się nauczaniem dzieci niesłyszących. PEDAGOG 'specjalista w zakresie pedagogiki; także: osoba, która uczy kogoś i wychowuje, mając odpowied- 572 PEDANTERIA PEEP SHOW nią wiedzę i talent': Otrzymał dyplom pedagoga. Ich matka była świetnym pedagogiem. PEDAGOGICZNY l. 'związany z pedagogiką; także: zgodny z jej zasadami, taki, który kształci i wychowuje': Doświadczenie pedagogiczne. Praca pedagogiczna. Jego wypowiedź, że nie warto się uczyć, bo w życiu o sukcesie nie decyduje nauka i praca, ale układy i spryt, oceniono jako bardzo niepedagogiczną. 2. 'związany z kształceniem w zakresie pedagogiki': Studia pedagogiczne. Wydział pedagogiczny. PEDAGOGIZACJA l. 'wiązanie czegoś z pedagogiką, zwłaszcza nadawanie studiom w szkołach wyższych charakteru pedagogicznego, nauczycielskiego': W latach 80. nastąpiła pedagogizacja wielu kierunków studiów humanistycznych, obecnie otwiera się na nich także inne specjalności, oprócz nauczycielskiej. 2. 'szerzenie wiedzy pedagogicznej w społeczeństwie': Pedagogizacja rodziców i opiekunów. PEDAGOGIZOWAĆ l. 'wiązać coś z pedagogiką': Pedagogizować studia uniwersyteckie. 2. 'szerzyć wiedzę pedagogiczną w społeczeństwie' gr. paidagógkike PEDANTERIA rzadziej: PEDANTYZM 'przesadna dokładność i drobiazgowość w jakiejś dziedzinie, przesadna dbałość o porządek': Kolegom z redakcji trudno było znieść jego pedanterię, cyzelowanie każdego tekstu, rozmyślanie nad każdym użytym sformułowaniem i zwrotem. PEDANT 'osoba odznaczająca się pedanterią': W sprawach domowych jej mąż okazał się dość denerwującym pedantem, wymagał, by zawsze wszystko było idealnie poukładane w szafach, a każdy z setek przedmiotów domowych leżał na swoim, wyznaczonym przez niego miejscu. PEDANTYCZNY 'odznaczający się pedanterią; także: taki, który jest wynikiem działania osoby odznaczającej się pedanterią': Jako redaktor cudzych tekstów był niezwykle pedantyczny, jako autor - odznaczał się bałaga-niarstwem. U nich w domu panuje pedantyczny porządek. fr. pedant, pierwotnie 'surowy nauczyciel, zwracający uwagę na każdy drobiazg' PEDERASTIA 'homoseksualizm mężczyzn': Słowo pede-rastia ma wyraźne zabarwienie negatywne, co wiąże się z jego etymologią-pierwotnie oznaczało ono to, co dziś znaczy pedofilia. PEDERASTA 'mężczyzna homoseksualista': Niektórzy pederaści żenią się i zakładają rodziny, ale kobiety, które za nich wyszły - zwykle nieświadomie - nie mogą chyba mówić o wielkim szczęściu. fr. pćdćraste odgr. pais 'dziecko, chłopiec', erastes 'miłośnik'; w dawnych słownikach 'gwałciciel chłopców' PEDIATRIA l. w medycynie 'nauka o rozwoju psychicznym i fizycznym dziecka, a także o chorobach wieku dziecięcego i ich leczeniu': Specjalizować się w pediatrii. l. pot. 'oddział chorób dziecięcych w szpitalu': Leżeć, pracować na pediatrii. PEDIATRA 'lekarz specjalista w dziedzinie pediatrii': Muszę pójść z dzieckiem do dobrego pediatry, bo te ciągłe katary i zaziębienia już mnie niepokoją. Moja pediatra rzadko przepisuje dzieciom antybiotyki. PEDIATRYCZNY l.'mający związek z pediatrią': Klinika pediatryczna. Oddział pediatryczny. 2. 'mający związek z pediatrą': Stowarzyszenia pediatryczne. fr. pediatrie odgr. pais, dopełniacz: paidós 'dziecko', iatreia 'leczenie' PEDIKIUR albo PEDICURE (czytaj: pedikiur) 'zabieg kosmetyczny stóp, zwykle polegający na obcięciu paznokci i usunięciu zrogowaciałego naskórka': Żeby ładnie wyglądać w odkrytych, letnich butach, zrobiła sobie pedikiur. PEDIKIURZYSTKA 'kobieta zawodowo zajmująca się wykonywaniem pedikiuru' fr. pedicure od łac. pes, dopełniacz: pedis 'stopa', curare 'pielęgnować' PEDOFILIA 'zboczenie seksualne polegające na odczuwaniu popędu seksualnego do małych dzieci': Większość badaczy zgodnie podkreśla, że genezą rozwoju pedofilii bywają różne zahamowania w sferze seksualnej, brak pewności siebie, kompleksy, alkoholizm, wychowanie przez nadopiekuńcze matki, brak kontaktów z rówieśnikami. (Lew-Starowicz) PEDOFIL 'osoba odczuwająca popęd seksualny do małych dzieci': Zbrodnie dokonane na dzieciach przez pedofilów sprawiły, że w wielu krajach opinia publiczna ocenia ich gorzej niż najgroźniejszych przestępców. odgr. pais 'dziecko', philia 'miłość' PEELING (czytaj: piling) l. 'rodzaj kosmetyku, krem-ma-seczka zawierający drobne ziarenka substancji o działaniu oczyszczającym i złuszczającym, stosowany najczęściej do pielęgnowania skóry twarzy': Peeling wygładza i odświeża skórę, poprawia jej barwę. Czy używa pani peelingu do pielęgnacji twarzy? 2. 'zabieg kosmetyczny wykonywany za pomocą takiego kremu-maseczki': Za wykonanie peelingu kosmetyczka bierze dodatkową opłatę. ang. peeling PEEP SHOW (czytaj: pip szot) 'pomieszczenie, z którego za opłatą podgląda się lub ogląda striptiz albo inne zachowania podniecające seksualnie; także: te zachowania prezentowane odpłatnie': W filmie "Paris -Te-xas" bohaterowie spotykają się w jakimś peep show, gdzie prowadzą długą i nudną dla widza rozmowę. W wielu sex shopach można obejrzeć taniec erotyczny, który nie wiadomo dlaczego u nas nazywa się peep show. Na Zachodzie pod tą nazwą rozumie się rzeczywiście erotyczny show, oglądany zwykle przez spe- 573 PEGAZ PENELOPA cjalną szybę, która po wrzuceniu monet staje się przezroczysta. ang. peep show, od peep 'podglądać' i show 'widowisko' PEGAZ l. 'w mitologii greckiej: skrzydlaty koń Zeusa': Dzieci słuchały jego opowieści o Pegazie, o Cerberze, o Minotaurze jak najcudowniejszych baśni. Z rozciętej szyi Meduzy wyskoczył koń skrzydlaty. Pegaz. (Paran-dowski). 2. 'skrzydlaty koń symbolizujący natchnienie twórcze; także: samo takie natchnienie': Gdy dosiadał Pegaza, wszelkie sprawy przyziemne, jak jedzenie czy spanie, przestawały się liczyć. gr. Pegasos PEJORATYWNY książk. 'o wyrazach i wypowiedziach: mający ujemne znaczenie lub ujemny odcień, oceniający negatywnie': Redaktorowi zwrócono uwagę, że wyraz sławetny ma pejoratywne znaczenie i nie można go po prostu używać zamiast sławny. Politykier to pejoratywne określenie. niem. pejorativ od łac. peior 'gorszy' PEJOTL 'narkotyk uzyskiwany z niektórych gatunków kaktusa, rosnących w Ameryce Środkowej, dawniej używany przez Indian w czasie obrzędów religijnych': Pe-jotl powoduje halucynacje, zaburzenia zdolności oceny czasu oraz kolorowe omamy wzrokowe. z meksykańskiego kaktusa o nazwie: peyot - wytwarza się też meskalinę PEJSACHÓWKA pot. 'żydowska mocna wódka wytrawna, robiona zwykle ze śliwek, z zachowaniem przepisów rytualnych': Wypili po kieliszku pejsachówki. hebr. Pejsach 'Pascha' PEJSY l. 'długie, wijące się kosmyki włosów przy uszach, noszone przez ortodoksyjnych żydów': Nosić, zapuścić długie pejsy. 2. 'kosmyki włosów przy uszach, będące ozdobą fryzury kobiecej': Podkręcić pejsa na lokówce. z języka jidysz PEJZAŻ 'krajobraz; także: obraz lub zdjęcie przedstawiające krajobraz': Podziwiali piękne, górskie pejzaże. Realistyczny pejzaż. PEJZAŻYSTA 'malarz pejzaży': Znani polscy pejzażyści to m.in. Jan Chełmoński i Franciszek Ruszczyc. fr. paysage od: pays 'kraj' PEKLOWAĆ 'konserwować mięso w roztworze soli kuchennej z dodatkiem saletry i przypraw': Peklować szynkę. Popularną dawniej metodą kruszenia mięsa było nacieranie go suchymi przyprawami oraz peklowanie. niem. pókein PEKTORAŁ l. 'w Kościele katolickim: ozdobny krzyż, wykonany ze szlachetnego metalu, zawierający relikwie, noszony na piersiach przez wyższe duchowieństwo' 2. w historii 'ozdobny napierśnik, będący częścią uroczystego stroju, noszony przez faraonów, dostojników rzymskich i żydowskich arcykapłanów jako symbol władzy': Pektorał wysadzany drogimi kamieniami. lać. pectorale od: pectoralis 'piersiowy' PELENGACJA w lotnictwie i nawigacji morskiej 'określenie położenia jakiegoś obiektu przez pomiar kąta zawartego między przyjętym kierunkiem odniesienia, np. osią samolotu, a prostą łączącą miejsce obserwatora z obserwowanym obiektem' PELENGOWAĆ w lotnictwie i nawigacji morskiej 'dokonywać pelengacji' PELENGATOR w lotnictwie i nawigacji morskiej 'przyrząd nawigacyjny służący do pelengacji' PELENG w lotnictwie i nawigacji morskiej 'kąt płaski zawarty między kierunkiem odniesienia, np. osią samolotu, a prostą łączącą miejsce obserwacji z obserwowanym obiektem' hol. peiling PELISA 'zimowy płaszcz futrzany': Na ramiona narzuciła szykowną pelisę z norek. fr. pelisse zp.-lac. pellicia od: pellis 'skóra, futro' PENALIZACJA 'objęcie karą jakiegoś czynu'; w prawie 'rozszerzenie zakresu czynów, które prawodawca uznaje za karalne': Powstał ruch przeciwko penalizacji aborcji. Zniesienie penalizacji posiadania walut obcych. z łac. poenalis 'dotyczący kary' PENATY zob. pod hasłem LARY i PENATY PEN CLUB albo PENKLUB (czytaj: penklub) l. 'międzynarodowa organizacja, skupiająca pisarzy, założona w 1922 r. w Londynie, mająca na celu szerzenie idei zbliżenia kulturalnego narodów, obronę wolności słowa, pokoju, tolerancji i równości': Nagroda Pen Ciubu. Prezesem polskiego Pen Ciubu przez prawie pół wieku był Jan Parandowski. 2. pot. 'siedziba tej organizacji': Spotkanie tłumaczy w Penklubie. ang. PEN - od pierwszych liter ang. słów: poets, playwrights 'poeci, dramaturgowie', editors 'wydawcy', essayists 'eseiści', no-yelists 'powieściopisarze' oraz słowa: elub 'klub, związek' PENDANT (czytaj: pada) książk. 'rzecz albo pojęcie, które uzupełniają coś i tworzą razem z innymi rzeczami albo pojęciami harmonijną całość': Pańska ostatnia powieść jest, rzec by można, pendant do napisanej dziesięć lat temu trylogii. Tańczące strumienie fontann były wspaniałym pendant do muzyki. fr.pendant PENELOPA l. 'w mitologii greckiej: żona Odyseusza, przez dwadzieścia lat czekająca wiernie na powrót męża z wojny' 2. przen. żart. 'wierna żona': Jego Penelopa 574 PENETRACJA PENTAGON nawet koleżanek nie odwiedzała, gdy wyjeżdżał w delegacje służbowe. gr. Penelópe PENETRACJA l. 'przeszukiwanie czegoś, docieranie dokądś, zagłębianie się w jakiś obszar': Policja natychmiast przystąpiła do penetracji okolicznych miejscowości. Początek XX wieku przyniósł penetrację obszarów podbiegunowych. 2. 'przedostawanie się jakichś wpływów, przenikanie ich na nowe obszary': Penetracja grecka na Sycylii w VII w. p.n.e. Penetracja polskiego rynku przez obcy kapitał. Penetracja producentów kosmetyków na nowe rynki zbytu. PENETROWAĆ 'prowadzić penetrację (w znaczeniu l. i 2.)': Nieustannie czyta prasę i penetruje środowisko biznesu. Jest to pismo penetrujące wielkie obszary na styku pomiędzy kulturą, sztuką i filozofią. PENETRACYJNY 'taki, który polega na penetracji czegoś, zwłaszcza na wchodzeniu w jakieś wnętrze': Stosunek penetracyjny. lać. penetratio 'przenikanie' PENICYLINA 'antybiotyk, mający postać białego, dobrze rozpuszczalnego w wodzie proszku, skuteczny w leczeniu chorób wywołanych przez paciorkowce, gronkowce i krętki': Penicylinę otrzymuje się z grzybów z gatunku pędzlaków lub półsyntetycznie. Penicyliny nie działają na wirusy, pierwotniaki i grzyby. n.-lać. penicillinum od łac. penicillum 'pędzelek' PENIS w anatomii, oficj. 'narząd kopulacyjny samców ssaków, męski członek, prącie': Niektóre aspekty ujednolicania wszystkiego w Unii Europejskiej wywoływać mogą rozbawienie, np. opracowanie prezerwatyw o "wymiarze europejskim", które poprzedzone zostało długimi dyskusjami o przeciętnych wymiarach penisa współczesnych Europejczyków. tac. penis PENITENCJARIUSZ albo PENITENCJARZ 'w Kościele katolickim: duchowny mający prawo udzielania rozgrzeszenia w przypadku ciężkich przewinień, podlegających jurysdykcji papieża lub biskupa' PENITENT 'w Kościele katolickim: ten, kto przystępuje do spowiedzi, osoba spowiadająca się': Penitenci czekali cierpliwie przed konfesjonałem, niektórzy odmawiali modlitwę. od łac. poenitens 'skruszony, pokutujący' PENITENCJARNY 'odnoszący się do więziennictwa': Personel penitencjarny. Zakład penitencjarny. System penitencjarny l. 'środki i metody wychowawcze, stosowane w czasie odbywania kary pozbawienia wolności' 2. 'system więziennictwa w danym kraju' fr. penitentiare PENIUAR l. 'lekki, jedwabny, damski szlafroczek, narzucany zwykle na koszulkę nocną, używany głównie w XIX w.': Chodziła po mieszkaniu w zwiewnym peniua-rze. 2. 'pelerynka narzucana na ramiona podczas czesania': Gdy siadła przed lustrem, służąca zarzuciła jej na ramiona różowy peniuar i delikatnymi ruchami starała się rozczesać bujne loki. fr. peignoir od: peigner 'czesać' I PENSJA 'płaca o określonej wysokości, otrzymywana regularnie (najczęściej co miesiąc) za wykonywaną pracę': Dostać tysiąc dwieście złotych pensji. Po roku pensję podniesiono mu do tysiąca czterystu złotych. PENS JONOWAĆ \. przestarz. 'wyznaczać komuś pensję' 2. przestarz. 'wysłać kogoś na emeryturę': Babcia spotykała się raz w miesiącu na ploteczki z pensjonowa-nym nauczycielem. fr. pension z łac. pensio 'odważenie, zapłata' II PENSJA 'pod koniec XIX i na początku XX w.: prywatna szkoła ogólnokształcąca dla dziewcząt; także: budynek, w którym się ta szkoła mieściła': Po ukończeniu pensji pozostało jej już tylko jedno - czekać aż pojawi się jakiś starający się, jakiś kandydat do jej kościstej ręki. W tym miejscu znajdowała się kiedyś pensja, do której uczęszczała nasza prababka. PENSJONARKA l. 'uczennica pensji': Skromna pensjonarka. 2. 'młoda, naiwna dziewczyna': Zostaw tę pensjonarkę, tobie jest potrzebna kobieta, która umie kochać i dawać miłość. PENSJONARIUSZ 'osoba przebywająca gdzieś w jakimś ośrodku, stale lub czasowo': Pensjonariusze domu starców. PENSJONARSKI 'związany z pensjonarką, charakterystyczny dla pensjonarki': Pensjonarskie zeszyty. Pensjo-narska skromność i układność. Nie podobał mu się jej pensjonarski wygląd. fr. pension PENSUM l. 'ustalona liczba godzin zajęć dydaktycznych lub naukowych obowiązująca nauczyciela, pracownika naukowego itp.': Zmniejszyć, zwiększyć pensum. Pensum asystenta wynosiło 210 godzin zajęć dydaktycznych w roku akademickim. 2. przestarz. 'materiał z danego przedmiotu lekcyjnego, komuś przeznaczony do opanowania przez ucznia w ustalonym czasie': A tu macie panowie studenci pensum z geografii Europy, z którego po feriach pytani będziecie. fr. pensum z łac. 'odmierzone, odwarzone' PENTAGON l. 'Departament (Ministerstwo) Obrony USA': Anonimowy wyższy urzędnik Pentagonu potwierdził informację, że Amerykanie zamierzaj ą przystąpić do powietrznej operacji na spornym terytorium. Opracowany w Pentagonie projekt budżetu został przekazany do Kongresu. 2. w matematyce 'pięciobok, pięciokąt' PENTAGONALNY książk. 'pięciokątny': Pentagonalny kształt tej budowli wyróżniają w okolicy. gr. pentagónos; nazwa amerykańskiego ministerstwa pochodzi od pięciokątnego kształtu budynku, w którym się ono znajduje 575 PENTHOUSE PERFIDIA PENTHOUSE (czytaj: penthałs) 'eleganckie, duże mieszkanie albo biuro, wybudowane na płaskim dachu wysokiego budynku; część dachu jest tarasem tego mieszkania': Inwestor oferuje także penthousy z dużymi tarasami na ostatnich kondygnacjach wysokościowca. ang. penthouse, pierwotnie 'przybudówka na dachu' PEPERMENT (czytaj: pepermint) 'likier miętowy': Wypili po kilka kieliszków pepermentu. ang. peppermint od: pepper 'pieprz', mint 'mięta' PEPITKA albo PEPITA l.' drobna, dwukolorowa kratka, będąca deseniem na tkaninie': Marynarka w pepitkę. 2. 'tkanina z takim deseniem': Kupić belę pepitki. 3. 'bryłka złota rodzimego' fr. popite z hiszp. pepita 'pestka' PEPPERONI l. 'ostro przyprawiona kiełbaska wołowo-wieprzowa (rzadziej: inny rodzaj mięsa lub wędliny z ostrymi przyprawami) - rzeczownik; także o potrawie: ostro przyprawiona - przymiotnik': Przekąska z peppe-roni. Pizza pepperoni. 2. 'ostra papryka konserwowa' ang. pepperone z wl. peperone 'czerwony pieprz' PEPSYNA w biochemii 'enzym trawiący białka, znajdujący się w soku żołądkowym': Lekarstwa zawierające pepsyny stosowane są w leczeniu nieżytu żołądka, nie-dokwaśnośności i braku łaknienia. Pepsyn używa się także do wyrobu serów. fr. pepsine, odgr. pćpsis 'trawienie' PER tylko w wyrażeniach () Mówić komuś per pan 'zwracać się do kogoś, używając formy: pan': Zwracali się do niej per pani dyrektor, chociaż po cichu mówili Zosia, bo po prostu miała w sobie urok Zosi i ani cienia dyrektorskiej oficjalności. <) Mówić komuś per ty 'zwracać się do kogoś po imieniu i w drugiej osobie liczby pojedynczej': Mówili sobie per ty, choć dzieliło ich ponad 25 lat. Mówił jej per ty, a ona jemu per panie profesorze. () pot. Traktować kogoś per noga albo per nogam 'lekceważyć, ignorować kogoś, traktować jak kogoś gorszego' lać. 'przez' PER ANALOGIAM książk. 'przez analogię (wyrażenie stosowane zwykle w tekstach naukowych)': Per analo-giam do świata przyrody możemy powiedzieć, że następuje okres wiosny w życiu naszego społeczeństwa. Rozumowanie per analogiam nie jest w tym wypadku uprawomocnione. PER ASPERA AD ASTRA (czytaj: per aspera ad astra) 'przez ciemię do gwiazd, przez trudy i cierpienia do sukcesu': Per aspera ad astra - to dewiza wypisywana dawniej często na budynkach szkół i innych instytucji edukacyjnych. Po najcięższych ćwiczeniach dowódca powtarzał im: per aspera ad astra, panowie. lać. PERCEPCJA 'odbieranie wrażeń, postrzeganie czegoś; odbiór, sposób rozumienia jakichś informacji': Percepcja utworu muzycznego była utrudniona z powodu złej akustyki sali. Właściwa percepcja tego wiersza jest możliwa tylko wówczas, gdy zna się fragmenty Biblii, do których jego autor się odwołuje. PERCYPOWAĆ 'odbierać zmysłami, postrzegać, u-świadamiać sobie; rozumieć': Właściwie percypował tylko te dzieła malarskie, które powstały przed impresjonizmem, późniejszych nie umiał zrozumieć. lać. perceptio 'ujmowanie czegoś' PEREGRYNACJA książk. 'dłuższa podróż, wędrówka': Moje peregrynacje po świecie nauczyły mnie obserwowania ludzi. Peregrynacje umęczonych uchodźców zakończyły się w obozie przejściowym w Bawarii. lać. peregrinatio 'podróż' PERFEKCJA 'doskonałość w robieniu czegoś, idealna biegłość w czymś, absolutna sprawność': System kontroli doprowadzony jest do perfekcji. Dążenie do perfekcji to rys charakterystyczny jego twórczości. PERFEKCYJNY 'taki, który charakteryzuje perfekcja; doskonały, dopracowany w każdym szczególe': Tę cudowną plastyczność twarzy osiągnięto perfekcyjną grą świateł i cieni. W tym spektaklu zaprezentował perfekcyjną grę. Perfekcyjne wykonywanie swoich obowiązków służbowych. PERFEKCJONIZM 'dążenie do osiągnięcia doskonałości w czymś, co się robi (czasem określenie stosowane w sensie ujemnym, jako przesadne dążenie do ideal-ności tego, co się robi, utrudniające ukończenie czynności)': Cechował ją perfekcjonizm, który nie pozwalał na ukończenie żadnej większej rozprawy naukowej. PERFEKCJONISTA 'ktoś dążący do perfekcji, do doskonałości w tym, co robi (czasem określenie używane z zabarwieniem ujemnym)': Jeśli nie odczuwasz satysfakcji z tego, co robisz, możliwe, że jesteś perfekcjonistą. PERFEKCJONISTYCZNY 'taki, który jest nacechowany perfekcjonizmem, dążeniem do doskonałości wykonania albo taki, który charakteryzuje perfekcjonistę': Perfekcjonisty czne zapędy pisarza. Perfekcjonistyczne traktowanie swoich obowiązków służbowych. lać. perfectio 'doskonałość ' PERFIDIA 'cecha czyjegoś postępowania: złośliwa fałszy-wość, najczęściej polegająca na tym, że udając dobre zamiary, chce się komuś zrobić przykrość lub krzywdę': Wreszcie zrozumiał perfidię dyrektora: pozwolił mu wówczas na występ na scenie tylko dlatego, że wiedział o fatalnej akustyce tego wnętrza i chciał, by jego debiut wypadłjak najsłabiej. PERFIDNY 'o człowieku lub jego postępowaniu: odznaczający się perfidią': Był perfidnym typem, który, udając życzliwość i serdeczność, dążył do ośmieszenia przyjaciela. lać. perfidia 'niewierność, wiarołomstwo' (w tym też znaczeniu w dawnej polszczyźnie) 576 PERFORACJA PERŁA PERFORACJA l. w medycynie 'pęknięcie ścianki narządu wewnętrznego na skutek jakiegoś procesu chorobowego lub przebicie jej np. podczas operacji lub w wypadku': Perforacja narządów jamy brzusznej jest najczęstszą przyczyną zapalenia otrzewnej. Perforacja żołądka. 2. w technice 'maszynowe wycinanie dziurek w arkuszach papieru, tektury itp. po to, by ułatwić odrywanie ich części; także: rezultat tej czynności: odpowiednio wykonany układ takich dziurek': Maszyna do perforacji. Uważaj, by nie zniszczyć perforacji znaczka pocztowego. Perforacja na taśmie filmowej. PERFORATOR 'urządzenie służące do wykonywania dziurek na taśmach lub kartach papierowych, będących zapisem danych, przekazywanych maszynie liczącej' PERFOROWAĆ l. 'wycinać dziurki w papierze, kartonie itp.' 2. w informatyce, przestarz. 'nanosić informację w postaci odpowiednio ułożonych dziurek na kartę lub taśmę' PERFOROWANY l. 'mający wycięte dziurki': Perforowany garnek do gotowania na parze. 2. w informatyce, przestarz. 'mający naniesione takie dziurki, które są zapisem informacji': Karta perforowana. fr. perforation PERFORMANCE (czytaj: performans) 'rodzaj współczesnego widowiska teatralnego, w którym wykonawcy konstruuj ą pewnego typu "zdarzenie", przedstawiając je głównie za pomocą środków artystycznych, jakie daje im ciało, tak, by powstająca całość wymykała się spod kontroli artysty, tworząc owo "zdarzenie", wywołujące przeżycie estetyczne': Akcjom typu performance towarzyszy przejmująca, ekstatyczna wręcz muzyka. Akty performance obywają się niekiedy bez publiczności, zastępowanej np. fotografiami. ang. performance, pierwotnie 'spełnienie; wyczyn, przedstawienie, występ' PERGAMIN l. 'nieprzepuszczający wilgoci ani tłuszczu papier, obecnie służący głównie do pakowania żywności': Zawinął wędlinę w pergamin. Pergamin rysunkowy, 2.'cienka skóra owcza, cielęca lub jagnięca odpowiednio przygotowana, służąca od starożytności jako materiał piśmienny i malarski, także: dokument sporządzony na takiej skórze': Księgi pisane na pergaminie. Pergamin z królewską pieczęcią. Najstarszy zachowany zwój pergaminu pochodzi z II tysiąclecia p.n.e. i jest przechowywany w Bibliotece Egipskiej w Kairze. PERGAMINACJA 'proces, w którym papier nieklejony poddaje się odpowiedniej obróbce, by uzyskać papier pergaminowy': Pergaminacja odbywa się w specjalnej maszynie, zwanej pergaminiarką. PERGAMINOWY l. 'wykonany na pergaminie lub wykonany z pergaminu - papieru': Pergaminowe opakowanie. 2. 'służący do robienia pergaminu, wykonany na pergaminie - skórze': Szczątki rękopisu pergaminowego. Pergaminowa skóra. PERGAMINIARKĄ 'maszyna do pergaminacji' p.-lać. Pergamena (charta) '(papier) pergameński', pochodzący z Pergamos - greckiego miasta w Azji Mniejszej PERGOLA 'lekka budowla ogrodowa, złożona z dwóch rzędów słupów i osadzonej na nich poziomej kraty, oplecionej pnączami': Pergole znano już w starożytnym Rzymie, były one powszechne w renesansowych ogrodach włoskich, są także częste współcześnie, zwłaszcza w krajach o łagodnym klimacie. Pod pergolą można było znaleźć odrobinę cienia w ten skwarny dzień. lać. pergula 'ganek, altana' PERICULUM IN MORA (czytaj: perikulum in mora) książk. 'niebezpieczeństwo w zwłoce; potrzebna szybka pomoc': Gdy usłyszał wieść o szybkich postępach nieprzyjaciela, wstał, mówiąc do swoich oficerów: - Panowie, periculum in mora, trąbić wsiadanego! lać. PERIOD l. 'to samo, co menstruacja' 2. przestarz. 'czas, po którym dane zjawisko się powtarza' PERIODYK książk.' czasopismo wydawane regularnie co jakiś czas': Czytać periodyki. Niedochodowe periodyki naukowe muszą być dotowane przez państwo. PERIODYZACJA książk. 'dzielenie czegoś na okresy, epoki itp. na podstawie jakichś wyznaczników': Periody-zacja dziejów. Periodyzacja historycznoliteracka nie zawsze jest zgodna z wydzielaniem okresów historycznych. PERIODYZOWAĆ książk. 'dokonywać periodyzacji': Periodyzować dzieje sztuki europejskiej. PERIODYCZNY książk. 'ukazujący się, powtarzający się regularnie co jakiś czas': Periodyczne napady złości. Periodyczne imprezy teatralne. fr. periode z gr. periodos 'obrót, okres' PERKAL 'podobna do płótna, cienka, usztywniona tkanina bawełniana, z której szyto bieliznę pościelową, zasłony, fartuchy itp.': Niedzielna sukienka z różowego perkalu. fr. percale z tur. PERKALINA 'lśniąca, lekka tkanina bawełniana, używana zwykle na podszewki' fr. percaline PERŁA l. 'twór, zwykle kulisty, powstający między ciałem a muszlą perłopławów wokół ciała obcego, np. ziarenka piasku, które się tam dostało': Naszyjnik z pereł. Naturalne perły. Hodowane perły. 2. przen. 'rzecz bardzo rzadka, cenna i piękna, zwłaszcza taki wytwór kultury': Perła literatury słowiańskiej. Zabytek ten nazywano perłą włoskiego renesansu. PERŁOWY l. 'mający barwę perły, srebrzystobiały': Perłowa suknia. Perłowy lakier. () Macica, masa perłowa 577 FERM PERSONALIA 'wewnętrzna część muszli mięczaków mieniąca się perłowo' 2. 'wykonany z pereł, zawierający perły': Naszyjnik perłowy. niem. Perle z łac. pema - rodzaj muszli PERM w geologii 'szósty okres paleozoiku, trwający od około 280 do 230 min lat temu, podczas którego przejawiała się silna działalność wulkaniczna i następowała transgresja morza': W utworach permu odnaleźć można ślady zlodowacenia. PERMSKI 'powstały w permie, związany z permem': Osady permskie. od nazwy miasta Perm na Uralu PERMANENTNY 'taki, który się ciągle powtarza, który trwa nieprzerwanie; stały, bezustanny': Telewizja przeżywa permanentne kłopoty. Czy wyprowadzi on Polskę z permanentnego kryzysu politycznego? Pracownicy koncernu wykazują gotowość permanentnego uczenia Się. lać. permanens 'ciągły, ustawiczny' PERMISYWIZM w socjologii 'postawa nieograniczonej tolerancji, uznająca, że zakazy obyczajowe są bezużyteczne, a nawet szkodliwe': Szerzący się w społeczeństwach zachodnich permisywizm jest potępiany przez Kościół. PERMISYWNY w socjologii 'związany z permisywiz-mem, niezwykle tolerancyjny': Permisywne podejście do problemów erotyki. Permisywna postawa wychowawcza. ang. permissiyism od łac. permissio 'pozwolenie' PERMUTACJA l. w matematyce 'dowolne uporządkowanie elementów jakiegoś zbioru skończonego w kolejności; także: każde z takich ustawień': Z n elementów jakiegoś zbioru możemy otrzymać n silnia (n!) jego per-mutacji. Np. ze zbioru liczb a, b, c możemy uzyskać 6 permutacji, na tyle różnych sposobów dadzą się uporządkować w kolejności 3 liczby. 2. 'warianty uzyskane w wyniku różnego ustawienia elementów czegoś' lać. permutatio 'przestawienie' PERORA l. książk. 'nudna i rozwlekła przemowa, pouczająca, napominająca kogoś': Wysłuchiwał perory ojca myśląc o tym, że Janek już czeka na niego za blokiem. 2. przestarz. 'uroczysta przemowa wygłaszana z jakiejś okazji': Senior rodu powitał gościa piękną pe-rorą. PEROROWAĆ l. książk. 'mówić dużo, przeważnie rozwlekle, rozwodzić się nad czymś': Od godziny perorował o czymś, co nikogo z nas nie interesowało. 2. przestarz. 'uroczyście przemawiać' lać. perorare 'przemawiać, szczegółowo objaśniać' PERPETUUM MOBILE 'maszyna wiecznego ruchu, dla tradycyjnej fizyki twór z dziedziny fantazji, który wiecznie poruszałby się, nie zasilany energią z zewnątrz': Dla newtonowskiej fizyki istnienie we Wszechświecie perpetuum mobile - maszyny wiecznie poruszającej się bez dopływu energii z zewnątrz - to czysta fantazja, ale czy przypadkiem Wszechświat sam nie jest gigantycznym perpetuum mobile? lać. perpetuum mobile 'wiecznie poruszające się' PER PROCURA zob. pod hasłem PROKURA PER SALDO książk. 'ogółem, w rezultacie, w sumie': Pomimo wszelkich wątpliwości podjęta decyzja jest per saldo słuszna. Na początku trochę na tym straciliśmy, ale per saldo rzecz się opłaciła. wl., z łac. PER SE książk. 'samo przez się, samo z siebie': Jest to decyzja zrozumiała per se. lać. PERSONA 'z odcieniem ironii lub żartu o ważnej osobie lub osobie zachowującej się z przesadną powagą i tajemniczością': Nie wiem, czy dla mnie znajdzie się miejsce za stołem, za którym zasiadają tak znakomite persony. Przybył z jakąś tajemniczą personą w kapeluszu i ciemnych okularach. PERSONA NON GRATA w dyplomacji 'osoba niepożądana': Dyplomata, który zostanie zawiadomiony przez władze kraju, w którym pełni swoją misję, iż jest persona non grata, musi opuścić ten kraj w określonym terminie. UWAGA: wyrażenie persona non grata jest nieodmienne. Mówimy: został uznany za persona non grata, a nie za "personę non grata". PERSONAT przestarz. 'ważna osoba, zajmująca dość wysokie miejsce w hierarchii społecznej': Obok licznych magnackich kawalkad ciągnęły i szczuplejsze dygnitarzy powiatowych i ziemskich. Co chwila z kurzawy wychylały się pojedyncze karabony szlacheckie, zaprzężone w parę lub w cztery konie, a w każdym siedział szlachcic personat z krucyfiksem na szyi [...]. (Sienkiewicz) PERSONEL 'zespół osób pracujących w jakiejś instytucji': Płace nie wzrosły, choć personel naszej szkoły zmniejszył się o kolejne dwie osoby. lać. persona PERSONALIA 'dane osobiste; także: dane z życiorysu, szczegóły biograficzne': Sprawdzono personalia zatrzymanych. Wpisanie personaliów we właściwe rubryki zajęło mu sporo czasu. PERSONALNY 'osobisty, dotyczący jakiejś osoby, jej personaliów': Teczki personalne; w użyciu rzeczownikowym, potocznie: 'kierownik dziani kadr': Rozmowa z personalnym nie wyjaśniła jego sytuacji. Dane personalne 'to samo co personalia': Ankieta personalna. PERSONALNIE 'za pośrednictwem osób, przez osoby; także: osobiście, po imieniu': Partie związane personal- 578 PERSONALIZM PERWERSJA nie z układem sprzed 1989 roku. W recenzji skrytykował personalnie autorów podręcznika. lać. personalia (liczba mnoga od: personale) 'rzeczy osobiste' i per-sonalis 'osobisty' PERSONALIZM l. 'kierunek we współczesnej filozofii i związanej z nią psychologii, głoszący, że na ludzi należy patrzeć pod kątem jednostkowym, należy uznawać szczególną rolę osoby ludzkiej, której nie można sprowadzić do jakichkolwiek praw statystyki, podporządkować prawidłowościom historycznym itd.': Personalizm katolicki głosi wyjątkową doskonałość osoby ludzkiej wśród bytów. Polscy personaliści to m.in. tacy filozofowie, jak Karol Wojtyła i Mieczysław Gogacz. 2. w teologu 'wiara w osobowego Boga, wiara w to, że Bóg jest osobą': Personalizm w religii chrześcijańskiej. PERSONALISTA 'zwolennik personalizmu, obecnie najczęściej - kierunku filozoficznego': Emmanuel Mou-nier, jeden z czołowych personalistów europejskich, w swych pismach nawiązuje zarówno do źródeł chrześcijańskich, jak i do ideologii lewicowej. PERSONALISTYCZNY 'związany z personalizmem -kierunkiem filozoficznym - lub personalistami': Perso-nalistyczny ogląd rzeczywistości. Personalistyczne idee. ang. personalism PERSONIFIKACJA l. w nauce o literaturze 'rodzaj metafory polegającej na nadaniu zwierzętom, roślinom, zjawiskom, rzeczom cech ludzkich, przedstawieniu ich w postaci ludzkiej': Poetycka personifikacja zamieci. Personifikacja zwierząt i roślin w bajkach. 2. 'postać uosabiająca coś': Ta chuda dziewczyna w zwiewnej sukience ma być personifikacją wiosny? PERSONIFIKOWAĆ w nauce o literaturze 'dokonywać personifikacji, nadawać czemuś cechy ludzkie': Leśmian w swej poezji personifikuje cały świat: drzewa, łąki, pola, nawet drewnianego Chrystusa. fr. personnification PERSPEKTYWA l. 'otwarty widok na coś, panorama czegoś': Otwarła się przed nimi malownicza perspektywa gór. 2. 'widoki na przyszłość': Jest to możliwe dzięki zarysowującym się perspektywom gospodarczej stabilizacji. Perspektywy wyjazdu są nadal mgliste. 3. 'odległość w czasie, która umożliwia lepszą (albo właściwą) ocenę czegoś': Z perspektywy lat potrafię ocenić jego przenikliwość. 4. 'punkt widzenia, stanowisko w jakiejś kwestii, zapatrywanie na coś': W takiej perspektywie błędy są wezwaniem do nawrócenia się, a nie tylko ostrzeżeniem i przestrogą. Czy można wydawać sądy z perspektywy Jasła? S. 'przedstawianie przedmiotów trójwymiarowych na płaszczyźnie zgodnie z prawami widzenia, tak żeby zachować złudzenie ich trójwymiarowości': Na obrazie zachowano perspektywę. PERSPEKTYWICZNY l. 'taki, który daje widoki na przyszłość': Przedsięwzięcie perspektywiczne. Perspektywiczny aktor. 2. 'zgodny z zasadami perspektywy optycznej': Skrót perspektywiczny. lać. perspectiva 'widok' PERSWAZJA 'przekonywanie kogoś do czegoś, tłumaczenie komuś, że trzeba coś zrobić albo czegoś zaniechać': Nie wiadomo, czy perswazje prezydenta były skuteczne. Przymuszenie polega tu na perswazji - może być łagodna. Uległ perswazjom żony i pił coraz rzadziej . PERSWADOWAĆ 'stosować wobec kogoś perswazję, przekonywać kogoś do czegoś, tłumaczyć komuś coś': Perswadował długo i - o dziwo ze - skutkiem. Nie mogę mu wyperswadować tej znajomości. PERSWAZYJNY 'taki, który jest oparty na perswazji': Perswazyjne słowa. Perswazyjne zachowanie nauczyciela. tac. persuasio 'przekonanie' od: persuadere 'namawiać, przekonywać' PERSYFLAŻ l. ksiazk. 'szyderstwo zamaskowane pozorami uprzejmości': Była osobą inteligentną, wyczuła od razu w jego zachowaniu elementy persyflażu. 2. 'utwór literacki lub jego fragment ironicznie naśladujący manierę stylistyczną innego autora': Persyflaż pod wieloma względami przypomina parodię i pastisz. fr. persiflage PERTRAKTACJE 'rokowania, rozmowy w jakiejś sprawie, zwłaszcza rokowania handlowe, które poprzedzają zawarcie umowy, traktatu itp.': Trwają pertraktacje z przedsiębiorstwami - właścicielami hoteli. Ostatnio Syryjczycy rozpoczęli pertraktacje z Rosją w sprawie zakupu broni. PERTRAKTOWAĆ 'prowadzić pertraktacje, rokowania; układać się z kimś w jakiejś sprawie': Rolnicy pertraktują z rządem w sprawie cen minimalnych na zboże. Z wrogiem nie wolno mi pertraktować. lać. pertractatio 'zajmowanie się czymś' od: pertractare 'zajmować się czymś' PERTURBACJE 'zawirowania, zakłócenia normalnego porządku rzeczy, zamieszanie, zamęt': Wszelkie próby naruszenia własności prywatnej mogą owocować olbrzymimi perturbacjami ekonomicznymi. Ostatnie perturbacje na rynku walutowym umocniły pozycję dolara. lać. perturbatio 'zaburzenie, przeszkoda' PERWERSJA 'zachowania wykraczające poza normę społeczną w pewnej dziedzinie, zwłaszcza w dziedzinie seksualnej': Uznanie czegoś za perwersję jest sprawą niezwykle względną. Przy rygorystycznym podejściu do seksu są perwersją wszelkie śmielsze pieszczoty, które nie służą prokreacji. Przy podejściu liberalnym nie są perwersją żadne formy kontaktów seksualnych między dorosłymi ludźmi, które sprawiają im przyjemność. 579 PERYFERIE PERYSTYL PERWERSYJNY 'odznaczający się perwersją': Perwersyjny kochanek. Za perwersyjne i pornograficzne dzieło uważano dawniej "Ulissesa" Jamesa Joyce'a. od łac. perversio 'przekręcenie' PERYFERIE l. 'zewnętrzne części czegoś, odległe od centrum': Szpital na peryferiach miasta. Na peryferiach państwa sytuacja gospodarcza była znacznie trudniejsza niż w centrum. 2. przen. 'coś marginalnego, mało istotnego': To są już peryferie moich zainteresowań. Jego twórczość to peryferie naszej poezji współczesnej. PERYFERYJNY l. inaczej: PERYFERYCZNY 'znajdujący się na peryferiach, odległy od centrum': Minęliśmy ostatnie, peryferyjne osiedla i wjechaliśmy w las. 2. przen. 'mający drugorzędne znaczenie, uboczny': Peryferyjna problematyka. URZĄDZENIA PERYFERYJNE w technice komputerowej 'urządzenia podłączone z zewnątrz do jednostki głównej komputera': Urządzenia peryferyjne to np. monitor, drukarka i klawiatura. od łac. peripheria 'okręg koła' PERYFRAZA w nauce o literaturze 'omówienie, zastąpienie jakiegoś słowa przez opis, metaforę lub charakterystykę': Peryfrazy są stosowane także w tekstach nie-atrystycznych, najczęściej ze względów stylistycznych - by nie powtarzać nazwiska Prus piszemy np. autor "Lalki". W utworach oświeceniowych kunsztowna pe-ryfraza stanowiła wyróżnik mowy ukształtowanej artystycznie. PERYFRAZOWAĆ w nauce o literaturze 'stosować peryfrazę': Peryfrazując słowo ojczyzna powiedział: ta, co nie zginęła. PERYFRASTYCZNY w nauce o literaturze i w językoznawstwie 'określający jakiś wyraz lub pojęcie przez peryfrazę': Peryfrastyczne określenia ukochanej w poezji miłosnej. gr. periphrasis PERYGEUM w astronomii 'punkt orbity Księżyca albo sztucznego satelity najbliższy Ziemi': Perygeum i apogeum Księżyca. n.-fac. perigaeum odgr. per 'przy', gaia 'ziemia' PERYGLACJAŁ l. w geografii 'procesy zachodzące w zimnym klimacie w okresie zlodowaceń oraz panujące wówczas warunki; także: warunki panujące dziś na krańcach lodowców Grenlandii, Antarktydy i w wysokich górach': Peryglacjał plejstoceński. 2. w geografii 'strefa, w której panuj ą takie warunki': Badacze antarktycz-nego peryglacjału. PERYGLACJALNY w geografii i geologii 'związany z peryglacjałemw l. lub 2. znaczeniu': Peryglacjalna rzeźba terenu wykształca się pod wpływem zamarzania i od-marzania gruntu. Na przedpolu norweskich lodowców oglądali utwory peryglacjalne. niem. periglazial od gr. peri 'przy', glacialis 'lodowy' PERYKOPA l. 'w liturgii katolickiej: fragment Biblii, przeznaczony do odczytania i skomentowania w czasie mszy': Zbiór perykop z różnych ksiąg Biblii, ułożonych tak, jak mają być odczytane w ciągu całego roku, nazywa się lekcjonarzem. 2. 'fragment tekstu biblijnego, wydzielony śródtytułem lub akapitem' lać. kość. pericopa, z gr. perikope 'obcinanie' PERYPATETYKA albo SZKOŁA PERYPATETY- CKA 'szkoła filozoficzna Arystotelesa, także jego nauka, rozwijana przez uczniów i komentatorów': Szkoła znajdowała się w Likeionie; czy to od szpalerów Likeio-nu, czy też od tego, że dysputowano tam chodząc, otrzymała nazwę "perypatetyckiej". (Tatarkiewicz) PERYPATETYK 'uczeń Arystotelesa': Najbardziej znanym perypatetykiemjest Teofrast. od gr. peripatesis 'przechadzka' PERYPETIE 'powikłane zdarzenia, przygody i kłopoty na drodze do celu, zwłaszcza tego typu zdarzenia i przygody w utworze literackim': Perypetie pary kochanków w "Ogniem i mieczem". Opowiedziała mi o swoich perypetiach rodzinnych. gr. peripeteia 'nagły zwrot' PERYSKOP l. 'przyrząd optyczny, służący do obserwacji obiektów nieznaj dujących się bezpośrednio w polu widzenia, zwłaszcza obserwacji z zanurzonego okrętu podwodnego tego, co znajduje się na powierzchni wody' : Kapitan obserwował nieprzyjacielskie okręty przez peryskop. 2. 'obiektyw fotograficzny składający się z dwóch soczewek zbierających, ustawionych po obu stronach przysłony i skierowanych ku sobie stroną wklęsłą' PERYSKOPOWY 'związany z peryskopem': Peryskopowe szkła. Okręt podwodny wyszedł na głębokość peryskopową. fr. priscope odgr. peri 'przy', skopein 'patrzeć' PERYSTALTYKA inaczej: RUCHY ROBACZKOWE w fizjologii 'ruchy jelit, żołądka i innych narządów, wywoływane skurczami mięśni okrężnych, powodujące przesuwanie się pokarmu (lub innej zawartości narządu) od żołądka ku odbytowi': Jedzenie potraw zawierających dużo błonnika poprawia perystaltykę jelit. PERYSTALTYCZNY w fizjologii 'związany z perystal-tyką': Ruchy pery starty czne. fr. peristaltique, od gr. peristaltikós 'przygniatający, ugniatający' PERYSTYL l. 'w architekturze starożytnej: otoczony kolumnadą i osłonięte dachem podwórze, którego konstrukcja była wsparta na kolumnach, dzięki czemu stanowił wnętrze otwarte': Perystyle mieściły niekiedy małe dziedzińce. 2. 'kolumnada otaczająca budynek, np. świątynię, dziedziniec lub ogród' gr. peristylos 'otoczony słupami, kolumnami' 580 PESTYCYD PIANO PESTYCYD wyraz zwykle używany w liczbie mnogiej: PESTYCYDY 'substancje naturalne lub syntetyczne, służące do zwalczania niepożądanych organizmów zwierzęcych i roślinnych (szkodników, chwastów) i ochrony przed nimi roślin uprawnych, zwierząt, ludzi, żywności, drewna itp.': Pestycydy, choć konieczne dla prowadzenia intensywnej gospodarki rolnej, są w wielu wypadkach trujące dla ludzi i zwierząt, dlatego stosuje się je umiarkowanie, z zachowaniem odpowiednich przepisów. Każdy z wymienionych pestycydów należy stosować w ściśle określonym terminie i w określonej fazie rozwoju szkodników, inaczej bowiem zabiegi nie przynoszą spodziewanych efektów. ang. pesticide od łac. pestis 'zaraza' PESYMIZM 'postawa życiowa, charakteryzująca się brakiem wiary w pomyślny rozwój zdarzeń i dostrzeganiem przede wszystkim negatywnych stron życia': Owładnął nią skrajny pesymizm i brak wiary w sens jakichkolwiek działań dla poprawy swej sytuacji. PESYMISTA 'osoba odznaczająca się pesymizmem lub osoba niewierząca w pomyślny rozwój jakiejś konkretnej sytuacji': W tej sprawie jestem pesymistą- no cóż, jeśli się uda, radość będzie tym większa. PESYMISTYCZNY 'odznaczający się niewiarą w pomyślny rozwój zdarzeń': Ogarnął go pesymistyczny nastrój. Pesymistyczne przewidywania, dotyczące zmniejszenia się obrotów w II kwartale. fr. pessimisme od łac. pessimus 'najgorszy' PETARDA l. 'środek imitujący wybuchy pocisków, granatów itp., używany zwykle w czasie ćwiczeń wojskowych': Sierżant rzucał petardy, imitujące pociski nieprzyjaciela. Czy w sklepach z zabawkami powinno się sprzedawać petardy? 2. 'w XVI-XVII w. ładunek wybuchowy używany do wysadzania w powietrze mostów, bram itp.': Pod bramę zamku podłożono petardę. fr. petard od: peter 'trzaskać' PETENT óficj. 'osoba załatwiająca jakąś sprawę w urzędzie, zwłaszcza taka, która o coś prosi, składa jakieś podanie': Urzędniczka zawiadomiła go, że dzisiaj już nie przyjmują petentów. niem. Petent z łac. petens 'ubiegający się o coś, proszący' PETITIO PRINCIPI (czytaj: peticjo principi) w filozofii i w logice 'błąd rozumowania, polegający na przyjęciu za przesłankę zdania bezpodstawnie uznanego za prawdziwe, takiego, którego prawdziwość wymaga udowodnienia' lać. 'żądanie początku' PETRO- cząstka wyrazów złożonych, o znaczeniu 'ropa naftowa', wskazująca na ich związek z wydobyciem, przerobem lub sprzedażą ropy naftowej, np. petrochemia, petrodolary ang. petro(leum) 'ropa naftowa' zgr. petros 'kamień' PETROCHEMIA 'dział przemysłu chemicznego, zajmujący się przeróbką ropy naftowej i gazu ziemnego; także: przedsiębiorstwo, które się tym zajmuje': Do roku 1989 polska petrochemia związana była głównie z dostawami ropy naftowej ze Związku Radzieckiego, obecnie znaczna część przetwarzanej ropy pochodzi z Zachodu. Natomiast używany w Polsce gaz ziemny nadal jest prawie wyłącznie sprowadzany z Rosji. Petrochemia Płock SA to największy na naszym rynku producent paliw płynnych. PETROCHEMICZNY 'związany z petrochemią - przeróbką ropy naftowej': Przemysł petrochemiczny. Kombinat petrochemiczny. złożenie cząstki: petro- i słowa: chemia PETRODOLARY 'dolary, zwłaszcza wielkie sumy, uzyskane ze sprzedaży ropy naftowej': Strumień petrodola-rów może odwrócić tendencje na europejskich rynkach walutowych. złożenie cząstki: petro- i słowa: dolary PETRYFIKOWAĆ 'utrwalać coś w określonej, później już niezmienianej formie, zestalać, zakonserwowywać': Układy społeczne petryfikują się tylko w ściśle określonych warunkach; w innych mają tendencje do zmieniania się. fr. petrifier, z gr. petros 'kamień' PETTING 'wszelkie pieszczoty erotyczne poza stosunkiem': Żeby zabezpieczyć się przed ciążą i w obawie przed AIDS, uprawiali petting. ang. petting od: pet 'pieścić' PETYCJA 'pismo skierowane do władz, zwykle przez jakąś grupę obywateli, zawierające postulaty, wnioski lub prośby': Petycję w sprawie ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego podpisało kilkudziesięciu wybitnych pisarzy i ludzi kultury. Zbierał podpisy pod petycją do burmistrza w sprawie budowy oczyszczalni ścieków. lać. petitio 'podanie, prośba, skarga' PIANO w muzyce l. 'określenie wykonawcze: cicho, delikatnie - przysłówek': Grajmy tak, jak było w nutach -piano. 2. 'partia utworu wykonywana cicho, delikatnie -rzeczownik': Po forte następuje piano, jak w utworach sprzed XVIII w. Kochałem wszelkie piana, nie przepadałem jednak za tym, by stanowiły główną część utworu. 3. 'cichy, delikatny - przymiotnik': Dźwięk piano. PIANISSIMO w muzyce l. 'określenie wykonawcze: bardzo cicho, najciszej jak można- przysłówek': Zagraj to pianissimo, inaczej cały efekt diabli wezmą. 2. 'partia utworu wykonywana bardzo cicho - rzeczownik': Pianissimo w drugiej części sonaty nie było jeszcze wówczas powszechne w utworach tego typu. 3. 'bardzo cichy - przymiotnik': Fragment pianissimo artysta wykonał znakomicie, dźwięk był tak delikatny, jakby wychodził spod ręki muzyka po tygodniowym poście. 581 PICADILLO PIGMEJ PIANOFORTE w muzyce 'określenie wykonawcze: cicho i nagle bardzo głośno': Przejście od moderato do pia-noforte. wl. piano 'cicho' PICADILLO (czytaj: pikadiiio albo pikadijo) 'hiszpańska potrawa przyrządzana z siekanego mięsa z warzywami (np. z pomidorami, papryką, fasolą), czosnkiem, cebulą, oliwkami i pikantnym dodatkiem - kaparami': Przyprawy i kapary czynią z prostego dania, jakim jest picadiiio, prawdziwy specjał. Zamiast indyka można do picadiiio użyć wołowiny lub wieprzowiny. hiszp. PIDGIN albo PIDŻIN (czytaj: pidżin) 'język mieszany, odznaczający się uproszczoną składnią i odmianą wyrazów oraz ograniczonym słownictwem zapożyczonym z różnych języków, używany jako środek porozumienia na obszarach wielojęzycznych': Pidżin jest używany zwłaszcza w kontaktach handlowych przez kupuj ących i sprzedających, którzy posługują się na co dzień innymi językami. Pidgin english (czytaj: pidżin inglisz) 'język mieszany, używany głównie w Azji Wschodniej i Oceanii jako język handlowy, oparty na słownictwie angielskim i chińskim' ang., zniekształcenie w pidgin english słowa: business PIEDESTAŁ 'podstawa, na której stoi pomnik, popiersie itp.': Z piedestału spoglądał na spacerujących kamienny rycerz z mieczem w dłoni. () Postawić kogoś na piedestale 'wynieść kogoś ponad innych, wysoko go cenić, przypisać mu szczególne cnoty, zalety Spaść z piedestału 'przestać być osobą szczególnie cenioną, godną szacunku, stracić autorytet' fr. piedestał PIERESTROJKA 'zmiany polityczne i gospodarcze zapoczątkowane w Związku Radzieckim przez Michaiła Gorbaczowa pod koniec lat 80. XX w., za cel mające przebudowę Związku Radzieckiego w państwo nowocześniejsze i bardziej demokratyczne': Dopiero piere-strojka umożliwiła ujawnienie obszarów zacofania gospodarczego i kulturalnego. Czy odejście Gorbaczowa to także koniec pierestrojki? - zastanawiają się komentatorzy. roś. pierestrojka 'przebudowa' PIERROT (czytaj: pierro albo pierot) 'postać z dziewiętnastowiecznej pantomimy francuskiej, wywodząca się z komedii dell'arte, mająca cechy bohatera ludowego, a później sentymentalnego kochanka': Na scenie pojawiła się postać w charakterystycznym kostiumie, z ubieloną twarzą - to pierrot opłakujący niewierną kochankę. W zakochanym łzawo pierrocie rozpoznała chłopca, który dał jej w kawiarni bukiecik fiołków. fr. z wl. Pierrot 'Piotruś' PIĘTA 'motyw w sztuce sakralnej: obraz lub rzeźba przedstawiające Matkę Bożą, trzymającą na kolanach martwego Chrystusa': Smuga wieczornego światła padała wprost na stojącą w bocznej nawie piętę, ożywiając jej delikatne, tu i ówdzie pościerane już złocenia. PIĘTA (WATYKAŃSKA) 'wspaniała rzeźba Michała Anioła przedstawiająca piętę': Po wejściu do Bazyliki św. Piotra, z prawej strony, naszym oczom ukazała się słynna Pięta. wl. pięta 'miłosierdzie' PIETYZM l. 'szacunek, poszanowanie, poważanie kogoś lub czegoś połączone z troskliwością, a nawet uwielbieniem': Z pietyzmem układała wszystkie zdobyte medale i nagrody. Mieć, żywić pietyzm dla kogoś. 2. w historii 'w XVII i XVIII w. nurt w luteranizmie, za cel stawiający sobie pogłębienie uczuć religijnych, m.in. przez wspólne modlitwy oraz odczytywanie i omawianie Pisma Świętego': Żarliwość religijna pietyzmu, na czele wszystkich uczuć stawiającego wiarę w Boga, była niekiedy traktowana ironicznie. Z pietyzmem wiąże się przekonanie o powszechnym kapłaństwie, kapłaństwie wszystkich ludzi wierzących, ruch ten propagował też działalność charytatywną. niem. Pietismus, łac. pietas 'pobożność' PIEZOELEKTRYCZNOŚĆ w fizyce 'zjawisko powstawania na przeciwległych ścianach niektórych kryształów ładunków elektrycznych przeciwnego znaku pod wpływem rozciągania lub ściskania wzdłuż jednej z osi kryształu (zjawisko piezoelektryczne proste); także: mechaniczna deformacja kryształu pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego (zjawisko piezoelektryczne odwrotne)': Piezoelektryczność występuje w tych kryształach, które nie mają swego środka symetrii, np. w kryształach kwarcu. PIEZOELEKTRYK w fizyce 'kryształ, w którym występuje zjawisko piezoelektrycznści' złożenie cząstki piezo- z gr. piezó 'uciskam' i słowa: eletryczność PIGMALION l. 'w mitologii greckiej: król Cypru, który zakochał się w wyrzeźbionym przez siebie z kości słoniowej posągu, przedstawiającym niebywale piękną kobietę': Obejrzał się: przed nim stał ukochany posąg, łaską Afrodyty zmieniony w żywą kobietę. Nazywała się ona odtąd Galatea. Pigmalion uczynił j ą swój ą żoną i królową [...]. (Parandowski) Historia Pigmaliona stała się kanwą słynnej sztuki George'a Bernarda Showa oraz amerykańskiego musicalu "My fair Lady". 2. przen. 'mężczyzna, który uwzniośla i uduchawia kochaną kobietę; także: twórca, którego geniusz i miłość są zdolne tchnąć ducha w martwą materię, który "ożywia" swe dzieło': I byłeś [mowa o Szopenie] jako owa postać, którą / Z marmurów łona, / Niźli je kuto, / Odejmą dłuto / Geniuszu - wiecznego Pigmaliona! (Norwid) gr. Pygmalion PIGMEJ l. 'członek niskorosłych ludów, zwłaszcza ludów zamieszkujących lasy Afryki Równikowej, przeciętnie mający ok. 130-150 cm wzrostu': Pierwotnie Pigmeje byli ludem koczowniczym zajmującym się myślistwem, 582 PIGMENT PIKOWAĆ dziś prowadzą osiadły tryb życia i uprawiają ziemię. 2. przen. pot. 'człowiek niskiego wzrostu': Koleżanki śmiały się z niej, że umawia się z takim pigmejem. PIGMEJSKI 'związany z Pigmejami': Chaty pigmejskie. Typ pigmejski w antropologii 'typ czarnej odmiany człowieka, charakteryzujący się niskim wzrostem, występujący u afrykańskich Pigmejów, a także w Azji i Nowej Gwinei' gr. pygmaios, dosłownie 'wielkości pięści'; wzmianki o Pigmejach występują już u historyków starożytnych PIGMENT l. w biologii 'barwnik, wytwarzany w pewnych komórkach organizmów żywych, nadający im określoną barwę': Pigmentami sąm.in. hemoglobina, mela-nina i lipochromy. 2. w chemii 'substancja barwna, organiczna lub nieorganiczna, bardzo trudno rozpuszczalna w wodzie i wielu innych substancjach, w postaci rozdrobnionego proszku lub zawiesiny w cieczy służąca do barwienia': Pigmenty używane są do produkcji farb i lakierów. PIGMENTACJA w biologii 'ubarwienie organizmu, warunkowane występowaniem określonych pigmentów w poszczególnych jego komórkach, które jest charakterystyczne dla danego gatunku': Pigmentacja skóry. Pig-mentacja włosów. PIGMENTACYJNY w biologii 'związany z pigmen-tacją': Do cech pigmentacyjnych należą m.in. barwa oczu, skóry i włosów. PIGMENTOWY w biologii 'związany z pigmentem, zawierający pigment': Pigmentowe komórki. () Papier pigmentowy w fotografice 'papier pokryty emulsją żelatynową, stosowany w niektórych starszych technikach poligraficznych': Za pomocą papieru pigmentowego przenosi się obraz na płytę miedzianą. od łac. pigmentum 'farba' PIK l. 'kolor w kartach oznaczony czarnym listkiem o serco-watym kształcie (podobnym do wyglądu listka wina)': Licytować piki. 2. 'karta oznaczona takim listkiem': Miał w ręku tylko dwa piki. fr. pique; od tego samego słowa pochodzi rzeczownik: pika ('dzida') PIKADOR 'konny uczestnik korridy, uzbrojony w pikę, którą kłuje byka, by go rozdrażnić': W korridzie zwykle bierze udział dwóch lub trzech pikadorów. hiszp. picador PIKANTNY l. 'o potrawach: ostry w smaku': Podano mocno przyprawioną, bardzo pikantną "zupę węgierską". l.przen. 'o jakichś historiach lub ich szczegółach: ostry, powodujący ożywienie u odbiorców, często dwuznaczny i nieprzyzwoity': Opowiadał pikantne anegdotki o znanych osobach. PIKANTERIA 'bycie pikantnym, to, że jakaś historia lub pewne jej elementy są pikantne: ostre, często nieprzyzwoite': A pikanterii temu opowiadaniu dodaje, panowie, fakt, że to wszystko zdarzyło się naprawdę - i to w naszej firmie. fr. piquant 'kłujący, szczypiący' PIKAP albo PICK-UP (czytaj: pikap) 'nadwozie, które jest połączeniem samochodu osobowego i małego samochodu ciężarowego: z przodu takie samo, jak u samochodu osobowego, z tyłu - składające się z niewielkiej platformy bagażowej, na której montuje się budę lub furgon: także: samochód o takim nadwoziu': Oferujemy klientom także wersję: pick-up i kombi. Pikapy są chętnie wykorzystywane przez rolników i właścicieli niewielkich przedsiębiorstw. ang. pick-up car od: pick-up 'podnosić coś' PIKIETA l. 'grupa demonstrantów, która przed jakimś urzędem obnosi plakaty protestacyjne w pewnej sprawie politycznej lub społecznej albo stoi nieruchomo z takimi plakatami przed gmachem urzędu': Przed Radą Miejską wystawiono pikiety. Pikiety rolników domagających się oddłużenia blokowały wejście do ministerstwa. 2. 'grupa robotników, która w czasie strajków nie dopuszcza łamistrajków do zakładu pracy': Strajkujący wystawili pikietę blokującą wejście do fabryki. 3. przestań. 'żołnierz lub mały pododdział stojący na czatach': Stoi ułan na pikiecie. PIKIETOWAĆ 'organizować pikietę, brać w niej u-dział': Pracownicy przemysłu drzewnego pikietowali wczoraj Ministerstwo Rolnictwa i Leśnictwa. Rolnicy pikietujący pod sejmem przedostali się przez kordon straży sejmowej. fr. piquet, dosłownie 'palik, kolek' PIKLE 'pokrojone warzywa, marynowane w occie z dodatkiem przypraw': Pikle z ogórków, z marchwi. By przyrządzić pikle, warzywa kroi się w płaty lub krążki, układa w słojach i zalewa przegotowanym octem z dodatkiem cukru i korzeni. ang. piekłeś PIKLING 'uwędzony w gorącym dymie, lekko solony śledź': Zjeść kanapkę z piklingiem. niem. Buckling z niederlandzkiego, od słowa: Bock 'kozioł' (ze względu na zapach) PIKNIK 'spotkanie towarzyskie na świeżym powietrzu, połączone zwykle z jedzeniem przyniesionych posiłków': W sobotę urządzili sobie piknik w lesie za miastem. PIKNIKOWY 'związany z piknikiem, bawiący się na pikniku': Piknikowe towarzystwo spędził dopiero wieczorny chłód. ang. pienie PIKOWAĆ l. 'przeszywać co najmniej dwie wartstwy materiału przełożone watą, watoliną, wełną itp., tworząc jakiś wzór': Pikować kurtkę. Pikowana kołdra. 2. 'o ptakach, samolotach: lecieć pionowo w dół': Na pokazie 583 PIKSEL PIONIER przyglądaliśmy się pikującym samolotom. 3. w ogrodnictwie 'przerywać lub rozsadzać młode, gęsto posiane rośliny': Pikować sałatę. odfr. piquer 'kłuć' PIKSEL w technice 'punkt świetlny na ekranie monitora, który jest najmniejszym, podstawowym składnikiem wyświetlanego obrazu': Piksel, czyli plamka świetlna albo punkt światłoczuły, wskutek odchylenia strumienia elektronów zmienia położenie i kreśli na ekranie linie świetlne. ang., od: pic(ture) el(ement) 'element obrazu' PIKTOGRAFIA 'pismo obrazkowe, składające się z rysunków przedstawiających jakąś treść, będące pierwotną formą zapisu sytuacji i zdarzeń, jeszcze nie oddającą języka': Piktografia była częsta u ludów rybackich i myśliwskich, stosowali j ą Eskimosi, Indianie, ludy Afryki Południowej i Oceanii. PIKTOGRAM l. 'znak pisma obrazkowego; także: napis wykonywany tym pismem': Piktogram przedstawia pewne sytuacje, a od zwykłego rysunku różni się rozczłonkowaniem treści. 2. 'międzynarodowy graficzny znak informacyjny': Współczesne piktogramy wyparły napisy na dworcach kolejowych, w centrach handlowych i na ulicach. PIKTOGRAFICZNY 'związany z piktografią': Znak, rysunek piktograficzny. Pismo piktograficzne. Charakter piktograficzny miały egipskie hieroglify. fr. pictographie od łac. pictus 'malowany' i gr. graphó 'piszę' PILASTER w architekturze 'filar o prostokątnym przekroju, stojący przy ścianie lub wpuszczony w nią, pełniący funkcję podpory albo dekoracji': Żłobkowany pilaster z bazą i głowicą. Niekiedy pilastry są obramowaniem okien i drzwi. wl. pilastro od: pilą 'słup, filar' PILAW 'potrawa z gotowanego ryżu, baraniny lub innego mięsa z dodatkiem ostrych przypraw, popularna w krajach bałkańskich i na Bliskim Wschodzie': Pilawy, czyli pikantne potrawy z ryżem, przyrządza się przez powolne gotowanie ryżu, którego ziarenek nie miesza się do chwili, aż płyn, w którym ryż gotujemy, nie zostanie całkowicie wchłonięty. Jedli pilaw jagnięcy z morelami i rodzynkami. tur. PILZNER 'piwo jasne wysokiej jakości, początkowo produkowane w Pilznie w Czechach; obecnie nazwa używana jako określenie wysokiej jakości piwa jasnego, mocno pieniącego się, o charakterystycznym gorzkawym smaku': Dzisiaj pilznerjest wytwarzany w wielu browarach zachodnioeuropejskich. od nazwy miasta Pilzno w zachodnich Czechach PILOT l. 'osoba kierująca samolotem, prowadząca statek do portu, kierowcę rajdowego; ktoś, kto oprowadza wycieczki': Piloci wymieniali się doświadczeniami z lotów na Antyle. 2. 'urządzenie elektroniczne w formie podobnej do małego, płaskiego etui, pozwalające na obsługę z odległości takich sprzętów, jak telewizor, magnetowid, otwieranie drzwi itp.': Wzięła do ręki pilot i "pstrykała" po kanałach. 3. 'fragment filmu, serialu, rzadziej audycji radiowej, który ma zachęcić do obejrzenia całości': Znowu nadali pilot tego nowego serialu australijskiego. fr. pilote PIMENT inaczej: ZIELE ANGIELSKIE 'przyprawa kuchenna z drobnych owoców drzewa pimentowego, zebranych przed dojrzeniem i wysuszonych': Piment to ostra, silnie pachnąca przyprawa, stosowana podobnie jak pieprz. PIMENTOWY 'związany z pimentem': Smak pimento-wy. () Drzewo pimentowe 'drzewo rosnące na terenach tropikalnych Nowego Świata, o skórzastych, eliptycznych liściach i drobnych, białych kwiatach' fr. piment z łac. pigmentom 'barwnik' PIN 'tajny numer karty do bankomatu, telefonu komórkowego itp.': PIN najlepiej jest zapisać w notesie jako część innego numeru, np. jakiegoś wymyślonego numeru telefonu. Ktoś, kto nie może sobie przypomnieć swojego PIN-u i nigdzie go nie zapisał, musi starać się o nową kartę do bankomatu. ang. skrót wyrażenia: P(ersonal) I(dentyfication) N(umber) PINBALL 'to samo, co flipper' amer. pinball od: pin 'kołek, sztyft', bali 'piłka, kula' PIONIER l. 'osoba osiedlająca się na nowych terenach, zwłaszcza amerykański osadnik na Dzikim Zachodzie': Wśród niesłychanych trudów pionierzy zajmowali i kolonizowali nowe tereny. 2. przen. 'osoba, firma, instytucja a nawet państwo, które wprowadza coś nowego w pewnej dziedzinie, dokonuje postępu w nauce, medycynie, poszerza ludzką wiedzę o świecie itd.': Pionierzy badań naukowych w dziedzinie informatyki. Pionierzy lotów kosmicznych. 3. 'członek dziecięcej organizacji w ZSRR i niektórych krajach komunistycznych': Delegacja pionierów z Leningradu przybyła wówczas do Gdańska. PIONIERSKI l. 'związany z pionierami - osadnikami na nowych terenach, także: typowy dla nich, trudny, surowy': Pionierska odwaga. Uprzedzili mnie, że będę miał w nowym mieszkaniu pionierskie warunki. 2. przen. 'związany z pionierami - nowatorami': Pionierskie badania naukowe. 3. 'związany z pionierami w ZSRR': Pionierska chusta. PIONIERSTWO 'bycie pionierem, to, że ktoś jest pionierem - nowatorem': Pionierstwo astronautów, którzy uczestniczyli w pierwszym załogowym locie na Księżyc. amer. pioneer, pierwotnie 'żołnierz oddziałów piechoty, których zadanie polegało na rozpoznaniu terenu' 584 PIRAT PITAGOREIZM PIRAT l. 'rozbójnik morski, napadający na statki handlowe i rabujący je (zwłaszcza w dawnych czasach); także: bandyta lub terrorysta porywający dla okupu samolot': Piraci ostrzelali statek handlowy, a następnie weszli na jego pokład. () Pirat drogowy 'kierowca, który w rażący sposób narusza przepisy ruchu drogowego, narażając życie innych osób': Policja zatrzymała pirata drogowego jadącego uliczką osiedlową z prędkością 100 km/h. 2. 'osoba lub firma naruszająca prawa autorskie, kopiująca i sprzedająca nielegalnie programy komputerowe, nagrania na płytach, dyskietkach, kasetach itd.': Piraci powodują ogromne straty firm działających legalnie, opłacających podatki i tantiemy autorskie. PIRACKI l. 'związany z piratem - rozbójnikiem': Piracki statek miał banderę z trupią główką. 2. 'związany z osobami lub firmami łamiącymi prawa autorskie': Pirackie płyty. Piracka kopia filmu. PIRACTWO l. 'rabowanie statków morskich lub porywanie samolotów': Obecnie piractwo morskie występuje u wybrzeży Afryki, w Malezji i Indonezji. 2. 'łamanie praw autorskich, nielegalne kopiowanie i sprzedawanie kaset z filmami, płyt CD, programów komputerowych itd.': Partnerzy zachodni domagają się od naszego rządu skuteczniejszej walki z piractwem komputerowym. lać. pirata 'rozbójnik morski' PIRO- cząstka o znaczeniu 'ogień', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z ogniem,, wybuchami lub wysoką temperaturą, np. piroman, pirotechniczny od gr. pyr 'ogień' PIROMANIA w medycynie 'zaburzenia psychiczne polegające na nieprzepartej żądzy podpalania różnych rzeczy': Piromania prowadzi często do popełniania poważnych przestępstw. PIROMAN 'osoba cierpiąca na piromanię': Policja ustaliła, że budynek został najprawdopodobniej podpalony przez piromana. złożenie cząstki: piro- i słowa: mania PIROTECHNIKA 'dział techniki, który zajmuje się wytwarzaniem materiałów, dających podczas spalania efekty świetlne, akustyczne, zapalające i dymne oraz służących do przenoszenia ognia' PIROTECHNIK 'specjalista w zakresie pirotechniki': Wybuchy i inne efekty na planie filmu były dziełem grupy polskich pirotechników. PIROTECHNICZNY 'związany z pirotechniką, otrzymany w wyniku zastosowania jej metod': Masa pirotechniczna. Do wyrobów pirotechnicznych należą także rakiety sygnalizacyjne i oświetlające, wykorzystywane w wojsku i w gospodarce. złożenie cząstki: piro- i słowa: technika PIRUET l. 'szybkie okręcenie się wokół własnej osi, w tańcu - na palcach jednej nogi, w jeździe figurowej na łyżwach - na czubku jednej łyżwy': Kręcić piruety. 2. 'obrót konia na tylnych nogach z podniesionymi jednocześnie przednimi': Koński piruet jest jednym z częstych elementów tresury. fr. pirouette PIRYT 'odmiana siarczku żelaza, twardy i kruchy minerał, mosiężnożółty, o silnym połysku metalicznym, najpospolitszy siarczek w skorupie ziemskiej': Pirytu używa się do produkcji kwasu siarkowego. Piryt często zawiera domieszki złota i srebra. fr. pyrite od gr. pyrites lithos 'kamień ogniowy' PISTACJA l. 'nieduży krzew lub drzewo występujące w rejonie śródziemnomorskim w kilku gatunkach, będące źródłem aromatycznych żywic i olejków, garbników oraz, w przypadku niektórych gatunków, jadalnych nasion' 2. 'jadalne nasiono pistacji; orzeszek pistacjowy' PISTACJOWY l. 'związany z pistacją - drzewem lub krzewem': Orzeszki pistacjowe. 2. 'zrobiony z nasion pistacji, orzeszków pistacjowych': Lody pistacjowe. 3. 'zielonkawy, seledynowy': Pistacjowa spódniczka. lać. pistacium PISUAR 'muszla klozetowa wisząca na ścianie, na wysokości kilkudziesięciu centymetrów, przeznaczona specjalnie dla mężczyzn do oddawania moczu; także: ubikacja, w której są takie muszle': Skorzystać z pisuaru. fr. pissoir PITAGOREIZM 'kierunek filozoficzno-religijny i doktryna naukowa, wywodzące się od Pitagorasa, łączące religijny mistycyzm z programem badań naukowych w zakresie nauk matematycznych i przyrodniczych': Pitago-reizm głosił m.in. doskonalenie człowieka przez samodoskonalenie etyczne i nabywanie wiedzy, zakładał, że zasadami bytu są stosunki liczbowe, poznawalne przez kontemplację i rozum (a nie przez zmysły). PITAGOREJSKI 'związany z pitagoreizmem lub z pita-gorejczykami': Wierzenia pitagorejskie. Do najważniejszych odkryć pitagorejskich w dziedzinie matematyki należy tzw. twierdzenie Pitagorasa oraz twierdzenie o sumie kątów w trójkącie. Q Związek Pitagorejski 'założone w VI w. p.n.e. bractwo religijne łączące religijny mistycyzm z badaniami naukowymi, głównie w zakresie matematyki i nauk przyrodniczych': Sam Pitagoras dał zapewne początek religijnym, etycznym i politycznym ideom głoszonym przez pitagorejski związek. Mniej natomiast jest pewne, czy był także inicjatorem idei naukowych pitagoreizmu; w każdym razie nie stworzył całej nauki pitagorejskiej, która należy do późniejszej fazy w rozwoju kultury i była dziełem wielu jednostek. (Tatarkiewicz) PITAGOREJCZYK 'członek Związku Pitagorejskiego': Pitagorejczycy głosili, że dusza istnieje niezależnie od ciała i może się łączyć z dowolnym ciałem, jest też od ciała trwalsza, doskonalsza i potężniejsza. Wszechstronność zainteresowań pitagorejczyków kazała im zajmo- 585 PITAWAL PLAGIAT wać się m.in. medycyną i etyką społeczną, samodoskonaleniem się człowieka i jego miejscem w społeczności. Pitagoras, grecki matematyk i filozof, żył w VI w. p.n.e. PITAWAL 'zbiór sprawozdań z głośnych procesów karnych, często w formie zbeletryzowanej i atrakcyjnej dla przeciętnego czytelnika': Pitawal krakowski. Przeczytać o czymś w pitawalu. od nazwiska Francoisa Gayota de Pitavala (1673-1743), prawnika francuskiego, autora pierwszego takiego zbioru PITEKANTROP albo PITEKANTROPUS w archeologii 'wymarły gatunek człowieka, który żył w epoce środkowego plejstocenu, mający cechy pośrednie między australopitekiem i neandertalczykiem': Pitekantropjest pod względem budowy ciała podobny do małp człekokształtnych, ma jednak większą od nich pojemność puszki mózgowej i wyprostowaną postawę. Pitekantrop umiał wytwarzać prymitywne narzędzia kamienne, tzw. pięściaki, i podtrzymywać ogień. Populacje pitekantro-pa rozprzestrzeniły się z Afryki, skąd prawdopodobnie pochodził, na obszary Europy i Azji. n.-lać. pithecantropus odgr. pithekos 'małpa', anthrópos 'człowiek' PIŻMO 'wydzielina gruczołów piżmowców (także wydzielina gruczołów innych ssaków o podobnym zapachu): brunatna, tłusta substancja zapachowa, używana do wyrobu perfum i olejków zapachowych, otrzymywana też syntetycznie': Wszystkie ubrania babci pachniały piżmem. PIŻMOWY 'zrobiony z piżma, pachnący, zaprawiony piżmem': Woń piżmowa. Perfumy piżmowe. PIŻMAK inaczej: SZCZUR PIŻMOWY 'roślinożerny gryzoń ziemnowodny, o jedwabistym, brązowym, a na brzuchu szarobeżowym futrze': Samce piżmaka mają na brzuchu gruczoł, z którego w czasie rui wydziela się piżmo. Piżmaki są hodowane ze względu na cenne futro. PIŻMAKI' futro ze skórek piżmowców': Nosić piżmaki. PIŻMOWIEC 'średniej wielkości ssak z rodziny jeleniowatych, o ubarwieniu żółtawym do czarniawego, bezro-gi, mający na brzuchu gruczoł piżmowy': Piżmowce zamieszkują góry środkowej i wschodniej Azji. PIŻMOWCE 'futro ze skórek piżamowców': Chodzić w piżmowcach. PIŻMOSZCZUR 'to samo co piżmak' czes. piżmo (przez inne języki) z hebr. besem 'balsam' PKB skrót wyrażenia: produkt krajowy brutto, zob. pod hasłem: BRUTTO PLACEBO w lecznictwie 'środek nie mający żadnego działania farmakologicznego, nie będący lekarstwem, podawany pacjentom w celach psychoterapeutycznych': Gdy natarczywie domagała się leczenia najnowszymi, na pewno skutecznymi lekami, podawano jej przez kilka dni placebo, po którym z reguły czuła się lepiej. W swoim referacie zastanawiał się nad etycznym aspektem stosowania placebo w pewnych chorobach psychicznych. lać., dosłownie 'spodobam się' PLACENTA l. inaczej: ŁOŻYSKO w anatomii 'narząd tworzący się w czasie ciąży u większości ssaków, pośredniczący między matką a płodem w wymianie gazów oddechowych, dostarczaniu substancji odżywczych i usuwaniu produktów przemiany materii': Płód jest połączony z płacenia pępowiną. Prawidłowo płacenia jest umiejscowiona na dnie, przedniej albo tylnej ścianie macicy. 2. w farmakologii 'wyciąg ze świeżego łożyska kobiecego, wykorzystywany dla zwiększenia odporności organizmu' tac. dosłownie 'placek' PLACET 'pozwolenie, zgoda na coś dawana przez osobę mającą do tego formalne, zwyczajowe albo moralne prawo': Otrzymać, mieć, dostać na coś placet. A gdyby tak jeszcze uzyskać placet od pana wojewody - marzył Zygmunt - to wtedy nikt by się nie odważył konkurować z nami na tym terenie. lać. dosłownie 'podoba się' PLAFON 'malowidło lub - rzadziej - dekoracja stiukowa, umieszczone w centralnej części sufitu; także: sufit z taką ozdobą': Plafony były tak naturalistyczne, że wydawało się, że kolumny z nich zaraz zwalą się nam na głowy. PLAFONIERA 'oprawa oświetleniowa umieszczona na suficie': Z pafoniery padało stłumione, rozproszone światło. fr. plafond PLAGA l. zjawisko groźne, szybko się rozprzestrzeniające i trudne do opanowania': Trudno poradzić sobie z plagą narkomanii i pijaństwa. 2. 'coś uciążliwego, wyrządzającego duże szkody': Plaga komarów. () Dziesięć plag egipskich 'w Starym Testamencie: dziesięć klęsk i nieszczęść, które Bóg spuścił na Egipt, gdy faraon nie chciał zgodzić się na wypuszczenie Żydów z niewoli egipskiej; po ostatniej z nich faraon zgodził się na wyjście Żydów z Egiptu' lać. 'uderzenie, kara'; w dawnej polszczyźnie to słowo występowało często w znaczeniu zgodnym z łacińską etymologią, np. dostał dziesięć plag PLAGIAT 'forma intelektualnej kradzieży w świecie nauki i sztuki: przypisywanie sobie autorstwa czyjegoś dzieła naukowego lub artystycznego - całości lub jakiejś jego części': Plagiat często polega na przepisaniu z cudzego dzieła znaczących fragmentów i włączaniu ich - bez podania autorstwa - do własnej pracy. George'owi Harri-sonowi zarzucono, że jego piosenka "My sweat Lord" to plagiat. 586 PLAJTA PLANTY PLAGIATOR 'osoba, która popełniła plagiat': Władze Uniwersytetu Warszawskiego odebrały plagiatorowi tytuł magistra. PLAGIATORSKJ 'będący plagiatem, związany z plagiatem lub plagiatorem': Plagiatorska książka. Plagiator-skie skłonności. fr. plagiat od łac. plagium 'kradzież' PLAJTA l. 'bankructwo; dawniej: bankructwo umyślne i nieuczciwe, polegające na przywłaszczeniu sobie części majątku, który powinien być zwrócony wierzycielom': Nie myślisz się układać?/ Nie, plajty nie zrobię, mogę tylko uczciwie zbankrutować. (Reymont) 2. przen. 'niepowodzenie jakiegoś przedsięwzięcia, zwłaszcza przedstawienia teatralnego': Premiera sztuki zakończyła się całkowitą plajtą, na widowni zasiadło nie więcej niż 30 widzów, a i ci zaczęli w czasie spektaklu wychodzić z sali. PLAJTOWAĆ 'bankrutować; dawniej: bankrutować umyślnie, nie zwracając wierzycielom części majątku': Część majątku przepisał na córkę, po czym splajtował, nieźle na tym zarabiając. UWAGA: Stówo plajta w II połowie XX w. zmieniło swoje znaczenie, stając się synonimem bankructwa, nabrało też przenośnego znaczenia 'niepowodzenie, klapa'. Jest to wynik tego, że w realiach gospodarki socjalistycznej nie występowały bankructwa, a tym bardziej nie występowało zjawisko tak specyficzne, jak plajta. Wydaje się, że obecnie dawne znaczenie tego słowa zasługuje na przypomnienie -całkiem trafnie bowiem oddaje niektóre procesy na naszym obecnym - znowu kapitalistycznym - rynku. niem. Pleite 'ucieczka przed wierzycielami' (w niemieckim tzw. zapożyczenie wewnętrzne - mianowicie z języka złodziejskiego, w którym to słowo znaczyło po prostu 'ucieczka') PLAKOWAĆ 'pokrywać wyroby drewniane cienką warstwą srebra, złota lub płytkami jakiegoś innego, cennego drewna': Plakowana szkatułka. PLAOUE (czytaj: plake) 'przedmiot drewniany pokryty cienką warstwą srebra, złota lub innego cennego drewna; czasem także: przedmiot platerowany' fr. plaquer PLANETA 'ciało niebieskie o średnicy powyżej 1000 km, krążące wokół gwiazdy i odbijające wysyłane przez nią światło, świecące światłem odbitym': Jedną z planet sąsiadujących z Ziemiąjest Mars. W ostatnich latach odkryto wiele planet krążących wokół innych niż Słońce gwiazd. Być może na nich też mieszkają istoty rozumne? PLANETOIDA (czytaj: planetojda) w astronomii 'ciało niebieskie o średnicy poniżej 1000 km: zwykle bryła skalna, krążąca wokół Słońca': Najwięcej planetoid krąży po orbitach między Marsem a Jowiszem. Pierwszą odkrytą planetoidą była Ceres, bryła o średnicy 914 km. PLANETARNY 'związany z planetą, dotyczący planety, planet': Układ planetarny. System planetarny. Orbita planetarna. PLANETARIUM l. 'aparatura składająca się z układu projektorów rzutujących obrazy na sferyczny ekran-ko-pułę, służąca do odtwarzania wyglądu nieba w różnych szerokościach geograficznych i obserwowania ruchu ciał niebieskich; także: budynek lub pomieszczenie, w którym mieści się to urządzenie': W Muzeum Techniki w Warszawie mieści się niewielkie planetarium, w którym można obejrzeć wygląd nieba nad Polską i posłuchać fachowych objaśnień dotyczących poszczególnych gwiazd i gwiazdozbiorów. z gr. planetes aster 'wędrująca gwiazda' PLANIGLOB wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: PLANIGLOBY w geografii 'mapa obu półkul Ziemi lub innego ciała niebieskiego w postaci dwóch kół' niem. Planigloben od łac. planus 'płaski', globus 'kula' PLANKTON 'niewielkie organizmy zwierzęce lub roślinne, unoszące się biernie w morzach, oceanach, jeziorach i rzekach, będące podstawowym pożywieniem wielu zwierząt wodnych': Skład planktonu zależy od temperatury, żyzności i zasolenia wody. W planktonie wyróżnia się fitoplankton, zooplankton i bakterioplankton. Organizmy planktonu są specjalnie przystosowane do unoszenia się w toni wodnej. fr. plancton z gr. planktós 'błąkający się' PLANSZA l. 'duża tablica, zwykle tekturowa lub płócienna, z rysunkami, wykresami itp., używana np. w celach dydaktycznych albo informacyjnych': Na planszy widzą państwo zwierzęta z epoki lodowcowej, zamieszkujące jaskinię. Plansza z wynikami naszej klasy za ostatni rok. Plansza do gry w warcaby. 2. w sztuce 'odbitka rytowni-cza, rycina; także: płyta drewniana lub metalowa do rytowania' 3. w sporcie 'prostokątne podium o określonych wymiarach, na którym rozgrywane są walki szermiercze': Szpadziści wyszli na planszę. fr. planche zp.-lac. planca 'tablica' PLANTACJA 'duży obszar ziemi, wykorzystany pod wieloletnią uprawę roślin jednego rodzaju o znaczeniu przemysłowym albo handlowym; także: gospodarstwo zajmujące się taką uprawą': Plantacja bawełny. Mieszkać na plantacji. PLANTATOR 'właściciel plantacji': Plantatorzy winogron. Związek plantatorów kawy postanowił podnieść ceny. I PLANTOWAĆ 'zakładać plantację jakichś roślin, uprawiać rośliny na plantacji': Plantować kawę. fr. plantation T. p.-lać. plantatio 'sadzenie roślin' II PLANTOWAĆ 'wyrównywać powierzchnię gruntu; niwelować': Plantował teren nowo zakupionej działki. fr. planter PLANTY 'teren dawnych fortyfikacji miejskich, przeznaczony na zieleńce - wyrównany i obsadzony trawą, drzewami i krzewami': Spacerować po plantach. 587 PLASOWAĆ PLATYNA PLANT 'nasyp kolejowy i pasy gruntu przylegające do niego z obu stron': Wysokie topole rosnące wzdłuż plantu. od ang. plant, a to z łac. planta 'roślina' PLASOWAĆ 'wyznaczać komuś jakieś miejsce, umieszczać kogoś na jakiej ś pozycji w określonej klasyfikacji': Ministerstwo Gospodarki plasuje nas wciąż w grupie krajów wysokiego ryzyka. PLASOWAĆ SIĘ 'zajmować jakieś miejsce w określonej klasyfikacji': Nasz zawodnik plasuje się w drugiej dziesiątce. | UWAGA : w tych znaczeniach oba wyrazy są nadużywane, || używane zamiast określeń: umieszczać {zajmować miejsce. fr. placer 'umieszczać' PLASTYKA l. 'dziedzina sztuki, obejmująca twórczość odbieraną wizualnie: malarstwo, rzeźbę, grafikę, rzemiosło artystyczne' 2. 'wyraźne zarysowanie konturów, kształtów przedmiotów, bryłowatość form, ich wyrazistość': Malarzowi udało się wydobyć plastykę form na obrazie. 3. 'wyraziste, barwne przedstawienie, ukazanie czegoś': Plastyka opowiadania stryja przesłaniała niecałkowitą rzetelność jego relacji. 4. w medycynie pot. 'chirurgia, operacja plastyczna': Plastyka twarzy. 5. pot. 'lekcja w szkole, na której dzieci malują, rysują, lepią z plasteliny itd.': Wczoraj na plastyce układaliśmy zielniki. I PLASTYK 'artysta w dziedzinie sztuk plastycznych': Dzieła znakomitego plastyka. Wrocławscy plastycy otworzyli nową galerię na placu Solnym. lać. plastica 'sztuka rzeźbienia i rzeźbiarstwo' zgr. plastike techne PLASTIK albo (rzadziej) D PLASTYK l. 'tworzywo sztuczne, które jest podatne na formowanie w określonych warunkach, a po uformowaniu zachowujące nadane mu kształty; także: przedmiot z tego tworzywa': Plastik ma różnorodne zastosowania w przemyśle i w gospodarstwie domowym. Kupili sobie kilka plastików. 2. 'materiał wybuchowy o dość dużej mocy, dający się ugniatać i formować w dowolne kształty': Plastik to materiał wybuchowy często stosowany przez terrorystów. PLASTIKOWY 'zrobiony z plastiku - tworzywa sztucznego lub materiału wybuchowego': Plastikowe sztućce. Bomba plastikowa. ang. plastic PLATEAU (czytaj: plato) inaczej: PŁASKOWYŻ w geografii 'rozległy, równy obszar wyżynny położony ponad otaczającym go terenem, wyraźnie oddzielony od sąsiednich, niższych terenów': Powierzchnia plateau zbudowana była z nakładających się na siebie płyt, tworzących na zboczach stopnie. fr. plateau PLATER l. zwykle w liczbie mnogiej: PLATERY 'przedmioty metalowe pokryte cienką warstwą innego, cenniejszego metalu, zwykle sztućce lub naczynia': W spadku po dziadkach odziedziczyliśmy platery na 12 osób. Kupić komuś platery w prezencie. 2. rząd. 'warstwa metalu szlachetnego, pokrywająca jakiś przedmiot metalowy' PLATEROWAĆ 'pokrywać jakiś przedmiot metalowy warstewką innego, cenniejszego metalu, aby go ozdobić lub zabezpieczyć przed korozją': Platerować łyżeczki. niem. plattieren PLATFORMA l. 'płaska, pozbawiona ścian konstrukcja, przystosowana do dźwigania czegoś, będąca często nadwoziem jakiegoś pojazdu': Plarforma kolejowa. Rozładować platformę. Przewozić coś na platformie. 2. 'pozioma i płaska powierzchnia czegoś': Platforma tarasu. 3. 'sztuczne wzniesienie, płaskie i duże': Platforma wzdłuż toru kolejowego na dworcu była zapełniona tłumem podróżnych. 4.'dawniej: przednia lub tylna, otwarta część wagonu tramwajowego lub kolejowego, na której nie ma miejsc siedzących; pomost': Motorniczy zwrócił im uwagę, by nie stali na przedniej platformie. S.przen. 'cos, co pozwala na wzajemne zrozumienie, umożliwia je': Robotnicy i zarząd przedsiębiorstwa znaleźli wreszcie platformę porozumienia. | UWAGA: w tym znaczeniu wyraz nadużywany, można po || prostu mówić: płaszczyzna porozumienia. 6. w geologii 'bardzo duży obszar skorupy ziemskiej, składający się ze sfałdowanego podłoża i położonej na nim warstwy osadowej, który przez długi czas nie ulegał większym pofałdowaniom' fr. plate-forme, dosłownie 'piaski kształt' PLATFUS l. inaczej: PŁASKOSTOPIE 'wrodzone lub nabyte zniekształcenie stopy, polegające na jej obniżeniu albo spłaszczeniu': Mieć platfusa. 2. pot. 'człowiek mający płaskostopie': Z takim platfusem nie można iść na żadną dłuższą wycieczkę, zaraz jęczy i narzeka. niem. Plattfuss 'płaska stopa' PLATOŃSKI 'związany z Platonem, starogreckim filozofem idealistą; taki jak u Platona': W filozofii Platońskiej tym, co naprawdę istnieje są tylko wieczne idee, wobec których rzeczy materialne są jedynie marnym cieniem. Wielu filozofów posługiwało się formą dialogów platońskich, by w prosty sposób wyłożyć swoje myśli. PLATONICZNY l. 'duchowy, a nie zmysłowy': To była miłość platoniczna, nigdy nie dotknęła nawet jego ręki. 2. 'nie dający się urzeczywistnić': Wszystko to, o czym mówisz, to tylko platoniczne marzenia, które nigdy się nie spełnią. Platon, gr. Platon, żył od 427 do 347 r. p.n.e.; w starożytności oddziaływanie jego filozofii i niezwykłej osobowości było tak silne, że uważano go za półboga PLATYNA 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 78 i masie atomowej 195,08, symbol Pt; srebrzystobiały, dość miękki, bardzo ciężki, ciągliwy i kowalny metal szlachetny': Platyna jest odporna na działanie czynników chemicznych. Platyna, znana już w starożytności, 588 PLAY PLEBS jest cennym surowcem jubilerskim. Wyroby z niej są droższe niż wyroby ze złota. PLATYNOWAĆ 'pokrywać coś platyną': Platynowane naczynia laboratoryjne. PLATYNOWY l. 'zrobiony z platyny, zawierający platynę': Swej ukochanej żonie kupił platynowy pierścionek z wielkim brylantem. Platynowa biżuteria. 2. zwykle o włosach 'mający kolor platyny, srebrzysto-biały'. Zakochał się w platynowej blondynce, ale już po miesiącu, gdy przefarbowała włosy, przestała mu się podobać. n.-lać. platinum z hiszp. platina, dosłownie 'sreberko' PLAY (czytaj: piej) l. 'grać - komenda sędziego w różnych grach sportowych': Sędzia machnął chorągiewką i krzyknął: - Play! 2. 'przycisk na elektronicznych urządzeniach odtwarzających dźwięk lub obraz, którego wciśnięcie sprawia, że zaczynają one grać': Wcisnął "play" i magnetofon zaczął grać. ang. play PLAYBACK (czytaj: plejbek) l. 'wcześniejszy zapis muzyki, śpiewu, gry, emitowany w trakcie występu artysty, który wówczas jedynie udaje, że śpiewa czy gra': Śpiewać z playbacku. 2. 'w ten sposób zrealizowane przedstawienie muzyczne': Cały ten koncert to jeden wielki playback! 3. 'sposób realizacji filmu dźwiękowego, polegający na nakręcaniu zdjęć do uprzednio przygotowanego podkładu dźwiękowego' ang. playback PLAYBOY (czytaj: plejboj) 'młody mężczyzna, który uwodzi kobiety, spędza czas na zabawach i oddaje się innym uciechom życia': Arystokratyczna dama była następną ofiarą przystojnego playboya. Prowadził życie playboya do czasu poznania Betty. ang. playboy PLAZMA l. inaczej: PROTOPLAZMA w biologii 'galaretowata, półpłynna substancja, składająca się z cytoplaz-my i jądra komórkowego, będąca podstawowym składnikiem komórek zwierzęcych i roślinnych' 2. inaczej: OSOCZE w anatomii 'płynny składnik krwi, zawierający głównie wodę i rozpuszczone w niej substancje organiczne oraz nieorganiczne' 3. w fizyce 'zjonizowa-ny gaz zawierający jednakowe ilości ładunków dodatnich i ujemnych, dobry przewodnik elektryczności, występujący w bardzo wysokich temperaturach np. w gwiazdach': Plazma jest nazywana czwartym stanem skupienia materii. W warunkach ziemskich plazma występuje stosunkowo rzadko, ale we Wszechświecie jest stanem materii występującym najczęściej. 4. 'ciemnozielona odmiana chalcedonu, kamień półszlachetny wydobywany głównie w Indiach i Chinach': Pierścionek z plazmą. PLAZMATYCZNY 'związany z plazmą, najczęściej -należący do plazmy, przypominający plazmę w znaczeniu l. lub 2.': Komórki plazmatyczne. Substancje plaz-matyczne. PLAZMOWY 'wykorzystujący, wytwarzający plazmę w znaczeniu 3.': Skalpel plazmowy. Silnik plazmowy. n.-lać. plasma z gr. plasma 'coś ulepionego; twór' PLEBAN przestarz. 'proboszcz': Po kolędzie przyszedł do nas sam ksiądz pleban. Czytaliśmy "Krótką rozprawę między panem, wójtem i plebanem" Mikołaja Reja. PLEBANIA 'dom znajdujący się przy kościele, będący własnością parafii, przeznaczony na mieszkanie dla proboszcza, często też mieszczący urzędy parafialne': Opodal kościoła znajdowała się okazała plebania. Musimy pójść na plebanię, żeby porozmawiać o tym z proboszczem. lać. kość. parochus plebanus 'proboszcz wiejski' od: plebs 'prosty lud' PLEBEJUSZ l. 'w starożytnym Rzymie, w okresie królestwa i wczesnej republiki: wolny obywatel, nie mający wszystkich praw politycznych i cywilnych; później: mający wszelkie prawa, ale ubogi': Historyk przedstawił stosunki między plebejuszami i patrycjuszami rzymskimi. 2. 'w dawnej Polsce: człowiek wywodzący się z ludu, nienależący do stanu szlacheckiego': W Polsce szlacheckiej plebejuszowi za zabicie szlachcica wymierzano karę śmierci, zaś szlachcicowi za zabicie plebeju-sza - grzywnę. 3. przestarz. 'człowiek nie należący do grupy uprzywilejowanej, często nie mający obycia, prosty': Był w tym dystyngowanym towarzystwie ledwie zauważanym plebejuszem. PLEBEJSKI l. 'dotyczący plebejuszy - ludzi z niższych warstw społecznych, charakterystyczny dla nich (często z zabarwieniem negatywnym)': Drażniły ją jego plebej-skie maniery, a najbardziej gwizdanie i spluwanie przez zęby. 2. 'ludowy': Nurt plebejski w literaturze staropolskiej. lać. plebeius 'ludowy' od: plebs (rzymski) 'prosty lud' PLEBISCYT l. 'powszechne głosowanie ludności mieszkającej na pewnym terytorium, dotyczące pewnej sprawy związanej z tym terytorium, dawniej najczęściej jego przynależności państwowej': Wynik plebiscytów przeprowadzonych po I wojnie światowej na Śląsku nie był niestety pomyślny dla Polski, większość mieszkańców wypowiedziała się za przynależnością tego regionu do Niemiec. 2. 'w starożytnym Rzymie: powszechne głosowanie plebejuszy, uboższych obywateli, w jakiejś sprawie ich dotyczące]' lać. plebiscitum 'decyzja plebejuszy, ludu' PLEBS l. 'zwykli, przeciętni ludzie - przeważnie z odcieniem pogardy': Politykom plebs potrzebny jest tylko przed wyborami, potem nikt nie słucha jego głosów. 2. 'w starożytnym Rzymie: warstwa plebejuszy': Plebs rzymski miał wpływ na losy państwa, zarówno w okresie republiki, jak i w czasie rządów cezarów, nieprzypadkowo mówiono: "vox populi - vox dei: głos ludu jest głosem 589 PLED PLIK boga". 3. 'w miastach średniowiecznych: najniższa warstwa społeczna, nie mająca prawa miejskiego' fac. plebs 'prosty lud' PLED 'ciepły koc z grubej wełny': Przykryła się pledem. ang. plaid, pierwotnie 'wełniana derka, którą okrywali się Szkoci' PLEJADY l. 'w mitologii greckiej: 7 nimf, córek Atlasa i Plejony, które na wieść o śmierci swych sióstr popełniły samobójstwo': Zebrane w gromadkę siedmiu gwiazd trzymają się razem Plejady, córki Atlasa. (Parandowski) 2. w astronomii 'nazwa gromady jasnych gwiazd w gwiazdozbiorze Byka': Do gromady Plejady należą m.in. gwiazdy: Atlas, Elektra i Plejone. 3. tylko w liczbie pojedynczej: PLEJADA przen. 'grupa wybitnych artystów lub uczonych, których twórczość jest ze sobą powiązana': Miłosz nazwał poetów grupy "Skamandra", m.in. Lechonia, Tuwima, Iwaszkiewicza i Słonimskie-go, "piękną plejadą". () Plejada Ronsarda 'grupa 7 francuskich poetów odrodzeniowych, skupionych wokół Pierre'a de Ronsarda, których twórczość zapoczątkowała nowożytną poezję francuską' 4. przen. 'duża grupa osób, robiących to samo albo powiązanych w jakiś sposób': Plejady turystów przechadzają się latem ulicami gdańskiego Starego Miasta. gr. Pleias, liczba mnoga: Pleiades PLEJSTOCEN w geologii 'bliższa naszym czasom część epoki czwartorzędu, trwająca od około 1,8 miliona lat temu do około 11 tysięcy lat temu': W plejstocenie wystąpiły zlodowacenia, które objęły znaczny obszar kuli ziemskiej. W epoce tej słabły ruchy górotwórcze. PLEJSTOCEŃSKI 'pochodzący z plejstocenu, charakterystyczny dla plejstocenu': Wyróżniane przez antropologów plejstoceńskie typy ludzi, czy też praludzi, to m.in. australopitek, pitekantrop i neandertalczyk. odgr. pleistos 'najliczniejszy', kainós 'nowy' PLEKSIGLAS (czytaj: pleks-iglas) 'nietłukące się, przezroczyste tworzywo przypominające szkło': Pleksiglas używany jest do produkcji szyb samochodowych i okularów przeciwsłonecznych. niem. Plexiglas (nazwa firmowa) od fac. plexus 'przepleciony' i niem. Glas 'szkło' PLENER l. 'otwarta przestrzeń pod gołym niebem, zwłaszcza przestrzeń będąca miejscem jakiegoś przedstawienia artystycznego lub miejscem tworzenia dzieł malarskich albo filmowych': Wielkie wrażenie zrobiła na nim wystawiona w plenerze, w warszawskich Łazienkach, piękna sztuka opowiadająca o wielkiej miłości Puszkina i o jego śmierci. Zdjęcia do tego filmu kręcono w autentycznych plenerach nad jeziorem Bajkał. 2. pot. 'pod gołym niebem, a nie w pomieszczeniu': Następne pół litra postanowili wypić w plenerze. PLENERY 'widoki otwartych przestrzeni będące tematem malarstwa': Złośliwi mówili o nim, że mógłby wzbogacać niekiedy swe plenery jakąś ludzką postacią, by nie podejrzewano go o swoistą, malarską mizantropię. PLENERZYSTA 'malarz, który maluje plenery lub maluje w plenerze (zwykle jedno łączy się z drugim)': Wielu słynnych impresjonistów, np. Ciaude Monet, August Renoire i Kamil Pissarro, było plenerzystami. PLENEROWY 'tworzący, tworzony lub odbywający się w plenerze': Plenerowy malarz. Plenerowy film. Plenerowa impreza. fr. plein-air 'pod gołym niebem' PLENIPOTENCJA często w liczbie mnogiej: PLENIPOTENCJE książk. 'upoważnienie do wykonywania czynności prawnych za kogoś, w czyimś imieniu, reprezentowanie kogoś w tych sprawach; pełnomocnictwo': Daję ci plenipotencję, byś w moim imieniu wszystkie sprawy załatwiał, ale jej nie nadużywał dla korzyści własnej, lecz stosował tylko wówczas, gdy o moje interesa chodzi. PLENIPOTENT l. 'osoba upoważniona do działania w czyimś imieniu, posiadająca czyjeś plenipotencje, pełnomocnik': Był plenipotentem bogatego ziemianina. 2. w historii 'poseł upełnomocniony' niem. Plenipotenz z p.-lać. plenipotentio od: plenus 'pełny', potens 'władny' PLENUM 'zebranie wszystkich członków jakiejś organizacji lub wyłonionego przez nią ciała, np. komitetu': Przed 1989 r. ważne decyzje, dotyczące losów Polski, zapadały w Biurze Politycznym PZPR oraz na plenach Komitetu Centralnego tejże partii. PLENARNY w połączeniach: posiedzenie plenarne, zebranie plenarne, sesja plenarna 'posiedzenie, zebranie, sesja, które się odbywają z udziałem wszystkich członków jakiejś organizacji, instytucji; zebranie ogólne': Na plenarnym posiedzeniu Senatu przyjęto poprawki zaproponowane przez komisje. Plenarne posiedzenie zarządu spółdzielni. lać. plenarius 'zupełny' od: plenus 'pełny' PLEONAZM w językoznawstwie 'błąd językowy, wyrażenie składające się z dwóch wyrazów, z których jeden -podrzędny - wyraża tę samą treść, co drugi - nadrzędny' : Pleonazmy to np. masło maślane, cofnąć się do tyłu, spadać w dół, akwen wodny. PLEONASTYCZNY w językoznawstwie 'zawierający pleonazmy, będący pleonazmem': Pokazała nam nieudolny stylistycznie, pleonastyczny urzędowy tekst, pełen konstrukcji: w miesiącu maju, w dniu dzisiejszym. Wyrażenie pleonastyczne. gr. pleonasmós 'nadmiar' PLIK l. 'duża liczba takich samych rzeczy, zwłaszcza papierów złożonych, ułożonych razem': Plik dokumentów. Plik banknotów. 2. w informatyce 'zapisany na dyskietce lub na dysku zbiór danych, mający określoną nazwę i inne atrybuty': Otworzyć, zamknąć plik. Dostać 590 PLIOCEN PNEUMATYCZNY się do pliku. Skopiować plik na dyskietkę. Plik tekstowy. Plik programowy. lać. plica 'fałda' PLIOCEN w geologii 'to samo, co negoen - epoka późnego trzeciorzędu, trwająca od około 5 milonów lat temu do około 1,8 miliona lat temu': W pliocenie wykształciły się zarysy lądów i mórz zbliżone do współczesnych. PLIOCEŃSKI w geologii 'to samo, co neogeniczny': Plioceńskie złoża siarki. Plioceńskie bazalty. odgr. pleion 'więcej', kainós 'nowy' PLOTER w informatyce 'urządzenie do kreślenia, sterowane przez komputer': Plotera używa się do sporządzania wykresów, planów architektonicznych. Ploter składa się zwykle z przykładnicy i zamocowanego na niej wózka z pisakiem, które są napędzane w precyzyjny sposób. ang., od: plot 'sporządzać plan, wykres' PLURALE TANTUM w językoznawstwie 'rzeczownik występujący tylko w liczbie mnogiej, nie mający liczby pojedynczej': Rzeczownik spodnie to plurale tantum. PLURALIA TANTUM 'rzeczowniki występujące tylko w liczbie mnogiej': Pluralia tantum łączą się często z liczebnikami zbiorowymi, np. dwoje drzwi, troje skrzypiec. lać. 'tylko w liczbie mnogiej' PLURALIS MAIESTATICUS (czytaj: pluralis majestati-kus) w językoznawstwie 'liczba mnoga używana przez monarchów wówczas, gdy mówią o sobie, MY zamiast JA': "My, z Bożej łaski król polski, rozkazujemy", mówił władca, używając pluralis maiestaticus. tac. PLURALIZM 'różnorodność i różnorakość poglądów, zapatrywań i przekonań politycznych, światopoglądowych, społecznych itp. występująca w jakiejś zbiorowości (grupie, społeczności, narodzie) i legalnie w niej wyrażana': Pluralizm w mass mediach jest wciąż jeszcze postulatem. Pluralizm polityczny. Pluralizm światopoglądowy. PLURALISTYCZNY 'oparty na pluralizmie, taki, który charakteryzuje się pluralizmem': Społeczeństwo polskie jest pluralistyczne. Pluralistyczne poglądy. PLURALISTA 'zwolennik pluralizmu': Jestem plura-listą - oświadczył prezydent. lać. pluralis 'mnogi' PLUTOKRACJA l. 'system rządów w państwie, w którym władzę sprawują osoby najbogatsze': Wolę już plu-tokrację od demokracji, bo w tej pierwszej rządzący przynajmniej tyle nie kradną, gdyż dużo już mają. 2. 'warstwa społeczna składająca się z ludzi naj zamożniejszych': Miej scowa plutokracj a nie zwykła epatować swoim bogactwem, co jest zjawiskiem rzadkim w tej części Europy. PLUTOKRATA 'członek plutokracj i': Zwykle plutokra-ci nie wywodzą się z arystokracji, to parweniusze. gr. plouto-kratia od: ploutos 'bogactwo', kratos 'władza' I PLUTON 'w różnych rodzajach wojsk: mały (pododdział wojskowy, składający się z kilku drużyn, działo-nów lub załóg wozów bojowych': W naszym plutonie były 3 drużyny po 10 żołnierzy każda. I PLUTONOWY l. 'w wojsku: stopień podoficerski, wyższy od starszego kaprala, a niższy od sierżanta; także: żołnierz mający ten stopień': Trzech plutonowych otrzymało przepustki. Plutonowy bywał w gwarze żołnierskiej nazywany "kaloryferem", bo na pagonach nosi cztery belki, co rzeczywiście trochę przypomina kaloryfer. 2. 'związany z plutonem': Plutonowa oferma. fr. peleton, pierwotnie 'gromadka' II PLUTON 'w mitologii greckiej: przy domek Hadesa, boga świata podziemnego, jako opiekuna bogactwa': Groźna postać Hadesa trochę wyszlachetniała. Zaczęto mu dawać nowe imię: Pluton, czyli rozdawca bogactw. (Pa-randowski) gr. Plouton III PLUTON 'dziewiąta planeta Układu Słonecznego': Odkryto księżyc Plutona i nazwano go Charon. od II Pluton IV PLUTON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 94 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 244, symbol Pu: promieniotwórczy, srebrzystobiały metal aktywny chemicznie, otrzymywany z uranu': Pluton ogrzany szybko się utlenia, jest odporny na działanie kwasu azotowego i siarkowego. Ładunek bomby atomowej zrzuconej przez Amerykanów na Nagasaki był zbudowany z plutonu. II PLUTONOWY 'związany z plutonem - pierwiastkiem chemicznym': Bomba plutonowa. n.-tac. plutonium od II Pluton (przez skojarzenie z bogactwami głębi Ziemi) PŁATNERZ 'rzemieślnik robiący tarcze, zbroje, hełmy, miecze': Odwiedziłem był wczoraj płatnerza, ale mi rzekł, że przed miesiącem zbroi wyrychtować nie zdoła, tak, iż mam czas wolny, który na fechtunek przeznaczę. PŁATNERSTWO 'zajęcie płatnerza': Zajmować się płatnerstwem. PŁATNERSKI l. 'związany z płatnerstwem': Cech płat-nerski. 2. 'związany z płatnerzem': Płatnerskie dzieło. niem. Plattner Pm symbol pierwiastka chemicznego: promet (zob.) PNEUMATYCZNY 'taki, którego funkcjonowanie jest związane z gazem, zwłaszcza ze sprężonym powiet- 591 Po POHYBEL rzem': Pociski z broni pneumatycznej są wyrzucane przez sprężone powietrze. Poczta pneumatyczna polega na przesyłaniu pojemników specjalnymi rurami, w których utrzymywana jest różnica ciśnienia. Kości pneumatyczne, występujące np. u ptaków, mają wewnątrz jamy wypełnione powietrzem, są dzięki temu lekkie i sprężyste. ang. pneumatic zgr. pneumatikós 'związany z powietrzem' Po symbol pierwiastka chemicznego: polon (zob.) POCKET-BOOK (czytaj: poket buk) 'tania książka o formacie kieszonkowym, wydana w masowym nakładzie': Produkcja pocket-booków rośnie, popyt na nie jest wciąż duży. Oficyna ta podjęła (czy udaną?) próbę wydania arcydzieł poezji w formie pocket-booków. ang. pocket 'kieszeń', book 'książka' PODAGRA 'choroba stawów palucha stopy, objawiająca się obrzękiem i ostrym bólem, spowodowana odkładaniem się kwasu moczowego i jego soli w obrębie tych stawów': Cierpieć na podagrę. Mieć podagrę. W ostrym napadzie podagry występuje dokuczliwy ból, zaczerwienienie stawu, wrażliwość na ucisk i gorączka. PODAGRYK 'człowiek cierpiący na podagrę' łac. podagra od g?-, pous, dopełniacz: podos 'stopa', agra 'ofiara' PODEST l. 'pozioma płaszczyzna między jednym a drugim szeregiem schodów': Zatrzymał się na chwilę na podeście trzeciego piętra, żeby odsapnąć i potem znów zaczął iść w górę. 2. 'podwyższenie, na którym staje mówca lub inne osoby występujące publicznie, by było je lepiej widać i słychać': Chór śpiewał, stojąc na szerokim, wielostopniowym podeście. niem. Podest od łac. podium PODIUM 'szerokie podwyższenie dla artystów lub mówców, występujących na wolnym powietrzu lub w sali, w której nie ma sceny': () Podium zwycięzców 'zwykle niewielkie, trzystopniowe podwyższenie, na którym stają zwycięzcy zawodów sportowych lub innego rodzaju rywalizacji podczas uroczystej dekoracji': Sportowcy na podium podali sobie ręce. lać. podium, pierwotnie miejsce dla ważnych urzędników POEMAT 'dłuższy utwór wierszowany, epicki lub liryczny': Poemat dydaktyczny 'traktat naukowy, filozoficzny, religijny o charakterze rozprawy pouczającej': Poematy dydaktyczne są znane już w literaturze starożytnej Grecji. () Poemat dygresyjny 'poemat, w którym elementy epickie i liryczne łączą się z dygresjami autora, stanowiącymi ważną, a nawet zasadniczą, część utworu': Peter Hoelscher-Obermeier przełożył najęzyk niemiecki poemat dygresyjny Juliusza Słowackiego "Beniowski". <} Poemat epicki 'powieść poetycka z wyraźnie zarysowaną fabułą, zwykle j ednowątkową' () Poemat heroikomiczny 'poemat, w którym błahy temat przedstawiany jest na sposób eposu bohaterskiego': Autorem "Monachomachii", najbardziej znanego poematu heroikomicznego polskiego oświecenia, jest Ignacy Krasicki. () Poemat symfoniczny w muzyce 'utwór o swobodnej budowie zależnej od treści pozamuzycznej, zaczerpniętej najczęściej z literatury': Za twórcę poematu symfonicznego uważa się Franciszka Liszta. gr. poiema 'utwór' POEZJA l. 'dziedzina twórczości literackiej, obejmująca utwory pisane wierszem': Poezja romantyczna. Poezja awangardowa. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: POEZJE 'wiersze': Poezje Staffa. Wydano poezje Zbigniewa Herberta. S.przen. 'poetycki, romantyczny nastrój': W jego słowach było wiele poezji i miłości. Poezja letniego wieczoru. Nie wiem, co to poezja, nie wiem, po co i na co, wiem, że czasami ludzie czytają wiersze i płaczą. (Broniewski) POETA 'człowiek piszący wiersze': Poeci starożytni. Do najsławniejszych poetów rosyjskich należą Aleksander Puszkin i Michał Lermontow. POETYCKI 'związany z poezją lub z poetą': Poetycki nastrój. Poetycki utwór. Wieczór poetycki. Poetyckie umiejętności. POETYCZNY l. 'właściwy poezji, przepojony poezją, często w przenośnym znaczeniu': Poetyczne słowa. 2. 'właściwy poecie': Poetyczna dusza. POETYZACJA 'wprowadzenie do tekstu zwrotów i wyrażeń właściwych utworom poetyckim': Niepotrzebna poetyzacja opowiadania znudziła czytelnika. W relacji Kapuścińskiego z rewolucyjnego Teheranu pojawiają się elementy poetyzacji. POETYZOWAĆ l. 'przedstawiać coś w sposób bliższy własnym wyobrażeniom o tym, niż realiom, idealizować, czynić wzniosłym': Poetyzować miłość. Proszę przestać poetyzować i zacząć mówić o konkretach. 2. 'dokonywać poetyzacji': Poetyzować język sztuki. POETYKA l. 'dział teorii literatury, zajmujący się strukturą dzieła literackiego jako swoistej formy wypowiedzi i jego ukształtowaniem językowym; obejmuje też systematykę utworów literackich, dokonaną pod tym kątem': Poetyka opisowa. Poetyka powieści historycznej. 2. 'zespół środków artystycznych charakterystycznych dla danego utworu, pisarza, szkoły poetyckiej': Poetyka wierszy Tuwima. Poetyka filmu. Poetyka baroku. fr. poesie z gr. poiesis od: poieó 'tworzę' POGANIN 'dla chrześcijan: osoba nieochrzczona, wyznająca inną religię niż chrześcijańska': Nawracanie pogan było w wiekach średnich jedną z ważnych powinności chrześcijańskich rycerzy. POGAŃSKI 'związany z poganami, właściwy poganom, będący poganinem': Pogańskie obrzędy. Pogańskie święta. Święty Wojciech zapuścił się między pogańskich Prusów. od łac. paganus 'wieśniak' POHYBEL przestarz. 'szubienica': Gdy łotra wieszano, gawiedź pod pohyblem zebrana obelżywemi słowy po- 592 POINTA POLIANDRIA mstowała. () Na pohybel 'na zgubę, zatracenie': Na pohybel zdrajcom ojczyzny! z ukr., pohybnąć znaczyło dawniej 'zginąć' POINTA zob. PUENTA POKER 'hazardowa gra w karty, w której uczestniczy od 2 do 5 osób, po każdym rozdaniu odbywa się licytacja, a wygrywa ten, kto potrafi dostosować deklarowane przez siebie kwoty do faktycznie posiadanych zestawów kart i oceny kart przeciwnika oraz jego psychiki': W pokerze rozróżnia się m.in. takie zestawy kart: para, dwie pary, mały i duży strit, ful, maks, kareta i poker. POKEROWY 'związany z pokerem': W rozgrywce pokerowej ważną rolę odgrywa umiejętne blefowanie. () Pokerowa zagrywka 'ryzykowne, śmiałe posunięcie, oparte na zaskoczeniu i blefie': Pokerowa zagrywka trenera, wprowadzającego w decydującej chwili meczu do gry nieznanego wcześniej zawodnika. amer. poker od niem. pochen 'pukać, kołatać' (zgłaszać swoje karty) POLARNY 'leżący, żyjący na terenach podbiegunowych, właściwy tym terenom': Klimat polarny. Niedźwiedź polarny. <) Dzień polarny 'okres w okolicach podbiegunowych, kiedy słońce w ogóle nie zachodzi przez dłużej niż 24 godziny' <) Noc polarna 'okres w okolicach podbiegunowych kiedy słońce w ogóle nie wschodzi przez dłużej niż 24 godziny' O Zorza polarna 'zjawisko charakterystyczne dla obszarów podbiegunowych, polegające na świecieniu fragmentów górnych warstw atmosfery, przybierających formę wielobarwnych pasm, łuków itp.' POLARNIK 'uczony, badający tereny podbiegunowe, uczestnik wypraw na te tereny': Ekspedycja polskich po-lamików. p.-lac. polaris od łac. polus 'biegun' I POLAROID'aparat fotograficzny do robienia samoczynnie wywołujących się zdjęć; także: metoda samoczynnego wywołania pozytywu fotograficznego': Dostał na imieniny polaroid. Polaroid to technika pozwalająca na otrzymanie gotowego zdjęcia w ciągu kilkunastu seksund. amer. od nazwy firmy: Polaroid Land Coropration POLARYZACJA l. 'kształtowanie się skrajnych poglądów, stanowisk, sądów itp.; ujawnianie się skrajności w jakiejś ważnej kwestii; krańcowe różnicowanie się stanowisk w jakiejś sprawie': Polaryzacja stanowisk w sprawie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej jest już widoczna. Polaryzacja sił politycznych w parlamencie. 2. w fizyce 'zjawisko uwydatniania się różnic': Polaryzacja magnetyczna. Polaryzacja światła. POLARYZOWAĆ SIĘ l. 'podlegać polaryzacji, dzielić się na skrajności': Poglądy w społeczeństwie w kwestii rozliczenia komunistycznej przeszłości spolaryzowały się w ostatnich pięciu latach. 2. w fizyce 'ulegać polaryzacji': Atomy polaryzują się pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego. II POLAROID 'cienka folia lub płytka z przezroczystego tworzywa, zawierająca kryształki substancji organicznej, używane do polaryzacji światła' fr. polarisation FOLDER 'tereny rolnicze, leżące poniżej poziomu morza, osuszone za pomocą specjalnych zabiegów agrotechnicznych, otoczone groblami, aby ochronić je przed ponownym zalaniem': Na urodzajnych holenderskich pol-derach uprawia się pszenicę. niederlandzkie polder POLEMIKA (czytaj: polemika) 'publiczne spieranie się z kimś; dyskusja, głównie na tematy polityczne, naukowe albo artystyczne, prowadzona przeważnie na łamach prasy, w radiu lub telewizji': Polemika ze wszystkimi drukowanymi banialukami zajęłaby mi zbyt wiele czasu. Przez wiele lat polemika z oficjalnymi poglądami partii była niemożliwa. POLEMIZOWAĆ l. 'prowadzić polemikę prasową': Z poglądem tym polemizuje dziennikarz "Życia", który pisze: [...]. 2. 'mieć inne zdanie, nie zgadzać się z kimś w dyskusji': Ośmielę się polemizować z tym, co powiedział pan minister. Zawsze polemizowałem z teoriami o czystym, niezależnym dziennikarstwie. POLEMISTA 'osoba, która prowadzi z kimś polemikę': Moi polemiści zupełnie nie zrozumieli tego tekstu. gr. polemikós 'wojowniczy, wrogi' POLI- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'wiele', równoznaczna z polskim przedrostkiem: wielo- np. poli-gamia, poliglota od gr. połys 'liczny' POLIAMID zwykle w liczbie mnogiej POLIAMIDY w chemii 'polimery używane do wyrobu włókien odzieżowych i technicznych, folii, artykułów gospodarstwa domowego itp.': Poliamidy charakteryzują się dużą sprężystością i odpornością na ścieranie. złożenie cząstki: poli- i słowa: amidy POLIANDRIA l. w antropologii 'forma małżeństwa polegająca na tym, że jedna kobieta ma wielu mężów': Poli-andriajest spotykana znacznie rzadziej odpoligamii. Jeżeli mężczyźni, będący mężami tej samej kobiety są braćmi, mamy do czynienia z poliandrią braterską albo fra-temalną. 2. w biologii 'kopulowanie samicy z kilkoma samcami w tym samym okresie rozrodczym' 3. w biologii 'połączenie jądra komórki jajowej z jądrami kilku plemników' POLIANDRYCZNY w antropologii 'oparty na zasadzie poliandrii - małżeństwa kobiety z wieloma mężczyznami': Małżeństwa poliandryczne są spotykane w kulturze polinezyjskiej. Małżeństwa poliandryczne zawiera 593 POLICENTRYZM POLIGRAFIA niekiedy kobieta z mężczyznami spokrewnionymi ze sobą. złożenie cząstek: poli- i -andria od gr. aner 'mężczyzna' POLICENTRYZM l. 'zasada organizacji życia społecznego, polegająca na rozdzieleniu i rozproszeniu ośrodków związanych z różnymi dziedzinami życia, np. kierowniczych, kulturalnych, przemysłowych, mająca na celu równomierny rozwój gospodarczy, kulturalny itd. danego kraju lub regionu': Policentryzm gospodarczy, ekonomiczny. Przeciwieństwem policen-tryzmujest skoncentrowanie wszystkich ośrodków w jednym, zazwyczaj dużym mieście, wokół którego istnieje znacznie uboższa, zacofana prowincja. 2. w biologii 'teoria o powstawaniu gatunków w wielu ośrodkach jednocześnie, na skutek podobnych warunków życia' złożenie cząstki: poli- i słowa: centryzm POLICHLOREK WINYLU 'tworzywo sztuczne, charakteryzujące się dużą odpornością na działanie rozpuszczalników, niepalne, stosowane głównie do wyrobu elementów aparatury chemicznej, rur, a także farb i lakierów antykorozyjnych' POLIWINYLOWY 'zawierający polichlorek winylu': Lakiery poliwinylowe. złożenie cząstki: poli-, słowa: chlorek oraz winyl POLICHROMIA l. w sztuce 'wielobarwne dekoracje zdobiące ściany i inne elementy budowli, a także rzeźby i wyroby rzemiosła artystycznego': Polichromie drewnianego kościółka. 2. w sztuce, rząd. 'barwy, malunki pokrywające rzeźby lub inne przedmioty artystyczne' POLICHROMOWAĆ 'pokrywać polichromią': Polichromował figurkę świętego Krzysztofa z małym Chrystusem na ramionach i właśnie na tego Chrystusa zabrakło mu złotej farby. od gr. połychromos 'wielobarwny' POLIESTER w chemii 'polimer używany do wyrobu włókien syntetycznych i tworzyw sztucznych, które odznaczają się dużą wytrzymałością i odpornością chemiczną oraz dobrymi właściwościami termoizolacyjny-mi i elektroizolacyjnymi' POLIESTROWY 'zrobiony z poliestrów': Żywice poliestrowe. Włókna poliestrowe. złożenie cząstki: poli- i słowa: ester POLIETYLEN w chemii 'produkt polimeryzacji etylenu: tworzywo sztuczne odznaczające się dużą elastycznością i właściwościami dielektrycznymi, odpornością na działanie kwasów, zasad i soli': Różne odmiany polietylenu znajdują bardzo wszechstronne zastosowanie, np. do wyrobu folii, rur, płyt' POLIETYLENOWY 'zrobiony z polietylenu': Polietylenowe rury kanalizacyjne. Polietylenowe powłoki kablowe. Estetyczne polietylenowe zabawki mogą być ozdobą pokoju dziecinnego. złożenie cząstki: poli- i słowa: etylen POLIFONIA w muzyce 'technika kompozytorska, polegająca na jednoczesnym prowadzeniu dwóch lub więcej linii melodycznych': Charakterystycznym układem polifonii średniowiecznej był trójgłos: tenor, kontratenor i trijalum. POLIFONICZNY w muzyce 'oparty na polifonii, składający się z wielu głosów': Dzieło polifoniczne. Wykonanie polifoniczne. POLIFONICZNOŚĆ 'wielogłosowość, możliwość wypowiadania różnych opinii w jakiejś kwestii': Polifonicz-ność naszego parlamentu została doprowadzona do granic absurdu i jest dobrą ilustracją powiedzenia: gdzie dwóch Polaków - tam trzy opinie. złożenie cząstki: poli- i słowa: fonia POLIGAMIA l. w antropologu 'małżeństwo jednej osoby z kilkoma osobami płci przeciwnej': Antropologowie rozróżniają dwie formy poligamii: poliandrię, polegającą na tym, że jedna kobieta ma wielu mężów, oraz poligynię, polegającą na tym, że jeden mężczyzna ma wiele żon. 2. pot. 'małżeństwo jednego mężczyzny z wieloma kobietami': Poligamia występuje w wielu krajach muzułmańskich. 3. w botanice 'występowanie na tej samej roślinie kwiatów męskich i żeńskich' 4. w zoologii 'współżycie w stadzie jednego samca z wieloma samicami' POLIGAMICZNY l. w antropologii 'oparty na zasadzie poligamii - małżeństwa z wieloma osobami płci przeciwnej': Poligamiczna rodzina, l. pot. 'związany z małżeństwem jednego mężczyzny z wieloma kobietami': Jego przyjaciel zaczął zdradzać poligamiczne ciągoty. złożenie cząstek: poli- i -gamia od gr. gamos 'ślub, małżeństwo' POLIGLOTA 'osoba władająca biegle wieloma językami': Studenci uwielbiali wykłady profesora Adama Weinsberga, językoznawcy i poligloty, autora wielu prac z dziedziny lingwistyki i przekładów z języków obcych. gr. połyglottos 'wielojęzyczny' POLIGON l. 'zamknięty teren wojskowy, na którym przeprowadza się ćwiczenia i próby z nowymi rodzajami broni': Jego kompania wyjechała na dwa tygodnie na poligon. Niemcy przeprowadzali na poligonie w okolicach Łeby próby z rakietami VI. l.przen. 'miejsce jakichś doświadczeń albo dziedzina, w której ktoś eksperymentuje': Niektóre zachodnie firmy traktowały Polskę jako poligon, na którym można zdobyć doświadczenia przed ekspansją na wschód. fr. połygone od łac. połygonium 'wielokąt' POLIGRAFIA l. dział przemysłu, obejmujący wszelką działalność drukarską': Przez długie lata rozwój polskiej poligrafii był hamowany przez brak "środków de- 594 POLIGYNIA POLISZYNEL wizowych" na zakup nowoczesnych maszyn. 2. 'dawniej: sztuka pisania za pomocą umownych znaków, zrozumiałych tylko dla wtajemniczonych' POLIGRAFICZNY 'związany z poligrafią - działem przemysłu': Technika poligraficzna. Urządzenie poligraficzne. fr. połygraphie POLIGYNIA w antropologii 'forma małżeństwa, polegająca na tym, że jeden mężczyzna ma wiele żon': Przyczyną poligynii może być -jak przypuszczają etnografowie - dążenie do zwiększenia produktywności gospodarstwa rodzinnego, ale także chęć podniesienia prestiżu mężczyzny. złożenie cząstek: poli- i -gynia od gr. gyne 'żona' POLIHISTOR książk. 'człowiek odznaczający się wszechstronną i dogłębną wiedzą z różnych dziedzin nauki i kultury, erudyta i encyklopedysta zarazem': Ostatnim wielkim polihistorem dawnej Polski był Aleksander Briickner. Na miano polihi stora zasługuje niewątpliwie Władysław Kopaliński. niem. Połyhistor od gr. połys 'liczny, wiele', histor 'znawca' -'wiele wiedzący, znawca wielu dziedzin' POLIKLINIKA 'znajdująca się przy klinice przychodnia, w której udziela się ambulatoryjnych porad lekarskich i w której odbywaj ą praktykę studenci medycyny': Praktykować w poliklinice. złożenie cząstki: poli- i słowa: klinika POLIMER w chemii 'związek wielkocząsteczkowy, otrzymywany w wyniku polimeryzacji, mający odmienne właściwości od substancji wyjściowych, będący składnikiem, czasem jedynym, tworzyw sztucznych, włókien syntetycznych itp.' POLIMERYZACJA w chemii 'reakcja, w której wyniku ze związków o małej masie cząsteczkowej powstają polimery, polegająca na wielokrotnym powtarzaniu się elementarnych etapów reakcji łączenia się cząsteczek monomeru, aż do wytworzenia makrocząsteczki, stanowiącej łańcuch polimeru': Polimeryzacja białka. Polimeryzacja zachodzi samorzutnie lub pod wpływem katalizatorów. POLIMERYZOWAĆ w chemii 'poddawać polimeryzacji' ang. połymer od gr. połymeres 'złożony z wielu części' POLIMORFIZM inaczej: WIELOPOSTACIOWOŚĆ l. w biologii 'współwystępowanie w obrębie jednego gatunku osobników różniących się od siebie cechami fizjologicznymi lub anatomicznymi': Polimorfizm u pszczół. 2. w chemii 'występowanie tej samej substancji w kilku odmianach krystalograficznych, różniących się strukturą wewnętrzną': Polimorfizm węgla. POLIMORFICZNY l. w biologii i w chemii 'występujący w wielu postaciach, a zachowujący cechy jednego gatunku, rodzaju itp.; także: mający ten sam skład chemiczny, a tworzący kryształy o odmiennej symetrii': Komórki polimorficzne. Polimorficzne właściwości siarczku żelaza, występującego w postaci pirytu i markasytu. złożenie cząstki: poli- i słowa: morfizm POLIO 'to samo, co choroba Heinego i Medina': Dzięki szczepieniom ochronnym zachorowania dzieci na polio są w Polsce sporadyczne. skr. od n.-fac. poliomyelitis POLIP l. w medycynie 'twór guzowaty, miękki, o gładkiej powierzchni, wyrastający ze śluzówki w następstwie długotrwałego procesu zapalnego': Polipy najczęściej umiejscawiają się w nosie, cewce moczowej i macicy. Długo trwający polip może przekształcić się w nowotwór złośliwy. 2. w zoologii 'postaćjamochłonów, poruszająca się albo - częściej - osiadła, przypominająca worek zakończony otoczonym czułkami otworem gębowym, przyczepiony do podłoża': Polipy żyją pojedynczo lub w koloniach. fr. połype zgr. połys 'liczny' pous 'noga' - 'wielonogi' POLISA 'dokument stanowiący dowód zawarcia umowy o ubezpieczenie, zapewniający, że w razie poniesienia przez posiadacza określonej szkody zostanie mu wypłacone odszkodowanie w ustalonej wysokości': Wykupił polisę na życie. Polisa ubezpieczenia auto casco. Kierowcy mają obowiązek wozić ze sobą polisę ubezpieczenia OC. fr. police z wl. polizza 'kwit' POLISEMIA inaczej: WIELOZNACZNOŚĆ w językoznawstwie 'zjawisko polegające na tym, że jednej formie językowej, np. wyrazowi, odpowiada więcej niż jedno znaczenie': Polisemia rzeczowników jest w polszczyź-nie zjawiskiem powszechnym, np. słowo kultura ma więcej niż 5 różnych znaczeń. Polisemia końcówek w odmianie przymiotnikowej. POLISEMICZNY w językoznawstwie 'mający wiele znaczeń': Wyrazy często używane są zazwyczaj polise-miczne. złożenie cząstek: poli- i -semia od gr. sema 'znak' POLISTYREN w chemii 'polimer, będący bezbarwną, przezroczystą masą o bardzo dobrych właściwościach elektroizolacyjnych, odporny na działanie wielu czynników chemicznych': Polistyren jest używany w przemyśle elektronicznym, a także do wyrobu galanterii i zabawek. POLISTYRENOWY 'wykonany z polistyrenu': Polistyrenowa folia. Polistyrenowy materiał izolacyjny. złożenie cząstek: poli- i -styren od fac. styrax - roślina wydzielająca żywicę POLISZYNEL 'osoba z francuskiego teatru lalek, pierwotnie zaś z włoskiej komedii dell'arte (jako Pulcinella), osoba niesolidna, głupia i arogancka' Q TAJEMNICA 595 POLITECHNIKA POMADKA POLISZYNELA 'tajemnica, o której wszyscy wiedzą': Jej skrzętnie ukrywany romans był tajemnicą poliszynela, mówiło o nim całe miasteczko. fr. polichinelle POLITECHNIKA l. 'wyższa uczelnia, kształcąca w zakresie nauk technicznych; także: budynek, w którym się ona mieści': Studiować na politechnice. Wydział politechniki. Wystawa minerałów na politechnice. POLITECHNICZNY l. 'dotyczący politechniki': Studia politechniczne. Kierunek politechniczny. 2. 'dotyczący ogółu nauk technicznych': Odkrycia politechniczne. Zdolności politechniczne. fr. ecolepolytechniqueodgr. połytechnes 'wyuczony wielu sztuk' POLITEIZM książk. 'wiara w wielu bogów': Politeizm był rozpowszechnioną formą wierzeń religijnych ludów starożytnych. POLITEISTYCZNY książk. 'związany z politeizmem': Religie politeistyczne. Politeistyczny grecki Olimp miał swoją hierarchię i rozbudowaną strukturę wewnętrzną. fr. połythćisme od połys 'liczny' theós 'bóg' POLITURA l. 'lakier spirytusowy, będący roztworem żywicy syntetycznej w alkoholu, służący do pokrywania wyrobów drewnianych w celu uzyskania połysku lub zabezpieczenia ich przed niszczeniem': Powlekać stół politurą. 2. 'błyszcząca warstwa takiego roztworu, powstała po jego wyschnięciu na drewnianej powierzchni': Meble z politurą. POLITUROWAĆ 'pokrywać drewnianą powierzchnię politurą': Politurować stare regały, niem. Politur z łac. politura 'wygładzanie' POLIWINYLOWY zob. pod hasłem: POLICHLOREK WINYLU POLLUKS zob. KASTOR I POLLUKS I POLO 'gra prowadzona na koniach lub rowerach między dwiema drużynami, polegająca na tym, że zawodnicy za pomocą długich kijów, zakończonych drewnianymi młoteczkami, usiłują wrzucić piłeczkę do bramki przeciwnika': Grać w polo. Rozgrywki polo. ang. polo II POLO 'fason koszulki wkładanej przez głowę, mającej małe, zapinane na guziki rozcięcie pod szyją i niewielki kołnierzyk': Włożył niebieskie polo. ang. POLON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 84 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 209; biały, promieniotwórczy metal, symbol Po': Polon jest otrzymywany sztucznie, w niewielkich ilościach występuje też w rudzie uranowej. n.-lać. polonium od: Polonia 'Polska' (pierwiastek odkryty przez Marię Skłodowską-Curie) POLONIA 'Polacy mieszkający poza granicami kraju oraz potomkowie polskich emigrantów, którzy czują więź z Polską': Największe skupiska Polonii są w Stanach Zjednoczonych, Francji i Niemczech. POLONIJNY 'związany z Polonią': Kongres Polonii Amerykańskiej to największa organizacja polonijna, zrzeszająca wiele stowarzyszeń Polaków w USA. Do najbardziej znanych pism polonijnych należy paryski miesięcznik "Kultura". POLONIKA albo POLONICA (czytaj: polonika) 'pamiątki kultury polskiej, przede wszystkim różne pisma, druki i książki, znajdujące się poza granicami kraju': W czasie swego stypendium w Paryżu znalazł ciekawe polonika związane z Norwidem. Moi przyjaciele z Lotaryngii, których dziadkowie emigrowali po I wojnie światowej do Francji, uczą się polskiego i gromadzą polonika. POLONUS 'żartobliwe i sympatyczne określenie osoby należącej do Polonii': Polonusi, przyjeżdżający do "starego kraju" nie mogą często zrozumieć, dlaczego Polacy są tak mało mobilni i przywiązani do swego miejsca zamieszkania. lać. sr. Polonia 'Polska' POLOR l. 'kultura towarzyska, zachowywanie nienagannych manier i elegancja; także szerzej: doskonałość i sprawność w jakiejś dziedzinie, które sprawiają, że działanie w niej i jego wytwory są znakomite, jakby "błyszczą", "połyskują": Uwagę pań zwracała jego swoboda i polor towarzyski. Był to krytyk łączący głęboką znajomość spraw muzyki z polorem literackim, l.prze-starz. 'połysk': Polor złota i brylantów. od czasownika: polerować, utworzonego od łac. polire 'wygładzać' POLUCJA inaczej: ZMAZA NOCNA w medycynie 'mimowolny wytrysk nasienia podczas snu, często pod wpływem snów o treści erotycznej': Polucjajest zjawiskiem typowym dla chłopców w okresie dojrzewania, zdarza się także mężczyznom praktykującym abstynencję seksualną. od łac. pollutio 'skażenie, zmaza' POMADA 'tłusta, pachnąca substancja, używana dawniej jako środek kosmetyczny do smarowania włosów w celu nadania im połysku i miękkości': Nałożyła pomadę na włosy. fr. pommade z wl. pomata od: porno 'jabłko' POMADKA l. inaczej: SZMINKA 'kosmetyk do malowania ust, wykonany z wosków, tłuszczów, substancji zapachowych i barwiących, mający najczęściej formę sztyftu': Różowa pomadka do ust. Pomadka o smaku malinowym. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: POMADKI 'miękkie cukierki z syropu ziemniaczanego z dodatkiem substancj smakowych i zapachowych, często nadziewane': W prezencie przyniósł przyszłym teściom wielkie, ozdobne pudło pomadek znanego miejscowego cukiernika. zdrobnienie od: pomada 596 POMBA POP POMBA 'dość mocne piwo południowoafrykańskie wyrabiane z przefermentowanego ziarna prosa afrykańskiego' z języka suahili POMOLOGIA 'dział sadownictwa, nauka o właściwościach anatomicznych, morfologicznych i użytkowych odmian drzew i krzewów owocowych': W niektórych krajach pomologią nazywa się całą naukę o sadownictwie. POMOLOG 'specjalista z dziedziny pomologii': Do najwybitniejszych polskich pomologów należy profesor Szczepan Pieniążek. POMONA 'w mitologii rzymskiej: bogini sadów': Po-mona była nimfą sadów. Po całych dniach chodziła z nożem, obcinała zeschłe gałęzie i doglądała młodych szczepów. (Parandowski) złożenie z łac. pomum 'jabłko' i cząstki: -logia od gr. logos 'nauka, słowo' I POMPA l. 'urządzenie służące do przetłaczania wody, cieczy z niższego poziomu na wyższy lub z obszaru o niższym ciśnieniu do obszaru o ciśnieniu wyższym, także do zagęszczania lub rozrzedzania powietrza albo innego gazu i do wytwarzania próżni' l. pot. 'pompa studzienna, zwykle w formie niewielkiego słupa z ruchomym ramieniem, którego poruszanie powoduje czerpanie wody gruntowej i wytłaczanie jej na powierzchnię': Żołnierze umyli ręce pod pompą. 3. żart. 'bardzo ulewny deszcz': Ale dzisiaj była pompa! Zmokliśmy do suchej nitki. POMPOWAĆ 'podnosić ciecz z obszaru niższego na wyższy, przetłaczać ją lub napełniać zbiornik cieczą albo gazem, wydobywać ciecz lub gaz za pomocą pompy': Pompować wodę ze studni. Pompować materac. Serce pompuje krew. fr. pompę II POMPA 'wielka, często przesadna, okazałość, wystaw-ność': Jubileusz odbył się z wielką pompą, niestety zapomniano o zaproszeniu na uroczystości robotników, którzy byli głównymi aktorami ówczesnych wydarzeń. Mówił prosto i serdecznie, unikając pompy. POMPATYCZNY 'pełen pompy': Pisał swoje teksty napuszonym, pompatycznym stylem. Nie lubił pompatycz-nych i sztucznych uroczystości. od łac. pompa 'uroczysty pochód' POMPADOUR (czytaj: pompadur) 'dawniej: barwa różowa, karmazynowa lub wiśniowa': I byłabym włożyła tę suknię pompadour, ale gdym ją zmierzyła, skonstatowałam ze smutkiem, że nie tylko kostki, ale pół łydki mi odsłania, co przyzwoite nie jest; no cóż, wyrosłam. od nazwiska madame de Pompadour, faworyty Ludwika XV PONCHO (czytaj: ponczo) 'wierzchnie okrycie z materiału przypominającego koc, mające kształt kwadratu z wyciętym pośrodku otworem na głowę, noszone głównie przez pasterzy w Ameryce Środkowej i Południowej ': Czterech mężczyzn w sombrerach i ponczach zbliżało się niespiesznie do rancza. hiszp. PONCZ 'gorący napój alkoholowy, robiony z wina, araku, rumu, herbaty, soku cytrynowego lub pomarańczowego, cukru i przypraw korzennych': Po zagotowaniu nalać poncz do szklanek i włożyć po plasterku cytryny. Do ponczu na gorąco można dodać 250 ml mocnej, świeżo zaparzonej herbaty. PONCZOWY 'zawierający poncz, nasycony ponczem': Napój podawać gorący - w specjalnej wazie ponczowej. Ciastko ponczowe. ang. punch z hind. pancz 'pięć (składników tego napoju)' PONDERABILIA rząd. 'coś istniejącego konkretnie, dającego się zważyć, zmierzyć, dokładnie określić': W dawnej fizyce i filozofii ponderabilia - rzeczy mające ciężar, "ważkie", przeciwstawiano imponderabiliom - rzeczom pozbawionym ciężaru, "nieważkim". tac. ponderabilia (liczba mnoga) 'rzeczy ważkie' PONTON l. 'niewielka dmuchana łódź': Pływali pontonem pojezierze. 2. 'wypełniona powietrzem pływająca konstrukcja, służąca do utrzymywania na wodzie różnych urządzeń, podnoszenia wraków itp.': Pontony są używane m.in. do konstrukcji promów oraz jako podpory mostu pontonowego. PONTONOWY 'związany z pontonami w 2. znaczeniu, wspierający się na pontonach': <} Most pontonowy 'przenośny most zbudowany na pontonach': Budowa mostu pontonowego przez Wisłę trwała zaledwie kilkanaście tygodni. fr. ponton zp.-fac. od: pons, pontis 'most' PONTYFIKALIA 'insygnia biskupie i czynności kapłańskie przysługujące tylko biskupom' PONTYFIKALNY 'związany z biskupem i z ceremoniami religijnymi odprawianymi przez biskupa': Msza pon-tyfikalna. Biskup w stroju pontyfikalnym. PONTYFIKAŁ 'w Kościele katolickim: księga liturgiczna, która zawiera zbiór zasad dotyczących sprawowania obrzędów przez biskupów' lać. pontificalis od pontifex 'kapłan' PONTYFIKAT 'okres, w którym papież sprawuje swój urząd, swoją funkcję': Pontyfikat Jana XXIII trwał 5 lat. Było to za pontyfikatu Leona XIIL lać. pontificatus 'urząd i władza papieża' PONY 'mały konik z Wysp Brytyjskich, łagodny i wytrzymały': Dzieci jeździły na angielskim kucyku pony. ang. POP 'duchowny prawosławny (określenie potoczne)': W bramie witał ich pop, trzymający w rękach starą ikonę. 597 POP-ART albo POPART PORNOGRAFIA POPADIA 'żona popa': Z gustami bowiem -jak wypadnie: Kto woli popa, kto popadię. Ja za popadią, jeśli ładna... (Tuwim) roś. pop zgr. pappas 'ojciec' POP-ART albo POPART 'kierunek we współczesnej sztuce, rozwijający się od połowy XX w., głównie na Zachodzie, prezentujący kulturę popularną wielkich miast, łączący z elementami malarstwa wytwory współczesnej techniki i rzemiosła, np. posługujący się w komponowaniu dzieła przedmiotami codziennego użytku - puszkami i opakowaniami, fotografiami itd.': Do najbardziej znanych prac artystów pop-artu należą kompozycje Andy'ego War-hola, prezentujące bohaterów masowej wyobraźni, m.in.: Marylin Monroe, Elvisa Presleya i Elisabeth Taylor. ang. pop-art 'sztuka popularna' POP MUSIC (czytaj: pop mjuz-ik) 'współczesna popularna muzyka młodzieżowa, grana na przykład w dyskotekach, o dużym zasięgu i gronie słuchaczy, łatwa w odbiorze, ale zwykle bez wielkich wartości artystycznych': Modem Talking to był typowy zespół grający pop musie. Wolę słuchać heavy metalu niż pop musie. ang. pop musie POPCORN (czytaj: popkom) 'prażona kukurydza': Porcja popkomu w trójkątnej torebce kosztowała 2 złote. amer., skrót od: pop[ped]com 'prażona kukurydza' POPELINA 'bawełniana, jedwabna, półjedwabna albo wełniana tkanina, mająca mocny połysk': Koszula, płaszcz z popeliny. Wzorzysta popelina. () pot. Robić, siać popelinę 'panikować': Co tu siejesz popelinę, żaden gliniarz się tu nie pokazał od miesięcy. fr. popelinę POPPERS 'członek subkultury młodzieżowej, powstałej pod koniec lat siedemdziesiątych w Wielkiej Brytanii, manifestujący swą odrębność charakterystycznym strojem i fryzurą': Poppersi wywodzili się głównie z wielkomiejskich środowisk robotniczych. Rodzimych pop-persów charakteryzował "turecki fason": szerokie, pum-piaste spodnie, białe skarpetki, mokasyny, fryzura podgolona z długą grzywką, często podkolorowaną. ang. popper (poppers to liczba mnoga), słowo utworzone od: pop i różnych zestawień z tym wyrazem, np. pop-art POPULACJA l. 'ludność, która żyje na określonym obszarze, terenie; zaludnienie': Taka produkcja opłaca się dopiero dla ponadstutysięcznej populacji. 2. w biologii 'grupa zwierząt jednego gatunku, żyjąca w izolacji od innych zwierząt swojego gatunku i rozmnażająca się tylko między sobą': Populacja łosi w Kampinosie. 3. w statystyce 'zbiór, który jest poddawany badaniom, najczęściej zbiór ludzi badanych ze względu na jakieś cechy': Wskaźnik liczby książek przeczytanych w ciągu roku w tej populacji wyraźnie się obniżył. lać. populatio 'ludność' POPULIZM 'odwoływanie się w działalności publicznej (najczęściej w politycznej) do sądów i przekonań narodu, ludu, ogółu - takich, jakie one są lub jakie zakłada się, że są; lansowanie idei i programów, które są łatwo przyswajalne, proste i mogą zyskać ogólne poparcie bez względu na to, czy są możliwe do realizacji; ma to na celu zdobycie władzy przy pomocy tegoż ogółu': W latach zamętu zrodził się popyt na populizm. Makroekonomiczny populizm tej grupy jest dobrze widoczny. W kategoriach racjonalnych populizm niełatwo wytłumaczyć. POPULISTYCZNY 'taki, który ma cechy populizmu, który jest oparty na populizmie': Niecierpliwość wyznawców populistycznej filozofii jest zrozumiała. Głoszenie populistycznych haseł przed wyborami jest rzeczą nagminną. POPULISTA 'działacz, polityk, który kieruje się populizmem, który głosi hasła populistyczne': Jest to czas dla populistów i demagogów. Teraz głos zabierają socjaliści i populiści wszelkiej proweniencji. fr. populisme z łac. populus 'lud' PORCELANA l. 'tworzywo, otrzymywane z wypalonej mieszaniny kaolinu, kwarcu i skalenia, zwykle pokryte szkliwem': Chińska porcelana. 2. 'wyroby ceramiczne z tego tworzywa': Obiad zjedli na rodzinnej porcelanie. PORCELANOWY l. 'zrobiony z porcelany': Porcelanowe filiżanki. Porcelanowa lalka. 2. 'wyglądający jak porcelana, przypominający porcelanę': Porcelanowa twarz. wł. porcellana, pierwotnie 'ślimaki morskie o białej skorupie' (sądzono, że surowec do produkcji porcelany jest uzyskiwany ze sproszkowanej skorupy tych ślimaków) PORCELIT 'pokryty szkliwem wyrób ceramiczny, mający cechy pośrednie między fajansem a porcelaną, pokryty szkliwem, z którego robi się naczynia kuchenne, urządzenia sanitarne itp.': Talerzyki z porcelitu. złożenie cząstki słowa: porcel(ana) i cząstki: -lit od gr. lithos 'kamień' PORFIR 'skała magmowa zawierająca duże, widoczne gołym okiem, wykształcone wcześniej kryształy': Blat z porfiru. PORFIROWY 'związany z porfirem, zrobiony z porfiru': Bloki porfirowe do budowy egipskich świątyń. Porfirowa waza. fr. porphyre od gr. porphyra 'purpura' PORNOGRAFIA 'przedstawianie organów płciowych albo czynności seksualnych w dużych zbliżeniach na obrazach, zdjęciach, w filmach itd., albo szczegółowe opisy działań seksualnych w tekstach, mające na celu wywołanie podniecenia u odbiorcy, z reguły pozbawione wartości artystycznych i nieuwzględniające duchowej strony erotyki człowieka': Niedozwolona w Polsce i wielu krajach świata pornografia obejmuje ukazywanie scen gwałtu, uprawiania seksu przez nieletnich i seksu ze zwierzętami. W praktyce procesy o szerzenie pomo- 598 PORNO BIZNES albo PORNO-BIZNES I PORTO albo PORTWAJN grafii są obecnie bardzo rzadkie. Wpływa na to z jednej strony płynność pojęcia pornografii, z drugiej - dość powszechne poczucie, że inne rodzaje przestępstw są znacznie groźniejsze dla życia obywateli i ich własności prywatnej. Specjaliści dyskutowali nad tym, jak skutecznie walczyć z pornografią dziecięcą w intemecie. PORNOGRAFICZNY albo (w skrócie) PORNO 'związany z pornografią, będący pornografią': W wielu krajach Zachodu istnieje cały przemysł pornograficzny, stanowiący źródło dużych zysków. Film pornograficzny. Treści pornograficzne. ang. pomography od gr. pomographos 'piszący o dziwkach' PORNO BIZNES albo PORNO-BIZNES 'produkowanie i rozpowszechnianie w handlu filmów, przedmiotów, czasopism itp. o treści pornograficznej': W porno biznesie pracują dziś tysiące ludzi. ang. porno business PORNO GWIAZDKA albo GWIAZDKA-PORNO 'aktorka grająca w filmach pornograficznych, znana z takich ról': Fetowanie włoskiej porno gwiazdki jako sławy, robienie z nią wywiadów, zapraszanie na festiwal - to żałosny skutek braku rozeznania i braku gustu niektórych menedżerów. złożenie słowa: porno i stówa: gwiazdka PORNOSjOO?. 'film lub czasopismo pornograficzne': dał pomosy. Oglą- ang. PORNO SHOP albo PORNO-SHOP 'sklep z artykułami pornograficznymi i innymi przedmiotami mającymi spotęgować doznania seksualne': Ostatnio niektóre porno shopy oferują klientom feromony. ang. POROHY 'poprzeczne progi w korycie rzecznym, często tworzące wodospady, charakterystyczne dla wielkich rzek Ukrainy, zwłaszcza Dniepru': Pokonywać porohy w takiej łupinie to rzecz niebezpieczna, rzekłbym ryzykowna, panie Ambroży. Z powodu wysokich wód porohy nie przedstawiały wielkiego niebezpieczeństwa. Minęli Surski, Łochanny [...] aż wreszcie w dali ujrzeli piany i wiry strasznego Nienasytca. (Sienkiewicz) ukr. porohy PORT l. 'obszar wodny przy brzegu wraz z przylegającym do niego pasem lądu, gdzie zawijają i cumują statki, który zapewnia ich obsługę i bezpieczny postój': Statek zawinął do portu. Port rzeczny, dalekomorski, wojenny. 2. 'miasto nadbrzeżne, do którego zawijają statki': Odwiedzamy słynne porty: Hamburg, Rotterdam, Havr. 3. 'dworzec lotniczy': Startujemy z portu lotniczego Okęcie. 4. w informatyce 'gniazdo w komputerze przeznaczone do podłączenia urządzenia peryferyjnego': Podłączyć drukarkę do drugiego portu. S.przen. 'miejsce spokojne, bezpieczne': Ożenił się, zawinął -jak mu się wydawało - do bezpiecznego portu. lać. portus PORTAL l. w architekturze 'bogato zdobione elementami architektonicznymi obramowanie wejścia do budowli, np. pałacu, kościoła; także: wejście z takim obramowaniem': Rzeźbiony portal nad wejściem do katedry. Portal romański, gotycki. Portal prowadzący do zabytkowego kościoła. 2. w intemecie 'wielotema-tyczny serwis, przez który użytkownicy sieci mają dostęp do informacji z różnych dziedzin, zwłaszcza główna, "wejściowa" strona takiego serwisu': W Polsce do popularnych portali należą m.in. Onet i Wirtualna Polska. Z reguły portale są wyposażone w mechanizm wyszukiwania plików (stron www), za ich pomocą można więc otrzymać dowolną, interesującą dla użytkownika informację. wl. portale od: porta 'drzwi, brama' PORTE-PAROLE (czytaj: portparol) l. 'osoba przemawiająca w imieniu jakiejś grupy, będąca wyrazicielem jej poglądów': Zawsze był porte-parole całej rodziny. 2. w nauce o literaturze 'narrator lub inna postać, których wypowiedzi można traktować jako wyraz poglądów i przekonań autora dzieła: Podobno Rzecki to w dużej mierze porte-parole samego Bolesława Prusa. PORTIER 'pracownik jakiejś instytucji, zwłaszcza hotelu, strzegący wejścia': Przy drzwiach zatrzymał nas portier, pytając o cel naszej wizyty w instytucie. PORTIERNIA 'miejsce pracy portiera, zwykle mały kantorek przy wejściu': Zostawić w portierni klucze od sali konferencyjnej. Pracować na portierni. fr. portier od łac. porta 'brama' PORTIERA 'zasłona u drzwi lub okna, zwykle gruba i ciężka': Zasunąć portierę. Zza portiery słychać było jakieś podniecone głosy. fr. portierę PORTLANDZKI CEMENT 'cement otrzymywany przez wypalenie wapieni albo margli zmieszanych z gliną i zmielenie produktu tego procesu z dodatkiem żużla oraz gipsu': Różne odmiany cementu portlandzkiego są obecnie powszechnie używane w budownictwie. od nazwy angielskiego półwyspu: Portland, na którym znajdują się pokłady wapienia, używanego od dawnych czasów do produkcji tego typu cementu I PORTO albo PORTWAJN 'wino portugalskie, czerwone lub białe, wzmiacniane alkoholem': Poszczególne gatunki porto mogą być białe, bardzo wytrawne, mogą też być czerwone, półwytrawne lub słodkie. Porto musi dojrzewać od 20 do 30 lat, by osiągnąć doskonałość. od nazwy miasta Porto w Portugalii 599 II PORTO POSTMODERNIZM II PORTO przestarz. 'opłata za przesyłki pocztowe': Zapłacić porto. PORTO-FRANKO 'o przesyłce pocztowej: wolny od opłaty przez odbiorcę; dawniej też: wolny od opłacenia przez odbiorcę cła': Przesyłka porto-franko. wl. porto franco 'wolny port' - taki, w którym od wwożonych i wywożonych towarów nie pobierano cła PORTWAJN zob. I PORTO POSESJA oficj. 'czyjaś działka z zabudowaniami, zwłaszcza taka, na której stoi dom mieszkalny': Za zarobione za granicą pieniądze kupili niewielką posesję koło Warszawy i wyremontowali stojący na niej dom. Jego posesja graniczy ze stadionem. POSESJONAT przestarz. 'właściciel posiadłości ziemskiej': Pierwsze miejsce za stołem zajmowali szlachta po-sesjonaci. POSESOR przestarz. 'właściciel jakiegoś majątku lub posiadacz kapitału; także: dzierżawca majątku': Posesor sprzedał zadłużony majątek. Posesorzy podpisali kontrakt z właścicielem. lać. possessio 'posiadłość' POST- przedrostek o znaczeniu 'po', dodawany do rzeczowników i przymiotników, wskazujący na to, że zjawisko, osoba, rzecz lub cecha są postrzegane jako takie, które występują po zakończeniu tego, co określa drugi człon wyrazu, i są tego kontynuacją, np. postkomuna, post-nomenklatura, postsolidarnościowy. Wiele wyrazów z tym przedrostkiem, tworzonych współcześnie, ma ujemne zabarwienie emocjonalne. fac. post 'po' POSTDATOWAĆ 'umieszczać na dokumencie datę późniejszą od faktycznej': Gospodyni postdatowała umowę najmu mieszkania, sądząc naiwnie, że w ten sposób uniknie zapłacenia podatku za otrzymane za październik pieniądze. fr. postdater POSTER 'rodzaj plakatu, który najczęściej przedstawia znanego piosenkarza, aktora, sportowca itp. i ma pewne walory artystyczne': Z postem uśmiechała się roznegliżowana gwiazda show businessu. Miała w domu wszystkie postery z portretami członków kapel "metalowych". ang. poster 'plakat' POSTE RESTANTE (czytaj: post restant albo post restat) l. 'system przesyłania listów i paczek nie do domu adresata, ale do pewnego urzędu pocztowego, z którego może on je odebrać na swe nazwisko albo na umówione hasło': Kochanka wysyłała mu listy na poste restante. Przez telefon podał przyjacielowi hasło na poste restante. 2. 'dział urzędu pocztowego zajmujący się odbiorem, przechowywaniem i wydawaniem takich przesyłek': Okienko poste restante. Poszła na poste restante odebrać list od przyjaciółki. fr. poste restante 'poczta pozostająca' (w urzędzie) POST FACTUM (czytaj: post faktum) 'po fakcie, po dokonanym czynie': Zrozumiał post factum, że swoimi słowami zrobił przykrość rodzinie. lać. POSTGLACJAŁ w geologii 'okres polodowcowy': Na sympozjum dyskutowano o tym, czy nasza współczesność to postglacjał, czy też kolejny interglacjał. POSTGLACJALNY 'polodowcowy, związany z okresem polodowcowym, charakterystyczny dla tego okresu': W okresie postglacjalnym podniósł się poziom mórz, zasilanych wodą uwalnianą z topniejących lodowców. złożenie cząstki: post- i słowa: glacjat POSTINDUSTRIALNY 'związany z okresem następującym po czasie intensywnej industrializacji, zwykle: charakterystyczny dla nowoczesnej gospodarki, w której przemysł ciężki nie odgrywa już zasadniczej roli': Mówiąc o kraj ach postindustrialnych, zwykle wymienia się najbardziej rozwinięte kraje współczesnego świata, których gospodarki w coraz większym stopniu powiązane są z nowoczesnymi technologiami, np. z elektroniką, a w coraz mniejszym z tradycyjnym przemysłem ciężkim, np. z hutnictwem i górnictwem. złożenie cząstki: post- i słowa: industrialny POSTKOMUNIZM l. 'okres po upadku komunizmu; także: ogół warunków, jakie wytworzyły się w państwach, w których obalono komunizm, zwłaszcza w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i byłego ZSRR': Żyć w postkomunizmie. 2. 'ideologia wyrastająca z komunizmu i nawiązująca do niego' 3. inaczej POSTKOMUNA pot. 'ugrupowania utworzone z dawnych partii komunistycznych': Działacze prawicy zachowują się tak, jakby to nie oni sprawowali władzę przez prawie dziesięć lat, nie widzą swego niedołęstwa i głupoty, za wszystko zawsze winią postkomunę. POSTKOMUNISTA 'członek lub zwolennik ugrupowań postkomunistycznych': Postkomuniści opanowali wiele dziedzin życia i to oni uwłaszczyli się w pierwszej kolejności. POSTKOMUNISTYCZNY l. 'powstały, istniejący po upadku komunizmu': Kraje postkomunistyczne. 2. 'mający komunistyczny rodowód': Ugrupowania postkomunistyczne wygrały wybory. złożenie cząstki: post- i słowa: komunizm POSTMODERNIZM 'intelektualny i artystyczny prąd końca XX w., głoszący odejście od wąsko rozumianej nowoczesności, którą charakteryzuje przekonanie o wiecznym postępie i o możliwości obiektywnego poznania wszystkiego, ustalanie jednoznacznych zasad i prawd oraz wyznaczanie ostrych granic': W sferze światopoglądowej postmodernizm wiąże się z dystansem wobec wielkich ideologii, zaś w estetyce - z zatarciem granicy między kulturą elitarną i masową, nawiązywa- 600 POST MERIDIEM POTENTAT niem do stylu różnych epok i nieuznawaniem uniwersalnych zasad w sztuce. POSTMODERNISTA 'myśliciel lub artysta będący zwolennikiem postmodernizmu': Postmodemiści to m.in. pisarze: Carios Fuentes, Umberto Eco, Salman Rushdie i Gabriel Garcia Marquez. POSTMODERNISTYCZNY 'związany z postmodernizmem': Postmodernistyczną sztukę cechuje eklek-tyzm, mieszanie stylów i łączenie gatunków. ang. postmodemism, złożenie cząstki: post- i słowa: modemism 'nowoczesność' POST MERIDIEM 'po południu, skrót: p.m. lub P.M.': Post meridiem to określenie stosowane przy podawaniu czasu. W krajach angielskojęzycznych na ogół podaje się godziny używając liczb od l do 12 i dodając informację a.m. lub p.m. tac. POSTPONOWAĆ książk. 'lekceważyć kogoś, okazywać komuś lub czemuś brak szacunku': Zupełnie spostponowałeś dziewczynę, nawet na nią nie spojrzawszy. Postponować czyjeś nazwisko. lać. postponere POSTSCRIPTUM (czytaj: postskriptum) 'dopisek do jakiegoś tekstu, najczęściej do listu, umieszczany już po podpisie autora, a zawierający uzupełnienia, dodatkowe uwagi itp., skrót: PS': Tekst zawierał ważne postscriptum. Dopiero w postscriptum wyjaśnił, o co mu naprawdę chodzi. lać. post scriptum dosłownie 'po rzeczy napisanej' POSTULOWAĆ 'domagać się zrobienia czegoś, proponować coś, zgłaszać wniosek w jakiejś sprawie': Postulowano, aby dwukrotne zaleganie z płatnością czynszu powodowało wypowiedzenie umowy. Na zebraniu postulował, żeby budowę parkingu rozpocząć jeszcze w tym roku. Tak, to prawda: postulujemy, żeby przeprowadzić konsekwentną lustrację. POSTULAT 'to, co się postuluje; to, czego się domaga; wniosek w jakiejś sprawie, wymaganie, żądanie': Przedstawiłyśmy prezydentowi wszystkie postulaty, które wcześniej przekazałyśmy rządowi. Postulaty sfery budżetowej nikogo nie zaskakują. Postulaty strajkujących robotników. lać. postulare 'wymagać' i postulatum 'żądanie' POSTUMENT l. 'podstawa pomnika, rzeźby; cokół': Na placu najpierw zostaną ustawione trzy ogromne postumenty. 2. 'przenośna podstawa w formie kolumny do ustawiania wazonów, kandelabrów itp.': Na ogrodowym postumencie stała waza z kwiatami. || UWAGA: wyraz ten nie znaczy 'pomnik' łac. postumentum 'podstawa' POSTURA 'czyjś wygląd zewnętrzny, zwłaszcza oceniany pod kątem wielkości i siły': Zwalista, ciężka postura. Był mężczyzną wysokiej postury. Z litością patrzył na jego wynędzniałą posturę. fr. posturę z łac. positura 'postawa' POSTYLLA 'tłumaczenie, objaśnianie fragmentów Biblii, zbiór kazań komentujących w przystępny sposób fragmenty Biblii, rozpowszechniony zwłaszcza w czasach reformacji': Pierwsze postylle pojawiły się w XV w. Postylle pisali zarówno autorzy protestanccy, np. Mikołaj Rej, jak i katoliccy, np. ks. Jakub Wujek. niem. Postiiie z łac. post illa verba 'po tych słowach' POTAS 'pierwiastek o liczbie atomowej 19 i masie atomowej 39,0983, symbol K: srebrzystobiały, miękki, lekki metal, bardzo aktywny chemicznie, gwałtownie utleniający się w wilgotnym powietrzu': Sole potasu wykorzystuje się do produkcji nawozów oraz w przemyśle mydlarskim, szklarskim i farmaceutycznym. POTASOWY 'zawierający potas, powstały w wyniku połączenia z potasem': Nawozy potasowe. n.-tac. potassium od niem. Potasche 'potaż' POTAŻ 'węglan potasu, biała krystaliczna substancja, rozpływająca się pod wpływem wilgoci': Potaż jest wykorzystywany w wielu dziedzinach, np. do produkcji szkła i w farbiarstwie. Dawniej potaż otrzymywano z popiołu drzewnego. niem. Potasche od: Pot 'garnek', Asche 'popiół' POTENCJAŁ l. 'wszelkie możliwości, moce, zdolności, które tkwią w kimś albo w czymś (np. w jakiejś instytucji, przedsiębiorstwie itp.)': Dysponujemy ogromnym potencjałem ekonomicznym. Nie możemy też pominąć potencjału ludzkiego, którym rozporządzamy. 2. w fizyce 'wielkość, która charakteryzuje stan pola (elektrycznego, magnetycznego, grawitacyjnego) w danym punkcie': Różnica potencjałów elektrycznych. POTENCJALNY 'taki, który może być, może nastąpić; możliwy'; także 'taki, który tkwi w czymś i w sprzyjających okolicznościach może się ujawnić': Potencjalni klienci odeszli z kwitkiem. Potencjalny inwestor. Potencjalni przywódcy ruchu związkowego. Potencjalna klientela polityczna prawicy. I UWAGA: wyraz używany niepoprawnie w połączeniu potencjalne możliwości, np. "Zakład ma potencjalne możliwości rozwoju" (poprawnie: Zakład ma możliwości rozwoju). lać. potentia 'moc, siła' i potentialis 'możliwy' POTENTAT 'ktoś albo coś (spółka, organizacja), mający wielkie znaczenie w jakiejś dziedzinie gospodarki, a przez to i wpływy polityczne, dzięki temu, że rozporządza znacznymi pieniędzmi, że jest bogaty; wpływowy bogacz': Jest potentatem na rynku budowli hydrotechnicznych. Kielecki potentat sprzedał swoje gazety. Końcem ten jest potentatem na rynku wydawniczym. tac. potentatus 'potężny' od: potens 'możny' 601 POZA PRAGMATYZM POZA l. 'ułożenie ciała': Zastygł w przedziwnej pozie. Ćwiczyła różne pozy przed lustrem. 2. 'udawanie czegoś, nienaturalne, sztuczne zachowanie': To nie jest żaden intelektualista, to tylko poza, w rzeczywistości ten facet jest prostakiem i głupcem. POZOWAĆ l. 'służyć komuś za model': Do dziś pozostaje zagadką, kto pozował Goi do słynnego aktu "Maja naga". Może sama księżna Alba? 2. 'udawać coś, zachowywać się sztucznie, nienaturalnie': Pozował na wielkiego uczonego, ale w jego mieszkaniu trudno było znaleźć fachowy księgozbiór. POZER 'osoba udająca coś swoim sztucznym, nienaturalnym zachowaniem': To nędzny pozer, udaje świętoszka, a niejedno ma na sumieniu. POZERSTWO 'udawanie czegoś przez sztuczne, nienaturalne zachowanie': Denerwujące, żałosne pozerstwo. fr. fosę POZYTON w fizyce 'cząstka elementarna, elektron o ładunku dodatnim': Pozyton to antycząstka negatonu. ang. posilone od łac. positivus 'oparty, uzasadniony, pozytywny' i cząstki -on, na wzór nazw: elektron, negaton itd. POZYTYW l. 'otrzymywany z negatywu obraz fotograficzny, na którym barwy są takie, jak na fotografowanym obiekcie' 2. częściej w liczbie mnogiej POZYTYWY 'dodatnie strony czegoś': Widzieli same pozytywy tego przedsięwzięcia, nie przychodziło im do głowy, że wybudowanie kolejnego osiedla wymaga nowej oczyszczalni ścieków - w przeciwnym razie oznacza całkowite zanieczyszczenie płynącej przez miasto rzeczki. fr. positif POZYTYWIZM l. 'kierunek filozoficzny w XIX i XX w., głoszący usunięcie z myślenia naukowego wszelkiej metafizyki i postulujący konieczność badania pewnych i ścisłych faktów, za wzór dla dociekań filozoficznych uznający metody badań w naukach przyrodniczych': Prądem inaugurującym nowy okres w dziejach filozofii był pozytywizm; powstał we Francji, początek dał mu Comte. Jego dążeniem było trzymanie się faktów, a unikanie metafizyki. (Tatarkiewicz) 2. 'w Polsce: ruch poli-tyczno-społeczny i publicystyczno-literacki, rozwijający się jako reakcja przeciw romantyzmowi, głoszący wiarę w zdobycze nauki, kult pracy, dążenie do gospodarczego i kulturalnego rozwoju kraju': W pozytywizmie rozwinęła się powieść realistyczna. POZYTYWISTA l. 'filozof rozwijający tezy pozytywizmu': Pozytywiści to m.in. August Comte, John Stuart Mili i Herbert Spencer. 2. 'publicysta, pisarz tworzący zgodnie z założeniami pozytywizmu lub zwolennik tego kierunku': Do najbardziej znanych polskich pozytywi-stów należą pisarze: Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa oraz publicysta: Aleksander Swięto-chowski. POZYTYWISTYCZNY rzadziej też: POZYTYWNY 'mający związek z pozytywizmem w l. lub 2. znaczeniu': Pozytywna filozofia Augusta Comte'a. Pozytywistyczni pisarze i publicyści. fr. positivisme od: positif 'pozytywny' POZYTYWKA 'mechanizm grający, umieszczany zwykle w zegarach, zabawkach, szkatułkach itp., uruchamiany po nakręceniu': Pozytywki były modne w XIX wieku. Dziadek ma piękny zegar z pozytywką, grającą melodię "Warszawianki". od niem. Positiv - rodzaj małych organów PÓŁPRZEWODNIK w fizyce i technice 'ciało stałe, którego opór elektryczny właściwy jest większy niż opór metali, a mniejszy niż dielektryków i - odwrotnie niż w metalach - wraz ze wzrostem temperatury maleje': Półprzewodniki stosuje się między innymi w tranzystorach, układach scalonych i diodach. PÓŁPRZEWODNICTWO w fizyce i technice 'właściwość niektórych ciał, przejawiająca się wzrastaniem zdolności przewodzenia prądu elektrycznego wraz ze wzrostem temperatury' złożenie słowa: pół i słowa: przewodnik Pr symbol pierwiastka chemicznego: prazeodym (zob.) PRAESUMPTIO BONIVIRI (czytaj: prezumpcjo boni wiri) w prawie 'domniemywanie niewinności: zasada głosząca, że oskarżonego nie wolno uważać za winnego do czasu udowodnienia winy': W tej dyskusji, pełnej żądań bardzo surowych kar i ujawnienia nazwisk podsądnych, mecenas przypomniał zasadę praesumptio boni viri, głoszącą, że w świetle prawa człowiek jest niewinny, dopóki nie zostanie skazany prawomocnym wyrokiem sądu. lać. PRAGMATYZM l. 'postawa kierowania się w życiu tym, co praktyczne, co wykonalne, co użyteczne dla jednostki lub społeczności, a odrzucania tego, co nierealne, niewykonalne, niepraktyczne; trzeźwy realizm': Muszą wykazać się pragmatyzmem i mieć program na "tak". Unia znana jest ze swojego pragmatyzmu, nie wyklucza więc sojuszu z nikim. Kierując się pragmatyzmem politycznym odwiedził także Hanoi. 2. 'kierunek filozoficzny rozwijający się od końca XIX w., głównie w Stanach Zjednoczonych, głoszący, że zasadniczą kategorią filozofii jest praktyczne działanie, skupiający się zwłaszcza na teorii prawdy i zagadnieniach metodologii': Peirce, wymyślając pragmatyzm, chciał jako kryterium prawdy wprowadzić przydatność twierdzeń, ale przydatność teoretyczną. James zaś, zgodnie ze swą aktywistyczną postawą, pojął jąjako przydatność w postępowaniu. (Tatarkiewicz) PRAGMATYKA l. 'dział językoznawstwa badający zależności między znakami językowymi a ich użytkownikami, opisujący znaki w ich praktycznym użyciu, także szerzej: dział semiotyki zajmujący się takimi problemami': W tradycyjnych podziałach semiotycznych odróżniano semantykę, zajmującą się stosunkiem między zna- 602 PRAKSEOLOGIA PREDESTYNACJA kiem a jego odniesieniem, syntaktykę, zajmującą się stosunkami między znakami, pragmatykę, opisującą zależności między znakiem a jego użytkownikami. 2. 'zestaw przepisów, w których są określone prawa i obowiązki pracowników, związane z czynnościami służbowymi': Pragmatyka obowiązuje zwłaszcza urzędników państwowych. PRAGMATYCZNY l. 'taki, który opiera się na pragmatyzmie; użytkowo-praktyczny': Pragmatyczny stosunek do istniejących układów politycznych. Pragmatyczny polityk. 2. 'związany z pragmatyzmem - kierunkiem filozoficznym': Koncepcje pragmatyczne były reakcją przeciw idealizmowi. 3. 'związany z pragmatyką -działem językoznawstwa': W pragmatycznych analizach znaczeń wyrazów zwraca się często uwagę, że w konkretnych użyciach, w tekście, słowo nabiera ogromnej liczby aspektów znaczeniowych, które z reguły nie są opisywane w słownikach. PRAGMATYK l. 'ktoś, kto wykazuje się pragmatyzmem w działaniu; realista, ktoś myślący trzeźwo': Starali się prezentować siebie jako pragmatyków. Był pragma-tykiem, odrzucał wszelkie mrzonki o niepodległości kraju w tamtej sytuacji. 2. 'filozof rozwijający w swej twórczości idee pragmatyzmu': Do pierwszych pragmatyków należeli William James i Charles Peirce. gr. pragma 'działanie, czynność'; współcześnie zapożyczenie z ang. pragmatism, pragmatic i pragmatist PRAKSEOLOGIA 'nauka o sprawnym, skutecznym i racjonalnym działaniu': Prakseologia opisuje różne formy działalności człowieka z punktu widzenia ich ekonomicz-ności i celowości. PRAKSEOLOG 'myśliciel zajmujący się prakseologią': Wybitnym prakseologiem jest Tadeusz Kotarbiński, autor "Traktatu o dobrej robocie". od gr. praksis 'praktyka' i logos 'nauka' PRAWOŚLAZ inaczej: MALWA 'roślina o dużych, dło-niastych liściach i dużych kwiatach, dochodząca do trzech metrów wysokości': Korzenie i liście prawoślazu lekarskiego są używane w lecznictwie. PRAWOŚLAZOWY 'związany z prawoślazem': Syrop prawoślazowy. rodzime, słowo prawy znaczyło niegdyś 'pełny, prawidłowy', zaś ślaz to dawna nazwa roślin malwowatych, zapewne związana ze śluzem, który wydzielał się z ich liści przy gotowaniu PRAZEODYM 'pierwiastek o liczbie atomowej 59 i masie atomowej 140,908, symbol Pr:, srebrzysty metal, w różnych związkach - zielonkawożółty, utleniający się w powietrzu': W postaci tlenków prazeodym j est używany do barwienia szkła. n.-lać. praseodymium od gr. praseoios 'szczypiorkowe zielony' oraz n.-lac. didymium 'dydym' (nazwa innego pierwiastka) PRĘ- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'przed', wskazująca, że są one związane z czymś, co było przed czymś innym, wcześniej, z czymś bardzo dawnym albo będącym we wstępnym stadium, np. prehistoria, prefabrykat tac. prae PREAMBUŁA 'uroczysty wstęp do jakiegoś aktu prawnego, wyjaśniający cele i motywy jego powstania': Preambuła do konstytucji. Preambuła umowy międzypaństwowej. fr. preambule zp.-lac. preambulus 'idący przed kimś' PRECEDENS l. ksiązk. 'zdarzenie lub sytuacja, które poprzedzają inne, podobne do nich, są więc z jednej strony czymś nowym, z drugiej zaś - czymś mogącym służyć za wzór postępowania w podobnych wypadkach': Był to w jej życiu wypadek bez precedensu i nie bardzo wiedziała, jak się zachować. Wyniosłym tonem oświadczył mi, że także dzisiaj nie pomoże mi zmywać naczyń, by nie stwarzać precedensów. 2. w prawie 'decyzja sądu lub ważna decyzja urzędowa w sprawie pewnego typu, która służy za wzór decyzji w podobnych sprawach': Kierownik zastanawiał się długo, bowiem tego rodzaju problem podatkowy zdarzył się w jego dziale pierwszy raz i nie było żadnych precedensów ułatwiających decyzję. W krajach anglosaskich orzecznictwo sądów opiera się w głównej mierze na precedensach. PRECEDENSOWY -w prawie 'będący precedensem, taki, na którym będą się wzorować inne sądy lub urzędy przy wydawaniu decyzji': Zapadł precedensowy wyrok w sprawie o zwrot bezprawnie zagarniętego mienia. od łac. praecedens 'poprzedzający' PRECJOZA ksiązk. 'kosztowności, wartościowe rzeczy, zwłaszcza klejnoty, biżuteria': Rodowe precjoza, od wieków gromadzone, zastawić musiałem, by wyłożyć pieniądze na oddziałek zbrojny. Przy wejściu na basen kluczyki od samochodu, dokumenty i inne precjoza zostawił w specjalnym schowku. lać. pretiosus 'cenny' PRECYZJA 'dokładność, ścisłość': Precyzja w działaniu. Zegarmistrzowska precyzja. Precyzja ruchów, cięcia. Robić coś z ogromną precyzją. PRECYZOWAĆ 'uściślać coś, przedstawiać to z precyzją, dokładnie': Precyzować żądania. Czy mógłby pan profesorze sprecyzować swe poglądy? PRECYZYJNY l. 'charakteryzujący się precyzją': Precyzyjna instrukcja. Przygotować precyzyjny plan działań. 2. pot. 'wytwarzający odznaczające się precyzją urządzenia, narzędzia itp.': Przemysł precyzyjny. Mechanik precyzyjny. fr. prćcision z łac. praecisio PREDESTYNACJA 'to, co jest komuś z góry przypisane, nieodwracalny los, przeznaczenie': Zawód grabarza był najwyraźniej jego predestynacją. Predestynacja do grzechu. 603 PREDYLEKCJA PREKAMBR | UWAGA: wyraz ten nie znaczy: 'skłonności', i nie należy || go mylić ze słowem predyspozycje (zob.). PREDESTYNOWAĆ l. 'przesądzać o czymś, z góry decydować': Miejsce urodzenia predestynowało ją do bycia aktorką. 2. 'przeznaczać do czegoś': Wysokie kwalifikacje predestynują go do objęcia stanowisk kierowniczych. lać. praedestinatio 'przeznaczenie' i praedestinare 'ustalać z góry' PREDYLEKCJA książk. 'skłonność, szczególne upodobanie, zamiłowanie do czegoś': Miał predylekcję do muzyki. Zdradzała od dziecka predylekcję do sztuki. fr. prć-diiection od: diiection 'miłość, zamiłowanie' PREDYSPOZYCJE 'wrodzone skłonności do czegoś, wrodzone zdolności; podatność na coś': Mają predyspozycje do szybkiego nawiązywania kontaktów z rówieśnikami. Ostateczna decyzja jest wynikiem oceny ich kwalifikacji, predyspozycji i warunków życiowych. PREDYSPONOWAĆ 'przeznaczać kogoś do czegoś, określać przydatność kogoś, usposabiać': Doświadczenie predysponuje go do odegrania ważnej roli w rządzie. Warunki fizyczne predysponują go do bycia kaskaderem. z łac. praedispositus 'z góry wyznaczony' i praedisponere 'wyznaczać z góry' PREFABRYKACJA 'wytwarzanie w fabryce gotowych elementów budowlanych, np. ścian, płyt stropowych, w celu przyspieszenia i ułatwienia budowy jakiegoś większego obiektu': Zakład prefabrykacji. Tylko prefabryka-cja seryjna i w pełni zmechanizowana może się okazać opłacalna. PREFABRYKAT 'duży element budowlany wyprodukowany w zakładzie przemysłowym, łączony potem na budowie z innymi podobnymi elementami': Prefabrykat stropowy. PREFABRYKOWAĆ 'wytwarzać prefabrykaty': Prefabrykowane konstrukcje żelazobetonowe. fr. prefabrique PREFEKT l. *we Francji i niektórych innych państwach: wyższy urzędnik administracji lub naczelnik policji miejskiej' 2. 'w starożytnym Rzymie: wyższy urzędnik lub oficer' 3. rząd. 'katecheta' 4. 'w Kościele: zwierzchnik kościelny niektórych obszarów misyjnych' 5. 'w Kościele: kardynał stojący na czele jednej z kongregacji rzymskich' 6. 'w Kościele: pomocnik kierownika seminarium duchownego' PREFEKTURA 'obszar administracyjny zarządzany przez prefekta (w którymś ze znaczeń, najczęściej w l.); także: miejsce urzędowania prefekta; także: urząd, godność prefekta': Kiedy obejmował urząd, sytuacja w prefekturze nie była dobra. Szefa zastanie pani w prefekturze. Objął prefekturę w czerwcu. lać. praefectus 'zwierzchnik' PREFERENCJA 'przedkładanie czegoś nad coś innego, stawianie wyżej kogoś niż kogoś innego, wybieranie czegoś zamiast czegoś innego; uprzywilejowanie kogoś, pierwszeństwo dane komuś albo czemuś': Preferencje kobiet i mężczyzn co do wieku partnera są zupełnie różne. Wyniki nie ujawniają preferencji dla żadnego z rodziców. Preferencje polityczne. PREFEROWAĆ 'dawać, okazywać preferencje komuś lub czemuś; przedkładać coś nad coś, woleć coś zamiast czegoś': Preferuje się nielegalnych producentów choćby przez to, że się ich nie ściga. Zatrudnienie spadło nawet w preferowanych gałęziach przemysłu. Kiedy wreszcie telewizja przestanie preferować miernotę? PREFERENCYJNY 'taki, który ma preferencje, wybierany zamiast innego, mający pierwszeństwo, uprzywilejowany': Załoga będzie mogła kupić na zasadach preferencyjnych resztę udziałów w firmie. Sprzedaż preferencyjna. fr. preference 'pierwszeństwo' od: łac. praeferre 'nosić na przedzie' PREFIGURACJA książk. 'fakt, zjawisko, wydarzenie mające cechy czegoś, co nastąpiło później, będące jakby jego zapowiedzią': Listy Norwida dlatego są dla badaczy jego twórczości tak ciekawym materiałem, że wiele wypowiedzi w nich to prefiguracja późniejszych dzieł literackich pisarza. p.-tac. praefiguratio 'zapowiedź czegoś' PREFIKS inaczej: PRZEDROSTEK w językoznawstwie 'cząstka wyrazu podzielnego słowotwórczo, znajdująca się przed jego tematem słowotwórczym': Prefiks nad-dodawany do tematów rzeczowników wskazuje na większą wartość w stosunku do tego, co oznacza wyraz podstawowy, np. nadczynność, nadprodukcja, nadgodzina. PREFIKSACJA w językoznawstwie 'tworzenie nowych wyrazów za pomocą prefiksów' fr. prefixe z łac. praefixus 'przymocowany z przodu' PREHISTORIA 'najstarszy okres dziejów ludzkich, przed pojawieniem się pisma i źródeł pisanych, dokumentujących zdarzenia historyczne': Badacze prehistorii ziem polskich zadają sobie pytanie, z jakich przyczyn pradawni mieszkańcy Biskupina opuścili swój gród: czy była to ucieczka przed najazdem, ochrona przed zarazą czy też może wędrówka w poszukiwaniu innego miejsca na osiedlenie się. PREHISTORYCZNY 'należący do prehistorii': Okres prehistoryczny. Prehistoryczne zabytki kultury łużyckiej. Człowiek prehistoryczny. złożenie cząstki: prę- i słowa: historia PREKAMBR w geologii 'jednostka czasu, obejmująca dwie najstarsze epoki w dziejach Ziemi: archaik i prote-rozoik, czasy od ok. 4500 do ok. 500 milionów lat temu; także: utwory geologiczne z tego okresu': Prekambr to niebywale dawne czasy w dziejach Ziemi, wszystko to, 604 PREKOLUMBIJSKI PREMIERA co było przed kambrem - najstarszą częścią ery paleo-zoicznej. PREKAMBRYJSKI 'pochodzący z prekambru, charakterystyczny dla prekambru': Utwory prekambryjskie, np. gnejsy i łupki krystaliczne. Powstałe w wyniku orogenez prekambryjskich góry, m.in. na terenie Szwecji, Karelii i Finlandii, uległy prawie całkowitej denudacji. złożenie cząstki: prę- i słowa: kambr PREKOLUMBIJSKI 'rozwijający się w Ameryce, zwłaszcza w Ameryce Środkowej i Południowej, przed odkryciami Krzysztofa Kolumba i przybyciem białego człowieka': Prekolumbijska sztuka Majów. Prekolumbijskie organizacje państwowe na terenach Ameryki Południowej. złożenie cząstki: prę- i słowa: Kolumb 'będący przed Kolumbem' PREKURSOR l. 'osoba wyprzedzająca swymi osiągnięciami w jakiejś dziedzinie nauki lub sztuki epokę, w której żyje, zapowiadająca swą twórczością powstanie nowych kierunków, dziedzin lub wielkich wynalazków': Za prekursora współczesnej genetyki uważa się czeskiego przyrodnika Gregora Mendla, który już w połowie XIX w. sformułował podstawowe prawa dotyczące dziedziczenia. Jego prace zostały przypomniane i docenione kilkadziesiąt lat później, gdy rozpoczęto intensywne badania nad przekazywaniem cech potomstwu i nazwano je właśnie genetyką (w 1906 r.). 2. w chemii 'substancja, która tworzy się lub występuje w pierwszym etapie reakcji, a następnie przekształca się w inną substancję' PREKURSORSKI 'nowatorski i odkrywczy, wyprzedzający swoją epokę': Prekursorskie plany maszyn latających Leonarda da Vinci. Wielu krytyków wskazywało na prekursorski charakter poezji Norwida, do której nawiązuje wielu współczesnych twórców. lać. praecursor 'wyprzedzający' PRELEKCJA 'odczyt, wykład o charakterze popularnonaukowym, przeznaczony dla szerokiego grona słuchaczy, dotyczący wybranego zagadnienia lub określonej dziedziny naukowej': Wygłosił prelekcję o sztuce baroku. W miejskim ośrodku kultury co tydzień można było wysłuchać ciekawych prelekcji na temat literatury polskiej i polskiej kinematografii. PRELEGENT 'osoba wygłaszająca prelekcję': Chociaż trudno mi się zgodzić z wieloma tezami prelegenta, muszę jednak przyznać, że potrafił mnie zaciekawić. lać. praelectio 'głośne odczytywanie i objaśnianie tekstu' PRELIMINARIA książk. 'przygotowawcze, wstępne rozmowy, tymczasowe układy': {) Preliminaria pokojowe 'wstępny, przygotowawczy traktat między walczącymi państwami, w którym postanawiają one zewrzeć pokój, a związane z tym szczegóły omówić później' PRELIMINARYJNY 'związany z preliminariami, wstępny': Preliminaryjne uzgodnienia pokojowe stały się podstawą rozmów o zawieszeniu broni i przyszłym traktacie międzypaństwowym. niem. Praliminarien - liczba mnoga 'układy przedwstępne, przygotowawcze' od łac. praeliminaris 'przygotowawczy' PRELIMINARZ w finansach l. 'wstępny plan finansowy jakiegoś przedsięwzięcia, zawierający wykaz przychodów i wydatków, często jeszcze niezbilansowanych': Profesor ustalił wspólnie z księgową preliminarz konferencji naukowej. W hufcu przyjęto preliminarz obozu harcerskiego na Mazurach. 2. 'wstępny projekt budżetu jakiejś instytucji lub państwa, zawierający wykaz planowanych dochodów i wydatków': Ustalenie preliminarza budżetowego i dyskusja nad nim poprzedziły sporządzenie ostatecznej wersji budżetu państwa. PRELIMINOWAĆ w finansach 'zestawiać kwoty w preliminarzu; także: przeznaczać w preliminarzu określone sumy na pewne cele': Preliminować dochody i wydatki. Radni uznali, że kwoty preliminowane na oświatę są zbyt niskie. fr. preliminaire od łac. prae 'przed', limen 'próg' PRELUDIUM l. w muzyce 'wstęp instrumentalny do większego utworu; także: samodzielny utwór instrumentalny o charakterze fantazyjnym': Preludium do suity Bacha. Od czasów romantyzmu preludium jest utworem samodzielnym. Do najbardziej znanych preludiów z tej epoki należą utwory Chopina. niem. Praludium od łac. prae 'przed', ludus 'gra' PREMEDYTACJA 'zaplanowanie, obmyślenie pewnych działań, zwłaszcza działań kryminalnych': Za zabójstwo z premedytacją grozi wyższa kara niż np. za zabójstwo w afekcie, bowiem w tym pierwszym przypadku przyjmuje się, że sprawca rozważył okoliczności swego czynu oraz jego konsekwencje. Z premedytacją karmiła go płatkami owsianymi, choć wiedziała, że ich nie znosi. lać. praemeditatio 'obmyślenie czegoś wcześniej' PREMIER 'polityk stojący na czele rządu, powoływany przez parlament lub prezydenta, formujący rząd, kierujący jego pracami i odpowiedzialny za jego poczynania': Spotkanie premiera z delegacją państwową Japonii. Minister rolnictwa złożył na ręce premiera rezygnację ze swego stanowiska. fr. premier ministre 'prezes ministrów' od łac. primus 'pierwszy' PREMIERA 'pierwszy, często uroczysty, publiczny pokaz jakiegoś dzieła sztuki, zwłaszcza utworu scenicznego lub filmu przed publicznością; także: pierwszy publiczny pokaz jakiegoś skomplikowanego pod względem technicznym wyrobu przemysłowego': Teatr rozpoczął sezon premierą sztuki Mrożka. W warszawskim kinie "Palladium" odbyła się premiera nowego filmu Jerzego Hoffmana. Premiera piosenki w radiowej "Trójce". Premiera nowego modelu samochodu na międzynarodowym salonie motoryzacyjnym. 605 PRENATALNY PRESTIŻ PREMIEROWY 'związany z premierą, będący premierą': Premierowa obsada uległa później pewnym zmianom. Premierowy spektakl. PRAPREMIERA 'pierwszy w ogóle publiczny pokaz jakiegoś dzieła, często odbywający się w wąskim gronie': Na prapremierę spektaklu zaproszono przedstawicieli świata kultury. PRZEDPREMIEROWY 'poprzedzający premierę': Na przedpremierowy pokaz filmu zaproszono elitarne grono polityków i filmowców. fr. premierę 'pierwsze (przedstawienie)' PRENATALNY 'związany z okresem życia płodowego, przed narodzinami': Badania prenatalne pozwalają rozpoznać wiele chorób dziecka jeszcze przed urodzeniem, a medycyna prenatalna pozwala je już wówczas leczyć. ang. prenatal z łac. prae natalis 'przed narodzeniem' PREORIENTACJA 'wstępne zorientowanie się w jakiejś kwestii, zwłaszcza w sprawach związanych z jakimś późniejszym wyborem': Preorientacja zawodowa młodzieży kończącej gimnazjum. złożenie cząstki: prę- i słowa: orientacja PREPARAT l. 'substancja, najczęściej mieszanina chemiczna, przygotowana do jakiegoś specjalnego użytku': Długo trwały badania nad preparatem torfowym profesora Tołpy, w końcu uznano, iż istotnie jest on pomocny w walce z rakiem. 2. 'organizmy zwierzęce lub roślinne albo jakieś ich części, zabezpieczone przed rozkładem, służące do badań, pokazów itd.': Preparaty anatomiczne. Preparat mikroskopowy. Preparaty motyli, paproci. Preparat nabłonka, nerki. PREPAROWAĆ l, 'robić preparaty anatomiczne, zoologiczne, botaniczne': Preparowali królika na zajęciach z zoologii. 2. 'przygotowywać coś do użytku, przyrządzać': Preparować lekarstwa. 3. 'przygotowywać coś w sposób odpowiadający temu, kto to coś robi; opracowywać, fałszować w myśl pewnych założeń; wybierać z całości to, co wygodne, co potwierdza jakąś tezę itp.': Preparować dokumenty. Preparować dowody winy. Tak spreparowane teczki miały posłużyć szantażowaniu parlamentarzystów. niem. Praparat z łac. praeparare 'przygotowywać' PRERAFAELITYZM 'kierunek w sztuce, zwłaszcza w poezji i w sztukach plastycznych, nawiązujący do wczesnego włoskiego odrodzenia, powstały w połowie XIX w. w Anglii': Prerafaelityzm w poezji charakteryzował się mistycznością i nawiązaniem do sztuki średniowiecza, zwłaszcza do poezji włoskiej XIII wieku. PRERAFAELITA 'przedstawiciel, zwolennik tego kierunku' : Obrazy prerafaelitów utrzymane były w duchu naiwnego sentymentalizmu i mistycyzmu, nawiązywały do dzieł poprzedzających twórczość Rafaela (stąd nazwa). PRERAFAELICKI 'dotyczący prerafaelizmu i prerafaelitów, charakterystyczny dla prerafaelityzmu': Prerafa- elickie idee Johna Ruskina, łączące tendencje religijne, etyczne i mistyczne. ang. preraphaelitism PRERIA 'bezdrzewny step Ameryki Północnej': Akcja wielu westernów rozgrywa się na bezkresnych preriach środkowych stanów USA. PRERIOWY albo PRERYJNY 'związany z prerią, charakterystyczny dla prerii': Preriowa szata roślinna. Szakal preriowy. Gleby preryjne. fr. prairie PREROGATYWA książk. 'przywilej prawny związany z zajmowanym stanowiskiem albo z wykonywaną funkcją; dawniej także: szczególny przywilej wynikający ze statusu społecznego': Konstytucyjne prerogatywy prezydenta. Nie żądał specjalnych prerogatyw, chciał tylko, by podlegli mu urzędnicy sumiennie wykonywali swoje obowiązki. Prerogatywy szlacheckie. fr. prerogative od łac. praerogativus 'zapytywany przed innymi' PRESJA 'nacisk, przymuszanie kogoś do czegoś': Wywierał na nią presję, żeby udostępniła mu tajne rozporządzenia. Nieuleganie presji innych ludzi to podstawowa zaleta polityka. tac. pressio 'tłoczenie, nacisk' PRESSING w sportowych grach zespołowych 'ciągłe, agresywne krycie zawodników przeciwnej drużyny, utrudniające im swobodną grę, odbieranie i przekazywanie piłki, wychodzenie na pozycje itd.': Technika pressingu nie przyniosła im oczekiwanych rezultatów, utrudniając grę przeciwnikowi, zapomnieli o prowadzeniu własnych akcji ofensywnych i mecz skończył się bezbramkowym remisem. ang. pressing 'napór, naciskanie' PRESTIDIGITATOR 'sztukmistrz wykonujący numery wymagające niezwykłej zręczności dłoni, palców': Prestidigitator przekręcał z ogromną prędkością monetę między palcami lewej dłoni. wl. prestidigitatore od: presto 'szybki', digito 'palec' PRESTIŻ 'szacunek i poważanie u ludzi, autorytet, jakim się ktoś (albo jakaś instytucja) cieszy w środowisku': Cieszył się prestiżem wśród kolegów z pracy, choć był najmłodszy. Prestiż uczonego nie powinien być narażany przez jego nieprzemyślane wystąpienia polityczne. Największym prestiżem w społeczeństwie polskim cieszy się nadal armia. Mięso jest symbolem dobrobytu, prestiżu, awansu społecznego. PRESTIŻOWY 'taki, który ma prestiż, pełen prestiżu': Jeden z najbardziej prestiżowych polityków brytyjskich. Jest to niewątpliwie prestiżowy festiwal muzyczny. Zdobył ten prestiżowy puchar. fr. prestige 606 PRESTO PREZENCJA PRESTO w muzyce l. 'określenie wykonawcze: szybko - przysłówek': To należy grać presto, nie zwalniając tempa. 2. 'utwór lub fragment utworu wykonywany w takim tempie - rzeczownik': Wirtuozowskie presto w zakończeniu koncertu. PRESTISSIMO w muzyce 'określenie wykonawcze: bardzo szybko' wl. presto 'szybko' PRETEKST 'nieważny, często zmyślony powód, który podaje się po to, żeby coś zrobić, ukrywszy powód właściwy': Pod byle pretekstem zaczyna rozmowę. Zakupił nie ten towar, co trzeba, pod pretekstem, że innej możliwości nie miał. Podniesienie upuszczonej chusteczki było niegdyś dobrym pretekstem do zawarcia znajomości. PRETEKSTOWY 'taki, który jest pretekstem, który służy za pretekst; pozorowany': Sama rozmowa miała charakter pretekstowy - chodziło o to, żeby przewodniczący zatrzymał się na chwilę. lać. praetextus PRETENDOWAĆ l. 'rościć sobie prawa albo pretensje do czegoś (najczęściej dojakiejś funkcji, dojakiegoś stanowiska)': Pretendował do roli arbitra mody, ale sam ubierał się nadzwyczaj niemodnie. Bolszewizm pretendował do wyznaczania przyszłości ludzkości. 2. 'ubiegać się o coś, kandydować do czegoś': Pretenduje do tytułu mistrza Polski w zapasach w stylu klasycznym. Dwadzieścia cztery dziewczęta pretendują do tytułu "Miss Polonia". PRETENDENT 'osoba, która ubiega się o jakiś tytuł, stanowisko, funkcję; ten, kto pretenduje do czegoś (w znaczenie l. i 2.)': Do trójki pretendentów do władzy w Azerbejdżanie dołączył czwarty. Był pretendentem do tronu serbskiego. lać. praetendere 'wysuwać, pozorować' i praetendens 'sięgający po coś' PRETENSJA l. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: PRETENSJE 'żądania, roszczenia': Rościć sobie pretensje do spadku. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: PRETENSJE 'żal do kogoś spowodowany niespełnieniem przez tę osobę jakichś oczekiwań, zrobieniem czegoś, czego robić nie należało, lub zrobieniem czegoś nie tak, jak należało': Mam do ciebie pretensje o to, że pożyczyłeś tę książkę Basi bez mojej wiedzy. Miała pretensje do całego świata o to, że nie powiodło jej się w życiu. 3. 'niezgodne z opinią innych postrzeganie siebie jako kogoś lepszego': Być w pretensjach. Miał pretensję do bycia światowcem, a nie przepuszczał kobiet w drzwiach. PRETENSJONALNY l. 'sztuczny, nienaturalny, udający coś, czym nie jest': Pretensjonalna dziewczyna. 2. 'będący przejawem takich cech': Pretensjonalne zachowanie. Pretensjonalny styl. Pretensjonalny krawat. BEZPRETENSJONALNY l. 'niedbąjący nadmiernie o swoją powierzchowność, skromny' 2. 'będący przejawem takich cech': Bezpretensjonalny strój. Bezpretensjonalne zachowanie. niem. Pratension od łac. praetendere 'sięgać po coś' PRETORIANIN l. 'żołnierz należący do gwardii rzymskich cezarów': Korpus pretorianów liczył 10 000 żołnierzy. Pretorianie odgrywali ważną rolę w rozgrywkach o władzę w starożytnym Rzymie. 2. przen. 'żołnierz należący do uprzywilejowanego oddziału, który stanowi straż jakiegoś dyktatora': Pretorianie Hitlera. lać. praetorianus PREWENCJA 'zapobieganie złu (przestępstwom, chorobom itp.)': Policjanci z biura prewencji KG Policji. Stosować prewencję. PREWENCYJNY 'zapobiegawczy': Środki prewencyjne. Akcja prewencyjna policji. Areszt prewencyjny. lać. praeventio PREZBITER l. 'w chrześcijaństwie w czasach apostolskich: członek kolegium, kierującego lokalną wspólnotą wiernych' 2. 'w Kościele katolickim: duchowny mający pełne święcenia, uprawniające go do odprawiania mszy' 3. 'w prezbiterianizmie: kapłan rządzący gminą w wyniku wyboru dokonanego przez jej członków' PREZBITERIALNY l. 'stanowiący prezbiterium lub znajdujący się w nim': Prezbiterialny obraz. 2. 'dotyczący prezbitera w znaczeniu 2. i 3.': Prezbiterialne święcenia. PREZBITERIUM 'w kościołach katolickich: część kościoła, w której znajduje się ołtarz główny, przeznaczona w zasadzie dla duchowieństwa, oddzielona od nawy głównej, np. niewielkim podwyższeniem, balustradą' lać. presbyter z gr. presbyteros 'starszy' PREZBITERIANIZM 'sposób organizacji kościołów protestanckich, rozpowszechniony zwłaszcza w Anglii, Szkocji i USA, w którym nie uznaje się episkopalnej organizacji Kościoła anglikańskiego, a do kierowania gminą kościelną powołuje starszych - prezbiterów': Prezbiterianizm jest związany zwłaszcza z kościołami reformowanymi, powstającymi od połowy XVI w. w Anglii, po reformie Kościoła anglikańskiego na wzór gmin kalwińskich, dokonanej przez pastora Johna Kno-xa. PREZBITERIANIN 'osoba należąca do jednego z kościołów, w których władzę nad gminą wyznaniową sprawują prezbiterowie' PREZBITERIAŃSKI 'związany z prezbiterianizmem': Kościoły prezbiteriańskie. ang. Presbyterianism od łac. presbyter i gr. presbyteros 'starszy' PREZENCJA 'czyjś wygląd, powierzchowność, postawa' : Starsza pani miała nienaganną prezencję. Ten polityk ma fatalną prezencję i jeszcze gorszą wymowę. wl. presenza 'wygląd' 607 PREZENTACJA PRIMA VISTA albo A PRIMA VISTA PREZENTACJA l. 'przedstawienie sobie nie znających się osób': Panowie pozwolą, że dokonam prezentacji: pan dyrektor Nowak, pan prezes Kowalski. 2. 'pokazywanie, przedstawianie czegoś publicznie': Prezentacja nowej kolekcji ubiorów wiosennych. PREZENTER l. 'osoba zapowiadająca coś, a zwłaszcza kogoś, czyjś występ': Prezenterzy radiowi. 2. 'osoba pokazująca coś szerszej publiczności': Prezenter proszków do prania. PREZENTERKA 'kobieta prezenter (w l. i 2. znaczeniu)': Prezenterka telewizyjna. Prezenterka kosmetyków. PREZENTOWAĆ l. 'przedstawiać sobie nieznające się osoby': Dyrektor zaprezentował uczniom nowego kolegę. 2. 'pokazywać, przedstawiać coś komuś': Prezentować nowy model odkurzacza. | UWAGA: w 2. znaczeniu wyraz nadużywany, zastępujący || niepotrzebnie czasowniki: pokazywać, przedstawiać. fr. presentation, od presenter PREZENTYZM 'kierunek w metodologii badań historycznych, głoszący, że poznanie pełnej prawdy o minionych epokach nie jest możliwe, historyk jest bowiem zbyt silnie powiązany z teraźniejszością, jego wizja to zawsze projekcja współczesnej mu rzeczywistości, współczesnych mu problemów i wartości w przeszłość': Prezen-tyzm zaznaczył się szczególnie wyraźnie w dwudziestowiecznej historiografii amerykańskiej, do kierunku tego nawiązywało też w swej twórczości wielu pisarzy, m.in. Robert Musil. ang. presentism od słowa: present 'obecny, teraźniejszy' PREZERWATYWA l. 'gumowa osłonka zakładana na członek przed stosunkiem płciowym -jako środek antykoncepcyjny i jako zabezpieczenie przed chorobami przenoszonymi drogą płciową' 2. 'dawniej: środek zapobiegawczy lub ochronny, także w przenośni': Gdy już wydobrzał, doktor przepisywał mu prezerwatywy rozmaite, by znów na dawną słabość nie zapadł. Od złudzeń wyborną prezerwatywą jest rzeczywistość i obowiązki. fr. preseryatif od: preseryer 'ochraniać' PREZES 'osoba, która stoi na czele pewnej organizacji, instytucji lub firmy': Wybrano go na prezesa Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich. Został mianowany prezesem Głównego Urzędu Ceł. W skład zarządu spółki wchodzili: prezes, wiceprezes oraz skarbnik. Pani prezes podpisała z nim umowę o pracę. PREZESURA 'funkcja i tytuł prezesa; także: czas sprawowania władzy przez prezesa': Objął prezesurę. Jego prezesura nie trwała długo. PREZESOWAĆ pot. 'pełnić funkcję prezesa': Prezesowała spółdzielni mieszkaniowej. PREZYDOWAĆ 'kierować pracąjakiejś organizacji, instytucji, zgromadzenia jako jego przewodniczący (prezes, prezydent itd.)': Na sesji prezydował wybitny, powszechnie znany w środowisku medycznym profesor z Amsterdamu. niem. Prases z łac. praeses, dosłownie 'siedzący z przodu' PREZYDENT l. 'głowa państwa w wielu republikach': Prezydent Francji. Prezydenci Polski i Słowacji spotkali się wczoraj w Trenczynie. 2. 'burmistrz wielkiego miasta': Prezydent Warszawy, prezydent Krakowa. UWAGA: wyraz ten jest w polszczyźnie niepoprawnie używany jako określenie prezesa, przewodniczącego jakiejś instytucji lub organizacji, np. zamiast "prezydent FIFA", należy mówić przewodniczący FIFA. fr. president z łac. praesidens PREZYDIUM l. 'grupa osób, które stanowią kierowniczy organ jakiejś instytucji lub organizacji, wyłoniona w drodze wyboru spośród jej członków lub osób uczestniczących w jej pracach': Kwestię tę przedyskutowano na posiedzeniu prezydium sejmu. Prezydium tej partii zdecydowało o niewystawianiu żadnego kandydata w wyborach prezydenckich. 2. 'grupa osób wybrana po to, by przewodniczyć obradom na zjeździe, zgromadzeniu, posiedzeniu itd.': Razem z prezesem Nowakiem zasiadł wówczas w prezydium, za stołem przykrytym zielonym suknem. PREZYDIALNY 'związany z prezydium w l. lub 2. znaczeniu': Biuro prezydialne. Miejsce prezydialne. niem. Prasidium z łac. praesidere, dosłownie 'siedzieć z przodu' PRĘGIERZ 'w miastach średniowiecznych: słup, do którego przykuwano winowajców i przy którym karano ich chłostą': Karą było też samo przykucie do pręgierza: wystawienie na widok publiczny, na obrazy i uderzenia gawiedzi. () Stanąć, być itp. pod pręgierzem 'być publicznie obwinionym o coś i napiętnowanym za coś': Nazwiska winnych tej kompromitacji powinny być podane do publicznej wiadomości, należy ich postawić pod pręgierzem opinii publicznej! niem. Pranger PRIMABALERINA 'pierwsza tancerka zespołu baletowego (także jako zaszczytny tytuł), solistka wykonująca główne partie w balecie': Primabalerina Teatru Wielkiego. Primabalerina jest najwyższym tytułem w hierarchii stopni baletowych; tylko wyjątkowo kilkakrotnie przyznawano tancerkom "nadzwyczajnym" tytuł prima assoluta. wt. prima ballerina 'pierwsza baletnica' PRIMADONNA l. 'śpiewaczka wykonująca główne role w operze lub operetce (także jako zaszczytny tytuł)': Primadonna opery. Tytułową rolę w filmie Pasoliniego "Medea" zagrała Maria Callas, nazywana często "pri-madonną stulecia", l. pot. 'dziewczyna kapryśna, mająca humory, zmienna w nastrojach': Uważaj, to primadon-na, nie wiadomo czym możesz j ą urazić! wl. prima donna 'pierwsza dama' PRIMA VISTA albo A PRIMA VISTA w literaturze i w muzyce 'bez przygotowania, od razu': Wykonywać 608 PRIMO PROBIERNIA utwór prima vista. Czytanie nut a prima vistajest umiejętnością, którą można wykształcić. wl. (a) prima vista, dosłownie 'od pierwszego spojrzenia, na pierwsze wejrzenie' PRIMO l. 'po pierwsze': Primo: jesteś nieznośna, secun-do: i tak cię kocham. 2. w muzyce 'partia wiolinowa w utworach fortepianowych na cztery ręce' UWAGA: Niekiedy słyszy się formę: po primo - oczywiście błędną, słowo primo w l. znaczeniu samo znaczy 'po pierwsze' wl. primo PRIMOGENITURA 'prawo pierwszeństwa dziedziczenia, przysługujące najstarszemu potomkowi w linii prostej (często: najstarszemu synowi)': Primogeniura była sposobem dziedziczenia dóbr szlacheckich, mającym na celu zachowanie ich niepodzielności, niedopuszczenie do ich rozdrobnienia. fr. primogćniture od łac. primo genitus 'najpierw urodzony, najstarszy' PRIMO VOTO (czytaj: primo woto) książk. 'z pierwszego małżeństwa, nazywająca się po pierwszym mężu': Poślubił panią Agnieszkę, uroczą wdówkę, z domu: Straszewską, primo voto: Budzielewską. Maria Kowalska, primo voto Nowak. lać. dosłownie 'pierwszym ślubowaniem' PRIMUM NON NOCERE (primum non nocere) 'przede wszystkim nie szkodzić': Primum non nocere to pierwsza zasada medycyny, wywodząca się od Hipokratesa. lać. PRIMUS INTER PARES 'pierwszy wśród równych sobie': Maksyma "primus inter pares" jest często przywoływana w rywalizacji uczniów lub studentów. lać. PRINTED 'wydrukowane - określenie stosowane w książkach i innych drukach, wskazujące na miejsce (rzadziej - czas) druku' ang., od: print 'drukować' PRIORYTET l. 'pierwszeństwo': Dają priorytet rozwiązaniom siłowym. Czy inwestycje mieszkaniowe uzyskają w tych planach priorytet? 2.' sprawa, której daje się pierwszeństwo, najważniejsze zadanie': Priorytety społeczne. Realizacja priorytetów gospodarczych. PRIORYTETOWY 'taki, który ma pierwszeństwo, priorytet w danej dziedzinie': Priorytetowe inwestycje. Priorytetowe przedsiębiorstwa. Priorytetowe zadania. niem. Prioritat z łac. prioritas od: prior 'wcześniejszy, pierwszy' PRO 'łaciński przysłówek o znaczeniu 'za, dla, na czyjąś stronę, korzyść' PRO I CONTRA (czytaj: pro i kontra) 'za i przeciw': Przytoczył wszystkie argumenty pro i contra. lać. pro 'za, dla' PRO- l. 'pierwsza cząstka przymiotników oznaczająca pozytywny stosunek do tego, o czym mówi druga cząstka, np. prozachodni' 2. 'pierwsza cząstka rzeczowników, oznaczająca wstępny charakter tego, co określa druga cząstka, lub zastępstwo tego, np. proseminarium, prorektor' lać. pro 'za, dla, na czyjąś korzyść, w stosunku do' PROBABILISTYKA inaczej: RACHUNEK PRAWDOPODOBIEŃSTWA albo TEORIA PRAWDOPODOBIEŃSTWA 'dział matematyki, badający prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń losowych': Początki probabilistyki sięgają XVII wieku i wiążą się z rozmyślaniami nad możliwością wygranych w grach hazardowych. PROBABILISTA l. 'matematyk zajmujący się rachunkiem prawdopodobieństwa' 2. 'wyznawca probabilizmu - doktryny filozoficznej lub religijnej' PROBABILISTYCZNY l. 'związany z probabilistyką-rachunkiem prawdopodobieństwa': Zaczęli probabilistyczne wyliczenia: ile pieniędzy w loterii można przeznaczyć na wygrane, ile wyniesie podatek, ile przeznaczą na cele charytatywne i ile wyniesie ich zysk. Swoje rachunki musieli przy tym uzależniać od niewiadomej: ile też osób wykupi wypuszczone przez nich losy. 2. 'związany z probabilizmem - poglądem filozoficznym': Probabilistyczne zasady życiowe sceptyków w starożytnej Grecji. PROBABILIZM 'pogląd filozoficzny, zainicjowany przez starogreckich sceptyków, głoszący (w ich wersji), iż poznanie ludzkie jest niepewne i względne, zależne od przeróżnych kryteriów i z tego względu człowiek w swym postępowaniu powinien się kierować zdrowym rozsądkiem i przewidywanym prawdopodobieństwem zdarzeń': Współczesny probabilizm głosi, iż nasze poznanie nie może osiągnąć pewności, lecz tylko mniejszy lub większy stopień prawdopodobieństwa. fr. probabiliste od łac. probabilis 'prawdopodobny' PROBIERNIA l. 'dział zakładu przemysłowego, w którym sprawdza się jakość produktów' 2. 'pomieszczenie, w którym przeprowadza się degustację artykułów spożywczych, zwłaszcza win': Z probierni wyszli po godzinie, na nieco chwiejnych nogach. PROBIER 'osoba pracująca w mennicy, zajmująca się oznaczaniem zawartości metali szlachetnych w stopach' PROBIERZ l. książk. 'miernik, który jest podstawą oceny kogoś albo czegoś; kryterium, sprawdzian': To, jak się zachowa w stosunku do Zosi, będzie probierzem jego prawdziwych intencji. Stosunek do Kościoła jest probierzem wiarygodności polityki tej partii. 2. 'przyrząd służący do sprawdzania składu i zawartości ciał stałych i płynnych': Powoli, rozglądając się dookoła, zanurzył probierz w kieliszku wina. 609 PROBLEMATYZACJA PRODUKCJA PROBIERCZY 'służący do badania, sprawdzania czegoś, wykonywania prób': Urządzenie probiercze. Skala probiercza. Urząd probierczy. od łac. probere 'badać' PROBLEMATYZACJA książk. 'formułowanie problemów, ujmowanie obserwowanych, postrzeganych zjawisk w formie problemów': Problematyzacja treści opowiadania to jedna z ważniejszych umiejętności, którą należy wykształcić u uczniów. PROBLEMATYZOWAĆ książk. 'dokonywać proble-matyzacji': Magistrant udowodnił, że umie problematy-zować omawianą literaturę przedmiotu. PROBLEMATYCZNY 'budzący wątpliwości, wciąż oceniany jako problem; niejednoznaczny, nie do końca przeanalizowany': Problematyczne zwycięstwo. Problematyczna sprawa. Istnienie cywilizacji, która osiągnęłaby tak wiele w tak krótkim czasie, wydaje się problematyczne. ang. problematize PROCEDER l. 'działania niezgodne z prawem': Polska jest niestety jednym z tych krajów, gdzie na masową skalę odbywa się proceder "prania" pieniędzy pochodzących z handlu narkotykami. Złodziejski proceder. 2. 'dawniej: zajęcie zarobkowe, wymagające pracy fizycznej, nieprzystojące ludziom szlachetnie urodzonym' od fac. procedere 'postępować naprzód' PROCEDURA oficj. 'przyjęty sposób postępowania w pewnej sprawie lub wykonywania określonej czynności, często unormowany specjalnymi przepisami': Rozpatrując jego podania, urzędnicy trzymali się obowiązującej w takich wypadkach procedury. Chemik przeprowadzał kolejne doświadczenia zgodnie z procedurą badawczą. W sprawach o orzeczenie separacji obowiązuje podobna jak przy rozwodach procedura prawna. PROCEDURALNY oficj. 'związany z procedurą': Postępowanie sądowe zostało wznowione z powodu proceduralnych uchybień. Urzędnik mnożył przed nim proceduralne trudności, choć sprawa na pierwszy rzut oka wydawała się oczywista i niewymagająca wielkich zabiegów. niem. Prozedur od łac. procedere 'postępować naprzód' PROCENT l. 'jedna setna danej wielkości, oznaczana znakiem % (skrót, proc.)': Plan robót wykonano w dziewięćdziesięciu procentach. 2. 'część jakiejś wielkości': Duży procent absolwentów szkół zawodowych nie może znaleźć pracy. 3. 'dodatkowa suma oprócz pożyczki należna pożyczkodawcy, określona umową lub ustawą i obliczana jako odsetki od kwoty pożyczonej': Spłacać procenty. Procenty rosną, maleją, obciążaj ą czyj ś rachunek. Pożyczyć pieniądze na lichwiarski procent. 4. 'dochód, który przynosi kapitał, np. złożony w banku': Udało mi się ulokować pieniądze w banku na wysoki procent. Procent od kapitału. PROCENTOWAĆ l. 'dawać procent od ulokowanego kapitału': Akcje, papiery wartościowe procentują. 2. 'przynosić zyski': Wcześniejsze wysiłki, zabiegi, starania - teraz procentują. Zdobyta wiedza i umiejętności procentują, choćby początkowo wydawały się balastem. PROCENTOWY l. 'mierzony, obliczany w procentach': Procentowy udział w wiecach przedwyborczych. 2. 'przynoszący dochód z procentów': Kapitał procentowy. niem. Prezent z wl. per cento 'na sto' PROCES l. 'następujące po sobie i wynikające z siebie zdarzenia, zmiany, będące kolejnymi etapami, fazami czegoś': Proces dziejowy, historyczny. Proces ewolucji. 2. 'następujące po sobie zmiany fizykochemiczne': Proces fermentacji. Proces gnilny. Proces starzenia się organizmu. 3. 'sprawa sądowa, postępowanie sądowe': Proces karny, cywilny. Rozpocząć proces. Proces przeciwko handlarzom narkotyków. Zeznawać w procesie. PROCESOWAĆ SIĘ 'prowadzić z kimś proces o coś': Od lat procesował się z kuzynem o spadek po dziadku. PROCESOWY 'związany z procesem sądowym': Akta procesowe. Formalności procesowe. od łac. processus 'postępowanie' PROCESJA l. 'uroczysty pochód religijny, ze śpiewami, sypaniem kwiatów i niesieniem przedmiotów kultu; także: ludzie biorący udział w tym pochodzie': Procesja rezurekcyjna. Szli w procesji Bożego Ciała. 2. pot. 'tłum ludzi zmierzających dokądś, zwykle z jakimś żądaniem': Niekończące się procesje interesantów męczyły kierownika i w końcu zakazał im wstępu do swojego biura. PROCESYJNY 'związany z procesją religijną': Śpiewy procesyjne. niem. Prozession z łac. kość. processio 'obrzędowe wyjście z kościoła na zewnątrz' PROCESOR l. 'centralny układ komputera i wielu innych urządzeń elektronicznych, wykonujący ciągi rozkazów i sterujący pracą innych układów': Procesor to połączenie układów arytmetyczno-logicznych oraz układów sterowania. Procesor służy bezpośrednio do przetwarzania danych, wykonuje polecenia i porównuje liczby. 2. w elektronice 'jeden z układów urządzenia elektronicznego lub sieci takich urządzeń, służący do przetwarzania danych zgodnie z instrukcjami': Procesor wejścia-wy-jścia. Procesor sieci. Procesor grafiki. ang. processor z łac. processus 'postępowanie, przebieg' PRO DOMO SUA książk. 'dla własnej korzyści, dla siebie, do siebie': Ale to, com zrobił, o com się przez cały czas kariery swojej starał, nie pro domo sua robiłem, lecz dla dobra ogólnego. A dlaczegóż to panna odnosi te uwagi pro domo sua, przecież ja mówiłem tylko ogólnie. lać. 'dla swego domu' PRODUKCJA l. 'wytwarzanie czegoś, zwłaszcza towarów': Produkcja samochodów zmniejszyła się o 10%. 2. 610 PRODZIEKAN PROFETYCZNY 'to, co zostało wytworzone; ogół wyrobów': Zakład sprzedał całą swoją kwartalną produkcję. 3. 'realizacja filmu': Produkcja mojego filmu trwała wyjątkowo krótko, zaledwie dwa miesiące. UWAGA: snobistyczne jest używanie tego wyrazu jako synonimu y?/WK, np. "Najnowsza produkcja amerykańska z gatunku science fiction". nieni. Produktion., ang. production PRODZIEKAN 'zastępca dziekana': Prodziekan do spraw studenckich okazał się miłym człowiekiem, który ze zrozumieniem odniósł się do mojej prośby o przedłużenie sesji egzaminacyjnej. złożenie cząstki: pro- i słowa: dziekan PROEKSPORTOWY 'sprzyjający eksportowi, ułatwiający eksport': Rząd omówił program działań proeksportowych, m.in. ulgi podatkowe i korzystne kredyty dla firm produkujących na eksport. Czynnikiem proeksportowym jest niezbyt wysoki kurs własnej waluty, sprawiający, że wyroby z danego kraju są relatywnie tanie za granicą. złożenie cząstki: pro- i słowa: eksportowy PROFANACJA 'znieważenie przedmiotu kultu albo miejsca mającego dla kogoś wartość kultową, uważanego za święte, otaczanego powszechną czcią i szacunkiem, także potraktowanie bez szacunku wartości obowiązujących w jakiejś społeczności': Profanacja kaplicy. Profanacja pamięci ofiar morderstwa. Dopuścili się profanacji wszystkiego, co dla naszego narodu święte. PROFANATOR 'osoba dopuszczająca się profanacji': Profanatorzy grobów żołnierzy radzieckich powinni być publicznie napiętnowani. PROFANOWAĆ 'dokonywać profanacji': Profanować zwłoki. Żołdacy profanowali kościoły, grabili je i zamieniali na koszary. tac. kość. profanatio PROFANUM książk. 'rzeczy świeckie, sfera świecka w przeciwieństwie do rzeczy świętych, sfery świętości -sacrum': W naszym świecie sacrum przeplata się z pro-fanum. PROFAN książk. 'osoba niewtajemniczona w jakąś szczególną dziedzinę, zwłaszcza związaną z wielką sztuką, niezdolna zrozumieć to, co niezwykłe lub święte': Wiersz Goethego "Święta tęsknota" mówi o rzeczy, której nie pojmie żaden profan: przemożnej chęci zniszczenia samego siebie, jak czyni ćma spalająca się w świecy, po to, by znów się odrodzić w doskonalszej postaci. lać. profanum 'niepoświęcone, leżące poza świętym kręgiem', od: pro 'za', fanum 'świątynia' PROFESJONALIZM l. 'zawodowe, fachowe robienie czegoś; dobre, na odpowiednim poziomie wykonywanie czegoś, czego się podjęło; zawodowstwo, fachowość': Na estradzie pokazała profesjonalizm najwyższej próby. Jego prace zawsze odznaczały się profesjonalizmem. 2. 'zawodowstwo w sporcie': Po sukcesach na olimpiadzie przeszła na profesjonalizm. Profesjonalizm w lekkiej atletyce nie odebrał jej widowiskowości, czego się niektórzy obawiali. PROFESJONALNY l. 'taki, który odznacza się fachowością, dobrym wykonaniem': Profesjonalne wykonanie utworu. Sztuka w najwyższym stopniu profesjonalna. 2. 'zawodowy, traktowany jako zawód': Sport profesjonalny. Profesjonalny polityk. PROFESJONALISTA l. 'ktoś, kto fachowo, bardzo dobrze robi to, czego się podjął; dobry fachowiec, zawodowiec': Po szczegółach wykonania poznać można profesjonalistę. Do zakładu przyjmuję tylko profesjonalistów, partacze mnie nie interesują. 2. 'zawodowiec w sporcie': Wyścigi profesjonalistów. Walka o tytuł mistrza świata profesjonalistów. PROFESJONAŁ 'to samo, co profesjonalista w znaczeniu 2.': Znany angielski profesjonał piłkarski. z łac. professio 'rzemiosło, zawód' i ang. professionalism, profes-sional PROFESOR l. 'tytuł naukowy, przyznawany przez prezydenta państwa na wniosek odpowiedniej komisji kwalifikacyjnej wybitnym samodzielnym pracownikom nauki, zatrudnionym na wyższych uczelniach lub w instytutach naukowych; także: osoba mająca taki tytuł': W dniu wczorajszym prezydent wręczył akty nominacyjne 53 nowym profesorom. 2. 'stanowisko samodzielnego pracownika naukowo-dydaktycznego na wyższej uczelni, prowadzącego zazwyczaj wykłady i seminaria; także: osoba zajmująca takie stanowisko': W hierarchii uniwersyteckiej istnieje stanowisko niższe - profesora nadzwyczajnego, i wyższe - profesora zwyczajnego. Od trzech lat był profesorem na wydziale biologii, ale nie miał jeszcze tytułu profesora. Profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. 3. 'zwyczajowo: nauczyciel szkoły średniej ': Panie profesorze, co przygotować na jutrzejszą lekcję? PROFESURA l. 'stanowisko lub tytuł profesora': Objęła profesurę na wydziale fizyki we Wrocławiu. Profesurę uzyskał pięć lat po habilitacji. 2. 'ogół profesorów': Hitlerowcy aresztowali kwiat profesury Uniwersytetu Jagiellońskiego. lać. professor PROFETA książk. 'prorok, wieszcz': Starotestamentowi profeci. PROFETYCZNY książk. 'proroczy, wieszczy': Profetyczny styl utworów wielkich polskich romantyków. PROFETYZM książk. 'przewidywanie przyszłości, dar przewidywania przyszłości': Profetyzm twórców, uznawanych przez współczesnych za szalonych, został właściwie oceniony w następnych epokach. od gr. prophetes 611 PROFIL PROGRESJA PROFIL l. 'twarz widziana z boku': Książę miał piękny, klasyczny profil. 2. 'kontur, zarys czegoś': Profil zamku majaczył we mgle. 3. 'charakter czegoś': Profil czasopisma, wydawnictwa. 4. w geologii 'przekrój pionowy ukazujący budowę geologiczną jakiejś części skorupy ziemskiej' 5. w sztuce 'ozdobna listwa wystająca z powierzchni budynku lub jakiegoś przedmiotu, służąca do uwydatnienia podziału poziomego danej płaszczyzny' 6. w technice 'długi wyrób walcowany, mający różny kształt przekroju poprzecznego; kształtownik' UWAGA: w znaczeniu 3. wyraz profil jest nadużywany, zwłaszcza w stylu publicystycznym. PROFILOWAĆ l. w architekturze 'wykonywać profil, ozdabiać profilami': Profilowane sklepienie. Profilowane odrzwia. 2. w geologii 'przedstawiać przekrój pionowy jakiegoś fragmentu skorupy ziemskiej': Profilować otwór wiertniczy. 3. w technice 'nadawać przedmiotom pożądany kształt': Profilować obuwie, blachę. fr. profil z wl. profile PROFILAKTYKA 'zapobieganie chorobom lub niepożądanym zjawiskom społecznym, wypadkom itd.': Profilaktyka jest znacznie tańsza od leczenia chorób, niejednokrotnie wymaga tylko zachowywania higieny i racjonalnego trybu życia. Profilaktyka alkoholowa. Profilaktyka pożarowa. PROFILAKTYCZNY 'służący profilaktyce': Profilaktyczne szczepienia. Profilaktyczne badania lekarskie. Profilaktyczne wkładki do butów. fr. prophylactique od gr. prophylaktikós 'zapobiegawczy' PROFIT oficj. 'korzyść z czegoś, zwłaszcza korzyść finansowa': Miejsce w radzie nadzorczej spółki dawało mu znaczne profity. Z tego interesu miał niezły profit. PROFITOWAĆ l. oficj. 'dawać zyski; także: ciągnąć zyski z czegoś': Inwestycja profiluje. Profilować z czyjejś pracy. 2. przen. 'przynosić jakieś niematerialne korzyści': Doświadczenia zdobyte za granicą profilują na kierowniczym stanowisku. fr. profit PRO FORMA 'dla zachowania pozorów, dla przyzwoitości; wyłącznie formalnie': Musiał powiedzieć pro forma kilka komplementów gospodarzom imprezy. Pro forma zameldowali się w oddzielnych pokojach. Jeśli robisz to tylko pro forma, to lepiej się nie fatyguj. lać. pro forma, dosłownie 'dla formy' PROPOS l. 'podoficer, którego zadaniem jest pilnowanie żołnierzy umieszczonych w areszcie wojskowym; dawniej także: komendant aresztu wojskowego': Profos, ponury facet patrzący spode łba, z wyraźną niechęcią oddawał mi pas, różne drobiazgi i podpisywał zwolnienie z aresztu. 2. 'w dawnym Wojsku Polskim: dowódca żandarmerii przy sztabie hetmana' Mieni. Profos, w dawnej polszczyźnie także w znaczeniu 'oprawca' PROGENITURA przestarz. 'potomstwo, dzieci': Łożył na swą liczną progeniturę, a w dodatku opiekował się dziećmi żony z pierwszego małżeństwa. fr. progeniturę od łac. progeniturus 'mający być zrodzonym' PROGNOZA l. 'przewidywanie na podstawie jakichś przesłanek, danych, obliczeń itd. tego, co nastąpi': Nadajemy prognozę pogody dla rybaków. Centrum przedstawiło prognozy gospodarcze na najbliższe dwa lata. Prognozy są zachęcające. 2. w medycynie 'przewidywany przebieg choroby i jej skutki, rokowanie': Z uwagą wysłuchali prognozy lekarza, prowadzącego leczenie ich wuja. PROGNOZOWAĆ l. 'opracowywać prognozy, dotyczące określonych zjawisk lub procesów': Prognozować zmiany pogody, przyrost ludności. Prognozować skutki ocieplenia klimatu, przemian gospodarczych. 2. 'przewidywać coś, wysuwać jakieś przypuszczenia co do rozwoju tego': Obserwatorzy prognozowali upadek rządu. PROGNOSTYKA 'przewidywanie przyszłości na podstawie rozpoznania obecnego stanu rzeczy i przy zastosowaniu, w miarę możności, procedur naukowych' I PROGNOSTYK 'zapowiedź, przewidywany skutek czegoś, wysnuwany na podstawie jakichś danych, niekoniecznie badań naukowych': Dla rozwoju naszej firmy to dobry prognostyk. Prognostyk śmierci. II PROGNOSTYK albo PROGNOSTA 'osoba prognozująca coś, układająca prognozę': Rządowi prognostycy zakładają, że inflacja nie wzrośnie powyżej 10%. Nazywano go prognostą, choć to, co głosił, zawsze, choćby częściowo, odnosiło się do teraźniejszości. PROGNOSTYCZNY 'związany z prognostyką': Prognostyczne oceny czegoś. fr. prognose, z gr. prógnOsis 'przewidywanie' PROGRAMATOR 'urządzenie, zwykle elektroniczne, będące częścią skomplikowanych mechanizmów (maszyn, podzespołów itp.), automatycznie sterujące ich funkcjonowaniem': W pralce zepsuł się programator, trzeba zadzwonić do serwisu. Producent wyposażył magnetowid w programator, umożliwiający archiwizację programów telewizyjnych. ang. PROGRESJA rząd. PROGRES l. 'stopniowe powiększanie się, wzrastanie, wzrost': () Progresja podatkowa 'zwiększanie się procentu opodatkowania czegoś wraz ze wzrostem wartości tego, co się opodatkowuje' (np. do pewnego dochodu płaci się 20% podatku, powyżej tego dochodu - 30%). 2. 'postęp': W zakresie wykonawstwa wnętrz obserwujemy stałą progresję. PROGRESYWNY l. 'zawierający progresję w zn. l., stopniowo wzrastający, nasilający się': O Podatek progresywny 'rosnący proporcjonalnie do wzrostu wartości tego, co jest podstawą opodatkowania' 2. 'postępowy': Progresywni działacze murzyńscy. lać. progressio 'postępowanie naprzód', w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. progress i progressive 612 PROHIBICJA PROKURA PROHIBICJA 'zakaz (zwykle wydany przez państwo) prowadzenia działalności, którą uznaje się za szkodliwą społecznie; zwłaszcza: zakaz produkowania i sprzedaży alkoholu': W wielu krajach Bliskiego Wschodu wciąż obowiązuje prohibicja. Częściową prohibicją można nazwać zakaz sprzedaży alkoholu w niektóre dni tygodnia. PROHIBICYJNY 'charakterystyczny dla prohibicji, będący prohibicją': Ustawa prohibicyjna. O Cło prohibi-cyjne 'cło przywozowe tak wysokie, że uniemożliwiające w praktyce przywóz towarów zagranicznych': Prohibicyjne bariery celne. PROHIBICJONIZM 'całkowity zakaz przywozu towarów zagranicznych albo obłożenie ich bardzo wysokim cłem, co jest stosowane jako metoda ochrony towarów krajowych przed obcą konkurencją': Czy po dojściu tej partii do władzy prohibicjonizm stanie się oficjalną doktryną gospodarczą? lać. prohibitio 'zakaz' PROJEKCJA l. 'rzutowanie na ekran powiększonych obrazów taśmy filmowej, przezroczy itp.; także: emisja filmu w telewizji': Rozpoczynamy dziś projekcję czteroodcinkowego serialu czeskiego. Projekcja slajdów z Indii zajęła aż 3 godziny. 2. w geografii ' od-wzorowywanie całości lub części powierzchni kuli ziemskiej na płaszczyźnie z zaznaczeniem siatki równoleżników i południków': Projekcja ukośna azymu-talna. Projekcja normalna na stożek styczny w danym równoleżniku. 3. w matematyce 'odwzorowanie figury na płaszczyźnie lub innej powierzchni; rzutowanie' 4. w psychologii 'mechanizm obronny osobowości, polegający na przypisywaniu innym własnych negatywnych, nieakceptowanych uczuć, pragnień, myśli, motywów itp.; także szerzej: rzutowanie własnych stanów wewnętrznych, pragnień na świat zewnętrzny, interpretowanie rzeczywistości według swojego nastawienia, według swoich oczekiwań': W przypadku projekcji - treści wyparte do podświadomości ujawniają się w formie nadmiernego uwrażliwienia na dostrzeganie w zachowaniu innych osób tych cech, których nie akceptuje się u siebie' PROJEKTOR 'urządzenie do rzutowania na ekran powiększonych obrazów z taśm lub przezroczy': Babcia wyświetlała mu z projektora bajkę. PROJEKT l. 'pomysł czegoś, co się zamierza zrobić, zamierzenie': Przedstawił nam projekt wyjazdu na Huculszczyznę dla zbadania tamtejszego folkloru. 2. 'szkic, plan jakiejś inwestycji, maszyny, ustawy itp.': Projekt zabudowy placu Defilad. Projekt ustawy o Polonii leży jeszcze w komisjach sejmowych. PROJEKTOWAĆ l. 'robić plany na przyszłość': Projektować wyjazd do Tajlandii. 2. 'opracowywać projekt jakiegoś obiektu': Projektować centrum handlowe. PROJEKCYJNY 'związany z projekcją - wyświetlaniem': Aparat projekcyjny. fr. projection z łac. proiectus 'wysunięty ku przodowi' PROKLAMACJA oficj. 'uroczyste obwieszczenie czegoś, zwłaszcza czegoś ważnego; także: ulotka, druk, w których coś się obwieszcza': Proklamacja niepodległości. Proklamacja republiki. Proklamacja dowódcy do armii. Na murach rozlepiano proklamację prezydenta do narodu. PROKLAMOWAĆ oficj. 'uroczyście coś obwieścić': W 1776 r. Stany Zjednoczone proklamowały niepodległość. Konstytucję 3 Maja proklamowano w 1791 r. PROKLAMACYJNY oficj. 'związany z proklamacją, będący proklamacją': Proklamacyjne wystąpienie prezydenta. Ulotka proklamacyjna. ang. proclamation z łac. proclamatio 'wezwanie' PROKONSUL 'w starożytnym Rzymie: były konsul, otrzymujący funkcję zarządcy jednej z prowincji Rzymu, skupiający w swym ręku władzę sądowniczą i administracyjno-wojskową; także: tytuł przysługujący tej osobie': W wierszu "Powrót prokonsula" Zbigniew Herbert przedstawia wahania i obawy prokonsula, który wracając z prowincji na dwór cezara zastanawia się, jak ma się zachować, by nie ściągnąć na siebie gniewu władcy. PROKONSULAT 'w starożytnym Rzymie: urząd, władza prokonsula' tac. proconsul PROKREACJA książk. 'płodzenie dzieci, wydawanie na świat potomstwa': Dawniej Kościół katolicki aprobował tylko takie stosunki seksualne, które mają na celu prokreację, obecnie uważa się raczej, że małżonkowie mogą "cieszyć się sobą". PROKREACYJNY książk. 'związany z prokreacją, służący prokreacji': Prokreacyjna funkcja rodziny. p.-lać. procreatio 'płodzenie' PROKRUSTES 'w mitologii greckiej: przydomek rozbójnika Damastesa, który napadał na podróżnych i torturował ich, dopasowując do wymiarów specjalnego łoża: obcinając im nogi albo rozciągając ich': [Tezeusz pokonał] okrutnego Prokrustesa, który każdego spotkanego zapraszał do domu i kładł do łóżka, a wedle tego, czy łóżko było dlań za krótkie, czy za długie, wyciągał mu kości w stawach lub obcinał nogi. (Parandowski) O Łoże Prokrustowe 'sytuacja nie do zniesienia, w której coś jest naginane, na siłę dostosowywane do sztywnego schematu; także: praktyka lub system, w których zmusza się kogoś siłą do dostosowania się do czegoś bez względu na indywidualne cechy czy szczególne okoliczności' gr. Prokroustes PROKURA w prawie 'typ pełnomocnictwa, zwłaszcza handlowego, w którym upoważnia się kogoś jako zastępcę do podejmowania w imieniu kupca wszystkich czynności wiążących się z prowadzeniem przedsiębiorstwa': W stosunkach wewnętrznych spółki zasadą jest to, że 613 PROKURATOR PROLONGATA udzielenie prokury wymaga zgody wszystkich wspólników mających prawo do prowadzenia spraw spółki. PROKURENT wprawie 'osoba, której udzielona została prokura': Prokurent to alter ego kupca. PER PROCURA (czytaj: per prokura) w prawie 'w zastępstwie, z upoważnienia, przez pełnomocnika': Z ważnych powodów małżeństwo może być zawarte per pro-cura. Zezwolenie na zawarcie małżeństwa per procura wydaje sąd rejonowy. fr. procure PROKURATOR l. 'wysoki urzędnik prokuratury, ścigający przestępstwa, zbierający dowody przeciw przestępcom, popierający oskarżenie przed sądem; także: stopień służbowy pracowników prokuratury': Prokurator wojewódzki. Zdaniem prokuratora, Jacka Zielińskie-go, zbieranie materiałów dowodowych nie będzie zakończone przed upływem trzech miesięcy. Na wniosek prokuratora areszt tymczasowy zastąpiono dozorem policyjnym. 2. 'w starożytnym Rzymie: prowadzący sprawy majątkowe w imieniu właściciela, potem także: prowadzący sprawy finansowe w jakiejś prowincji, zwłaszcza zaś zajmujący się poborem podatków' PROKURATURA l. 'organ państwowy, którego zadaniem jest strzeżenie praworządności, głównie przez ściganie przestępstw i nadzór nad przestrzeganiem prawa przez organy administracji państwowej, przebsiębior-stwa i różne organizacje': Prokuratura wojskowa, wojewódzka, rejonowa. Prokuratura wszczyna postępowanie w jakiejś sprawie. 2. 'urząd prokuratora': Objąć prokuraturę. PROKURATORIA 'w Polsce: urząd państwowy broniący interesów skarbu państwa, a także instytucji publicznych i samorządowych w postępowaniu cywilnym': Prokuratoria Generalna została zlikwidowana w 1951 r. W ostatnich latach dyskutowano o powołaniu na nowo tej instytucji. PROKUROWAĆ książk. 'przygotowywać, sporządzać coś, często w sposób nieuczciwy, dostosowując coś do jakichś potrzeb': Sprokurował odpowiednie papiery, by wykazać, że ta organizacja jest finansowana przez wrogie naszemu państwu ośrodki. tac. procurator PROLEGOMENA l. 'uwagi o charakterze wstępnym, wprowadzające do jakiegoś zagadnienia': Prolegomena do teorii kwantów. 2. 'przedmowa do jakiegoś dzieła, zawierająca uwagi krytyczne i komentarze, przygotowująca czytelnika do lektury': Prolegomena do dramatów Słowackiego. fr. prolegomenes z gr. prolegomena 'wcześniej powiedziane' PROLETARIAT l. w marksizmie 'klasa społeczna ludzi, żyjących ze sprzedaży swojej siły roboczej': Proletariat miejski i wiejski. I właśnie proletariat wielkich zakładów pracy wystąpił w 1980 r. przeciw władzy tych, którzy go rzekomo reprezentowali. Słowo proletariat występowało w nazwach wielu partii robotniczych i komunistycznych. 2. 'w starożytnym Rzymie: najniższa warstwa społeczna, utrzymywana w znacznym stopniu przez państwo, zwolniona z podatków i służby wojskowej': Proletariusze zazwyczaj niczego nie posiadali, prócz licznego potomstwa (proles) - stąd też ich nazwa. PROLETARIUSZ l. 'członek proletariatu - warstwy robotniczej': Dzielnica proletariuszy. 2. 'w starożytnym Rzymie: członek proletariatu - najniższej warstwy społecznej': Rzymscy proletariusze. PROLETARIACKI 'związany z proletariatem, odnoszący się do proletariatu, najczęściej w l. znaczeniu': Środowisko proletariackie. Rewolucja proletariacka, l maj a to stare proletariackie święto - uświadamiał ją towarzysz Nurek. PROLETARIATCZYK w historii 'członek partii o nazwie "Proletariat": Proces proletariatczyków zakończył się wyrokami śmierci i długoletniego więzienia dla oskarżonych. PROLETARYZACJA 'proces ubożenia, przechodzenia drobnych producentów w szeregi proletariatu, spowodowany ich ubożeniem, najczęściej będącym wynikiem niewytrzymywania konkurencji wielkich kapitalistów' PROLETARYZOWAĆ SIĘ 'stawać się proletariuszem': W latach kryzysu wuj, który wcześniej ze swoim sklepikiem żelaznym zupełnie nieźle sobie radził, sproletaryzował się zupełnie i zaczął się imać różnych dorywczych robót. fr. proletariat od łac. proletarius, a to od: proles 'potomek, potomstwo' I PROLOG l. 'wstępna, wprowadzająca część powieści, dramatu, opery lub innego, muzycznego widowiska scenicznego': W prologu przedstawione są najczęściej informacje i zdarzenia poprzedzające właściwą akcję. W prologu do "Kordiana" Słowacki z gorzką ironią przedstawia wodzów powstania listopadowego. 2. przen. 'coś, co poprzedza jakieś zdarzenia': Wystąpienie posła Kowalskiego było prologiem batalii o nową ustawę uwłaszczeniową. 3. 'jazda na czas, rozpoczynająca wieloetapowy wyścig kolarski': Bohaterem krakowskiego prologu jest kolarz rosyjski. lać. prologus odgr. pro 'przed', logos 'słowo' II PROLOG w informatyce 'język programowania wysokiego poziomu, nawiązujący do logiki matematycznej': W latach 70. XX w., m.in. w związku z pracami nad sztuczną inteligencją, stworzono nowy język programowania - Prolog. ang. od słów: Pro(gramming) log(ic) PROLONGATA oficj. 'przedłużenie ważności jakiejś umo-wy lub odroczenie jakiegoś terminu, zwłaszcza terminu płatności zobowiązania finansowego': Prolongata umowy między firmami na następne półrocze. Prosił o prolongatę ostatniej raty kredytu. Prolongata weksla. PROLONGOWAĆ oficj. 'przedłużać ważność czegoś albo odraczać jakiś termin': Student prolongował w bibliotece książkę, bardzo potrzebną mu do egzaminów. Prolongować dług, kontrakt. tac. prolongatus 'przedłużony' 614 PRO MEMORIA II PROMOCJA PRO MEMORIA 'dla pamięci - ku pamięci; na pamiątkę, skrót: PM': Na blankiecie umieszczono litery PM - czyli "dla przypomnienia" - o sobotnim spotkaniu w ambasadzie. Z wolna odsłaniał się napis na starej płycie: - pro- -me-mo-ria - zaczął sylabizować Franek - tak, to musi być ten grób. No czekaj ty urwisie - ciotka pogroziła mu palcem -już ojciec da ci pro memoria, jak tylko wróci. lać. PROMENADA 'ulica z szerokimi chodnikami, aleja lub szpaler, służące do spacerów': Szli powoli nadmorską promenadą, trzymając się za ręce. fr. promenadę PROMESA l. 'przyrzeczenie, obietnica wykonania określonej czynności lub spełnienia określonego świadczenia, zwykle dawane oficjalnie': Promesa kredytowa. Promesa bankowa. 2. 'zobowiązanie się jakiegoś organu państwowego do wydania określonej decyzji po dopełnieniu przez osobę zainteresowaną wymaganych formalności; także dokument zawierający takie zobowiązanie': Otrzymać promesę wizy. fr. promesse 'obietnica' PROMET 'pierwiastek o liczbie atomowej 61 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 145, symbol Pm: sztucznie otrzymywany, promieniotwórczy metal srebrzystej barwy': Izotop prometu jest stosowany w specjalnych bateriach. n.-lać. promethium, odgr. Prometheus 'Prometeusz' PROMETEUSZ 'w mitologii greckiej: tytan, który wykradł bogom ogień, aby podarować go ludziom': Prometeusz jest jedną z najwznioślejszych postaci w mitologii - bóg, który cierpiał przez miłość dla ludzi. (Parando-wski) PROMETEUSZOWY 'związany z Prometeuszem, taki, jak Prometeusza': Czyny Prometeuszowe. Poświęcenie Prometeuszowe. PROMETEIZM książk. 'postawa moralna, w myśl której ideałem etycznym jest poświęcenie się jednostki dla dobra ogółu: jakiejś grupy społecznej, narodu, ludzkości': Przykładem romantycznego prometeizmu, a potem jego przezwyciężania, są dzieje i ewolucja ducha Konrada w III części "Dziadów". Prometeizm przyjmuje czasem formę buntu przeciw Bogu lub innym siłom, które krępują ludzką wolność i ograniczają możliwość osiągnięcia szczęścia z własnego wyboru. PROMETEJSKI 'dotyczący prometeizmu, związany z nim, nacechowany prometeizmem, wynikający z niego, buntujący się przeciw siłom zła, przeciw losowi; heroiczny': Prometejski bohater. Prometejski bunt, poryw. gr. Prometheus 'Prometeusz' PROMIL 'tysięczna część danej wielkości, wyrażana znakiem %o': Zatrzymany miał dwa promile alkoholu we krwi. PROMILLE 'to samo, co promil': Roztwór zawiera pięć promille chloru. lać. pro mille 'na tysiąc' PROMINENT l. 'osoba stojąca na świeczniku, ważna w jakiejś społeczności': Prominenci świata teatru zjechali wczoraj do Berlina. 2. 'osoba pełniąca ważną funkcję, zajmująca wysokie stanowisko i nadużywająca go do prywatnych celów' (wyraz używany często z odcieniem niechęci bądź ironii): Do takich szkół były przywożone dzieci prominentów. Od prominentów zależało, kto dostanie talon na samochód, przydział mieszkania, a nawet paszport. PROMINENCKI 'należący do prominenta, charakterystyczny dla prominenta (przede wszystkim w zn. 2.)': Pro-minenckie wille. Prominenckie układy. Prominenckie żony. PROMINENTNY 'będący prominentem, należący do prominenta (przede wszystkim w zn. l.)': Prominentne nazwisko. Prominentni politycy. łac. prominens 'wydatny' PROMISKUITYZM albo PROMISKUIZM 'pochodzące z XIX-wiecznych teorii ewolucjonistów kulturowych określenie najwcześniejszego stadium rozwoju rodziny, odznaczającego się brakiem reguł współżycia seksualnego i małżeńskiego; także obecnie: całkowita swoboda seksualna panująca w niektórych środowiskach': Hipoteza promiskuityzmu została obecnie zarzucona, zastąpiła ją koncepcja małżeństwa grupowego. Kościół potępia pro-miskuityzm, szerzący się w społeczeństwach Zachodu. odfr. promiscuit od łac. promiscuus 'pomieszany, nierozdzielony, wspólny dla wszystkich' I PROMOCJA l. 'nadanie tytułu naukowego (dziś prawie wyłącznie tytułu doktora nauk) lub mianowanie na stopień oficerski w wojsku; także: ceremonia, uroczystość, która towarzyszy tym aktom': Promocja doktorska. Wziąć udział w promocji oficerskiej. 2. 'przyznanie uczniowi prawa do nauki w wyższej klasie, przejście ucznia do wyższej klasy': Otrzymała właśnie promocję do szóstej klasy. I PROMOWAĆ l. 'nadawać stopień naukowy albo oficerski': Promowano nowych doktorów nauk technicznych. Minister Obrony Narodowej promował nowych oficerów. 2. 'przyznać uczniowi prawo do nauki w wyższej klasie': Z jego klasy nie promowano dwojga uczniów. Świadectwo promujące ucznia z klasy do klasy. PROMOTOR 'osoba (najczęściej profesor), która sprawuje formalną opiekę nad czyjąś pracą doktorską (dziś także: magisterską), kieruje czyimś doktoratem (magisterium)': Był promotorem trzech doktorantów. || UWAGA: zob. też hasło II promocja. łac. promotio 'poparcie, krzewienie' II PROMOCJA l. 'przedstawienie odbiorcom (klientom) nowego towaru, połączone z informacją o nim i jego re- 615 PROMULGACJA PROPORCJA klamą, często mające uroczysty charakter; lansowanie, popieranie jakiegoś produktu': To tytuł książki, której promocja - z udziałem autora - odbędzie się pojutrze. Bywają na promocjach różnorakiego sprzętu medycznego. Uczestniczyli w promocji nowego typu zmywarek do naczyń. 2. 'sprzedawanie nowych towarów albo oferowanie usług po cenach specjalnie obniżonych po to, by zachęcić i zdobyć klientów': Rozpoczynamy promocję naszych nowych proszków do prania. Czas trwania promocji: lipiec-sierpień. Rewelacyjnie niskie ceny! II PROMOWAĆ 'prowadzić promocję jakiegoś towaru; lansować, popierać coś': Sklepy promuj ą nie tylko artykuły spożywcze, lecz i usługi. Wydawnictwo promuje książki popularnonaukowe, przen. Swoje regiony promowali wczoraj wojewodowie lubelski i łódzki. PROMOCYJNY 'taki, który zawiera promocję (w znaczeniu 2.); taki, który promuje jakiś towar': Ceny konkurencyjne!!! Sprzedaż promocyjna! Promocyjna cena. Akcja promocyjna prowadzona podczas prywatyzacji banku, przen. promocyjna funkcja państwa. || UWAGA: zob. też hasło I promocja. ang. promotion PROMULGACJA -w prawie 'oficjalne ogłoszenie jakiejś ustawy lub prawa ustanawiającego normy ogólne, w urzędowym organie prasowym, nadające im moc obowiązującą': Obecnie promulgacja polega najczęściej na ogłoszeniu nowej ustawy w "Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej" lub w "Monitorze Polskim". PROMULGOWAĆ w prawie 'oficjalnie ogłaszać w urzędowym organie prasowym akt prawny, ustanawiający normy ogólne': Promulgacja ustawy sejmowej. PROMULGACYJNY wprawie 'taki, w którym ogłasza się teksty aktów prawnych': Organ promulgacyjny. lać. promulgatio PROOF (czytaj: pruf) 'używana w krajach anglosaskich miara mocy destylowanego alkoholu, w której 100% odpowiada około 57% objętości alkoholu': Słowo proof pojawia się często na angielskich wyrobach alkoholowych, np. proof 132. ang. proof, w podstawowym znaczeniu 'próba' PROPAGACJA l. w biologii 'wydawanie potomstwa, rozmnażanie się' 2. w fizyce 'wszystkie zjawiska związane ze swobodnym rozchodzeniem się fal w jakimś ośrodku': Propagacja fal radiowych. 3. przestań, 'rozpowszechnianie, propagowanie': Propagacja idei socjalizmu nie natrafia u nas na grunt podatny, a to z powodu przywiązania Polaków do tradycji szlacheckich i powszechnego w narodzie katolicyzmu. fr. propagation, z łac. propagatio PROPAGOWAĆ 'usilnie coś popierać, rozprzestrzeniać, upowszechniać jakieś poglądy, idee, zachowania': Takie postawy na świecie propaguje i realizuje wielki ruch zwany wolontariatem. Propaguje on pewien styl życia. Propagować jakiś pomysł. Propagować program polityczny liberałów. PROPAGATOR 'ten, kto coś propaguje': Wielki entuzjasta i propagator witamin. Był zagorzałym propagatorem sportów wodnych. lać. propagare 'krzewić, szerzyć' PRO PATRIA 'dla ojczyzny, za ojczyznę': Ranny, przytom-ny jeszcze, powtarzał co chwilę po łacinie: pro patria, pro patria, ale lud go nie zrozumiał, sądząc, że wzywa ukochaną o imieniu Propatria. lać. PROPEDEUTYKA 'wprowadzenie do jakiejś dziedziny wiedzy': Na zajęciach z propedeutyki filozofii poznali główne kierunki filozoficzne oraz podstawowe pojęcia z tej dziedziny. PROPEDEUTYCZNY 'wstępny, przygotowawczy, o-bejmujący podstawowe, ogólne informacje z jakiejś dziedziny': Propedeutyczny kurs psychologii. Propedeu-tyczne zajęcia z metodologii badań społecznych. fr. propedeutique od gr. propaideuo 'nauczam początków wiedzy' PROPELLER w technice 'element wprawiający w ruch pojazd powietrzny lub wodny, np. śmigło samolotu, śruba okrętowa' ang. od łac. propellere 'popychać' PROPINACJA l. 'w dawnej Polsce: wyłączne prawo szlachty do produkcji i sprzedaży napojów alkoholowych w obrębie swych dóbr': Propinacja była często rozumiana jako obowiązek zakupienia przez każdego chłopa w karczmie dworskiej określonej ilości piwa lub wódki w pewnym czasie. Prawo propinacji było przez szlachtę czujnie strzeżone, bowiem często dochody ze sprzedaży alkoholu - z reguły bardzo lichego - przewyższały sumy uzyskiwane z innych, głównie rolniczych, źródeł. 2. przestarz. 'szynk, karczma' PROPINATOR 'w dawnej Polsce: posiadacz propinacji, także: dzierżawca wyszynku napojów alkoholowych' p.-fac. propinatio 'przepijanie do kogoś' PROPOLIS l. 'lekka, aromatyczna substancja produkowana przez pszczoły do uszczelniania ula, stosowana w lecznictwie': Propolis wykazuje korzystne działanie w chorobach skórnych, ponadto przyspiesza gojenie się ran na skórze. 2. 'lek zrobiony z tej substancji': Przemywać chore miejsce propolisem. PROPOLISOWY 'zawierający propolis, otrzymany z propolisu': Miód propolisowy. gr. propolis PROPORCJA l. 'wzajemny stosunek dwóch albo więcej wielkości': Proporcja długości i wysokości. Obliczać, ustalać proporcje czegoś. 2. 'stosunek części tworzących jakąś całość do siebie lub do tej całości': Dolać wódki do soku w proporcji jeden do czterech. Proporcje 616 PRO PUBLICO BONO PROSTACYKLINA wody i mąki w cieście. 3. 'harmonijny, właściwy stosunek między częściami a całością, np. w sztuce, w architekturze': Była niezwykle piękną kobietą o idealnych proporcjach ciała. 4. w matematyce 'równanie o postaci a / b = c l d, wyrażające fakt, że stosunek wielkości a do b jest taki sam, jak stosunek wielkości c do d' PROPORCJONALNY 'charakteryzujący się właściwą relacją względem jakiej ś całości, wielkości: współmierny, odpowiedni; zachowujący właściwe proporcje elementów': Zarobki proporcjonalne do wkładu pracy. Wynik proporcjonalny do oczekiwań. Proporcjonalne podwyżki płac. Efekt proporcjonalny do nakładu pracy. Proporcjonalna budowa ciała. () Proporcjonalny system wyborczy 'taki system wyborczy, w którym głosowanie odbywa się na poszczególne listy kandydatów, przy czym każda lista (w praktyce - partia, która ją zgłosiła) otrzymuje liczbę miejsc proporcjonalną do liczby uzyskanych głosów wyborców - do tego, ile procent wyborców na nią głosowało. fr. proportion z łac. proportio PRO PUBLICO BONO (czytaj: pro publiko bono) 'dla dobra publicznego, dla dobra ogółu': Twierdził, że kandyduje w wyborach nie dla zaspokojenia własnych ambicji, lecz pro publice bono. Jedna jest restrykcyja: jeśli popełniono [zbrodnię] nie z zemsty głupiej, ale pro pub-lico bono. (Mickiewicz) lać. PROPYLEJE 'w architekturze starożytnej Grecji: wielka brama na planie prostokąta z kolumnadą i nieparzystą liczbą przejść, prowadząca zwykle do sanktuarium': Najwspanialsze propyleje zostały wzniesione w V w. p.n.e. u wejścia na ateński Akropol. gr. propylaia PROREKTOR 'zastępca rektora wyższej uczelni': Większe uczelnie wybierają zwykle kilku prorektorów z kandydatów zgłoszonych przez rektora-elekta. złożenie cząstki: pro- i słowa: rektor PROSCENIUM l. 'w teatrze starogreckim: podium przylegające do budynku scenicznego, na którym występowali aktorzy, odpowiednik dzisiejszej sceny' 2. 'w teatrze rzymskim: miejsca siedzące tuż przed sceną, przeznaczone dla uprzywilejowanych widzów' 3. *w teatrze nowożytnym: odsłonięta część sceny przed kurtyną, wysunięta w kierunku widowni': Na proscenium jakiś wy-frakowany jegomość zanudzał widzów opowieściami o scenicznych losach wystawianego dramatu, podczas gdy zza opuszczonej kurtyny słychać było odgłosy towarzyszące zmianie dekoracji. gr. proskenion PROSEKTORIUM 'pomieszczenie, w którym przeprowadza się badania, sekcje zwłok': Obok szpitala było prosektorium z chłodnią, w której przechowywano zwłoki. PROSEK-TOR 'lekarz przeprowadzający sekcje zwłok' niem. Prosektorium od łac. prosector 'wycinający' PROSEMINARIUM 'zajęcia na wyższej uczelni, przeznaczone dla studentów młodszych lat studiów, przygotowujące do samodzielnej pracy seminaryjnej': Prosemi-narium dotyczące języka Polonii cieszyło się wielkim zainteresowaniem studentów. Żeby zaliczyć rok, trzeba mieć wpis z dwóch proseminariów. złożenie cząstki: pro- i słowa: seminarium PROSIT! (czytaj: proz-it) *na zdrowie! - słowa wypowiadane w krajach niemieckojęzycznych przed wypiciem trunku': Podochoceni bursze podnosili się co chwila i krzycząc: prosit! wypijali kolejne kieliszki taniego wina. niem. Prosit z łac. 'niech pomoże' PROSPEKT l. 'broszura zawierająca informacje o czymś, np. informacje o jakiejś imprezie, planach pewnej firmy, oferty reklamowe sklepu': Przejrzał prospekt reklamowy sieci hipermarketów. Prospekt wyrobów walcowanych. W prospekcie podano krótkie informacje o wystawie i najciekawszych eksponatach. () Prospekt emisyjny w ekonomii 'dokument, zawierający szczegółowe informacje o spółce, która przystępuje do emisji akcji' 2. przestarz. 'widok, panorama': Pieniędzmi - on, skąpiec - na wszystkie strony sypał, lasy kazał na mile całe wycinać, by panna z okien miała prospekt lepszy [...]. (Sienkiewicz) lać. prospectus 'widok' PROSPEKTYWNY książk. 'robiony, projektowany z myślą o przyszłości, zwrócony ku przyszłości': Uważał, że kultura języka musi mieć charakter prospektywny, choć nie był zwolennikiem futurologii językowej. ang. prospective od fac. prospectus 'widok' PROSPERITY (czytaj: prosperity) w ekonomii 'szczytowa faza cyklu gospodarczego, w której jest wysokie zatrudnienie, wysokie ceny produktów i duży popyt na nie, powstają nowe przedsiębiorstwa': Po latach stagnacji nastąpiła prosperity. Profesor omawiał zjawiska ekonomiczne charakterystyczne dla prosperity, depresji, recesji i kryzysu. Lata prosperity w przemyśle samochodowym. | UWAGA: prosperity to nieodmienny rzeczownik rodzaju || żeńskiego. Forma "prosperita" jest błędem językowym. PROSPEROWAĆ l. 'o firmie lub gałęzi gospodarki: rozwijać się, przynosząc duże zyski z działalności': Miał świetnie prosperującą firmę. Ostatnio przemysł samochodowy na Dalekim Wschodzie prosperuje nieco gorzej. 2. 'o osobie: działać z powodzeniem, dużo zarabiając': Świetnie prosperował jako adwokat. ang. prosperity 'pomyślność, dobrobyt, dobra koniunktura' PROSTACYKLINA w biochemii 'związek organiczny -aktywny bilogicznie lipid, będący hormonem tkankowym, wytwarzany w ściankach naczyń krwionośnych, 617 PROSTATA PROTEROZOIK hamujący zlepianie się płytek krwi, obniżający ciśnienie krwi i rozszerzający naczynia krwionośne': Niedobór prostacykliny sprzyja powstawaniu zmian miażdżycowych. Prostacyklina nie dopuściła do wytworzenia się skrzepu. ang. prostacyclin (od nazw innych, skomplikowanych związków chemicznych) PROSTATA w anatomii 'u mężczyzn i samców ssaków: gruczoł z kształtu podobny do kasztana, znajdujący się pomiędzy dnem pęcherza a mięśniami dna miednicy, przez który przechodzi początkowy odcinek cewki moczowej': Najczęstszym schorzeniem prostaty jest gruczolak, inaczej określany jako przerost prostaty. fr. prostatę z gr. prosattes PROSTRACJA książk. 'stan krańcowego wyczerpania nerwowego i psychicznego oraz zobojętnienia, połączony ze spadkiem napięcia mięśniowego': Ogarnęła ją prostracja. lać. prostratio 'upadek' PROSTYTUCJA 'uprawianie z kimś seksu za pieniądze': W polsce prostytucja nie jest karalna, karalne jest natomiast ciągnięcie zysków z uprawiania przez kogoś prostytucji, sutenerstwo. Została wywieziona do niemieckiego domu publicznego, gdzie zmuszano ją do prostytucji. PROSTYTUTKA 'kobieta (rzadziej mężczyzna) zarobkująca prostytucją': W Warszawie liczba prostytutek sięga kilku tysięcy. Otoczyły go krzykliwe prostytutki, proponując swoje - niedrogie jak podkreślały - usługi. Męska prostytutka. PROSTYTUOWAĆ SIĘ l/zajmować się prostytucją': W tych okolicach prostytuuje się co piąta kobieta w odpowiednim wieku, l.przen. 'postępować nieetycznie dla osiągnięcia korzyści materialnych': Prostytuujesz się, pisząc nic niewarte teksty, tylko dlatego, że ci za nie dobrze płacą. fr. prostitution z łac. prostitutio od: prostituere 'wystawiać na przód' PROT w chemii 'najlżejszy, trwały izotop wodoru': gr. protos 'pierwszy' PROTAGONISTA l. książk. 'człowiek walczący o coś, przodujący; przywódca': Protagonista walki z niewolnictwem. 2. 'w starożytnym teatrze greckim: pierwszy aktor, prowadzący dialog z chórem, potem także z drugim i z trzecim aktorem': 3. 'w teatrze nowożytnym: najwybitniejszy aktor zespołu, grający główne role': Protagonista znanego teatru. UWAGA: wyraz błędnie używany w znaczeniu 'człowiek popierający kogoś lub coś', np. "Był protagonistą nowego kierunku w sztuce" (poprawnie: Był zwolennikiem nowego kierunku w sztuce). fr. protagoniste z gr. protagonistes PROTAKTYN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 91 i masie atomowej 231,0359, symbol Pa: promieniotwórczy, srebrzystobiały metal, bardzo toksyczny w związkach, powstający w wyniku rozpadu promieniotwórczego uranu': Protaktyn jest spotykany w przyrodzie w minimalnych ilościach. n.-lać. protactinum od gr. prótos 'pierwszy', n. -lać. actinum ;aktyn' PROTEIDY w biochemii 'białka złożone': W wyniku hydrolizy proteidów powstająpeptydy, aminokwasy i substancje niebiałkowe: cukry, tłuszcze, kwasy nukleinowe i inne. od ang. proteins PROTEINY w biochemii 'białka, zwłaszcza białka proste': Mleko i jaja kurze są cennym źródłem protein. Szampon z proteinami. ang. proteins PROTEKCJA 'poparcie, pomoc uzyskane od osoby mającej wpływy': Szukać protekcji w ministerstwie. Załatwiać coś przez protekcję. PROTEGOWAĆ 'popierać kogoś, pomagać komuś, polecać komuś kogoś': Zaprotegowała mnie znakomitej modystce. Kto proteguje tego aktora? PROTEKTOR l. 'osoba wpływowa, która kogoś popiera': Miał możnego protektora, który finansował jego wystawy. Czasy protektorów sztuki już mijają. 2. 'środek kosmetyczny chroniący skórę przed działaniem szkodliwym czynników, na przykład słońca; także: odżywka wzmacniająca włosy': Krem do opalania z protektorem. Szampon z protektorem. PROTEKCYJNY l. 'taki, który zawiera protekcję, oparty na protekcji, załatwiony dzięki protekcji': Protekcyjne przyjęcie na wyższą uczelnię. 2. 'taki, który popiera produkcję krajową, chroni ją przed obcą konkurencją': Cło protekcyjne. Polityka protekcyjna wobec rolnictwa. PROTEKCJONIZM 'ochrona rodzimej produkcji i handlu krajowego przed zagraniczną konkurencją jako oficjalna polityka państwa': Czy dadzą się pogodzić protekcjonizm i wolny handel? PROTEKCJONISTYCZNY 'oparty na protekcjonizmie, dający pierwszeństwo i ochronę produkcji rodzimej': Protekcjonistyczna polityka państwa. PROTEKCJONALNY 'pobłażliwie i wyniośle lekceważący kogoś': Protekcjonalny ton. Protekcjonalne poklepywanie po plecach. lać. protectio 'osłona, obrona' od: protegere 'osłaniać, chronić' i ang. protection i protector 'środek chroniący' PROTEROZOIK inaczej: EOZOIK w geologii 'druga era w dziejach Ziemi, trwająca od około 2500 milionów do około 500 milionów lat temu, podczas której występowały potężne ruchy górotwórcze i pojawiły się pierwsze zwierzęta bezszkieletowe': W Sudetach występują skały z proterozoiku. 618 PROTEST SONG PROTOPLASTA PROTEROZOICZNY inaczej: EOZOICZNY w geologii 'związany z proterozoikiem, występujący w protero-zoiku, pochodzący z proterozoiku': Era proterozoiczna. Organizmy proterozoiczne. Proterozoiczne orogenezy. złożenie cząstki protero- od gr. protos 'pierwszy' i -zoik od gr. zoe 'życie' PROTEST SONG zob. pod hasłem: SONG PROTESTANTYZM 'jedno z głównych - oprócz katolicyzmu i prawosławia - wyznań chrześcijańskich, które obejmuje szereg kościołów powstałych w wyniku reformacji, uznających za jedyny autorytet w sprawach religii Biblię, odrzucających hierarchię kościelną i prymat papieża': Protestantyzm obecnie obejmuje takie wyznania, jak: luteranizm, kalwinizm i anglikanizm oraz takie ugrupowania religijne, jak m.in.: baptystów, metodystów, unitarian i kwakrów. PROTESTANT 'osoba należąca do któregoś z kościołów protestanckich': Protestanci stanowią większość m.in. w krajach skandynawskich, Anglii, Niemczech i Stanach Zjednoczonych. PROTESTANCKI 'związany z protestantyzmem': Dawniej kościoły protestanckie nazywano często zborami. Biblia protestancka jest nieco szczuplejsza od katolickiej, ponieważ protestanci nie uznają wszystkich tych ksiąg, co katolicy. niem. Protestantismus, nazwa pochodzi od protestu złożonego w 1529 r. w sejmie Rzeszy w Spirze (niem. Speyer), w którym luteranie domagali się zaprzestania szykanowania ich przez katolicką większość PROTEZA l. 'sztuczny odpowiednik lub uzupełnienie brakującego organu albo jego części': Proteza stomatologiczna. Proteza nogi, ręki. Nosić, mieć protezę. Prace nad protezą serca. 2. w językoznawstwie 'zjawisko występowania na początku wyrazu głoski nieuzasadnionej etymologicznie, zwykle dodatkowej spółgłoski przed samogłoską': Proteza przydechowa. Protezą labialnąjest głoska ,j" w gwarowej formie imion "Jadam" i "Jewa". PROTEZOWAĆ 'zastępować protezami brakujące organy': PROTETYKA 'dział ortopedii i stomatologii, którego przedmiotem zainteresowania jest konstruowanie, wykonywanie i stosowanie protez': Pracownia protetyki kończyn. Protetyka stomatologiczna. PROTETYK 'specjalista w dziedzinie protetyki; także: technik wykonujący protezy': Protetyk zrobi mi tę dostawkę na jutro, więc już w sobotę będzie się pan mógł uśmiechać na przyjęciu. PROTETYCZNY l. 'związany z protetyką - wykonywaniem protez': Zakład, gabinet protetyczny. 2. w językoznawstwie 'występujący jako element artykulacyjny, poprzedzający artykulację samogłoski nagłosowej wyrazu' : Protetyczna spółgłoska "ł" pojawia się zwykle przed samogłoskami tylnymi, np. w wyrazach: "łokno", "łociec", "łoglądać". od gr. prós-thesis 'przyłożenie, przystawienie' PROTO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'pierwszy, najdawniejszy', wskazująca na początkowość, pierwszeństwo w czasie tego, czego dotyczy drugi człon wyrazu, np. protogwiazda, prototyp gr. protos 'pierwszy' PROTOGWIAZDA w astrofizyce 'gwiazda w bardzo wczesnym stadium rozwoju, przed rozpoczęciem się w jej wnętrzu reakcji termojądrowych': Protogwiazdy są olbrzymimi, skupiającymi się kulami gazu. Następnie protogwiazda kurczy się, a jej jądro staje się coraz gęstsze. złożenie cząstki: proto- i słowa: gwiazda PROTOKÓŁ l. 'pisemne sprawozdanie z jakiegoś posiedzenia, zawierające streszczenia lub pełną treść wystąpień, treść wniosków i uchwał oraz wyniki głosowania nad nimi': Przewodniczący komisji sejmowej naniósł drobne poprawki do protokołu ostatniego posiedzenia i podpisał go. 2. 'dokument sporządzony przez uprawnioną osobę, zawierający opis podjętych przez nią czynności oraz stwierdzonych faktów': Policjant spisał krótki protokół na miejscu wypadku. Protokół zdaw-czo-odbiorczy. Protokół sekcji zwłok. 3. -w handlu 'umowa, w której zapisano, jakie towary i w jakiej ilości będą wymieniane między państwami lub firmami' PROTOKÓŁ DYPLOMATYCZNY 'zbiór zasad i prawideł, normujących zachowanie i postępowanie w stosunkach międzynarodowych' PROTOKOLANT 'osoba, która spisuje protokół': Pod protokołem widnieją z reguły dwa podpisy: przewodniczącego zebrania i protokolanta. Po każdym głosowaniu protokolant wyszczególniał liczbę uprawnionych do głosowania, liczbę oddanych głosów, liczbę głosów "tak", liczbę głosów "nie" oraz liczbę wstrzymujących się, a następnie pisał dokładnie, jaka jest konkluzja tego głosowania: treść przyjętego lub odrzuconego wniosku. PROTOKOŁOWAĆ 'spisywać protokół jakiegoś posiedzenia' : Przez dwa lata protokołował posiedzenia Rady Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Proszę zaprotokołować wypowiedź oskarżonego. PROTOKOLARNY 'związany z protokołem w l. lub 2. znaczeniu, przewidziany w protokole, znajdujący się w nim': Zapisy protokolarne. Arkusz protokolarny. Czynności protokolarne. Wytłumaczenia protokolarne. niem. Protokoll od gr. protókollon 'pierwszy arkusz doklejony do urzędowych papirusów' (zawierający np. ich wyszczególnienie) PROTON w fizyce 'składnik jądra atomowego, trwała cząstka elementarna o dodatnim ładunku elektrycznym' : Protony stanowią podstawowy składnik atomów wszystkich pierwiastków. ang. proton ody. proton 'pierwsze' PROTOPLASTA l. 'założyciel jakiegoś rodu, osoba, od której się ten ród wywodzi': Dziadek opowiadał mu o tym, że protoplastą ich rodu był rycerz przybyły z Lota- 619 PROTOTYP PROWIZORIUM ryngii, któremu Stefan Batory nadał ziemię i szlachectwo w Polsce. 2. w zoologii 'gatunek pierwotny, od którego wywodzą się inne gatunki': Protoplasci zwierząt domowych. Różne gatunki wilków i szakali są protoplastami wielu ras psów. niem. Protoplast odgr. protos 'pierwszy', plastes 'twórca' PROTOTYP l. 'pierwszy egzemplarz maszyny, urządzenia lub przyrządu, który skonstruowano, opierając się na dokumentacji technicznej, i który - po przejściu badań technicznych - stanowi podstawę do podjęcia seryjnej produkcji': Inżynierowie testowali prototyp nowego samochodu. Prace nad tym urządzeniem są na etapie prototypu. 2. 'najstarszy znany wzór czegoś, który dalej jest naśladowany, rozwijany; także: pierwowzór czegoś, np. jakiejś postaci literackiej': Prototyp alfabetu. Prototyp powieści historycznej. Prototypem pana Wołodyjow-skiego z powieści Sienkiewicza był Jerzy Wołodyjow-ski, niezamożny szlachcic, który - podobnie jak bohater literacki - był zawodowym żołnierzem i zginął w gruzach Kamieńca Podolskiego, ale - w odróżnieniu od słynnego "pana Michała" - ożenił się nie z młodziutką, pełną wdzięku Basią, ale ze starszą od siebie, bogatą wdową, która już kilku mężów pochowała i nie cieszyła się wśród sąsiadów najlepszą sławą. złożenie cząstki: proto- i słowa: typ PROTUBERANCJA wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: PROTUBERANCJE w astrofizyce 'obłoki gazów wyrzucane ponad chromosferę Słońca na znaczną wysokość i następnie spływające ku jego powierzchni, widoczne w czasie całkowitego zaćmienia Słońca': Protuberancje spokojne, wybuchowe. Protuberancje miały postać pętli plazmy, tworzonych przez linie sił pola magnetycznego. fr. protuberances od p.-tac. protuberare 'nabrzmiewać, wystawać, stawać się wypukłym' PROWENIENCJA 'pochodzenie': Socjaliści i populiści wszelkiej proweniencji. Był politykiem o dość tajemniczej proweniencji. lać. provenire 'pochodzić od' PROWINCJA l. 'jednostka administracyjna podziału kraju w różnych państwach (np. w Belgii, Hiszpanii, Włoszech)' 2. 'w starożytnym Rzymie: kraj podbity przez Rzymian i będący posiadłością rzymską poza granicami Italii': Pierwszą prowincją rzymską była Sycylia, następną-Sardrynia z Korsyka. W I w. p.n.e. namiestnikami prowincji byli propretorowie lub prokonsulo-wie. 3. 'w Kościele katolickim: jednostka administracyjna, którą tworzy grupa diecezji, podlegających metropolicie; także: jednostka grupująca klasztory jakiegoś kraju lub jego części, podległe prowincjałowi' 4. 'z nacechowaniem ujemnym: obszar albo miasteczko odległe od centrum i charakteryzujące się zacofaniem cywilizacyjnym i kulturowym': Wysłali mnie na prowincję, nie wiem, czy po to, by utemperować mój rewolucjonizm, czy po to, bym tam zapalił "oświaty kaganek". PROWINCJAŁ 'w Kościele katolickim: zwierzchnik klasztorów należących do jednej prowincji zakonnej': Piastować godność prowincjała. Prowincjał pijarów. PROWINCJONALIZM l. 'zespół cech charakterystycznych dla stereotypowej prowincji - w znaczeniu 4. -i jej mieszkańców, brak szerszych horyzontów myślowych': Prowincjonalizm czyichś sądów, poglądów. Popaść w prowincjonalizm. 2. w dawnym językoznawstwie 'wyraz, zwrot lub konstrukcja składniowa charakterystyczne dla języka danego obszaru kraju, regionu': Używać prowincjonalizmów. Opowiadanie pełne prowincjonalizmów. Współcześnie zamiast terminu prowincjonalizm używa się nienacechowanego określenia regionalizm. PROWINCJONALNY l. 'dotyczący prowincji, mający związek z prowincją-jednostką podziału administracyjnego': Sejmik prowincjonalny. 2. 'charakterystyczny dla stereotypowej prowincjii w znaczeniu 4. i jej mieszkańców': Prowincjonalny strój. Prowincjonalne maniery. Teatr prowincjonalny. PROWINCJUSZ 'człowiek mieszkający na prowincji w znaczeniu 4., często: niemający obycia towarzyskiego': W gronie kolegów uchodził za prowincjusza. W towarzystwie tego dystyngowanego starca czul się jak prowincjusz. tac. provincia PROWITAMINA 'chemiczny związek organiczny, który pod wpływem enzymów lub energii świetlnej przekształca się w organizmie w witaminę': Karoten jest prowitaminą witaminy A. złożenie cząstki: pro- i słowa: witamina PROWIZJA 'wynagrodzenie dla pośrednika w jakiejś transakcji handlowej lub operacji pieniężnej, stanowiące zwykle pewien procent od sumy transakcji czy operacji': Prowizję zazwyczaj płaci ta strona, która daje polecenie dokonania transakcji. Ten bank pobiera zbyt wysoką prowizję. Kontroler biletów pobiera prowizję od wystawionych przez siebie mandatów. PROWIZYJNY SYSTEM PŁAC 'taki system płac, w którym wielkość wynagrodzenia - w całości lub w części -jest uzależniona od wyników ekonomicznych firmy' fr. provision z łac. provisio 'przezorność, zapobiegliwość' PROWIZORIUM 'stan tymczasowy, także: coś chwilowego, niestałego': Ten ich dom to było wieczne prowizorium. Prowizorium budżetowe 'tymczasowy (miesięczny, kwartalny) budżet państwa, zatwierdzany do chwili akceptacji budżetu rocznego': Sejm uchwalił prowizorium budżetowe na pierwszy kwartał. PROWIZORYCZNY 'taki, który nie jest na stałe, tymczasowy' (zwykle o pomieszczeniach albo urządzeniach). Mieszkali w prowizorycznych barakach. Prowizoryczne zabezpieczenie okien. tac. provisorium i niem. provisorisch z łac. provisor 'przewidujący' 620 PROWODYR PRUDERIA PROWODYR 'osoba, która nakłania jakąś grupę ludzi do złych czynów, często dając osobisty przykład i przewodząc tej grupie': Najwyższą karę sąd wymierzył prowodyrowi, który nakłonił ich do napadów na bezdomnych i zwykle sam bił ich pierwszy. Osiemnastolatka była prowodyrem szajki małoletnich złodziei. ukr. prowodyr PROWOKACJA l. 'podstępne działanie, którego celem jest skłonienie jakiejś osoby lub osób do zrobienia czegoś, co przyniesie im szkodę': Prowokacja służb specjalnych spowodowała burzliwe, masowe wystąpienia i doprowadziła do aresztowań oraz do rozbicia organizacji. O Prowokacja policyjna wprawie 'działanie policji polegające na nakłanianiu jakichś osób, z reguły podejrzanych o dokonanie poważnych, lecz trudnych do udowodnienia przestępstw, do (kolejnego) przestępstwa po to, by mieć niezbite dowody, umożliwiające wszczęcie postępowania karnego' 2. przen. 'zrobienie czegoś nietypowego w sferze artystycznej, obyczajowej lub intelektualnej po to, by pobudzić ludzi do myślenia i działania': Ostatnia wystawa malarza Grzałka była niewątpliwie prowokacją: goście chodzili po dziełach mistrza, współtworząc butami jego obrazy. PROWOKATOR 'osoba dopuszczająca się prowokacji -zwłaszcza w dziedzinie walki politycznej': Zdemaskowano prowokatora z SB. W organizacji konspiracyjnej umieszczono prowokatora. PROWOKOWAĆ l. 'dokonywać prowokacji - zwłaszcza w dziedzinie politycznej': Robotników prowokowano do wyjścia na ulicę i walki z milicją, l. przen. 'robić coś w sferze artystycznej, intelektualnej lub obyczajowej, co skłania ludzi do myślenia lub działania': Swoimi artykułami, w których obalał wiele utartych przekonań, prowokował ludzi do zastanowienia nad naszą rzeczywistością. 3. przen. 'zwykle o kobiecie: zachowywać się w sposób zaczepny w sferze erotycznej, zachęcający inną osobę lub osoby do podjęcia działań w tej sferze': Swoim ubiorem i sposobem zachowania prowokowała mężczyzn. Spojrzała na niego prowokująco. PROWOKACYJNY l. 'związany z prowokacją w sferze politycznej': Prowokacyjne działania tajnej policji doprowadziły do uwięzienia działaczy opozycji demokratycznej. 2. 'związany z prowokacją artystyczną, obyczajową, intelektualną': Prowokacyjny happening. Pisała prowokacyjne i demaskatorskie opowiadania, wywołujące bardzo ostre polemiki. PROWOKATORSKI 'związany z prowokatorem': Akcja prowokatorska. Próbował ukryć swą prowokatorską przeszłość. lać. proyocatio 'pobudzenie do czegoś' PROZA l. 'mowa niewiązana, pozbawiona (w przeciwieństwie do wiersza) stałych jednostek rytmicznych': Proza występuje we wszystkich rodzajach literackich, głównie w epice i dramacie. Pisał i prozą, i wierszem. 2. 'utwory narracyjne, zawierające zwykle fabułę, przeciwstawiane poezji lirycznej i dramatowi': Proza współczesna. Proza emigracyjna. 3. 'zwykłe, codzienne sprawy i problemy': Bali się, czy ich miłości nie zniszczy proza życia. Proza domowych obowiązków. PROZAIK 'pisarz piszący prozą, twórca powieści, nowel, opowiadań': Jarosław Iwaszkiewicz zasłynął i jako liryk, i jako prozaik, twórca wielu nowel i opowiadań oraz takich powieści, jak "Czerwone tarcze" oraz "Sława i chwała". PROZATORSKI 'dotyczący prozy - mowy niewiązanej': W l. tomie dzieł Edwarda Stachury znajdujemy jego wiersze, zaś w 2. i 3. - utwory prozatorskie. PROZAICZNY l. 'pisany prozą': Utwór prozaiczny. 2. 'powszedni, zwykły, pospolity': Prozaiczne problemy. Prozaiczne czynności. PROZAIZACJA l. w literaturze 'nadawanie utworowi poetyckiemu cech prozy, wprowadzanie prozaizmów do wypowiedzi poetyckiej' 2. 'nadawanie czemuś cech powszedniości, zwyczajności, pospolitości': Prozaizacja tego wzniosłego uczucia następowała niepostrzeżenie i dopiero po latach stwierdziliśmy, że naszej wspaniałej miłości już nie ma. PROZAIZOWAĆ l. w literaturze 'nadawać utworowi poetyckiemu cechy prozy': Skamandryci prozaizowali, co niektórzy przedwojenni krytycy mieli im za złe. 2. 'nadawać czemuś cechy powszedniości': Czy właśnie w tym momencie musisz prozaizować i przypominać mi o gotowaniu obiadu? lać. prosa oratio 'niewiązana mowa' PROZELITA książk. 'świeżo pozyskany wyznawca jakiejś religii lub ideologii': Uprawiali praktyki religijne z gorliwością prozelitów. Prozelici nowej fali. PROZELITYZM książk. 'dążenie do pozyskania nowych wyznawców, nowych zwolenników jakiejś ideologii' wyznawców lać. kość. prosełytus 'nawrócony' z gr. PROZODIA l. w językoznawstwie i nauce o literaturze 'ogół tych brzmieniowych właściwości mowy, które nakładają się na ciąg wypowiedzeniowy, czyli akcent, intonacja i ogólnie tzw. melodia mowy' 2. 'dział poetyki zajmujący się brzmieniowymi właściwościami języka, głównie akcentem, iloczasem i intonacją oraz ich rolą w organizowaniu wypowiedzi, przede wszystkim wierszowanej' PROZODYCZNY 'dotyczący prozodii, charakterystyczny dla prozodii w znaczeniu l.': Cechy prozodyczne języka. Prozodyczna analiza tekstu. fr. prosodie, z gr. prosódia 'akcent' PRUDERIA 'przesadna, często fałszywa, wstydliwość w dziedzinie erotycznej': Drażniła go ich fałszywość i mieszczańska pruderia. Krytyk uważał, że w kinie europejskim, a zwłaszcza francuskim, jest znacznie mniej pruderii niż w filmach amerykańskich. PRUDERYJNY 'odznaczający się pruderia': Odebrała niezwykle pruderyjne wychowanie, gorszyła ją nawet para 621 PRYMARNY PRYWATYZACJA młodych ludzi całujących się na ulicy. Nasze babki wcale nie były tak pruderyjne, jak sądzi obecnie wiele osób. fr. pruderia PRYMARNY książk. 'początkowy, pierwotny; także: pierwszy, najważniejszy': Prymame znaczenie czegoś. Wartość prymama i wartości sekundame. ang. primary,/?-. primaire z łac. primarius 'pierwszy' PRYMAS l. *w Kościele katolickim i anglikańskim: tytuł arcybiskupa, który ma honorowe, czasem także jurysdykcyjne, pierwszeństwo w stosunku do innych biskupów danego kraju; także: arcybiskup noszący ten tytuł': Prymas Józef Glemp wygłosił homilię podczas nabożeństwa na Jasnej Górze. Prymasem Anglii jest zwyczajowo arcybiskup Cantenbury. 2. w muzyce 'pierwszy skrzypek w ludowych kapelach, zwłaszcza cygańskich, grający partie solowe i podstawową melodię' p.-iac. primas od: primus 'pierwszy' PRYMAT 'pierwszeństwo; największe znaczenie': U nas sprawy polityczne zawsze miały prymat. Poprzednio ligowy prymat wywalczył sobie "Lech" Poznań. lać. primatus 'mający pierwszeństwo' PRYMICJA 'w Kościele katolickim: msza odprawiana po raz pierwszy przez nowo wyświęconego kapłana': Prymicja wypadła mi o siódmej rano, ale i tak było wielu wiernych. PRYMICJE 'czyjeś pierwsze utwory, pierwsze wystąpienie w jakiejś dziedzinie': Prymicje literackie Makuszyńskiego przypadły na okres Młodej Polski. PRYMICYJNY 'związany z prymicją, będący prymicją': Msza prymicyjna. lać. primitiae 'zaczątki' PRYMITYW l. 'niski poziom cywilizacyjny jakiegoś środowiska, zacofanie': Prymityw wielu plemion indiańskich jest tylko pozorny. 2. pot. 'ktoś, kto odznacza się brakiem kultury osobistej, człowiek prostacki i chamski': Nie zadawaj się z nimi, to prymitywy gotowe na wszystko, byle się nażłopać gorzały. 3. 'dzieło artysty prymitywisty albo dzieło powstałe u zarania sztuki': Prymitywy Nikifora. PRYMITYWNY l. 'będący na niskim poziomie rozwoju cywilizacji, świadczący o nim': Prymitywne ludy, plemiona. Prymitywne narzędzia kreślarskie. 2. 'będący świadectwem zacofania cywilizacyjnego': Prymitywne warunki życia. 3. 'odznaczający się brakiem kultury, obycia': Prymitywny facet. Prymitywne zaczepki, dowcipy. 4. 'związany z prymitywizmem w sztuce': Malarstwo prymitywne. PRYMITYWIZACJA 'czynienie czegoś prymitywnym, upraszczanie': Prymitywizacja problemu. Prymitywizacja życia. PRYMITYWIZOWAĆ 'dokonywać prymitywizacji': Państwo prymitywizują ważne zagadnienia. PRYMITYWIZM l. 'pierwotny stan rozwoju czegoś, znajdowanie się czegoś na początku rozwoju': Prymitywizm budownictwa neolitycznego. 2. 'niski poziom kogoś, czegoś, świadczący o jego braku kultury, obycia': Prymitywizm twoich kolegów przeraża mnie. Prymitywizm poglądów. 3. 'cecha sztuki ludów pierwotnych, sztuki ludowej i dzieci, poleg' ,ąca m.in. na upraszczaniu kształtów, deformacji postaci ;. przedmiotów' 4. 'twórczość artystyczna charakteryzująca się naiwnym realizmem i swobodnym przeplataniem tworów wyobraźni z elementami rzeczywistości' PRYMITYWISTA 'przedstawiciel prymitywizmu - twórczości odznaczającej się naiwnym realizmem': Znani w Polsce prymitywiści to m.in. Nikifor i Teofil Ociepka. fr. primitif, z p.-lac. primitiviis 'najwcześniejszy', od: primitiae 'zaczątki, pierwsze płody, nowalie' I PRYMUS 'najlepszy uczeń w klasie, szkole itd.': Przed Grobem Nieznanego Żołnierza odbyła się uroczysta promocja oficerska prymusów Wojskowej Akademii Technicznej. od łac. primus 'pierwszy' II PRYMUS 'dawna naftowa maszynka do gotowania' dawna nazwa firmowa PRYNCYPAŁ l. przestarz. 'przełożony': Jeśli pan zechcesz, w pana imieniu poproszę pryncypała o zaliczkę. 2. w muzyce 'podstawowy głos organowy, składający się z piszczałek wargowych o średniej menzurze, o wyrazistym brzmieniu': Piszczałki pryncypału są zwykle ustawione na frontowej obudowie organu, stanowią więc przód instrumentu. niem. Prinzipal PRYNCYPIALNY 'taki, który się trzyma raz przyjętych zasad moralnych i zasad postępowania; nieodstępujący od tych zasad w żadnych okolicznościach; zasadniczy w ważnych kwestiach': W sprawach wiary był zawsze pryncypialny, choć nie odmawiał dyskusji. Ojciec był bardzo pryncypialny, jeśli chodzi o nasze wychowanie. PRYNCYPIUM 'podstawa, zasada, na której coś się opiera': Nienaruszalność granic federacji to pryncypium, którego nie kwestionuje żadna licząca się siła politycz-na.Wszyscy twierdzą, że chodzi im o pryncypia, choć często okazuje się, że w grę wchodziły stanowiska, pieniądze i przywileje... lać. principialis 'początkowy' i principrium 'początek' PRYWATYZACJA l. 'zrobienie prywatnym; dziś najczęściej: 'przekształcenie zakładu pracy, instytucji z państwowej (albo społecznej) w prywatną; przejęcie mienia państwowego przez osoby prywatne': Powszechna prywatyzacja. Prywatyzacja PGR-ów. Prywatyzacja to proces trudny i długotrwały. 2. rząd. 'ograniczenie czegoś do sfery prywatności, odpublicznienie': Prywatyzacja wiary. Pozostał nawyk prywatyzacji religii. 622 PRYZMA PSEUDONIM PRYWATYZOWAĆ 'dokonywać prywatyzacji' (zwykle w znaczeniu l.). WBKjest pierwszym sprywatyzowanym bankiem. Jesienią powinny być prywatyzowane następne przedsiębiorstwa tej branży. PRYWATYZACYJNY 'taki, który jest związany z prywatyzacją': Zmiany w polityce prywatyzacyjnej. łac. priyatus 'prywatny' PRYZMA l. 'bryła o regularnym kształcie, usypana z jakiegoś sypkiego materiału - piasku, żwiru, tłucznia, ziemi itp.; także; stos o kształcie ściętego ostrosłupa, ułożony z czegoś (węgla, drzewa, jarzyn itp.)': Układali marchew w małe pryzmy. Na pryzmie z piasku wygrzewały się w jesiennym słońcu dwie żmije. 2. w matematyce 'bryła o kształcie ostrosłupa ściętego od góry, której podstawy są wielobokami podobnymi, o wzajemnie równoległych bokach' 3. w meteorologii 'przybór pomocniczy, służący do ustawiania przedmiotów mierzonych na stołach z przyrządami pomiarowymi' fr. prisme odgr. prisma 'odłupane, odpiiowane' PRYZMAT l. w fizyce 'bryła z przezroczystej substancji, ograniczona co najmniej dwiema nierównoległymi płaszczyznami, służąca do zmiany kierunku promieni światła oraz do rozszczepienia światła na barwy składowe': Pryzmaty są stosowane w urządzeniach optycznych. 2. w matematyce 'graniastosłup o podstawie trójkątnej' gr. prisma, dopełniacz: prismatos 'coś odpiłowanego, odłupanego' PRZEOR l. 'zastępca opata': Godność przeora. 2. 'w niektórych zakonach: przełożony prowincji klasztornej lub klasztoru': Przeor klasztoru benedyktynów. PRZEORYSZA 'w niektórych klasztorach żeńskich: przełożona prowincji klasztornej lub klasztoru': Matka przeorysza. lać. prior 'pierwszy' PRZETWORNIK zob. KONWERTER PSALM l. 'w Biblii: utwór poetycki, mający charakter śpiewanej modlitwy': W biblijnej Księdze Psalmów znajdują się m.in. utwory wyrażające uwielbienie dla Boga, dziękczynienie, skargę oraz utwory żałobne i pokutne. 2. 'utwór literacki stylizowany na biblijny psalm': "Psalmy przyszłości" Zygmunta Krasińskiego. "Psalm wigilii" Cypriana Norwida. PSALMISTA l. 'autor psalmów (biblijnych)': Powtarzał za psalmistą: "Z głębokości wołałem ku Tobie, Panie". 2. 'w Kościele prawosławnym: śpiewak kościelny' PSAŁTERZ 'zbiór biblijnych psalmów, zwłaszcza taki zbiór wydany osobno': Polscy tłumacze psałterza to m.in. Jan Kochanowski, Roman Brandstaetter i Czesław Miłosz. Średniowieczne psałterze - np. "Psałterz puławski" i "Psałterz floriański" - należą do najcenniejszych zabytków literatury polskiej. PSALMODIA l. 'śpiew psalmiczny, rodzaj melorecy-tacji' 2. 'zbiór utworów poetyckich, mających religij-no-moralizatorski charakter, wzorowany na psalmach': "Psalmodia polska" Wespazjana Kochowskiego to zbiór 36 utworów wzorowanych na psalmach, mających charakter religijny i patriotyczny. tac. kość. plasmus odgr. psalmós 'pieśń' PSEUDO- przedrostek o znaczeniu 'niby, rzekomo', dodawany do rzeczowników i przymiotników, wskazujący na to, że zjawisko lub osoba, rzecz, cecha są ujmowane jako nieprawdziwe, udające tylko to, o czym informuje druga część wyrazu, np. pseudobank, pseudointeligen-cja, pseudodemokratyczny gr. pseudos 'kłamstwo' PSEUDOARTYSTYCZNY 'mający tylko pozorne właściwości artystyczne, w istocie niebędący dziełem sztuki': Ściany budowli były pokryte jakimiś pseudoartystycznymi malunkami. złożenie cząstki: pseudo- i słowa: artystyczny PSEUDOBANK 'bank założony w celu dokonania nielegalnych transakcji finansowych': Państwowe fundusze przelewał do pseudobanków w Liberii i Liechtensteinie. złożenie cząstki: pseudo- i słowa: bank PSEUDODEMOKRATYCZNY 'demokratyczny tylko z pozoru, tylko pozornie służący demokracji': Pseudode-mokratyczne ustawy. złożenie cząstki: pseudo- i słowa: demokratyczny PSEUDOINTELIGENCJA 'ludzie niedouczeni, pragnący znaleźć się wśród osób wykształconych, uważający się za inteligentów': Nasza pseudointeligencja hołubi ostatnio tę pisarkę za jej rzekomą głębię intelektualną. PSEUDOINTELIGENT 'człowiek niedouczony, któremu się wydaje, że jest inteligentem, ma obszerną wiedzę - zazwyczaj przy tym butny i zarozumiały': Z tym pseu-dointeligentem, który myli Kanta z Heglem, nie będę się wdawał w polemiki. złożenie cząstki: pseudo- i słowa: inteligencja PSEUDOKLASYCYZM 'to samo, co klasycyzm warszawski' : Pseudoklasycyzm, wzorujący się na klasycyz-mie francuskim, rozwijał się w Księstwie Warszawskim i w Królestwie Kongresowym. Pseudoklasycyzm przejawiał tendencje do usztywniania reguł artystycznych w stosunku do swego pierwowzoru. PSEUDOKLASYCZNY 'związany z pseudoklasycyz-mem': Oda pseudoklasyczna. Poemat pseudoklasyczny. złożenie cząstki: pseudo- i słowa: klasycyzm PSEUDONIM 'imię, nazwisko lub jedno i drugie, których ktoś z jakichś względów używa zamiast swojego prawdziwego imienia i nazwiska': Artyści często przybierają 623 PSYCHE PSYCHOLOGIA efektowne, dźwięczne pseudonimy lub pseudonimy łatwiejsze do wymówienia w wielu językach od ich prawdziwych imion lub nazwisk, np. Brenda Mae Tarpley występuje pod pseudonimem Brenda Lee, zaś Czesław Wydrzycki pod pseudonimem Czesław Niemen. Pseudonimy przyjmują też z rozmaitych względów pisarze lub uczeni, np. Aleksander Głowacki swe wielkie dzieła podpisywał pseudonimem Bolesław Prus, ponoć dlatego, że prawdziwym nazwiskiem zamierzał sygnować swe prace naukowe, zaś wybitny leksykograf Jan Stef-czyk podpisuje swe słowniki pseudonimem oddającym w pewnej części specyfikę jego pracy - Władysław Ko-paliński. Pseudonimy są powszechnie stosowane przez działaczy konspiracyjnych - utrudniają one rozbicie tajnej organizacji, zapewniają bezpieczeństwo kolegom schwytanego konspiratora. fr. pseudonyme zgr. pseudónymos 'noszący zmyślone imię' PSYCHE l. 'w mitologii greckiej: ukochana Erosa, uosobienie duszy ludzkiej': Była sobie raz królewna i nazywała się Psyche, co po grecku znaczy: dusza. Była tak piękna, że poddani modlili się do niej, zapominając o Afrodycie. Zagniewana bogini wezwała Erosa i kazała mu w sercu Psyche obudzić miłość do naj szkaradniej szego potwora, jaki się znajdzie na ziemi. Lecz Eros, ujrzawszy dziewczynę, sam się zakochał i dał jej pałac cudowny. (Parandowski) 2. książk. 'świat wewnętrzny jakiejś osoby, jej psychika, dusza': Im lepiej ją poznawał, tym bardziej podziwiał jej psyche, jej bogactwo wewnętrzne. gr. Psyche PSYCHEDRYNA zob. AMFETAMINA PSYCHIATRIA 'dział medycyny zajmujący się leczeniem chorób psychicznych': Psychiatria jest nauką rozwijającą się mniej więcej od dwóch wieków. Wcześniej wiele chorób psychicznych uważano nie tyle za choroby, ile za stany duszy wywołane działalnością szatana -i aplikowano stosowne w takich wypadkach, często bardzo okrutne, środki zaradcze. PSYCHIATRA 'lekarz specjalista w zakresie psychiatrii': Do wybitnych polskich psychiatrów, autorów wielu książek z psychiatrii i psychologii, należą m.in. Antoni Kępiński i Kazimierz Dąbrowski. PSYCHIATRYCZNY 'związany z psychiatrią': Szpital psychiatryczny. Leczenie psychiatryczne. fr. psychiatrie odgr. Psyche, iatreia 'leczenie' PSYCHIKA 'życie wewnętrzne człowieka, jego uczucia, myśli, wola; także: życie duchowe jakiejś zbiorowości ludzkiej': Artysta był człowiekiem o bardzo bogatej psychice, zdolnym do przeżywania w wyobraźni różnych stanów z tak wielką intensywnością, jakby to działo się naprawdę. Próbował zrozumieć psychikę mordercy. Sport oddziałuje pozytywnie na system nerwowy człowieka i jego psychikę. PSYCHICZNY l. 'związany z psychiką': Równowaga psychiczna. Wstrząs psychiczny. Cierpienia psychiczne. 2. śród. 'osoba nienormalna, wariat - przymiotnik w funkcji rzeczownika': Przyszedł jakiś psychiczny i się nas czepia. od gr. psychikós 'dotyczący duszy' PSYCHO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na ich związek z psychiką, np. psychopatia, psychoterapia od gr. psyche 'dusza' PSYCHOANALIZA l. 'ogólna teoria życia psychicznego stworzona przez Zygmunta Freuda, głosząca, iż rozwój osobowości, jej struktura i finkcjonowanie - to wynik działania nieświadomych sił psychicznych, pozostających we wzajemnym konflikcie, na świadomą warstwę psychiki': W teorii psychoanalizy ważne jest wyróżnienie trzech warstw psychiki: Id, Ego i Superego. 2. 'metoda diagnozowania i leczenia zaburzeń psychicznych, polegająca na odkrywaniu, interpretowaniu i usuwaniu nieuświadamianych konfliktów wewnętrznych i kompleksów pacjenta': W psychoanalizie ważne znaczenie ma analiza swobodnych skojarzeń, marzeń sennych i najdawniejszych wspomnień. Poddać się psychoanalizie. PSYCHOANALITYK l. 'Zygmunt Freud lub jeden z psychologów rozwijających jego teorię': Oprócz Freuda do wybitnych psychoanalityków należą m.in. Alfred Ad-ler i Cari Gustaw Jung. 2. 'lekarz leczący psychoanalizą': Leżał na kanapce u psychoanalityka i usiłował sobie przypomnieć wszelkie urazy z dzieciństwa. PSYCHOANALITYCZNY 'odnoszący się do psychoanalizy, stosujący psychoanalizę': Terapia psychoanalityczna. Wczesne freudowskie koncepcje psychoanalityczne są często krytykowane za przywiązywanie zbyt wielkiej wagi do sfery seksualności człowieka; współcześni psychologowie uważają, że uznanie przez Freuda urazów i kompleksów seksualnych za główny motor psychiki to swoista reakcja na bardzo restrykcyjną w sferze erotycznej kulturę mieszczańską, panującąw jego czasach. niem. Psychoanałyse PSYCHODELICZNY l. 'o stanie umysłu: taki, który odznacza się wielkim spokojem, dużą wrażliwością na przyjemne bodźce i skłonnością do zachwytów estetycznych': Z dawnych utworów zespołu Pink Floyd najbardziej lubił "Psychodeliczne śniadanie Alana". 2. 'o narkotykach: wywołujący taki stan umysłu' odgr. psyche 'dusza', dęłoś 'jasny, oczywisty' PSYCHOLOGIA l. 'nauka zajmująca się badaniem procesów psychicznych człowieka': Do ważniejszych kierunków dwudziestowiecznej psychologii należą m.in.: psychoanaliza - zajmująca się uwarunkowaniami ludzkich działań, drzemiącymi w podświadomości, behawioryzm - badający w sposób eksperymentalny reakcje człowieka, psychologia humanistyczna - opisująca rozwój osobowości człowieka, psychologia postaci i kognitywizm - zajmujące się przede wszystkim mechanizmami postrzegania. 2. 'cechy charakteru jakiejś osoby, zwłaszcza będące przedmiotem analizy i opisu': Opisał psy- 624 PSYCHOLOGIZACJA PUBLIC RELATIONS chologię maltretowanego dziecka. Zajmował się psychologią wielkich twórców. PSYCHOLOG 'uczony prowadzący badania w dziedzinie psychologii': Do wybitnych polskich psychologów należą m.in. Idą Kurcz, Janusz Reykowski i Tadeusz To-maszewski. PSYCHOLOGICZNY 'związany z psychologią; także: związany z psychiką, a zwłaszcza mówieniem o niej, opisywaniem jej lub przedstawianiem': Kwartalnik psychologiczny. Analiza psychologiczna bohatera literackiego. niem. Psychologie odgr. psyche 'dusza', logos 'nauka' PSYCHOLOGIZACJA 'wyjaśnianie zjawisk za pomocą psychologii, psychologiczna interpretacja zjawisk': Psychologizacja sztuki. PSYCHOLOGIZOWAĆ 'ujmować jakieś zagadnienia, kwestie od strony psychologicznej, czynić psychikę jednostki lub zbiorowości tematem badań naukowych lub dzieła literackiego, filmowego itp.': To, że reżyser psy-chologizuje, nie jest niczym zdrożnym, gorzej, że jest to psychologizowanie dość naiwne, na poziomie Czerwonego Kapturka. PSYCHOLOGIZM l. w językoznawstwie 'kierunek sprowadzający badane zjawiska i procesy językowe do przeżyć psychicznych zbiorowości lub jednostek, wyjaśniający je z punktu widzenia psychologii': Językoznawczy psycholo-gizm w XIX w. związany był z ideami Wilhelma von Hum-boldta. 2. wfilozofi 'stanowisko sprowadzające jakąś dziedzinę rzeczywistości do zjawisk psychologicznych': Niemiecki logik Sigwart twierdził, że prawa logiczne są tylko "formami poruszania się naszej myśli", a niemiecki psycholog Lipps, że "logika jest dyscypliną psychologiczną, bo wszak poznanie występuje tylko w psychice". [...] Pogląd ten, sprowadzający logikę do psychologii, nazwano później "psychologizmem logicznym". (Tatarkiewicz) 3. w literaturze i filmie 'sposób przedstawienia bohatera, polegający na opisywaniu, ujmowaniu go głównie w kategoriach psychologicznych, z głęboką analizą jego psychiki i ukazywaniem psychicznych uwarunkowań jego zachowania i postępowania': Psychologizm w filmach Bergmana. niem. Psychologisation PSYCHOPATIA l. pot. 'zaburzenie osobowości, odstępstwo od normy psychicznej': Takie zachowanie wskazuje na psychopatię, ten człowiek powinien przebywać w szpitalu, a nie na mównicy sejmowej. 2. w medycynie 'obecnie rzadko używane określenie wszelkich zaburzeń osobowości, dziś ograniczane do osobowości nieprawidłowej ' PSYCHOPATA 'człowiek cierpiący na zaburzenia osobowości, ogólniej: na wszelkie zaburzenia psychiczne, wariat': Wysokim urzędnikiem w ministerstwie został człowiek o wyglądzie psychopaty. złożenie cząstek: psycho- i -patia od gr. pathos 'cierpienie' PSYCHOTERAPIA 'różne metody oddziaływań psychologicznych, zmierzające do usunięcia zaburzeń psychicznych, głównie objawów nerwicowych': W psychoterapii stosuje się takie techniki, jak perswazja, uspokajanie, sugestia, podnoszenie wiary we własne siły. PSYCHOTERAPEUTA 'specjalista z dziedziny psychoterapii, lekarz stosujący psychoterapię': W dyskusji wziął udział Jerzy Mellibruda, znany psychoterapeuta, specjalizujący się w leczeniu alkoholizmu. PSYCHOTERAPEUTYCZNY 'związany z psychoterapią, wykorzystujący psychoterapię': Metody psychoterapeutyczne są zazwyczaj związane z poszczególnymi kierunkami psychologicznymi: inne metody proponuje psychoanaliza, inne behawioryzm, jeszcze inne zaś psychologia postaci. złożenie cząstki: psycho- i słowa: terapia PSYCHOTROPOWY 'o lekach: działający na ośrodkowy układ nerwowy i wywierający silny wpływ na określone zachowania i rodzaj aktywności umysłowej człowieka': Do środków psychotropowych zaliczane są m.in. leki przeciwdepresyjne i przedwiekowe. Wydawanie leków psychotropowych odbywa się tylko na podstawie recept lekarskich. złożenie cząstek: psycho- i -tropowy od gr. trópos 'obrót' PSYCHOZA l. zwykle w liczbie mnogiej: PSYCHOZY w medycynie 'poważne zaburzenia psychiczne, objawiające się m.in. zanikiem zdolności krytycznej samooceny, nie-realistyznym myśleniem, zupełnym nieprzystosowaniem społecznym oraz depresjami, halucynacjami itp.': Do psychoz należą m.in. schizofrenia, zaburzenia paranoiczne, zaburzenia afektywne. 2. 'chwilowa utrata samokontroli pod wpływem otoczenia, w jakichś nieznanych, budzących przerażenie okolicznościach; także: stan świadomości całej grupy ludzi w jakichś specyficznych okolicznościach, wywołany wzajemnym oddziaływaniem na siebie': To była psychoza strachu, dzieci nie wiedziały, co robić, i pchały się w szaleńczym pędzie do drzwi. PSYCHOTYK w medycynie 'człowiek chory psychicznie, cierpiący na jakąś psychozę' fr. psychose Pt symbol pierwiastka chemicznego: platyna (zob.) Pu symbol pierwiastka chemicznego: pluton (zob.) PUB (czytaj: pab) 'piwiarnia, będąca miejscem spotkań towarzyskich, typowa dla krajów anglosaskich': Co tydzień spotykamy się w pubie, żeby porozmawiać o polityce. Na Marszałkowskiej otwarto nowy lokal gastronomiczny wzorowany na angielskich pubach. ang. pub PUBLIC RELATIONS (czytaj: pablik rylejszn) l. 'stosunki między jakąś firmą, organizacją, przedsiębiorstwem a grupą ludności, do której odnosi się działalność tej firmy; ogół układów między firmą a tymi, których stara się ona pozyskać dla swojej działalności; wszelkie sposoby i metody pozyskiwania opinii publicznej, stosowane przez określoną firmę, organizację itp.': 625 PUBLICITY PULPIT Kształtowanie public relations tej organizacji powierzono znanym propagandzistom okresu minionego. 2. 'zespół pracowników jakiejś firmy odpowiedzialny za kształtowanie jak najlepszych stosunków tej firmy z opinią publiczną': Ludzie z public relations alarmują, że nazwa naszej firmy zaczyna się źle kojarzyć przeciętnej gospodyni domowej. ang. public relations PUBLICITY (czytaj: pablic-ity) 'rozgłos, popularność, sława uzyskiwane najczęściej dzięki środkom upowszechniania informacji': Jak rzadko który uczony, dbał o swoje publicity. Robi się wokół tego pisma takie publicity, że chyba w końcu zaczną je kupować. ang. publicity PUBLICYSTYKA 'odmiana twórczości dziennikarskiej, obejmująca takie gatunki, jak reportaż, felieton, omówienie wydarzeń, korespondencję; służy omówieniu, skomentowaniu aktualnych spraw życia politycznego, społecznego, gospodarczego itd.': Publicystyka społeczna. Publicystyka kulturalna. Podanie wiadomości to informacja, ich skomentowanie to już publicystyka. PUBLICYSTA 'dziennikarz, pisarz itp. piszący felietony, komentarze itd.; twórca publicystyki' PUBLICYSTYCZNY 'będący publicystyką, taki, który należy do publicystyki': Artykuł publicystyczny. Zacięcie publicystyczne. niem. Publizistik z łac. publicus 'powszechny' PUBLIKACJA l. 'ogłaszanie, wydawanie czegoś drukiem': Publikacja wspomnień znanego reżysera stała się sensacją w środowisku. Redakcja gazety dokonała publikacji poufnych materiałów. 2. 'rzecz wydana drukiem': Do wniosku o stypendium naukowe należało dołączyć listę publikacji z ostatnich dwóch lat. PUBLIKOWAĆ 'wydawać, ogłaszać coś drukiem': Pierwsze swoje utwory publikował w podrzędnych pisemkach. Nazajutrz wystąpienie premiera zostało opublikowane we wszystkich porannych gazetach. PUBLIKATOR zwykle w liczbie mnogiej: PUBLIKATORY 'środki masowego przekazu': Wszystkie publikatory ogłosiły pikantne szczegóły romansu księcia i akto-reczki. fr. publication od łac. publicus 'publiczny, powszechny, otwarty' PUCZ 'zamach stanu, przewrót, zazwyczaj wojskowy'; Organizatorzy puczu wzięli jako zakładników członków parlamentu. PUCZYSTA rząd. 'organizator puczu albo jego uczestnik': Wznowienie procesu puczystów nastąpi 7 lipca. niem. Putsch i roś. putczist PUD 'dawna rosyjska jednostka masy, używana także w Królestwie Polskim, równa 16,38 kilograma': Pewien rosyjski marynarz zasłynął z tego, że 300 razy, raz po razie, podniósł jedną ręką nad głowę odważnik o wadze dwóch pudów. () Nudy na pudy 'bardzo wielkie nudy': W domu nudy na pudy, ani z kim pogadać, ani co przeczytać. PUDDING (czytaj: pudink) 'potrawa angielska, przyrządzana z kaszy, mąki jaj, masła i różnych innych składników, gotowana na parze lub pieczona, konsystencją przypominająca budyń': Na deser podano pudding. Mrożony pudding to masa zrobiona z kremu ze śmietanki i żółtek, wzbogaconego bakaliami i owocami oraz alkoholem i aromatami. ang. PUEBLO (czytaj: pue-blo) l. 'wznoszone z płyt kamiennych, niewypalanych cegieł lub wykuwane w skale tarasowe budowle użytkowe (w tym także domy), wykonywane przez niektóre plemiona indiańskie': Plemiona budujące puebla zamieszkiwały dzisiejsze stany USA Arizona i Nowy Meksyk. 2. 'osiadłe plemiona indiańskie, zamieszkujące dolinę Rio Grandę oraz płaskowyż aż do rzeki Małe Kolorado, zachowujące do dziś swoje zwyczaje, kulturę i sztukę': Sztuka Indian Pueblo to przede wszystkim garncarstwo artystyczne, tkactwo oraz wyrabianie biżuterii ze złota, srebra i kamieni szlachetnych. hiszp., od: Pueblo - nazwy plemion indiańskich PUENTA albo POINTA (czytaj: puenta) 'zakończenie jakiejś wypowiedzi, zwłaszcza literackiej, dobitnym, celnym, dowcipnym, zwykle zaskakującym sformułowaniem': Stosowanie puent, np. podsumowujących w jednym celnym sformułowaniu długie wyliczenia, było bardzo charakterystyczne dla poezji baroku. PUENTOWAĆ albo POINTOWAĆ (czytaj: puentować) 'kończyć wypowiedź puentą': Norwid chętnie puentuje swe wiersze, nawet niezbyt długie. Np. wiersz "Język-oj-czysty" kończy stwierdzeniem, wypowiadanym przez lir-nika: - "Nie miecz, nie tarcz - bronią Języka / Lecz arcydzieła". fr. pointę, dosłownie 'ostre zakończenie' PULA l. 'zasób czegoś, co się ma do dyspozycji': Komisja przyznała kierownikowi dodatkową pulę pieniędzy. Wyczerpano pulę nagród. 2. w grach hazardowych 'stawka ogólna, wszystkie stawki złożone do banku': Zgarnąć całą pulę. Podwoić pulę. 3. w niektórych grach 'partia, tura': Już w pierwszej puli przegrał wszystko. fr. poule PULARDA l. 'młoda, specjalnie tuczona, kura': Do najsłynniejszych scen romansu Fryderyka Chopina z Geor-ge Sand należy ich kłótnia o potrawę z piersi pulardy. 2. 'potrawa z takiej kury, zwłaszcza z piersi' fr. poularde PULPIT l. 'pochyły, ruchomy lub stały blat ławki szkolnej, biurka, klęcznika itp.; także: stolik z takim blatem': 626 PULS PURYTANIZM Rołożył książki na pulpicie. 2. 'podstawka do nut, mająca kształt pochyłej deseczki, osadzonej na wysokiej nóżce i przenośnej lub wbudowanej w pianino, fortepian itp.': Na pulpicie leżały rozłożone nuty, jakby czekały na pianistę. Pulpit dyrygenta. lać. pulpitum PULS l. inaczej: TĘTNO 'wywołane pracą serca kurczenie się i rozkurczanie ścian tętnic': Regularny, przyspieszony puls. Puls najłatwiej można wyczuć, naciskając delikatnie tętnicę opuszkami palców. Lekarz stwierdził, że puls zanika. 2. 'miejsce na ciele, w którym bada się tętno': Wziął za puls pan doktor poważnie chorego i dziwy mu prawi. (Jachowicz) PULSOWAĆ l. 'o sercu , tętnicach itp.: rytmicznie kurczyć się i rozkurczać': Patrzył na nią, a serce pulsowało mu coraz szybciej. 2. 'o krwi: krążyć w układzie krwionośnym': Żyły mu wystąpiły, w skroniach czuł pulsującą krew. 3. w astronomii 'o gwiazdach: zmieniać okresowo rozmiary i jasność' 4. w fizyce 'zmieniać okresowo napięcie, siłę, prędkość itp.' 5. 'o mieście, szkole itp.: być pełnym życia, ruchu, gwaru': Ulica pulsuje gwarem. PULSACJA l. w astronomii 'pulsowanie gwiazd': Pul-sacja, widoczna jako okresowa zmiana jasności gwiazd, jest związana z ich kurczeniem się i rozkurczaniem. 2. w fizyce 'wielkość, która charakteryzuje zmiany okresowe zachodzące bez zmiany znaku (prądu, napięcia i innych zjawisk)': Pulsacja drgań harmonicznych. PULSACYJNY 'rytmicznie się powtarzający, ale nie-ciągły': Pulsacyjne światła. Pulsacyjne hamowanie jest bezpieczniejsze i skuteczniejsze od długiego naciśnięcia pedału hamulca do oporu, powodującego często poślizg samochodu. PULSAR w astronomii 'obiekt, którego promieniowanie jest wysyłane w postaci krótkich błysków, powtarzających się cyklicznie w okresie jednej sekundy i krótszym': Pulsary to złożone z supergęstej materii gwiazdy neutronowe, obracające się bardzo szybko i wyświecające wiązki fal radiowych. od łac. pulsus 'uderzenie' od: pellere 'uderzać, pędzić' PUMPERNIKIEL 'ciemny chleb z grubo mielonej żytniej mąki z miodem, o gorzkawosłodkim smaku, zwykle sprzedawany w cienkich kromkach, w opakowaniu pozwalającym na zachowanie świeżości przez dłuższy czas': Zjadła pumpemikiel z serem. Słowo pumpemi-kiel ma zabawną etymologię: w XVII w. w Westfalii było to wulgarne określenie niestrawnego chleba, pochodzące od słów: Pumper 'gazy z jelit, wiatry' i Nikiel -'lekceważące zdrobnienie imienia Mikołaj', czyli -tłumacząc dosadnie: pierdy Mikusia. niem. Pumpemickel PUMPY 'krótkie, bufiaste spodnie męskie, zapinane poniżej kolan': Strój sportowy dziadka: sweter z golfem i pum- py- niem. Pumphose PUNITYWNY książk. 'związany z karami; także: karalny': Ostre, punitywne wychowanie. fr. punitif 'karny' z łac. punitivus PUNK (czytaj: pank) 'przedstawiciel jednej ze współczesnych podkultur młodzieżowych, który swój światopogląd, oparty głównie na sprzeciwie wobec istniejących stosunków i oficjalnej kultury, wyraża ekstrawaganckim uczesaniem, strojem i zachowaniem oraz ostrą muzyką rockową z "mocnymi" tekstami': Grupa punków opanowała amfiteatr w Jarocinie. Była uczesana na punka, ze sterczącym różowofioletowym "kogutem" na czubku głowy. PUNKOWY (czytaj: pankowy) 'będący punkiem, wyrażający punka, charakterystyczny dla punka': Muzyka punkowa. Grupa punkowa. Punkowy szpan. ang. punk PURE NONSENSE (czytaj: pjurnonsens) albo PURNON-SENS 'dowcip, w którym efekt komiczny powstaje z jawnej niedorzeczności, ze skojarzenia obrazów lub pojęć zaskakująco niedorzecznego, pozbawionego logicznej motywacji, bezinteresownie absurdalnego': Przykładem pure nonsense'u mogą być powiedzenia: U nas w domu było troje dzieci, każde innej płci; Czym różni się ptaszek? Tym, że ma jedną nóżkę bardziej. ang. pure nonsense 'czysty nosnens' PURPURA l. 'kolor ciemnoczerwony z dodatkiem fioletu' 2. 'tkanina tego koloru': Meble obite purpurą. 3. 'ubiór, szaty w tym kolorze, zwłaszcza płaszcz cesarza, króla lub kardynała, będący oznaką ich godności': Chodził w purpurze. 4. 'naturalny barwnik, otrzymywany kiedyś z wydzieliny ślimaków szkarłatników, a dziś syntetycznie': Strój królewski uszyto z jedwabiu barwionego purpurą. 5. w medycynie 'wylewy krwi do skóry stawów albo błon śluzowych, będące wynikiem zaburzeń krzepliwości krwi' PURPURAT l. 'kardynał': Tylu purpuratów Rzym nie oglądał od czasów ostatniego konklawe. 2. przestarz. 'dostojnik noszący purpurę' lać., zgr. porphyra PURYTANIZM l. w historii 'ruch społeczny i religijny rygorystycznych wyznawców kalwinizmu w Anglii (nonkonformistów) w XVI i XVII w., uznający dokonane za czasów Elżbiety I zmiany w kościele za niewystarczające i wzywający do dalszych regulacji religijnych i uproszczeń dotyczących tej sfery, głoszący też bardzo surowe zasady obyczajowe': Purytanizm nawoływał do pracowitości i zapobiegliwości, religijnego i wstrzemięźliwego trybu życia oraz przestrzegania surowych zasad obyczajowych; charakterystyczną cechą tego ruchu był negatywny stosunek do erotyki, w praktyce sprowadzający się do stwierdzenia, że ta sfera życia nie powinna być dla wierzącego człowieka źródłem przyjemnych doznań. 2. przen. 'przesadna surowość obyczajowa, zwłaszcza w dziedzinie erotyki': Od czasów "rewolucji seksualnej" w latach 60. XX w. przestało się mówić 627 PURYZM o purytanizmie. Czy epidemia AIDS to nie jest przypadkiem dobry powód, by to zapomniane słowo przypomnieć? PURYTANIN l. w historii 'zwolennik purytanizmu - ruchu społecznego i religijnego w XVI i XVII w.': Purytanie odegrali ważną rolę w kolonizacji Ameryki Północnej. 2. przen. 'osoba odznaczająca się przesadną surowością obyczajów, zwłaszcza w dziedzinie erotycznej': Początkowo sądziła, że jej mąż - niespotykanie przyzwoity - to puryta-nin. Potem okazało się, że jest homoseksualistą. PURYTAŃSKI l. w historii (lub w odniesieniu do historii) 'związany z purytanizmem - ruchem społecznym i religijnym w XVI i XVII w.': Wielu wybitnych kulturo-znawców amerykańskich, np. Roiło May, uważa, że tylko dzięki niezwykłej dynamice surowej etyki purytań-skiej możliwe było - w niespełna dwa wieki - przekształcenie zamieszkanej przez nieliczne plemiona indiańskie Ameryki Północnej wjeden z najpotężniejszych gospodarczo i politycznie regionów świata. 2. 'odznaczający się przesadną surowością obyczajów, zwłaszcza w dziedzinie erotycznej': Znajoma sędzia opowiadała mu o takim przypadku, gdy purytańska żona wystąpiła z pozwem o rozwód, ponieważ mąż proponował pożycie seksualne w różnych pozycjach, np. od tyłu. ang. Puritan od łac. puritas 'czystość' PURYZM l. 'przesadna dbałość o czystość lub poprawność w jakiejś dziedzinie': Był wyznawcą puryzmu dietetycznego, który głosił, że są trzy trucizny: biały cukier, biała sól i biała mąka. W postawach wobec języka puryzm przyjmuje najczęściej dwie postacie: tradycjona-listycznego i nacjonalistycznego. Pierwszy jest niechętny jakimkolwiek zmianom języka. Drugi - potępia wszelkie wyrazy obce. 2. 'kierunek w malarstwie, rozwijający się w latach 1916-1925, cechujący się stosowaniem czystych pastelowych kolorów i geometrycznych form': Puryzm związany był z artystyczną ideą "czystej formy". PURYSTA l. 'zwolennik puryzmu w jakiejś dziedzinie': Niegdyś puryści językowi proponowali, by słowo parasol zastąpić wyrazem deszczochron, obecnie domagają się, by zamiast sex-shop używać chutnik (od chuć). 2. 'artysta, tworzący zgodnie z zasadami puryzmu - kierunku w malarstwie': Purystą był m. in. Le Corbusier, bardzo znany później jako architekt. PYTIA PURYSTYCZNY 'związany z puryzmem - przesadną dbałością o czystość w jakiejś dziedzinie': Purystyczne nastawienie do języka przeważało w Polsce w okresie zaborów - wówczas obrona czystości polszczyzny uważana była - zastępczo - za obronę niezależności Polski. fr. purisme od łac. purus 'czysty' PUZZLE (czytaj: puzle albo pucle) 'układanka obrazkowa, złożona z kilkudziesięciu, kilkuset albo kilku tysięcy kartoników o nieregularnym kształcie, które należy złożyć w jeden obrazek': Układaliśmy te puzzle do późnego wieczora. Kupił synkowi dwa pudełka puzzli. ang. puzzle (czytaj: pazi) PYKNIK w konstytucjonalizmie, teorii psychologicz-no-medycznej 'typ o średnim lub niskim wzroście, krótkich nogach i rękach, grubej szyi i okrągłej twarzy, towarzyski, skłonny do okresowych zmian nastroju': Pyk-nik, podobnie jak pozostałe typy wyróżniane w typologii Kretschmera, właściwie nigdy nie występuje w czystej postaci, to raczej wzorzec, do którego mniej lub bardziej zbliżają się budową poszczególne osoby. niem. Pykniker od gr. pyknós 'gruby' PYRRUS 'król Epiru, który w III w. p.n.e. prowadził wojnę przeciwko Rzymowi, wygrywając kolejne bitwy, ponosił jednak tak wielkie straty (zwłaszcza pod Auskulum), że w końcu - niepokonany w walce - musiał się wycofać' Pyrrusowe zwycięstwo 'zwycięstwo osiągnięte przy tak wielkich stratach, że faktycznie równe klęsce' od imienia gr. Pyrrhos PYTIA l. 'w starożytnej Grecji: wieszczka i kapłanka w świątyni Apollina w Delfach, będąca wyrocznią i przepowiadaj ąca przyszłość': Odurzona wonią dymów palonych liści mirry i wawrzynu Pytia wygłaszała oderwane, najczęściej mało zrozumiałe słowa lub zdania, interpretowane następnie i ogłaszane jako wyrocznie przez kapłana-proroka. (Parandowski) l. przen. 'osoba wypowiadaj ąca się w zagadkowy, niejasny sposób' PYTYJSKI 'niejasny, dwuznaczny': I cóż ma znaczyć ta pytyjska wypowiedź pana posła? gr. Pythia 628 Q (czytaj: ku) 'międzynarodowy symbol najwyższej jakości produktów': Większość wyrobów wspomnianej firmy otrzymała znak jakości Q. skrót ang. słowa: quality 'jakość' QUASI (czytaj: kfazi) cząstka o znaczeniu 'niby', dodawana do różnych wyrazów, wskazująca na to, iż nazywają one coś, co przypomina pod pewnym względem to, o czym mówi człon drugi złożenia, ale tym naprawdę nie jest, np. quasi-wykształcenie, quasi--nauka UWAGA: cząstkę quasi zapisujemy z łącznikiem, podobnie jak cząstkę niby, np. niby-człowiek, niby-nauka (wyjąwszy ustalone połączenia, będące często terminami, np. nibynóż-ki) QUASIMODO (czytaj: kfazimodo) l. 'bohater powieści Wiktora Hugo "Katedra Mani Panny w Paryżu" - wyjątkowo brzydki, koślawy, zezowaty garbus, przepełniony piękną i głęboką miłością do Cyganki Esmeraldy': Po śmierci Esmeraldy Quasimodo rzucił się do dołu, gdzie ją pochowano. Po wielu latach obok szkieletu Esmeraldy znaleziono jego pokrzywiony, garbaty szkielet. 2. przen. 'człowiek wyjątkowo brzydki, człowiek o odpychającym wyglądzie' powieść Wiktora Hugo została po raz pierwszy opublikowana w 1831 r. QUASI-NAUKA (czytaj: kfazi na-uka) 'niby-nauka, dyscyplina, która chce uchodzić za naukę, ale nią nie jest': Mówił, że dla niego parapsychologia to quasi-nauka, która zajmuje się niezwykłymi rzeczami, ale nic nie ustaliła z całą pewnością ani nie sformułowała żadnego ogólnego prawa. złożenie cząstki: quasi i słowa: nauka QUE SERA, SERA (czytaj: ke sera, sera) 'co będzie, to będzie; co ma być, to będzie': Que sera, sera to wyraz pogodnej zgody na rzeczywistość, nieprotestowania przeciw temu, co się ma wydarzyć, zawierający jednak element bierności i rezygnacji fr., znane m.in. jako refren popularnej piosenki QUIZ zob. KWIZ QUODLIBET (czytaj: kfodlibet) w muzyce l. 'kompozycja wokalna lub instrumentalna, będąca rodzajem żartu muzycznego, polegająca na połączeniu albo współdziałaniu elementów kilku znanych utworów o bardzo różnym charakterze': Quodlibet może być polifoniczny (zapożyczone melodie są wprowadzane symultanicznie w różnych głosach) albo monofoniczny (fragmenty cytowane następują sukcesywnie). Quodlibet był popularny od XVI w. 2. 'rodzaj widowiska rozrywkowego, spektakl, który tworzy składanka popularnych melodii lub pieśni (piosenek) albo urywków znanych dużych utworów muzycznych lub muzyczno-wokalnych (operetek, fars itp.), popularny od drugiej połowy XIX w.': Obejrzeli zabawny quodlibet, złożony z popularnych melodii operetkowych. lać. 'co się podoba, cokolwiek' QUORUM zob. KWORUM QUO VADIS, DOMINE? (czytaj: kfo wadis domine) 'dokąd idziesz. Panie? - pytanie, które uciekający z Rzymu św. Piotr miał zadać - według apokryfów i legend chrześcijańskich - spotkanemu przez siebie na drodze Chrystusowi': W powieści Sienkiewicza "Quo vadis" odpowiedź Chrystusa na Piętrowe pytanie brzmiała: "Gdy ty opuszczasz lud mój, do Rzymu idę, by mnie ukrzyżowano raz wtóry". tac. 629 R skrót słowa: rentgen (zob.) R skrót słowa: recommand (zob.) Ra symbol pierwiastka chemicznego: rad (zob.) RABAT 'obniżka ceny towaru, będąca formą zachęty do kupowania go, zwłaszcza kupowania w większych ilościach lub kupowania bardzo drogich towarów i płacenia za nie gotówką': Osobom kupującym jednorazowo więcej niż pięć opakowań firma udziela dziesięcioprocentowego rabatu. Przy zakupie lodówki za gotówkę przysługuje panu kilkuprocentowy rabat, gwarantujemy też dostawę zakupionego sprzętu do domu. wf. rabatto RABBI l. 'zaszczytny tytuł żydowskiego mędrca, znawcy ksiąg świętych; także: osoba nosząca ten tytuł': Tyle książek słowników / opasłe encyklopedie / ale nie ma kto poradzić /[...]- szukam cię rabbi / - za którym firmamentem ukryłeś mądre ucho [...]. (Herbert) 2. 'w Ewangeliach: zwrot używany przez uczniów w stosunku do Chrystusa' RABIN 'w judaizmie: duchowny, znawca ksiąg świętych, który jest religijnym i duchowym przywódcą gminy żydowskiej': Rabini bywali w gminach żydowskich nauczycielami, sędziami, kaznodziejami, często reprezentowali też lokalną społeczność żydowską. RABINAT 'w judaizmie: godność rabina, urząd sprawowany przez niego; także: siedziba tego urzędu' RABINACKI 'związany z rabinem': Sąd rabinacki. hebr. rabbi 'mój mistrzu, nauczycielu' RACHITYZM inaczej: RACHITIS albo KRZYWICA 'choroba występująca u dzieci, objawiająca się m.in. rozmiękczeniem i skrzywieniem jednych kości, nadmiernym zgrubieniem drugich i wielkością mięśni': Rachityzm występuje u dzieci w pierwszym roku życia, zazwyczaj jest wywołany niedoborem witaminy D. RACHITYCZNY l. 'taki, który ma objawy krzywicy, krzywiczny': Troje rachitycznych dzieci bawiło się na podwórzu. 2. 'powykrzywiany, wątły, słabowity': Rachityczne drzewo rosło w końcu podwórka, przen. rachityczna gospodarka. gr. rhachitis 'choroba kręgosłupa': I RACJA 'odmierzona ilość czegoś, zwłaszcza żywności lub napoju': Więźniom wydzielano niewielkie racje chleba i wody. RAC JONOWAĆ 'dzielić coś na racje': Pod koniec rejsu kapitan zaczął racjonować żywność i wodę pitną. lać. ratio 'obliczenie, odliczona część' II RACJA l. 'słuszność, prawdziwość jakiegoś poglądu lub stanowiska': Czy uważasz, że on ma rację? Przyznałem jej rację. Bronili w dyskusji swych racji. 2. 'argument, dowód popierający czyjeś poglądy': Jego racje były nie do odparcia. 3. 'podstawa istnienia czegoś, powód': Tamten zakład stracił rację bytu. Z jakiej racji wtrącasz się do moich spraw? <) Racja stanu 'wzgląd na dobro państwa' lać. ratio 'rozum' RACJONALIZACJA l. w ekonomii 'usprawnienie czegoś, wprowadzenie zmian, których celem jest poprawa funkcjonowania tego': Analiza potrzeb rynku uświadomiła im potrzebę przeprowadzenia racjonalizacji zakładu. 2. w psychologii 'dodawanie rozumowych wyjaśnień do czynów popełnianych pod wpływem emocji, nieuświadomionych pobudek albo sytuacji, w których człowiek jest niezależny od swej woli': To, co mówisz o poczuciu swobody, jakie masz na niższym stanowisku, to klasyczna racjonalizacja: prawda jest taka, że nie awansowałeś, bo nie wykonywałeś dobrze swoich zadań - i teraz próbujesz sobie to jakoś tak wytłumaczyć, by zachować komfort psychiczny. RACJONALIZATOR w ekonomii 'osoba, która dokonuje racjonalizacji - usprawnienia czegoś': Dla racjonalizatorów produkcji przewidziano nagrody. RACJONALIZOWAĆ l. w ekonomii 'dokonywać racjonalizacji - usprawnienia czegoś': Racjonalizować zatrudnienie. Racjonalizować procesy technologiczne. 2. w psychologii 'dodawać rozumowe przyczyny do czynów popełnianych z emocjonalnych lub nieuświadomionych pobudek albo do niezależnych od woli człowieka sytuacji': Często te osoby, które nie osiągnęły wielkich sukcesów, racjonalizują to, wmawiając sobie, że wcale im nigdy na żadnych sukcesach nie zależało. fr. rationalisation od łac. ratio 'rozum' RACJONALIZM l. pot. 'postawa życiowa, według której w postępowaniu należy się kierować wskazaniami rozumu; uznawanie rozumu za wartość, przekonanie o jego możliwościach poznawczych; wiara w rozum': Jego in-tuicjonizm przeciwstawiał swojemu racjonalizmowi. Chyba już się przekonaliście, że racjonalizm nie pozwala wytłumaczyć wszystkich zjawisk. 2. 'kierunek filozoficzny głoszący, że podstawowym żródełem poznania jest rozum, a nie doświadczenie - przeciwieństwo empiryzmu': Wiązała się z tym [z aprioryzmem szkoły Durkheima] rehabilitacja racjonalizmu: pewne prawdy mają źródło nie we wrażeniach, ale w rozumie. Ale wbrew dotychczasowemu racjonalizmowi, w rozumie nie ma nic transcendentnego. (Tatarkiewicz) 630 I RAD RADIOLOGIA RACJONALNY l. 'oparty na rozumie, na zdrowym rozsądku': Jest to wyrazem pomocy państwa w racjonalnym wyborze. Nie potrafił wyjaśnić swojego postępowania w sposób racjonalny. Ta racjonalna argumentacja powinna do niej przemówić. 2. 'taki, który wypływa z analiz naukowych, ze stosowania nowoczesnych metod itd.': Racjonalna gospodarka leśna. Racjonalne rozumowanie. RACJONALISTYCZNY l. 'taki, który charakteryzuje osoby, uznające rozum za najwyższą wartość, oparty na racjonalizmie, wynikający z niego': Racjonalistyczny stosunek do życia. Racjonalistyczny program gospodarczy. 2. 'związany z racjonalizmem - kierunkiem filozoficznym': racjonalistyczne poglądy prezentowali już filozofowie starożytni, m.in. Demokryt, Sokrates i Platon. RACJONALISTA l. 'osoba kierująca się rozumem w zachowaniu i postępowaniu, ktoś, kto uznaje rozum za najwyższą wartość': Nie można być racjonalistą i irra-cjonalistąjednocześnie, a mój polemista tak właśnie prezentuje się w swoim tekście. Racjonaliści w ogóle nie podejmują dyskusji na temat istoty duszy. 2. 'filozof rozwijający tezy racjonalizmu': Do wybitnych racjonalistów należą: Kartezjusz, Spinoza i Leibniz. od łac. rationalis 'rozumny, rozsądny' od: ratio 'rozum' I RAD 'pierwiastek o liczbie atomowej 88 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 226, symbol Ra: promieniotwórczy, srebrzystobiały metal ciemniejący w powietrzu na skutek utleniania': Odkryty przez małżonków Curie rad jest stosowany w leczeniu nowotworów złośliwych. n.-lać. radium od łac. radius 'promień' II RAD 'dawna jednostka pochłoniętej dawki promieniowania jonizującego' skrót ang. wyrażenia: R(adiation) A(bsorbed) D(ose) 'zaabsorbowana dawka promieniowania' III RAD skrót słowa: radian (zob.) RADAR l. inaczej: RADIOLOKATOR 'urządzenie, służące do wykrywania i lokalizowania różnych obiektów: wysyłające fale radiowe, które odbijają się od tych obiektów i wracają do punktu wyjścia, gdzie są odbierane i analizowane': Radar to urządzenie wykorzystywane zwłaszcza w nawigacji lotniczej i morskiej. Radar umożliwia nie tylko wykrycie i zlokalizowanie przedmiotu, lecz także określenie parametrów jego ruchu, np. prędkości, co jest wykorzystywane przez policję. 2. 'ogólna nazwa radiolokacji i aktywnego systemu radiolokacyjnego, opartego na porównywaniu sygnałów odniesienia i sygnałów odbitych od obiektu obserwowanego' skrót ang. wyrażenia ra(dio) d(etecting) a(nd) r(anging) 'wykrywanie i określanie odległości za pomocą radia' RADIACJA inaczej: PROMIENIOWANIE w fizyce 'emisja energii w postaci strumieni cząstek albo fal' RADIACYJNY inaczej: PROMIENIOTWÓRCZY 'powstający w wyniku radiacji': Skażenie radiacyjne. fr. radiation z łac. radiatio RADIALNY 'o kierunku ruchu: idący wzdłuż promienia, przenoszący siły wzdłuż promienia; także: promieniowy lub promienisty': Radialne rozchodzenie się fali. Radialny układ ulic miasta. () Opona radialna 'opona, w której układ wzmocnień szkieletu jest zgodny z promieniami rozchodzącymi się od środka koła, zatem prostopadły do powierzchni jezdnej opony' fr. radial od łac. radius 'promień' RADIAN w matematyce 'jednostka kąta płaskiego; kąt środkowy, którego łuk równa się promieniowi koła, symbol: rad' fr. od łac. radius 'promień' RADIESTEZJA 'wykrywanie wody i minerałów znajdujących się pod powierzchnią ziemi za pomocą różdżki; różdżkarstwo': Moda na radiestezję jakby mija. RADIESTETA 'osoba, która zajmuje się (zwykle zawodowo) radiestezją; różdżkarz': Odbył się trzeci zjazd polskich radiestetów. fr. radiesthesie, a to złożenie z łac. radio od: radius (promień) i gr. aisthesis 'wrażliwość na coś' RADIO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, wskazująca: l. na związek znaczeniowy z promieniowaniem, np. radioaktywność, radioliza; 2. na związek znaczeniowy z radiem lub falami radiowymi, np. radiolokacja, radiosłuchacz od rzeczownika: radio RADIOAKTYWNOŚĆ inaczej: PROMIENIOTWÓRCZOŚĆ w fizyce i w chemii 'emitowane przez niektóre pierwiastki chemiczne promieni alfa, beta, gamma, powstających w samorzutnej przemianie ich jąder atomowych' RADIOAKTYWNY inaczej: PROMIENIOTWÓRCZY 'mający cechy radioaktywności, związany z nią': Pierwiastki radioaktywne, czyli promieniotwórcze, to m.in. uran, rad, tor i polon. złożenie cząstki: radio- l. i słowa: aktywność RADIOLIZA w fizyce i w chemii 'całokształt procesów fizycznych i chemicznych, zachodzących w jakiejś substancji po wchłonięciu przez nią promieniowania jonizującego': Początkowo radioliza polega na rozkładzie cząstek substancji, po pewnym czasie rekombinują się one jednak w większe cząsteczki. złożenie cząstek: radio- l. i -liżą od gr. łysis 'rozwiązanie' RADIOLOGIA 'dział fizyki, zajmujący się badaniem własności wszystkich rodzajów promieni jonizujących oraz ich wykorzystaniem w technice, rolnictwie itp.': Działem radiologii jest rentgenologia. RADIOLOG 'specjalista w dziedzinie radiologii': Wybitnym polskim radiologiem jest Maria Curie-Skłodo-wska. 631 RADIOLOKACJA RAJZEFIBER RADIOLOGICZNY 'związany z radiologią, wykorzystujący radiologię': Radiologiczne badanie medyczne. złożenie cząstek: radio- l. i -logia odgr. logos 'nauka, słowo' RADIOLOKACJA 'wyznaczanie położenia, kierunku i prędkości obiektów przez wykorzystanie właściwości fal radiowych': Radiolokacja polega na generowaniu i wysyłaniu fal elekromagnetycznych dużej mocy oraz na odbiorze tych fal, odbijających się od przedmiotów, znajdujących się na drodze ich rozchodzenia. RADIOLOKATOR 'to samo, co radar' RADIOLOKACYJNY 'związany z radiolokacją, wykorzystujący radiolokację': Urządzenia radiolokacyjne. Echo radiolokacyjne. złożenie cząstki: radio- 2. i słowa: lokacja RADIOPELENGACJA inaczej: RADIONAMIERZANIE, RADIOGONIOMETRIA 'wyznaczanie pozycji obiektu przez namiary radiowe prowadzone z tego obiektu względem co najmniej dwóch znanych punktów': Ra-diopelengacja pozwala określić punkt, z którego przychodzą fale radiowe, wypromieniowane przez nadajnik. RADIOPELENG inaczej RADIONAMIAR 'kąt między kierunkiem zasadniczym (północą geograficzną lub magnetyczną) a pozycją radiostacji nadawczej, mierzony zgodnie z ruchem wskazówek zegara' złożenie cząstki: radio- 2. i słowa: pelengacja RADON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 86 i masie atomowej 222, symbol Rn: promieniotwórczy, bezbarwny i bezwonny gaz szlachetny': Radon w minimalnych ilościach występuje w niektórych wodach mineralnych. Radon jest stosowany w leczeniu nowotworów. w wielu językach, od l rad RADYKALIZM 'postawa charakteryzująca się dążeniem do przeprowadzenia zasadniczych, daleko idących zmian w jakiejś dziedzinie, oparta na niezachwianym przekonaniu, że tak właśnie trzeba; bezkompromisowa skrajność poglądów': Jego radykalizm słabł z wiekiem, aż wreszcie uznał konieczność kompromisów i nawet stał się ich zwolennikiem. RADYKAŁ 'zwolennik radykalizmu, zwłaszcza jako programu politycznego lub społecznego': Klub radykałów. Z radykała stał się liberałem. RADYKALNY 'bezkompromisowo skrajny, zasadniczy, taki, który proponuje daleko idące zmiany w jakiejś dziedzinie': Radykalna reforma ordynacji wyborczej. Stanowisko partii w tej sprawie nie uległo radykalnej zmianie, lecz tylko modyfikacji. Radykalne metody walki z piratami muzycznymi. RADYKALIZACJA 'stawanie się coraz bardziej bezkompromisowym, nabieranie cech radykalnych, skrajnych': Następuje radykalizacja postaw ludności rosyjsko- języcznej na Łotwie. Radykalizacja poglądów uczniów szkół zawodowych. z łac. radicalis 'dogłębny, sięgający korzeni' RADŻA 'tytuł władców lokalnych w Indiach; także: osoba nosząca ten tytuł': Pierwotnie radża był obierany przez lud i miał władzę sądowniczą oraz wojskową. RANI l. 'królowa lub księżniczka hinduska' 2. 'żona radży' sanskr. rają 'król' RAFINACJA w technice i chemii 'oczyszczanie i uszlachetnianie substancji metodami fizycznymi lub chemicznymi po to, by je oczyścić i nadać im odpowiednie właściwości, zapach, barwę': Rafinacja nafty. RAFINOWAĆ w technice i chemii 'dokonywać rafinacji': Wyrafinować naftę. Rafinowany cukier. RAFINAT w technice i chemii 'produkt, który powstaje z surowca wyjściowego w wyniku pozbawienia go jednego albo więcej składników': Rafinatjest pozostałością poekstrakcyjną, która składa się z rozpuszczalnika pierwotnego, niewielkich ilości składnika ekstrahowanego oraz ekstrahenta. RAFINADA 'czysty cukier spożywczy, specjalnie oczyszczany przez rozpuszczenie i ponowną krystalizację' RAFINERIA 'zakład przemysłowy, w którym przerabia się ropę naftową; także: taki, w którym oczyszcza się różne produkty spożywcze': Rafineria ropy naftowej. niem. Raffination RAGOUT (czytaj: ragu) 'potrawka z pokrojonego w kawałki mięsa (często: baraniny), duszonego z włoszczyzną i przyprawami': Ragout, tradycyjną potrawę francuską, można przygotowywać na wiele sposobów, z różnymi rodzajami mięsa lub z rybą. fr. ragout 'potrawka, przysmak' RAGTIME (czytaj: ragtajm) w muzyce l. 'styl w jazzie, rozwijający się na przełomie XIX i XX wieku, powstały z połączenia elementów folkloru muzycznego zachodniej Afryki i muzyki europejskiej': Ragtime charakteryzuje się silnie synkopowaną melodią, wykonywaną na tle regularnie akcentowanego basu. Ragtime był początkowo muzyką fortepianową. 2. 'utwór muzyczny w tym stylu': Sławę przyniosły mu ragtime'y - mocno synkopowane kompozycje na fortepian, powielane przez setki mechanicznych pianoli. amer., od: rag 'niewyrównany, chropawy', time 'tempo' RAJZBRET inaczej: RYSOWNICA 'gładka deska, wykonana z miękkiego drewna, do której przymocowuje się papier rysunkowy przy sporządzaniu rysunków technicznych': W epoce komputerów większość rajzbretów została odstawiona do lamusa. niem. Reissbrett RAJZEFIBER zob. REISEFIEBER 632 RAKIJA RAPORT RAKIJA 'popularna na Bałkanach, mocna wódka pędzona ze śliwek': Po kilku kieliszkach rakiji, pitej do tłustej baraniny, gotowi byliśmy zbratać się z tubylcami, tańcząc choro. serbsko-chorwackie RALLY albo RALLYE (czytaj: raii) 'wyścigi samochodowe, liczące jeden lub wiele etapów połączonych ze szczególnymi konkurencjami, odbywające się na drogach publicznych w terenie, poza miastem' ang. raiły-cros, raiłye-cros RAM w informatyce 'pamięć podręczna, operacyjna, o szybkim dostępie swobodnym': Pamięć RAM jest stosowana jako pamięć operacyjna w komputerach cyfrowych. Każde słowo pamięci RAM ma własny, jednoznaczny adres, co oznacza, że może ono być zapisywane i odczytywane niezależnie od innych słów. Powiększę panu RAM, to przyspiesza o tyle pracę na komputerze, że jednocześnie będzie pan mógł mieć otwartych wiele programów i dokumentów. ang. R(andom) A(ccess) M(emory) 'pamięć o dostępie swobodnym' RAMA 'bohater Ramajamy - sanskryckiego eposu, uznany za siódme wcielenie boga Wisznu, będące jednym z najważniejszych wcieleń tego boga' RAMAJANA 'staroindyjski epos rycerski napisany w sanskrycie między IV wiekiem p.n.e. a II wiekiem n.e., którego treścią są losy Ramy' sanskr. RAMADAN albo RAMAZAN 'nazwa dziewiątego miesiąca kalendarza muzułmańskiego, w którym - według tradycji - został objawiony Koran i w którym wszystkich muzułmanów obowiązuje post od wschodu do zachodu słońca': W czasie Ramadanupost nie obowiązuje w nocy. Ramadanjest zakończony uroczystym świętem. ar. ramadan RANCZO albo RANCHO (czytaj: ranczo) l. 'gospodarstwo wiejskie w Ameryce Łacińskiej, w którym hoduje się bydło lub owce': Hodowali na ranczo krowy. 2. 'gospodarstwo rolne, także sadownicze lub warzywnicze, w Ameryce Północnej': Najsłynniejszym filmowym ranczem stała się Ponderosa. RANCZER 'właściciel rancza' hiszp. rancho RANGA l. 'stanowisko lub stopień służbowy jakiejś osoby, zwłaszcza stopień wojskowy': Dowodził nimi młody oficer w randze porucznika. W biurze było dwóch urzędników wyższych od niego rangą. 2. 'ważność czegoś, miejsce tego w pewnej hierarchii': Kwestie ekologiczne zaliczono do spraw najwyższej rangi. Ranga Polski na arenie międzynarodowej wzrosła po przyjęciu naszego kraju do NATO. 3. w statystyce językoznawczej 'liczba porządkowa wyrazu na liście ułożonej od wyrazów występujących w jakimś tekście, zbiorze tekstów najczęściej - do występujących najrzadziej': Wyrazy mające w słownictwie telewizyjnym rangi od l do 20 -czyli najczęstsze - to np. w, być, i, ten, z, na, to, pan. LISTA RANGOWA w językoznawstwie 'lista wyrazów ułożonych w kolejności od najczęstszych do najrzadszych': Rzeczowniki zajmujące wysokie miejsca na liście rangowej słownictwa polskiego to np. pan i rok. niem. Rang RANI zob. pod hasłem: RADŻA RANKING 'klasyfikacja osób, zespołów, którą przeprowadza się według określonych zasad, najczęściej na podstawie wyników, osiągniętych w jakiejś dziedzinie w pewnym okresie; lista zestawiona według jakichś osiągnięć': Według rankingu "Gazety Bankowej" jest on czwartym co do wielkości bankiem w Polsce. Tegoroczny ranking tenisistek otwiera Stefi Graff. Ranking polityków według popularności. RANKINGOWY 'oparty na rankingu': Lista rankingowa. UWAGA: wyraz nadużywany zamiast określeń: lista, zestawienie, klasyfikacja. ang. ranking RAP 'styl w muzyce popularnej, wywodzący się z tańców Murzynów amerykańskich, charakteryzujący się bardzo rytmiczną melorecytacją ostrych, czasem wulgarnych tekstów i rytmicznymi a gwałtownymi ruchami tanecznymi': Zwolenników rapu można spotkać w klubie "New Dance"i w jego okolicach. RAPOWAĆ 'tańczyć rap albo wykonywać muzykę w stylu rap': Można rapować także po polsku. RAPER 'ten, kto śpiewa i tańczy muzykę rap': Liczba ra-perów wciąż się powiększa. PAPOWY 'związany z rapem, odnoszący się do rapu': Tekst rapowy. Rapowy wykonawca. ang. rap RAPIDOGRAF 'przybór kreślarski, służący do kreślenia tuszem linii określonej grubości' od łac. rapidus 'szybki' i gr. cząstki: -graf od: graphó 'piszę' RAPORT 'ustne lub pisemne sprawozdanie z czegoś albo doniesienie o czymś, które podwładny składa przełożonemu albo instytucja podrzędna - nadrzędnej': Po powrocie do bazy przedstawił dowódcy szczegółowy raport ze swej wyprawy. Magazynier sporządził raport, w którym opisał stan zapasów i poinformował o złożonych zamówieniach oraz spodziewanych dostawach. {) Raport kasowy 'wykaz wszystkich transakcji gotówkowych wykonanych przez firmę w pewnym okresie' O Stanąć do raportu w wojsku, policji Ud. 'zameldować się u przełożonego po to, by złożyć jakąś prośbę lub zażalenie' Q Raport karny ' wy słuchanie przez przełożo-nego w wojsku, policji itd. wyjaśnień podwładnego, który naruszył regulamin, i wymierzenie mu kary' 633 RAPSOD RATYFIKACJA RAPORTOWAĆ 'składać sprawozdanie o czymś lub meldować o czymś': Kierownik drugiego odcinka raportuje o wykonaniu zadania. Na bieżąco raportował generałowi o sytuacji oddziału. RAPORTÓWKA 'płaska, niewielka torba na dokumenty, noszona przez żołnierzy i policjantów' fr. rapport RAPSOD l. w nauce o literaturze 'patetyczny utwór poetyc-ki lub fragment epopei opiewający doniosłe wydarzenia historyczne albo bohaterskie czyny': Budowę wiersza sylabotonicznego analizowali na przykładzie "Bema pamięci żałobnego rapsodu" Cypriana Norwida. 2. 'w starożytnej Grecji: wędrowny śpiewak, recytujący pieśni epickie przy akompaniamencie muzyki; także: twórca narodowych pieśni epickich': Rapsodowie występowali publicznie podczas różnych uroczystości, z wieńcem laurowym lub złotym na głowie i z laską (symbolem władzy nad audytorium). RAPSODIA w muzyce 'utwór instrumentalny lub rzadziej wokalno-instrumentalny o nieustalonej budowie, zbliżony do fantazji, oparty na tematach ludowych': Niektóre rapsodie fortepianowe Brahmsa są oparte na formie sonatowej. RAPSODYCZNY l. 'o utworach literackich: mający charakter rapsodu, oparty na rapsodzie': Rapsodyczny charakter utworu epickiego. 2. 'o utworach muzycznych: niełączący się z całością': Rapsodyczny recytatyw skrzypiec. gr. rhapsódós RARYTAS l. 'coś bardzo rzadko spotykanego, trudnego do zdobycia, a przez to cennego': Miał w swojej biblioteczce kilka prawdziwych rarytasów. Jeszcze kilkanaście lat temu banany były rarytasem. 2. 'coś bardzo smacznego': Babcine pierożki to prawdziwy rarytas. lać. raritas RASA 'grupa ludzi lub grupa zwierząt albo roślin należących do jednego gatunku, odznaczających się wspólnymi, dziedzicznymi cechami, zwłaszcza cechami budowy zewnętrznej': W antropologii istnieje wiele różnych podziałów na rasy ludzkie, najczęściej wyróżnia się rasę białą, żółtą i czarną zamieszkującą Afrykę, od której niekiedy odróżnia się australijskich Abory genów i afrykańskich Buszmenów (w podziale Carletoona Co-ona stanowiących osobne rasy). Najbardziej znane rasy psów obronnych to owczarek niemiecki, doberman, bokser i rottweiler. RASOWY l. 'związany z rasą': Różnice rasowe. Podziały rasowe. 2. 'związany z podziałem na rasy ludzkie uważane przez kogoś za lepsze i gorsze': Segregacja rasowa. Dyskryminacja rasowa. 3. 'o zwierzętach: mający wszystkie cechy swojej rasy': Rasowy koń. Rasowy kot. 4. przen. 'o ludziach: mający wszystkie cenione cechy swej grupy': Rasowy polityk. Rasowy aktor. RASIZM 'ideologia głosząca wyższość jednych ras nad drugimi oraz to, że rasy lepsze powinny mieć większe prawa od ras gorszych': Najbardziej radykalnym przykładem rasizmu w historii był hitleryzm, w którym zrodziła się idea całkowitej eksterminacji Żydów -jako rasy, która w ogóle nie zasługuje na to, by żyć. RASISTA 'zwolennik ideologii rasizmu': Rasiści z Ku--Klux-Klanu. Rasiści w Republice Południowej Afryki aż do początku lat 90. XX w. utrzymywali ustawodawstwo apartheidu. RASISTOWSKI 'związany z rasizmem, wynikający z rasizmu': Rasistowskie ataki na czarnoskórych piłkarzy. Rasistowska polityka wobec ludności kolorowej. fr. race - termin wprowadzony w XVIII w. przez francuskiego przyrodnika Georgesa Buffona w odniesieniu do ras zwierzęcych RASTAFARIANIZM 'ruch społeczno-religijny, powstały na Jamajce w latach sześćdziesiątych XX wieku jako protest przeciw dyskryminacji i rasizmowi, głoszący walkę o tożsamość historyczną i kulturową czarnych': W rastafarianizmie, obejmującym w kolejnych latach środowiska murzyńskie na całym świecie, pojawiła się idea powrotu do Afryki - ziemi przodków. RASTAFARIANIN 'zwolennik, wyznawca rastafaria-nizmu': Rastafarianie uważali cesarza Hąjle Sellasje za Mesjasza. od nazwy Ras Tafari Makonnen, przedkoronacyjny tytuł i nazwisko cesarza Hajle Sellasje RASTER l. w poligrafii 'przyrząd optyczny w postaci płytki szklanej z wygrawerowanymi nieprzezroczystymi liniami równoległymi': Raster służy do rozkładania obrazu na elementy punktowe, które można następnie odtworzyć na odbitce drukarskiej. 2. w technice telewizyjnej 'siatka na ekranie lampy obrazowej, utworzona z linii (a te składają się z punktów), na które dzieli się obraz telewizyjny w procesie nadawania' niem. Raster od łac. rastrom 'motyka, grabie' RATAFIA 'aromatyczna nalewka alkoholowa, sporządzana z różnych gatunków owoców, odpowiednio doprawiana': Wypić odrobinę ratafii. Ratafię z Grenoble przyrządza się z wiśni, malin, czarnych porzeczek, spirytusu, cukru i wody, łupiny zielonego orzecha i kłącza alpinii lekarskiej. może od łac. toastu: rata fiat (conventio) 'niech będzie zawarta (umowa)' RATATUJA albo RATATOUILLE (czytaj: ratatuj) 'sałatka z bakłażanów, kabaczków, pomidorów, papryki, czasem też mięsa, wymieszanych z oliwą, przyprawionych czosnkiem i innymi przyprawami' fr. ratatouille, dosłownie 'niesmaczna potrawka' RATYFIKACJA 'zatwierdzenie przez uprawnione do tego organy (np. prezydenta, parlament) międzynarodowych umów, traktatów itp., zawartych przez rząd'. Ratyfikacja układów z Maastricht nie była w wielu krajach Wspólnoty łatwa. 634 I RAUT REASEKURACJA RATYFIKOWAĆ 'dokonać ratyfikacji, zatwierdzić umowę międzynarodową': Ratyfikowano układ graniczny między Polską a Republiką Federalną Niemiec. Sejm ratyfikował konkordat. lać. ratificatio 'usankcjonowanie' I RAUT (czytaj: rałt) 'dość oficjalne spotkanie towarzyskie, zwykle wieczorne, bez tańców': Zaprosić gości na raut. Potem mówił jej na raucie: "Dałbym życie, żebym miał cię". (Boy-Żeleński) ang. rout II RAUT 'diament z jednej strony szlifowany, z drugiej -płaski' niem. Raut RAVIOLI (czytaj: rawjoli) 'pierożki lub uszka nadziewane mięsem, szpinakiem lub serem': Ravioli można jeść w zupie, mogą też być, polanę masłem, oddzielnym daniem, podanym zamiast zupy. Rb symbol pierwiastka chemicznego: rubid (zob.) Re symbol pierwiastka chemicznego: ren (zob.) RE- przedrostek o znaczeniu 'powtórnie, jeszcze raz', dodawany do rzeczowników, przymiotników i czasowników, wskazujący na to, że czynność, cecha, stan, o których informuje dalsza część wyrazu, zachodzi powtórnie, powtarza się, np. relegalizacja, retransmisja; refinansować, renegocjować fac. re- 'znów, na nowo ' READMISJA oficj. 'odsyłanie osób ubiegających się o azyl w jakimś państwie do państwa, z którego bezpośrednio przybyły': Umowa o readmisji między Polską a Niemcami. z łac. re- 'przeciw' i admissio 'przyjmowanie, wprowadzanie kogoś' REAKTYWACJA oficj. 'wznowienie działalności czegoś, zwłaszcza jakiejś organizacji lub instytucji, po przerwie': Na zebraniu radni dyskutowali o reaktywacji klubu piłkarskiego w naszym miasteczku. REAKTYWOWAĆ oficj. 'wznowić działalność czegoś po przerwie': Na naszym wydziale reaktywowano studia w zakresie teatrologii. Prezydent miasta reaktywował cotygodniowe zebrania w wąskim gronie, poświęcone ocenie stanu bezpieczeństwa. złożenie cząstki: re- i słowa: aktywacja REALIZM l. 'postawa życiowa charakteryzująca się trzeźwą i obiektywną oceną rzeczywistości, praktycyz-mem i konkretnością w poglądach i działaniu, braniem pod uwagę faktów, a nie pragnień i wyobrażeń': Cechował ją życiowy realizm, nigdy nie robiła wielkich planów, ale to, co sobie zamierzyła, zawsze doprowadzała do skutku. Dyrektor, który patrzył na tę sprawę z dużym realizmem, uważał, że należy najpierw przeprowadzić badania rynku, by stwierdzić, czy nowy produkt znajdzie na tyle liczną grupę nabywców, by opłacało się uruchamiać jeszcze jedną linię produkcyjną. 2. 'kierunek w sztuce, który głosi, że należy skupić się na świecie realnym i dążyć do jego wiernego przedstawienia w dziele': Do wybitnych dzieł dziewiętnastowiecznego realizmu w literaturze polskiej należą m.in. powieści Prusa, np. "Lalka", i Orzeszkowej, np. "Meir Ezofowicz", "Nad Niemnem". 3. 'kierunek filozoficzny, głoszący istnienie niezależnego od nas, rzeczywistego i obiektywnego świata zewnętrznego': Realizm szkoły analitycznej u-znawał rzeczy materialne za niezależne od nas. Jednakże niektórzy z jego przedstawicieli sądzili, że równie niezależne są też powszechniki, idee: to znaczy, że ze zwykłym realizmem łączyli pojęciowy realizm Platoński. (Tatarkiewicz) 4. 'w średniowiecznym sporze o uni-wersalia: stanowisko głoszące, że pojęciom odpowiadają realne przedmioty, przeciwieństwo nominalizmu' REALISTA l. 'osoba odznaczająca się realizmem - trzeźwym i obiektywnym spojrzeniem na świat': Osoba zajmująca się w dużej instytucji finansami musi być realistą, człowiekiem twardo stąpającym po ziemi, który nie bierze marzeń, choćby najpiękniejszych, za rzeczywistość. 2. 'przedstawiciel realizmu w sztuce lub filozofii': Polscy malarze realiści to m.in. Józef Chełmoński i Aleksander Gierymski. W średniowiecznym sporze o uniwersa-lia realiści, m.in. Fredegisus, Eriugena i Anzelm, byli przeciwnikami nominalistów. REALISTYCZNY l. 'związany z realizmem - postawą życiową': To nie jest ocena ani optymistyczna, ani pesymistyczna - to jest ocena realistyczna. Znów ci się nie udało, powinieneś być bardziej realistyczny w swoich zamierzeniach. 2. 'związany z realizmem w sztuce lub filozofii': Realistyczna literatura II połowy XIX w. Realistyczna filozofia Santayany. fr. realisme od łac. res 'rzecz' REANIMACJA 'przywrócenie do życia osoby będącej w stanie śmierci klinicznej przez odpowiednie zabiegi, których efektem jest wznowienie funkcji życiowych, przede wszystkim pracy serca, oraz odzyskanie świadomości': W fachowej literaturze medycznej podkreśla się, że warunkiem pełnej reanimacji jest odzyskanie świadomości, często bowiem (ok. 75% przypadków) zdarza się tak, że wprawdzie udaje się przywrócić akcję serca, ale chory nie odzyskuje świadomości i prędzej czy później umiera. REANIMOWAĆ 'dokonywać reanimacji': Dzięki natychmiastowej pomocy lekarza udało się reanimować chorego i zapobiec zmianom w mózgu, wynikającym z niedotlenienia. REANIMACYJNY 'związany z reanimacją, służący do reanimacji, mający ją na celu': Aparatura reanimacyjna. Karetka reanimacyjna. Proste zabiegi reanimacyjne to np. sztuczne oddychanie i masaż serca. REASEKURACJA w ekonomii 'ubezpieczenie się jednego towarzystwa ubezpieczeniowego (asekuracyjnego) w innym towarzystwie lub towarzystwach, polegające na odstąpieniu im części składek od ubezpieczonych w 635 REASUMOWAĆ RECEPTA zamian za ponoszenie części ciężaru wypłaty odszkodowania': Reasekuracja występuje zazwyczaj w przypadku bardzo dużych transakcji ubezpieczeniowych, wiążących się z wypłatą odszkodowań tak wielkich, że mogłyby zachwiać pozycją finansową jednego tylko zakładu ubezpieczeniowego. REASEKUROWAĆ 'dokonywać reasekuracji' REASEKURACYJNY 'związany z reasekuracją, dokonujący reasekuracji': Towarzystwo reasekuracyjne. złożenie cząstki: re- i słowa: asekuracja REASUMOWAĆ książk. l. 'zbierać wszystko to, co zostało powiedziane, i ujmować to w zwięzłej formie': Reasumując wypowiedzi wszystkich panów, można stwierdzić, że zmiany są potrzebne. 2. poddawać ponownemu rozpatrzeniu już raz podjętą uchwałę, jednocześnie unieważniając jej wersję poprzednią' mem. reassumieren REASUMPCJA oficj. 'ponowne rozpatrzenie czegoś, ponowna ocena czegoś, wyciągnięcie nowych wniosków': Nowa sytuacja sprawia, że konieczna jest reasumpcja budżetu. <) Reasumpcja uchwały 'ponowne rozpatrzenie uchwały już raz podjętej, z jednoczesnym unieważnieniem jej poprzedniej wersji' niem. Reasumption REBELIA 'bunt, przeciwstawianie się legalnej władzy': To właśnie on rozpoczął rebelię antyprezydencką. REBELIANT 'uczestnik rebelii': Uciekł w piątek z Baku przed rebeliantami. Otoczyli i aresztowali grupę rebe-liantów. REBELIANCKI 'będący rebeliantem, charakterystyczny dla rebelianta albo rebeliantów': Wojska rebelianckie. Nastroje rebelianckie. lać. rebelio REBUS l. 'zagadka, polegająca na odgadnięciu hasła (słowa lub zdania) na podstawie rysunków i liter': Rozwiązać rebus. 2. przen. 'kwestia, sprawa, zagadnienie przedstawiane nie wprost, w sposób zawikłany, taki, że trzeba się domyślać ich istoty': Co ty mi tu za rebusy zadajesz, nie możesz powiedzieć wprost, o co ci chodzi? fr. rebus RECENZJA 'wypowiedź, zazwyczaj pisemna, zawierająca ocenę jakiegoś dzieła naukowego albo artystycznego lub jakiegoś wydarzenia kulturalnego, spektaklu teatralnego, koncertu, wystawy, rzadziej także: jakiegoś planu, projektu z różnych dziedzin': Swoje recenzje teatralne publikował w poczytnym tygodniku. W prasie ukazała się obszerna recenzja nowego słownika, zawierająca omówienie jego zawartości, analizę przykładowych haseł oraz wyważoną ocenę użytkowej i naukowej wartości dzieła. RECENZENT 'autor recenzji': Niektórzy recenzenci "Ogniem i mieczem" - np. Bolesław Prus - zwracali uwagę na to, że Sienkiewicz przedstawia w swej powieści w najzupełniej niewłaściwy sposób Ukraińców i ich dążenia niepodległościowe, poza tym na wielkiego bohatera kreuje Jeremiego Wiśniowieckiego - magnata znanego nie tylko z niebywałego okrucieństwa, ale i z braku poszanowania praw polskiej demokracji. Recenzentami jego pracy doktorskiej, dotyczącej dramatów Witkacego, byli: wybitny literaturoznawca oraz teatrolog. RECENZOWAĆ 'oceniać coś, pisząc lub wygłaszając recenzję': Niektórzy polscy krytycy filmowi, recenzujący film Adriana Lyne'a "9 i pół tygodnia", uznawali, że prezentuje on wynaturzony obraz erotyki, polegającej na uprzedmiotowieniu partnera. Wielka sława filmu i u-znanie widowni w wielu krajach jeszcze raz pokazały, jak rozmijają się gusty zwykłych ludzi i - często podbarwione ideologią - poglądy fachowców. Profesor ekonomii negatywnie zrecenzował przedstawiony mu plan restrukturyzacji i oddłużania kopalń. RENENZENCKI 'związany z recenzentem, przeznaczony dla recenzenta': Recenzenckie oceny. Wręczył mu swą książkę, mówiąc, że to egzemplarz recenzencki. RECENZYJNY 'związany z recenzją': Recenzyjne oceny jego pracy. Recenzyjne zwyczaje każą dokonać choć krótkiego omówienia ocenianej książki, przedstawienia jej odbiorcom. lać. recensio 'ocena' RECEPCJA l. 'miejsce w pobliżu wejścia do hotelu, małe biuro lub kontuar, gdzie m.in. przyjmuje się gości, udziela informacji o wolnych pokojach, otrzymuje się klucze od pokojów i zostawia je; także: przyjmowanie gości w hotelu': W recepcji zostawił klucz i wiadomość dla żony, że jest na spotkaniu z prezesem. Był odpowiedzialny za recepcję gości. 2. książk. 'przyswajanie sobie czegoś, odbiór czegoś': Recepcja zwyczajów amerykańskich w kulturze europejskiej. Recepcja dzieł literatury współczesnej w kręgach młodzieży. 3. 'oficjalne przyjęcie dyplomatyczne': Ambasada polska w Bratysławie wydała recepcję z okazji Święta Niepodległości. RECEPCJONISTA 'pracownik hotelu, który obsługuje gości w recepcji': Zadzwonił do recepcjonisty, żeby zmienić rezerwację na przyszły tydzień. RECEPCYJNY l. 'związany z recepcją - przyjmowaniem gości w hotelu': W pomieszczeniu recepcyjnym zawsze ktoś był obecny. 2. książk. 'związanym z recepcją -odbiorem czegoś lub przyswajaniem czegoś': Czy zalew informacji spowoduje, że zdolności recepcyjne współczesnego człowieka się powiększą? fr. reception z łac. receptio 'przyjęcie' RECEPTA l. 'pisemne zlecenie lekarza, umożliwiające pacjentowi kupienie w aptece odpowiedniego leku': Wypisać, wykupić, zrealizować receptę. 2. 'przepis na coś (także w sensie przenośnym)': Recepta na babciną nalewkę. Czy ktoś wymyślił receptę na długowieczność? Ty masz na wszystko receptę, tylko sam nie wychodzisz z kłopotów. 636 RECEPTOR RECYTACJA RECEPTARIUSZ l. 'bloczek do wypisywania recept; także: zbiór recept, przepisów': Receptariusz weterynaryjny. 2. 'w szpitalach, sanatoriach: księga przeznaczona do rejestrowania recept' RECIPE! (czytaj: rec-ipe) 'napis umieszczany na receptach, zwykle w formie skrótu: Rp., znaczący: przyjmij' łac. recepta (liczba mnoga od: receptus) 'wzięte, przyjęte (rzeczy)' RECEPTOR l. zwykle w liczbie mnogiej: RECEPTORY w biologii 'zakończenia włókien nerwowych lub odrębne komórki, wrażliwe na pewne rodzaje bodźców, przekazujące je w postaci impulsów do ośrodków nerwowych': Pobudzenie receptora powoduje zmianę energii bodźca na energię procesu nerwowego. 2. w technice 'urządzenie w układzie automatycznym, odbierające bodźce zewnętrzne i przekazujące je innym członom układu': Receptor przekazuje informacje o zmianach, które zachodzą w zasięgu jego pracy, do sterownika, a ten wywołuje odpowiednie działanie układu sterowniczego, który może spowodować oddziaływanie całego układu na otoczenie. RECYPOWAĆ książk. 'przejmować, przyswajać sobie coś': Recypować nowe wartości i wzory kultury. Recy-pować prawa. RECEPTYWNY książk. 'przejęty, przyswajany z zewnątrz, podlegający wpływom zewnętrznym': Krytyk wskazał kreatywne i receptywne elementy w utworach poety. Receptywny stosunek do dzieł sztuki. ang. receptor od łac. recipere 'przyjmować' RECEPTURA l. 'przepis na przygotowywanie czegoś, dotyczący głównie ilości i proporcji dobieranych składników': Receptura tortu kawowego. 2. w farmacji i medycynie 'zbiór zasad dotyczących przygotowywania i sporządzania lekarstw': Receptura lekarska. Receptura farmaceutyczna. niem. Rezeptur od: Rezept 'recepta' RECESJA l. 'ustępowanie jakichś objawów, cofanie się czegoś': Recesja choroby. Recesja lodowca. 2. w ekonomii 'faza cyklu gospodarczego, w której następuje spadek aktywności życia gospodarczego, zastój albo niewielki spadek wskaźników gospodarczych': Gospodarka rynkowa i jej niechciane bliźnięta - recesja i bezrobocie. Jak wyjść z recesji bez pobudzania inflacji? RECESYWNY l. 'taki, który wykazuje recesję, cofanie się w jakimś zakresie': Cechy recesywne. Geny recesywne. 2. 'taki, który wskazuje na recesję w gospodarce': Recesywna faza gospodarki. Okres recesywny w gospodarce. lać. recessio 'cofanie się' RECIPE! zob. pod hasłem: RECEPTA RECITAL (czytaj: reczital albo reczital) 'solowy koncert jakiegoś muzyka, koncert jakiegoś zespołu lub koncert poświęcony muzyce jednego kompozytora': Artystka dała recital, na który złożyły się utwory dawnej muzyki polskiej. W drugiej części koncertu z recitalem wystąpił Wojciech Młynarski. ang. recital od słowa: recite 'przedstawiać publicznie' RECOMMANDE (czytaj: rekomade) 'napis umieszczany na przesyłkach pocztowych, bardzo często w skrócie: R, znaczący: polecony' /'•• RECYDYWA l. wprawie 'powtórne popełnienie przestępstwa przez osobę wcześniej karaną (zazwyczaj w pewnym czasie od popełnienia poprzedniego przestępstwa)': Za przestępstwo popełnione w warunkach recydywy kara jest znacznie surowsza. Rozróżnia się recydywę ogólną i specjalną; ta druga polega na ponownym popełnieniu podobnego przestępstwa albo na popełnieniu przestępstwa w podobnych warunkach. 2. w medycynie 'ponowne wystąpienie objawów choroby w czasie rekonwalescencji' 3. pot. 'wielokrotnie karani przestępcy': Siedział w celi razem z recydywą. UWAGA: wyraz błędnie używany w znaczeniu 'powtórzenie się, nawrót czegoś': "Recydywa dawnych rządów" (poprawnie: Powrót dawnych rządów.) RECYDYWISTA l.'osoba wcześniej karana powtórnie, popełniająca przestępstwo, wielokrotny przestępca': Wśród członków gangu większość stanowili recydywiści. 2. przen. żart. 'osoba ciągle popełniająca te same błędy albo stale robiąca bez powodzenia to samo': Śmiali się, że jeśli chodzi o małżeństwo, to jest recydywistą, bo żeni się już po raz czwarty. fr. rćcidiye od łac. recidivus 'ponawiający się' RECYKLING 'wykorzystywanie przez przemysł odpadów produkcyjnych i surowców wtórnych': W ramach recyklingu zagospodarowujemy ponad 40% naszych odpadów. ang. recycling RECYTACJA 'publiczne wygłaszanie z pamięci lub artystyczne czytanie utworów poetyckich, rzadziej - proza-torskich': Recytował poezje Leśmiana. RECYTATOR 'osoba, często aktor, wygłaszająca publicznie utwory poetyckie': Gałczyński był najlepszym recytatorem swoich wierszy. RECYTOWAĆ l. 'wygłaszać publicznie utwory poetyckie': Recytowali wiersze współczesnych poetów. 2. pot. 'mówić coś płynnie, bez zająknienia; bardzo dobrze się czegoś nauczyć': Recytowała zadaną lekcję, ale kiedy nauczyciel jej przerwał i zadał pytanie dodatkowe, zacu-kała się i nie umiała na nie odpowiedzieć. RECYTATORSKI 'związany z recytacją': Konkurs recytatorski. RECYTATYW w muzyce 'śpiew o charakterze dekla-macyjnym, służący do prezentowania akcji dramatycznej w operze, a także w oratorium i kantacie': W recyta-tywie występują krótkie formuły melodyczne, mające 637 REDA REEDUKACJA charakter zwrotów kadencyjnych, a tekst jest traktowany sylabicznie. od łac. recitare 'wygłaszać' REDA 'obszar wodny przed portem, przeznaczony dla statków oczekujących na wejście do portu, czasem służący też do ich załadunku i wyładunku': Reda musi mieć odpowiednią głębokość i właściwy rodzaj dna, powinna być także osłonięta przed wiatrem i falą. Na redę wpłynął rosyjski rudowęglowiec. niem. Reede REDAKCJA l. 'opracowanie tekstu pod względem merytorycznym i stylistycznym, przygotowanie go do druku': Gruntowna, staranna redakcja artykułu. 2. 'tekst po takim opracowaniu': Pierwsza redakcja słownika. 3. 'instytucja lub jej dział zajmujący się redagowaniem tekstów, czasem też przygotowywaniem tekstów do druku, tworzeniem ich; także: pracownicy tej instytucji': Cała redakcja pracowała nad nowym atlasem geograficznym. Pracowała w redakcji historycznej wielkiego wydawnictwa. 4. 'budynek będący siedzibą tej instytucji': Wejścia do redakcji "Gazety" strzegło dwóch osiłków, legitymujących każdego wchodzącego. 5. 'kierowanie wydawaniem pisma, dzieła zbiorowego itp., przez redaktora, jego praca': Wkrótce po studiach objęła redakcję poczytnego czasopisma dla kobiet. REDAKTOR l. 'osoba pracująca w redakcji, zajmująca się redakcją tekstów - cudzych lub własnych': Pracować na stanowisku redaktora. 2. 'tytuł używany w stosunku do dziennikarza lub pracownika wydawnictwa': Panie redaktorze, uważam, że pańskie pytanie jest nie na miejscu, ja nic nie ukradłem. REDAGOWAĆ l. 'dokonywać redakcji własnego lub cudzego tekstu': Szybko zredagował notatkę służbową. 2. 'kierować redakcjąjakiegoś pisma, dzieła zbiorowego itp.': Redagował wówczas "Poezję", miesięcznik dość popularny w pewnych kręgach. REDAKCYJNY l. 'dotyczący redakcji - instytucji, grupy ludzi w niej pracujących i jej siedziby': Zespół redakcyjny. Kolegium redakcyjne. 2. 'związany z redagowaniem tekstów': Poprawki redakcyjne. fr. redaction od łac. redactus 'doprowadzony do należytego stanu' REDUKCJA 'zmniejszenie, obniżenie liczby albo ilości czegoś': Redukcja polskiego długu. Redukcja kredytu finansowego. Redukcja zatrudnienia. Redukcja etatów. REDUKOWAĆ 'zmniejszać liczbę albo ilość czegoś': Redukować bezrobocie. Redukować stopę oprocentowania oszczędności. lać. reductio 'cofnięcie' REDUNDANCJA l. ksiąźk. 'nadmiar informacji zawarty w jakiejś wiadomości' 2. w teorii informacji 'cecha komunikatu, który zawiera więcej informacji, niż jest niezbędne do przekazania jego treści': Jak podkreślają językoznawcy - redundancja jest cechą wszystkich komunikatów językowych. Niekiedy jest ona jednak szczególnie wysoka - w wyrażeniach określanych jako pleonazmy i tautologie, np. cofnąć się do tylu, względy gospodarcze i ekonomiczne. UWAGA: wyraz błędnie używany w znaczeniu 'nadmiar czegoś', np. "Redundancja zwolnień w pierwszym kwartale" (poprawnie: Nadmiar zwolnień w pierwszym kwartale). REDUNDANTNY w teorii informacji 'zbędny, dodatkowy, nadmierny': Dopiski czynione na marginesach są tekstem redundantnym w stosunku do całości. Cechy redundantne w językoznawstwie 'elementy nadmiarowe, semantycznie lub funkcjonalnie zbyteczne, rozszerzające formę wyrazu lub wypowiedzi, ale nie pełniące żadnej funkcji' ang. redundance zp.-lac. redundantia 'nadmiar' REDUPLIKACJA l. ksiąźk. 'podwojenie': 2. w językoznawstwie 'powtórzenie całego rdzenia wyrazu lub jego części, stosowane w różnych językach w celach słowotwórczych, fleksyjnych, ekspresywnych' lać. reduplicatio REDUTA l. 'pojedyncze umocnienie ziemne w dawnej fortyfikacji, mające kolisty, kwadratowy lub wielobocz-ny kształt, z wałem i fosą, przystosowane do samodzielnej obrony, stosowane od XVI wieku do początku pierwszej wojny światowej' 2. 'doraźne umocnienie, coś, co stanowi zaporę, barykadę': Ostatnią redutę wznieśliśmy na przedpolu dworca kolejowego. 3. 'dawniej: publiczny bal maskowy': Pierwsze reduty w Warszawie były przy ulicy Piekarskiej za panowania Augusta II Sasa. (Gloger) Za Augusta III Sasa tak były ulubione reduty, że je dawano zacząwszy od października aż do adwentu i znowu przez całe zapusty. (Gloger) fr. redoute REDYK 'wypędzanie owiec na wypas na górskich łąkach lub spędzanie ich stamtąd po zakończeniu sezonu': Redyk wiosenny, jesienny. z gwar góralskich od rum. ridica 'wynosić' REDYSTRYBUCJA l. ksiąźk. 'ponowny podział jakichś dóbr': Redystrybucja środków finansowych. 2. w ekonomii (zwłaszcza w wyrażeniu: redystrybucja dochodów) 'ingerowanie przez państwo w podział dochodów przez zabieranie znacznej ich części podmiotom najbogatszym, np. w formie podatków, i następnie rozdzielanie najuboższym': Redystrybucja dochodów to zjawisko typowe dla państwa opiekuńczego. złożenie cząstki: re- i słowa: dystrybucja REEDUKACJA l. ksiąźk. 'ponowne uczenie kogoś, kto z jakichś powodów, np. z powodu urazu lub choroby, utracił wcześniejsze umiejętności, wiadomości': Był dzieckiem tak zaniedbanym, że konieczna okazała się długotrwała reedukacja. 2. ksiąźk. 'wychowywanie młodych przestępców, mające na celu przystosowanie ich do życia w społeczeństwie po odbyciu kary' 3. w me- 638 REEDYCJA REFORMA dycynie 'odpowiednie ćwiczenia mające przywrócić sprawność fizyczną osobom chorym i rekonwalescentom oraz przygotować ich do wykonywania zawodu' złożenie cząstki: re- i słowa: edukacja REEDYCJA książk. 'ponowne wydanie jakiegoś dzieła, zwykle książki': Reedycja dzieł wybitnego pisarza. złożenie cząstki: re- i słowa: edycja REELEKCJA książk. 'ponowny wybór kogoś na jakieś stanowisko albo urząd': Reelekcja prezesa stowarzyszenia. Reelekcja Aleksandra Kwaśniewskiego na urząd prezydenta. złożenie cząstki: re- i słowa: elekcja REEWANGELIZACJA książk. 'ponowna ewangelizacja': Reewangelizacja zeświecczonych społeczeństw konsumpcyjnych. REEWANGELIZOWAĆ książk. 'przeprowadzać reewan-gelizację': Reewangelizowali środowisko byłych działaczy partyjnych. Chciał reewangelizować Europę, która zbyt daleko odeszła od nauki Chrystusa. złożenie cząstki: re- i słowa: ewangelizacja REFEKTARZ 'jadalnia w klasztorze i w seminarium duchownym': W niewielkim refektarzu unosił się smakowity zapach ciepłej strawy. lać. sr. refectorium 'sala jadalna' REFERAT l. 'opracowanie jakiegoś zagadnienia, problemu, tematu w formie pisemnej, przeznaczone do wygłoszenia przed pewnym audytorium': Wygłosić, przygotować referat. Referat na temat roli komputerów w codziennym życiu. 2. 'dział urzędu lub innej instytucji, który zajmuje się określonym rodzajem spraw; także: pracownicy tego działu i lokal, w którym on się mieści': Pracować w referacie finansowym. Referat do spraw lokalowych. REFERENT l. 'osoba wygłaszająca referat - opracowanie pisemne jakiegoś problemu': Referent nie umiał odpowiedzieć na pytania słuchaczy. 2. 'pracownik referatu - instytucji': Swoją sprawę załatwiła u bardzo uprzejmego, młodego referenta. REFEROWAĆ l. 'zdawać komuś sprawozdanie z jakichś wydarzeń, z tego, co się działo': Referował wszystkim przebieg rozmowy z szefem. 2. 'przedstawiać coś w formie referatu': Referować treść swojej pracy naukowej. niem. Referat od łac. referre 'donosić' REFERENCJE 'zaświadczenie wystawione komuś, kto poszukuje pracy, zawierające opinię o nim (zazwyczaj pozytywną)': Miał doskonałe referencje od poprzednich pracodawców, przen. Nasz zakład to firma z referencjami. lać. referens 'informujący, odnoszący się do' od: referre 'informować, odnosić się do' REFERENDUM 'powszechne głosowanie w jakiejś sprawie, będące formą wypowiadania się ogółu obywateli lub członków jakiejś społeczności w ważnej dla nich kwestii': Członkowie Rady Najwyższej domagają się rozpisania referendum w sprawie tempa i kierunku reform. Akcja na rzecz referendum w sprawie reprywatyzacji lasów. Wśród mieszkańców Trójmiasta planuje się przeprowadzenie w tej sprawie referendum. lać. referendum dosl. 'to, z czym się należy zwrócić (do narodu)' REFINANSOWAĆ 'zwracać koszty jakiegoś przedsięwzięcia komuś, kto wyłożył na nie własne pieniądze': To była podróż służbowa, nasza firma w pełni żre finansuj e panu j ej koszt. KREDYT REFINANSOWY w ekonomii 'kredyt, którego udziela bank centralny bankowi specjalnemu, np. inwestycyjnemu, gdy działalność kredytowa tego banku przekracza jego zasoby pieniężne' złożenie cząstki: re- i słowa: finansować REFLAGGING oficj. 'zmiana bandery statku': Reflagging polskiej floty handlowej budzi o wiele za dużo emocji. ang. REFLEKTOWAĆ 'być chętnym coś zrobić, być gotowym przyjąć coś proponowanego, zwykle pracę, jakieś zajęcie; mieć na to ochotę': Reflektować na wyjazd zagraniczny. Reflektować na proponowane stanowisko. Czy pani reflektuje na ten torcik? REFLEKTOWAĆ SIĘ 'opanowywać swoje emocje, zacząć się zachowywać rozważnie, opamiętać się, mitygować się': Najpierw wyrzuciła z siebie zarzuty, potem się zreflektowała i powiedziała, że to nie zarzuty, tylko uwagi do kierownictwa. Człowieku! zreflektuj się, ona ma męża, którego kocha i którego nigdy nie zdradzi! REFLEKTANT 'osoba zabiegająca o coś, reflektująca na coś': Znaleźć reflektanta na kupno samochodu. od łac. reflectere 'zginać' REFORMA 'zmiana jakiegoś systemu społecznego lub politycznego, zmiana w jakiejś firmie lub instytucji, która polega na ich ulepszeniu, prowadzącym do sprawniejszego i bardziej wydajnego funkcjonowania': W pierwszej połowie lat 90. XX w. przeprowadzono w naszym kraju reformy polityczne, których efektem jest m.in. demokratyzacja wyborów oraz usprawnienie działania organów przedstawicielskich, wyłonionych w tych wyborach. Dziennikarze pytali ministra, czy można nazwać reformą zmiany, które w powszechnym odczuciu przyniosły pogorszenie i tak trudnej sytuacji i powiększyły ogólne zamieszanie. REFORMATOR 'osoba dokonująca reformy': Hugo Kołłątaj należał do najwybitniejszych oświeceniowych reformatorów państwa polskiego. REFORMOWAĆ 'dokonywać reformy': Zwolennicy Stronnictwa Patriotycznego próbowali w czasie Sejmu Czteroletniego w latach 1788-1792 zreformować 639 REFORMIZM REGENERACJA chylącą się ku upadkowi Polskę. Wiekopomnym świadectwem ich wysiłku jest uchwalona w 1791 r. "Konstytucja 3 maja". REFORMATORSKI 'związany z reformą lub z reformowaniem, taki, który dokonuje reform': Reformatorskie pomysły. Reformatorskie plany. Reformatorski rząd. fr. reformę z łac. reformare 'przekształcać' REFORMIZM l. 'kierunek w ruchu robotniczym, który odrzuca idee rewolucyjne i głosi, że poprawa położenia ludzi pracy jest możliwa drogą stopniowych reform i przekształceń prowadzących od państwa kapitalistycznego do państwa socjalistycznego (lub: socjalnego)': Reformizm jest kierunkiem ostro zwalczanym przez ortodoksyjny marksizm, określanym przez komunistów jako "oportunistyczny". 2. rząd. 'dążenie do wprowadzenia reform w jakiejś dziedzinie' REFORMISTA 'zwolennik reformizmu': Dawne partie socjaldemokratyczne na Zachodzie były blisko związane z reformistami. REFORMISTYCZNY 'związany z reformizmem': Tendencje reformistyczne w ruchu robotniczym były potępiane przez Lenina i jego zwolenników. fr. reformisme od łac. reformare 'przekształcać' REFORMACJA 'ruch religijno-społeczny w XVI w., krytykujący stosunki panujące w Kościele katolickim i propagujący jego odnowę, który doprowadził do w rezultacie do trwałego rozłamu wśród chrześcijan w Europie Zachodniej i wyodrębnienia się Kościołów protestanckich': Reformacja została zapoczątkowana w 1517 r. wystąpieniem Marcina Lutra, który opublikował swoje religijne tezy, zdecydowanie krytykujące m.in. sprzedawanie przez Kościół odpustów. REFORMACYJNY 'związany z reformacją': Hasła re-formacyjne, nawołujące do odnowy obyczajów. Pisarze reformacyjni, np. Mikołaj Rej, używali często języka narodowego zamiast łaciny. REFORMOWANY 'kalwiński - związany z wyznaniami, które w czasie szesnastowiecznej reformacji odłączyły się od Kościoła rzymskiego, a jednocześnie nie przystąpiły do Kościoła luterańskiego': Wyznania reformowane cechuje wielka prostota kultu, a zarazem rygory styczność i surowość obyczajów. niem. Reformation z łac. reformatio 'przekształcenie' REFRAKCJA l. w fizyce 'zjawisko załamania fal elektromagnetycznych na granicy rozdzielającej ośrodki o różnych współczynnikach załamania': Refrakcja jest związana z różnicą prędkości rozchodzenia się fal w różnych ośrodkach. 2. w astronomii 'zakrzywienie promieni światła biegnących od ciał niebieskich przy przejściu przez atmosferę': Refrakcja światła sprawia, że Słońce i Księżyc pojawiają się nad horyzontem przed ich rzeczywistym wschodem i że można je obserwować po faktycznym zachodzie. 3. w fizjologii 'zmniejszona pobudliwość lub niepobudliwość komórki albo włókna nerwowego w momencie powstania różnicy potencjałów między wnętrzem komórki a j ej otoczeniem' REFRAKTOR l. 'urządzenie służące do zmiany rozkładu przestrzennego strumienia świetlnego przez wykorzystanie zjawiska załamania światła' 2. w astronomii 'teleskop, w którym obiektywem skupiającym wiązkę światła jest soczewka lub układ soczewek' ang. refraction od łac. refractio 'przełamanie' REFUNDACJA 'zwrot kosztów poniesionych na coś': Refundacja wydatków na budowę szpitala. Refundacja kosztów delegacji służbowej. REFUNDOWAĆ 'zwracać komuś poniesione przez niego koszty': Zakład pracy powinien refundować Panu pobyt w sanatorium. z łac. refundere 'oddać dług' REGALISTA przestarz. 'to samo, co rojalista' od łac. regalis 'królewski' REGATY 'zawody jachtów, łodzi wiosłowych, żaglowych, motorowych, kajaków lub kanadyjek, będące wyścigami na torach wodnych, wyznaczonych rzędem boi': Rozgrywać regaty. Regaty międzynarodowe. fr. regates REGENCJA l. 'rządy jednej lub kilku osób, sprawowane w imieniu małoletniego władcy lub w przypadku choroby czy dłuższej nieobecności panującego; także: okres trwania tych rządów': Regencja, czyli rządy opiekuńcze, były najczęściej sprawowane przez krewnych władcy lub jego żonę. W Polsce od XVI w. swoistym typem regencji było sprawowanie rządów przez prymasa - in-terreksa - po śmierci króla aż do czasu wyboru następnego władcy w wolnej elekcji. 2. w historii 'urząd regenta' 3. w historii 'w państwie pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego: jednostka administracyjna; także: urząd administrujący taką jednostką' 4. w architekturze 'styl w sztuce francuskiej mający cechy pośrednie między barokiem a rokokiem, rozwijająca się między 1710 a 1730 rokiem' 5. 'kierunek w sztuce angielskiej rozwijający się w latach 1800-1830, w którym występowały jednocześnie: nurt klasycystyczny, neogotycki i orientalny' REGENT l. 'osoba sprawująca rządy w czasie nieobecności, choroby lub małoletności króla' 2. 'w dawnej Polsce: urzędnik zarządzający kancelarią królewską, sekretarz kanclerza albo podkanclerza' 3. 'w dawnej Polsce: urzędnik przyjmujący wpisy do ksiąg sądowych, opiekujący się kancelarią i archiwum sądowym' REGENCYJNY 'dotyczący rządów regenta': Zbiory praw regencyjnych. fr. regence z łac. regens, dopełniacz: regentis 'rządzący' REGENERACJA l. 'odtwarzanie zniszczonych lub u-szkodzonych części ciała, tkanek u roślin, zwierząt i człowieka': Regeneracja tkanki tłuszczowej. 2. 'odnawianie zużytej lub uszkodzonej części maszyny, 640 REGGAE REHABILITACJA urządzenia technicznego itp.': Regeneracja wałów korbowych. Regeneracja kineskopu telewizora. 3. 'odzyskiwanie sprawności fizycznej, powrót do zdrowia': Regeneracja sił po zawodach sportowych. Regeneracja pooperacyjna. REGENEROWAĆ l. 'odtwarzać zniszczone narządy żywego organizmu': Jaszczurka potrafi zregenerować zniszczony fragment swojego ogona. 2. 'naprawiać zużyte części maszyn i urządzeń': Regenerujemy silniki samochodowe. 3. 'odzyskiwać sprawność fizyczną, powracać do zdrowia': Regenerować siły. REGENERACYJNY 'służący regeneracji - najczęściej: odzyskiwaniu sił': Posiłek regeneracyjny. lać. regeneratio 'odrodzenie, odnowienie' REGGAE (czytaj: rege) 'styl w muzyce pop, dla którego charakterystyczne są: umiarkowany, swobodny, "kołyszący" rytm, wielokrotnie powtarzane struktury melodyczne oraz wyeksponowanie gitary jako instrumentu rytmicznego': Reggae wywodzi się z Jamajki i uważane jest za muzykę gorącego lata. Do światowej popularności reggae przyczynił się najsłynniejszy wokalista tego stylu - Bob Marley. ang. reggae, słowo ze slangu hiszpańskojęzycznych mieszkańców (być może znaczące: 'obdartus') REGIMENT l. 'w dawnej Polsce: pułk piechoty albo jazdy, zwłaszcza w wojskach zaciężnych': Pozostawali jeszcze Niemcy, z którymi trudniejsza była sprawa, bo regiment składał się z tysiąca starego i wyćwiczonego w różnych wojnach żołnierza. (Sienkiewicz) 2. w historii 'krótka laska, będąca oznaką wyższych dowódców w zachodniej Europie, a w Polsce - w zaciężnych wojskach cudzoziemskich' REGIMENTARZ 'w Polsce w XVII i XVIII w.: zastępca hetmana lub dowódca większej grupy wojsk, sprawujący swą funkcję okresowo, mianowany przez króla lub sejm' niem. Regiment zfr. regiment 'pułk' REGLAMENTACJA oficj. 'wydzielanie towarów w okresie ich niedoboru na rynku, sprzedawanie tylko określonej ich liczby pojedynczym klientom': W okresie socjalizmu systematyczne braki na rynku powodowały konieczność reglamentacji wielu towarów, m.in. mięsa i cukru. REGLAMENTOWAĆ l. oficj. 'dokonywać reglamentacji': Reglamentować proszki do prania i mydło. 2. przen. żart. 'dawkować swoje uczucia i ich przejawy, ograniczać je i skąpo nimi obdarzać': Czyżbyś i pocałunki zamierzała reglamentować? fr. reglementation REGLAN l. 'fason, np. płaszcza, bluzki, sukienki, charakteryzujący się szwem biegnącym wzdłuż ramienia i rękawa' 2. 'płaszcz, sukienka itp. o takim kroju': Regla-ny, jeszcze niedawno tak popularne, wychodzą z mody. ang., od lorda Raglan (1788-1855), który nosił ubrania o takim kroju REGRES l. książk. 'cofanie się czegoś albo kogoś w rozwoju lub zmniejszanie się czegoś': Regres gospodarczy w Polsce w końcu lat 80. XX w. Regres kulturalny i umysłowy w dobie saskiej. Po dokładnym badaniu mikroskopowym lekarz stwierdził z radością, że następuje regres choroby. 2. wprawie 'prawo do starań o odzyskanie sum wyłożonych za inną osobę, np. z tytułu poręczenia lub żyra' REGRESJA książk. 'to samo, co regres w l. znaczeniu': Czy postmodernistyczny eklektyzm to cecha charakterystyczna nowej sztuki, czy też może raczej znak regresji artystycznej, braku twórczej inwencji i oryginalności? () Regres) a morza w geologii 'cofanie się morza': Przyczyny regresji morza to m.in. obniżenie lub podwyższenie dna morza, spowodowane przez ruchy klimatyczne, zamrożenie w lodowcach podbiegunowych większej ilości wody, spowodowane przez oziębienie klimatu. O Regres-ja podatkowa w ekonomii 'zmniejszanie się stawki opodatkowania w miarę wzrostu podstawy opodatkowania': Regresja podatkowa to system współcześnie niezwykle rzadko stosowany. Dotyczy to jednak tylko zasad prawa i teorii, gdyż w praktyce ludzie bardzo dużo zarabiający - dzięki swej przemyślności i wybiegom finansowo-praw-nym - płacą stosunkowo niewielkie podatki. REGRESYJNY albo REGRESYWNY książk. 'taki, który się cofa lub zmniejsza, wsteczny': Przez wiele lat ujawniały się tendencje regresywne w budownictwie, z roku na rok spadała liczba oddawanych do użytku mieszkań. od łac. regressus 'ruch wsteczny, powrotny'; p.-lać. regressio 'odwrót, cofnięcie się' REGULACJA l. 'uporządkowanie czegoś, ujmowanie czegoś w określone przepisy i normy' 2. 'wprowadzenie zmian, poprawek, mających usprawnić, polepszyć coś': Regulacja płac, zatrudnienia. 3. 'właściwe ustawienie jakiegoś przyrządu': Regulacja zegarka. 4. 'sterowanie zmianą jakiejś wielkości': Regulacja siły głosu w odbiorniku radiowym lub telewizyjnym. 5. 'nadanie czemuś właściwego, pożądanego kształtu, formy itp.': Regulacja koryta rzeki. Regulacja brwi. REGULOWAĆ l. 'wprowadzać porządek, nakładać jakieś przepisy, granice itp.': Regulować system prawny. 2. 'ustawiać parametry jakiegoś urządzenia tak, aby działało jak najlepiej': Regulować budzik. 3. 'wpływać na właściwe funkcjonowanie czegoś': Środki regulujące przemianę materii. 4. oficj. 'wyrównywać, płacić rachunki': Regulować należności. REGULACYJNY l. 'związany z regulacją, dotyczący regulacji - wprowadzania przepisów': Regulacyjne rozporządzenia dotyczące czasu pracy. 2. 'związany z regulacją, dotyczący regulacji - właściwego ustawienia jakiegoś przyrządu': Parametry regulacyjne. niem. Regulation od łac. regulare 'porządkować' REHABILITACJA l. 'odwołanie niesłusznego wyroku, ciążącego na jakiejś osobie, i przywrócenie jej pełni praw; także szerzej: oczyszczenie kogoś z zarzutów i przywrócenie mu dobrego imienia': Po 1956 r. dokonano rehabilitacji wielu osób, niesłusznie skazanych w sta- 641 REIFIKACJA REKAPITULACJA linowskich procesach politycznych. Do jego rehabilitacji przed opinią publiczną przyczynił się ksiądz, który zaświadczył o jego godnej postawie w trudnych chwilach 2. 'przystosowanie do życia i pracy osoby, która w wyniku wrodzonych wad rozwojowych, wypadku lub choroby jest niepełnosprawna': Rehabilitacja to długotrwały proces, wymagający wykonywania żmudnych ćwiczeń, nauki samodzielnego wykonywania wielu codziennych czynności oraz przystosowania psychicznego do nowej sytuacji życiowej. REHABILITANT 'osoba specjalizująca się w rehabilitacji w 2. znaczeniu': Rehabilitant przychodził do niego na zabiegi i ćwiczenia, początkowo trzy, potem dwa razy w tygodniu. REHABILITOWAĆ l. 'dokonywać rehabilitacji - odwołania niesłusznego wyroku i przywrócenia komuś pełni praw; także; oczyszczenia kogoś z zarzutów': Większość więźniów politycznych z lat 50. została zrehabilitowana, ale tylko bardzo nielicznych oprawców z tego okresu dosięgła ręka sprawiedliwości. 2. 'dokonywać rehabilitacji - przystosowania do życia i pracy osoby niepełnosprawnej': Rehabilitować osoby po wylewie i z częściowym paraliżem. REHABILITOWAĆ SIĘ 'odzyskiwać utracone dobre imię, oczyszczając się z zarzutów lub dokonując dobrych uczynków, które przeważają szalę dawnych win': Kmi-cic zrehabilitował się dzięki swym czynom w obronie Częstochowy, króla i dzięki poświęceniu w walce ze Szwedami. REHABILITACYJNY l. 'związany z rehabilitacją- odwołaniem niesłusznego wyroku i przywróceniem komuś pełni praw; także: oczyszczeniem kogoś z zarzutów': Po wielu latach wdowie po niesłusznie skazanym i rozstrzelanym oficerze wręczono dokument rehabilitacyjny. 2. 'związany z rehabilitacją - przystosowaniem do życia osoby niepełnosprawnej': Po operacji i leczeniu szpitalnym Jurek znalazł się w centrum rehabilitacyjnym. tac. sr. rehabilitatio 'przywrócenie do wcześniejszego stanu' REIFIKACJA l. w filozofii 'nadawanie czemuś, co nie jest rzeczą - charakteru rzeczy': Reifikacja pojęć abstrakcyjnych. 2. książk. 'urzeczowienie osoby ludzkiej; także: utrwalenie się działalności człowieka w postaci rzeczy': Personalizm przestrzega przed reifikacją człowieka, postrzeganiem go jako rzeczy, elementu przyrody ożywionej, uczy natomiast dostrzegać wyjątkowość osoby ludzkiej wśród bytów. Reifikacja jest nieodłączna od pracy artysty: jej rezultatem jest rzecz, namacalny kształt piękna. od łac. res, dopełniacz: rei 'rzecz' i cząstki -fikacja REINKARNACJA 'odradzanie się duszy zmarłego w innym ciele': W wielu wschodnich systemach religijnych występuje koncepcja reinkarnacji, w której dusza zmarłego odradza się w kolejnych wcieleniach aż do momentu osiągnięcia doskonałości i wyzwolenia z więzów materii. lać. złożenie cząstki: re- i słowa: incamatio 'wcielenie' REINTERPRETACJA książk 'ponowna interpretacja czegoś, inne, nowe wyjaśnienie, skomentowanie jakiegoś wydarzenia, faktu (częste zwłaszcza w odniesieniu do tekstów literackich)': Reinterpretacja liryków miłosnych Gałczyńskiego z dwu pierwszych powojennych lat. REINTERPRETOWAĆ książk. 'dokonywać reinterpreta-cji': Po ostatnich odkryciach w archiwach musimy reinter-pretować słowa wieszcza, odnoszące się do tajemniczego zbawiciela Polski, oznaczonego liczbą "czterdzieści i cztery". REISEFIEBER albo RAJZEFIBER (czytaj: rajzefiber) pot. 'podniecenie, zdenerwowanie przed podróżą': Widzę, że cię już ogarnia rejzefiber - no, nic dziwnego, Indie to nie byle jaka wyprawa. niem. Reisefieber 'gorączka podróży' REIZM inaczej KONKRETYZM 'pogląd filozoficzny sformułowany przez Tadeusza Kotarbińskiego, głoszący, że realne istnienie przysługuje jedynie rzeczom, i odmawiający samodzielnego istnienia zdarzeniom, stosunkom własnościom itp.': Trudności myślowe i nierozwiązalne zagadnienia pochodzą stąd, że używamy wyrazów oznaczających fikcje i, poddając się ich sugestii, fikcje bierzemy za rzeczywistość. A tymczasem naprawdę istniejątyl-ko rzeczy. Stanowisko to [...] Kotarbiński nazywał "reiz-mem" lub "konkretyzmem". (Tatarkiewicz) REISTA 'zwolennik reizmu': Reistą był oczywiście sam Kotarbiński, do podobnego stanowiska doszedł też Franz Brentano - filozof niemiecki, który konsekwentnie głosił realizm epistemologiczny. REISTYCZNY 'związany z reizmem lub reistami': Reis-tyczne poglądy Kotarbińskiego połączone były z ateiz-mem oraz opracowaniem szczególnej etyki, niezależnej od nakazów religijnych, etyki "opiekuna spolegliwego". od łac. res, dopełniacz: rei 'rzecz' REJENT \. przestarz. 'to samo, co notariusz' 2. 'w dawnej Polsce: urzędnik kierujący kancelarią królewską; także: sekretarz kancelarii sądowej, spisujący dekrety' REJENTURA przestarz. 'to samo, co notariat' REJENTALNY przestarz. 'to samo, co notarialny' od łac. regens 'kierujący, rządzący' REJTEROWAĆ 'uciekać, zwłaszcza uciekać w popłochu': Rejterować przed policją. Rejterować z placu boju. REJTERADA 'ucieczka': Słynna rejterada pana młodego zza stołu weselnego. fr. se retirer 'cofać się, chronić' i retirade 'umocnienie się po ucieczce' REKAPITULACJA książk. 'zwięzłe powtórzenie treści czegoś, np. wcześniejszych wypowiedzi; podsumowanie, streszczenie': Rekapitulacja konferencji. Nie żartujmy, proszę kolegów; to nie była rekapitulacja naszych wypowiedzi, lecz ich groteskowe streszczenie, parodia wręcz! 642 REKIET REKONKWISTA REKAPITULOWAĆ 'dokonywać rekapitulacji': Rekapitulować historię głównego bohatera dramatu. Rekapitulując to, co powiedziałem: - Tylko regularne i częste jedzenie owoców zapewni Państwu zdrową starość. lać. recapitulatio 'powtórzenie treści' REKIET 'wymuszanie okupu na właścicielach sklepów i innych lokali oraz na podróżnych; także sam ten okup': Rekiet nie jest u nas specjalnością tylko przybyszów zza wschodniej granicy, choć ten proceder kojarzy się głównie z nimi. REKIETER 'przestępca wymuszający okup od sklepikarzy, właścicieli innych lokali albo napadający dla okupu na podróżnych': Ofiarami trzech rekieterów stali się podróżni autokaru wycieczkowego, jadącego do Turcji. roś. rekiet, rekieter z ang. racket, racketeer REKLAMA l. 'wszelkie zabiegi mające na celu zwrócenie uwagi klienta na oferowany towar i zachęcenie go do jego kupienia': Specjalista od reklamy uznał, że te kolory są zbyt matowe i zlewają się z tłem. Robisz w ten sposób reklamę konkurencyjnym produktom! 2. 'plakat, film, hasło itp. mające zachęcić klienta do kupienia określonego towaru': Reklamy piwa bezalkoholowego pojawiły się na billboardach. Reklama telewizyjna nie powinna przerywać - zdaniem wielu osób - nadawanych programów. I REKLAMOWAĆ 'zachęcać do kupienia jakiegoś produktu za pomocą reklamy': Reklamować pastę do zębów. Reklamować perfumy znanej firmy. REKLAMOWY 'związany z reklamą, służący do reklamowania czegoś': Druki reklamowe. Hasło reklamowe. REKLAMÓWKA l. pot. 'ulotka, plakat, krótki film - reklamujące coś': Młode dziewczyny wręczały wszystkim reklamówki szkoły przetrwania. 2. pot. 'drobny przedmiot, oznaczony logo firmy, w której jest używany i która go udostępnia innym itp.': Dostałem plastikowy długopis i mazaki, takie reklamówki z firmy. 3. pot. 'plastikowa torebka na zakupy, mająca nadruk informujący o czymś, reklamujący coś': Pożyczę ci reklamówkę, żeby ci te książki nie zmokły. fr. reclame od łac. relamare 'odkrzykiwać' REKLAMACJA 'skarga na złą jakość jakiegoś towaru lub usługi albo ich niezgodność z zamówieniem, wnoszona przez klienta lub odbiorcę do sprzedawcy lub producenta': Buty tej firmy zaczęli sprzedawać w poniedziałek, a już w czwartek zgłosił się pierwszy klient z reklamacją, pokazując, że odrywa się źle przyklejona podeszwa. Szef zgłosił reklamację ostatniej partii dostarczonych do nas detali, które nie spełniały ustalonych w umowie norm technicznych. II REKLAMOWAĆ 'zgłaszać reklamacje czegoś': Zareklamowaliśmy nazajutrz niedziałającą prawidłowo wieżę. Właściciel sklepu zareklamował wybrakowany towar. od łac. reclamatio 'skarga, sprzeciw' REKOLEKCJE 'w Kościele katolickim: odbywające się przed wielkimi świętami lub powtarzane okresowo praktyki religijne, mające na celu odnowienie moralne, umocnienie wiary i skupienie wewnętrzne, przybierające zazwyczaj formę nauk, połączonych z modlitwą; także: wyjazdy, obozy połączone z takimi praktykami': Rekolekcje wielkanocne dla dzieci. Odprawiać rekolekcje. REKOLEKCYJNY 'związany z rekolekcjami, dotyczący rekolekcji': Kazanie rekolekcyjne. fr. recollection 'duchowe skupienie się ' odlać, recollectus 'ponownie zebrany' REKOMBINACJA w biologii 'występowanie u potomstwa odmiennych kombinacji czynników dziedzicznych, a w następstwie tego innych zespołów cech niż u pary rodzicielskiej': Rekombinacja genetyczna jest, oprócz mutacji, podstawową przyczyną zmienności genetycznej organizmów. złożenie cząstki: re- i słowa: kombinacja REKOMENDACJA l. 'polecenie komuś kogoś albo czegoś, poparcie kogoś albo czegoś ': Te nazwiska nie wymagają rekomendacji. 2. 'pochlebna opinia wydana komuś': Przyjęto go na podstawie szczegółowych rekomendacji Zarządu. REKOMENDOWAĆ l. 'polecać coś komuś': Tej książki Państwu nie rekomendujemy. 2. 'wydawać komuś pochlebną opinię': Rekomendował go wówczas sam przewodniczący jako człowieka, na którym można polegać. tac. recommendatio 'polecenie ' od: recommendare 'polecać' REKOMPENSATA 'wyrównywanie strat poniesionych przez kogoś, naprawianie szkód, wynagradzanie komuś krzywd'; dziś zwłaszcza: 'podniesienie wysokości zarobków, których wartość zmalała wskutek inflacji': Otrzymała rekompensatę finansową za doznane krzywdy. Rekompensata wzrostu, kosztów utrzymania. REKOMPENSOWAĆ 'dawać rekompensatę': Ma to przynajmniej częściowo rekompensować spadek wartości wkładu mieszkaniowego. lać. recompensatio REKONESANS l. w wojsku 'rozpoznawanie stanowisk i sił przeciwnika; także: żołnierze, którzy się tym zajmuj ą' : Pododdział wysłany na rekonesans wrócił z wiadomością, że nieprzyjaciel zgromadził siły wokół wzgórz 17 i 24. l. pot. 'pobieżne, wstępne zapoznanie się z czymś, dowiedzenie się czegoś': Zrobiła mały rekonesans w stołecznych sklepach z biżuterią, ale takiej bransoletki, o jakiej marzyła, nie znalazła. fr. reconnaissance 'rozpoznanie, zwiad' REKONKWISTA w historii 'zbrojna walka chrześcijan, prowadzona od VIII do XV w. o odzyskanie ziem Półwyspu Iberyjskiego opanowanych przez muzułmanów, zakończona całkowitym wyparciem wyznawców Allacha z tych terenów': Rekonkwista była przeplatana 643 REKONSTRUKCJA REKTYFIKACJA okresami pokojowego współżycia Maurów i chrześcijan. Rekonkwistę prowadzili nie tylko władcy, lecz także zakony rycerskie, możni panowie świeccy i duchowni. hiszp. reconquista REKONSTRUKCJA 'odtworzenie jakiejś całości - konkretnej lub abstrakcyjnej - na podstawie informacji, danych, materiałów, obrazów itd.; także: to, co zostało odtworzone': Rekonstrukcja Zamku Królewskiego w Warszawie została dokonana w latach 70. XX w. Zebrane dane umożliwiły oficerowi śledczemu na rekonstrukcję wypadków tamtej nocy. Uczniowie podziwiali rekonstrukcję osady prasłowiańskiej w Biskupinie. REKONTRUOWAĆ 'odtwarzać jakąś - konkretną lub abstrakcyjną - całość': Zabytki Warszawy rekonstruowano po wojnie na podstawie zachowanych zdjęć i dokładnych obrazów oraz rysunków. Po latach udało mu się zrekonstruować wojenne losy swojego ojca. złożenie cząstki: re- i słowa: konstrukcja REKONWALESCENCJA 'powrót do zdrowia po chorobie lub wypadku; także: okres tego powrotu': Rekonwalescencja wymagała długiej opieki lekarza i terapeuty. Wracał do zdrowia powoli, rekonwalescencja przedłużała się. REKONWALESCENT 'osoba, która wraca do zdrowia po chorobie lub wypadku': Lekarz systematycznie badał rekonwalescentów. REKONWALESCENCYJNY 'związany z rekonwalescencją': Leczenie rekonwalescencyjne. Oddział rekon- walescencyjny. lać. reconvalescere 'na nowo nabierać sił, powracać do zdrowia' REKORDER l. 'urządzenie służące do zapisu informacji na płytach kompaktowych; rejestrator tych płyt': Rekor-der czystych płyt CD ma tę zaletę w porównaniu z innymi rekorderami cyfrowymi, że nie operuje techniką kompresji przy nagrywaniu. 2. 'magnetowid nagrywający' 3. w lotnictwie 'automatyczny rejestrator danych o locie, umieszczony w stalowej, trudno zniszczalnej skrzynce, zwany potocznie czarną skrzynką' ang. recorder 'rejestrator' REKREACJA 'odnowa sił fizycznych lub psychicznych przez odpoczynek, rozrywkę': Zajmuję się rekreacją dla kobiet. Rekreacja jest czymś niezbędnym dla organizmu po całorocznej pracy. REKREACYJNY 'służący rekreacji, oparty na rekreacji': Ośrodek rekreacyjny. Ćwiczenia rekreacyjne. tac. recreatio 'powrót do zdrowia, do sił' REKRUT 'nowo wcielony do wojska żołnierz, zwłaszcza żołnierz, który jeszcze nie złożył przysięgi': Przed złożeniem przysięgi rekruci nie dostaj ą zwykle urlopów ani przepustek. REKRUTACJA książk. l. 'pobór mężczyzn do wojska': Rekrutacja kolejnych roczników. 2. 'przyjmowanie kandydatów do nauki w szkołach i pracy w firmach, prowadzone według ustalonego trybu': Rekrutacja kandydatów na studia obejmuje m.in.: opracowanie i zatwierdzenie regulaminu rekrutacji, kompletowanie dokumentów kandydatów, przygotowanie i przeprowadzenie egzaminów oraz ogłoszenie ich wyników. REKRUTOWAĆ książk. l. 'przeprowadzać pobór rekrutów': Rekrutowano żołnierzy do nowo tworzonych oddziałów. 2. 'przyjmować kandydatów do nauki w szkołach i pracy w firmach, prowadzone według ustalonego trybu': Komisja powołana przez dyrekcję rekrutowała uczniów do szkoły średniej. REKRUTOWAĆ SIĘ książk. 'pochodzić z określonego środowiska, z pewnej grupy społecznej': Pracownicy tej firmy ochroniarskiej rekrutują się w większości z byłych milicjantów i funkcjonariuszy SB. REKRUTACYJNY książk. 'związany z rekrutacją w l. lub w 2. znaczeniu': Komisja rekrutacyjna. Przepisy rekrutacyjne. Licea ogólnokształcące są bazą rekrutacyjną szkolnictwa wyższego. REKTOR l. 'przełożony szkoły wyższej, stojący także na czele jej senatu, wybierany spośród jej profesorów': Konferencję otworzył Jego Magnificencja Rektor Uniwersytetu Warszawskiego. 2. 'zwierzchnik seminarium duchownego' 3. 'ksiądz rezydujący przy kościele nieparafialnym' 4. 'w dawnej Polsce: przełożony szkół przykościelnych i zakonnych, a także elementarnych' REKTORAT l. 'stanowisko , urząd, godność rektora najczęściej w l. znaczeniu': Rektorat był dla niej kolejnym szczeblem w karierze administracyjnej, a potem - politycznej. 2. 'czas piastowania godności rektora': Współcześnie na wyższych uczeniach publicznych rektorat trwa trzy lata i może być tylko raz powtórzony przez tę samą osobę. 3. 'biuro rektora': Urzędniczka z rektoratu zawiadomiła ją o uroczystości wręczenia dyplomów doktorskich. REKTORSKI 'związany z rektorem lub rektoratem najczęściej w l. znaczeniu': Nagroda rektorska. Dzień rektorski ' dzień wolny od zajęć na mocy rozporządzenia rektora': Drugi maja ogłoszono dniem rektorskim. () Godziny rektorskie 'godziny wolne od zajęć na mocy rozporządzenia rektora': Na czas pogrzebu profesora ogłoszono godziny rektorskie. lać. rector 'rządca' REKTYFIKACJA l. w chemii i technice 'rozdzielanie mieszanin ciekłych przez wielokrotne odparowywanie ich składników, a następnie skraplanie oparów': Rektyfikacja jest stosowana np. przy oczyszczaniu spirytusu i produktów naftowych. 2. 'dawniej: wyjaśnienie, sprostowanie, rewizja': Rektyfikacja poglądów. REKTYFIKAT l. 'ostateczny lub pośredni produkt rektyfikacji - rozdzielania mieszanin' 2. pot. 'spirytus rektyfikowany' REKTYFIKOWAĆ 'dokonywać rektyfikacji': Spirytus rektyfikowany. fr. rectifitaction zp.-lac. rectificatio 'wyprostowanie' 644 REKULTYWACJA RELATYWNY REKULTYWACJA 'przywracanie pierwotnego, naturalnego charakteru zniszczonym terenom, zwłaszcza obszarom leśnym lub rolniczym': Rekultywacja terenów po poligonach armii radzieckiej. Rekultywacja hałd górniczych. Rekultywacja obszarów nadmorskich. REKULTYWOWAĆ 'prowadzić rekultywację czegoś': Rekultywować tereny podmiejskie. Rekultywować wysypiska śmieci. złożenie z łac. re- 'powtórnie' i cultivare 'uprawiać' REKWIEM albo REQUIEM (czytaj: rekfiem) 'w Kościele katolickim: utwór muzyczny o charakterze żałobnym, opracowany na głosy i orkiestrę; także: żałobna msza za zmarłych': Rekwiemjest śpiewane w Dzień Zaduszny oraz podczas uroczystości żałobnych. Wysłuchali słynnego Requiem Mozarta, niedokończonego przez kompozytora. lać. requiem od: requiem aetemam 'wieczny odpoczynek' REKWIZYCJA 'zajęcie, zabranie czegoś przez władze, zwłaszcza: zabranie przez władze wojskowe żywności, środków transportu i innych przedmiotów na potrzeby wojska': Rekwizycja koni dla naszego oddziału przebiegała bez incydentów. Rekwizycja żywności dla ar- REKWIROWAĆ 'zabierać coś (zwykle jakiś towar) z polecenia władz, często: zabierać coś na potrzeby wojska': 4,5 tony haszyszu zarekwirowali celnicy na lotnisku. Żywność zarekwirowana przez żołnierzy serbskich. lać. requisitio 'poszukiwanie' REKWIZYT l. 'przedmiot wykorzystywany na planie podczas kręcenia filmu lub na scenie teatralnej podczas przedstawienia': Przygotowanie rekwizytów, potrzebnych do nakręcenia filmu, którego akcja rozgrywa się przed wiekami, np. dawnej broni, naczyń, części garderoby, wymaga zazwyczaj konsultacji z historykami. 2. przen. 'potrzebny do czegoś przedmiot, przedmiot używany przy pewnych czynnościach': Przygotował broń, nóż, torbę i inne rekwizyty myśliwskie. W tym piśmie reklamowano rozmaite rekwizyty seksualne, które można kupić w seks sho-pach. REKWIZYTORNIA 'pomieszczenie, w którym przechowuje się rekwizyty teatralne lub filmowe' REKWIZYTOR 'osoba zatrudniona w teatrze lub w wytwórni filmowej, która zajmuje się przygotowaniem rekwizytów': Rekwizytor ściśle współpracował z charak-teryzatorem i dekoratorem wnętrz. niem. Requisit od łac. requisitus 'poszukiwany, wymagany' RELACJA l. 'stosunek czegoś do czegoś innego, zależność między czymś a czymś': Relacja między popytem a podażą towarów. Relacje wzajemne walut na rynku europejskim kształtowały się wczoraj następująco: [...] 2. 'sprawozdanie z jakichś wydarzeń': Relację ze spotkania prezydenta z dziennikarzami nadamy po "Wiadomościach". Wysłuchaliśmy relacji ze spotkań o mistrzostwo I ligi. 3. w kolejnictwie 'trasa pociągu od stacji początkowej do końcowej': Pociąg relacji Przemyśl--Szczecin. UWAGA: pod wpływem angielskim wyraz relacja bywa używany niepoprawnie w znaczeniu 'stosunki między osobami', np. "Jego osobiste relacje z premierem są dobre" (poprawnie: Jego osobiste stosunki, kontakty z premierem...). "Relacje międzyludzkie" (poprawnie: Stosunki międzyludzkie). RELACJONOWAĆ 'zdawać sprawę z czegoś, sprawo-zdawać': W audycji zrelacjonowano spotkanie ministra obrony narodowej z dziennikarzami. RELACYJNY l. 'taki, który zawiera relację - sprawozdanie z czegoś': Dokument miał charakter relacyjny, nie było w nim ani słowa komentarza. 2. 'związany z relacją między czymś a czymś innym': Pojęcie relacyjne. lać. relatio 'doniesienie' RELAKS 'odprężenie psychiczne połączone z odpoczynkiem fizycznym, zazwyczaj trwające krótko': Nie mogę sobie pozwolić nawet na relaks, a co dopiero na urlop! Pełny relaks. RELAKSOWY 'zawierający w sobie relaks, polegający na relaksie': Relaksowy dzień. Relaksowy film. RELAKSOWAĆ SIĘ 'zażywać relaksu, poddawać się relaksowi, odprężać się': Musisz się częściej relaksować, inaczej nie wytrzymasz. RELAKSACJA 'osiąganie relaksu za pomocą odpowiednich ćwiczeń; rozładowywanie napięcia nerwowego przez usuwanie jego przyczyn': Relaksacja poprzez skupienie wewnętrzne. Medytacja pozwala osiągnąć pełną relaksację. RELAKSACYJNY 'przynoszący relaksację; taki, który zapewnia rozładowanie napięcia psychicznego': Zajęcia relaksacyjne. Masaż relaksacyjny. ang. relax z łac. relaxatio 'ulżenie, złagodzenie, ulga' RELATYWNY książk. 'względny, ujmowany, oceniany lub rozumiany w relacji do czegoś innego': Przedwczoraj była u nas straszna awantura i wczoraj też niezła kłótnia, dziś jest relatywny spokój, chociaż wszyscy patrzą na siebie spode łba i pomrukują coś pod nosem. Bycie filią to rzecz relatywna: oddział banku w Bydgoszczy może być filią banku w Warszawie, a zarazem bankiem centralnym dla swoich filii w miejscowościach wokół Bydgoszczy. RELATYWIZACJA książk. 'ujmowanie czegoś, ocenianie i rozumienie, w relacji do czegoś innego': Nietzsche był zwolennikiem relatywizacji wartości, uważał, że moralność należy ujmować w relacji do natury ludzkiej, że "każdy ma taką moralność, jaka mu odpowiada: pan -pana, a niewolnik - niewolnika". RELATYWIZOWAĆ książk. 'ujmować coś, oceniać i rozumieć, w relacji do czegoś innego': Czy wysokość mandatów za wykroczenia drogowe należy relatywizo- 645 RELEGACJA REMEDIUM wać do zamożności osoby ukaranej? W efekcie tego za takie samo wykroczenie właściciel mercedesa zapłaci 200 złotych, a właściciel trabanta 50 złotych! RELATYWIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że poznanie, wartości estetyczne lub etyczne są względne -zależne od poznającego podmiotu oraz przeróżnych czynników': Relatywizm etyczny głosi, że wartości i oceny są historycznie zmienne i to, co jest dla pewnych ludzi dobre, dla innych jest złe. [...] idee Spencera wydały swoistą postać relatywizmu w teorii poznania. Najzwyklejszą jego postacią była psychologiczna, twierdząca, że poznanie jest zależne od umysłu poznającego, od jego procesów psychicznych. Spencer zaś zainicjował relatywizm biologiczny. Twierdził, że poznanie jest zależne od organizmu poznającego, od jego przystosowania się do potrzeb i warunków życia. (Tatarkiewicz) RELATYWISTA 'zwolennik relatywizmu': Relatywis-tami w dziedzinie epistemologii byli m.in. William Ha-milton i Herbert Spencer, zaś w dziedzinie etyki: Max Stimer i Fryderyk Nietzsche. RELATYWISTYCZNY 'związany z relatywizmem': Relatywistyczna teoria wartości Nietzschego. Relatywistyczne rozumienie etyki przez Wundta. lać. relatiyus 'względny' RELEGACJA książk. 'wyrzucenie, usunięcie, oddalenie ucznia ze szkoły lub studenta z uczelni': Relegować ucznia z liceum. Po marcu 1968 r. nastąpiły liczne rele-gacje studentów, którzy wystąpili przeciw komunistycznej władzy. RELEGOWAĆ książk. 'dokonać relegacji': Relegowano go z uczelni po czerwcu 1976 r. za pomoc robotnikom. lać. relegatio RELEGALIZOWAĆ oficj. 'czynić ponownie legalnym jakąś organizację, rzadziej jakieś działania, po okresie, w którym były one nielegalne, prawnie zakazane': Władze nie relegalizowały organizacji opozycyjnych, obawiając się zbytniej ich popularności. RELEGALIZACJA oficj. 'ponowna legalizacja czegoś, co było przez jakiś czas prawnie zakazane': Relegaliza-cja "Solidarności" była głównym postulatem opozycji w drugiej połowie lat 80. złożenie cząstki: re- i słowa: legalizacja RELEWANCJA w językoznawstwie strukturalnym 'zasada metodologiczna, zgodnie z którą należy wyodrębnić w opisie języka elementy i cechy istotne, tzn. pełniące określone funkcje w komunikacji językowej, i odróżniać je od elementów i cech nieistotnych dla niej' RELEWANTNY Cechy relewantne w językoznawstwie 'cechy istotne dla funkcji komunikatywnej języka' ang. relevance od: releyant 'związany z omawianą sprawą, istotny, znaczący' RELIEF 'kompozycja rzeźbiarska, stosowana jako element ozdobny budowli, wykonana na płaszczyźnie kamiennej, drewnianej lub metalowej techniką rzeźbienia, kucia, odlewania itp., z pozostawieniem tła, przeznaczona do oglądania tylko od frontu': Relief częściej niż jakakolwiek inna kompozycja plastyczna występuje w powiązaniu z architekturą. Kamienny relief. fr. relief z wl. rilievo RELIKT l. 'coś, co jako przeżytek z innej epoki przetrwało do naszych czasów: rzecz, zwyczaj, cecha itd.': Zlikwidowano wreszcie ostatni w naszym rejonie relikt z epoki socjalizmu - nierentowną, zatruwającą środowisko hutę, usytuowaną prawie w centrum miasta. 2. w biologu 'gatunek zwierząt lub roślin, który na jakimś obszarze występuje jako pozostałość dawnej fauny lub flory': Relikty fauny polodowcowej w Europie to m.in. zając bielak i pardwa, występujące w Alpach. RELIKTOWY w biologii 'będący reliktem': Reliktowa fauna i flora. Reliktowe gatunki skorupiaków. Jezioro reliktowe w geografii 'jezioro, które niegdyś stanowiło część morza lub innego, dużego jeziora, a obecnie jest od niego oddzielone w wyniku procesów geologicznych': Jeziora reliktowe w Polsce to m.in. Drużno i Gardno. Promieniowanie reliktowe w astrofizyce 'promieniowanie wypełniające Wszechświat, które nie pochodzi od gwiazd, ale powstało krótko (tj. ok. 300 000 lat) po Wielkim Wybuchu i jest jego efektem' mew. Relikt z łac. relictus 'pozostawiony' RELIKWIA zwykle w liczbie mnogiej RELIKWIE l. 'szczątki ciał świętych lub przedmioty mające z nimi jakiś związek': [...] jest w klasztorze w Oliwie siła innych najprzedniejszych relikwii, bez których nie byłby Zakon do takiej siły doszedł. [...] Jest krajka z szaty Najświętszej Panny, [...] jest ząb trzonowy Marii Magdaleny i głowienki z krza ognistego, w którym się Bóg Ojciec Mojżeszowi pokazał, jest ręka św. Liberiusza, a co kości innych świętych, tych bym na palcach u rąk i nóg nie zliczył... (Sienkiewicz) 2. 'cenne pamiątki po kimś lub pamiątki z jakiegoś okresu, niekiedy w formie żartobliwej': W październiku 1989 r. pod bramą Uniwersytetu Warszawskiego studenci sprzedawali relikwie z minionej epoki. Można było m.in. kupić - za jedyne 5 złotych - oddech Kiszczaka w słoiku. RELIKWIARZ 'skrzynka lub niewielka budowla, w których przechowywane są relikwie': W katedrze w Moguncji w złotym relikwiarzu przechowywane są szczątki ponad 20 świętych. lać. reliquiae 'szczątki, resztki' REMAKE (czytaj: rimejk) 'powtórne nakręcenie filmu na podstawie tego samego scenariusza; nowa wersja starego filmu (zwykle znanego, popularnego)': Aktorzy ci wystąpili w remake'u słynnego filmu "Casablanka". ang. remake REMEDIUM l. książk. 'lek na coś, sposób na coś': Remedium na kłopoty. 2. w technice 'dopuszczalne odstęp- 646 REMILITARYZACJA RENEGOCJACJE stwo przedmiotów znormalizowanych od wyznaczonej normy w zakresie ciężaru i wymiarów' 3. 'spadek wartości złotych i srebrnych monet, spowodowany ich zużyciem, starciem się w obiegu' lać. REMILITARYZACJA 'ponowne uzbrojenie się państwa pokonanego w wojnie, któremu traktaty pokojowe zabraniały posiadania dużej armii i wielkich ilości ciężkiego sprzętu wojskowego; także: ponowna militaryzacja jakiegoś terytorium: rozmieszczenie na nim silnych oddziałów wojskowych uzbrojonych w czołgi, działa, samoloty bojowe itd.': Remilitaryzacja Niemiec po I wojnie światowej. REMILITARYZOWAĆ 'dokonać remilitaryzacji jakiegoś państwa lub obszaru': W 1936 roku Hitler remilitary-zował Nadrenię, łamiąc tym samym postanowienia traktatu pokojowego z Wersalu. złożenie cząstki: re- i słowa: militaryzacja REMINISCENCJA zwykle w liczbie mnogiej: REMINISCENCJE l. książk .'przypomnienia czegoś, wspomnienia o czymś, zwłaszcza takie, które nasuwają się mimowolnie': To była podróż do miasta, gdzie spędziła ważną część swojego życia, pełna wspomnień, reminiscencji młodzieńczych miłości i pierwszych kroków artystycznych. Idąc samotnie po latach tym samym szlakiem, którym kiedyś wędrowali wspólnie z Andrzejem, czuł, jak cisną się, napływają reminiscencje z młodości. 2. w sztuce 'pogłosy, echa jakiegoś wybitnego dzieła lub twórczości wielkiego artysty w utworach innych twórców': Reminiscencje "Romantyczności" Mickiewicza w dramatycznym, opowiadającym o wojnie wierszu Broniewskiego "Ballady i romanse". Reminiscencje piosenek Włodzimierza Wysockiego w twórczości Jacka Kaczmarskiego. p.-fac. reminiscentia 'ponowne wspomnienie' REMISJA w medycynie l. 'ustąpienie, cofnięcie się choroby na pewien czas': Lekarz ocenił, że to tylko remisja choroby, po pewnym czasie objawy wrócą, konieczna jest więc operacja guza. l.przestarz. 'odłożenie sprawy w urzędzie' lać. remissio 'zwolnienie, osłabienie' REMITENT w finansach l. 'nadawca przekazu pieniężnego' 2. 'osoba, której - zgodnie z poleceniem trasanta -należy dokonać zapłaty, lub osoba, na której polecenie należy dokonać zapłaty': Remitent to zazwyczaj pierwszy uprawniony wierzyciel. REMITOWAĆ w finansach 'wskazywać na wekslu osobę, której ma być wypłacona suma wekslowa' niem. Remitent od łac. remitto REMONSTRACJA l. 'w dawnym prawie francuskim: przysługujące sądowi uprawnienie do niezarejestrowa-nia aktu prawnego, jeśli jest on niezgodny z zasadami obowiązującego prawa' 2. w prawie, w postępowaniu administracyjnym 'środek umożliwiający zmianę lub uchylenie decyzji przez organ, który ją wydał' 3. prze-starz. 'przedstawienie, zazwyczaj władzy zwierzchniej, odmiennego punktu widzenia, pokazanie niesłuszności jakichś decyzji, postanowień itp.' REMONSTROWAĆ l.przestarz. 'perswadować, tłuma-czyć' 2. przestarz. 'czyimś twierdzeniom przeciwstawiać swoje odmienne twierdzenia' niem. Remonstration REMOULADE (czytaj: remulad) 'zimny sos, przyrządzony z majonezu, jajek, czosnku, musztardy, octu, oliwy, cytryny i korzeni oraz innych składników': By przyrządzić remoulade, należy jajka drobno pokroić, a czosnek rozetrzeć z solą. fr. REN 'pierwiastek o liczbie atomowej 75 i masie atomowej 186,207, symbol Re: srebrzystoszary, ciężki metal, odporny chemicznie': Ren występuje w łupkach miedzio-nośnych. n-.lać. rhenium od łac. Rhenus 'Ren' RENDEZ-VOUS (czytaj: radewu albo randewu)pot. żart. 'spotkanie z sympatią, ukochaną osobą w umówionym miejscu, o określonej porze': Ich ostatnie rendez-vous zakończyło się grubo po północy. Miał rendez-vous z własną żoną. /'•• RENEGAT l. 'człowiek, który zdradził ojczyznę, przyjaciół, bliskich, a w dodatku połączył się z ich przeciwnikami': W czasie okupacji specjalne grupy AK wykonywały wyroki-na szczególnie okrutnych hitlerowskich oprawcach i Polakach - renegatach, którzy denun-cjowali rodaków i pomagali wrogowi. 2. przestarz. 'odstępca od wiary, odszczepieniec od Kościoła' UWAGA: Słowo renegat zawiera bardzo silny ładunek negatywny. Dla większości osób jest on w oczywisty sposób powiązany z treścią l. znaczenia, nie wynika natomiast z treści znaczenia 2., bowiem według współczesnych pojęć zmiana religii nie jest równa zdradzie ojczyzny i bliskich. Dlatego też znaczenie 2. pojawia się tylko w kontekstach historycznych. lać. sr. renegatus od łac. renegare 'zaprzeczać' RENEGOCJACJE 'powtórne negocjacje, powtórne rokowania w sprawach, co do których osiągnięto już porozumienie, w których zawarto już układ': Strona brytyjska zażądała renegocjacji w tej sprawie. Renegocjacje traktatu z Maastricht nie wchodzą w grę - powiedział minister. RENEGOCJOWAĆ 'prowadzić renegocjacje, układać się powtórnie w sprawach, co do których osiągnięto już porozumienie': Będziemy renegocjować warunki naszego stowarzyszenia z tą organizacją. złożenie cząstki: re- i słowa: negocjacje 647 RENESANS REPARACJE RENESANS l. inaczej: ODRODZENIE 'okres w kulturze europejskiej, rozpoczęty we Włoszech w XIV w., w Europie Zachodniej - w XVw., a w Polsce - w XVI w., charakteryzujący się m.in. rozkwitem nauk i sztuk, w centrum swego zainteresowania stawiających człowieka i jego sprawy, nawiązujący wyraźnie do antycznych idei artystycznych, np. harmonii i realizmu, oraz starożytnych ideałów obywatelskich i republikańskich': W odrodzeniu, będącym reakcją przeciw surowym formom średniowiecznego życia, hasłem musiała stać się wolność. Odrodzenie głosiło ją we wszystkich dziedzinach: w religii wytworzyło reformację, w polityce hasło wolności jednostek i narodów, godzące w powszechną monarchię średniowieczną - a podobnie było w nauce i filozofii. (Tatar-kiewicz) 2. 'odrodzenie, ponowny rozkwit czegoś': Renesans muzyki barokowej. Renesans ideałów rycerskich. Po wspólnym urlopie nastąpił renesans ich miłości. RENESANSOWY 'związany z renesansem - okresem w kulturze europejskiej': Do najwybitniejszych artystów renesansowych należą Michał Anioł, Leonardo da Vinci i Rafael Santi. Polscy pisarze renesansowi to m.in. Mikołaj Rej, Jan Kochanowski i Andrzej Frycz Modrzewski. fr. renaissance, dosłownie 'ponowne narodzenie' RENOMA 'opinia, którą człowiek, firma, instytucja cieszy się u innych'; dziś zazwyczaj: 'dobra opinia', dawniej: 'opinia w ogóle': Renomę zdobył sobie solidnością i rzetelnością. Ale ten polityk nie cieszy się dobrą renomą. RENOMOWANY 'odznaczający się bardzo dobrą opinią, znany z dobrej strony, cieszący się uznaniem w jakimś środowisku': Właściciel renomowanej waszyngtońskiej firmy adwokackiej. Najbardziej znane i renomowane firmy kosmetyczne przeznaczają ogromne środki na badania. fr. renommee RENOWACJA 'odnowienie, odświeżenie czegoś (jakiegoś przedmiotu, obiektu)': Renowacja Starego Miasta w Krakowie ciągnie się w nieskończoność. Prowadziliśmy wtedy renowację obrazu Canaletta. RENOWACYJNY 'będący renowacją, prowadzący renowację': Prace renowacyjne. Ekipa renowacyjna. lać. renoyatio 'odnowienie' RENTA l. 'świadczenie pieniężne wypłacane z tytułu ubezpieczeń społecznych osobom chorym lub niezdolnym do pracy': Żyć z renty. Renta inwalidzka. 2. w prawie 'długoterminowe świadczenie pieniężne, realizowane z funduszów ubezpieczeniowych, obejmujące trzy typy świadczeń: emeryturę (dawniej zwaną rentą starczą), rentę inwalidzką i rentę rodzinną (przyznawaną po śmierci żywiciela rodziny)': Po śmierci ojca dzieci dostawały niewielką rentę. 3. 'regularny dochód od kapitału' : Renta z tytułu wydzierżawionej ziemi. Renta kapitałowa. RENCISTA 'osoba utrzymująca się z renty - świadczenia pieniężnego z tytułu ubezpieczeń społecznych': Nastąpiła druga w tym roku rewaloryzacja świadczeń dla rencistów i emerytów. Krewki rencista pobił laską zaczepiających go chuliganów. RENTIER 'osoba, z reguły bardzo zamożna, utrzymująca się z odsetek od wkładów bankowych oraz papierów wartościowych': W Polsce zachodni rentierzy kojarzą się z rozleniwionymi bogaczami, tymczasem wielu z nich to osoby bardzo zaangażowane w działalność kulturalną, naukową lub charytatywną, przeznaczające nieraz znaczne sumy pieniędzy na cele społeczne. fr. rentę 'dochody, zwłaszcza stałe' \fr. rentier RENTGEN l. pot. 'aparat służący do wykonywania prześwietleń promieniami Roentgena': Szpital kupił nowy rentgen. 1. pot. 'prześwietlenie tymi promieniami': Zrobić rentgen klatki piersiowej. 3. pot. 'zdjęcie wykonane za pomocą tych promieni': Obejrzeć rentgen. 4. w fizyce 'jednostka dawki promieniowania jonizującego, symbol R' RENTGENOWSKI 'związany z promieniami Roentgena, wykonywany przy użyciu tych promieni': Zdjęcie rentgenowskie. Wilhelm Conrad Rontgen (1845-1923), fizyk niemiecki, jako pierwszy uczony tej specjalności został w 1901 r. uhonorowany za swe odkrycia Nagrodą Nobla RENTOWNY oficj. 'taki, który przynosi znaczące dochody, opłacalny': Rentowny zakład. Rentowna branża. Rentowna produkcja. Eksploatacja wielu kopalń jest nierentowna. RENTOWNOŚĆ w ekonomii 'nadwyżka przychodów nad poniesionymi kosztami': W maju rentowność zakładu obniżyła się o połowę. RENTOWAĆ SIĘ rząd. oficj. 'przynosić zysk, opłacać się': Przed zaciągnięciem kredytu trzeba sprawdzić, czy planowana produkcja się rentuje. niem. rentieren, wcześniej: renten 'opłacać się' REORGANIZACJA 'ponowne zorganizowanie czegoś, np. jakiegoś przedsiębiorstwa albo całej gałęzi gospodarki, według nowych zasad, ustaleń itp., mające przynieść korzyści i poprawić funkcjonowanie tego': Reorganizacja służby zdrowia. Przeprowadzono reorganizację instytutu naukowo-badawczego. REORGANIZATOR 'osoba dokonująca reorganizacji': Był sprawnym reorganizatorem, doświadczenie czerpał z okresu spędzonego w jednym z przedsiębiorstw w Wielkiej Brytanii. REORGANIZOWAĆ 'przeprowadzać reorganizację': Reorganizować firmę. Należy jak najszybciej zreorganizować system opieki społecznej. złożenie cząstki: re- i słowa: organizacja REPARACJE 'odszkodowanie, które musi zapłacić państwo, które przegrało wojnę - państwu zwycięskiemu': W latach 50. mocarstwa zachodnie, a także ZSRR i Polska, zrezygnowały z pobierania reparacji od RFN i NRD. fr. reparations od łac. reparatio 'odnowienie' 648 REPARTYCJA REPLIKA REPARTYCJA w ekonomii 'rozdzielanie przez państwo różnych dóbr - w sytuacji, gdy jest ich zbyt mało, np. z powodu wojny lub klęski żywiołowej* () Repartycja znaczeń w językoznawstwie 'zróżnicowanie znaczeń wyrazów pierwotnie jednoznacznych lub podział ich zakresów znaczeniowych': Między znaczeniami wyrazów: śnieżny i śniegowy - zachodzi powolna repartycja znaczeń. fr. repartition od łac. re- 'znów', partire 'dzielić' REPASAŻ rzadziej: REPESAŻ 'w niektórych konkurencjach sportowych, np. w żeglarstwie, szermierce, judo dodatkowa rozgrywka dla zawodników lub drużyn, mających ten sam wynik, przeprowadzana w celu wyłonienia zwycięzcy, przechodzącego do dalszych rozgrywek': Wygrać w repasażach. Zakwalifikować się do następnej rundy dopiero po repasażach. fr. repassage REPATRIACJA 'powrót do ojczyzny osób, które znalazły się poza jej granicami nie z własnej woli: jeńców wojennych, osób wywiezionych na roboty, przesiedlonych przymusowo, takich, którzy znaleźli się w obcym państwie w wyniku powojennej zmiany granic itd.': Repatriacja obywateli polskich po drugiej wojnie światowej objęła m.in. osoby wywiezione na roboty do Niemiec, jeńców obozów na terenie Rzeszy, osoby wywiezione ze wschodnich ziem polskich w głąb Związku Radzieckiego oraz Polaków mieszkających za Bugiem, którzy przesiedleni zostali na Ziemie Odzyskane. REPATRIANT 'osoba, która znalazła się poza granicami ojczyzny nie z własnej woli i wraca do niej': Urzędnicy polscy wydawali repatriantom tymczasowe dokumenty tożsamości na czas podróży. REPATRIOWAĆ 'dokonywać repatriacji': Po wojnie został repatriowany ze Lwowa do Wrocławia. REPATRIOWAĆ SIĘ 'o osobach wywiezionych, przymusowo przesiedlonych itd.: wracać do ojczyzny': Nie wszystkie osoby, które znalazły się po zakończeniu działań wojennych w Europie Zachodniej, chciały się repatriować do Polski. Znaczna część - tzw. dipisi - postanowiła zostać na Zachodzie i została przez aliantów zachodnich umieszczona w specjalnych obozach przejściowych. REPATRIACYJNY 'związany z repatriacją': Urząd repatriacyjny. REPATRIANCKI 'związany z repatriantami': Pociąg re-patriancki. Na granicy okazywali swe repatrianckie karty. p.-lać. repatriare 'wracać do ojczyzny' REPERKUSJA wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: REPERKUSJE książk. 'reakcje na coś, zwłaszcza reakcje polityczne lub społeczne, odbicie się tego w działaniach pewnych instytucji i zachowaniach ludzi': Aresztowanie przywódców opozycji przez rządy tego kraju wywołało natychmiastowe reperkusje na forum międzynarodowym. Nie przypuszczano, że przemówienie ministra wywoła tak poważne reperkusje wśród posłów. p.-lać. repercussio 'odbicie' REPERTORIUM l. książk. 'wykaz, rejestr czegoś, prowadzony w sposób umożliwiający szybkie odnalezienie żądanej informacji': Wertować repertorium. 2. wprawie 'księga prowadzona przez administrację sądu, w której zapisuje się wszelkie dane dotyczące prowadzonych spraw': Repertorium sądu wojewódzkiego. p.-lać. REPERTUAR 'zbiór filmów, sztuk lub przedstawień granych w określonym czasie w kinie, teatrze, operze itd. lub spis tego zbioru; także: zbiór utworów, ról, piosenek, "numerów" opracowanych i wykonywanych przez jakiś zespół artystów estradowych lub jakiegoś aktora, śpiewaka, sztukmistrza itd.': W repertuarze "Teatru Polskiego" w tym sezonie sąm.in. utwory Aleksandra Fredry, Juliusza Słowackiego i Sławomira Mrożka. Repertuar kin znajdziesz na ostatniej stronie miejscowej gazety. Pianista włączył do swego repertuaru kilka mniej znanych utworów Mozarta. Akrobata zaprezentował dyrektorowi cyrku kilka "numerów" ze swego bogatego repertuaru. fr. repertoire z łac. repertorium 'spis, wykaz' REPETA l.przestarz. 'dodatkowa porcja jedzenia': Chłopiec dostał repetę. 2. pot. 'powtarzanie klasy w szkole albo roku na studiach': Studia w szkołach publicznych są zasadniczo bezpłatne, ale za repetę studenci zwykle muszą płacić. REPETENT przestarz. 'osoba powtarzająca klasę': A dla panów repelentów będę miał specjalne zadanie: udekorować klasę na 3 maja. fiEPETOWAĆ przestarz. l. 'powtarzać klasę': Dwa razy repetował szóstą klasę. 2. w wojsku 'ładować broń przed oddaniem strzału': Repetuj! - rozległa się komenda. od łac. repetere 'powtarzać' REPETYTORIUM 'cykl wykładów, wykład, ćwiczenia itp. na wyższych uczelniach, na których dokonuje się powtórzenia już przerobionego materiału; także: książka z ćwiczeniami, służąca do powtórzenia przerobionego materiału': Repetytorium z gramatyki opisowej. Kupił sobie niedrogie repetytorium z języka niemieckiego. n.-lac. repetitorium od: repetitus 'powtórzony' REPLAY (czytaj: riplej albo riplej) 'odtworzenie jakiegoś fragmentu nagrania magnetowidowego (rzadziej: magnetofonowego)': Na replayu widać było wyraźnie, że zawodnik dotknął piłki ręką. Puścić replay. ang. replay REPLIKA (czytaj: replika) l. 'odpowiedź w dyskusji, odpowiedź na zarzuty': Słynął ze swoich błyskotliwych replik. 2. 'dokładna kopia czegoś (zwykle: dzieła sztuki) albo kogoś'; rzadziej: 'powtórzenie jakiegoś wydarzenia': Replika obrazu Malczewskiego. Był repliką Gor-baczowa-tyle że nieco szczuplejszego. Następnie obejrzeliśmy replikę lądowania Kolumba na Kubie. 649 REPORT REPRYWATYZACJA REPLIKOWAĆ l. 'odpowiadać na zarzuty': Po tych słowach replikował przedstawiciel zarządu. Nie replikował, milczał, i wszyscy myśleli, że się poddał. 2. rząd. 'tworzyć repliki - kopie': Zawodowo replikował obrazy van Gogha, ale podpisywał je własnym nazwiskiem. lać. replica od: replicare 'powtarzać, odpowiadać' REPORT w finansach 'umowa, zwykle zawierana przez osoby lub firmy grające na giełdzie na zwyżkę, której celem jest zarobienie na różnicy w kursie giełdowym w różnych momentach czasu' fr. report REPORTAŻ 'artykuł - zwykle średniej długości - w którym autor opowiada o czymś, co widział lub w czym brał udział': Do mistrzów polskiego reportażu należą m.in. Hanna Krall i Ryszard Kapuściński. Q Fotoreportaż 'reportaż w formie ciągu zdjęć, często uzupełnionych krótkim tekstem' () Reportaż radiowy 'opowiadanie na antenie o jakimś zdarzeniu, ciekawej osobie itd., często zawierające fragmenty wywiadów i podkład muzyczny' <) Reportaż filmowy 'filmy nakręcone przez naocznego świadka jakichś zdarzeń i połączone w jedno opowiadanie o czymś' REPORTAŻYSTA 'autor reportażu': Wielu wojennych reportażystów przypłaciło życiem swą odwagę. REPORTAŻOWY 'związany z reportażem': Materiały reportażowe. Publicystyka reportażowa. fr. reportage z łac. reportare 'donosić' REPORTER 'dziennikarz, który zbiera i przygotowuje informacje dotyczące najświeższych wydarzeń dla prasy, radia lub telewizji': Reporter telewizyjny. Przed sejmem jest już nasz reporter, który poinformuje państwa o najnowszych decyzjach parlamentu. REPORTERSKI 'związany z reporterem, charakterystyczny dla reportera': Reporterski sprzęt. Reporterska ciekawość. Przedstawił zdarzenia w reporterskim skrócie. ang. reporter 'donoszący, sprawozdawca' REPRESJE l. 'prześladowania za coś, surowe środki odwetu': Kraj ogarnęła fala represji politycznych. Nie ulegli represjom, trwali w oporze. 2. w prawie represje karne, represje administracyjne 'karanie przez państwo za czyny zabronione pod groźbą kary' REPRESJONOWAĆ 'stosować represje (w znaczeniu l. i 2.)': Byli wiele razy represjonowani przez milicję. REPRESYJNY 'nacechowany represjami, oparty na represji, odwetowy': Policyjny system represyjny. Akcje represyjne wobec przeciwników politycznych. lać. repressio 'stłumienie' REPREZENTATYWNY l. 'taki, który ma typowe, charakterystyczne cechy członka jakiejś zbiorowości; to, co ma cechy najbardziej typowe dla jakiejś grupy, klasy': Był to pisarz reprezentatywny dla romantyzmu. Powieść reprezentatywna dla Brandysa. 2. 'taki, który jest wiarygodnym odzwierciedleniem jakichś stosunków, poglądów i układów w jakiejś grupie': Badania przeprowadzono na reprezentatywnej próbie 4995 osób. Badania reprezentatywne. Reprezentatywne wyniki. z łac. repraesentatio 'wizerunek' REPRINT 'nowe wydanie książki (zwykle dawnej) identyczne z pierwowzorem, robione np. metodą fotokopiowa-nia lub kserowania': Reprint "Słownika wileńskiego". Zrobiono reprint "Pana Tadeusza" z roku 1834. REPRINTOWY 'będący reprintem': Wydanie reprtntowe. ang. reprint REPRODUKCJA l. 'kopia jakiegoś oryginalnego dzieła z zakresu sztuk plastycznych': Reprodukcja obrazu Chełmońskiego. 2. 'zrobienie takiej kopii metodą mechaniczną; powielanie oryginału': Techniki reprodukcji malowideł olejnych. 3. 'rozmnażanie zwierząt lub roślin, kontrolowane i sterowane przez człowieka': Reprodukcja trzody chlewnej. 4. w ekonomii 'stałe odtwarzanie czynników produkcji, zużywanych w procesie produkcji': Reprodukcja prosta. Reprodukcja rozszerzona. 5. w psychologii 'odtwarzanie czegoś w pamięci jako składnik ćwiczenia pamięci' REPRODUKTOR 'dojrzały samiec, najczęściej bydła domowego, zwykle najokazalszy i mający najlepsze cechy swego gatunku, używany do rozpłodu' REPRODUKOWAĆ 'wykonywać reprodukcje - kopie oryginałów': Reprodukowali obrazy malarzy naiwnych, bo na tego typu dzieła jest teraz popyt. REPRODUKCYJNY l. 'związany z wykonywaniem kopii oryginałów': Technika reprodukcyjna. 2. 'mający zdolność rozpłodu': Reprodukcyjny byk. fr. reproduction od łac. re- 'znów', productio 'wytwarzanie' REPRYMENDA książk. 'stanowcze, ostre napomnienie, udzielone przez osobę ważniejszą- mniej ważnej': Dostaliśmy od ojca reprymendę za próby wtrącania się do nie swoich spraw. Szef znowu udzielił jej reprymendy, a tak ją kiedyś chwalił. lać. reprimenda (liczba mnoga) 'rzeczy do usunięcia' REPRYWATYZACJA 'zwrot prywatnemu właścicielowi jego mienia (zwykle przedsiębiorstwa lub majątku ziemskiego), zabranego mu niegdyś przez państwo albo pozostającego pod zarządem państwa': Reprywatyzacja fabryki kabli. Ziemia uzyskana z reformy rolnej nie będzie podlegać reprywatyzacji. Reprywatyzacja kopalń w Wielkiej Brytanii. REPRYWATYZOWAĆ 'robić reprywatyzację': Reprywatyzowano brytyjskie huty i stalownie. W pierwszej kolejności reprywatyzujemy apteki. UWAGA: wyrazów reprywatyzacja i reprywatyzować nie można używać do obiektów, które nigdy nie były prywatne, np. w Polsce koleje. Te obiekty można tylko prywatyzować, czyli: Prywatyzacja (nie: reprywatyzacja) kolei w Polsce. Prywatyzować (nie: reprywatyzować) hutę "Katowice". złożenie z łac. re- 'powtórnie' i słowa: prywatyzacja 650 REPUBLIKA RESORPCJA REPUBLIKA 'forma ustroju państwa, w którym najwyższą władzę sprawują organy wybierane w wyborach pośrednich lub bezpośrednich - w zależności od regulacji konstytucyjnych; także: państwo o takim ustroju': We współczesnych republikach władza ustawodawcza należy do wybieranego parlamentu, zaś wykonawcza do odpowiedzialnego przed nim rządu, na którego czele stoi premier lub prezydent. REPUBLIKANIN l. 'zwolennik republiki jako formy ustroju państwowego' 2. 'członek partii mającej w nazwie słowo republika lub republikański': Demokraci i republikanie w senacie Stanów Zjednoczonych. REPUBLIKAŃSKI 'związany z republiką, mający formę republiki': Idee republikańskie. Władze republikańskie. Republikański ustrój niestety nie jest równoznaczny z istnieniem w państwie faktycznej demokracji i wolności. Republiką był także Związek Radziecki (oficjalna nazwa: Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich), republikami są Chiny (Chińska Republika Ludowa) i Iran (Islamska Republika Iranu). UWAGA: słowo rzeczpospolita to dokładne tłumaczenie -tzw. kalka językowa - łacińskiego wyrażenia res publica; tłumaczenie to zostało dokonane przed wiekami przez naszych przodków i całkowicie wrosło w nasz język i naszą świadomość, co pięknie świadczy o tradycjach republikańskich w Polsce. lać. res publica REPULSJA w psychologii 'wstręt, niechęć do czegoś': Re-pulsjato działanie "od" określonego przedmiotu, odchodzenie od danej sytuacji, oddalanie się od niej. REPULSYWNY w psychologii 'wzbudzający, wywołujący repulsję, odpychający': Repulsywne emocje. fr. repulsion z łac. repulsio 'odepchnięcie' REPUTACJA 'opinia, jaką się ma w jakimś środowisku': Nie chcieliśmy psuć reputacji polskim podróżnikom. Jeśli ktoś z taką reputacją trafił do tego klubu, to dla mnie tam już nie ma miejsca. Osoba o złej reputacji. lać. reputatio 'zachowanie, rozwaga' REQUIESCAT IN PACE (czytaj: rekfijeskat in pace) 'w Kościele katolickim: napis umieszczany na nagrobkach, a także zwrot używany w obrzędach pogrzebowych: niech odpoczywa w pokoju' lać. RESENTYMENT wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: RESENTYMENTY 'silna niechęć do kogoś albo do czegoś, uraza żywiona do kogoś': Odżywają zadawnione resentymenty, znowu obcych traktuje się jak wrogów. Czy ten film nie rozbudzi resentymentów antyniemiec-kich? Trzeba łagodzić resentymenty, unikać zadrażnień. UWAGA: wyraz resentyment bywa błędnie rozumiany jako "powrót uczucia", "nowe uczucie", "odrodzenie się sympatii". fr. ressentiment 'uraza' RES GESTAE (czytaj: res gęste) 'sławne, bohaterskie czyny': Opiewał rycerskie res gestae. Sformułowanie res gestae pojawia się w wielu tytułach średniowiecznych i starożytnych ksiąg, opowiadających o wielkich czynach sławnych ludzi lub rodów. lać. res gestae 'dokonane czyny' RESOCJALIZACJA 'oddziaływanie wychowawcze na osoby zdemoralizowane, wykolejone, nieprzystosowane do życia w jakiejś społeczności itd., która ma na celu umożliwienie im powrotu do normalnego życia w społeczeństwie; także: kierunek studiów, który przygotowuje do pracy wychowawczej z takimi osobami': Psycholog zajmował się resocjalizacją więźniów. Resocjalizacja prostytutek. Studiować resocjalizację. RESOCJALIZOWAĆ 'stosować różne metody, umożliwiające osobom zdemoralizowanym, nieprzystosowanym itd. powrót do normalnego życia': Udało mu się zre-socjalizować dwóch nieletnich przestępców. RESOCJALIZACYJNY 'związany z resocjalizacją, mający na celu resocjalizację': Do oddziaływań resocjalizacyjnych należą m.in. rozmowy i ukazywanie zgodnych z zasadami współżycia społecznego sposobów osiągania swych celów życiowych. złożenie cząstki: re- i słowa: socjalizacja RESOR 'element zawieszenia pojazdu, amortyzujący wstrząsy wywoływane w pojeździe podczas jazdy po nierównych drogach': Jechał po tak wyboistej drodze, że pękł mu resor. RESOROWAĆ l. 'montować resory w pojeździe, zaopatrywać go w resory': Na kolejnym stanowisku nowe auta są resorowane. 2. 'nieznacznie uginać się pod działaniem jakiejś zewnętrznej siły, amortyzując wstrząsy': Przejedź się ze mną, zobaczysz jak ten samochód resoruje. fr. ressort 'sprężyna' RESORT oficj. 'wyodrębniony zespół państwowych jednostek administracyjnych, podporządkowany członkowi rządu, zajmujący się sprawami określonego rodzaju': Resort ochrony zdrowia. Resort oświaty. Niektórzy dziennikarze w odniesieniu do wojska i policji używają określenia "resorty siłowe". niem. Ressort 'wyodrębniony dział spraw w jakiejś instytucji' RESORPCJA w chemii 'wchłanianie tlenu przez pęcherzyki płucne lub wchłanianie substancji chemicznych, np. substancji odżywczych, z jelit do naczyń krwionośnych lub limfatycznych; także: proces wchłaniania zachodzący w jakichś układach chemicznych': Resorpcja tlenu. RESORBOWAĆ w chemii 'wchłaniać': Składniki pokarmowe, np. glikoza i białka, są resorbowane przez ścianę jelita. RESORBER w technice 'urządzenie, w którym odbywa się resorpcja, będące elementem urządzeń chłodniczych' lać. resorbere 'wchłaniać' 651 RESPEKTOWAĆ RESTYTUCJA RESPEKTOWAĆ 'przestrzegać czegoś (zasad, układów, umów)': Od dawna respektuje się zasadę, że nie należy łączyć ze sobą biżuterii z prawdziwego i sztucznego złota. Co do mnie, uważam, że nie trzeba już respektować układów i porozumień Okrągłego Stołu. lać. respectare 'oglądać się na co, mieć wzgląd na co' RESPIRACJA w medycynie 'oddychanie' RESPIRATOR l. w medycynie 'aparat umożliwiający chorym sztuczne oddychanie tlenem w przypadku niewydolności lub zatrzymania oddychania naturalnego' 2. 'maska na twarz ze specjalnym filtrem, zabezpieczająca przed pyłem, kurzem itp., używana głównie przez górników' lać. respiratio RESPONDENT oficj. 'osoba, która odpowiada na pytania zawarte w ankiecie socjologicznej': 60% respondentów przyznało, że nie odczuwa pozytywnych skutków reform. ang. RES SACRA MISER (czytaj: res sakra mizer) 'nieszczęśliwy jest rzeczą świętą - napis spotykany na budowlach kościelnych i budynkach organizacji charytatywnych' lać., z Seneki I RESTAURACJA 'lokal gastronomiczny, zwykle elegancki, obsługiwany przez kelnerów, w którym można za opłatą zjeść posiłek przy stoliku': Zaprosił przyjaciół na obiad do restauracji. I RESTAURATOR 'osoba prowadząca restaurację - lokal gastronomiczny, zwykle jej właściciel' I RESTAURACYJNY 'związany z restauracją, lokalem gastronomicznym, mający charakter restauracji': Sala restauracyjna. Personel restauracyjny. Wagon restauracyjny. niem. (zwłaszcza w Austrii) Restauration II RESTAURACJA l. 'odnawianie zabytków architektury i dzieł sztuki, przywracanie im pierwotnego wyglądu': Trwały prace nad restauracją renesansowych kamieniczek. 2. 'przywrócenie na tron jakiejś dynastii, przywrócenie monarchii w jakimś państwie lub istnienia jakiegoś państwa; także: pierwszy okres funkcjonowania państwa po przywróceniu w nim na tron pewnej dynastii': Restauracja Burbonów we Francji w 1815 r. Restauracja państwa polskiego w 1918 r. Powieść Stendhala "Czerwone i czarne" przedstawia Francję w epoce restauracji. II RESTAURATOR 'osoba odnawiająca zabytki lub dzieła sztuki' RESTAUROWAĆ 'odnawiać zabytki lub dzieła sztuki': Restaurowano zespół pałacowy w parku. RESTAURATORSKI 'związany z restauracją - odnawianiem zabytków lub dzieł sztuki - lub osobami, które się tym zajmują': Prace restauratorskie. Pierwsze doświadczenia restauratorskie zdobył w Sandomierzu. fr. restauration m.in. 'odbudowa' RESTRUKTURYZACJA rzadziej RESTRUKTURALI-ZACJA 'przebudowa zasadniczych układów (struktury) czegoś', dziś zwłaszcza: 'przebudowa podstaw i układów wewnętrznych gospodarki kraju, wprowadzanie zasadniczych zmian własnościowych itd.': Cała nasza gospodarka będzie wymagała bolesnej restrukturyzacji. Ich przedsiębiorstwom grozi restrukturyzacja. Taka polityka nie umożliwi faktycznej re-strukturalizacji. RESTRUKTURYZOWAĆ 'przeprowadzać restrukturyzację czegoś': Musimy restrukturyzować kopalnie i cały przemysł górniczy. RESTRUKTURYZACYJNY 'taki, który ma na celu restrukturyzację': Działania restrukturyzacyjne rządu. złożenie cząstki: re- i słowa: strukturyzacja RESTRYKCJA zwykle w liczbie mnogiej: RESTRYKCJE 'różnego rodzaju ograniczenia o charakterze ekonomicznym lub politycznym': Społeczność międzynarodowa ostrzegła dyktatorskie władze tego kraju, że mogą zostać wprowadzone restrykcje w handlu z nim, a nawet całkowity zakaz tego handlu. Wprowadzono restrykcje walutowe: jednorazowo można było wymienić tylko kwotę do wysokości 100 dolarów amerykańskich. Rasistowskie władze mnożyły restrykcje wobec Murzynów, m.in. związane z dostępem do szkół i prawem posiadania ziemi. RESTRYKCYJNY 'związany z różnorodnymi ograniczeniami': Restrykcyjna polityka w zakresie zatrudnienia. Okupacyjny zarząd zakładu ogłosił bardzo restrykcyjne przepisy dla pracowników, w których właściwie wszystkiego zabraniano i za najmniejsze przewinienia groziły bardzo surowe kary. łac. restrictio 'ograniczenie' RESTYTUCJA l. książk. 'odtworzenie czegoś na podstawie zachowanych fragmentów lub szczątków, doprowadzenie do pierwotnego stanu': Restytucja dawnych zwyczajów i tradycji ludowych. 2. w prawie cywilnym 'odszkodowanie na rzecz poszkodowanego' 3. wprawie międzynarodowym 'zwrot bezprawnie zagarniętego mienia, np. mienia zagarniętego w czasie wojny innemu państwu lub jego obywatelom': Kraj nasz domaga się restytucji dóbr kultury, zagarniętych przez okupanta w czasie ostatniej wojny. 4. w postępowaniu sądowym 'przywrócenie terminu' 5. w biologii 'całkowite odtworzenie uszkodzonej tkanki lub narządu': Szkolnym przykładem restytucji jest odtwarzanie ogona przez salamandry. RESTYTUOWAĆ 'dokonywać restytucji - najczęściej przywrócenia do pierwotnego stanu': Po okresie rządów republikańskich restytuowano monarchię. fr. restitution, łac. restitutio 'zwrócenie' 652 RESUME RETURN RESUME (czytaj: rez-ime) książk. 'krótkie podsumowanie, streszczenie czegoś': Resume dyskusji. /'•• RETARDACJA l. w biologii 'późniejsze niż u przodków ewolucyjnych danego organizmu wykształcanie się jakiegoś narządu lub układu' 2. w nauce o literaturze 'chwyt kompozycyjny, w utworach fabularnych polegający na odwlekaniu pewnego zdarzenia, w lirycznych - na opóźnianiu pewnej konkluzji, rozstrzygnięcia myślowego, zwykle mający na celu stopniowanie napięcia i pobudzanie zainteresowania odbiorcy': Retardacja polega często na tym, że w bardzo ważnym momencie, gdy coś ma się stać, twórca kończy wątek i zaczyna mówić o czymś innym. lać. retardatio 'opóźnienie, zwłoka' RETENCJA l. w hydrologii 'czasowe zatrzymanie wody opadowej, np. w zbiornikach wodnych, ciekach, lodowcach; także: woda zmagazynowana w taki sposób' 2. w prawie 'przysługujące dłużnikowi prawo odmówienia zwrotu cudzej rzeczy do tego momentu, w którym zostaną zaspokojone jego roszczenia wobec tej osoby' RETENCYJNY w hydrologii 'służący do retencji, związany z retencj ą - zatrzymaniem wody': Warstwy retencyjne. () Zbiornik retencyjny 'zbiornik służący do regulowania poziomu wody w rzekach, a także do celów energetycznych' fr. retention z łac. retentio 'zatrzymanie' RETORSJE oficj. 'odpowiedź (ale w granicach prawa międzynarodowego) na sankcje - sankcjami podobnego typu, spotykana w stosunkach międzynarodowych, np. wprowadzenie wiz dla obywateli tego państwa, które wprowadziło wizy dla obywateli naszego państwa': Jeśli takie będzie nadal stanowisko dwunastki, zastosujemy wobec niej retorsje w postaci zakazu importu stamtąd produktów mlecznych. lać. retorsjo 'odwrócenie' RETORYKA l. 'sztuka wymowy: umiejętność pięknego przemawiania, logicznego i przekonującego wysławiania się': Retoryka, rozwinięta w starożytnej Grecji i Rzymie, stanowiła przez długie wieki ważny w nauce szkolnej przedmiot. Szczyt rozwoju retoryki w Polsce to XVI i XVII w., gdy była uważana za j edną z umiej ętnoś-ci niezbędnych dla obywatela biorącego udział w życiu publicznym, l.przen. 'pusta, nic nie znacząca mowa; także: charakterystyczny dla kogoś sposób wypowiadania się, zwłaszcza w polityce': To, co mówią kandydaci na ten urząd, to tylko przedwyborcza retoryka, o swych obietnicach zapomną nazajutrz po dniu głosowania. Nie odpowiada mi retoryka działaczy tej partii. RETOR przestarz. 'dobry mówca': Do najsłynniejszych starożytnych retorów należą Demostenes i Cyceron. RETORYCZNY 'związany z retoryką': Popis retoryczny. () Figury retoryczne 'sposoby stylistycznej budowy tekstu i środki językowe zalecane przez retorykę po to, by uczynić mowę piękniejszą, by poruszyć słuchacza lub przekonać go do pewnych racji': Do językowych środków retorycznych należą m.in. metafora, porównanie, hiperbola i gra słów. lać. rhetorica od gr. rhetorike techne 'sztuka wymowy' RETRANSMISJA 'przekazywanie słuchaczom lub telewidzom (z pewnym opóźnieniem) programu otrzymywanego z innej rozgłośni lub stacji telewizyjnej': Retransmisja walki bokserskiej w Atlancie. RETRANSMITOWAĆ 'dokonywać retransmisji': O 19.00 słuchacze będą mogli wysłuchać koncertu organowego retransmitowanego z katedry w Moguncji. złożenie cząstki: re- i słowa: transmisja RETRO 'o stylu, modzie, wyrobach rzemiosła: nawiązujący do przeszłości': Moda retro zazwyczaj nawiązuje do przeszłości niezbyt odległej. Np. stroje retro z lat 70. XX w. - przypominały te z lat dwudziestolecia międzywojennego. fr. retro od łac. retro 'wstecz' RETROSPEKCJA l. książk. 'przypominanie sobie, odtwarzanie w pamięci dawnych przeżyć': Dokonanie re-trospekcji pozwoli panu zrozumieć wiele z tego, co przeżywa pan dziś. 2. książk. 'odwoływanie się do przeżyć, faktów z przeszłości' 3. w nauce o literaturze 'przywoływanie w utworze zdarzeń wcześniejszych od momentu, w którym rozpoczyna się akcja; także: część utworu przywołująca te zdarzenia': Retrospekcją są w "Lalce" wspomnienia Starego Subiekta - zarówno te, które dotyczą jego młodości, jak i te, w których opisuje młodość Wokulskiego. RETROSPEKTYWNY albo RETROSPEKCYJNY l. książk. 'odnoszący się do przeszłości': Wystawa retrospektywna. 2. książk. 'opierający się na retrospekcji': Retrospekcyjny opis wydarzeń. RETROSPEKTYWA l. książk. 'ułożony chronologicznie przegląd dzieł jakiegoś twórcy, jakiejś epoki itp., głównie w zakresie sztuk plastycznych i filmu': Retrospektywa znanego rysownika przyciągnęła tłumy miłośników jego kreski i barwy. 2. książk. 'odtwarzanie, przypominanie dawnych wydarzeń; także: te wydarzenia': W retrospektywie Mickiewicz przedstawił dzieje Horesz-ków i Sopliców z ostatnich lat I Rzeczypospolitej. ang. retrospection RETROWIRUSY w biologii 'rodzina wirusów zawierających materiał genetyczny w postaci RNA (kwasu rybonukleinowego)': Retrowirusy mogą wywoływać u zwierząt i ludzi białaczkę i mięsaki. Jednym z retrowiru-sówjest HIV - wirus wywołujący chorobę AIDS. ang. retrovirus RETURN 'w tenisie i badmintonie: odegranie piłki lub lotki': Po dwóch kolejnych retumach zawodnik hiszpański przeszedł do ataku. ang. retum 653 RETUSZ REWELACJA RETUSZ 'drobne poprawki jakiegoś, już gotowego, dzieła plastycznego; usunięcie jakichś szczegółów z negatywu fotografii lub naniesienie ich na negatyw; także: drobne poprawki tekstu': Artysta nanosił na obraz niewielkie, kolorystyczne retusze. Konieczne były retusze tekstu, złagodzenie niektórych sformułowań. RETUSZER 'specjalista w dziedzinie retuszu fotograficznego' RETUSZOWAĆ 'dokonywać retuszu czegoś': Fotograf starał się wyretuszować z negatywu znamię na jej ramieniu. fr. retoucher, złożenie cząsti: re- oraz słowa: toucher 'poruszać' w języku francuskim REUMATYZM inaczej GOŚCIEC 'grupa różnych chorób, objawiających się dotkliwym bólem stawów, mięśni, ścięgien i kości': Chorować na reumatyzm. Nabawić się reumatyzmu. REUMATYK 'osoba cierpiąca na reumatyzm': Jako reu-matyk dotkliwie odczuwał każdą zmianę pogody. REUMATYCZNY 'związany z reumatyzmem, spowodowany reumatyzmem': Bóle reumatyczne. Zmiany reumatyczne. n.-lac. rheumatismus zgr. rheumatismós od: reuma 'prąd, płynięcie' REWALIDACJA l. wprawie 'przywrócenie mocy prawnej, ważności jakiemuś dokumentowi, postępowaniu prawnemu' 2. w medycynie 'rehabilitacja psychiczna: przywracanie sprawności w zakresie funkcjonowania życiowego, utraconej w wyniku zaburzeń psychicznych': Ważną rolę w rewalidacji odrywa socjoterapia. 3. w medycynie, ogólniej 'działania mające na celu przywrócenie inwalidom możliwości prowadzenia normalnego trybu życia': Do szeroko rozumianej rewalidacji możemy zaliczyć także nauczanie i szkolenie zawodowe dzieci kalekich oraz wychowanie dzieci z różnego rodzaju defektami psychicznymi i fizycznymi. REWALIDOWAĆ l. wprawie 'dokonywać rewalidacji - przywrócenia mocy prawnej' 2. w medycynie 'prowadzić rewalidację w znaczeniu 2. i 3.' fr. revalider REWALORYZACJA l. 'przywrócenie wartości jakiemuś świadczeniu pieniężnemu, np. emeryturom, także oszczędnościom, poprzez dodanie do nich pewnej kwoty': Rewaloryzacja książeczek mieszkaniowych. Rewaloryzacja rent i emerytur. 2. 'podwyższenie kursu własnego pieniądza w stosunku do walut obcych': Rząd niemiecki ogłosił rewaloryzację marki w stosunku do dolara o 3,2%. 3. 'przywrócenie wartości obiektom zabytkowym, także zniszczonym dziełom sztuki, dawnym przedmiotom użytkowym itp.': Rewaloryzacja zabytków Krakowa. Rewaloryzacja pomieszczeń dawnego dworku szlacheckiego. REWALORYZOWAĆ l. 'dokonywać rewaloryzacji w znaczeniu l.': Rząd zrewaloryzuje wszystkie emerytury. 2. 'dokonywać rewaloryzacji w znaczeniu 2.': Japonia nie zamierza obecnie rewaloryzować jena. 3. 'dokonywać rewaloryzacji w znaczeniu 3.': Dzięki temu można będzie zrewaloryzować niemal całe lubelskie Stare Miasto. złożenie cząstki: re- i słowa: waloryzacja REWANŻ l. 'odpłacenie się komuś za coś czymś podobnym, zwłaszcza odegranie się na kimś za swoje krzywdy': Traktują one rozwód jako okazję do osobistego rewanżu za nieudane małżeństwo. W rewanżu przetrzymywał jej sprawę przez następne trzy miesiące. Dodał kryształ, w rewanżu otrzymał wspaniały pozłacany puchar. 2. 'możliwość, sposobność do odegrania się (zwłaszcza w sporcie)', także: 'spotkanie, mecz, które dają sposobność do takiego odegrania się': Liczyłem na rewanż za Barcelonę. Tym razem wygrał ŁKS, jak będzie w rewanżu - trudno przewidzieć. REWANŻOWAĆ SIĘ 'odpłacać tym samym za to samo, zwłaszcza odgrywać się czymś podobnie złym za doznane zło': Zrewanżował mu się tak samo wredną opinią zawodową. Konserwatyści rewanżują się twierdzeniem, że to właśnie rządy liberałów doprowadziły do recesji. Musimy się im zrewanżować równie wystawnym przyjęciem. REWANŻYZM 'polityka jakiegoś państwa (zwykle po przegranej wojnie), polegająca na dążeniu do odwetu, do rewanżu na innym (zwykle zwycięskim) państwie': Rewanżyzm niemiecki po I wojnie światowej. REWANŻYSTA 'zwolennik rewanżu, zwłaszcza w polityce państwowej; zwolennik rewanżyzmu': Rewanżyś-ci niemieccy. REWANŻYSTOWSKI albo REWANŻYSTYCZNY 'dotyczący rewanżysty albo rewanżyzmu, dążący do rewanżu, taki, który jest przejawem rewanżyzmu': Organizacje rewanżystowskie. fr. revanche REWELACJA 'coś zupełnie nowego, a przy tym bardzo pod jakimś względem pozytywnego; także ktoś niezwykły, np. niebywale uzdolniony': Jego odkrycia archeologiczne uznano za rewelację. Ta wiadomość to prawdziwa rewelacja. Młoda belgijska skrzypaczka była prawdziwą rewelacją w świecie muzyki. REWELACYJNY 'będący rewelacją, niezwykły, zdumiewający, niecodzienny': Rewelacyjny wynalazek. Rewelacyjny lek. Znajoma powiedziała jej, że w tym sklepie ceny są po prostu rewelacyjne, nawet o połowę niższe niż gdzie indziej. UWAGA: Rewelacyjność czegoś i w ogóle całe pojęcie rewelacji ma bardzo względny charakter: to, co w nauce jednej epoki jest rewelacją (np. machina parowa), w innej jest przeżytkiem. W środkach masowego przekazu słowa: rewelacja, rewelacyjny - są nadużywane ze względów reklamowych, co dzień pojawiają się nowe rewelacje na wszelkie możliwe tematy. od łac. revelatio 'odsłonięcie, ujawnienie' 654 REWELERS REWOKACJA REWELERS 'członek kwartetu lub kwintetu wokalnego (rzadziej tercetu) męskiego, rzadziej żeńskiego lub mieszanego, wykonującego a cappella lub z akompaniamentem utwory muzyki rozrywkowej, zwykle żartobliwe, czasem liryczne': Do najpopularniejszych na świecie zespołów rewelersów należeli śpiewacy z amerykańskiego kwartetu kierowanego przez Franka Banta. Dużą popularność w latach 40. XX w. zdobył żeński zespół rewelersów "Andrews sisters". Rewelersi wyszli z mody, gdy zyskały popularność zespoły rockowe. ang. reveller 'hulaka, biesiadnik' REWERS l. 'lewa, spodnia część jakiegoś płaskiego przedmiotu': Awers i rewers monety. Rewers karty do gry. Rewers tkaniny, haftu. Rewers rysunku, obrazu. 2. w handlu i bankowości 'dokument, na którym kwituje się pożyczone pieniądze lub odbiór jakichś przedmiotów': Podpisał rewers i odebrał pieniądze z kasy. 3. 'w bibliotece: krótki formularz wypełniany przez czytelnika zamawiającego książkę': Wpisał na rewersie autora, tytuł i sygnaturę książki oraz numer swojej karty bibliotecznej . fr. revers z łac. reversus 'odwrócony w tył' REWERSOR inaczej: NAWROTNIK w technice 'urządzenie służące do zmiany kierunku działania jakiegoś mechanizmu, np. do odwracania kierunku jazdy' REWERSYJNY w technice 'zdolny do zmiany kierunku czegoś': Silnik rewersyjny. ang. reverser REWIA l. 'widowisko rozrywkowe, składające się ze skeczów, monologów, piosenek itp., złączonych zwykle zapowiedziami konferansjera, mające bogatą oprawę sceniczną': Teatrzyk "Qui pro quo" wystawił nową rewię. 2. pot. 'pokaz, przegląd czegoś': Obejrzeliśmy prawdziwą rewię kostiumów plażowych i kąpielowych, wypełnionych apetyczną treścią. Rewia mody. 3.przestarz. 'przegląd wojska' REWIOWY 'związany z rewią, będący częścią rewii': Numery rewiowe szły jeden po drugim, publiczność bawiła się znakomicie. Teatrzyk rewiowy. Aktor rewiowy. Tancerka rewiowa. fr. revue REWINDYKACJA 'odzyskiwanie utraconej własności, dokonywane najczęściej na drodze sądowej': Rewindykacja dóbr kościelnych zabranych w okresie PRL. Rewindykacja dworku ciągnie się od 4 lat. REWINDYKOWAĆ 'odzyskiwać swoją własność, dokonywać rewindykacji': Rewindykować majątek po ciotce. REWINDYKACYJNY 'taki, który dotyczy rewindykacji': Proces rewindykacyjny. Postępowanie rewindykacyjne. () Rewindykacyjny związek zawodowy 'taki, który domaga się głównie oddania pracownikom jakichś dóbr, zajmuje się przede wszystkim roszczeniami pracowników, walczy o odzyskanie przez nich praw i przywilejów' lać. revindicatio od revindicare 'znowu odbierać' REWIR l. 'wyznaczony teren, patrolowany przez kogoś; także; rejon łowiecki': Leśniczy wyszedł na obchód swojego rewiru. 2. 'w lokalu gastronomicznym: stoliki obsługiwane przez jednego kelnera' 3. 'dawniej: dzielnica miasta, obwód' 4. 'w obozach hitlerowskich: szpital obozowy' niem. Revier REWITALIZUJĄCY w połączeniu: kosmetyki rewitali-zujace 'kosmetyki, których zadaniem jest przywrócenie skórze (głównie skórze twarzy) właściwości ochronnych': Kosmetyki rewitalizujące mogą mieć postać kapsułek, kremów, maseczek. fr. revitalisante REWIZJONIZM l. w polityce międzynarodowej 'dążenie do obalenia lub zmiany obowiązujących umów i traktatów, zwłaszcza dotyczących granic państwowych': Kanclerz Gerhard Schróder przeciął swym zdecydowanym oświadczeniem wszelkie rozważania na temat niemieckiego rewizjonizmu: "Nie mamy żadnych roszczeń terytorialnych wobec sąsiadów, a rząd federalny nie zamierza obciążać stosunków z nimi kwestiami politycznymi i prawnymi wynikającymi z przeszłości". 2. w dawnym ruchu robotniczym, zwłaszcza wśród komunistów 'kierunek dążący do zmiany niektórych zasad marksizmu; w praktyce także: wszelkie niezgodne z aktualnie obowiązującą doktryną idee': Działacze Komunistycznej Partii Polski zostali w 1937 r. oskarżeni przez Stalina o rewizjonizm, wielu z nich wymordowano, a partię, jako infiltrowaną przez wywiad wojskowy - rozwiązano. REWIZJONISTA 'zwolennik rewizjonizmu w l. lub 2. znaczeniu': Straszenie zagrożeniem ze strony rewizjonistów niemieckich było ulubionym chwytem propagandy PRL. REWIZJONISTYCZNY 'związany z rewizjonizmem w l. Lub 2. znaczeniu': Polityka rewizjonistyczna. Rewizjonistyczne tendencje. Rewizjonistyczne poglądy euro-komunistów. fr. revisionnisme, złożenie łac. re- 'na nowo' i visio 'widzenie' w języku francuskim REWIZYTA 'wizyta składana komuś, u kogo wcześniej było się gościem, zwłaszcza taka wizyta o charakterze oficjalnym': We wrześniu premier uda się z rewizytą na Węgry. REWIZYTOWAĆ 'składać rewizytę': Marszałek Sejmu rewizytował w ubiegłym tygodniu Speakera brytyjskiej Izby Gmin. złożenie cząstki: re- i słowa: wizyta REWOKACJA l. oficj. 'odwołanie przedstawiciela państwa z zagranicznej placówki': Posłowie opozycji domagali się rewokacji pani ambasador. 2. oficj. 'od- 655 REWOLTA REZERWA wołanie z urzędu kościelnego' 3. 'dawniej: odwołanie, cofnięcie czegoś': Rewokacja pozwu. REWOKOWAĆ l. 'dokonać rewokacji - odwołania z urzędu' 2. 'dawniej: odwołać coś, unieważnić' 3. 'dawniej: zmienić wyznanie': A ówże kapitan Szenberk nie rewokował? - pytał pan Michał. / Gdzie tam! umarł w bezecności, jak i żył. / -Że też ludzie wolą się i zbawienia wyrzec jak swego uporu! - westchnął pam Longinus. (Sienkiewicz) lać. reyocatio 'odwołanie' REWOLTA 'bunt, rozruchy, prowadzące do przewrotu i obalenia legalnych władz': To, co wy nazywacie rewolucją, my inaczej niż rewoltą nazwać nie możemy, albowiem ruchawka ta ma na celu usunięcie władz konstytucyjnych i legalnych. fr. revolte z wl. rivolta REWOLUCJA l. 'gwałtowna, głęboka zmiana w jakiejś dziedzinie': Rewolucja przemysłowa w XIX w. przeobraziła wiele rolniczych krajów Europy Zachodniej w centra kapitalizmu i gospodarki wielkotowarowej. Rewolucja seksualna w latach 60. XX w. oznaczała radykalne zerwanie z mieszczańskimi wyobrażeniami o charakterze związku między kobietą a mężczyzną, jej konsekwencje w dziedzinie obyczajowości - np. idea partnerstwa - trwają do dziś. 2. 'gwałtowna zmiana polityczna, w której uczestniczą wielkie masy ludzkie': Rewolucja bolszewicka w 1917 r. doprowadziła do przejęcia władzy w Rosji przez rady żołnierskie i robotnicze, kierowane przez bolszewików. Efektem Wielkiej Rewolucji Francuskiej z 1789 r. było obalenie absolutyzmu i zaprowadzenie republiki oraz zasad demokratycznych. W XIX w. w Polsce rewolucjami nazywano też powstania narodowe, zwłaszcza powstanie listopadowe. REWOLUCJONISTA 'uczestnik ruchu rewolucyjnego - zmierzającego do dokonania w państwie rewolucji lub dokonującego jej': Lenin i związani z nim rewolucjoniści byli przekonani o konieczności radykalnych działań i zastosowania masowego terroru dla zwycięstwa rewolucji w całej Rosji. Jak wspomina Kajetan Koźmian - w 1830 r. w Warszawie przedstawiciele stronnictw konserwatywnych nie kryli swej niechęci do młodocianych rewolucjonistów, którzy narazili Polaków na walkę bez szansy zwycięstwa. REWOLUCJONIZOWAĆ l. 'zmieniać szybko i gruntownie jakąś dziedzinę': Odkrycia Alberta Einsteina, Nielsa Bohra i Wemera Heisenberga zrewolucjonizowały dwudziestowieczną fizykę. 2. 'szerzyć idee rewolucyjne, pobudzać masy do rewolucji': Odezwy bolszewików i działalność komisarzy zrewolucjonizowały robotników i wojsko. REWOLUCYJNY l. 'związany z rewolucją - gwałtowną, głęboką zmianą w jakiejś dziedzinie': Rewolucyjna teoria Kopernika. Rewolucyjne zmiany w modzie, wprowadzone w latach 20. XX w. przez Coco Chanel. 2. 'związany z rewolucją - gwałtowną zmianą polityczną': Manifest rewolucyjny. Ruchy, partie rewolucyjne. Do najbardziej znanych polskich pieśni rewolucyjnych należy "Warszawianka II", napisana w 1879 r. przez Wacława Święcickiego, członka I Proletariatu, poetę i socjalistę, rozpoczynająca się od stów: "Śmiało podnieśmy sztandar nasz w górę". fr. rćyolution od p.-lać. revolutio 'obrót w koło, przewrót' REWOLWER 'krótka broń palna, z magazynkiem w kształcie bębenka, obracającym się po każdym strzale, służąca do strzelania z niewielkiego dystansu': Rewolwer jest bronią, którą ładuje się wolniej niż zwykły pistolet; do jego zalet, które sprawiają, że jest używany przez armie i policje wielu krajów, należy natomiast prostota konstrukcji i niezawodność. REWOLWEROWIEC 'osoba, która szybko i trafnie strzela z rewolweru, a walkę przy użyciu tej broni traktuje jako sposób na życie i źródło utrzymania': Rewolwerowiec to jedna z typowych postaci westernu. Pojedynek rewolwerowców. amer. revolver od łac. revolvere 'obracać ponownie'; pierwszy rewolwer został skonstruowany w połowie XIX wieku przez amerykańskiego inżyniera Samuela Colta (1814-1842) REWOLWING albo REWOLWINGOWY KREDYT w ekonomii 'kredyt odnawialny, automatycznie udzielany na nowo po spłaceniu' ang. revolving credit REZERWA l. 'zapas czegoś, odkładany na chwilę, gdy może być bardzo potrzebny': Rezerwa żywności, opału, amunicji. Sięgać do rezerwy. Mieć coś w rezerwie. 2. 'powściągliwość, nieufność, dystans w zachowaniu': Odnosić się do kogoś, do czegoś z rezerwą. Zachowywać rezerwę w kontaktach z ludźmi. 3. 'osoby, które odbyły przeszkolenie wojskowe i mogą być powołane do wojska w razie potrzeby': Po odbyciu rocznej czynnej służby wojskowej zostali przeniesieni do rezerwy. 4. 'oddziały wojskowe pozostawione w odwodzie w czasie działań wojennych' 5. 'zawodnicy sportowi, przygotowani do zastąpienia na zawodach, w rozgrywkach swoich kontuzjowanych lub z jakichś powodów odwołanych kolegów' REZERWOWY l. 'będący w zapasie, stanowiący zapas': Rezerwowy sprzęt. 2. 'taki, który zastępuje kogoś w zawodach sportowych - przymiotnik; także: zawodnik zastępujący kolegę z drużyny - rzeczownik': Rezerwowy bramkarz. Rezerwowi rozgrzewali się na murawie. 3. 'związany z rezerwą - osobami przygotowanymi do służby w wojsku': Oddziały rezerwowe. REZERWISTA 'żołnierz rezerwy': Panowie rezerwiści, czyście zapomnieli, jak się bawią żołnierze 3. Pułku? REZERWUAR l. 'zbiornik służący do przechowywania lub magazynowania wody; także: woda mieszcząca się w tym zbiorniku': Przed remontem instalacji musieli całkowicie opróżnić rezerwuar. 2. książk. 'duży zbiór, zasoby czegoś; także: miejsce, gdzie się one znajdują': Kolonie stanowiły dla metropolii rezerwuar taniej siły roboczej. fr. reserve z łac. reseryere 'zachowywać' 656 REZERWACJA REZYDENCJA REZERWACJA 'wcześniejsze zamówienie sobie miejsca gdzieś, biletu na coś itp.': Rezerwacja miejsca w samolocie, w hotelu. Zrobić rezerwację biletów na występ słynnego barytona. REZERWOWAĆ l.'dokonywać rezerwacji': Rezerwować stolik w restauracji. 2. 'przeznaczać na coś': Na pokrycie kosztów reformy rezerwujemy odpowiednią kwotę w przyszłorocznym budżecie. 3. 'zastrzegać, ograniczać do czegoś': Dobrze będzie, j eśłi pan poseł zarezerwuje określenia w rodzaju "kamaryla" do kręgów związanych z jego własnym ugrupowaniem politycznym. () Rezerwować sobie prawo do czegoś 'zapewniać sobie prawo do korzystania z tego': Rezerwuję sobie prawo do pierwszeństwa w zakupie tych obrazów. fr. reservation z łac. reservere 'zachowywać' REZERWAT l. 'teren wydzielony, chroniony prawem ze względu na szczególne walory przyrodnicze, krajoznawcze, unikatową florę i faunę': Rezerwat żubrów w Białowieży. 2. 'w obu Amerykach, Australii i Afryce: wydzielony teren, często o pewnej autonomii zewnętrznej, który zamieszkuje ludność autochtoniczna': 3. przen. 'miejsce będące reliktem, ostatnim śladem czegoś; także: miejsce ciche, spokojne': Barwne stragany były ostatnim rezerwatem tutejszego handlu, który zniknął już z innych dzielnic miasta. Kuba - rezerwat komunizmu w Ameryce Środkowej. niem. Reservat z łac. reservatus 'zachowany' REZOLUCJA l. 'pisemna uchwała jakiegoś zgromadzenia, wyrażająca jego stanowisko w określonej sprawie, zawierająca pewien program działania lub żądania, zwykle o charakterze politycznym lub ekonomicznym': Rezolucja międzynarodowego zgromadzenia kobiet w sprawie dopuszczalności aborcji. Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ w sprawie polityki Izraela wobec ludności palestyńskiej. 2. przestarz. 'cecha człowieka: inteligencja połączona z wielką przedsiębiorczością, pozwalająca wyjść cało z każdej opresji': Waćpana rezolucja aż w oczy bije: mało kto by tak gładko odpowiadał i tak przemyślnie z łap tego oprawcy by się wywinął. REZOLUT przestarz. 'osoba odznaczająca się rezolucją w 2. znaczeniu': Pan Michał rozweselił się słuchając opowiadania, a w końcu rzekł: - Niech ci Bóg sekunduje, Jędrek! Z takim rezolutem można by i do piekła iść! (Sienkiewicz) REZOLUTNY ' odznaczający się rezolucją w 2. znaczeniu, (obecnie) zwłaszcza w odniesieniu do młodych osób - bystry i zaradny': Świetnie i śmiało się tam umiała zachować, to bardzo rezolutna dziewczyna. Chłopczyk umiał na każde pytanie znaleźć rezolutną odpowiedź. fr. resolution od: resolu 'zdecydowany, śmiały' REZON książk. 'pewność siebie, śmiałość': Odzyskać, stracić rezon. Odpowiedziała z rezonem, nie bacząc na to, że rozmawia z następcą tronu. fr. raison 'rozsądek', z łac. ratio, dopełniacz: rationis REZONANS l. 'pogłos, dobra słyszalność dźwięków w pomieszczeniu': Rezonans w wielkim salonie powodował, że dobrze było słychać każdy krok. 2. w fizyce 'szybki wzrost amplitudy drgań układu fizycznego pod wpływem działania drgań zewnętrznych o częstotliwości zbliżonej do częstotliwości drgań własnych tego układu' 3. 'czyj as reakcja na coś': Wystąpienie lidera tej partii wywołało duży rezonans w kręgach prawicowych. 4. w muzyce 'zjawisko wzmocnienia dźwięku spowodowane pobudzeniem do drgań o tej samej częstotliwości ciała sprężystego, sąsiadującego ze źródłem dźwięku, wykorzystywane w niektórych instrumentach' || UWAGA: w znaczeniu 3. wyraz nadużywany. I REZONOWAĆ 'współgrać, współbrzmieć': Układy rezonujące. REZONANSOWY 'odnoszący się do rezonansu, wykorzystujący rezonans': Drgania rezonansowe. REZONACYJNY <} Narządy rezonacyjne 'u niektórych zwierząt: narządy, które wzmacniają głos i wpływają na jego barwę, wysokość' REZONATOR l. w fizyce 'układ, w którym zachodzi zjawisko rezonansu' 2. 'część niektórych instrumentów muzycznych wywołująca rezonans, np. pudło skrzypiec, mandoliny, płyta rezonansowa' fr. resonance z p.-lać. resonantia 'oddźwięk' REZONERSTWO 'mówienie, wypowiadanie się na jakiś temat z dużą pewnością siebie, z przekonaniem o swojej racji; także: mówienie wyniosłym tonem, moralizujące, pouczające': Twórczość pełna rezonerstwa. Jego wystąpienie cechowało rezonerstwo, a nawet pewna doza buty. REZONER l. 'osoba wypowiadająca się w ten sposób': Aż wreszcie trafiła kosa na kamień i nasz rezoner natknął się na damę, która dała popis takiej butnej elokwencji, że nie pozostało mu nic innego, jak zamilknąć. 2. w nauce o literaturze 'w utworze epickim lub dramatycznym: postać komentująca przedstawione osoby, interpretująca wydarzenia, formułująca morał dzieła' II REZONOWAĆ 'mówić, wypowiadać się z dużą pewnością siebie, z przekonaniem o swojej racji': Nie rezo-nuj pan, panie Rybka, bo będę zmuszony przypomnieć stare powiedzenie, że dzieci i ryby głosu nie mają. fr. raisonneur REZUREKCJA 'w liturgii katolickiej: uroczysta msza z procesją odprawiana o świcie w dzień Wielkiejnocy lub wieczorem w Wielką Sobotę': Uczestniczyć w rezurekcji. Odprawiać rezurekcję. lać. kość. resurrectio 'zmartwychwstanie' REZYDENCJA 'okazała, reprezentacyjna siedziba jakiegoś dostojnika lub osoby bardzo zamożnej': Rezydencja papieska. Rezydencja premiera. Rezydencja magnata prasowego. 657 REZYSTANCJA RIKSZA albo RYKSZA REZYDOWAĆ książk. 'o osobach ważnych lub bogatych: mieszkać, przebywać gdzieś': Król rezydował w letnim pałacu o dziesięć mil od stolicy. REZYDENT l. w historii 'przedstawiciel dyplomatyczny metropolii w państwie zależnym' 1. przestań, 'ubogi krewny lub wysłużony oficjalista mieszkający we dworze i będący na utrzymaniu gospodarza': Upokarzało ją to, że ojciec był rezydentem u pana Wacława, ale na razie nie mogła tego zmienić. 3. 'osoba przebywająca gdzieś czasowo jako przedstawiciel jakiejś firmy; także: organizacji przestępczej': Polski rezydent biura podróży. Zamordowano rezydenta mafii pruszkowskiej w Szczecinie. REZYDENTURA l. 'ośrodek obcego wywiadu w danym państwie' 2. w historii 'godność, urząd rezydenta -przedstawiciela dyplomatycznego; także: siedziba tego urzędu' REZYDENCJALNY albo REZYDENCJONALNY l. 'odnoszący się do rezydencji': Pałac rezydencjonalny. 2. 'związany z rezydowaniem, przebywaniem w miejscu sprawowania urzędu' fr. rsidence od łac. residere 'przebywać' REZYSTANCJA w fizyce 'opór elektryczny czynny (omowy): wielkość charakteryzująca przewodnik, przez który płynie prąd stały': Rezystancja wyraża się stosunkiem napięcia elektrycznego U, przyłożonego do przewodnika, do natężenia I prądu, który przez ten przewodnik płynie: R = U/I REZYSTYWNOŚĆ w fizyce 'opór elektryczny właściwy: wielkość, która charakteryzuje przewodnik jednorodny o stałym przekroju poprzecznym i określonej długości': Rezystywność przewodnika o przekroju S i długości t wyraża się wzorem: R = p * t/S (p to opór elektryczny właściwy, R - rezystancja) REZYSTOR inaczej: OPORNIK ELEKTRYCZNY w elektrotechnice 'element obwodu elektrycznego, w którym dokonuje się przemiana energii elektrycznej w ciepło': Rezystory są włączane do obwodów elektrycznych po to, aby ograniczyć wartość płynącego przez nie prądu. fr. resistance REŻIM albo REŻYM l. 'system rządów, porządek ustrojowy, władza' (określenie używane niemal wyłącznie z bardzo ujemnym nacechowaniem emocjonalnym): Po 40 latach komunistycznego reżimu trudno jest się przyzwyczaić do wolności. Uchodźcy spod reżimu Poi Pota. Pachołkowie nowego reżymu. 2. 'rygorystycznie przestrzegany tryb postępowania, odżywiania się, pracy; dyscyplina, którą ktoś sobie narzuca': Miał ściśle określony reżim dnia. Przestrzegać reżimu żywieniowego. REŻIMOWY albo REŻYMOWY 'taki, który należy do reżimu, który jest dla niego charakterystyczny': Reżymowi pisarze. Reżimowi oprawcy w UB. Prasa reżimowa. fr. regime REŻYSER 'twórca dzieła teatralnego, filmowego lub radiowego: osoba, która kieruje całością prac nad tym dziełem i kształtuje je według swej koncepcji artystycznej': Jerzy Hoffman jako reżyser jest najbardziej znany ze swych filmów będących adaptacjami dzieł literackich, m.in. całej "Trylogii" Henryka Sienkiewicza, "Trędowatej" Heleny Mniszkówny i "Znachora" Tadeusza Dołęgi-Mostowicza. REŻYSERIA 'ogół czynności związanych z artystyczną realizacją sztuki teatralnej, filmu, słuchowiska radiowego itd.': Reżyseria filmowa polega m.in. na kierowaniu wieloosobowym zespołem aktorów, a także pracą scenografów, autorów zdjęć, kompozytorów itd. W tradycyjnym hollywoodzkim modelu reżyseria ograniczała się do realizacji zdjęć, we współczesnym kinie reżyser jest wyłącznym twórcą dzieła filmowego. Wiele filmów w reżyserii Andrzeja Wąjdy należy do wybitnych osiągnięć europejskiego kina. REŻYSEROWAĆ 'tworzyć jako reżyser film, spektakl lub audycję radiową': Reżyserując "Cyda" Comeille'a, powierzyła główne role młodym, niedoświadczonym aktorom. W rezultacie powstała piękna opowieść o miłości. REŻYSERSKI 'związany z reżyserem lub z reżyserią': Studiowała na wydziale reżyserskim. To był prawdziwy talent reżyserski. fr. rćgisseur od łac. regere 'rządzić' RHYTHM AND BLUES (czytaj: rytm end blus) l. 'styl w rozrywkowej muzyce wokalno-instrumentalnej, powstały pod koniec lat 40. XX wieku w USA, pochodzący od tradycyjnego bluesa, wykorzystujący instrumenty elektryczne i elektroniczne': Grać rhythm and bluesa. 2. 'utwór utrzymany w tym stylu' RHYTHMANDBLUESOWY (czytaj: rytmendblusowy) 'związany z rhythm and bluesem': Kluby rhythmandb-luesowe. Piosenkarka rhythmandbluesowa. ang. rhythm and blues RICHTER SKALA 'skala wykorzystywana do określania siły trzęsienia ziemi w jego ognisku': Skala Richte-ra jest skalą otwartą, nie określa więc, jaka jest największa moc badanego zjawiska. Najsilniejsze odnotowane dotąd trzęsienie ziemi miało moc 9,5 w skali Richte-ra. od nazwiska Chariesa Francisa Richtera (1900-1985), geofizyka amerykańskiego RIESLING (czytaj: riziing) l. 'jedna z najszlachetniejszych odmian winorośli, uprawiana głównie w Nadrenii' 2. 'wytrawne białe wino wyprodukowane z tej winorośli, mające korzenny bukiet': Wypili po kieliszku rieslinga, rozkoszując się jego wspaniałym bukietem. niem. Riesling RIKSZA albo RYKSZA l. 'lekki, dwukołowy pojazd, ciągnięty przez człowieka, używany w krajach Dalekiego Wschodu, głównie do przewożenia pasażerów' 2. 'trzy- 658 I RING ROJALIZM kołowy rower do przewożenia pasażerów (jednego lub dwóch) albo towarów': Ryksze używane były w Polsce w czasie okupacji hitlerowskiej. RIKSZARZ 'osoba prowadząca, napędzająca siłą swych mięśni rikszę - w l. lub 2. znaczeniu': Rikszarz.pedałował zawzięcie. niem. Rikscha z jap. I RING 'kwadratowe podwyższenie o wymiarach ustalonych przepisami, ogrodzone barierkami z napiętych lin, na którym odbywają się walki bokserskie': Po ciężkim nokaucie bokser został zniesiony z ringu. RINGOWY 'odbywający, znajdujący się na ringu, związany z ringiem': Sędzia ringowy został przez pomyłkę uderzony przez jednego z bokserów. ang. II RING w ekonomii 'zwykle krótkotrwałe porozumienie firm zawierane w celu podwyższenia cen na rynku na pewien towar': Ring to jedna z prostszych form monopolizacji rynku, polegająca np. na zatrzymaniu przez producentów towarów w składach, by w ten sposób wywołać popyt przewyższający podaż i wzrost ceny. ang. ring, od znaczenia 'pierścień' RIPOSTA książk. l. 'odpowiedź komuś w dyskusji, zwłaszcza inteligentna i cięta': Błyskotliwe riposty pisarza peszyły jego oponentów. 2. przen. 'działanie, które jest odpowiedzią, reakcją na działanie kogoś innego, zwłaszcza kontratak w sporcie': Na każdy atak Angielek nasze piłkarki odpowiadały błyskawiczną ripostą. RIPOSTOWAĆ książk. l. 'odpowiadać komuś w dyskusji, zwłaszcza inteligentnie i dość ostro': Minister wysłuchał zarzutów dziennikarzy francuskich, dotyczących przeprowadzanej reformy, a potem ripostował, przypominając im, jak wielkie trudności wywołało wprowadzenie podobnych zmian w ich kraju. wl. riposta 'odpowiedź' RISOTTO (czytaj: rizotto) 'zapiekana potrawa z gotowanego ryżu wymieszanego z warzywami, mięsem i ostrymi przyprawami': Kelnerka podała dwie porcje risotta i butelkę chianti. Risotto, kojarzone dziś powszechnie z kuchnią włoską, jest często spotykaną potrawą kuchni arabskiej, gdzie robi sieje z baraniny. RITTBERGER (czytaj: ritberger) 'w łyżwiarstwie figurowym: skok z jazdy tyłem, w którym łyżwiarz po odbiciu sięjedną nogą wykonuje jeden obrót lub więcej obrotów i spada na tę samą nogę, z której się odbił' niem. od nazwiska W. Rittbergera (1891-1975), łyżwiarza niemieckiego, który pierwszy wykonał taki skok RIWIERA 'wybrzeże morskie charakterystyczne dla klimatu śródziemnomorskiego, opadające ku południu i osłonięte górami od północy lub od strony, z której wieją chłodne wiatry': Riwiera jest zwykle miejscem wypoczynku i rozrywki, odwiedzanym tłumnie przez większą część roku. Francuska Riwiera. Riwiera włoska. fr. riviere 'rzeka' Rn symbol pierwiastka chemicznego: radon (zob.) ROCK albo ROCK AND ROLL (czytaj: rokendrol) l. 'gatunek popularnej muzyki (najczęściej) tanecznej o parzystym metrum, z mocno wybijanym rytmem i prostą melodią, zazwyczaj granej przez nieduże zespoły muzyczne używające gitary, gitary basowej i perkusji': Rock narodził się w połowie XX wieku w Stanach Zjednoczonych z połączenia muzyki Czarnych - rhythm and bluesa, oraz Białych - country. W kolejnych dziesięcioleciach powstawały różne odmiany muzyki rokowej, często bardzo różne od pierwotnego rocka: soul, rock psychodeliczny, jazz rock, rock progresywny, hard rock, punk rock i heavy metal. 2. 'szybki taniec towarzyski w metrum 4/4 z dużą liczbą figur': Wywijał partnerką w szalonym rock and rollu. ROCKER (czytaj: roker) albo ROCKMAN (czytaj: rok-men) 'wykonawca muzyki rockowej': Wielu słynnych rockmanów wywodziło się z niezamożnych, robotniczych rodzin. ROCKOWIEC (czytaj: rokowiec) l. 'to samo, co rocker' 2. 'miłośnik muzyki rockowej': Na ich występ oczekiwało tysiące rockowców. ROCK-OPERA inaczej: OPERA ROCKOWA 'opera, której podstawą jest muzyka rockowa': Do najsłynniejszych oper rockowych świata należą dzieła Andrew Lioy-da Webbera i Tima Rice'a "Jesus Christ Superstar" oraz "Evita". ROCKOWY 'związany z rockiem': Muzyka rockowa. Wykonawcy rockowi. amer. rock and roli, dosłownie 'kołysz się i obracaj' ROD 'pierwiastek o liczbie atomowej 45 i masie atomowej 102,906, symbol Rh: srebrzystobiały, twardy, trudnoto-pliwy metal szlachetny': W przyrodzie rod występuje w platynie. Rod jest używany do wyrobu zwierciadeł reflektorów. n.-lac rhodium, odgr. rhódon 'róża' RODEO 'w Ameryce: popisy w ujeżdżaniu koni, mocowaniu się z byczkami, władaniu lassem itp.': Na rodeo do miasteczka zjechali wszyscy okoliczni kowboje. Był mistrzem rodea, specjalistą w ujeżdżaniu koni i krępowaniu byczka lassem. amer. z hiszp. ROJALIZM 'wierność i podporządkowanie się królowi, zwłaszcza w tej sytuacji, gdy walczy on o władzę w państwie z innymi siłami politycznymi': Dzieje osiem-nastowiecznej Francji świadczą o tym, że rojalizm był 659 ROKFOR ROMANS tam dość silny. W czasie rewolucji i po niej zarówno we Francji, jak i na emigracji, istniały poważne siły polityczne opowiadające się za przywróceniem monarchii i osadzeniem ponownie na tronie Burbonów. ROJALISTA 'zwolennik rojalizmu': W końcu XVIII w. we Francji rojaliści byli przeciwnikami politycznymi republikanów i bonapartystów. ROJALISTYCZNY 'związany z rojalizmem': Rojalistycz-na postawa. Ruchy rojalistyczne w Wandei. fr. royalisme od: roy 'król' ROKFOR 'ser pleśniowy robiony z owczego mleka, mający ostry smak': Przy produkcji rokforu warstwy masy serowej są przekładane (przy umieszczaniu w foremkach) warstwami zarodników pleśni. fr. roquefort od nazwy francuskiej wsi, słynnej z wyrobu tego sera: Roquefort ROKOKO l. 'styl w sztukach plastycznych, głównie w architekturze wnętrz, charakteryzujący się lekkością i dekoracyjnością form, asymetrią i wykorzystywaniem motywów roślinnych i egzotycznych, wywodzący się z baroku, występujący w Europie w XVIII wieku': W XVIII w. barok przechodzi w uśmiechnięte, lekkie rokoko. We Francji rokoko jest nazywane stylem Ludwika XV. 2. 'kierunek literacki powstały we Francji w połowie XVIII wieku, charakteryzujący się lekkością, wdziękiem formy, humorem, a także upodobaniem do sielankowości i sentymentalizmu': Charakterystyczne dla rokoka są z jednej strony poematy heroikomiczne, z drugiej - sielanki. fr. rococo zfr. rocaille 'muszla zdobiąca grotę' ROKOSZ l. 'w dawnej Polsce: bunt szlachty wzniecony przeciwko królowi w obronie zagrożonych swobód': Rokosz Zebrzydowskiego. Szlachta podnosząca rokosz zawiązywała zwykle konfederację. 2. 'w dawnej Polsce: zjazd, zwykle całej szlachty, a nie tylko jej posłów, na sejm' od węg. rakas 'zbiegowisko' ROKPOL 'ser z mleka krowiego, z przerostem pleśni, produkowany w Polsce': Do rokpolu, podanego z pieczywem lub z krakersami, serwujemy czerwone wino. złożenie: rok(for) pol(ski) ROLLERY 'rodzaj wrotek, połączonych z butami, w których kółeczka są ustawione jedno za drugim, w jednej linii; łyżworolka': Rollery powinny pozostawiać jeden ślad, jeśli tak nie jest, nie są one sprawne. ROLLLER 'ten, kto jeździ na łyżworolkach': Grupy rol-lerów próbowały swoich umiejętności na specjalnym podjeździe. ROLLERKA 'kobieta-roller' ang. roller ROLMOPS 'marynowany filet śledziowy z przyprawami, zwinięty w rulonik': Rolmopsy z musztardą. Rolmopsy z jabłkiem. Rolmopsy z kiszoną kapustą. niem. Rolimpos od: rollen 'zwijać'. Mops - rasa psa: tak zwinięty, zrolowany, że przypomina mopsa (słowo z dialektu berlińskiego) ROM 'komputerowa pamięć stała, tylko do odczytu': Pamięć ROM nie może być zmieniona w czasie pracy z programem, lecz przez zmianę konstrukcyjną. W ROM-ie są zapisane podstawowe dane i programy komputera, nie zmieniające się w czasie jego pracy, np. program uruchamiający komputer. ang. Read-OnIy Memory 'pamięć tylko do odczytu' ROMADUR 'miękki ser dojrzewający, mający łagodny smak, pokrywający się szarożółtą lub czerwonawą pleśnią': Romadur, tak jak inne sery z porostem pleśni, ma najlepszy smak i aromat wówczas, gdy skórka jest jeszcze miękka, a głąb masy - elastyczny. niem. Romadur ROMANCA l. w nauce o literaturze 'hiszpański utwór epicko-liryczny, początkowo ludowy, wykorzystujący fragmenty dawnych epopei, pokrewny balladzie': Romanca, od XVI wieku obecna w literaturze dworskiej, wywarła wpływ na poezję europejską w okresie romantyzmu. 2. w muzyce 'pieśń lirycz-no-sentymentalna o prostej budowie zwrotkowej, popularna pod koniec XVIII wieku' hiszp. romance ROMANISTYKA l. 'nauka zajmująca się badaniem języków i literatur romańskich oraz kultury i tradycji narodów romańskich' l. pot. 'wydział uniwersytecki, na którym studiuje się tę naukę': Zdawać na romanistykę. ROMANISTA 'specjalista w dziedzinie romanistyki' ROMANIZACJA l. 'rozpowszechnianie kultury romańskiej i języków romańskich na terenach zamieszkanych przez ludność nieromańską, a pozostających pod politycznym wpływem narodów romańskich' 2. 'w czasie dominacji starożytnego Rzymu: upowszechnianie łaciny i kultury rzymskiej na terenach podbitych' ROMANIZOWAĆ 'dokonywać romanizacji w l. lub 2. znaczeniu': Romanizować obszary bałkańskie. fr. romanistique od łac. Romanus 'rzymski' ROMANS l. w nauce o literaturze 'obszerny utwór narracyjny, pisany prozą lub wierszem, poświęcony przygodom miłosnym, o powikłanej, pełnej perypetii i nieprawdopodobnych zdarzeń fabule; gatunek powstały przed ukształtowaniem się powieści': Romans był znany już w literaturze starożytnej, w Polsce rozwinął się w XVII w. 2. 'lekka powieść o tematyce miłosnej, zazwyczaj nie-mająca wartości artystycznej': W pociągu czytywała zwykle harlekiny lub inne romanse. 3. w muzyce 'pieśń liryczno-sentymentalna wywodząca się z pieśni trubadurów': Nucili piękny rosyjski romans, opowiadający o Puszkinie, zaśnieżonej Moskwie i zapomnianej miłości. 660 ROMANTYZM ROOMING albo ROOMING IN 4. w muzyce 'powolny utwór instrumentalny o śpiewnej melodyce' 5. 'znajomość o charakterze erotycznym, przygoda erotyczna': To był typowy romans biurowy, więc wszyscy byli zdziwieni, kiedy Zygmunt się rozwiódł, a wkrótce potem ogłosili z Wandą, że się pobierają. ROMANSOWAĆ 'przeżywać romanse': Romansowała z kolegą z pracy. ROMANSOWY pot. 'przeżywający liczne i częste romanse, skłonny do romansowania': Uważaj, to bardzo romansowa panna, ale chyba nigdy jeszcze nikogo nie pokochała naprawdę. fr. romance z hiszp. ROMANTYZM l. 'prąd ideowy i artystyczny w I połowie XIX w., głoszący wyzwolenie narodowe i demokratyzację społeczeństw, pełny i nieskrępowany rozwój osobowości, kult uczucia i pierwiastków irracjonalnych, zainteresowanie ludowością, kulturą Wschodu, średniowieczem, zaś w sferze formy artystycznej - odrzucenie ścisłych rygorów klasycyzmu': W literaturze polskiej za początek romantyzmu przyjmuje się wydanie "Ballad i romansów" Mickiewicza w 1822 r., za koniec zaś - upadek powstania styczniowego w roku 1864. 2. 'postawa osoby, która w swym postępowaniu kieruje się bardziej uczuciami niż rozumem; także: uczuciowość, poetycki urok, tajemniczość czegoś': Wzruszał mnie jej romantyzm, jej zamiłowanie do piękna, chęć zatrzymania na dłużej tego, czego zatrzymać się nie da. Romantyzm wielkiej włóczęgi. ROMANTYK, l. 'artysta tworzący według zasad romantyzmu': Do najwybitniejszych romantyków należeli m.in. George Byron, Aleksander Puszkin, Fryderyk Chopin, Franciszek Schubert, Eugćne Delacroix. 2. 'osoba, która w swoim postępowaniu kieruje się bardziej uczuciami niż rozumem': Jego przyjaciel był romantykiem, wrażliwym na ludzką niedolę i zawsze gotowym do bezinteresownych poświęceń dla wielkich idei. ROMANTYCZNY l. 'związany z romantyzmem -prądem ideowym i artystycznym w I połowie XIX w.': Do najwybitniejszych dzieł polskiej literatury romantycznej należą m.in.: "Dziady" Adama Mickiewicza, "Król-Duch" Juliusza Słowackiego i "Nie-Boska komedia" Zygmunta Krasińskiego. 2. 'odznaczający się uczuciowością, poetyką, często też: tajemniczością': Romantyczna miłość. Romantyczne spotkanie nad jeziorem. ROMANTYKA 'bycie romantycznym w 2. znaczeniu, zwłaszcza w odniesieniu do pewnych sytuacji, cech dzieł sztuki itd.': Romantyka gór i lasów. Romantyka nokturnów Chopina. fr. romantisme, romantique, pierwotnie 'odpowiadający duchowi powieści rycerskich' ROMAŃSKI l. 'wywodzący się ze starożytnej kultury rzymskiej, powstały pod jej wpływem, mający z nią związek': Pismo romańskie. Kultura romańska. () Styl romański 'styl - przede wszystkim w architekturze sakralnej i sztukach plastycznych - panujący od XI do XIII wieku w Europie, charakteryzujący się stosowaniem półkolistych sklepień i łuków, prostotą i masywnością' O Do wspaniałych zabytków stylu romańskiego w Polsce należy kościół cystersów w Wąchocku. {) Języki romańskie 'języki wywodzące się z łaciny ludowej, m.in.: portugalski, hiszpański, francuski, prowansalski, kata-loński, retoromański, włoski, rumuński' 2. 'charakterystyczny dla stylu romańskiego, zbudowany w tym stylu': Kościół romański w Trzebnicy. fr. roman z łac. Romanus 'rzymski' ROMEO I JULIA l. 'młodzi kochankowie ze starej włoskiej legendy, połączeni gorącą, głęboką miłością, silniejszą niż dzieląca ich rody nienawiść i mocniejszą niż śmierć': Historia Romea i Julii stała się kanwą niezliczonych utworów literackich, z których niewątpliwie najsłynniejszy jest dramat Szekspira. Cyprysy mówią, że to dla Julietty, / Że dla Romea, ta łza znad planety / Spada - i w groby przecieka; (Norwid) 2. przen. często żart. 'para młodych, bardzo zakochanych osób' ROMEO żart. 'ukochany, mężczyzna zalecający się do kobiety': Pozbądź się choć na chwilę tego swojego Romea, bo chciałam z tobą spokojnie porozmawiać o Dusi. dramat Szekspira "Romeo i Julia" po raz pierwszy wystawiono w 1596 r. RONDO l. 'dolny, szeroki brzeg kapelusza, otaczający jego główkę': K-apelusz z wywiniętym rondem. 2. 'skrzyżowanie ulic, mające kształt kolistego placu z biegnącymi wokół niego jezdniami; także: plac w mieście, od którego promieniście rozchodzą się ulice': Rondo Waszyngtona. Rondo de Gaulle'a. Wjechać na rondo. 3. w muzyce 'forma instrumentalna, występująca samodzielnie bądź jako część (zwykle ostatnia) sonaty, symfonii lub koncertu': Twórcy klasyczni, np. Haydn, tworzyli ronda o prostej budowie. W okresie romantyzmu rondo rozbudowano pod względem rozmiarów. 4. w nauce o literaturze 'dwurymowy układ stroficzny, złożony co najmniej z 8, a zwykle 12-15 wersów, w którym refren dwukrotnie powtarza początkowe słowa utworu, powstały w poezji francuskiej w XV wieku': W poezji polskiej kunsztowna forma ronda pojawia się w utworach niektórych modernistów, m.in. Przesmyc-kiego-Miriama. fr. rondeau od: rond 'okrągły' z łac. rotundus ROOMING albo ROOMING IN (czytaj: ruming) 'system stosowany w szpitalach położniczych, polegający na umieszczaniu matki i nowo narodzonego dziecka w jednym pokoju - tak, by matka mogła się nim od początku opiekować': Nowoczesny system rooming in był na wsi stosowany od zawsze, tylko że tam matka mogła dodatkowo liczyć na pomoc babki lub innych kobiet z rodziny. ang. od czasownika: to room 'dzielić z kimś mieszkanie, pokój' 661 RORATY RUBIEŻ RORATY 'w liturgii katolickiej: msza odprawiana ku czci Najświętszej Maryi Panny, wcześnie rano w okresie adwentu': Zrywał się na roraty. od łac. rorate coeli 'spuście rosę, niebiosa' - pierwsze łacińskie słowa mszy śpiewanej na roratach RO-RO albo STATEK RO-RO 'statek przy stosowany do przeładunku drobnicy, przy wykorzystaniu pojazdów kołowych, które wjeżdżają na jego pokłady przez specjalne wrota': Statki ro-ro są ładowane i rozładowywane za pomocą specjalnych pojazdów, bez użycia dźwigów portowych. skrót ang. wyrażenia: roll-on-roll-off 'wtaczać, wytaczać' ROSTBEF 'mięso z tylnej części wołu; także: pieczeń z tego mięsa': Przyrządzić rostbef. Rostbef po angielsku z puddingiem. ang. roasbeefod: roast 'pieczeń', beef'wołowina' I ROTA 'formuła przysięgi, np. składanej przed sądem, wojskowej; także: tekst przyrzeczenia': Studenci czytali staropolskie roty sądowe. Po 1989 r. zmieniła się rota przysięgi wojskowej. Słynny wiersz Marii K-onopnic-kiej "Rota" ma formę uroczystego przyrzeczenia. II ROTA l. 'w wojskach od XV do XVII w.: podstawowy oddział pieszy lub konny': W dawnym wojsku rota odpowiadała współczesnej kompanii lub szwadronowi kawalerii. 2. 'oddział pieszy, będący najmniejszą jednostką organizacyjną w wojskach zaciężnych w XVII w.': Do najwyżej cenionych w XVII w. oddziałów należały roty zaciężnej piechoty niemieckiej, słynne z umiejętności wojskowych i męstwa. od łac. rota 'koło', niem. Rotte ROTACJA l. w fizyce i technice 'obracanie się jakiegoś ciała wokół swej osi': Rotacja pocisku karabinowego zaczyna się w lufie. W ruch obrotowy wprawiają ją spiralne bruzdy lufy. 2. oficj. 'przesuwanie pracowników na kolejne miejsca pracy (jakby ruchem okrężnym) lub zwalnianie (się) jednych pracowników i przyjmowanie na ich miejsce innych': W wielu nowoczesnych firmach obowiązuje zasada rotacji pracowników, uważa się, że powinni oni poznać specyfikę pracy na różnych stanowiskach. Niskie pensje i wysokie wymagania doprowadziły do bardzo dużej rotacji kadr w tej instytucji, rocznie zwalniało się ponad 30% pracowników, na których miejsce siłą rzeczy przyjmowano ludzi nowych i niedoświadczonych. 3. w rolnictwie 'jeden cykl płodozmia-nu' 4. w poligrafii 'druk za pomocą maszyny rotacyjnej' 5. w sporcie 'ruch skrętny górnej połowy tułowia w ewolucjach narciarskich' ROTACYJNY 'obrotowy, wirujący; taki, którego działanie jest związane z obracaniem się elementów': Ruch rotacyjny. Scena rotacyjna. Kosiarka rotacyjna. () Maszyna rotacyjna 'maszyna drukarska, w której papier przesuwa się między dwoma obracającymi się cylindrami: dociskającym i tym, na którym są formy drukowe. lać. rotatio 'ruch okrężny' ROTUNDA l. 'budowla na planie koła, zazwyczaj zawierająca jedno pomieszczenie, kryte kopułą' 2. 'okrągła sala o charakterze reprezentacyjnym' 3. 'płaszcz damski, skrojony w kształcie koła, długi, z niewielkim kołnierzem, mający po bokach pionowe rozcięcia na ręce, zapinany na całej długości': 4. w poligrafii 'odmiana pisma gotyckiego, pismo o zaokrąglonym kształcie liter' od łac. rotundus 'okrągły' ROZBRATEL l. 'mięso wołowe z kością z górnej tuszy, z odcinka grzbietowego za łopatką': Używany na kotlety rozbratel musi pochodzić z młodych sztuk - tylko wówczas po usmażeniu zachowuje soczystość. 2. 'kotlet z wołowiny': Rozbratel to kotlet grubości ok. 2 cm, lekko rozbity, smażony lub duszony. niem. Rostbraten od: Rost 'ruszt', Braten 'pieczeń' ROZETA inaczej: RÓŻYCA l. w architekturze 'element zdobniczy, stylizowany na rozwinięty kwiat róży' 2. 'charakterystyczne dla gotyckiej architektury kościelnej okno witrażowe, w fasadzie lub innej ścianie szczytowej, ozdobione bogatą, różnokolorową dekoracją geometryczną o układzie koncentrycznym' 3. -w botanice 'pęd z płaskim pękiem liści na szczycie' od/?-, rosette 'różyczka' ROZTRUCHAN 'w XVI i XVII wieku: duży, zdobiony, zwykle srebrny kielich do wina lub miodu, mający często kształt zwierzęcia, używany do wznoszenia toastów': Gołe belki w ścianach pookrywane były makatami, na podłodze rozścielały się przepyszne wschodnie kobierce. W pośrodku stał długi stół na krzyżowych nogach, sklecony z prostych desek, na nim zaś roztruchany całe złocone lub rżnięte ze szkła weneckiego. (Sienkiewicz) w dawnej polszczyźnie: roztuchan albo dostuchan - z tur. R.S.V.P. 'proszę o odpowiedź - skrót umieszczany często na zaproszeniach, zawierający prośbę o odpowiedź, czy zapraszana osoba przybędzie': Zauważył na zaproszeniu R.S.V.P, więc zaraz odpisał, że z przyjemnością przybędzie na spotkanie. skrót/r, wyrażenia: repondez s'il vous plait Ru symbol pierwiastka chemicznego: ruten (zob.) RUBID 'pierwiastek o liczbie atomowej 37 i masie atomowej 85,467, symbol: Rb: srebrzystobiały, bardzo miękki i łatwo topliwy metal': Rubidjest wykorzystywany do produkcji specjalnych szkieł optycznych i szkła laboratoryjnego. n.-tac. rubidium od łac. rubidus 'czerwony' (od dwóch ciemnoczerwonych linii spektralnych rubidu) RUBIEŻ l. 'obszar przygraniczny, teren leżący przy granicy': Wschodnich rubieży Rzeczpospolitej strzegły nieliczne oddziały wojskowe. 2. w wojsku 'pas terenu, mający znaczenie w działaniach obronnych lub zaczepnych, często przy tym odznaczający się jakimś szczegól- 662 RUBIKON RUSAŁKA nym ukształtowaniem powierzchni': W sobotę rano nasze oddziały osiągnęły rubież rzeki i zatrzymały się pod ogniem nieprzyjaciela. RUBIKON 'dawna nazwa rzeki granicznej w północnej Italii, której przekroczenie w 49 r. p.n.e. przez Juliusza Cezara wraz z oddziałami wojskowymi oznaczało złamanie obowiązujących praw i rozpoczęcie wojny domowej' () Przekroczyć Rubikon 'powziąć stanowczą, nieodwołalną decyzję, zrobić decydujący krok' lać. Rubico, dopełniacz: Rubiconis RUBIN 'odmiana korundu, minerał mający postać przezroczystych, najczęściej ciemnoczerwonych, kryształów, ceniony kamień szlachetny': Pierścionek z rubinem. RUBINOWY l. 'zrobiony z rubinów': Rubinowy naszyjnik. 2. 'mający kolor rubinu': Rubinowe jabłka, liście. niem. Rubin z wl. rubino RUDYMENT wyraz często używany w liczbie mnogiej: RYDYMENTY książk. l. 'podstawa, początek czegoś': W tym okresie dzieciństwa zawiązują się rudymenty poglądu na świat. 2. 'pozostałość, szczątek, część czegoś - konkretnego lub abstrakcyjnego': W ręku został mu rudyment szabli. RUDYMENTARNY książk. l. 'podstawowy, początkowy, pierwotny': Są to pojęcia rudymentame, bez ich opanowania nie może być mowy o należytym kształceniu. Rudymentame działania, prowadzące do wykształcenia sprawnego aparatu administracji państwowej. 2. 'zanikający, szczątkowy' lać. rudimentum 'pierwociny' RUFA 'tylna część łodzi, statku itp., służąca do zamocowy-wania urządzeń napędowych i sterowniczych': Siedzieć na rufie. Na rufie łopotała polska bandera. hol. roef RUGI l. w historii 'wysiedlanie chłopów z uprawianej przez nich ziemi albo przenoszenie ich na grunty gorzej uprawne po to, aby powiększyć ziemię folwarczną': Rugi chłopskie były stosowane już od XV w., szczególnie nasiliły się w wieku XIX w Królestwie Polskim. O Rugi pruskie w historii 'wydalenie z ziem polskich należących do Niemiec (Prus) Polaków mających obywatelstwo rosyjskie lub austriackie, będące rodzajem represji rządu pruskiego wobec Polaków' 3. 'w dawnej Polsce: sprawdzanie ważności mandatów poselskich w sejmie' 4. 'w dawnej Polsce: odbywające się pod przysięgą zeznawanie szlachty o wiadomych jej przestępstwach' RUGOWAĆ l. 'usuwać z zajmowanego miejsca': Rugować chłopów z uprawianej przez nich ziemi, l.przestarz. 'zastępować czymś innym, nowszym, lepszym': Nowoczesne technologie ruguj ą z przemy słu dawne formy produkcji. niem. Rtige 'nagana, przygana' RUM 'mocny napój alkoholowy o charakterystycznym smaku i zapachu, otrzymywany przez fermentację rozcieńczonej melasy z trzciny cukrowej, a następnie destylację sfermentowanej masy i leżakowanie w dębowych beczkach': Stary, jednooki i jednonogi marynarz siedział w portowej tawemie nad butelką rumu "Jamajka". Biszkopt nasączyć rumem i odstawić na 48 godzin. ang. RUMBA l. 'pochodzący z Kuby szybki taniec towarzyski w takcie 4/4': Rumba była popularna w latach 50. XX w. 2. 'muzyka do tego tańca lub samodzielny utwór muzyczny w tym rytmie': Tańczyć rumbę. Z otwartych drzwi dolatywały dźwięki popularnej rumby. hiszp. RUMSZTYK 'potrawa z mięsa wołowego, bitego i duszonego z cebulą lub smażonego z obu stron, przyrządzana także jako krwisty befsztyk': Zjadł rumsztyk. Przed smażeniem można trzymać rumsztyki przez parę godzin w zaprawie z posiekanych warzyw i przypraw z olejem. ang. rumpsteak od: rump 'krzyż, zad', steak 'kotlet' RUN l. 'masowe wycofywanie pieniędzy z banku lub sprzedawanie papierów wartościowych przez ogarniętych paniką ludzi': Run na giełdzie nowojorskiej w 1929 r. 2. 'pęd po jakieś towary i masowe wykupywanie ich; pęd na jakiś kierunek studiów lub - szerzej - masowe dążenie do uzyskania, zdobycia czegoś': Run na kierunki ekonomiczne. ang. run 'bieg, pęd' RUNY 'najstarszy typ pisma północno- i zachodnioger-mańskiego, składający się ze znaków zapożyczonych z alfabetu etruskiego, greckiego, łacińskiego i własnych; także: napisy wykonane tymi znakami': Runy zachowane zostały m.in. jako napisy na kamieniach, spotykane w Skandynawii. Odczytywać runy. RUNICZNY 'zawierający runy': Badacze głagolicy-naj starszego alfabetu Słowian, uważają, że jego twórca, św. Cyryl, musiał dobrze znać nie tylko alfabet grecki, lecz także wiele innych systemów pisma, w tym również znaki runiczne. Istnieją dwa typy alfabetu runicznego, zwane futhark starszy i futhark młodszy. niem. Runen, z dawnego skandynawskiego runar 'tajemnice' RUSAŁKA l. 'w słowiańskich wierzeniach ludowych: wodna lub leśna boginka, rzucająca urok na wędrowców, wyobrażana w postaci pięknej dziewczyny': Śpiew rusałki. Tańczące rusałki. Według wierzeń wschod- 663 RUSTYKALNY RYGOR niesłowiańskich rusałki są dziewczętami lub dziećmi zmarłymi śmiercią nienaturalną albo przed ślubem. 2. w zoologii 'motyl dzienny, pięknie ubarwiony' RUSTYKALNY 'mający cechy wiejskie, wiejski albo na wiejskim wzorowany': Rustykalny ogród. Meble rustykalne. Rustykalny wystrój wnętrza domu. Moda rustykalna. niem. rustikal z fac. rusticus RUSZNICA l. 'typ długiej broni palnej, początkowo z zamkiem lontowym, później kołowym, używanej od połowy XV do początku XVII w.' 2. 'strzelecka broń o długiej lufie, używana do zwalczania celów opancerzonych za pomocą specjalnych pocisków uderzeniowych, używana w czasie I i II wojny światowej': Strzelił w gąsienicę czołgu z rusznicy przeciwpancernej. RUSZNIKARZ l. 'żołnierz zajmujący się naprawą i konserwacją broni' 2. 'dawniej: rzemieślnik wyrabiający rusznice' RUSZNIKARNIA l. 'warsztat naprawiający broń palną' 2. 'warsztat, w którym wyrabiano rusznice'. czes. rućnice RUTEN 'pierwiastek o liczbie atomowej 44 i masie atomowej 101,07, symbol Ru: szarobiały, twardy, kruchy metal': Ruten jest stosowany do utwardzania stopów platyny i palladu. n.-lac. ruthenium od łac. sr. Ruthenia 'Ruś' RUTENISTYKA 'nauka o języku ukraińskim i literaturze ukraińskiej' RUTENISTA 'specjalista w dziedzinie rutenistyki' RUTENIZACJA 'poddawanie wpływom języka ukraińskiego i kultury ukraińskiej' RUTENIZOWAĆ 'dokonywać rutenizacji' RUTENIZM 'wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa przejęte z języka ukraińskiego lub - rzadziej - białoruskiego': Wjęzyku polskim rutenizmami sąm.in. wyrazy: bałamut, czeremcha, duby, krasa, mołodycia, mołojec. od n.-lac. mthenus 'ruski' RUTYNA 'wprawa, biegłość w wykonywaniu jakiejś czynności, jakiejś pracy, którą się osiągnęło w wyniku długoletniej praktyki, ale którą często ocenia się ujemnie, gdyż prowadzi do działania schematycznego, bez brania pod uwagę nowych lub szczególnych okoliczności, do pracy bez inicjatywy, bez polotu': W prowadzeniu lekcji miała sporą rutynę. Podobno rutyna jest grobem miłości. Rutyna w pracy lekarza nie pozwala mu na indywidualne traktowanie pacjentów. RUTYNOWY l. 'taki, który odznacza się rutyną': Rutynowe postępowanie. Rutynowe odpowiedzi na pytania klientów. 2. 'zwyczajowo przyjęty, taki, który jest częścią normalnych obowiązków; typowy, standardowy': Były to rutynowe działania ochronne w obiektach państwowych. Rutynowa kontrola policji drogowej. RUTYNOWANY 'pełen rutyny, doświadczony': GKS to rutynowana drużyna. fr. routine RYBONUKLEINOWY KWAS 'kwas nukleinowy, występujący w każdej żywej komórce, a w dużych ilościach w tych, w których zachodzi intensywna biosynteza białka, biorący także udział w przenoszeniu informacji genetycznej, skrót RNA' ang. rybonucleic acid RYBOSOMY w biologii 'kuliste struktury zbudowane z kwasu rybonukleinowego i białek, będące miejscem syntezy białek w komórkach' ang. ribosome RYBOZA w biologii 'cukier prosty, który jest składnikiem wielu ważnych biologicznie związków, np. kwasów nukleinowych, niektórych witamin' ang. ribose RYCYNA inaczej: OLEJ RYCYNOWY 'tłuszcz roślinny, lepka, jasnożółta ciecz, będąca mieszaniną glicerydów i kwasów, otrzymywana z nasion rącznika': Rycyna jest używana jako środek przeczyszczający, a także jako składnik różnych maści, kremów i pokostów. niem. Rizin z łac. ricinus 'rącznik' RYCZAŁT w finansach 'opłata za coś lub wypłata dla kogoś o ogólnej, ustalonej z góry wysokości, bez wyszczególnienia konkretnych pozycji i odrębnych punktów kalkulacji': Weterynarz otrzymywał miesięczny ryczałt na benzynę w wysokości 250 zł. Ryczałt za godziny nadliczbowe. Opłacał ryczałt na podatek dochodowy w wysokości 300 złotych miesięcznie. RYCZAŁTOWAĆ w finansach 'ustalać całościowo, z góry kwotę opłaty za coś lub wypłaty dla kogoś, bez wyszczególniania konkretnych pozycji': Sekretariat otrzymywał zryczałtowaną kwotę 100 zł miesięcznie na zakup materiałów biurowych. RYCZAŁTOWY w finansach 'związany z ryczałtem, mający formę ryczałtu': Ryczałtowa opłata. Ryczałtowa stawka celna. niem. Rutscherzins, dosłownie 'opłata poślizgowa' RYGOR l. 'wyznaczony porządek, zmuszanie do przestrzegania określonych przepisów; także: dokładne podporządkowanie się przepisom, karność, dyscyplina': Ostry rygor. Gdzieś panuje, obowiązuje rygor. 2. częściej w liczbie mnogiej: RYGORY 'zbiór surowych przepisów ograniczających swobodę': Złagodzić rygory stanu wojennego. Obostrzyć rygor. 3. w prawie 'prawnie ustanowiony środek przymusu': Nadać wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności. Podatki na- 664 RYKOSZET II RYZA leży płacić w ustalonym terminie pod rygorem egzekucji. RYGORYZM 'bezwzględne przestrzeganie przepisów': Cechował go rygoryzm postępowania nie tylko w pracy zawodowej, lecz także w życiu rodzinnym. RYGORYSTA 'osoba bezwzględnie trzymająca się przepisów, postępująca zgodnie z nimi': Naczelnik wydziału był bezdusznym rygorystą, ale z jego zastępcą można było to i owo załatwić - niezupełnie formalnie, choć zwykle - legalnie. RYGORYSTYCZNY l. 'bezwzględnie przestrzegający przepisów': Rygorystyczny urzędnik. 2. 'wymagający bezwzględnego przestrzegania przepisów, podporządkowania się nim': Rygorystyczni rodzice. 3. 'oparty na rygorze': Rygorystyczne wychowanie. lać. rigor 'sztywność, surowość' RYKOSZET 'odbicie lecącego z dużą prędkością przedmiotu od czegoś twardego, powodujące zmianę kierunku lotu; także: lecący przedmiot, który się od czegoś odbił, zwłaszcza kula lub piłka': Piłka odbiła się od muru zawodników i rykoszetem wpadła do bramki. Przyniesiono rannego, trafionego rykoszetem. RYKOSZETOWAĆ 'odbijać się rykoszetem': Piłka, ry-koszetując, wyszła na aut. Kula zrykoszetowała i trafiła w drzewo. fr. ricochet RYMARSTWO 'wyrabianie przedmiotów ze skóry i materiałów skóropodobnych, głównie uprzęży, siodeł, smyczy itp. (oprócz butów)': Zajmować się rymarstwem. RYMARZ 'rzemieślnik zajmujący się rymarstwem': Siodło oddał do naprawy rymarzowi. niem. Riemer od: Riemen 'rzemień' RYNGRAF 'medalion mający kształt tarczy, ozdobiony rysunkiem o tematyce religijnej, potem godłem państwowym, często też napisem, noszony przez rycerzy (na zbroi) lub żołnierzy, dziś wieszany na ścianie': Ryngraf z Matką Boską. fr. rhingrave RYNSZTUNEK l. 'w dawnym wojsku polskim: uzbrojenie i wyposażenie żołnierza' 2. żart. 'wyposażenie, komplet przedmiotów do czegoś': Rynsztunek pierwszaka to nie tylko worek na kapcie i tornister, to także bogata zawartość tego tornistra. dawniej: rysztunk z niem. Rustung RYPS 'tkanina wykonywana z różnych surowców, o wypukłych podłużnych lub poprzecznych drobnych prążkach i bruzdach, używana na suknie, jako tkanina obiciowa itp.' RYPSOWY 'uszyty z rypsu': Rypsowe obicia. niem. Rips I RYT l. 'rysunek wykonany rylcem w twardym materiale': Płyta marmurowa zdobiona kunsztownym rytem. 2. 'typ druku wklęsłego' II RYT l. 'sposób sprawowania liturgii utrwalony w postaci religijnego obrządku': Msza w rycie koptyjskim. 2. 'zewnętrzny wyraz kultu, rytuał' lać. ritus RYTUAŁ l. 'zespół stałych czynności o znaczeniu symbolicznym, najczęściej związanych ze spełnianiem obrzędu religijnego lub jakiegoś podniosłego aktu, tworzący ich formę zewnętrzną': Rytuał zaślubin. Rytuał chrztu. Rytuały masońskie. Zanim zgłosimy akces trzeba pilnie badać / kształt architektury rytm bębnów i piszczałek / kolory oficjalne nikczemny rytuał pogrzebów (Herbert) 2. 'w Kościele katolickim: księga liturgiczna zawierająca przepisy odprawiania obrzędów i czynności religijnych wraz z ustalonymi tekstami modlitw' 3.przen. 'powtarzane regularnie czynności, towarzyszące czemuś': Rytuał parzenia herbaty. Rytuał kładzenia dzieci do łóżek i czytania im na dobranoc. RYTUALNY 'związany z rytuałem, będący częścią rytuału, zwłaszcza religijnego': Rytualne tańce. Rytualne obrzędy. Rytualny mord w dawnych religiach południowoamerykańskich Indian. RYTUALIZACJA 'nadanie czemuś charakteru rytuału -zwłaszcza w przenośnym znaczeniu': Zdaniem Michała Głowińskiego rytualizacja języka była jedną z charakterystycznych cech komunistycznej nowomowy. RYWALIZOWAĆ 'dokonywać rytualizacji czegoś -zwłaszcza w przenośnym znaczeniu': Z pism kobiecych czerpała pomysły, jak ożywić ich całkowicie zrytualizo-wane stosunki małżeńskie. od łac. ritualis 'obrzędowy' I RYZA 'jednostka miary papieru wynosząca 500 arkuszy; także: 500 arkuszy papieru': Kupił trzy ryzy papieru do kserokopiarki. niem. Ries II RYZA l. w leśnictwie 'urządzenie w kształcie rynny służące do spuszczania drewna w terenie górskim' 2. przestarz. 'karność, rygor': () Trzymać kogoś w ryzach, ująć, wziąć kogoś w ryzy 'panować nad kimś, zmuszać, zmuszać kogoś do przestrzegania dyscypliny': Chłopców trzeba wziąć w ryzy, inaczej zagrożona będzie ich promocja do następnej klasy. niem. Riese 665 S symbol pierwiastka chemicznego: siarka S skrót słowa ang.: south 'południe', symbol południa jako strony świata SABAT l. 'nocny zlot czarownic i demonów na spotkanie z diabłem, narady i orgie': Według wierzeń ludowych sabaty odbywają się w odludnych miejscach, często na kamienistych szczytach gór, takich jak np. Łysa Góra w paśmie Gór Świętokrzyskich. Goethe w "Fauście" opisuje scenę sabatu na górze Brocken w górach Hartzu. 2. przen. 'spotkanie, zgromadzenie ludzi pełne krzyków, przekleństw i kłótni': Uczestnicy wstali ze swoich miejsc, zawzięcie kłócąc się wszyscy ze wszystkimi; zebranie przeobraziło się w sabat, pełen przekleństw i złości. 3. 'spotkanie feministek': Jej koleżanki oceniły, że był to bardzo udany sabat. niem. Hexesabbat 'sabat czarownic' od hebr. szabbat SABOTAŻ 'działania, których celem jest osłabienie siły gospodarczej i militarnej państwa, które jest przeciwnikiem w konflikcie zbrojnym (trwającym lub planowanym), dokonywane - w przeciwieństwie do dywersji -bez użycia broni': Akty sabotażu, dokonywane w czasie II wojny światowej przez robotników w krajach okupowanych przez Niemcy, polegały m.in. na wykonywaniu wadliwych wyrobów dla wojska, uszkadzaniu maszyn, spowalnianiu produkcji i dezorganizacji pracy w zakładach. SABOTAŻYSTA 'osoba, która dokonuje aktów sabotażu': W czasach stalinowskich także osoby, które nieumyślnie spowalniały wykonywanie zadań produkcyjnych, uznawano za imperialistycznych sabotażystów i skazywano na wysokie wyroki więzienia. SABOTOWAĆ 'nie wykonywać zarządzeń władzy lub wykonywać je tak, by przyniosły złe efekty - w ramach akcji sabotażu lub w ramach innej akcji zorganizowanego protestu': Robotnicy sabotowali zarządzenia hitlerowskiej dyrekcji. Umówił się z kolegami, że będą sabotować polecenia nowego kierownika. SABOTAŻOWY 'związany z sabotażem': Akcja sabotażowa. Działania sabotażowe. "MAŁY SABOTAŻ" 'akcja polskich harcerzy w czasie II wojny światowej: malowanie na murach haseł antynie- mieckich, wyśmiewających hitlerowskie władze, ich polecenia i propagandę' fr. sabotage od: saboter 'stukać sabotami (drewnianymi butami) psuć, niszczyć' SACHAROZA 'dwucukier zbudowany z cząsteczek glukozy i fruktozy, który ma postać białych kryształków o słodkim smaku, łatwo rozpuszczalnych w wodzie': Sacharozę produkuje się z trzciny cukrowej i buraków cukrowych. Sacharoza, używana głównie jako środek słodzący, jest powszechnie nazywana cukrem. SACHARYNA 'sztucznie otrzymywany związek organiczny w postaci białego, krystalicznego proszku, około pięciuset razy słodszy od cukru': Osoby chore na cukrzycę zamiast cukru używają do słodzenia sacharyny. lać. saccharum 'cukier' SACRUM (czytaj: sakrum) 'coś świętego, rzecz, postępowanie, które należą do sfery świętości, a nie do sfery codzienności': Czy sztuka zawsze należy do sfery sacrum? Sacrum i profanum to dwa pierwiastki stale przeplatające się w kulturze ludowej. lać. sacrum 'to, co święte' SADOMASOCHIZM l. w psychologii 'zboczenie polegające na osiąganiu rozkoszy seksualnej podczas zadawania sobie samemu lub drugiej osobie bólu, cierpienia, także: poniżania, kaleczenia, a nawet mordowania albo podczas doznawania tego ze strony innej osoby': Sado-masochizmjest kumulacją postaw sadyzmu i masochizmu. Dramatyczną autoagresję artysty i jego brutalne zachowania wobec żony biografista interpretował jako objawy sadomasochizmu. 2. pot. 'skłonność do znajdowania przyjemności w zadawaniu cierpień, zwłaszcza psychicznych, sobie lub innym albo w doznawaniu cierpień, upokorzeń itp.': Oglądanie filmów pełnych przemocy, po których dręczyły go nocne koszmary, wydawało mi się czystym sadomasochizmem. SADOMASOCHISTA l. w psychologii 'człowiek mający skłonności sadomasochizmu - osiągania rozkoszy seksualnej podczas zadawania komuś bólu lub doznawania go': Sadomasochista równie chętnie przyjmuje w związku rolę kata, jak i ofiary. 2. pot. 'człowiek, który znajduje przyjemność w zadawaniu innym cierpień lub doznawaniu ich': Zerwała z nim, twierdząc, że nie wytrzyma dłużej z takim sadomasochistą. SADOMASOCHISTYCZNY 'taki, który jest typowy dla sadomasochizmu w znaczeniu l. lub 2., jest przejawem sadomasochizmu': Zachowania sadomasochistycz-ne. Sadomasochistyczna agresja. Sadomasochistyczne oddanie się pracy. złożenie sad(yzm) i masochizm SADUCEUSZ 'w starożytnej Judei: członek stronnictwa religijno-politycznego, które skupiało przedstawicieli wyższych warstw społecznych, zwłaszcza kapłanów, i uznawało Pięcioksiąg za jedyną księgę świętą i kanoniczną': Saduceusze polemizowali z faryzeuszami w 666 SADYZM SAKRAMENT sprawie doktryny o zmartwychwstaniu. Działania saduceuszy były głównym powodem ukrzyżowania Jezusa Chrystusa. lać. Sadducaeus z gr. Saddoukaios, a to z hebr. Sadduki SADYZM l. pot. 'znajdowanie przyjemności w robieniu komuś przykrości lub zadawaniu bólu ludziom albo zwierzętom': Prasa opisywała przypadki sadyzmu wśród dzieci, mordujących w okrutny sposób bezdomne psy i koty. 2. w psychologii 'zboczenie seksualne polegające na doznawaniu przyjemności i rozkoszy podczas zadawania partnerowi bólu lub upokarzania go': Sadyzm seksualny, polegający na osiąganiu satysfakcji seksualnej przez fizyczne i psychiczne znęcanie się nad tą drugą osobą, jest o wiele rzadziej spotykany niż cechy sadystyczne w szerszym pojęciu, McCary uważa, że występuje on u około 5% mężczyzn i 2% kobiet. (Lew-Sta-rowicz) SADYSTA l. pot. 'osoba, która znajduje przyjemność w robieniu komuś przykrości albo zadawaniu bólu ludziom i zwierzętom': Hitlerowscy sadyści. Tępy sadysta okładał konia batem. 2. w psychologii 'osoba doznająca przyjemności seksualnej podczas zadawania partnerowi bólu lub upokarzania go': W przypadku sadystów niebezpiecznych podawane są leki [...], które zmniejszają popęd, umożliwiają ograniczenie lub likwidowanie zachowań sadystycznych. (Lew Starowicz) SADYSTYCZNY l. pot. 'związany z sadyzmem - znajdowaniem przyjemności w robieniu komuś przykrości lub sprawianiu bólu': Skłonności sadystyczne, dominowanie nad jednymi osobami, poniżanie ich i krzywdzenie, często idą w parze ze skłonnościami masochistycznymi -płaszczeniem się i pokorą wobec tych, którzy mają większą władzę, dlatego też niekiedy mówi się o całym sado-masochistycznym kompleksie zachowań i cech. 2. w psychologii 'związany z sadyzmem - zboczeniem seksualnym': Sadystyczne fantazje seksualne. Sadystyczna dezaprobata wobec partnera, połączona ze stawianiem mu zbyt wysokich wymagań. fr. sadisme od nazwiska markiza Donatiena de Sade (1740-1814), pisarza francuskiego, przedstawiającego w swych utworach różnego rodzaju zachowania i dewiacje seksualne, także związane z biciem, chłostaniem kogoś SAFARI l. 'wyprawa po drogach i bezdrożach jakiegoś dzikiego kraju, zwłaszcza myśliwska lub turystyczna wyprawa do Afryki Wschodniej': W latach 1890-1891 Henryk Sienkiewicz odbył podróż do Afryki, gdzie brał udział w myśliwskim safari. 2. 'przypominający krojem i fasonem stroje myśliwskie używane w Afryce -przymiotnik': Kurtka safari. Bluza safari. () Rajd safari 'rajd samochodowy lub motocyklowy rozgrywany w bardzo trudnych, naturalnych warunkach' niem. Safari z języka suahili safari lub ar. safar 'podróż' SAFIAN 'cienka i miękka skóra kozia, wyprawiona substancjami roślinnymi, barwiona na żywe kolory, używana do wyrobu luksusowych rzeczy, np. obuwia, opraw książek, obić meblowych': Na środku salonu stała okazała kanapa obita czerwonym safianem. SAFIANOWY 'taki, który jest wykonany z safianu': Safianowe rękawiczki. Safianowe cholewki. Safianowa oprawa. pers. sachtijan od sacht 'mocny' SAGA l. 'staroskandynawska opowieść poświęcona legendarnym lub historycznym bohaterom, np. bogom, wielkim rodom, królom, chłopom-wojownikom itp., przed wiekiem XIII przekazywana w tradycji ustnej, później także spisywana': Saga wielkiego rodu. Saga o Eryku. Autorzy sag nie są znani poza jednym - islandzkim pisarzem Snorrim Sturiusonem. 2. 'epicki utwór literacki lub film, zwykle długi, przedstawiający koleje losu jednego bohatera lub rodu': Za wspaniałą sagę "Krystyna córka Lavransa" Sigrid Undset otrzymała w 1928 r. Nagrodę Nobla. Saga rodzinna. islandzkie saga 'opowieść, legenda' SAGO 'produkt w postaci mączki skrobiowej lub kaszki o kuleczkach o średnicy ok. 1-2 mm, otrzymywany z rdzenia pni niektórych palm lub sagowców': Sago jest używane do zup i deserów. Czerwone sago można gotować wyłącznie na czerwonym winie, białe zaś - zarówno na białym, jak i na czerwonym. malajskie sagu SAKE 'napój alkoholowy o zawartości alkoholu ok. 10-15 %, otrzymywany w wyniku fermentacji rozgotowanego ryżu przy użyciu pleśni i drożdży': Japońskim napojem narodowym jest sake podawana zazwyczaj na gorąco w specjalnych małych filiżankach. Sake używa się często podczas różnych rytuałów i do celów sakralnych. W- SAKRA l. w religii: 'święcenie duchowne, zwłaszcza uroczyste święcenie biskupie': Przyjąć sakrę biskupią. 2. przestarz. 'namaszczenie władcy podczas koronacji' SAKRALIZACJA 'nadanie religijnego charakteru osobom, przedmiotom, zjawiskom pochodzącym ze sfery świeckiej; uświęcenie': Sakralizacja życia rodzinnego. Sakralizacja nauczania. Sakralizacja władzy. SAKRALIZOWAĆ 'dokonywać sakralizacji, uświęcać': Sakralizować sztukę. Stachura sakralizuje ziemię, blask słoneczny, rośliny, drzewa i kamienie, a przede wszystkim "znojny łomot prawych serc". SAKRALNY 'związany z kultem religijnym': Malowidła sakralne. Tematyka sakralna. lać. śr. sacra 'zaprzysiężenie, zobowiązanie' od łac. sacer 'święty, poświęcony' SAKRAMENT 'w religii chrześcijańskiej: obrzęd, dzięki któremu człowiek włącza się w to, co święte, uznawany za widomy znak łaski Boga': W Kościele katolickim istnieje 7 sakramentów: chrzest, bierzmowanie, eucharystia, małżeństwo, pokuta, namaszczenie chorych i kapłaństwo. 667 SALAMI SALUT SAKRAMENTALNY l. 'związany z sakramentem, mający moc sakramentu': Sakramentalne czynności. Sakramentalna łaska. Sakramentalny znak. 2. 'typowy w danej sytuacji i zwykle pozbawiony głębszej treści': Humory ożywiły się, gdy na stole stanęła butelka wódki, pan domu wzniósł kielich i zaczął toast od sakramentalnych stów: - Zdrowie szanownych gości... SAKRAMENTALIA 'w Kościele katolickim: poświęcenia przedmiotów kultu lub osób, a także przedmioty z nimi związane, np. woda święcona' p.-lac. sacramentum 'uświęcenie' SALAMI l. 'sucha, mocno uwędzona kiełbasa z białym nalotem pleśni na skórce, robiona z mięsa oślego, dziś również wieprzowego lub wołowego z dodatkiem drobno pokrojonej słoniny': Salami produkuje się głównie we Włoszech i na Węgrzech. 2. 'półtwardy ser żółty (podpuszczkowy) produkowany z krowiego mleka': Na ladzie leżały równe, dwukilogramowe wałki salami. wl. salame SALDO w finansach 'różnica między sumą wszystkich wpływów na pewne konto a sumą wydatków z niego lub między ogólnymi sumami w obrocie handlowym': Saldo minimalne to minimalna suma, jaką należy utrzymać na określonym rodzaju rachunku bankowego. Od wielu lat utrzymuje się ujemne saldo w wymianie handlowej Polski z zagranicą: wartość naszego eksportu jest znacznie niższa od wartości importu, zwłaszcza importu z bogatych państw Zachodu. wl. saldo, pierwotnie 'pewna ilość pieniędzy, która zawsze musiała być na koncie' SALETRA 'nazwa niektórych azotanów lub nawozów mineralnych zawierających azotany, wykorzystywanych m.in. do produkcji materiałów wybuchowych, barwników, do konserwacji mięsa': Dzięki saletrze dodanej do mięsa przy peklowaniu zachowuje ono swój czerwony kolor. Saletrę amonową stosuje się jako nawóz mineralny, łatwo przyswajalny przez rośliny. SALETROWAĆ l. 'dodawać saletry podczas konserwowania lub peklowania mięsa': Saletrować szynkę przed wędzeniem. 2. 'nawozić ziemię saletrą': Po wzejściu roślin można saletrować pola. SALETROWY 'taki, który zawiera w swoim składzie saletrę': Nawóz saletrowy. Utleniacz saletrowy. lać. sr. sal petrae 'sól skalna' SALICYL 'salicylan sodowy, pochodna kwasu salicylowego w postaci białej krystalicznej substancji o swoistym zapachu i słodko-gorzkawym smaku, łatwo rozpuszczająca się w wodzie, spirytusie i glicerynie': Salicyl jest stosowany w lecznictwie ze względu na właściwości przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne. SALICYLOWY KWAS 'kwas orto-hydroksybenzoeso-wy, biały krystaliczny proszek o temperaturze topnienia 158°C, aromatyczny, o smaku słodkawo-kwaśnym, trudno rozpuszczalny w wodzie, rozpuszczalny w eterze i chloroformie': Kwas salicylowy jest stosowany do produkcji aspiryny. SPIRYTUS SALICYLOWY 'roztwór kwasu salicylowego w etanolu, bezbarwna ciecz o swoistym zapachu': Spirytus salicylowy jest powszechnie stosowany jako środek odkażający. od łac. salix, dopełniacz: salicis 'wierzba' - ponieważ łyko i liście niektórych drzew i krzewów (np. wierzb) zawierają związki organiczne, z których otrzymuje się kwas salicylowy SALMIAK 'chlorek amonu, bezbarwna substancja krystaliczna, rozpuszczalna w wodzie, pod wpływem ogrzewania rozkładająca się na amoniak i chlorowodór': Sal-miakjest stosowany jako nawóz sztuczny, do lutowania, w farbiarstwie, a także jako składnik proszków do prania. złożenie słowa: łac. sal 'sól' i części wyrazu: amoniak SALMONELLA 'rodzaj średniej wielkości pałeczkowa-tych bakterii, zwykle zaopatrzonych w rzęski, występujących w przewodzie pokarmowym zwierząt i ludzi': Niektóre gatunki salmonelli mogą wywoływać dur brzuszny, dury rzekome i ostre zatrucia pokarmowe. SALMONELLOZA 'ostre zatrucie pokarmowe, zakaźne, występujące u ludzi i zwierząt, wywołane przez bakterie - salmonelle': Głównymi objawami salmonellozy są biegunka i wysoka gorączka. n.-lac. salmonella od nazwiska Daniela E. Salmona (1850-1914), amerykańskiego weterynarza i chirurga SALOMON 'król panujący w Izraelu w latach ok. 970-925 p.n.e.': Słynący z mądrości król Salomon umocnił państwo izraelskie, a jego dwór stał się silnym ośrodkiem kultury. Salomonowi przypisuje się autorstwo dwóch ksiąg starotestamentowych: "Księgi przysłów" i "Pieśni nad pieśniami". Salomonowy wyrok 'mądre i sprawiedliwe, choć zaskakujące rozwiązanie sytuacji konfliktowej, uwzględniające racje przeciwnych stron': Pokłóceni bracia zwrócili się do ojca w nadziei, że ten wyda salomonowy wyrok i zakończy ich spór. Werdykt jury został uznany przez publiczność za iście salomonowy wyrok. SALUT l. 'oficjalne i uroczyste powitanie ważnej osoby lub uczczenie ważnego wydarzenia przez oddanie salw armatnich albo wydanie okrzyku': Oddano salut artyleryjski na cześć zwycięstwa. Salut zgromadzonych przywitał gościa. 2. w wojsku 'określony regulaminem gest, zwykle uniesienia ręki, oznaczający pozdrowienie wyższego rangą, okazanie mu szacunku, oddanie mu honorów': Generał odpowiedział skinieniem głowy na salut kapitana. SALUTOWAĆ 'oddawać salut w znaczeniu l. lub 2.': Porucznik salutował majorowi. Żołnierze salutowali szablą przed prezydentem. lać. salus, dopełniacz: salutis 'pozdrowienie' 668 SAMAR SANKTUARIUM SAMAR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 62 i masie atomowej 150,36, symbol Sm: srebrzystobiały metal, łatwo się utleniający': Samar jest wykorzystywany do produkcji lamp łukowych używanych w kinematografii, do produkcji materiałów stosowanych w technikach laserowych oraz w technice jądrowej jako pochłaniacz neutronów, katalizator, składnik nadprze-wodników i szkieł optycznych. n.-fac. samarium od łac. samarskit - nazwy minerału, w którym odkryto ten pierwiastek SAMARYTANIN l. 'członek grupy etniczno-religijnej powstałej w Palestynie po zniszczeniu królestwa izraelskiego w 722 r. p.n.e. z przemieszania się ludności żydowskiej zamieszkującej Samarię i okolice oraz kolonistów asyryjskich': Samarytanie zachowywali kult Jahwe, a spośród ksiąg "Starego Testamentu" uznawali jedynie "Pięcioksiąg". Ewangeliczna przypowieść o miłosiernym Samarytaninie. Mieszkańcy Judei mieli Samarytan w całkowitej pogardzie. 2. 'człowiek dobry, miłosierny, uczynny, niosący pomoc będącym w potrzebie, zwłaszcza chorym': Twierdził, że nie będzie się bawił w samarytanina, bo nie ma czasu na opiekę nad starą ciotką. Dzięki swojej uczynności dziewczyna szybko zyskała sobie miano samarytanki. SAMARYTAŃSKI l. 'dotyczący Samarytan': Gmina samarytańska. Samarytańskie dzieci. 2. 'dobry, miłosierny, współczujący': Samarytański uczynek. Samarytański gest. Samarytańska posługa. lać. Samaritanus z gr. Samareites SAMBA l. 'taniec towarzyski pochodzenia brazylijskiego (na wzór tańca murzyńskiego), tańczony w szybkim tempie, w metrum 4/4': Samba rozpowszechniła się w Europie w pierwszych latach powojennych. Tancerka uwodzicielsko poruszała biodrami w rytm gorącej samby. Co roku w czasie karnawału w Rio rywalizują ze sobą liczne szkoły samby. 2. 'muzyka do tego tańca': Zagrali sambę, a potem rumbę. port. z afrykańskiego narzecza: lauda samba 'uderzenie brzuchem' SAMIZDAT (czytaj: sam-izdat) l. 'publikacje, zwykle w formie powielanych maszynopisów, wydawane od przełomu lat 50. i 60. XX w. w ówczesnym Związku Radzieckim, nieobjęte zasięgiem cenzury; rzadziej: takież publikacje wydawane w innych krajach komunistycznych': Ryzykował karierę, rozprowadzając samizdaty. 2. 'rozpowszechnianie bez wiedzy i wbrew zakazowi władz tekstów literackich, publicystycznych i innych w postaci maszynopisów, fotokopii, taśm z nagraniami itp.': Samizdat był ważną formą podziemnego życia kulturalnego. złożenie roś. sam(ostatielnoje) izdat(ielstwo) SAMURAJ 'rycerz japoński': Samuraje przestrzegali bardzo surowego kodeksu honorowego. "Siedmiu wspaniałych" Johna Sturgesa to remake słynnego filmu Aki-ry Kurosawy "Siedmiu samurajów". jap. samurai, pierwotnie 'strażnik' SANACJA l. 'uzdrowienie, naprawa, na przykład stosunków gospodarczych albo politycznych w jakimś kraju': Coraz częściej mówi się o konieczności sanacji naszej gospodarki. 2. 'potoczne określenie ekipy politycznej rządzącej w Polsce w latach 1926-1939': W okresie PRL-u nazwa "sanacja" była symbolem kapitalistycznego zła i wyzysku panującego w przedwojennej Polsce. Tłumienie strajków chłopskich za sanacji. lać. sanatio 'uzdrowienie' SANCTUM OFFICIUM zob. INKWIZYCJA SANDWICZ 'kanapka z dwóch kawałków chleba lub bułki, przełożonych wędliną, serem, mięsem, sałatą itd.': W przerwie między wykładami zjedli szybko dwa sandwicze i wypili kawę. od angielskiego lorda Sandwicha (1718-1792), hazardzisty, który jadał takie kanapki przy stole, by nie przerywać gry SANGWINIK 'człowiek bardzo uczuciowy, krewki, gwałtowny, porywczy, który na wszystko reaguje szybko i silnie, ale bardzo łatwo i równie szybko zmienia swoje nastawienie': Według temperamentu Hipokrates dzielił ludzi na cztery typy: sangwiników, flegmatyków, choleryków i melancholików. Nie traktowałem poważnie jego zapału do pracy, bo wiedziałem, że Robert jest typem sangwinika. SANGWINICZNY 'taki jak u sangwinika, typowy dla sangwinika': Sangwiniczne usposobienie. Sangwiniczny typ osobowości. z łac. sanguineus 'krwisty, krwawy; krewki' od: sanguis 'krew' SANKCJA 'nadanie jakiemuś dokumentowi mocy prawnej wskutek zatwierdzenia go przez wyższą instancję': W ten sposób umowa uzyskała sankcję prawną. SANKCJONOWAĆ 'zatwierdzać coś, nadawać czemuś moc prawną': Nie można przecież sankcjonować bezprawia. przen. 'udzielać zgody na coś, dawać czemuś urzędowe przyzwolenie': Sankcjonując piractwo, preferuje się nielegalnych nadawców, nielegalne radiostacje. lać. sanctio 'klauzula, przepis' od: sancire 'ustalać, uświęcać' SANKCJE l. 'utrudnienia, zakazy, represje gospodarcze, polityczne albo wojskowe nakładane na jakieś państwo przez organizacje międzynarodowe albo przez inne państwo za naruszanie prawa międzynarodowego': Nakładane na Haiti rozmaite sankcje nie przynosiły rezultatów. Sankcje gospodarcze przeciwko Serbii. Cofnięto sankcje polityczne wobec RPA. 2. wprawie 'ogólna nazwa nakładanych przez sąd (albo przez organ administracji) kar za naruszenie prawa': Sankcje prawne. Sankcje administracyjne. Będziemy stosować odpowiednie sankcje wobec wszystkich naruszających prawo, np. poprzez blokadę dróg. lać. sanctio 'zakaz prawny' SANKTUARIUM l. 'obiekt religijny o szczególnym znaczeniu, otoczony kultem i czcią': Sanktuarium częstochowskie. 2. 'miejsce przechowywania przedmiotów 669 SANSARA albo SAMSARA SARKOFAG świętych, relikwii'. 3. 'pomieszczenie traktowane przez kogoś jak świętość albo jak miejsce wybrane, z którym jest się szczególnie związanym uczuciowo': Ta pracownia była jego sanktuarium, do którego wpuszczał tylko nielicznych, najbardziej zaufanych. lać. sanctuarium SANSARA albo SAMSARA 'w hinduizmie i buddyzmie: kolejne, powtarzające się cyklicznie, przejścia duszy zmarłego w poszczególne wcielenia (ludzkie, zwierzęce, roślinne, demoniczne), zależne od jego uczynków za życia, wędrówka dusz': Każdy człowiek może się narodzić nieskończoną liczbę razy, a proces ów jest określany jako sansara, czyli niekończąca się wędrówka. sanskr. samsara 'wędrowanie, przejście' SANSKRYT 'język literacki starożytnych 'i średniowiecznych Indii': Najstarszą postacią sanskrytujestjęzyk we-dyjski, w którym zostały spisane święte teksty Wedy. Sanskryt odegrał w rozwoju cywilizacji w Azji podobną rolę jak greka i łacina w rozwoju cywilizacji w Europie. SANSKRYCKI 'związany z sanskrytem': Kultura san-skrycka. Piśmiennictwo sanskryckie. Język sanskrycki. sanskr. sanskrta 'przyrządzony, uporządkowany, wykwintny' SAPER 'żołnierz zajmujący się zawodowo pracami inżynieryjnymi, które zabezpieczają działania wojska na polu walki, takimi jak minowanie i rozminowywanie, budowa umocnień, roboty drogowe i mostowe': Po polu chodził oddział saperów z detektorami. SAPERKA l, 'krótka składana łopata, używana często przez saperów, innych żołnierzy, harcerzy i in.': Druhowie okopywali saperkami namioty. 2. wyraz używany zwykle w liczbie mnogiej: SAPERKI 'ciężkie buty z grubą podeszwą i krótką cholewką sznurowaną i zapinaną na pasek': Para saperek. SAPERSKI 'związany z saperem': Oddział saperski. Prace saperskie. fr. sapeur SAPERE AUDE 'odważ się być mądrym - zdanie wypowiadane zwłaszcza po to, żeby zachęcić lub zmobilizować kogoś do powiedzenia tego, co wie i co naprawdę myśli, do tego, by nie ukrywał się ze swoją wiedzą': Znał dobrze odpowiedź, ale bał się mówić wobec tylu nieznanych osób, w końcu powtórzył sobie w myśli: "Sapere aude", i podniósł wysoko rękę. lać. sapere aude - z listów Horacego SAPROBIONTY w biologii 'lądowe i wodne organizmy roślinne lub zwierzęce, które żyją w środowisku rozkładających się substancji organicznych (szczątków roślinnych i zwierzęcych) i wykorzystują je jako pokarm': Ściółka leśna, gleba czy muł denny są doskonałym podłożem dla egzystencji saprobiontów. SAPROFAGI w biologii 'drobne organizmy zwierzęce, głównie bezkręgowce, które są saprobiontami': Do sa-profagów zaliczamy dżdżownice, rureczniki, nicienie. SAPROFITY w biologii 'pozbawione zieleni organizmy roślinne, które są saprobiontami': Do saprofitów zaliczamy liczne bakterie, grzyby i bezzieleniowe storczyki. Z działalnością saprofitów jest związane tworzenie się próchnicy. złożenie słów gr. saprós 'zgniły' i bous, D. biontos 'żyjący' SARABANDA l. 'bogato ornamentowany taniec w rytmie na trzy, prawdopodobnie pochodzenia perskiego, w pierwotnej wersji starohiszpańskiej miłosny taniec w żywym tempie, w wersji późniejszej z XVII, XVIII w. rozpowszechnionej na dworach angielskich, francuskich i niemieckich powolny i dostojny taniec dworski podobny do menueta': Tańczenie modnej w XVI w. sarabandy zostało zakazane przez Filipa II. 2. w muzyce 'trzecia część suity barokowej charakteryzująca się trójdzielnym taktem z akcentem na drugiej części taktu': Sara-banda z pierwszej ze "Suit angielskich" Bacha. hiszp. zarabanda z pers. Sarband SARDONICZNY 'o śmiechu lub uśmiechu: szyderczy, złośliwy, ironiczny, pogardliwy': Określenie przez starożytnych szyderczego śmiechu sardonicznym wywodzi się od nazwy gorzkiego ziela z Sardynii, którego zjedzenie powodowało mimowolne ruchy mięśni ust, przypominające nienaturalny śmiech. Spojrzała na mnie z sardonicznym uśmiechem: - Czy na pewno wiesz wszystko o swoim mężu? lać. sardonicus z gr. sardónios, sardanios 'szyderczy, gorzki, ironiczny' SARIN 'trylon 144, trylon 46, bojowy środek trujący, substancja z grupy organicznych pochodnych kwasu fosforowego w postaci bezbarwnej i bezwonnej cieczy lub gazu, powodująca paraliż i drgawki': Dostanie się do organizmu przy oddychaniu kilkunastu miligramów sari-nu powoduje śmierć już po kilku minutach. niem. Sarin, nieznanego pochodzenia, zapewne nazwa "firmowa' SARKAZM ksiazk. 'drwina i złośliwa ironia, które towarzyszą wypowiedzi o czymś lub ukazaniu czegoś, co - zdaniem autora - jest pozbawione wartości': Śmiech człowieka był wściekły - wymowa odrębna / Coś -jak tętno za trumną noszonego bębna, / Którym wybrzmie-wał sarkazm, chrypnąc z nienawiści: / "Patrzcie!... jak Duch-stworzenia obuwie mi czyści!..." (Norwid) SARKASTYCZNY książk. 'pełen sarkazmu, nasycony sarkazmem': Sarkastyczne wypowiedzi o porządkach w "Najjaśniejszej Rzeczpospolitej" odrodzonej z niewoli. Sarkastyczny krytyk, złośliwie wytykający najmniejsze uchybienia. fr. sarcasme z gr. sarkasmós SARKOFAG l. 'w starożytności: wielka kamienna trumna, zdobiona płaskorzeźbami i kosztownymi mate- 670 SARKOMA SATRAPA riałami; dziś: wszelka duża, bogato zdobiona trumna lub kamienna osłona, obudowa tmmny, często przedstawiająca postać zmarłego': Wielu uczonych, którzy w 1922 r. odkryli sarkofag Tutanchamona wkrótce potem zmarło, co stało się podstawą legendy o "klątwie faraona". Żądni sensacji dziennikarze głosili, że śmierć niektórych polskich archeologów, którzy po II wojnie światowej otwierali sarkofagi królewskie na Wawelu, to także zemsta duchów monarchów, którym naruszono spokój pośmiertny. 2. 'kamienna, betonowa lub stalowa osłona czegoś niebezpiecznego': Reaktor elektrowni jądrowej w Czamobylu został przykryty potężnym betonowym sarkofagiem. gr. sarkophagos (lithos) '(kamień) pochłaniający ciało' SARKOMA w medycynie 'rak, nowotwór złośliwy, tworzący się głównie z tkanki łącznej lub mięśniowej, który szybko się rozrasta i daje przerzuty drogą krwiopochodną, mięsak': Sarkomę, powstającą często u ludzi młodych, leczy się operacyjnie lub za pomocą chemote-rapii. lać. sarcoma z gr. sarkoma 'narośl mięsna' SARMATA l. 'członek starożytnego ludu koczowniczo- -pasterskiego pochodzenia irańskiego, zamieszkującego przed IV w. p.n.e. stepowe tereny nad dolną Wołgą, przemieszczającego się stopniowo na zachód, aż do brzegów Dunaju i granic imperium rzymskiego': Pod naciskiem Słowian, Gotów i Hunów część Sarmatów uznała zwierzchnictwo Rzymu i osiedliła się na ziemiach naddunajskich, część w Hiszpanii i północnej Afryce, a pozostali schronili się w Kaukazie. 2. 'polski szlachcic, wywodzący swe pochodzenie od starożytnych Sarmatów spokrewnionych ze Scytami, hołdujący starym obyczajom, często o tradycyjnych poglądach, połączonych z megalomanią narodową i stanową': Jak każdego Sarmatę, cechowały go samouwielbienie, nietolerancja, niechęć do obcych i fanatyzm religijny. Tradycyjnym strojem Sarmatów był żupan i bogaty kontusz przepasany pasem litym. SARMATYZM 'ideologia polskiej szlachty żywa od schyłku XVI w. do pół. XVIII w., oparta na tezie niektórych polskich kronikarzy o pochodzeniu polskiej szlachty od bitnych Sarmatów, osiadłych nad Wisłą, mająca swój wyraz w kulturze, obyczajowości i stylu życia oraz literaturze i sztuce': Swoją pełnię sarmatyzm osiągnął za panowania Jana III Sobieskiego, który popierał ów nurt i wykorzystywał w walce politycznej. SARMACKI 'związany z sarmatyzmem lub Sarmatami -polskimi szkachcicami': Migracje sarmackie. Obyczajowość sarmacka. Portret sarmacki. gr. Sarmatai nazwa jednego z plemion scytyjskich SATANIZM 'kult szatana, oddawanie szatanowi czci boskiej', także: 'podkultura, w której wyznaje się i propaguje praktyki związane z kultem szatana': Polski satanizm ma bardzo słabe podłoże kultowe. Przyjmuje się, że koncert Kata na festiwalu w Jarocinie zapoczątkował polską wersję satanizmu. SATANISTA 'zwolennik, wyznawca satanizmu': W Polsce sataniści zyskali dość ponurą sławę po ekscesach na cmentarzu w Jarocinie. "Być satanistą" zaczęło znaczyć "być przeciw wszystkim". SATANISTYCZNY 'oparty na satanizmie, należący do satanizmu, charakterystyczny dla satanizmu albo satanistów': Ruchy satanistyczne pojawiały się od wieków. Wymalowali oni na grobach symbole satanistyczne. z łac. satan 'szatan' SATELITA l. 'ciało niebieskie, które krąży wokół innego ciała niebieskiego; także: urządzenie umieszczone przez człowieka na orbicie ciała niebieskiego': Księżyc jest naturalnym satelitą Ziemi. "Sputnik I" był pierwszym sztucznym satelitą Ziemi. 2. 'państwo politycznie niesamodzielne, takie, które pozostaje w zależności od innego państwa, jest mu podporządkowane': Czechosłowacja była najwierniejszym satelitą Związku Radzieckiego. 3. przestarz. 'ktoś stale przebywający w czyimś towarzystwie, najczęściej: ktoś, kto nadskakuje osobie wpływowej lub bogatej': Wokół prezesa banku zawsze kręciło się kilku satelitów. SATELICKI 'taki, który jest satelitą, taki, który charakteryzuje satelitę (w znaczeniu 2.)':. Państwa satelickie wobec ZSRR. Miasto satelickie 'miasto w pobliżu większego miasta, pełniące najczęściej wobec niego funkcje usługowe' SATELITARNY 'charakterystyczny dla satelity, związany z wykorzystaniem satelity (głównie w znaczeniu l.)': Telewizja satelitarna. Antena satelitarna. Osiedle satelitarne 'osiedle mieszkaniowe położone niedaleko od miasta, ale już poza jego granicami' lać. satelles 'sługa, towarzysz podróży' SATI l. 'obowiązujący w Indiach do 1829 r. zwyczaj palenia na stosie wdowy (żywcem lub po uprzednim zabiciu) razem ze zwłokami jej męża': Obyczaj sati został opisany między innymi w eposie Ramajana. 2. 'staroindyjskie określenie cnotliwej żony, zwłaszcza tej, która zgodnie ze zwyczajem po śmierci męża dawała się spalić razem z jego zwłokami': Sati wolno wstąpiła na stos pogrzebowy. sanskr. sati 'dobra kobieta, żona' SATORI 'w buddyzmie zeń: olśnienie, iluminacja oznaczająca odkrycie w sobie natury Buddy, wyzwolenie duchowe i zespolenie się z rzeczywistością': Wskazówki mistrza i medytacje maj ą pomóc człowiekowi w przygotowaniu się do satori. jap. satori 'zrozumienie, przebudzenie' SATRAPA l. 'starożytny perski namiestnik królewski, zarządzający prowincją i dysponujący nieograniczoną władzą administracyjną, sądową i wojskową': Na czele każdej z prowincji perskich stał satrapa, l.przen. 'człowiek despotyczny, okrutny, tyran, zwłaszcza zwierzchnik nieliczący się ze swoimi podwładnymi': Początkowo nowy dyrektor jawił się wszystkim jako satrapa, wkrótce jednak okazało się, że jest wprawdzie wymagający, ale sprawiedliwy i potrafi okazać zrozumienie. 671 SATURACJA Sc SATRAPIA 'okręg administracyjny w starożytnej Persji, zwykle odpowiadający obszarowo krainie geograficznej wchodzącej w skład państwa': Podziału państwa perskiego na satrapie dokonał Cyrus II Starszy. gr. satrapes z pers. SATURACJA l. 'nasycanie cieczy gazem lub substancją rozpuszczalną': W celu otrzymania wody sodowej należy wodę poddać saturacji. 2. w technice cukrowniczej 'nasycanie soku buraczanego dwutlenkiem węgla w celu wytrącenia osadu węglanu wapnia': Po uprzednim nawapnieniu w celach oczyszczających poddaje się sok buraczany saturacji. SATURATOR 'urządzenie przeznaczone do nasycania cieczy gazem lub substancją rozpuszczalną': Podłączyć butle do saturatora. lać. saturatio 'nasycanie, napełnianie' SATYNA 'tkanina bawełniana lub jedwabna, podobna do atłasu, mająca jedną (zazwyczaj używaną jako prawa) stronę matową, a drugą (zwykle lewą) lekko błyszczącą' : Suknia z satyny. SATYNOWY 'taki,któryjestwykonanyzsatyny': Satynowa wstążka. fr. satin SATYR l. 'w mitologii greckiej: j eden z bożków płodności i urodzaju, przedstawianych jako mężczyźni z rogami i koźlimi nogami, lubiący zabawę, alkohol i kobiety': O satyrach nie wiedziano ani ilu ich jest, ani skąd pochodzą. Było ich wszędzie pełno. Mieli nogi koźle, zakończone rozszczepionymi kopytami, porosłe aż do pasa gęstą sierścią. [...] Ich królem [...] był Dionizos, którego dzieckiem nosili na rękach i kołysali do snu gramem na fujarce. On im pozwalał na wszystko i poił winem, którego nigdy nie mieli dosyć. (Parandowski) 2. przen. 'rozpustny i lubieżny mężczyzna, zwłaszcza starszy': Pod koniec przyjęcia przysiadł się do niej jakiś stary satyr, który szeptał jej coś pożądliwie do ucha i koniecznie chciał ją zabrać na przechadzkę. gr. Satyros SATYRA 'utwór literacki lub inne dzieło sztuki ośmieszające wady jakichś osób, społeczeństw, postawy światopoglądowe, kierunki polityczne itd.': Satyry to utwory literackie należące do różnych gatunków, mogą to być dłuższe wiersze - np. "Pijaństwo" Ignacego Krasickiego, poematy - np. "Bal w operze" Juliana Tuwima, dramaty - np. "Łaźnia" Wodzimierza Majakowskiego czy powieści - np. "Martwe dusze" Mikołaja Gogola. SATYRYK 'autor satyr - pisarz, publicysta, reżyser, rysownik': Do najsłynniejszych satyryków w literaturze polskiej należą Adam Naruszewicz i Ignacy Krasicki. SATYRYCZNY 'będący satyrą, typowy dla satyry, ośmieszający': Utwór satyryczny. Cel satyryczny. Satyryczny film Andrzeja Munka "Zezowate szczęście". fr. satire z łac. satura, pierwotnie 'kosz z różnymi owocami' SATYSFAKCJA l. 'zadowolenie z czegoś, co się zrobiło, co się osiągnęło, uczucie przyjemności z tego płynące': Z satysfakcją śledził grę zespołu, którego był trenerem. Choć wygrali, nie pokazali po sobie nadmiernej satysfakcji. Satysfakcja z wychowania syna. Poczucie satysfakcji. l.przestarz. 'zadośćuczynienie za jakąś krzywdę, za zło, które ktoś wyrządził (niegdyś: głównie w formie pojedynku)': Satysfakcja moralna. Żądać satysfakcji finansowej i prawnej. Wyzywając go na pojedynek, powiedział tradycyjnie: "Żądam od pana satysfakcji". SATYSFAKCJONOWAĆ 'zadowalać kogoś, zaspokajać czyjeś ambicje, być dla kogoś satysfakcją': Wynik ten nie satysfakcjonował legionistów, którzy wciąż atakowali. Niestety, pańska odpowiedź mnie nie satysfakcjonuje. Wyjaśnienia oskarżonego uznano za satysfakcjonujące. lać. satisfactio 'zadośćuczynienie' SAUNA 'sucha łaźnia: pomieszczenie, w którym ludzie siadają na drewnianych ławeczkach i pocą się pod wpływem panującej tam wysokiej temperatury (zwykle ok. 70°C - 80°C, niekiedy więcej)': Po dziesięciu minutach wyskoczył z sauny i wszedł pod lodowaty prysznic. Kąpiel w gorącym powietrzu sauny odświeża i oczyszcza skórę, sprawia, że zaczyna ona oddychać. Nie chodziła do sauny, bojąc się, że popękają jej naczyńka krwionośne na policzkach. z języka fińskiego SAUTE (czytaj: sote) 'o kawałku mięsa lub ryby: smażony bez panierowania w niewielkiej ilości rozgrzanego tłuszczu': Wątróbka cielęca sautć. Kotlet saute. Dorsz saute. -A-. SAVOIR-VIVRE (czytaj: sawu-ar wiwr) 'reguły, zasady dobrego, właściwego zachowywania się w towarzystwie': Savoir-vivre przewiduje, że pierwszy kłania się mężczyzna kobiecie, chyba że zachodzą okoliczności szczególne. Znajomość savoir-vivre'u ustrzegła go przed niejedną gafą w tym dość snobistycznym gronie. /'•• SAWANNA 'zbiorowisko roślin: głównie wysokich traw oraz pojedynczych drzew i krzewów; także obszar w strefie międzyzwrotnikowej, na którym występuje tego typu roślinność': Sawanny zajmują szczególnie duże obszary w Afryce, Australii i środkowej Brazylii. Sawanna ciernista. Sawanna trawiasta. Z dzikich zwierząt żyjących w sawannie można wymienić lwy, gepardy, żyrafy, antylopy. SAWANNOWY 'pokryty sawanną, występujący na sawannie': Tereny sawannowe. Fauna sawannowa. ang. savanna, hiszp. sabana z karaib. zavana Sb symbol pierwiastka chemicznego: antymon (zob.) Sc symbol pierwiastka chemicznego: skand (zob.) 672 SCENARIUSZ SCHIZMA SCENARIUSZ l. 'tekst literacki, będący podstawą filmu, przedstawienia scenicznego lub spektaklu teatralnego -rozpisany na dialogi, zawierający zarys fabuły oraz rozmaite uwagi dotyczące wykonania, charakterystyki postaci, scenerii itd.': Scenariusz do filmu Andrzeja Wajdy "Popiół i diament" napisał sam Jerzy Andrzejewski. 2. 'szczegółowy plan jakiejś imprezy, jakiegoś spotkania; także: przewidywany rozwój jakichś zdarzeń, bieg spraw': Scenariusz spotkania prezydenta z wyborcami. Doradca premiera uważał, że trzeba uzupełnić scenariusz jego wizyty w Moskwie o kilka ważnych spotkań. Niestety powtórzył się tym przypadku znany już scenariusz zwolnień grupowych. SCENARZYSTA 'autor scenariusza - tekstu literackiego, będącego podstawą filmu lub przedstawienia': Do najbardziej znanych polskich scenarzystów należy Aleksander Ścibor-Rylski, autor m.in. scenariuszy do filmów Wajdy "Człowiek z marmuru", "Człowiek z żelaza" i "Popioły". SCENOPIS 'sporządzony na podstawie scenariusza zapis projektu realizowanego filmu, zawierający listę ponumerowanych ujęć, przewidywaną długość ich trwania, przebieg akcji, dialogi, rodzaje planów, ruchy kamery itd.': Scenopis stanowi podstawę pracy reżysera, operatora i scenografa. wl. scenario z łac. scenarius 'sceniczny' SCENOGRAFIA l. 'całościowe opracowanie strony plastycznej przedstawienia, widowiska lub filmu, obejmujące dekoracje, wystrój wnętrz, oświetlenie, kostiumy, rekwizyty, charakteryzację aktorów itp.': Scenografia do programu telewizyjnego. Projekt scenografii. 2. 'kierunek studiów na uczelniach artystycznych, przygotowujący do zajmowania się opracowaniem plastycznym różnego typu widowisk': Absolwent scenografii. SCENOGRAF 'artysta, który projektuje scenografię do danego przedstawienia, widowiska lub filmu': Marzył o studiach w łódzkiej szkole filmowej i pracy scenografa filmowego. SCENERIA l. 'wszystko, co stanowi tło plastyczne, na którym rozgrywają się wydarzenia sztuki, filmu itp.': Oryginalna, baśniowa sceneria sztuki. Koncert odbył się w letniej, nadmorskiej scenerii, l.przen. 'tło, otoczenie, w którym rozgrywają się różne wydarzenia': Spacer w nocnej scenerii. gr. skenographia 'rysunek sceniczny, malarstwo sceniczne' łac. scaenarius 'sceniczny' SCEPTYCYZM l. 'postawa charakteryzująca się powątpiewaniem, niedowierzaniem, zwłaszcza jeśli chodzi o coś, co nie jest komuś bezpośrednio znane bądź osobiście przez kogoś przeżywane; także: wątpienie we wszystko': Kosmetolodzy - wbrew sceptycyzmowi chirurgów - zachęcają do tego zabiegu. "Jeśli nie zobaczę, nie uwierzę" - oto typowy sceptycyzm. 2. 'stanowisko filozoficzne, według którego poznanie prawdy, ustalenie, co to jest dobro, piękno itp. jest niemożliwe, podobnie jak uzyskanie w pełni wiarygodnej wiedzy naukowej ': Sceptycyzm, jak wiele innych kierunków filozoficznych, wywodzi się ze starożytnej Grecji. SCEPTYK l. 'człowiek stale powątpiewający, niedowierzający, odnoszący się do wszystkiego z nieufnością': Sceptycy mówią, że poziomu krajów Europy Zachodniej nie osiągniemy i za 50 lat. 2. 'zwolennik filozofii sceptycyzmu': Kartezjusz był sceptykiem. SCEPTYCZNY 'oparty na sceptycyzmie (w znaczeniu l.), taki, który zawiera w sobie sceptycyzm': Sceptyczne spojrzenie na świat. Sceptyczna wypowiedź. gr. skeptikós 'wątpiący, krytykujący' SCHADENFREUDE (czytaj: szadenfrojde) 'radość z czyjegoś niepowodzenia, z czyjejś szkody, straty': Na wiadomość o skręceniu nogi przez rywalkę i odwołaniu premiery poczuła swoisty smak schadenfreude. niem. Schadenfreude - złożenie wyrazów Schaden 'szkoda, strata' i Freude 'radość' SCHEDA l. przestarz. 'spadek, to, co się dziedziczy: majątek, ziemia itd.': Schedę podzielono równo między obu braci, l.przen. 'dziedzictwo po wcześniejszych pokoleniach lub wybitnych osobach, rozumiane jako zbiór wartości duchowych, moralnych, jako tradycja, religia, wielkie idee itd.': Nasza scheda ideowa i moralna to nie tylko tradycje powstańcze, ale i idea pracy organicznej oraz walki kulturalnej i ekonomicznej o polskość takich ziem jak Wielkopolska i Śląsk. lać. scheda 'oddarty kawałek papieru (papirusu)' SCHERZO (czytaj: skerco) 'utwór instrumentalny złożony zwykle z trzech części, w metrum trójdzielnym, w szybkim tempie, często o pogodnym żartobliwym charakterze, może stanowić utwór samodzielny lub wchodzić w skład sonaty klasycznej': Beethoven w miejsce menueta wprowadził do sonaty scherzo. Chopin był autorem licznych scherz fortepianowych. wl. scherzo 'żart' SCHIZMA l. w religii 'rozłam w Kościele, zerwanie jedności kościelnej, oderwanie się od organizacji kościelnej dużej grupy dotychczasowych wyznawców, która tworzy niezależną organizację i podobnie jak macierzysta organizacja pretenduje do zwierzchnictwa nad całym Kościołem; zwykle zerwanie jest spowodowane rozbieżnościami politycznymi, narodowymi, kulturowymi, doktrynalnymi': W Kościele chrześcijańskim miały miejsce dwie wielkie schizmy, wschodnia z XI wieku, która doprowadziła do podziału na Kościół prawosławny i Kościół rzymskokatolicki, oraz zachodnia, która doprowadziła do przejściowego rozłamu w Kościele rzymskokatolickim, na przełomie XIV i XV w. 2. 'ogólniej: odejście jakiejś grupy osób z większej organizacji': W partii nastąpiła schizma i wyodrębnienie się grupy, która do dawnej nazwy dodała słowo "ojczyzna". SCHIZMATYK 'człowiek należący do grupy dokonującej schizmy w Kościele, odszczepieniec': Katolicy 673 SCHIZOFRENIA SCJENTYZM nazywali wyznawców Kościoła wschodniego schizma-tykami. gr. schisma 'rozłam, rozdarcie, rozdwojenie' SCHIZOFRENIA w medycynie: 'choroba psychiczna cechująca się występowaniem objawów rozpadu osobowości, otępieniem uczuciowym, osłabieniem kontaktu z otoczeniem, osłabieniem zainteresowań i aktywności, zamknięciem się w sobie, zaburzeniami w procesach myślowych: urojeniami, omamami itp.': Objawy schizofrenii. Schizofrenia wymaga zarówno leczenia farmakologicznego, jak i psychoterapii. SCHIZOFRENIK w medycynie 'osoba chora na schizofrenię': Sąsiad schizofrenik. SCHIZOFRENICZNY l. w medycynie 'charakterystyczny dla schizofrenii, schizofrenika': Schizofreniczne rozkojarzenie. Proces schizofreniczny. 2. pot. 'nienaturalny, taki jakby był zrobiony przez schizofrenika, krańcowo nielogiczny, bzdurny': Schizofreniczne ilustracje. To jakieś schizofreniczne zapięcie: kiedy z jednej strony je łączysz, z drugiej się rozpina. Schizofreniczny pomysł umieszczenia kuratorium w małej mieścinie na szczęście upadł. SCHIZOID l. w psychologii i psychiatrii 'to samo, co schizotomik' 2. pot. 'człowiek niezwykle nerwowy, przesadnie wrażliwy, zdradzający zaburzenia psychiczne': To jakiś schizoid, co on tu wygadywał do dziewczyn! SCHIZOTYMIA w psychologii {psychiatrii 'typ osobowości, który cechuje się drażliwością, nerwowością, zam-kniętością, oschłością, nieprzystępnością, nieufnością, któremu zazwyczaj towarzyszą pewne cechy fizjologiczne, jak wysoki wzrost, chudość': Przejawy schizotymii. SCHIZOTYMIK 'osoba, przejawiająca schizotymię, o oschłym i nieufnym usposobieniu, zamknięta w sobie, drażliwa i nerwowa': Terapeuta uznał, że pacjent jest schizotymikiem. W konstytucjonalizmie cechy psychiczne schizotymika łączy się ze szczupłą budową ciała i wysokim wzrostem. SCHIZOTYMICZNY 'charakterystyczny dla schizotymii, schizotymika': Schizotymiczny temperament. Schi-zotymiczne usposobienie. od gr. schidzo 'rozszczepiam' i phren 'umysł, rozum' thymós 'umysł, duch' SCHOLASTYKA l. w filozofii 'główny kierunek średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej, traktujący jako problem zasadniczy zgodność prawd wiary z rozumem, co wynikało z przekonania autorów o potrzebie zrozumienia tego, w co się wierzy': W scholastyce posługiwano się sformalizowaną metodą konfrontowania danych Pisma Świętego oraz Tradycji z autorytetami ojców Kościoła i filozofii oraz rozumowaniem logicznym lub metafizycznym. Rozwój scholastyki wyrażał się między innymi w powstawaniu uniwersytetów jako ośrodków naukowych z oryginalnymi metodami nauczania. 2. przen. 'prowadzenie dociekań oderwanych od rzeczywistości, rozstrzyganie kwestii spornych przez odwoływanie się do autorytetów; także: żonglowanie w dyskusji argumentami o pozorach logiczności': W swoich pseudonaukowych dociekaniach uprawia czczą scholastykę, to nie ma nic wspólnego ze sprawdzoną wiedzą, którą można weryfikować w badaniach. SCHOLASTYK l. 'przedstawiciel scholastyki w dziedzinie filozofii': Znanymi scholastykami byli m.in. św. Tomasz z Akwinu, św. Anzelm z Canterbury i Pierre Abćłard. 2. 'katolicki duchowny, który jako członek kapituły nadzoruje szkoły w danej diecezji': Pismo scholastyka do przełożonych szkół diecezjalnych. SCHOLASTYCZNY l. 'dotyczący scholastyki w znaczeniu l. lub scholastyków': Metody scholastyczne. Pisarz scholastyczny. 2. 'niesprawdzony doświadczalnie, oderwany od życia, abstrakcyjny': Scholastyczne spekulacje. gr. scholastikós 'szkolny' SCIENCE FICTION (czytaj: sajens fikszn) l. 'fantastyka naukowa: gatunek literacki i filmowy, przedstawiający świat przyszłości, w którym istnieją nieznane obecnie wynalazki naukowe i odgrywają one istotną rolę dla akcji utworu - rzeczownik': Sławnym w wielu krajach świata klasykiem science fiction jest polski pisarz Stanisław Lem. 2. 'fantastyczno-naukowy, przedstawiający świat w przyszłości - przymiotnik': Do słynnych powieści science fiction z I połowy XX w. należą m.in. dzieła Herberta George'a Wellsa "Wehikuł czasu" i "Wojna światów". ang. science fiction 'fikcja naukowa' SCJENTYZM 'pogląd filozoficzny, będący syntezą dziewiętnastowiecznych kierunków w filozofii: empiryzmu, pozytywizmu i materializmu, głoszący, iż prawdziwej wiedzy o rzeczywistości dostarczają badania naukowe, zwłaszcza zaś badania wykorzystujące metody nauk przyrodniczych': Ze zdobyczy nauk specjalnych i filozofii minimalistycznych, z elementów pozytywizmu, empiryzmu, materializmu, ewolucjonizmu wytworzył się wreszcie pewien pogląd przeciętny, typowy dla ludzi tej epoki [XIX w.]. Najczęściej nazywa się go "pozytywizmem" w szerokim i popularnym tego słowa rozumieniu [...]. Właściwszą jest nazwa scjentyzmu (wedle określenia Renouviera), bo osnową tego poglądu było wyłączne i całkowite zaufanie do nauki. (Tatarkiewicz) SCJENTYSTA 'przedstawiciel scjentyzmu w dziedzinie filozofii': Za czołowego scjentystę, uczonego, znanego z propagowania tego typu poglądu na świat i poznanie, uchodzi Kari Pearson (1857-1936), niezwykle wszechstronny uczony, profesor uniwersytetu w Londynie. SCJENTYSTYCZNY 'dotyczący scjentyzmu, scjentys-tów': Postmodemiści próbowali się do końca rozprawić ze scjenty stycznym poglądem na świat, podsycanym w naszych czasach przez coraz niezwykłej sze odkrycia naukowe. Poprzednikami ruchu scjentystycznego byli empi-ryści angielscy. lać. scientia 'wiedza' 674 SCLEROSIS MULTIPLEX SEGMENT SCLEROSIS MULTIPLEX (czytaj: skleroz-is multipleks) w medycynie 'stwardnienie rozsiane, przewlekła, postępująca choroba, polegająca na rozpadaniu się osłonki mielinowej włókien nerwowych i powstawaniu w tych miejscach blizn, które niszczą włókna nerwowe': Skutkami postępującej sclerosis multiplex są: zanik nerwów wzrokowych, upośledzenie mowy i niedowład kończyn dolnych. W leczeniu sclerosis multiplex stosuje się środki wzmacniające, witaminy, kortyzon. n.-lac. sclerosis multiplex odgr. sklerós 'suchy, twardy' i łac. multiplex 'wieloraki, wielostronny' SCOOP (czytaj: skuup) w środowisku dziennikarskim 'ważna, sensacyjna wiadomość, podana przez jedną gazetę, stację lub rozgłośnię przed jej rozpowszechnieniem się przez inne': Jeszcze nigdzie o tym nie wiedzą, to prawdziwy scoop! - wykrzyknął redaktor. ang. scoop 'sensacyjna wiadomość' SCRABBLE (czytaj: [ten] skrabi albo [te] skrable) 'gra planszowa, polegająca na układaniu słów w różnych kombinacjach przestrzennych z żetonów z literami': Grać w skrabbie albo w skrabble'a. ang. scrabbie 'wyszukiwać' SCRUB (czytaj: skrab) 'preparat kosmetyczny o właściwościach takich, jak peeling, czyli ścierających naskórek': Scrub ma postać kremu lub żelu z twardymi, drobnymi ziarenkami, przyczyniającymi się do złuszczania naskórka. ang. scrub SCYLLA I CHARYBDA 'w mitologii greckiej: dwa potwory morskie, żyjące na przeciwległych urwistych brzegach cieśniny (obecnie utożsamianej z Cieśniną Mesyńską) i niosące zagładę żeglującym tam ludziom': Scylla, córka Forkisa i Hekate, była ukochaną Posejdo-na, za pomocą magicznych ziół zamienioną przez zazdrosną rywalkę w potwora o 12 nogach, 6 szkaradnych głowach z paszczami wypełnionymi trzema rzędami zębów, który porywał i pożerał ludzi ze statków przepływających w pobliżu, Charybda zaś była straszliwą poczwarą, która trzy razy na dzień wciągała w swą ogromną gardziel morskie wody wraz z tym, co było na ich powierzchni, by później wypluć samą wodę. W czasie swojej podróży Odysowi udało się przepłynąć niebezpieczny przesmyk zamieszkany przez Scyllę i Charybdę, stracił jednak sześciu ludzi, których porwała okrutna Scylla. () Znaleźć się między Scyllą a Charybdą 'znaleźć się w sytuacji bez wyjścia, bardzo trudnej, gdy każde rozwiązanie musi być okupione dużymi stratami': Znalazłem się między Scyllą a Charybdą: odmówienie dyrektorowi oznaczało bowiem zwolnienie z pracy, wykonanie zaś zadania równało się z bojkotem ze strony współprac owników. gr. Skylla, Charybdis SCYSJA 'ostra kłótnia wywołana różnicą zdań, awantura, spór': Scysja między sąsiadami. Doszło do scysji z ojcem. Spowodowało to scysję między przedstawicielami handlowymi konkurujących firm. lać. scissio 'rozszczepienie' Se symbol pierwiastka chemicznego: selen (zob.) sec skrót słowa: sekans (zob.) SECESJA l. 'oderwanie się, odłączenie się jakiejś części kraju, jakiejś prowincji od innych': Społeczność międzynarodowa uzna zaaranżowaną przez Serbię sececję Krainy za fakt dokonany. Partia ta zapowiedziała secesję sześciu wschodnich prowincji Kambodży. 2. 'zerwanie przez jakąś grupę związków ze swoją organizacją, np. wystąpienie kogoś, jakiejś grupy z partii politycznej, ze związku zawodowego, z ugrupowania literackiego itp.': Secesja grupy kaliskiej ze Stronnictwa zapoczątkowała tworzenie nowej partii. 3. 'kierunek w sztuce na przełomie XIX i XX wieku, którego przedstawiciele stosowali falistą linię, ornamentykę roślinną, a ich kompozycje, łączące rozmaite elementy, odznaczały się swobodą formalną': Secesja odkryła walory artystyczne przedmiotów użytkowych. SECESYJNY l. 'związany z secesją- oddzieleniem się części kraju': Wojna secesyjna. 2, 'charakterystyczny dla secesji - kierunku w sztuce': Secesyjna etażerka. lać. secessio 'oddzielenie się' SECUNDO (czytaj: sekundo) 'po drugie': Dlaczego tego nie kupimy? Primo: nie mamy tyle pieniędzy, secundo: w naszym mieszkaniu taki duży mebel już się nie zmieści. lać. SECURITY (czytaj: sekjurity) 'organizacje ochraniające kogoś albo coś; także: członkowie takich organizacji': Dwóch rosłych mężczyzn z napisami "Security" na bluzach zastąpiło mu drogę. ang. security SEDAN 'typ nadwozia samochodu osobowego z płaskim dachem i wyraźnie wyodrębnionym z tym bagażnikiem; także: samochód o takim nadwoziu': W latach 80. hatch-back był typem nadwozia znacznie bardziej popularnym niż sedan. Typowym pod względem kształtu nadwozia sedanem był stary fiat 125 p. amer. sedan od ang. sedan chair 'lektyka' SEGMENT l. 'jedna z wielu takich samych części składowych jakiegoś urządzenia, konstrukcji, która może stanowić samodzielną całość': Stalowe segmenty mostu. 2. 'rodzaj domku jednorodzinnego, zwykle budowanego w szeregu połączonych, typowych domków': Kupili pod Warką segment o powierzchni 110 m2. 3. pot. 'rodzaj mebla, złożonego z kilku składanych części, np. szafek, biblioteczki, kredensu': W segmencie pod oknem znalazła stary album rodzinny. 4. w matematyce 'odcinek kołowy, część koła ograniczona łukiem i jego cięciwą': Pole segmentu. 5. w zoologii 'jeden z szeregu odcinków ciała zwierzęcia powtarzających się i podobnych do 675 SEGREGACJA SEKS siebie': Podział ciała na segmenty występuje powszechnie u pierścienic i stawonogów, np. u dżdżownicy czy raka. 6. w anatomii 'autonomiczna część płata płucnego, mająca własne oskrzela i własne naczynia': W każdym płucu wyróżnia się 10 segmentów, jednak granice między nimi nie są wyraźnie zaznaczone. SEGMENTACJA l. 'podział czegoś na wyodrębnione części, fragmenty': Studenci dokonali segmentacji tekstu noweli. 2. w zoologii 'budowa ciała lub jego części, polegająca na wyodrębnieniu poszczególnych segmentów': Segmentacja występuje zawsze wzdłuż osi długiej ciała. SEGMENTOWY 'zbudowany, złożony z segmentów': Budowla segmentowa. Meble segmentowe. lać. segmentum 'odcinek' SEGREGACJA 'podział czegoś na grupy wedle pewnych kryteriów': Segregację akt zaplanował na jutro. Segregacja śmieci na odpadki papierowe, plastikowe, szklane, metalowe i organiczne ułatwia recycling. () Segregacja rasowa 'rozdzielenie od siebie ras ludzi mieszkających w jednym państwie, z reguły wiążące się z uprzywilejowaniem jednych ras kosztem drugich': System segregacji rasowej panował w RPA do początku lat 90. XX w. SEGREGOWAĆ 'dzielić coś na grupy według pewnych kryteriów': Sekretarka segregowała korespondencję. Posegregował jabłka według odmian i wielkości. SEGREGATOR l. 'szafa lub pojemnik ze specjalnymi szufladkami lub przegródkami, przeznaczone na różnego rodzaju papiery i dokumenty' 2. 'sztywne okładki z mechanizmem pozwalającym na wpinanie kartek papieru': Ania kupiła sobie mały segregator na rysunki szkolne. fr. segregationodp.-/ac. segregatio 'oddzielanie' SEIGNEUR (czytaj: senior) 'dawny francuski tytuł przysługujący wielkim posiadaczom ziemskim lub wysokim urzędnikom': Król nadał mu tytuł seigneura. fr. seigneur z łac. senior 'starszy' SEJSMICZNY 'związany z ruchami tektonicznymi ziemi, z trzęsieniami ziemi': Polska nie leży w strefie sejsmicznej, na obszarze naszego kraju wstrząsy skorupy ziemskiej występuj ą rzadko i są bardzo słabe. Fale sejsmiczne rozchodzą się koliście od epicentrum, nad którym trzęsienie ziemi jest najsilniejsze i powoduje największe zniszczenia. fr. seismique od gr. seismós 'trzęsienie (ziemi)' SEJSMO- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'trzęsienie ziemi', wskazująca, że to, o czym mówi drugi człon złożenia, jest związane z trzęsieniem lub wibracją ziemi, ruchami tektonicznymi itp., np. sejsmograf, sejsmologia' od gr. seismós 'trzęsienie' SEJSMOGRAF l. 'przyrząd, który służy do wykrywania, zapisywania i badania drgań gruntu': Podstawowym elementem sejsmografu jest wahadło, które pozwala określać wielkość trzęsienia ziemi. Za pomocą sejsmografu drania gruntu są przetwarzane na impulsy elektryczne i zapisywane w pamięci komputera. 2. 'coś czułego, co pozwala rozpoznać zachodzące gdzieś zmiany': Jego twórczość była zawsze sejsmografem nastrojów społecznych. złożenie cząstek: sejsmo- i -graf od gr. graphó 'piszę' SEJSMOGRAM 'zapis drgań gruntu na specjalnej taśmie światłoczułej lub w pamięci komputera': Właściwie odczytany sejsmogram pozwala określić czas nadejścia trzęsienia ziemi. złożenie cząstek: sejsmo- i -gram odgr. gramma 'litera, zapis' SEJSMOLOGIA 'dział geofizyki, który zajmuje się badaniem trzęsień ziemi, ich przyczyn, mechanizmu, przebiegu, rozmieszczenia na ziemi itp.': Do głównych zadań sejsmologii należy opracowanie metod przewidywania trzęsień ziemi i walki z ich skutkami. SEJSMOLOG 'specjalista w dziedzinie sejsmologii': Sejsmolodzy opracowali szczegółową mapę z epicentrami trzęsień Ziemi. SEJSMOLOGICZNY 'związany z sejsmologią': Badania sejsmologiczne. Stacja sejsmologiczna. złożenie cząstek: sejsmo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' SEKANS w matematyce 'funkcja trygonometryczna, która jest odwrotnością funkcji cosinus, skrót: sec': Okresem podstawowym funkcji sekansjest liczba 2. tac. secans 'tnący' SEKCJA l. 'niezbyt duża jednostka organizacyjna wew-• nątrz jakiejś instytucji, urzędu, towarzystwa itp., dział, wydział': Sekcja kulturalna. Sekcja koszykówki. Sekcja plastyków. 2. w medycynie 'badanie zwłok ludzkich w celu określenia przyczyny śmierci, które obejmuje oględziny zewnętrzne i badanie wewnętrzne': Przeprowadzić sekcję zwłok. Sekcja zwłok wykazała przedawkowanie heroiny. 3. w technice 'powtarzający się element urządzenia, który ma określony zakres działania': Sekcja tłocząca urządzenia wtryskowego. SEKCYJNY l. 'związany z działalnością sekcji w znaczeniu l.': Spotkania sekcyjne. 2. 'związany z sekcją w znaczeniu 2.': Stół sekcyjny. Sala sekcyjna. tac. sectio 'rozcięcie' SEKS 1. 'życie płciowe człowieka, zwłaszcza w jego fizycznym, zmysłowym aspekcie': Dyskutowano o tym, jak przekazywać uczniom wiedzę o seksie. Filmy pornograficzne są o tyle szkodliwe, że deformują wyobrażenia ludzi o seksie, przedstawiają nieistniejący świat "kobiet, które zawsze chcą, i mężczyzn, którzy zawsze mogą". 2. pot. 'stosunek płciowy': Uprawiali seks niemal codziennie. Zapytał ją, czy ma ochotę na seks. 3. 'cechy osoby, wpływające na jej atrakcyjność dla płci przeciwnej': Dziewczyna z seksem. 676 SEKSIZM SEKSTYLION UWAGA: 2. znaczenie słowa seks 'stosunek płciowy' jest zapożyczone z języka angielskiego. Jest ono jednak tak bardzo rozpowszechnione, że trudno je potępiać, zwłaszcza wobec ubóstwa polskiego słownictwa, którym można w kulturalny sposób nazywać zjawiska związane z życiem płciowym człowieka. Obecnie zresztą do wymienionych wyżej znaczeń należałoby dodać jeszcze jedno: 'bliskie, fizyczne kontakty między osobami tej samej płci, sprawiające im zmysłową przyjemność' - bowiem tylko tak rozumiejąc seks można to słowo odnosić do homoseksualistów, którzy - zgodnie ze współczesnymi przekonaniami -są pewną mniejszością seksualną. SEKSUALNY l. 'związany z seksem - życiem płciowym człowieka': Wychowanie seksualne. Problematyka seksualna w telewizji. 2. 'związany z seksem - stosunkiem płciowym': Podniecenie seksualne. SEKSOWNY 'atrakcyjny dla płci przeciwnej, podkreślający atrakcyjność dla płci przeciwnej': Seksowny facet. Seksowne ciało. Seksowna bielizna. SEKSAPIL 'atrakcyjność seksualna': Seksapil to nasza broń kobieca, seksapil to coś, co was podnieca, (z piosenki Eugeniusza Bodo) SEKSBIZNES 'biznes związany z seksem': Współczesny seksbiznes to nie tylko prostytucja, lecz także rozmaite typy przedstawień, np. peep show, live show, taniec erotyczny, produkcja gadżetów związanych z seksem i sprzedawanych w seks shopach, sekstelefony, wreszcie cały wielki "przemysł" pornograficzny. SEKSBOMBA 'kobieta niezwykle atrakcyjna pod względem seksualnym': Za seksbombę wszech czasów czytelnicy tego pisma uznali Marylin Monroe. SEKSTELEFON 'numer telefoniczny, pod który dzwoniąc, można za specjalną, znacznie podwyższoną opłatą posłuchać odgłosów seksualnych, zwierzeń seksualnych lub porozmawiać o seksie' SEKSUOLOGIA 'nauka o życiu seksualno-uczuciowym człowieka': Seksuologia jest nauką interdyscyplinarną zajmującą się przede wszystkim psychologicznymi i kulturowymi przejawami seksualności człowieka. SEKSUOLOG 'specjalista z zakresie seksuologii': Do znanych polskich seksuologów należą Kazimierz Imieliń-ski i Zbigniew Lew-Starowicz. SEKSUOLOGICZNY 'związany z seksuologią': Konsultacja seksuologiczna bywa bardzo pomocna np. w przypadku impotencji, wynikającej z przyczyn psychicznych (a nie np. z powodu uszkodzenia narządów płciowych). od łac. sexus 'płeć'; do czasów rewolucji seksualnej w latach 60. XX w. słowo seks było wyrazem niezbyt częstym (odnotowywanym nie we wszystkich słownikach), definiowanym jako "pleć, atrakcyjność dla płci przeciwnej" SEKSIZM 'dyskryminowanie człowieka ze względu na jego płeć; rasizm seksualny': Panie te uznały się za ofiary seksizmu i złożyły odwołanie w sądzie. SEKSISTA rząd. 'zwolennik seksizmu': Gdy nie podpisałem jej awansu, uznano mnie za seksistę i męskiego szowinistę. SEKSISTKA rząd. 'zwolenniczka seksizmu': Proszę pana, jeśli walka o prawa kobiet to seksizm, to tak: jestem seksistką. | UWAGA: wyraz ten nie znaczy 'kobieta pełna seksu, || seksowna'. ang. sexism SEKSOHOLIK 'mężczyzna uzależniony od seksu, uprawiający go nałogowo': Prawdziwych seksoholików można poznać po tym, że ciągle zmieniają partnerki, nie przywiązują się do ich uczuciowo. SEKSOHOLICZKA 'kobieta uzależniona od seksu, uprawiająca go nałogowo': Wiesz co, Wanda, my to chyba powinnyśmy założyć klub seksoholiczek. SEKSOHOLIZM 'zjawisko uzależnienia się od seksu, konieczność jego nałogowego uprawiania' ang. na wzór wyrazu alkoholik SEKSER 'pracownik, który zajmuje się rozpoznawaniem płci piskląt, zwłaszcza kurzych': Zawód seksera wymaga dużego doświadczenia. SEKSERKA 'kobieta sekser': Sekserka wprawnie oddzielała kilkudniowe kurki od kogutków. SEKSOWANIE 'rozpoznawanie płci piskląt, zwłaszcza kurzych': Pisklęta były już wystarczająco duże, by poddać je seksowaniu. od łac. sexus 'płeć' SEKSTANS albo SEKSTANT 'przyrząd nawigacyjny używany przez żeglarzy, także lotników oraz astronomów, który służy do mierzenia wysokości Słońca i innych ciał niebieskich nad horyzontem, co pomaga określić położenie statku, samolotu itp.': Sekstans składa się z metalowej ramy w kształcie wycinka 1/6 koła (czemu zawdzięcza swoją nazwę), przymocowanego do niej łuku z podziałką, wskaźnika, ruchomego ramienia, śruby mikrometrycznej, dwóch zwierciadeł i lunetki. fac. sextans 'szósta część' od: sex 'sześć' SEKSTET l. 'sześcioosobowy zespół muzyczny, złożony ze śpiewaków lub osób grających na instrumentach': Grać, śpiewać w sekstecie. 2. 'utwór muzyczny skomponowany na sześć instrumentów lub część dzieła operowego, kantaty itp. przeznaczona dla sześciu śpiewaków': Sekstety smyczkowe Brahmsa i Dworzaka. Sekstety dęte Mozarta i Beethovena. Sekstet wokalny z "Wesela Figara". niem. Sextett, wl. sestetto z łac. sextus 'szósty' SEKSTYLION 'w Polsce, Niemczech, Anglii: milion kwinty lionów, liczba zapisana w postaci jedynki i trzy- 677 SEKTA SELEKCJA dziestu sześciu zer, wyrażająca wartość 10 , w niektórych krajach, np. we Francji, liczba o wartości 1021' fr. sextillion z łac. sextus 'szósty' SEKTA l. 'odłam wyznaniowy jakiejś dużej religii, głoszący nieco odmienne od tej religii prawdy o Bogu i zasady moralne, mający zwykle wyraźnego duchowego przywódcę': W XVI w. działało na terenie Niemiec wiele sekt chrześcijańskich. Spotkał się z duchowym przywódcą niewielkiej sekty buddyjskiej. Kościół katolicki bardzo ostro przeciwstawia się działalności sekt w naszym kraju, uznając, że deprawują one młodzież i przyczyniają się do dezorientacji moralnej społeczeństwa. 2. przen. 'niewielka grupa izolująca się od ogółu': To była nie tyle grupa artystów, co sekta, zamknięta w sobie, mająca swego guru i swoje tajemnice, którymi nie dzieliła się z nikim. UWAGA: wyraz sekta jest dziś nacechowany ujemnie, i to w obu znaczeniach. W wyniku tego przedstawiciele jakiegokolwiek odłamu religijnego czy grupy wyznawców obrażają się, jeśli się o ich wspólnocie powie: sekta. niem. Sektę z p. -tac. secta 'zasada życiowa, za którą się podąża' SEKTOR l. 'wyodrębniona część jakiejś przestrzeni, jakiegoś terenu': Policja oddzieliła te sektory stadionu, w których zasiadali kibice gości. Trwa przebudowa arterii komunikacyjnych w zachodnim sektorze miasta. 2. 'dział gospodarki narodowej wyodrębniony ze względu na to, kto jest w nim właścicielem majątku, środków produkcji': Sektor prywatny. Sektor państwowy. Sektor samorządowy. 3. w informatyce 'część dysku wydzielona przez jego podział za pomocą pewnej liczby promieni': Niedostępne sektory twardego dysku. U-szkodzony sektor dyskietki. ang. sector od p.-lac. sector 'odcinający' SEKULARYZACJA 'zeświecczenie czegoś, zwłaszcza przejęcie przez władze świeckie majątku kościelnego lub urzędów podlegających Kościołowi': Likwidacja zakonu krzyżackiego i sekularyzacja Prus. Sekularyzacja szkolnictwa w Polsce w XVIII w., po rozwiązaniu zakonu jezuitów. SEKULARYZOWAĆ 'dokonywać sekularyzacji': Władze Komuny Paryskiej sekularyzowały urzędy podległe Kościołowi i znacjonalizowały majątek kościelny. Seku-laryzowano szkołę. UWAGA: słowa: sekularyzacja i laicyzacja mają bardzo podobny sens i często są używane zamiennie. Zazwyczaj jednak przez laicyzację rozumie się zeświecczenie jakichś obyczajów, kultury itd., zaś przez sekularyzację - zeświecczenie urzędów podległych kościołowi lub jego majątku. fr. secularisation z łac. saecularis 'świecki' SEKUNDANT l. 'dawniej: osoba wybrana przez uczestnika pojedynku, będąca jego pełnomocnikiem przy ustalaniu warunków walki i świadkiem, strzegącym uczciwego jej przebiegu': Dobrze. Będę twoim sekundantem. Masz rozbić łeb, rozbij go przy mnie; może ci co pomogę... (Prus) 2. 'w walce bokserskiej: doradca i opiekun boksera, zasiadający w narożniku, mogący m.in. poddać swojego podopiecznego w czasie trwania walki, jeżeli uzna, że jej kontynuowanie zagraża jego zdrowiu': Sekundant rzucił na ring ręcznik i tym samym zakończył walkę przez poddanie swego podopiecznego. SEKUNDOWAĆ przestarz. 'towarzyszyć komuś i wspierać go': Pan Michał rozweselił się słuchając opowiadania, a w końcu rzekł: - Niech ci Bóg sekunduje, Jędrek! (Sienkiewicz) lać. secundans 'wspierający' SEKUNDARNY książk. 'mniej ważny, wtórny albo drugoplanowy': Prymame i sekundame funkcje akcentu w języku. od łac. secundarius SEKWENCJA l. 'układjakichś elementów, zwłaszcza kilka zdarzeń następujących jedno po drugim': Sekwencja nukleotydów w cząsteczce kwasu nukleinowego. Wielka miłość, ślub, wielkie rozczarowanie, rozwód - ta sekwencja powtórzyła się raz jeszcze w życiu jej przyjaciółki. 2. 'zamknięty dramaturgicznie fragment akcji filmu, zwykle niezbyt długi szereg scen i ujęć, stanowiących pewną całość': Do najsłynniejszych sekwencji filmowych należy masakra na odeskich schodach w "Pancerniku Potiomkinie" Sergieja Eisensteina. 3. w muzyce 'powtarzanie motywu w utworze przez te same głosy wokalne lub instrumentalne na stopniowo zmieniającej się wysokości' 4. 'średniowieczna łacińska hym-niczna pieśń kościelna, wykonywana przez chór' od łac. sequentia 'następstwo' SEKWESTR w prawie l. 'przekazanie osobie trzeciej majątku albo rzeczy spornej pod zarząd lub na przechowanie do czasu rozstrzygnięcia sporu przez sąd': Dokonać sekwestru. 2. 'sądowe zajęcie majątku w celu zapewnienia realizacji roszczeń': Nałożyć sekwestr na majątek. Obłożyć posiadłość sekwestrem. SEKWESTRACJA wprawie 'dokonywanie, przeprowadzanie sekwestru': Sekwestracja folwarku. SEKWESTRATOR wprawie l. 'urzędnik, który dokonuje sekwestru': Sekwestrator sądowy. 2. 'urzędnik, który zajmuje się ściąganiem należności od dłużników' SEKWESTROWAĆ w prawie 'dokonywać sekwestru, przeprowadzać go: Sekwestrować mienie. Sąd sekwe-strował dom, kamienicę. tac. sequestrum 'pośredniczący' od: sequester 'pośrednik, powiernik' SELEKCJA 'wybór czegoś przez odrzucanie tych egzemplarzy, które uznaje się za niewłaściwe (zwykle: za gorsze)': Selekcja jabłek przed odesłaniem na bazar. Selekcja zwierząt do hodowli. Selekcja zawodników do reprezentacji kraju. SELEKCJONOWAĆ 'wybierać, przebierać coś': Selekcjonowaliśmy książki i te bardzo zniszczone przeznaczaliśmy na makulaturę. 678 SELEN SEMIOTYKA SELEKCJONER w sporcie 'osoba, która wybiera, kwalifikuje zawodników do drużyny, na jakieś zawody, do reprezentacji kraju itp.' SELEKTYWNY 'powstały w wyniku wyboru z większej całości, wybiórczy': Selektywne przyjmowanie bodźców. Uwaga selektywna. SELEKTYWNOŚĆ 'wybiórczość; uwzględnianie jednych rzeczy, spraw, poglądów itp., a pomijanie (często celowe) innych': Dostrzegam nadal olbrzymią selektyw-ność tematów w dyskusjach telewizyjnych. lać. selectio 'wybór' SELEN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 34 i masie atomowej 78,96, symbol Se: szary lub czerwony półmetal, który występuje w kilku odmianach alotropo-wych': W przyrodzie selen występuje w niewielkich ilościach, głównie w złożach siarki i jej związków, powszechnie jest stosowany do barwienia na czerwono szkła i porcelany. Selen został odkryty w 1817 roku przez szwedzkiego chemika - Jónsa Jacoba Berzeliusa. SELENKI 'związki selenu z metalami, rzadko spotykane w przyrodzie w postaci minerałów, zwykle otrzymywane sztucznie': Selenki, podobnie jak selen, wykorzystuje się do produkcji ogniw fotoelektrycznych i diod foto- i elektroluminescencyjnych, barwienia szkła i porcelany na czerwono oraz jako dodatek do stali nierdzewnej. n.-lac. selenium z gr. selene 'księżyc' SELF-MADE MAŃ (czytaj: selfmejdmen) 'człowiek, który wszystko, co osiągnął, zawdzięcza samemu sobie, własnym staraniom i pracy': Kiedy się tu pojawił, był tylko biednym emigrantem, swój pierwszy mały zakład otworzył za pożyczone pieniądze, teraz zarządza nowoczesną fabryką i może o sobie mówić jako o self-made manie. ang. self-made mań 'człowiek wykonany przez siebie samego' SELWA lub SELWAS 'wiecznie zielone, wilgotne lasy równikowe porastające ogromne obszary w dorzeczu Amazonki': Brazylijskie selwy. Wyprawa do selwy. od hiszp. lub port. selvas z łac. silva 'las' SEMANTYKA l. 'dział językoznawstwa, który zajmuje się badaniem znaczeń wyrazów i wyrażeń językowych, zakresów znaczeń, związków między znaczeniem a budową formalną wyrazu, zmian znaczeń i motywacji znaczeniowych': Kontynuacją teorii generatywnej Chom-skiego były prace Lakoffa i Fillmore'a z zakresu semantyki generatywnej. 2. 'dział semiotyki logicznej, który zajmuje się badaniem związków między wyrażeniami językowymi a przedmiotami i stanami rzeczy, o których się orzeka za pomocą tych wyrażeń': Podstawowym pojęciem współczesnej semantyki logicznej jest pojęcie prawdy. 3. książk. 'wymowa czegoś, właściwe rozumienie znaczenia wypowiedzi lub utworu': Wykład poświęcony semantyce ostatnich utworów poety. SEMANTYK 'specjalista w dziedzinie semantyki': Problematyką leksykalną zajęli się wnikliwie rosyjscy semantycy: Jurij Apresjan i Igor Mielczuk. SEMANTYCZNY 'związany z semantyką; dotyczący znaczenia': Badania semantyczne. Konwersatorium semantyczne. Semantyczna strona znaku językowego. gr. semantikós 'znaczący, oznaczający' SEMESTR 'jedna z dwóch części roku akademickiego lub szkolnego': Zaliczyć semestr. Semestr zimowy. Semestr letni. SEMESTRALNY 'związany z semestrem': Semestralny kurs obsługi komputera. Egzaminy semestralne. łac. semestris 'półroczny' od: sex 'sześć' i mensis 'miesiąc' SEMINARIUM l. 'zajęcia dydaktyczne dla studentów starszych lat, których celem są dokładne studia z wybranej dziedziny, pomagające w przygotowaniu pracy dyplomowej': Chodził na seminarium profesora Kazimierza Wyki, którego tematem była literatura modernizmu. 2. 'kościelny zakład naukowo-wychowawczy przygotowujący do tego, by zostać księdzem': Ukończył seminarium duchowne. 3. 'publiczna konferencja, poświęcona zagadnieniom społecznym, politycznym lub kulturalnym, w której biorą udział obywatele, politycy i specjaliści z różnych dziedzin': W Gdańsku odbyło się dwudniowe seminarium na temat działalności różnych sekt, w którym wzięli m.in. udział przedstawiciele władz, religioznawcy, księża i przedstawiciele wielu grup religijnych. 4. 'dawniej: szkoła o charakterze półwyższym, kształcąca nauczycieli szkół podstawowych': Skończył dwuletnie seminarium nauczycielskie. 5. 'dawniej: zakład naukowy w wyższej uczelni, związany z katedrą; także: lokal, w którym się ten zakład mieścił' SEMINARZYSTA 'student seminarium w l., 2. lub 4. znaczeniu' SEMINARYJNY l. 'związany z seminarium na wyższej uczelni': Zajęcia seminaryjne. 2. 'związany z seminarium duchownym': Wspólnota seminaryjna. 3. 'związany z seminarium - konferencją publiczną': Dyskusja seminaryjna. od łac. seminarium 'szkółka roślin' SEMIOTYKA l. 'nauka z pogranicza filozofii i językoznawstwa, która zajmuje się ogólną teorią znaku, w szczególności zaś typologią różnego rodzaju znaków, ich istotą i rolą w procesie porozumiewania się': Semio-tyka obejmuje trzy podstawowe działy: semantykę, syn-taktykę i pragmatykę. Jako dyscyplina naukowa semio-tyka została wyodrębniona przez Charlesa Morrisa. 2. inaczej SYMPTOMATOLOGIA 'dział medycyny, który zajmuje się objawami chorobowymi i ich ogólnym znaczeniem w stawianiu diagnoz lekarskich; także zespół objawów w określonej chorobie': Semiotyka jest działem medycyny klinicznej. Semiotyka duru brzusznego. 679 SEMITA SENSOR SEMIOTYK 'specjalista w dziedzinie semiotyki': Znanym polskim semiotykiem logicznym był Kazimierz Aj-dukiewicz. SEMIOTYCZNY 'związany z semiotyką': Teorie se-miotyczne. Badania semiotyczne. ang. semiotes zgr. semeiótikós 'dotyczący znaku' SEMITA 'człowiek należący do jednego z pokrewnych etnicznie ludów zamieszkujących Azję południowo-za-chodnią, których pierwotną siedzibą była prawdopodobnie pustynia syryjsko-arabska': Wędrówka Semitów na zachód. Polityka dyskryminacyjna skierowana przeciwko Semitom. SEMICKI 'związany z Semitami': Języki semickie. Pismo semickie. Semicki typ urody. lać. Sem od hebrajskiego imienia Szem, noszonego przez biblijnego protoplastę, jednego z trzech synów Noego, którego potomkiem był Abraham SEMTEX 'miękki, plastyczny materiał wybuchowy': Semtex to jeden z materiałów wybuchowych najchętniej wykorzystywanych przez terrorystów. ang. semtex od nazwy Semtin, wsi w Czechach, w pobliżu której ten materiał wybuchowy jest (był?) produkowany SENAT l. 'izba wyższa w parlamencie dwuizbowym': Obrady senatu. Zasiadać w senacie. Marszałek senatu. 2. 'w szkołach wyższych: grupa osób, wybranych spośród prorektorów, dziekanów, pracowników naukowo-dy-daktycznych, młodzieży, które wraz z rektorem współuczestniczą w kierowaniu szkołą': Wybory do senatu Uniwersytetu Gdańskiego. 3. 'rada miejska większych miast w okresie średniowiecza; także: organ rządzący i administracyjny w niektórych miastach, określanych mianem wolnych': Senat Wolnego Miasta Gdańska. Uchwały senatu krakowskiego z lat 1815-1846. 4. 'w niektórych państwach: stały zespół orzekający w ramach sądu': Niegdyś instytucja senatu funkcjonowała w carskiej Rosji, obecnie zaś funkcjonuje m.in. w Niemczech. 5. 'w starożytnym Rzymie: początkowo organ doradczy władcy, złożony z przedstawicieli możnych rodów, a w okresie republiki naczelny organ rządzący, który kierował polityką wewnętrzną i zewnętrzną państwa, dbał o finanse i sprawy kultu religijnego': W okresie archaicznym głową państwa rzymskiego był król, który spośród starszyzny rodowej wybierał sobie radę, czyli senat. Za czasów cesarstwa znaczenie senatu stopniowo malało. SENATOR 'członek senatu': W starożytnym Rzymie godność senatora była sprawowana dożywotnio. Senatorowie zgromadzeni na posiedzeniu. SENATORSKI 'dotyczący senatora': Godność senatorska. Przywilej senatorski. SENACKI 'związany z senatem w l. lub 2. znaczeniu': Komisja senacka. Senacka poprawka do projektu ustawy. łac. senatus 'rada starców' od: senex 'starzec' SENIOR l. 'mężczyzna starszy wiekiem, mający w rodzinie wysoką pozycję, często sławny i bogaty ojciec, w odróżnieniu od swego syna -juniora': Rockefeller senior wezwał do siebie syna, by omówić sprawę jego małżeństwa. 2. 'osoba najstarsza wiekiem lub stażem w jakimś zespole': Klub seniora. Przedstawili nową koleżankę dwóm seniorom w naszym zakładzie. Na spotkaniu obecni byli seniorzy polskiej sceny. 3. 'jeden ze starszych wiekiem członków sejmu lub senatu, który prowadzi obrady do czasu obioru marszałka' 4. w sporcie 'dorosły zawodnik, w zależności od dyscypliny: mający więcej niż 18,21,22 lub 23 lata': Odbyły się kolejno zawody młodzików, juniorów i seniorów. 5. 'w średniowieczu: pan feudalny mający władzę nad wasalem i sprawujący nad nim opiekę': Wasale składali seniorowi hołd lenny. 6. 'w okresie rozbicia dzielnicowego w Polsce: rezydujący w Krakowie książę, nadrzędny (bardziej w teorii niż w praktyce) wobec innych książąt dzielnicowych' SENIORAT l. 'w średniowieczu: władza i opieka seniora nad wasalem' 2. 'w okresie rozbicia dzielnicowego w Polsce: dziedziczenie funkcji seniora przez najstarszego członka rodu': Seniorat faktycznie przestał obowiązywać w końcu XII wieku. lać. senior 'starszy' SENOR (czytaj: seńjor) 'pan - tytuł grzecznościowy używany w Hiszpanii i krajach hiszpańskojęzycznych': Senor Garcia Cortazar z Gerony. SENORA (czytaj: seńjora) 'pani - tytuł grzecznościowy używany w Hiszpanii i krajach hiszpańskojęzycznych': Senora Teresa tańczyła flamenco. SENORITA (czytaj: seńjorita) 'panienka, panna, dziewczyna - tytuł grzecznościowy używany w Hiszpanii i krajach hiszpańskojęzycznych': Portret senority Dulcy-nei. hiszp. z łac. senior 'starszy' SENSAT l. pot. 'człowiek doszukujący się we wszystkim sensacji, dający się łatwo poruszyć sprawami drobnymi, żywo reagujący na nowinki': Taki z niego sensat, że z byle plotki zrobi aferę. 2. przestarz. 'człowiek, który przesadnie okazuje powagę i stara się wyglądać na mądrego, uczonego': Stał przed obrazem i pozując na sensata, milczkiem kiwał głową od czasu do czasu. SENSATKA l. pot. 'kobieta sensat, doszukująca się we wszystkim sensacji': Nowa koleżanka okazała się sensatką, co rano przybiegającą z wiadomościami o nowych niezwykłych zdarzeniach, 2. przestarz. 'kobieta sensat, zwłaszcza bardzo poważna młoda dziewczyna': W III tomie "Potopu" Sienkiewicz zestawia dwie najzupełniej różne panny: Oleńkę, nazywaną sensatką, i trzpiotowatą Anusię Borzobochatą. lać. sensatus 'obdarzony rozumem' SENSOR 'urządzenie (zwykle przetwornik, czujnik, włącznik lub wyłącznik) działające pod wpływem określone- 680 SENSUALNY SERAFIN go impulsu, bodźca, np. światła, dotyku, ciepła': Sensory czułe na pole magnetyczne. SENSORYCZNY książk. 'taki, który jest odbierany, doznawany za pomocą zmysłów, czucia; także związany z tego typu doznawaniem': Nerw sensoryczny. Poznanie sensoryczne i rozumowe. lać. sensorium 'organ zmysłów' SENSUALNY książk. 'odbierany za pomocą zmysłów, zmysłowy': Wrażliwość na odczucia sensualne i intelektualne nie musi iść ze sobą w parze. Jego poezja jest pełna pierwiastków sensualnych. | UWAGA: nie należy mylić tego wyrazu ze słowem seksual- II "y- tac. sensualis 'zdolny do odczuwania, zmysłowy' SENSUS COMMUNIS (czytaj: sensus kommunis) książk. 'zdrowy rozum, powszechne odczucie tego, co rozsądne': Powinieneś był się odwołać do sensus communis, a nie do swojej intuicji. zestawienie: łac. sensus 'zmysł' i communis 'powszechny, ogólny, powszechnie przyjęty' SENSU STRICTO zob. STRICTE SENTENCJA 'zdanie wyrażające jakąś ogólną, filozoficzną lub moralną, myśl w zwięzłej, wyrazistej formie': Głupoty dotyczą znane sentencje: "Głupich siać nie trzeba, sami się rodzą", "Byka strzeż się z przodu, konia - z tyłu, a głupoty - ze wszystkich stron". SENTENCJONALNY 'mający charakter sentencji lub typowe dla sentencji cechy': Sentencjonalna wypowiedź. Sentencjonalny ton głosu. lać. sententia 'pogląd, sąd, wyrok' SENTYMENTALNY 'przesadnie uczuciowy, ckliwy; także: będący wyrazem takich zachowań: Sentymentalna bohaterka romansu. Sentymentalny wiersz. UWAGA: Wyraz ten bywa błędnie używany w znaczeniu 'emocjonalny, uczuciowy', np. "Pisząc o Basi, zobowiązany się czuję do zdania okresowego raportu z aktualnej sytuacji w dziedzinie naszych związków sentymentalnych", poprawnie: ...naszych związków uczuciowych. ang. sentimental SEPARACJA l. 'oddzielenie czegoś od czegoś albo kogoś od kogoś, rozdzielenie, rozłączenie': Separacja tego ugrupowania od innych partii prawicowych w sejmie nie jest całkowita. 2. 'uchylenie wspólnoty małżeńskiej (rozłączenie "od stołu i łoża") bez rozwiązania małżeństwa, co uniemożliwia osobom rozdzielonym zawarcie nowego związku małżeńskiego' Nastąpiła formalna separacja diuka Yorku i jego żony, Sary Ferguson. SEPAROWAĆ 'oddzielać, rozdzielać, odłączać': Po rozwodzie większość mężczyzn jest separowana od dzieci. Separowali terrorystów od innych więźniów. Separować zakaźnie chorych. SEPARATYZM 'dążenie jakiegoś narodu, grupy etnicznej itp. do wyodrębnienia się, wydzielenia z jakiegoś państwa albo innej wspólnoty': Jest to przejawem słowackiego separatyzmu. Separatyzm Rosjan naddniestrzańskich. SEPARATYSTA 'zwolennik separatyzmu politycznego, religijnego itp.': Do zamachu przyznali się separatyści baskijscy. Jest to znany postulat separatystów z Que-becku. SEPARATYSTYCZNY 'taki, który jest wyrazem dążenia do separacji, oparty na separatyzmie, charakterystyczny dla separatyzmu albo dla separatystów': Separatystyczne dążenia mieszkańców Uisteru. Separatystyczny pokój izraelsko-egipski. lać. separatio 'oddzielenie' SEPIA l. 'przytłumiony kolor brązowy, jakby trochę wyblakły': Artysta sięgał głównie po ciepłe kolory: żółcienie, czerwienie, sepie. Stary album z fotografiami w kolorze sepii. 2. 'ciemnobrunatny barwnik stosowany w malarstwie, zwłaszcza przy wykonywaniu jednobarw-nych akwareli lub rysunków piórkiem; także: rodzaj atramentu produkowany z tego barwnika': Naturalną sepię otrzymuje się z wydzieliny mątw. 3. 'jednobarwna akwarela lub rysunek wykonany przy użyciu sepii': Na ścianie wisiało kilka sepii, wszystkie przedstawiały tę samą postać. 4. inaczej: MĄTWA w zoologii 'drapieżny mięczak z gromady głowonogów, gatunek dziesięcior-nicy o owalnym ciele długości około 30 cm, która żyje przy dnie w ciepłych morzach, w sytuacjach zagrożenia wypuszcza do wody czarną wydzielinę': Sepie, występujące powszechnie w Atlantyku i Morzu Śródziemnym, mają możliwość maskowania się przez zmianę barwy ciała. gr. sepia SEPPUKU 'to samo, co harakiri' jap. seppuku od: setsu 'ciąp' fuku 'brzuch' SEPTET l. 'zespół muzyczny złożony z siedmiu instrumentalistów, rzadziej śpiewaków': Grać, występować w septecie. 2. 'utwór muzyczny, zwykle skomponowany na siedem instrumentów, rzadziej przeznaczony dla siedmiu śpiewaków': Septety smyczkowo-dęte Beethovena, Ravela, Strawińskiego. niem. Sepett, wf. settetto z łac. septem 'siedem' SEPTYLION 'w Polsce, Niemczech, Anglii: liczba zapisana w postaci jedynki i czterdziestu dwóch zer, wyrażająca wartość l O42, wyjątkowo w niektórych krajach, np. we Francji, 1024' fr. septiiiion z łac. septem 'siedem' SERAFIN w chrześcijaństwie 'jeden z aniołów należących do najwyższego, najbliższego Bogu chóru': Serafini przedstawiani są w ikonografii chrześcijańskiej jako aniołowie w ludzkiej postaci z wieloma parami skrzydeł i nazywani aniołami miłości, aniołami przekształcającymi niższe natury dzięki ogromnemu ogniowi boskiej 681 SERAJ albo SARAJ SERWIS miłości. Serafini unoszą się wokół Bożego tronu, śpiewając bezustannie "Święty, święty, święty". SERAFICZNY książk. 'anielsko piękny, pełen wzniosłości, uwielbienia': Seraficzna muzyka. Seraficzna uroda. hebr. w liczbie mnogiej: seraphim 'płonący, ogniści' SERAJ albo SARAJ 'rezydencja muzułmańskiego władcy, stanowiąca zespół pałaców i innych budynków': Podczas wycieczki do Stambułu największe wrażenie zrobił na mnie seraj nazwany przez mieszkańców Top-kapi Sarayi. tur. zpers. saraj 'pałac, gmach' SERENADA w muzyce: l. 'utwór muzyczny o spokojnym, pogodnym charakterze, skomponowany na niewielki zespół instrumentalny': W okresie klasycyzmu grywano serenady zwykle wieczorami na wolnym powietrzu, często pod oknami solenizanta. Artysta poproszony o wykonanie jakiejś serenady zagrał "Eine kleine Nacht-musik" Mozarta. 2. 'pieśń miłosna, śpiewana przez średniowiecznych śpiewaków wędrownych przy akompaniamencie gitary, lutni itp.; także aria operowa śpiewana przez bohatera dla jego ukochanej': Serenada Kawalera des Grieux z "Manon Lescaut" Pucciniego w wykonaniu Jana Kiepury. 3. 'osiemnastowieczny utwór okolicznościowy, przeznaczony do wykonywania na scenie, stanowiący formę pośrednią między operą a kantatą, mający niezwykle podniosły charakter': Zagrała tytułową rolę w serenadzie Handla "Acis i Galatea". fr. serenadę z wf. serenata 'pieśń wieczorna' od: sera 'wieczór' i se-reno 'czysty, pogodny' SEROLOGIA 'dział medycyny, nauka, która zajmuje się badaniem właściwości surowicy krwi ludzkiej lub zwierzęcej, zwłaszcza wywarzaniem przeciwciał i antygenów': Dzięki rozwojowi serologii możliwe jest trafne typowanie przy dobieraniu dawcy przeszczepu. SEROLOGICZNY 'związany z serologią, wykorzystujący metody serologii': Diagnostyka serologiczna. Laboratorium serologiczne. () Konflikt serologiczny 'zaburzenia w ustroju płodu lub noworodka, powstające w sytuacji, kiedy krwinki płodu o dodatnim odczynniku krwi Rh, przenikające w niewielkich ilościach do układu krążenia matki, mającej ujemny odczynnik krwi Rh, powodują wytwarzanie w surowicy jej krwi przeciwciał odpornościowych, które z kolei przenikają do układu krążenia płodu i niszczą j ego krwinki czerwone': W leczeniu noworodków, u których wystąpił konflikt serologiczny, stosuje się transfuzję krwi. () Odczyn serologiczny 'próba laboratoryjna, w której badany drobnoustrój jest poddawany działaniu surowicy odpornościowej': Wynik odczynu serologicznego. od łac. serum 'serwatka, to, co odcedzono' i gr. logos 'nauka, słowo' SERPENTYNA l. 'dość wąska górska droga, zwykle biegnąca zboczem góry, mająca wiele ostrych zakrętów': Do zamku na szczycie prowadziła malownicza serpentyna. 2. 'wąska, kolorowa taśma papierowa, zwinięta w rulonik, którą podczas balów i innych zabaw, zwłaszcza karnawałowych, rzuca się tak, by się rozwinęła i spadła na uczestników zabawy': Na tańczących sypało się konfetti i leciały różnokolorowe serpentyny. Rzucać serpentyny. 3. 'szabla polska wygięta w łuk, nieozdobna, noszona w XVII-XVIII w. przez uboższą szlachtę do codziennego stroju; także: działo małego kalibru o długiej lufie używane w XVI-XVII w.': Blizna po cięciu serpentyną. Wytoczyć serpentynę. SERPENTYNOWY 'kręty, wijący się w różne strony': Serpentynowa dróżka wśród pól. lać. serpentinus 'wężowy' od: serpens 'wąż' SERUM 'beztłuszczowy preparat kosmetyczny w postaci kremu lub żelu, zawierający wiele związków aktywnie działających na skórę': Serum ułatwia odnowę tkanki łącznej, ujędrnia, regeneruje, poprawia ukrwienie. Polska firma Dermika wyprodukowała dobre serum pod oczy. fr. serum z łac. serum 'surowica krwi' SERWER 'centralny komputer w sieci, w którym gromadzi się duże zasoby danych, udostępnianych następnie na życzenie wielu różnym odbiorcom': Obydwa programy można ściągnąć za darmo z serwera intemetowego tej firmy. System został zapisany po raz pierwszy w serwerze służącym do celów szkoleniowych. ang. serwer SERWILIZM książk. 'bezkrytyczne podporządkowanie się władzom, służalczość wobec nich': Serwilizm podwładnych. Serwilizm pewnych kręgów społeczeństwa Galicji wobec władz zaborczych. SERWILISTA 'osoba, której zachowanie cechuje się serwilizmem': W sytuacjach konfliktowych zawsze okazywali się obłudnymi serwilistami. SERWILISTYCZNY 'dotyczący serwilizmu, serwilis-tów': Serwilistyczna postawa. Serwilistyczne komplementy. tac. seryilis 'niewolniczy' od: servus 'sługa, niewolnik, pachołek' SERWIS l. 'komplet naczyń stołowych': Piękny, stary serwis po babce był używany tylko w czasie bardzo uroczystych przyjęć rodzinnych. 2. inaczej: SERW 'w siatkówce, tenisie i innych grach: rozpoczynające grę podanie piłki na pole przeciwnika': Mocny serwis polskiego tenisisty. 3. 'obsługa i naprawy maszyn, pojazdów i różnych innych urządzeń technicznych; także: punkt, gdzie te usługi są świadczone': Firma poszukuje dealerów samochodów tej marki, którzy prowadzą ich gwarancyjny i pogwarancyjny serwis. 4. 'komplet informacji lub filmów zebranych w pewnym celu lub regularnie dostarczanych np. przez agencję prasową': Agencje w swoich serwisach na czołowych miejscach podają wiadomości o najnowszych zdarzeniach w Polsce. SERWOWAĆ l. 'w grach sportowych: podawać piłkę zza linii autowej na pole przeciwnika, rozpoczynając ko- 682 SERWITUT SFERA lejny fragment gry': Serwuje siatkarz francuski, l. 'podawać jakąś potrawę': Na przyjęciu serwowano wyłącznie dania bezmięsne. 3. 'dostarczać komuś czegoś, zwłaszcza jakichś informacji, wrażeń, często ocenianych negatywnie': Serwował nam głupie dowcipy. Zaserwowała im garść najnowszych plotek. To ty mi takie przyjemności zamierzasz serwować? UWAGA: w 2. znaczeniu słowo serwować jest nadużywane, zamiast "w barze serwuj ą naleśniki" znacznie lepiej powiedzieć podają naleśniki. W 3. znaczeniu serwować to neologizm, przez wielu językoznawców oceniany jako błąd językowy. Lepiej więc mówić: opowiadać dowcipy, plotki itd. SERWISOWY l. 'związany z serwisem - kompletem naczyń': Serwisowe filiżanki. 2. 'związany z serwisem -podaniem piłki na pole przeciwnika': Zagranie serwisowe Kowalskiego. 3. 'związany z serwisem-punktem ob-sługi': Punkt serwisowy. Usługi serwisowe. 4. 'związany z serwisem - kompletem informacji lub filmów': Informacje serwisowe. fr. service (stołowy, techniczny, informacyjny) od: servir 'służyć'; ang. service (zagranie) SERWITUT l. w prawie 'prawo do korzystania z cudzej nieruchomości w określonym zakresie': Majątek obciążony serwitutem. 2. często w liczbie mnogiej: SERWITUTY w dawnym prawie 'uprawnienia chłopów, także dziedziców, do korzystania w określonym zakresie z dworskich (lub chłopskich) pastwisk i lasów, oparte na zwyczajach, umowach ustnych lub dokumentach': Pozbawieni serwitutów chłopi nie mieli gdzie paść bydła ani zbierać drzewa na opał. Spór o serwituty. SERWITUTOWY 'związany z serwitutami': Lasy serwitutowe. lać. servitus 'służenie, służba' SESJA l. 'posiedzenie jakiejś instytucji, organizacji, poświęcone określonej sprawie': Sesja zarządu spółki. Sesja naukowa 'typ konferencji naukowej, zazwyczaj mniejszej' 2. 'okres, w którym odbywają się regularne posiedzenia jakiegoś organu': Sesja Sejmu. Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ. O Sesja egzaminacyjna 'część roku akademickiego, w której studenci muszą zdać egzaminy' 3. 'czas otwarcia giełdy w ciągu doby': Sesja giełdowa. Na wtorkowej sesji giełdowej utrzymywała się hossa. tac. sessio '(po)siedzenie' SEX SHOP (czytaj: seks szop) 'sklep z artykułami, które mają uprzyjemniać, uatrakcyjniać seks, pobudzać seksualnie': Bielizna z sex shopu. Sex shopy oferują coraz większy wybór kaset z filmami erotycznymi i pornograficznymi. ang. sex 'płeć, seks' z łac. sexus i shop 'sklep' SEXY l. (czytaj: seksi) 'atrakcyjny seksualnie, budzący pociąg, zainteresowanie osób płci przeciwnej - przymiotnik': - I jak ci się podoba mój nowy przyjaciel? Owszem, bardzo sexy. Koleżanka doradzała jej, by założyła na ten wieczór coś bardziej sexy. 2. 'atrakcyjnie, pociągająco, budząc pociąg fizyczny - przysłówek' : Wyglądał naprawdę sexy w rozchylonej koszuli i wąskich dżinsach. ang. sexy 'seksowny' SEZAM l. 'w baśniach arabskich: tajemna jaskinia otwierana słowami zaklęcia, w której rozbójnicy przechowywali zdobyte skarby': Kiedy Ali Baba poznał tajemnicze zaklęcie, mógł wchodzić do sezamu i korzystać z bogactw rozbójników. 2. 'roślina jednoroczna lub wieloletnia, pochodząca z Afryki, o dość wysokiej łodydze, drobnych kwiatach białych lub fioletowych i owocach w postaci torebek, zawierających drobne, spłaszczone nasiona': Ze względu na bardzo dużą zawartość tłuszczu nasiona sezamu doskonale nadają się do wyrobu cennego oleju, a ponadto są wykorzystywane w przemyśle cukrowniczym, kosmetycznym i mydlarskim. Sezam uprawia się w krajach tropikalnych i śródziemnomorskich. SEZAMOWY l. 'dotyczący sezamu - tajemnej jakini ze skarbami': Sezamowe wrota otworzyły się z łoskotem. 2. 'wykonany z sezamu, związany z sezamem - rośliną': Olej sezamowy. Pole sezamowe. gr. sesamon 'sezam; roślina, nasienie' SEZON l. 'pora roku': Sezon jesienny. Sezon wiosenno--letni. Sezon deszczowy. 2. 'okres, kiedy coś się odbywa, czas o szczególnie sprzyjających warunkach do określonej działalności, wykonywania pewnych czynności itp.: Sezon narciarski. Sezon urlopowy. Szczyt sezonu. Rozpocząć sezon myśliwski. 3. 'okres dojrzewania i zbioru owoców lub innego rodzaju płodów rolnych': Sezon truskawek. Sezon żniwny. Sezon na pomidory. Kupować warzywa w sezonie. SEZONOWY 'związany z określonym sezonem - porą roku, okresem, gdy coś się odbywa, lub czasem zbioru pewnych płodów rolnych': Sezonowy wzrost zachorowań na grypę. Robotnicy sezonowi. Sporty sezonowe. Praca sezonowa przy zbiorze truskawek. Warzywa sezonowe. fr. saison SFERA l. 'pewien zakres związanych ze sobą spraw, tematów, działalności itp.': Różne sfery zainteresowań. Sfera uczuć. Żyć w sferze marzeń. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: SFERY 'określona, zwykle duża, grupa ludzi, których łączą wspólne sprawy, pochodzenie, wykształcenie, stopień zamożności, zainteresowania itp., warstwa społeczna': Sfery arystokratyczne. Niższe sfery. Sfery rządowe. Ktoś znany w sferach naukowych. 3. 'dość duży, wyodrębniający się obszar lub przestrzeń, zwykle rozciągające się wokół czegoś lub między czymś a czymś': Sfera roślinności tropikalnej. Sfera klimatyczna. Sfera przyciągania ziemskiego. 4. 'przestrzeń nieba, otaczająca Ziemię, wyobrażona w postaci kuli': Obserwacje sfery niebieskiej. Położenie ciał niebieskich na sferze. 5. w matematyce: 'powierzchnia kuli, stanowiąca zbiór punktów w przestrzeni równoodległych od danego punku, zwanego środkiem': Sfera powstaje w wyniku pełnego obrotu okręgu wokół osi symetrii. 683 SFINKS Si SFERYCZNY 'mający kształt sfery - kuli': Sferyczne sklepienie kościoła. Kopuła sferyczna. łac. sphaera 'kula' z gr. sphaira SFINKS l. 'w sztuce starożytnego Egiptu: wyobrażenie lwa, w pozycji siedzącej lub leżącej, z ludzką twarzą': Sfinks symbolizował potęgę i mądrość faraona. 2. 'w mitologii greckiej: potwór z głową i piersiami kobiety, tułowiem lwa i skrzydłami ptaka': [...] w kilka dni później w górach podmiejskich pojawił się dziwny potwór, który zaczął porywać ludzi i rzucać w przepaście. Nazywał się Sfinks. [...] Powiedział, że dopiero wtedy ustąpi z ziemi tebańskiej, jeśli się znajdzie ktoś, kto rozwiąże jego zagadkę. Tej zagadki nauczył się od muz, a sens jej był taki: "Co to za zwierzę, obdarzone głosem, które z rana chodzi na czworakach, w południe na dwóch nogach, a wieczorem na trzech?" (Parando-wski) gr. Sphinks SHAKER (czytaj: szejker) 'naczynie metalowe lub, rzadziej, szklane, ze specjalną nakładką i pokrywką, w którym miesza się składniki (wstrząsając nim) w celu przygotowania koktajlu lub innego rodzaju napoju': Shakery mają zwykle pojemność 0,5-0,75 l, co pozwala na przygotowanie 2-3 porcji napoju. ang. shaker od: shake 'trząść, wstrząsać' SHERRY (czytaj: szery) 'wino południowe, wzmacniane przez dodanie brandy, produkowane w Andaluzji w kilku rodzajach, o zawartości alkoholu od 15,5 do 25%; ma kolorjasnożółty lub ciemnobrązowy w zależności od rodzaju, zwykle jest nieco cierpkie i ma delikatny posmak migdałów lub orzechów': W połączeniu z wermutem sherry doskonale nadaje się do przyrządzania aperitifów. Sherry jest na dużą skalę eksportowane do Wielkiej Brytanii. Lampka półwy-trawnego sherry. ang. sherry z hiszp. xerez, także: jerez - od nazwy hiszpańskiego miasta Jerez de la Frontera SHINTO (czytaj: śinto) albo SINTO (czytaj: śinto) także SHINTOIZM albo SINTOIZM 'religia Japonii, nie-mająca historycznego założyciela, sięgająca korzeniami do japońskiego kultu etnicznego, charakteryzująca się wielobóstwem, kultem istot mitycznych, duchów przodków i sławnych ludzi oraz sił przyrody, obecnie zawierająca też m.in. elementy buddyzmu': W latach 1868-1945 shinto jako religia państwowa została poddana ministerstwu spraw wewnętrznych, obowiązywał wówczas także boski kult cesarza. Najwcześniejsze spisane teksty shintoizmu pochodzące z VIII w. zawierają starożytne mity, opisujące narodziny bóstw, tzw. karni, oraz stworzenie świata. SHINTOISTA albo SINTOISTA 'wyznawca shintoizmu': Wśród niektórych grup shintoistów praktykuje się magię leczniczą, nekromancję, a także wróżbiarstwo. SHINTOISTYCZNY albo SINTOISTYCZNY 'związany z shintoizmem, dotyczący shintoistów': Sekta shintoi-styczna. Shintoistyczny kult cesarza. jap. shinto, śinto, chin. shinto 'droga bogów' SHOAH (czytaj: szoah albo szoa) albo SZOAH albo SZOA 'zagłada Żydów podczas II wojny światowej' hebr. shoah 'zagłada' SHOCKING (czytaj: szoking) pot. 'budzący zgorszenie, odrazę, niestosowny - przymiotnik, rażący; także rzecz, sytuacja wywołująca takie odczucia - rzeczownik': -Jak film? - Shocking, lepiej żeby dziewczyny tego nie oglądały. ang. shocking 'szokujący' od: shock 'szok' SHOP 'sklep' (wyraz używany niemal wyłącznie w złożeniach typu: porno shop, minishop). UWAGA: używanie tego wyrazu na szyldach nawet małych sklepików jest pretensjonalne jako przejaw snobizmu i ulegania złudzeniu, że obca nazwa podniesie rangę sklepu. ang. shop 'sklep' SHOPOHOLIK albo SZOPOHOLIK 'osoba, która nałogowo kupuje towary w sklepach, nie może się powstrzymać od zakupów': Po miesiącu takiego życia spostrzegł, ze zaczyna się robić shopoholikiem, który musi wstąpić do każdego niemal sklepu i kupić choćby drobiazg. SHOPOHOLICZKA albo SZOPOHOLICZKA 'kobie-ta-shopoholik': Znam taką shopoholiczkę, która jest autentycznie chora, jeśli codziennie nie kupi jakiegoś ciucha. ang. na wzór wyrazu alkoholik SHOW (czytaj: szot) l. 'przedstawienie estradowe, widowisko o charakterze rewiowym': Brał udział w dwóch międzynarodowych show. l. pot. 'widowisko' (czasem z odcieniem ujemnym). Ceremonia powitania przekształciła się w wielki show. SHOW BUSINESS (czytaj: szot biznes) albo SHOW BIZNES 'przemysł rozrywkowy, produkcja programów rozrywkowych i ludzie z nią związani': Rekiny show businessu potraktowały tę działalność pobłażliwie, nie widząc w niej zagrożenia dla siebie. Pracować w show biznesie. SHOWMAN (czytaj: szołmen) 'człowiek, który jest zawodowo związany z przemysłem rozrywkowym': Zobaczyć tam można prawdziwą erupcję talentów i osobowości telewizyjnych: prezenterów i showmanów. LIVE SHOW (czytaj: lajfszoł) 'seks na żywo - przedstawienie, w czasie którego jakieś osoby, zwykle mężczyzna i kobieta, prezentują oglądającym (za opłatą) czynności seksualne' ang. show, show business, showman Si symbol pierwiastka chemicznego: krzem 684 SI ISIMA SI 'układ jednostek miar przyjęty i powszechnie zalecony przez Generalną Konferencję Miar, zawierający 7 jednostek podstawowych i 2 uzupełniające oraz spójny sys-temjednostekpochodnych': W Polsce jednostki miar SI zostały wprowadzone jako legalne w 1966 r. od skrótu wyrażenia ang.: System Intemational 'System Międzynarodowy' zfranc. Systeme Intemational d'Units SIAŁ (czytaj: s-ial) w geologii 'nazwa zewnętrznej warstwy skorupy ziemskiej lub, według nowszych poglądów, całej kontynentalnej części skorupy ziemskiej, zbudowanej głównie z granitów i skał pokrewnych bogatych w krzem i glin': Pod warstwą sialu znajduje się płaszcz. Siał może mieć grubość do 40 km pod kontynentami i około 5 km na dnie mórz. złożenie powstałe z symboli pierwiastków chemicznych krzemu -Si i aluminium - Al SIC! (czytaj: s-ik!) 'uwaga, zwykle ironiczna, umieszczana w tekście po zacytowanym wyrazie albo zwrocie - zazwyczaj zawierającym błąd - oznaczająca, że został on przytoczony zgodnie z oryginalnym zapisem': Mężczyzna, siląc się na kulturę, zapytuje sprzedawcy: Czy te wino [sic!] naprawdę pochodzi z Bordeaux? lać. sic! '(właśnie) tak!' SIDING (czytaj: sajdink) 'plastikowa lub drewniana okładzina zewnętrznych ścian budynku, mocowana ze względów ochronnych lub estetycznych': Położenie sidingu sprawiło, że stara, murowana oficyna wyglądała jak nowy, kryty drewnem dom. Firma szczególnie poleca najlepszej jakości siding winylowy i rynny dachowe. ang. siding 'boczne (wykończenie)' SIERRA (czytaj: sjerra) 'pasmo gór, łańcuch górski, zwłaszcza w Hiszpanii, Portugalii i Ameryce': Sierra Grandę. Sierra Nevada, Sierra Mądre. hiszp. sierra SIGNOR(E) (czytaj: s-inior) 'pan, forma grzecznościowa używana we Włoszech': Signor Bartolomeo Borricelli. SIGNORA (czytaj: s-iniora) 'pani, forma grzecznościowa używana we Włoszech': Przyjęcie u signory Margarity. SIGNORINA (czytaj: s-iniorina) 'panienka, panna, dziewczyna, forma grzecznościowa we Włoszech': Signoriny zawsze pilnowała stara piastunka. wl. signore z łac. senior 'starszy' SILENTIUM! (czytaj: s-ilentium) książk. 'cisza! proszę zamilknąć! - zwrot wypowiadany w sytuacji oficjalnej w celu uciszenia osób zgromadzonych w danym miejscu': Silentium! Panowie, pozwólmy referentowi dokończyć wywód! lać. silentium! SILIKON albo SYLIKON (czytaj: s-ilikon) w chemii: 'sztucznie otrzymywany związek chemiczny o łańcuchu głównym zbudowanym z ułożonych na przemian atomów krzemu i tlenu, do którego są dołączane różne grupy funkcyjne; cechuje się dużą odpornością zarówno na wysokie, jak i niskie temperatury, odpornością chemiczną, dużą stałością właściwości; także: tworzywo sztuczne otrzymywane z tego związku': Silikony są produkowane w postaci olejów, żywic i kauczuków. Silikonu używa się do wyrobu specjalnych uszczelek, protez, instrumentów medycznych, izolacji elektrycznych, im-pregnatów. SILIKONOWY lub SYLIKONOWY (czytaj: s-ilikono-wy) 'związany z silikonem, wykonany z silikonu, taki, w który wstrzyknięto silikon': Uszczelka silikonowa. Proteza silikonowa. Laminat silikonowy. Silikonowy biust amerykańskiej seksbomby. ang. silicone od: silicon 'krzem' SILOS (czytaj: s-ilos) l. 'zbiornik do zakiszania pasz i przechowywania otrzymanych kiszonek': Składować w silosie kłęby ziemniaków. 2. 'komora do przechowywania zboża, będąca urządzeniem samodzielnym lub wchodzącym w skład spichrza zbożowego': Najczęściej silosy buduje się z cegły, betonu lub kamienia, a ich wnętrza tynkuje się specjalną zaprawą, można jednak spotkać prowizoryczne silosy w postaci dołów lub rowów w ziemi, wyłożonych folią albo słomą. Nowoczesne silosy zapewniają odpowiednie warunki wietrzenia i suszenia ziarna. 3. 'stały lub przenośny zbiornik do przechowywania sypkich materiałów budowlanych potrzebnych na placu budowy': Pobierać wapno z silo-sa. Trzymać cement w silosie. SILOSOWAĆ (czytaj: s-ilosować) 'zakwaszać i przechowywać w silosach paszę dla bydła': Silosować buraki cukrowe. hiszp. siło, w liczbie mnogiej: silos SILVA RERUM (czytaj: s-ilwa rerum) l. książk. 'zbiór różnego rodzaju wiadomości albo utworów o rozmaitej treści': Publikacja ta jest wartościowym dwudziestowiecznym silva rerum, jednak jej lektura wymaga dobrej orientacji w historii. 2. 'dawniej: księga domowa lub rodzinna, w której dorywczo spisywano wiadomości o różnych wydarzeniach politycznych, a także przepisy, sentencje itp.': W zbiorach biblioteki znajduje się kilka cennych egzemplarzy silva rerum z XVI w. lać. silva rerum 'las rzeczy' I SIMA (czytaj: s-ima) w geologii 'warstwa skorupy ziemskiej, zbudowana ze skał bogatych w krzem i magnez, stanowiąca spodnią warstwę kontynentalnej części skorupy ziemskiej położoną pod siałem lub -według nowszych poglądów - odpowiadającą oceanicznej skorupie ziemskiej': Według większości badaczy sima jest częścią skorupy ziemskiej, niektórzy jednak sądzą, że należy ona do górnego płaszcza Ziemi. złożenie powstałe z symboli pierwiastków chemicznych krzemu -Si i magnezu - Ma 685 II SIMA SIT-IN II SIMA (czytaj: s-ima) w architekturze l. 'rynna, zwykle o esowatym profilu, stosowana w klasycznych porządkach architektonicznych, którą umieszczano nad gzymsem wieńczącym i zakańczano ozdobnym rzygaczem': Od umieszczonej na dachowym gzymsie brzeskiego zamku simy odchodziły blaszane rzygacze o rybich kształtach. 2. 'ozdobna listwa o krzywolinijnym profilu w kształcie litery S (lub jej lustrzanego odbicia), często wystająca nad lico muru, powierzchnię mebla itp., zwana także esownikiem': Wzdłuż górnej krawędzi szafy biegły równolegle dwie hebanowe simy. tac. sima od: simus 'płaski' zgr. simós sin skrót słowa: SINUS (zob.) SINE IRA ET STUDIO (czytaj: s-ine ira et studjo) 'bez gniewu i zawziętości - zdanie wypowiadane zwłaszcza wtedy, gdy zauważamy, że osoby mające coś rozważyć, o czymś dyskutować, decydować, podchodzą do sprawy bardzo emocjonalnie i chcemy je uspokoić, przypomnieć, żeby traktowały rzecz bezstronnie, obiektywnie': Kiedy przy stole zaczęła podnosić się wrzawa, odezwał się prezes: - Proszę państwa, sine ira et studio, podpisanie umowy z Niemcami jest sprawą poważną... lać. sine ira et studio - zdanie z początku "Roczników" Tacyta, będące zapewnieniem o obiektywizmie autora SINE TEMPORE (czytaj: s-ine temperę) 'punktualnie, bez kwadransa akademickiego, skrót: s.t.': Na wielu zachodnich uniwersytetach godzinę rozpoczęcia zajęć o-znacza się: c.t - co oznacza, że można przyjść kwadrans później - lub: s.t. - co oznacza, że trzeba być o ustalonej godzinie, bez żadnego opóźnienia. W przeciwieństwie do innych profesor rozpoczynał wykład sine temperę i bardzo nie lubił, jeśli ktoś się spóźniał. lać. sine temperę 'bez czasu' SINGEL l. (czytaj: s-ingiel) 'niewielka płyta gramofonowa z nagraniem jednego utworu na każdej stronie' 2. inaczej: MAKSISINGEL 'płyta kompaktowa z nagraniem kilku utworów, najczęściej w jakiś sposób powiązanych, np. będących różnymi wersjami jednej piosenki': Single wydaje się najczęściej po to, by promować większe płyty. 3. inaczej: SINGELTON 'w tenisie, badmintonie itp.: gra jeden przeciw jednemu': W singlu zagrał przeciwko zawodnikowi francuskiemu. 4. 'w kartach: tylko jedna karta w danym kolorze otrzymana z rozdania' 5. pot. 'osoba nie mająca partnera': Na prywatce było kilku singli. SINGELTON (czytaj: s-ingelton) 'to samo, co singel w 2. znaczeniu' SINGLISTA (czytaj: s-inglista) 'w tenisie, badmintonie itp.: zawodnik grający w singlu' SINGLOWY (czytaj: s-inglowy) l. 'związany z singlem - płytą gramofonową lub kompaktową': Nagranie singlowe nie różni się od nagrania na płycie długogrającej. 2. 'związany z singlem - grą jeden przeciw jednemu': Gra singlowa. 3. 'związany z singlem w kartach': Karta singlowa. ang. single 'pojedynczy' SINGULARE TANTUM (czytaj: s-ingulare tantum) w językoznawstwie 'rzeczownik, który ma wyłącznie formy liczby pojedynczej': Do grupy singulariów tantum zaliczamy m.in. nazwy abstraktów i nieodmienne zapożyczenia. SINGULARIA TANTUM (czytaj: s-ingularia tantum) w językoznawstwie 'rzeczowniki występujące tylko w liczbie pojedynczej': Do grupy singularia tantum należą m.in. rzeczowniki oznaczające pierwiastki i substancje, np. magnez, chlor, tlen, azot. lać. 'tylko w liczbie pojedynczej' SINTO zob. SHINTO SINUS (czytaj: s-inus) w matematyce 'jedna z funkcji trygonometrycznych, wyrażająca się stosunkiem przy-prostokątnej przeciwległej do danego kąta do przeciw-prostokątnej' SINUSOIDA (czytaj: s-inusojda) l. w matematyce: 'krzywa przedstawiająca przebieg funkcji sinus, wykres funkcji sinus': Na tablicy narysował sinusoidę. 2. 'krzywa, podobna do tej, która przedstawia wykres funkcji sinus, obrazująca rozwój jakiegoś zjawiska lub procesu': Znana sinusoida następstwa epok literackich określa jedne z nich jako "romantyczne", a inne jako "klasyczne". SINUSOIDALNY (czytaj: s-inuso-idalny) 'taki, który ma kształt sinusoidy': Linie sinusoidalne. Wzory sinusoidalne. lać. sinus 'skrzywienie, łuk' SIR (czytaj: ser ) l. 'pan - angielski tytuł szlachecki, stawiany przed imieniem i nazwiskiem lub przed samym imieniem, przysługujący osobom zasłużonym lub wielkim posiadaczom ziemskim': Sir Laurence Kerr Olivier zasłynął wielkimi kreacjami szekspirowskimi. 2. 'pan -angielska forma grzecznościowa używana w nagłówkach listów albo wobec osób starszych lub wobec przełożonych': Stary lokaj zwrócił się do mężczyzny: - Sir, kolacja podana. ang. sir SITCOM (czytaj: s-itkom) 'serial komediowy, wyświetlany w telewizji, z podkładanym śmiechem w momentach, które jego autorzy uznają za dowcipne': Istniały poważne obawy, że nasze nerwy nie zniosą kolejnego sit-comu - formy w końcu przez lata obcej w naszym telewizyjnym świecie, a ostatnio mnożącej się w niepokojącej ilości. Polski sitcom w telewizji publicznej. ang. sitcom, skrót od: situation comedy 'komedia sytuacyjna' SIT-IN (czytaj: s-it-in) 'forma protestu, polegająca na tym, że demonstranci siadają gdzieś ze swymi żądaniami na plakatach, np. przed jakimś budynkiem publicznym, i odmawiają opuszczenia tego miejsca do czasu spełnienia ich postulatów': Protestujący przeciw przewozowi materiałów radioaktywnych urządzili sit-in na torach kolejowych. Sit-in przed budynkiem ministerstwa. ang. sit-in 686 SIT TIBI (El) TERRA LEVIS SKAND SIT TIBI (El) TERRA LEVIS (czytaj: s-it tibi (eji) terra lewis) 'niech ci (jej, jemu) ziemia lekką będzie - zdanie używane w mowach pogrzebowych lub umieszczane na nagrobkach': Pod datą śmierci widniał drobny napis: "Sit tibi terra levis, Mater!" lać. SYTWApot. 'grupa osób, które się wzajemnie popierają i wykorzystują swoje pozycje społeczne (nie zawsze etycznymi sposobami) w celu osiągnięcia własnych korzyści, często wbrew interesowi ogółu': Małomiasteczkowa si-twa. jidysz zytfos 'spółka' z hebr. SI VIS PACEM PARA BELLUM (s-i wiś pacem, para bellum) 'jeśli chcesz pokoju, gotuj się do wojny- tylko respekt przeciwników przed twą siłą może zapewnić ci bezpieczeństwo': W dziewiętnastowiecznej polityce mocarstw europejskich zasada "si vis pacem para helium" zapewniła dość drugi okres pokoju, zwłaszcza w drugiej połowie stulecia. fac. SIZAL (czytaj: s-izal) l. 'inaczej AGAWA SIZALSKA, AGAWA SIZALOWA 'gatunek agawy pochodzący z Meksyku i Ameryki Środkowej': Uprawy sizalu spotyka się nie tylko w Ameryce Środkowej, ale i w Brazylii, Afryce, Indonezji. 2. 'mocne włókno, otrzymywane z liści agawy sizalskiej lub roślin pokrewnych, twarde, wytrzymałe i tanie w produkcji': Sizalu używa się do wyrobu lin, mat, worków itp. skrót od ang. sisal-grass 'trawa z Sizal' (portu meksykańskiego) SJENA l. 'odmiana glinki w kolorze żółtobrunatnym, czasami ciemnobrunatnym, zawierająca tlenki żelaza': Sjena jest stosowana przede wszystkim do produkcji farb olejnych, także jako farba akwarelowa. 2. 'kolor żółtobrunat-ny, ziemisty, w zależności od zawartości glinki w barwni-kujasny lub ciemny': Sjena palona. Sjena palona zielona. W tym jesiennym pejzażu dominują sjeny i oranże. od nazwy miasta Siena we Włoszech SJESTA l. 'w niektórych krajach o ciepłym lub gorącym klimacie: czas około południa, przeznaczony na odpoczynek': Kiedy dojechaliśmy do Barcelony, była akurat pora sjesty, więc wszystkie sklepy były pozamykane. 2. 'poobiedni odpoczynek lub drzemka': Czas na sjestę. Zrobić sobie krótką sjestę. hiszp. siesta 'południowy odpoczynek' z fac. sexta 'szósta' (godzina od wschodu słońca) SKAFANDER l. 'kurtka z kapturem, zwykle z impregnowanego materiału, chroniąca przed wiatrem, deszczem, chłodem itp.': Narciarze w skafandrach. Skafander zapinany na zamek błyskawiczny. 2. 'specjalnie wyposażony, szczelny ubiór z odpowiednimi urządzeniami, dokładnie okrywający ciało człowieka i umożliwiający mu przebywanie w takich warunkach, do których organizm ludzki nie jest przystosowany, np. w kosmosie, głęboko pod wodą': Skafander kosmonauty, nurka. Strażak w skafandrze ognioodpornym. fr. scaphandre odgr. skaphe 'łódź' i aner, Dopełniacz andrós 'człowiek' I SKALAR 'drobna ryba, zwykle szarozielona, z czterema poprzecznymi, ciemnymi paskami na płaskim ciele, o długości do 15 cm, kształcie ciała zbliżonym do trójkąta, z dobrze rozwiniętymi płetwami grzbietową i odbytową oraz płetwami brzusznymi w postaci drugich, nitkowatych wyrostków, żyje w wodach dorzecza Amazonki': Skalary występujące w wielu odmianach hodowlanych są pospolitymi rybami akwariowymi. II SKALAR w matematyce i fizyce 'wielkość, która wyraża się jedynie liczbą i nie ma żadnego kierunku w przestrzeni, np. pole, masa, objętość, temperatura, gęstość, praca, czas itp.': Często liczby rzeczywiste określa się skrótowo skalarami. W układzie współrzędnych skalar zaznacza się jako punkt, wektor natomiast (jako uporządkowaną parę punktów) przedstawia się w postaci strzałki. SKALARNY 'taki, który jest skalarem': Wielkość skalarna. ang. scalar (quantity) 'stopniowalna (wielkość)' z łac. scalaris 'drabiniasty, mający stopnie' SKALD 'średniowieczny skandynawski poeta i śpiewak, będący zarazem wojownikiem, który służył na dworze króla lub możnowładcy i pisał utwory o bohaterach, ich zwycięstwach i miłościach, czerpiąc tematy z mitologii nordyckiej': Fakty utrwalone przez skaldów i zachowane w zabytkach pisanych są ważnym źródłem historycznym. Najbardziej znanymi skaldami byli Egill Saklla-grimson, Einarr Helgason i Snorri Sturiuson. skandynawskie skald SKALP 'dawne trofeum wojenne w postaci skóry z włosami, zdartej z głowy zwyciężonego wroga': Zwyczaj zdzierania skalpów występował u Indian z Ameryki Północnej i Południowej, jak również u niektórych ludów starożytnych, m.in. Scytów. Skalp był dowodem męstwa wojownika, a ponadto miał znaczenie magiczne i kultowe. Łowca skalpów. SKALPOWAĆ 'zdzierać skalp z głowy pokonanego': Niektórzy Indianie skalpowali wrogów zabitych w walce. Oskalpowane zwłoki. ang. scalp SKALPEL inaczej: BISTUR 'mały, wąski i bardzo ostry nóż chirurgiczny, prosty albo zakrzywiony, o ostrzu jednostronnym lub na końcu dwustronnym, używany do przecinania skóry, tkanek itp.': Naciąć ropień skalpelem. fr. scalpel z łac. scalpellum 'mały nóż, scyzoryk' SKAND 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 21 i masie atomowej 44,956, symbol Sc: srebrzystobiały metal o dużej aktywności chemicznej, w przyrodzie wy- 687 SKANER SKLEROZA stepujący w stanie rozproszonym': Skand został odkryty w 1879 roku. Skand i tlenek skandu są wykorzystywane do produkcji materiałów mikroelektronicznych, innych zaś związków skandu często używa się jako katalizatorów. lać. scandium od łac. Scandia 'Skandynawia' SKANER 'urządzenie, połączone z komputerem, które służy do wprowadzania do niego map, obrazów, rysunków, a także tekstu książek, gazet itp.': Za pomocą skanera uzupełniono tekst autentycznym rękopisem poety. SKANOWAĆ 'wprowadzać za pomocą skanera jakiś fragment tekstu, rysunek itd.': Wskanował godło uniwersytetu na l. stronę zaproszenia. ang. skaner SKANSEN 'muzeum na wolnym powietrzu, w którym eksponowane są przede wszystkim zabytki etnograficzne: dawne chaty, narzędzia pracy, sprzęty domowe i gospodarskie itp.': W Oslo zwiedzili piękny skansen, w którym można było zobaczyć, jak żyli i pracowali dawni Norwegowie. szwedzkie Skansen - park w Sztokholmie, w którym przy końcu XIX w. założono pierwsze takie muzeum SKARABEUSZ l. inaczej: POŚWIĘTNIK 'duży, czarny chrząszcz, lekko błyszczący, o spłaszczonym ciele, żywiący się nawozem, w którym też samica składa jaja; żyje w północnej Afryce, południowej Europie i Azji Mniejszej': Skarabeusze magazynują część nawozu jako zapas pokarmu dla dojrzewających larw. 2. w mitologii egipskiej 'święty żuk, który według wierzeń miał tylko postać samca i powstawał sam z siebie, był symbolem nieśmiertelności, zmartwychwstania, tworzenia': Skarabeusz był czczony przez starożytnych Egipcjan pod imieniem Chepry jako bóg wschodzącego słońca. Kamienne lub fajansowe wyobrażenie skarabeusza używane było powszechnie jako amulet. lać. scarabeus SKATEBOARD (czytaj: skejtbord) inaczej: DESKOROL-KA 'przyrząd sportowy: deska lub płaski kawałek mocnego plastiku, o długości do 50 cm, z zamocowanymi pod spodem kółeczkami, na którym - stojąc -jeździ się i wykonuje różne ewolucje' SKATEBOARDING (czytaj: skejtbording) 'jazda na deskorolce': Skateboarding to modna wśród dzieci i młodzieży forma zabawy i sportu. SKATEBOARDZISTA (czytaj: skejtbordzista) inaczej: DESKOROLKOWIEC 'osoba, która jeździ na deskorolce': Skateboardziści często noszą duże, szerokie stroje i spodnie, które mają krok niewiele wyżej niż kolana. SKATING (czytaj: skejting) 'jazda na deskorolce, zwykłych wrotkach lub rolkach (butach z przymocowanymi pod spodem w rzędzie pojedynczymi kółeczkami': Na stadionie zrobiono specjalną betonową trasę dla amatorów skatingu. ang. od: skate 'jeździć na łyżwach, deskorolce lub rolkach', board 'deska, pokład' SKAUT (czytaj: skałt) 'członek organizacji młodzieżowej, skupiającej chłopców i dziewczęta, mającej na celu wychowanie ich w poszanowaniu wartości ogólnoludzkich, nauczenie ich samodzielności i pracy w grupie dla dobra własnego i innych, wykształcenie w nich sprawności fizycznej i szacunku dla świata przyrody': Podczas tygodniowego obozu nad jeziorem skauci wspólnie się bawili i zdobywali sprawności przydatne w życiu obozowym. SKAUTING (czytaj: skałting) 'światowy ruch młodzieżowy skupiający skautów, zapoczątkowany w Wielkiej Brytanii w latach 1907-1908 przez Roberta Baden-Po-wella; także system wychowania młodzieży w ramach tego ruchu': Polskie harcerstwo od początku nawiązywało do tradycji i metod wychowawczych skautingu. Światowy zlot skautingu. SKAUTOWSKI albo SKAUTOWY (czytaj: skałtowski, skałtowy) 'związany ze skautami, skautingiem': Obóz skautowski. Skautowski fason munduru. Mundur skautowy. Ruch skautowy. ang. scout, dosłownie 'wywiadowca' SKECZ 'krótka, żartobliwa scenka z żywym dialogiem, oparta na humorze słownym lub sytuacyjnym': Skecz kabaretowy. Przedstawić kilka skeczy. Zespół przedstawił kilka skeczów, zarówno własnych, jak i znanych autorów powojennych. ang. sketch SKIBOB (czytaj: skibop) l. 'pojazd przeznaczony dojazdy po śniegu, będący połączeniem roweru i nart, złożony z kierownicy i siodełka przymocowanego do płóz nart, zastępujących koła': Zjeżdżający na skibobie powinien mieć dodatkowo na nogach krótkie nartki dla utrzymania równowagi. 2. wyraz używany w liczbie mnogiej: SKIBOBY 'dyscyplina sportu polegająca najeździe na czas na skibobie': Mistrzostwa Europy w skibobach są rozgrywane od 1963 roku. Slalom gigant w skibobach. ang. skibob SKIN albo SKINHEAD (czytaj: skinhet) 'przedstawiciel podkultury młodzieżowej, w której wyraża się gwałtowny sprzeciw wobec zastanych norm współżycia społecznego poprzez brutalne zachowanie, awantury publiczne, a także poprzez szokujący sposób ubierania się i uczesania; często powiązanej lub sympatyzującej z ruchami i partiami nacjonalistycznymi': Węgierscy skini są coraz groźniejsi dla Cyganów. Było to następstwem niedawnego napadu grupy skinheadów na Niemców w Krakowie. ang. skinhead SKLEROZA'inaczej: MIAŻDŻYCA TĘTNIC, ARTE-RIOSKLEROZA 'przewlekła choroba, polegająca na 688 SKOLIOZA SLALOM zmianach w ścianach tętnic, gdzie gromadzą się substancje tłuszczowe, głównie cholesterol, których ogniska następnie wapnieją i twardnieją, co powoduje stwardnienie i zwężenie światła tętnic': Skleroza atakuje głównie aortę, tętnice wieńcowe i mózgowe, rzadziej występuje w tętnicach kończyn. Do przyczyn sklerozy zalicza się m.in. niewłaściwy sposób odżywiania, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia krzepnięcia krwi. SKLEROTYK l. 'osoba chora na sklerozę': Sklerotykom zaleca się odpowiednią, niskotłuszczową dietę, ruchliwy tryb życia i racjonalny odpoczynek. 2. pot. 'człowiek mający skłonność do zapominania faktów i ciągłego powtarzania tych samych pytań, skierowanych do tych samych ludzi': Nie warto mu już dziś mówić o tym koncercie, bo to stary sklerotyk, jeszcze nieraz będzie o to pytał. SKLEROTYCZNY 'wynikający ze sklerozy, dotknięty sklerozą': Sklerotyczne zwapnienie. Sklerotyczna pamięć. Sklerotyczny ojciec. n.-lac. sclerosis zgr. sklerós 'suchy, twardy' SKOLIOZA 'wada kręgosłupa, polegająca na jego bocznym skrzywieniu, będąca skutkiem m.in. wad postawy, wad kończyn, porażeń mięśni grzbietu': Skolioza prowadzi do poważnych zniekształceń kręgosłupa i miednicy, może też powodować garb. n.-lac. scoliosis zgr. skoliós 'krzywy' SKOPOLAMINA inaczej: HIOSCYNA 'alkaloid pochodzenia roślinnego, mający postać białego proszku rozpuszczalnego w wodzie, alkoholu i eterze, który działa hamująco na układ przywspółczulny oraz narkotycznie na ośrodkowy układ nerwowy, ma też działanie przeciwwymiotne': W wypadku choroby morskiej lub lokomocyjnej podaje się choremu skopolaminę lub zawierający ją scopolan. ang. scopolamine od: scopolia - roślina zawierająca ten alkaloid SKRUB (czytaj: skrub lub skrab) 'busz australijski w postaci gęstych, twardolistnych zarośli, składających się z wiecznie zielonych krzewów i skarlałych drzew': W skrubie dominują krzewiaste gatunki eukaliptusa i akacji. ang. scrub SKRUTACYJNA KOMISJA 'zespół ludzi powołanych do liczenia głosów w czasie głosowania': Przed rozpoczęciem głosowania powołano komisję skrutacyjną. Protokół komisji skrutacyjnej. lać. scrutatio 'dokładne badanie' SKRYPT l. 'zbiór wykładów z danej dziedziny wiedzy, opracowany zwykle przez wykładowców akademickich, wydany tanim kosztem, służący studentom za podręcznik': Uczyć się ze skryptów akademickich. Skrypt do biomechaniki. 2. 'zwykle nieopracowana ostatecznie pierwsza wersja książki, referatu itp.': Profesor zawsze wygłaszał wykłady bez skryptów. 3. 'dawniej: pismo urzędowe, często tajne, lub innego typu dokument': Skrypty z kancelarii ministra. () Skrypt dłużny w prawie 'dokument wystawiony przez dłużnika, potwierdzający zaciągnięcie długu i zobowiązanie do jego zwrotu': Podpisać skrypt dłużny. SKRYPTOWY 'opracowany, wydany w formie skryptu': Publikacje skryptowe. Podręczniki skryptowe. niem. Skript z łac. scriptum 'to, co napisane' SKRYPTOR 'w średniowieczu: osoba przepisująca rękopisy, głównie księgi': Skryptor z kancelarii królewskiej. Równe pismo skryptora. SKRYPTORIUM l. 'pomieszczenie w średniowiecznych klasztorach lub katedrach, w którym pracowali skryptorzy': Mnisi pracujący w skryptorium. Skrypto-rium archikatedralne. 2. 'dawniej: przenośny, drewniany pulpit z pochyłym, ruchomym blatem, będącym jednocześnie wiekiem niedużej skrytki na przybory do pisania': Skryba stał pochylony nad skryptorium. lać. scriptor 'pisarz, przepisywacz' SKUTER 'odmiana motocykla o małych kołach i nisko umiejscowionym silniku, mającego osłony nóg oraz zbiornik paliwa pod siodełkiem': Na uczelnię jeździła na małym skuterze. SKUTER WODNY 'jednoosobowy pojazd mechaniczny z siodełkiem, ruchomą kierownicą i osłoną nóg, poruszający się po wodzie na płozach': Policjanci patrolowali jezioro na skuterach wodnych. SKUTER ŚNIEŻNY 'jednoosobowy pojazd mechaniczny z siodełkiem, ruchomą kierownicą i osłoną nóg, poruszający się po śniegu na płozach': Zjeżdżali po stoku na skuterze śnieżnym. ang. scooter SLAJD 'mały obrazek na błonie fotograficznej oprawionej w ramkę, przeznaczony do oglądania na ekranie, na którym wyświetla się go za pomocą rzutnika': Oglądała slajdy z wakacyjnej wyprawy. Wyświetlali slajdy. ang. slide SLALOM l. 'konkurencja sportowa, zwykle narciarska, polegająca na jak najszybszym pokonaniu trasy z rozstawionymi bramkami, tyczkami itp., które trzeba omijać na zmianę raz z prawej, a raz z lewej strony': Slalom specjalny. Slalom gigant. Slalom narciarski. Slalom kajakowy. Przygotować stok do slalomu. 2. 'poruszanie się między przeszkodami, zwykle trudne i dość szybkie': Slalom między przechodniami na zatłoczonej ulicy. Slalom kelnera między stolikami. SLALOMISTA albo SLALOMOWIEC 'zawodnik, którzy bierze udział w slalomie': Slalomista sunął w dół po stoku. SLALOMOWY 'związany ze slalomem, wykorzystywany w slalomie': Bramki slalomowe. Tor slalomowy na górskiej rzece. norw. slalom 689 SLANG SNOWBOARD SLANG 'język określonej grupy społecznej lub pewnego środowiska, różniący się od języka ogólnego słownictwem': Slang żołnierski. Slang młodzieżowy. Ostatnio w środkach masowego przekazu często używa się słowa przekręt, pochodzącego ze slangu finansistów, a oznaczającego jakąś nielegalną operację, np. malwersację. Ciekawostką jest to, że w wielu kontekstach słowo to nabiera pozytywnego znaczenia - kojarzy się przede wszystkim z przemyślnością i sprytem, a nie z przywłaszczaniem sobie cudzych pieniędzy. ang. slang SLIPING 'wagon kolejowy z miejscami do spania': Wykupić bilet na sliping. Podróżować slipingiem. SLIPINGOWY 'związany ze slipingiem, będący slipingiem': Miejsce slipingowe. Wagon slipingowy. od ang. sleeping car 'wagon sypialny' od: sleep 'spać', car 'wóz, wagon' SLOGAN l. 'zręczne, zwięzłe sformułowanie, będące hasłem politycznym lub reklamowym': Do dziś pamiętamy slogany z 1939 r.: "Silni, zwarci i gotowi" oraz "Nie oddamy nawet guzika". 2. 'to samo, co frazes': Z mównicy sejmowej rzucał puste slogany. ang. slogan z celtyckiego sluaghghairm, pierwotnie 'zawołanie wojenne szkockich górali' SLUMSY (czytaj: slamsy) albo SLAMSY 'dzielnice wielkich miast, zwłaszcza w Ameryce Południowej i Środkowej, zamieszkiwane przez biedotę': Miasto Meksyk otaczają wielkie slumsy, w których, w domkach z blach, puszek i gliny, gnieżdżą się miliony nędzarzy. SLAMS 'rudera: stary, zniszczony i brzydki budynek': Przy tej uliczce stoją jeszcze cztery slamsy, w których mieszkająjacyś pijacy. ang. slum (slums to liczba mnoga), słowo ze slangu biedaków, w którym znaczy 'pomieszczenie, pokój' Sm symbol pierwiastka chemicznego: samar (zob.) SMECZ w sporcie 'silne zbicie lecącej piłki tenisowej lub lotki z odchyleniem ciała do tyłu i mocnym zamachem sponad gfowy tak, by piłka (lotka) spadła szybko na pole przeciwnika': Nie obronić smeczu. Zepsuć smecz. Kilka udanych smeczów. ang. sn|iash SMOG 'mgła z dymu, kurzu i spalin, która utrzymuje się nad niektórymi wielkimi miastami i rejonami przemysłowymi': W Polsce smog występuje nad Krakowem i niektórymi rejonami na Górnym Śląsku. SMOGOWY 'związany ze smogiem': Alarm smogowy. Skażenie smogowe. ang. smog, złożenie: sm(oke) 'dym', (fo)g 'mgła' SMOKING 'elegancki, męski strój wieczorowy, zwykle z czarnej tkaniny wełnianej, złożony z marynarki o jedwabnych, lśniących klapach, zapinanej na jeden guzik, kamizelki oraz spodni ozdobionych wzdłuż zewnętrznych szwów bocznych lśniącą, jedwabną taśmą': Moda na smokingi zapanowała u schyłku XIX wieku. od ang. smoking jacket 'bonżurka, marynarka noszona dawniej w czasie palenia, nakładana na garnitur, żeby nie przeszedł zapachem tytoniu' SMS 'serwis krótkich wiadomości - umożliwiający przesyłanie krótkich wiadomości za pomocą urządzeń elektronicznych, przede wszystkim wiadomości wyświetlających się na displeju telefonu komórkowego; także: wiadomość wysłana tą drogą': Usłyszał krótki sygnał telefonu, to Agata przesłała mu SMS z datą i miejscem spotkania. ang. S[hort] M[essage] S[ervice] Sn symbol pierwiastka chemicznego: cyna (zob.) SNACK BAR (czytaj: snakbar albo snekbar) 'rodzaj baru samoobsługowego, w którym można zjeść szybko przyrządzone dania, kanapki, sałatki itp., bar przekąskowy': W snack barze zjadł rybę piwnąz frytkami i wypił fantę. ang. snack bar SNAJPER inaczej: STRZELEC WYBOROWY l. w wojsku 'odpowiednio przeszkolony żołnierz, umiejący precyzyjnie i niezawodnie strzelać do trudnych, pojedynczych celów, głównie ludzi, zazwyczaj z ukrycia, uzbrojony w specjalnie wyposażoną broń, zwykle karabin z lunetą lub noktowizorem; strzelec wyborowy': Po raz pierwszy snajperzy pojawili się w armii brytyjskiej w czasie I wojny światowej. Snajper ukryty na dachu budynku pilnie obserwował plac. 2. w sporcie 'zawodnik w grach zespołowych, głównie w piłce nożnej, celnie strzelający i zdobywający dużo bramek' SNAJPERSKI 'związany ze snajperem - żołnierzem, przeznaczony dla snajpera, taki jak u snajpera': Snajper-ska celność. Karabin snajperski. ang. sniper SNOB 'człowiek, który robi różne rzeczy na pokaz i przesadnie, chcąc, by inni uważali go za osobę zamożną, wykształconą, światową, kulturalną itd.': Gospodarz, dość zabawny snob, poustawiał na półkach dziesiątki książek w złoconych oprawach, do których nigdy nawet nie zajrzał. SNOBIZM 'postawa snoba': Angielskiego uczyła się nie tyle z potrzeby, ile ze snobizmu, ze snobizmu też - kupiła sobie piękny narciarski strój, w którym paradowała po Zakopanem, chociaż nie umiała jeździć na nartach. SNOBOWAĆ SIĘ 'robić różne rzeczy na pokaz, naśladować swoimi zachowaniami ludzi zamożnych, wykształconych itd.': Snobowali się na biznesmenów. SNOBISTYCZNY 'wynikający ze snobizmu, odznaczający się snobizmem': Snobistyczne zachowania młodzieży. Snobistyczna publiczność teatralna. ang. snob, pierwotnie 'partacz' SNOWBOARD (czytaj: snołbort) l. 'szeroka narta, do której są przymocowane oba buty': Jeździć na snowboar- 690 SNYCERSTWO SOCJALIZM dzie. 2. 'dyscyplina sportowa, polegająca na wyścigach na takiej narcie' SNOWBOARDING (czytaj: snołbordink) 'jazda na snowboardzie': Nauka snowboardingu. Szkoła snow-boardingu. SNOWBOARDZISTA (czytaj: snołbordzista) 'mężczyzna jeżdżący na snowboardzie': Na stokach pełno snowboardzistów w kolorowych, jaskrawych dresach. SNOWBOARDZISTKA (czytaj: snołbordzistka) 'kobieta jeżdżąca na snowboardzie': Na muldzie nagle zjawiła się obok niego jakaś snowboardzistka i musiał gwałtownie zahamować. ang. snowboard SNYCERSTWO 'sztuka rzeźbienia w drewnie (dawniej także w kamieniu)': Obecnie snycerstwo rozwija się jako gałąź rzemiosła ludowego. W okresie baroku i rokoka, kiedy nastąpił bujny rozwój snycerstwa, powstało wiele cennych wielokondygnacyjnych ołtarzy i rzeźb nagrobnych, często polichromowanych. SNYCERKA pot. 'sztuka rzeźbienia w drewnie, dawniej także w kamieniu; snycerstwo': Trudnić się snycerką. SNYCERZ 'artysta rzemieślnik zajmujący się snycerstwem': W ażurowych zdobieniach blatu stołu znać sprawne dłuto snycerza. Snycerz ludowy czerpiący z folkloru góralskiego. SNYCERSKI 'związany ze snycerzem, snycerstwem': Kunszt snycerski. Zdolności snycerskie. Warsztat snycerski. od niem. Schnitzer SOAP OPERA (czytaj: sołp opera) 'bardzo długi serial telewizyjny, wyświetlany zwykle przed południem, którego treścią są dzieje pewnej (licznej i rozgałęzionej) rodziny, przedstawione zwykle w sposób sentymentalny i tak, by z treści jednego odcinka rodziło się wiele następnych': Bohaterowie kolejnej soap opery rozstają się, potem wracają do siebie, mnożą się ich nieślubne dzieci i odrzucone narzeczone, a wszystko po to, by wymusić jeszcze kilkadziesiąt nowych odcinków. ang. soap opera, dosłownie 'opera mydlana' (początkowo w przerwach tych seriali nadawano zwykle reklamy mydeł) SOBÓR l. w katolicyzmie 'zgromadzenie wszystkich biskupów świata, obradujących pod przewodnictwem papieża (albo jego delegata) nad sprawami wiary, moralności, organizacji i dyscypliny w Kościele': Na Soborze Watykańskim II (1962-1965) ogłoszono między innymi deklaracje o wolności religijnej i stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich. Pierwszy powszechny sobór został zwołany w 325 r. przez cesarza Konstantyna Wielkiego. 2. w prawosławiu 'stała rada biskupów przy patriarsze w danym Kościele narodowym, niezależnym od zagranicznych władz duchownych': W zakresie dyscypliny kościelnej prawosławie opiera się na kanonach soborów. 3. 'prawosławna bazylika, cerkiew katedralna': Nabożeństwo w soborze. Klasycystyczne budynki soboru Kazańskiego w Petersburgu. Sobór Troicki w Psko-wie. Monumentalne sobory na Kremlu. SOBOROWY 'związany z soborem w znaczeniu l.': Postanowienia soborowe. Dokumenty soborowe. roś. sobór SOCJALNY l. 'związany ze społeczeństwem, występujący w społeczeństwie, dotyczący ogółu ludzi w danym kraju, na danym obszarze': Problemy socjalne we wschodniej Europie. Usługi przeznaczone dla różnych grup socjalnych. 2. 'związany z zaspokajaniem potrzeb materialnych i kulturalnych członków społeczeństwa': Fundusz socjalny. Stypendia socjalne. Ustawodawstwo socjalne. Pracownicy działu socjalnego. O Minimum socjalne 'warunki konieczne do życia, suma pieniędzy zapewniająca zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych człowieka w określonym czasie (zwykle w ciągu miesiąca)': Minimum socjalne gwarantowane przez rząd. fr. social z łac. socialis 'społeczny, towarzyski' od socius 'towarzysz, wspólnik' SOCJALDEMOKRACJA l. 'kierunek polityczny i ideologiczny, głównie w ruchu robotniczym, który odrzuca ideę rewolucji proletariackiej i dyktatury proletariatu, propaguje natomiast legalne i stopniowe reformy': Program socjaldemokracji. Postulaty socjaldemokracji. 2. 'w drugiej połowie XIX w.: ogół partii socjalistycznych, skupionych w II Międzynarodówce; po I wojnie światowej: partie reprezentujące prawicowy, reformi styczny nurt w ruchu robotniczym': Rządy socjaldemokracji. SOCJALDEMOKRATA 'zwolennik zasad, idei socjaldemokracji; członek partii socjaldemokratycznej': Zebranie socjaldemokratów. SOCJALDEMOKRATYCZNY 'związany z socjaldemokracją lub socjaldemokratami': Partia socjaldemokratyczna. Rząd socjaldemokratyczny. Poglądy socjaldemokratyczne. złożenie: socjal(na) i demokracja SOCJALIZACJA 'kształtowanie osobowości człowieka poprzez przekazywanie mu systemu wartości i norm, które obowiązują w danym społeczeństwie; uspołecznianie': Socjalizacja dokonuje się najczęściej w procesie wychowania dziecka i młodego człowieka. Groźba załamania całego procesu socjalizacji młodzieży jest w pełni realna. z łac. socialis 'społeczny' SOCJALIZM l. 'ideologia głosząca zniesienie prywatnej własności środków produkcji i związanych z nią podziałów klasowych, władzę klasy robotniczej, rządzącej państwem w koalicji z chłopami i inteligencją pracującą oraz centralne sterowanie gospodarką': Socjalizm to ideologia wyrosła ze sprzeciwu wobec kapitalizmu. Jej zasady formułowano z myślą o stworzeniu sprawiedliwego społeczeństwa, w którym nie będzie biednych, bogatych i wyzysku. Zdaniem wielu krytyków, troszcząc 691 SOCJO- SODA się o sprawiedliwy podział dóbr, zapomniano o konieczności stworzenia mechanizmu sprawnego ich wytwarzania - w rezultacie w państwach socjalistycznych można było mówić raczej o sprawiedliwym dzieleniu niedostatku. 2. 'ustrój państwowy, będący - w myśl założeń teoretyków marksizmu - przejściową formą na drodze od kapitalizmu do komunizmu': W socjalizmie zasada podziału dóbr to: "każdemu według jego pracy", w komunizmie: "każdemu według jego potrzeb". SOCJALISTA l. 'zwolennik socjalizmu': Czy członków PZPR należy nazwać komunistami, czy też może raczej socjalistami? 2. 'członek partii, mającej w nazwie słowo: soc jalistyczny': We Francji nowy rząd utworzyli socjaliści. SOCJALISTYCZNY l. 'związany z socjalizmem - ideologią': Partie socjalistyczne na Zachodzie. Zasady socjalistyczne. Poglądy socjalistyczne. 2. 'związany z socjalizmem - ustrojem': Polska, Czechy i Węgry do 1989 r. były państwami socjalistycznymi. Gospodarka socjalistyczna i gospodarka wolnorynkowa. niem. Sozialismus od łac. socialis 'społeczny, towarzyski' SOCJO- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'społeczny', wskazująca, że to, o czym mówi drugi człon złożenia, jest związane ze społeczeństwem lub zjawiskami społecznymi, np. socjologia, socjotechnika, socjopatia' od łac. socius 'towarzysz, wspólnik' SOCJOLOGIA 'nauka o społeczeństwie, zajmująca się badaniem struktury społeczeństwa, następujących w nim zmian, praw kierujących rozwojem społeczeństwa i różnego rodzaju zjawisk w nim występujących, np. zjawisk kulturowych, psychologicznych itp.': Pośród metod badawczych socjologii szczególne znaczenie mają badania statystyczne. Socjologia okręgów przemysłowych. Socjologia literatury. SOCJOLOG 'specjalista w dziedzinie socjologii': W Polsce pierwszy Instytut Socjologii został założony w 1921 roku przez wybitnego polskiego socjologa Floriana Znanieckiego. SOCJOLOGICZNY 'związany z socjologią': Socjologiczne teorie państwa i prawa. Socjologiczne ujęcie zagadnienia. złożenie cząstek: socjo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo' SOCJOPATIA 'zaburzenie psychiczne o nieokreślonych organicznie przyczynach, które polega na braku przystosowania się jednostki do życia w społeczeństwie': Socjopatię można leczyć metodą terapii społecznej, np. przez pracę z rodziną. SOCJOPATA 'osoba cierpiąca na socjopatię, nieprzystosowana do życia w społeczeństwie': Niebezpieczny socjopata. Seria morderstw dokonana przez socjopatę. SOCJOPATYCZNY 'charakterystyczny dla socjopaty, związany z nim': Zachowania socjopatyczne. złożenie cząstek: łac. socjo- i -patia od gr. patheia od pathos 'uczucie, cierpienie' SOCJOTECHNIKA l. 'planowe działania, których celem jest wywołanie określonych, pożądanych z pewnego punktu widzenia zachowań jednostek lub grup społecznych': Socjotechniki wykorzystywane w marketingu. 2. 'teoria naukowa, zajmująca się skutecznymi działaniami społecznymi i świadomym wpływaniem na rzeczywistość społeczną (np. przez system prawny, wychowanie, sprawowanie władzy), która ma na celu budowę modeli zmian społecznych, uwzględniających powiązania między jak największą liczbą czynników': Socjotechnika opiera się na wynikach badań socjologii, psychologii społecznej i nauk politycznych. W Polsce próbę budowy naukowych teorii socjotechniki podjął Leon Petrażycki. SOCJOTECHNICZNY 'dotyczący socjotechniki, wynikający z socjotechniki': Modele socjotechniczne. Prawa socjotechniczne. złożenie cząstki: socjo- i słowa: technika SOCREALIZM inaczej REALIZM SOCJALISTYCZNY 'kierunek w literaturze i sztuce, występujący od lat 30. dwudziestego wieku w ZSRR, a po 1945 r. także w innych krajach komunistycznych, ściśle związany z polityką kulturalną okresu stalinizmu, postulujący zgodność wizji świata przedstawianego przez artystów z ideologicznymi tezami marksizmu, jak również komunikatywność formy, optymizm, uprzywilejowanie tematyki pracy, walki klasowej i ruchu robotniczego': Doktryny socrealizmu obowiązywały w literaturze sowieckiej od czasu wystąpienia Maksima Gorkiego na zjeździe pisarzy w 1934 roku. Kinematografia okresu socrealizmu. SOCREALISTA 'osoba, zwłaszcza artysta, będąca zwolennikiem socrealizmu, realizująca założenia realizmu w swojej twórczości': Twórczość socrealistów stanowiła propagandowe narzędzie partii komunistycznych. SOCREALISTYCZNY 'związany z soceralizmem, zgodny z założeniami socrealizmu': Postulaty socrealistyczne w muzyce. Malarstwo socrealistyczne. Pałac Kultury i Nauki w Warszawie oraz część budynków przy ulicy Marszałkowskiej to przykłady architektury socrealistycznej. złożenie cząstki: soc- od słowa: socjalizm) i słowa: realizm, kalka z języka rosyjskiego SODA 'nazwa powszechnie odnoszona do węglanu sodu, nieorganicznego związku chemicznego o wzorze NazCOa, w postaci bezbarwnego lub białego, krystalicznego proszku o właściwościach higroskopijnych, rozpuszczalnego w wodzie i rozcieńczonych kwasach mineralnych, soda kalcynowana, soda amoniakalna': Soda jest używana do produkcji środków myjących i piorących, a także w przemyśle włókienniczym, papierniczym, szklarskim do zmiękczania wody. Już w czasach prehistorycznych ludzie nauczyli się otrzymywać sodę przez ługowanie z popiołów roślin. () Soda kaustyczna lub soda żrąca 'wodorotlenek sodu, nieorganiczny związek chemiczny o wzorze NaOH, w postaci białego, krystalicznego proszku o silnych właściwościach higroskopijnych, którego roztwór wodny jest bardzo mocną 692 SODOMA I GOMORA SOLDATESKA zasadą': Soda kaustyczna niszczy substancje organiczne i działa żrąco na skórę. () Soda oczyszczona 'wodorowęglan sodu, nieorganiczny związek chemiczny o wzorze NaHC03, w postaci białej, krystalicznej substancji słabo rozpuszczalnej w wodzie': Soda oczysz-czonajest stosowana jako składnik do wyrobu proszków do pieczenia, napojów musujących, proszków gaśniczych oraz w lecznictwie. niem. Soda SODOMA I GOMORA l. 'w Biblii: dwa miasta, które Bóg zniszczył deszczem siarki i ognia za niemoralne życie ich mieszkańców, głównie: rozpustę i stosunki ho-moseksualne' 2. przen. przestarz. 'rozpusta, coś niemoralnego': Babcia, gdy dowiedziała się o tym, że zdradził żonę z jej przyjaciółką, zawołała wznosząc ręce do nieba: - Matko kochana, sodoma i gomora, jak ty możesz ludziom w oczy spojrzeć! l.przen. 'zamieszanie, straszny bałagan, awantura': Na remontowanym piętrze w ubikacji pili budowlańcy, czasem obrywała się jakaś część sufitu, a czasem iskrzyły odsłonięte przewody elektryczne - to była sodoma i gomora. SODOMIA l. 'to samo, co zoofilia' l. przestarz. 'to samo, co homoseksualizm' SODOMITA l. 'osoba uprawiająca stosunki płciowe ze zwierzętami': Nawet najbardziej liberalne ustawodawstwo zabrania pornografii, w której pokazuje się stosunki sodomitów ze zwierzętami. 2. przestarz. 'to samo, co pederasta' od nazw biblijnych miast w Palestynie, nad Morzem Martwym SOFISTYKA l. 'ruch umysłowy w starożytnej Grecji, rozwijający się od V w. p.n.e., który w centrum zainteresowania stawiał człowieka, cechujący się krytycznym stosunkiem do uznanych wartości religijnych, etycznych i do ustalonego porządku społecznego, głoszący indywidualizm oraz relatywizm poznania ludzkiego': Szczególnie intensywny rozwój sofistyki można było obserwować w Atenach w V-IV w. p.n.e. 2. 'metoda argumentowania, stosowana zwłaszcza w sofistyce przez późniejszych przedstawicieli tego nurtu, która polega na wykorzystaniu wieloznaczności słów, stosowaniu trudnych do wykrycia nieścisłości i prowadzeniu fałszywych wywodów': Sofistyka [w wyniku krytyki Platona] stała się synonimem erysty-ki, tj. rozumowania, które dla fałszywego twierdzenia stwarza pozory prawdy. (Tatarkiewicz) 3. ksiazk. 'posługiwanie się nieuczciwą, często pokrętną, argumentacją i fałszywymi dowodami w celu udowodnienia nieprawdy': Uprawiana przez autora sofistyka od-stręcza od sięgnięcia po książkę. SOFISTA l. y/filozofii: 'starożytny grecki nauczyciel wędrowny o demokratycznych poglądach, zwolennik sofistyki, uczący retoryki, polityki, filozofii i etyki i w ten sposób przygotowujący obywateli do życia publicznego': Sofiści są uważani za pierwszych humanistów w dziejach filozofii starożytnej. Mistrzem z pierwszego pokolenia sofistów był m.in. Protagoras z Abdery. 2. ksiazk. 'osoba, posługująca się sofistycznymi metodami argumentacji, np. fałszywymi dowodami w celu udowodnienia nieprawdy': Nowo przybyły do kancelarii adwokat zyskał sobie miano sofisty. SOFISTYCZNY 'związany z sofistyką lub sofistykami, charakterystyczny dla sofistyki, zwłaszcza w 2. i 3. znaczeniu': Sofistyczne rozważania. Sofistyczne wywody. Sofistyczna argumentacja. SOFIZMAT l. 'rozumowanie z pozoru poprawne, zawierające jednak świadomie utajone błędy logiczne, nieraz trudne do wykrycia'; fałszywy dowód': Wykryć sofi-zmaty w czyimś wywodzie. 2. ksiazk. 'świadome, zwykle pokrętne, dowodzenie nieprawdziwej tezy': Posługiwać się zręcznymi sofizmatami. gr. sophistike od: sophistes 'mistrz, mędrzec; także: krętacz' SOFT CÓRĘ (czytaj: soft kor) 'lekka pornografia - wydawnictwa, filmy itp., które nie przedstawiają czynności seksualnych wprost, w dużych zbliżeniach (jak to jest w hard córę), ale w sposób pośredni, delikatny': Ci, których odstręcza dosadna pornografia, sięgaj ą po soft córę. ang. soft córę SOFTWARE (czytaj: softłer) 'oprogramowanie komputerowe, w przeciwieństwie do hardware - sprzętu, materialnych przedmiotów, urządzeń': Niektórzy porównują hardware do ciała, a software - do duszy komputera. Mieli na swoim komputerze zainstalowany drogi, licencjonowany software. ang. software, dosłownie 'rzeczy miękkie' SOJUSZ 'umowa między państwami lub jakimiś siłami politycznymi, które zobowiązują się do pomagania sobie w jakiejś dziedzinie lub współdziałania': Sojusz między Hitlerem i Stalinem okazał się nietrwały. Sojusz polityczny chadeków i liberałów. SOJUSZNIK, 'partner w sojuszu, sprzymierzeniec': Sojusznicy Polski w NATO to m.in. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Niemcy i Włochy. roś. sojuz 'przymierze, związek' SOLARIUM l. 'przyrząd do opalania ciała promieniami ultrafioletowymi, zazwyczaj łóżko z zamocowaną nad nim specjalną lampą': W salonie kosmetycznym było solarium. 2. 'gabinet, w którym znajdują się takie przyrządy': Po godzinie aerobiku poszła do sauny i do solarium. ang. solarium, pierwotnie 'nasłonecznione miejsce, dobre do opalania' z łac. solarium SOLDATESKA l. 'grupa wojskowych lub militarystów, sprawująca rządy w jakimś państwie': Soldateska pozostawała u władzy przez kolejne lata. 2. 'niezdyscyplinowani, nieokrzesani żołnierze zachowujący się w sposób brutalny i bezwględny': Zamieszki w okupowanej stolicy wszczynane przez soldateskę. wl. soldatesco od: soldato 'żołnierz' 693 SOLDY SOMBRERO SOLDY 'wyprzedaż, zwykle posezonowa, towarów po obniżonych cenach': Przez cały sierpień w Klifie trwały soldy, a ceny obniżano nawet o 60%. ang. sold od: sale 'sprzedawać' SOLENNY l. książk. 'traktowany bardzo poważnie, podniosły, uroczysty': Złożył solenną obietnicę poprawy. 2. książk. 'taki, na którego można liczyć, obowiązkowy, sumienny': Solenna uczennica. Solenny pracownik. tac. sollennis 'doroczny, a więc: uroczysty, świąteczny' SOLIDARNOŚĆ l. 'postawa członków jakiejś zbiorowości, polegająca na niesieniu pomocy innym członkom tejże zbiorowości i gotowości do walki o ich prawa - także wówczas, gdy prawa tego, kto podejmuje tę walkę, nie są bezpośrednio zagrożone': [Problemy ludzkie] wymagają powszechnej solidarności, wyższej ponad [...] nieporozumienia czy spekulacje ekonomiczne. (Jan Paweł II) W 1980 r. solidarność robotników całego kraju, wyrażających swoje poparcie dla strajku w Stoczni Gdańskiej, doprowadziła do historycznego zwycięstwa i zawarcia ugody z rządem. 2. wprawie 'odpowiedzialność każdej ze współzobowiązanych do czegoś osób za całość zobowiązania': Solidarność dłużników. Solidarność wierzycieli. SOLIDARYZOWAĆ SIĘ 'popierać, wspierać kogoś w poczuciu wspólnoty z nim; wyrażać wspólnotę i jedność z kimś': Robotnicy wielu zakładów solidaryzowali się z walką stoczniowców. Prezydent stwierdził, że społeczeństwo polskie solidaryzuje się z ofiarami tragedii. SOLIDARNY 'gotowy do niesienia pomocy innym członkom zbiorowości, wyrażający wspólnotę i jedność z nimi': Rodzina była solidarna w nieszczęściu. Przewodniczący związku mówił im, że solidarna załoga powinna przestrzegać zasady: "wszyscy za jednego", i występować razem w także w tej sprawie, która dotyczy tylko jej części. SOLIDARNOŚCIOWY l. 'wyrażający solidarność, świadczący o solidarności z kimś': Strajk solidarnościowy. 2. 'związany ze związkiem zawodowym "Solidarność": Rządy solidarnościowe. SOLODARNOŚCIOWIEC 'członek "Solidarności"': Na spotkaniu byli solidarnościowcy i przedstawiciele związków branżowych. SOLIDARYZM 'pogląd społeczno-polityczny głoszący naturalną wspólnotę interesów całego społeczeństwa (także: całego narodu, a nawet całej ludzkości), niezależną od podziałów klasowych i politycznych': Solidaryzm to pogląd popierany przez Kościół, natomiast zwalczany przez komunistów. fr. solidaire, se solidariser z łac. in solidum 'w całości' SOLILOKWIUM w nauce o literaturze 'rozmowa z samym sobą prowadzona przez bohatera dramatu, zawierająca j ego przemyślenia': Długie solilokwium. Prowadzić solilokwium na scenie. p.-lac. soliloquium ułożenie: łac. solus 'sam' i loqui 'mówić' SOLIPSYZM 'pogląd filozoficzny, wynikający ze skrajnego idealizmu subiektywnego, głoszący, że tym, co istnieje bezspornie, jest jednostkowy podmiot poznający (tożsamy z umysłem), cała zaś rzeczywistość jest jedynie zespołem jego indywidualnych wrażeń': Ideę solip-syzmu można wyrazić słowami: 'istnieję tylko ja sam, a wszystko inne jest moim złudzeniem'. SOLIPSYSTA 'zwolennik solipsyzmu': Za klasycznego solipsystęjest uważany George Berkeley. fr. solipsisme od łac. solus ipse 'sam jeden' SOLO l.' utwór lub fragment utworu przeznaczony do wykonywania przez jednego wykonawcę, jeden instrument, jeden głos - rzeczownik': Solo skrzypcowe. Solo na fortepian. 2. 'o utworze lub jego fragmencie: wykonywany przez j ednego artystę - przymiotnik': Utwór solo. Partia solo. 3. 'o sposobie wykonywania utworu: pojedynczo, osobno - przysłówek': Śpiewał i tańczył solo. 4. pot. 'w pojedynkę, samotnie': Przyszła solo, partner zawiódł. SOLISTA l. 'artysta, który występuje solo: piosenkarz, który śpiewa nie w chórze, lecz sam; muzyk, który gra nie w orkiestrze, lecz sam, baletmistrz, który sam tańczy': Występ solistów baletu zgromadził nadkomplet widzów. 2. 'sportowiec, który występuje indywidualnie': Występy solistów na tafli lodowiska. SOLOWY l. 'to samo, co solo w 2. znaczeniu': Występ solowy. 2. 'wykonywany przez jednego sportowca, niezależnie od drużyny; należący do konkurencji indywidualnej ': Solowy rajd napastnika "Legii". Solowe występy łyżwiarzy rozpoczną się we wtorek. wl. solo 'sam jeden' I SOMA w biologii: 'cały organizm z wyjątkiem komórek rozrodczych, ciało jako przeciwstawienie sfery psychicznej': Soma i psyche. SOMATYCZNY w biologii 'dotyczący ciała (oprócz komórek rozrodczych), związany z cielesnością': Komórki somatyczne. Budowa somatyczna. Badanie somatyczne. gr. sóma 'ciało, osoba' II SOMA l. 'górska roślina, z której w starożytnych Indiach wytłaczano kultowy napój': Ziele somy. 2. 'napój kultowy wywołujący halucynacje': Starożytni Hindusi składali somę w ofierze bogom. 3. 'w mitologii indyjskiej: jedno z głównych bóstw wedyjskich, będące personifikacją somy-napoju': W późniejszych okresach Hindusi utożsamiali Somę z bogiem księżyca - Ćandrą. sanskr. soma SOMBRERO 'miękki kapelusz filcowy lub słomiany z wysokim denkiem i bardzo szerokim rondem, zwykle o wywiniętych brzegach, przepasany sznurem lub wstążką': Tradycyjnie nosi się sombrera w Hiszpanii i w krajach Ameryki. hiszp. sombrero 'kapelusz, baldachim' od: sombra 'cień' 694 SOMNAMBULIZM SOPRAN SOMNAMBULIZM inaczej: LUNATYZM 'zaburzenie polegające na nieświadomym wykonywaniu w stanie głębokiego snu różnych czynności, o których się nie pamięta po obudzeniu': Cierpieć na somnambulizm. SOMNAMBULIK inaczej: LUNATYK 'osoba chora na somnambulizm': Zazwyczaj somnambulicy chodzą we śnie, ale mogą też wykonywać inne czynności. SOMNAMBULICZNY inaczej: LUNATYCZKA 'związany z somnambulizmem, somnambulikami': Somnambuliczne zaburzenia. Somnambuliczny sen. fr. somnambulisme od łac. somnus 'sen' i ambulare 'przechadzać się' SONAR 'urządzenie do wykonywania pomiarów w środowisku morskim,, które za pomocą dźwięków i ultradźwięków wykrywa i lokalizuje różnego typu obiekty': Podstawowym elementem sonaru jest echosonda. Pomiary zasolenia i temperatury za pomocą sonaru. ang. skrót od nazwy: So(und) Na(vigation) R(anging) od: sound 'dźwięk', navigation 'nawigacja' i ranging 'obliczanie odległości' SONATA 'wykształcona w XVII w. kompozycja instrumentalna o budowie cyklu, tradycyjnie złożona z trzech (rzadziej czterech) odrębnych części w układzie: szybka - wolna - szybka, w ujęciu klasycznym komponowana na instrument solowy albo na instrument melodyczny i fortepian, w ujęciu szerszym - także na zespoły kameralne i orkiestrę': Sonata fortepianowa. Sonata skrzypcowa. Adagio z "Sonaty księżycowej" Beethovena. SONATINA 'utwór instrumentalny krótszy i prostszy w budowie od sonaty, zwykle o pogodnym nastroju, komponowany na ogół w celach dydaktycznych': Zagrali so-natinę Diabellego. SONATOWY 'mający cechy budowy typowe dla sonaty, będący częścią sonaty': Forma sonatowa. Allegro sonatowe. wt. sonata od: sonare 'brzmieć' SONDA l. 'przyrząd (o różnej budowie i różnym stopniu skomplikowania), który służy do badania czegoś przez wnikanie, zagłębianie się w przedmiot badany': Sonda głębinowa. Sonda atmosferyczna. Sonda kosmiczna. Sonda żołądkowa. 2. 'sposób badania opinii publicznej': Sonda uliczna. Przeprowadzić sondę wśród robotników wielkich zakładów przemysłowych. SONDOWAĆ l. 'przeprowadzać sondę (w znaczeniu l.)': Sondowano dno jeziora. Sondować powierzchnię Księżyca. 2. 'ostrożnie badać czyjąś opinię w jakiejś sprawie, próbować się dyskretnie dowiedzieć o czyimś stanowisku w pewnej kwestii': Nie sondował nikogo co do stanowiska dyrektora, powiedział wprost, co myśli o sprawie. Długo sondował rodzinę, zanim zdecydował się pójść do wujostwa z propozycją współpracy. SONDAŻ l. 'rodzaj badania opinii publicznej; badanie poglądów i ocen ludzi w jakiejś sprawie poprzez ankietowanie wybranej albo przypadkowej grupy osób; sonda': Sytuację gospodarczą, jeśli wierzyć sondażom, ocenia się jako złą. 2. 'badanie, mierzenie czegoś sondą': Sondaż atmosfery. Sondaż głębin morskich. SONDAŻOWY 'taki, który polega na sondażu (w zn. l. i 2.)': Sondażowe badanie opinii społecznej. przen. Już sondażowe wyniki przepowiadały zwycięstwo Unii. fr. sondę i sondage SONET w nauce o literaturze 'utwór poetycki zbudowany z dwóch strof czterowersowych, zwykle opisowo-nar-racyjnych o układzie rymów abab abab lub abba abba, i dwóch strof trzywersowych, liryczno-refleksyjnych, najczęściej o układzie rymów cdc dcd albo cde cde': Sonet został ukształtowany we Włoszech w XIII-XIV w. Sonety Franciszka Petrarki. Zbiór sonetów Staffa. SONETOWY 'mający cechy budowy typowe dla sonetu, złożony z wielu sonetów': Cykl sonetowy. wl. sonetto od dawnego prowansalskiego sonet 'piosenka' SONG l. 'pieśń murzyńska, związana ze starszymi odmianami jazzu': Zapamiętał piękną scenę z filmu "Chwała", poświęconego pierwszemu murzyńskiemu oddziałowi w wojnie Północ - Południe, przedstawiającą czarnych żołnierzy, którzy spędzają ostatni wieczór przed atakiem, śpiewając przy ognisku swe songi, mówiące o ich życiu, doznaniach i miłości do Jezusa. 2. 'pieśń o tematyce społecznej lub politycznej, często będąca fragmentem spektaklu teatralnego lub przedstawienia kabaretowego': Do najsłynniejszych należą songi z dramatów Bertolda Brechta z muzyką Kurta Weilla, np. songi z "Opery za trzy grosze". 3. 'w muzyce pop: utrzymana w spokojnym rytmie piosenka, której treść o czymś opowiada': Kupił płytę z balladami rockowymi i songami. Songi Boba Dylana. PROTEST SONG 'pieśń protestu: pieśń opowiadająca o aktualnych wydarzeniach społecznych i politycznych, wyrażająca protest przeciwko złu': W latach 80. XX w. cała młodzież śpiewała protest songi Jacka Kaczmarskie-go. Wiele utworów Stachury to zakamuflowane protest songi pokolenia lat 60. i 70., któremu zabroniono przeciw czemukolwiek oficjalnie protestować. ang. song 'pieśń, zwłaszcza taka, której podstawa to utwór poetycki' SOPRAN w muzyce l. 'najwyższy głos kobiecy lub chłopięcy': Śpiewać sopranem. Wyróżnia się następujące typy sopranu: sopran dramatyczny, sopran liryczny i sopran koloraturowy. 2. 'śpiewaczka lub śpiewak o takim głosie': Soprany z chóru akademickiego. 3. 'instrument muzyczny o skali dźwięku zbliżonej do głosu sopranowego': Linia melodyczna prowadzona przez sopran. 4. 'najwyższy głos w chórze mieszanym albo w średniowiecznym lub renesansowym utworze polifonicznym': W tle sopranu zabrzmiały melodie kontrapunktujące. SOPRANISTKA 'artystka śpiewająca sopranem': Aria w wykonaniu znanej sopranistki. SOPRANOWY 'związany z sopranem, o skali głosu lub dźwięku takiej,jaką ma sopran': Głos sopranowy. Saksofon sopranowy. wl. soprano od: sopra 'nad' 695 SORBENT SOWIETY SORBENT w chemii 'ciało stałe lub ciecz o cząstkach zdolnych do zatrzymywania jonów, głównie kationów, lub innych cząstek chemicznych': Sorbenty utmdniają wypłukiwanie i przenikanie w głąb gleby mineralnych składników pokarmowych, dostarczanych roślinom w nawozach. SORBOWAĆ 'o glebie, roślinach itp.: pochłaniać, przyswajać różnego rodzaju jony lub inne cząstki chemiczne rozpuszczalne w glebie, jak również mikroorganizmy': Sorbować mikroelementy. ang. sorbent z łac. sorbens 'wchłaniający' SORTOWAĆ l. 'przeglądać i dzielić towary, materiały, wyroby itp. na grupy według określonych kryteriów, cech': Sortować warzywa. Sortować węgiel. Sortować listy, paczki. 2. w informatyce 'porządkować dane według przyjętych zasad': Komputer sortuje dane przy ich przetwarzaniu. Sortować rekordy w pliku według relacji między ich kluczami. SORT 'zespół czegoś, zwykle towarów o określonych cechach, towarów jednakowej jakości': Owoce gorszego sortu. Pracownik drugiego sortu. SORTOWACZ 'pracownik zajmujący się sortowaniem': Sortowacz w fabryce porcelany. SORTOWNIA 'pomieszczenie lub oddział w zakładzie, w którym sortuje się wyroby, towary itp.': Pracować w sortowni. Sortownia węgla. SORTOWNIK 'urządzenie służące do sortowania, przeznaczone dla określonego rodzaju produktów': Sortow-nik jabłek. od ang. sort SOS (czytaj: es-o-es) 'międzynarodowy umowny sygnał radiowy albo optyczny, który nadaje się alfabetem Morse'a (... ---...) jako znak niebezpieczeństwa, wezwanie na pomoc': Statek wysłał sygnał SOS. Często mylnie interpretuje się SOS jako skrót angielskiego wyrażenia "save our souls" - 'ratujcie nasze dusze'. ang. SOS SOUL (czytaj: sołl) w muzyce l. 'rodzaj muzyki rozrywkowej nawiązujący do motywów murzyńskiej muzyki religijnej i jazzu, łączący m.in. elementy bluesa i rhythm and bluesa': Do przedstawicieli soulu zalicza się m.in.: Arethę Franklin, Sade, Barry'ego White'a. Grać soul. 2. 'związany z soulem': Muzyka soul. SOULOWY 'związany z soulem': Muzyka soulowa. Piosenkarz soulowy. ang. soul'dusza' SOUVENIR (czytaj: suwenir) 'pamiątka albo upominek, przywiezione z podróży, wycieczki itp.': Na krakowskim rynku kupiłem kilka souvenirów dla przyjaciół, którzy z nami nie wyjechali. fr. souvenir SOWCHOZ 'państwowe gospodarstwo rolne w sowieckiej Rosji lub Związku Radzieckim': Sowchozy zaczęli bolszewicy tworzyć w 1917 r. na terenach wywłaszczonych gospodarstw. SOWCHOZOWY 'związany z sowchozem, pochodzący z sowchozu, należący do sowchozu': Sowchozowe pola. Sowchozowe dziewczęta. skrót od roś. sow(ietskoje) choz(iajstwo) 'gospodarstwo radzieckie' SOWIETY l. 'rady delegatów, po raz pierwszy powstałe w okresie rewolucji 1905-07, będące reprezentacją polityczną robotników, później także chłopów i żołnierzy, okresowo sprawujące władzę w rewolucyjnej Rosji i ZSRR': Sowiety, zlikwidowane w czerwcu 1907 r. przez policję, masowo odrodziły się podczas rewolucji lutowej 1917 r. 2. wyraz pisany wielką literą, pot. 'Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich': Obywatele Sowietów. Żyć w Sowietach. SOWIECKI pot. 'związany z Sowietami; dotyczący Sowietów, radziecki - słowo mające odcień lekceważenia lub pogardliwe': Armia sowiecka. Sowiecka władza. Czołgi sowieckie. Po wojnie Polska dostała się pod sowieckie panowanie. SOWIETYZACJA l. 'po II wojnie światowej: narzucanie przez Związek Radziecki krajom i narodom zależnym od ZSRR sowieckiego systemu ustrojowego, czemu towarzyszyła ideologiczna indoktrynacja i narzucanie sowieckiego modelu życia jednostkowego': Sowietyzac-ja, będąca dążeniem do całkowitej unifikacji, szczególnie intensywnie przebiegała w latach 1949-1954. 2. 'przeobrażenia w mentalności indywidualnej i zbiorowej społeczeństwa radzieckiego, jak również innych społeczeństw zależnych od ZSRR, objawiające się konformizmem, oportunizmem, zanikiem moralności w życiu publicznym': Jednym z efektów sowietyzacji był powszechny zanik postaw obywatelskich na rzecz absolutnej uległości wobec władzy. SOWIETYZOWAĆ 'świadomie i celowo przeprowadzać proces sowietyzacji': Sowietyzowano społeczeństwo polskie. SOWIETOLOGIA 'dziedzina nauki o charakterze interdyscyplinarnym, zajmująca się zagadnieniami historyczno-politycznymi i społeczno-kulturalnymi dotyczącymi Związku Radzieckiego i innych państw komunistycznych': Ważnym zadaniem sowietologii była krytyka filozoficzno-ideologicznych przesłanek marksizmu i leninizmu, będących podstawą nauk społecznych w krajach komunistycznych. Prekursorami sowietologii byli m.in. Nikołaj Aleksandrowicz Bier-diajew i Edward Carr. SOWIETOLOG 'specjalista w dziedzinie sowietologii': Sowietolodzy ujmowali budowę i funkcjonowanie społeczeństw komunistycznych w schemat interpretacyjny władzy totalitarnej. SOWIETOLOGICZNY 'związany z sowietologią, charakterystyczny dla sowietologii': Po wojnie problematyką sowietologiczną zajmowało się wielu polskich inte- 696 SÓD SPECIALITE DE LA MAISON lektualistów emigracyjnych m.in. z kręgu paryskiej "Kultury" i "Aneksu". roś. sowićt 'rada' SÓD 'pierwiastek chemiczny z grupy litowców o liczbie atomowej 11 i masie atomowej 22,9898, symbol Na; miękki i lekki metal o srebrzystym połysku, bardzo aktywny chemicznie': Czysty sód przechowuje się w nafcie lub w atmosferze gazu obojętnego. Najważniejszym minerałem, w którym występuje sód, jest sól kamienna. W procesie utleniania lotne sole sodu barwią płomień na żółto. Sód jest używany m.in. do produkcji szkła, papieru, lamp. od łac. sodium SPACJA l. 'odstęp między wyrazami lub literami w obrębie wyrazu w tekście drukowanym': Klawisz spacji na klawiaturze komputera. 2. w poligrafii 'materiał zecerski, niższy od czcionek, służący do wypełniania tych miejsc w składzie tekstu, które nie powinny dać odbitki w druku; ślepy materiał': Wypełniać skład spacjami. SPACJOWAĆ 'wstawiać spacje między wyrazy albo litery w tekście lub jego składzie': Spacjować wyróżniony wyraz. lać. spatium 'przestrzeń' SPAGHETTI (czytaj: spagetti) l. 'długi, cienki makaron': Ugotować paczkę spaghetti. 2. 'włoska potrawa, której podstawowym składnikiem jest długi, cienki makaron': Zamówili dwie porcje spaghetti po bolońsku. Spaghetti było wyśmienite. wl. spaghetti, liczba mnoga od: spaghetto 'szpagat, sznureczek' SPARING albo SPARRING 'trening sportowy, polegający na robieniu tego samego, co robi się na zawodach w danej dziedzinie, zwłaszcza tego typu trening w sportach walki oraz grach sportowych': Podczas sparingu bokserzy zadają sobie uderzenia lżejsze niż w prawdziwej walce. Przed spotkaniem eliminacyjnym kadra Polski rozegrała sparing z trzecioligowym zespołem z Rzeszowa. SPARING PARTNER 'partner w walce lub grze sparingowej': Był zawodnikiem najcięższej wagi i trudno było znaleźć dla niego odpowiedniego sparing partnera. SPARINGOWY 'będący sparingiem, mający charakter sparingu': Mecz sparingowy. Walka sparingowa. ang. sparring od czasownika: spar, pierwotnie 'docinać, przekomarzać się' SPARTA 'miasto w południowej Grecji; w starożytności: stolica jednego z najpotężniejszych miast państw i to miasto państwo': Okres hegemonii Sparty w starożytnej Grecji kończy się po przegranej z Tebańczykami bitwie pod Leuktrami w 371 r. p.n.e. SPARTANIN l. inaczej: SPARTIATA 'mieszkaniec Sparty - współczesnego miasta greckiego lub dawnego miasta państwa': Do najsłynniejszych czynów bojowych Spartan należy walka stoczona w 480 r. p.n.e. przez Leo-nidasa i jego 300 żołnierzy, którzy stanęli przeciw całej armii perskiej w obronie wąwozu w Termopilach, prowadzącego do Grecji. W miejscu śmierci bohaterów wykuto na skale napis: "Przechodniu, powiedz Sparcie, że tu leżymy, wierni jej prawom". 2. przen. 'osoba, która prowadzi surowy, pozbawiony wygód i przyjemności tryb życia': Jego przyjaciel był to prawdziwy spartanin: spał nie więcej niż sześć godzin, co dzień uprawiał rano gimnastykę, pracował od świtu do nocy i nigdy nie pozwalał sobie na takie przyjemności, jak pójście z kolegami na piwo. SPARTAŃSKI l. 'związany ze Spartą, zwłaszcza ze starożytnym miastem państwem': Spartańskie wychowanie polegało na zastosowaniu bardzo surowej dyscypliny oraz forsownych ćwiczeniach fizycznych i wojskowych. W spartańskim trybie życia nie było natomiast zbyt wiele miejsca na naukę i kulturę. 2. 'bardzo surowy, taki jak w starożytnej Sparcie - zwłaszcza pod względem dyscypliny lub warunków życia': Studentów uprzedzano, że na praktyce w Chinach będą mieszkać w spartańskich warunkach i spać na matach rozłożonych na podłodze. gr. Sparte SPASTYCZNY w medycynie 'charakteryzujący się wzmożonym napięciem mięśni; kurczowy': Stan spastyczny. Dolegliwości spastyczne. ang. spastic z łac. spasticus 'cierpiący na kurcze' SPAZM 'nagły, mimowolny i bolesny skurcz mięśnia, grupy mięśni lub przewodu w organizmie': Spazmy są objawem towarzyszącym m.in. dychawicy oskrzelowej . Nie mógł nic przełknąć z powodu dławiącego spazmu. SPAZMY 'gwałtowny płacz, któremu zwykle towarzyszy łkanie, krzyk lub śmiech': Dostać spazmów. Atak spazmów. Cała w spazmach opowiadała o przebiegu wypadku. Spazmy bólu. Spazmy rozkoszy. SPAZMOWAĆ 'dostawać spazmów, gwałtownie płakać, szlochając, jęcząc lub śmiejąc się przy tym': Dziecko zaczęło spazmować, kiedy nie dostało następnej porcji czekolady. SPAZMATYCZNY l. 'będący objawem spazmu': Spazmatyczne drgawki. Spazmatyczne skurcze. 2. 'związany ze spazmami, spazmowaniem': Spazmatyczny płacz. Spazmatyczny śmiech. gr. spasmós SPECIALITE DE LA MAISON (czytaj: spesjalite de la mezą) l. 'danie, które jest specjalnościąjakiegoś lokalu, jest dla niego swoiste lub jest w tym lokalu szczególnie dobrze przygotowywane': Kelner zaproponował nam spćcialitć de la maison - nadziewanego kurczaka w polewie miodowo-cytrynowej. 2. 'cecha, która jest swoista, charakterystyczna dla jakiejś osoby, zwłaszcza dla twórczości jakiegoś artysty itp.': Limeryki na temat ko- 697 SPECTRUM SPIN biet były jego spćcialite de la maison. Wszyscy z trudem znosili jej kaprysy, ale to było właśnie babcine specialite de la maison. fr. spćcialite de la maison 'specjalność domu' SPECTRUM zob. SPEKTRUM SPECYFIKACJA w handlu: 'dokument zawierający szczegółowy wykaz towarów lub wszystkich czynności, informacji, kosztów związanych z obrotami danego przedsiębiorstwa': Do przesyłki dołączono specyfikację. Wystawić rachunek na podstawie specyfikacji- SPECYFIKOWAĆ 'szczegółowo wyliczać, wymieniać, wyszczególniać': Specyfikować sprzedany towar. Spe-cyfikować koszty produkcji. Specyfikować zużyte materiały. SPECYFIK 'gotowy lek o odrębnej nazwie handlowej, sprzedawany w aptekach': Leczył się ziołowymi specyfikami. Specyfik nasenny. Specyfik przeciw grypie. fr. spćcification SPEDYCJA 'to samo, co ekspedycja w 2. znaczeniu' "i'e"i. Spedition SPEKTAKULARNY 'widowiskowy, pokazowy, taki, który rzuca się w oczy': Otrzymaliśmy porcję spektakularnej brutalności władzy. Spektakularne przemówienie sejmowe. Spektakularne akcje zawodników "Ruchu" w końcowej części spotkania. fr. spectaculaire SPEKTRUM l. 'zakres, rozpiętość, zasięg czegoś': Spektrum działania tego lekarstwa jest bardzo szerokie. Mamy więc dzięki tym partiom całe spektrum polityczne w tak małym miasteczku. 2. w fizyce 'widmo optyczne' w znaczeniu l. ang. spectrum, w znaczeniu 2. łac. spectrum 'obraz' SPEKULACJA l. 'skupowanie towarów i odsprzedawanie ich z nadmiernym zyskiem wtedy, gdy brakuje ich na rynku': Spekulacja zbożem była już wówczas oceniana jako proceder nieuczciwy. 2. 'wielokrotne kupno i sprzedaż akcji na giełdzie dla osiągnięcia dużego zysku z różnic ich cen w różnych okresach; gra na giełdzie': Spekulacje giełdowe udają się tym, którzy umieją ryzykować. 3. 'rozumowanie oparte na przypuszczeniach, których nie można udowodnić; wyciąganie wniosków na podstawie domysłów i niepewnych wiadomości; wróżenie z fusów': Od spekulacji nie stronili politycy największego kalibru. Kuluary sejmowe pełne były spekulacji na temat osoby przyszłego premiera. SPEKULOWAĆ l. 'robić spekulacje (w znaczeniu l.)': To, że spekulowała ziemią, nie było dla nikogo tajemnicą. 2. 'zajmować się spekulacjami (w znaczeniu 2.)': Podobno Słowacki z powodzeniem spekulował na giełdzie. 3. 'oddawać się spekulacjom (w znaczeniu 3.)': Spekulowano, czy i przeciw komu ludzie mecenasa przygotowywali zamach stanu. SPEKULACYJNY 'będący spekulacją, mający charakter spekulacji (w znaczeniu l.)': Ceny spekulacyjne. Zakupy spekulacyjne. SPEKULATYWNY 'oparty na spekulacji (w znaczeniu 3.), oderwany od rzeczywistości, abstrakcyjny': Spekulatywne rozumowanie. Spekulatywne rozważania. lać. speculatio 'badanie, wypatrywanie' od: speculari 'wyszukiwać, badać' SPELEOLOGIA 'nauka o jaskiniach, zajmująca się badaniem procesów powstawania jaskiń, ich budową, warunkami w nich panującymi, jak również występującymi w nich roślinami i zwierzętami': Początki speleologii datuje się na wiek XVII, jednak jej największy rozwój nastąpił dopiero po II wojnie światowej. SPELEOLOG 'specjalista w dziedzinie speleologii': Speleolodzy odkryli w jaskini szczątki ludzkie z czasów rzymskich. SPELEOLOGICZNY 'związany ze speleologią, dotyczący speleologów': Badania speleologiczne. Wyprawa speleologiczna. fr. speleologie od gr. spelaion 'pieczara, jaskinia' i logos 'słowo, nauka' SPERMA w biologii 'u mężczyzn i samców: wydzielina gruczołów rozrodczych, mająca postać płynu, zawierającego plemniki oraz substancje odżywcze i enzymy': Podczas ejakulacji mężczyzna wydala około 3,5 ml spermy. gr. spćrma 'nasienie' SPICZ pot. 'tekst przeznaczony do wygłoszenia; przemówienie, mowa': Uroczystość rozpoczęła się wygłoszeniem paru okolicznościowych spiczów na temat osiągnięć polskich sportowców. ang. speech SPIKER l. 'osoba zapowiadająca w radiu lub telewizji poszczególne pozycje programu albo odczytująca treść komunikatów': Dziennik był prowadzony przez dwójkę spikerów. 2. 'przewodniczący izby niższej w parlamentach krajów anglosaskich': Od momentu wyboru spiker, którym jest na ogół przedstawiciel partii większościowej, formalnie staje się bezpartyjny. SPIKERSKI 'związany ze spikerem radiowym albo telewizyjnym': Dyżur spikerski. Zakres obowiązków spikerskich. ang. speaker 'mówca' SPIN w fizyce 'w mechanice kwantowej: moment pędu, właściwy danej mikrocząsteczce, niezależny od jej ruchu postępowego w przestrzeni': Dzięki odkryciu spinu możliwe było zbudowanie teorii układu okresowego pierwiastków. Spin elektronu wynosi 1/2. 698 SPINEL SPONSOR SPINOWY w fizyce 'związany ze spinem': Spinowa liczba kwantowa. ang. spin 'ruch wirowy, wirowanie' SPINEL 'jeden z grupy minerałów, będących podwójnymi, izomorficznymi tlenkami metali dwu- i trójwartościowych': Niektóre przezroczyste lub pięknie barwione odmiany spineli są używane w jubilerstwie jako kamienie ozdobne. wl. spinello SPINNING l. 'metoda łowienia ryb, polegająca na zarzucaniu wędki ze sztuczną przynętą na dużą odległość i powolnym, nierównomiernym ściąganiu żyłki za pomocą kołowrotka': Zawody w spinningu. Uprawiać spinning. 2. 'średniej długości wędka z długą żyłką, nawijaną na kołowrotek': Złowić szczupaka na spinning. Rozłożyć spinning. ang. spinning 'przędzenie, szybki obrót' SPIRITUALS (czytaj: spiritjuelz lub spiriczjuelz) albo NE-GRO SPIRITUALS (czytaj: nigrou spiritjuelz lub ni-grou spiriczjuelz) 'pieśni religijne Murzynów amerykańskich, zwykle chóralne, o wyraźnie zaznaczonym rytmie i narracji typowej dla ludowej ballady': Spirituals, których początki sięgają jeszcze XVIII w., sąjednym ze źródeł klasycznego jazzu. Spośród znanych wykonawców spirituals należy wymienić Mahalię Jackson i Raya Charlesa. ang. spirituał 'duchowy' zp.-fac. spiritualis SPIRITUS MOVENS (czytaj: spiritus mowens) 'osoba, która przez swoje wielkie zaangażowanie w jakieś przedsięwzięcie sprawia, że coś zaczyna się dziać, inspirator': Instytut powstał dzięki profesorowi, to on był spiritus movens tego niezwykłego przedsięwzięcia. lać. spiritus movens 'duch poruszający' SPIRITUS SANCTUS (czytaj: spiritus sanktus) 'trzecia osoba boska - Duch Święty': Nad nimi unosi się Spiritus Sanctus, przedstawiony w postaci białej gołębicy. fac. Spiritus Sanctus SPIROMETR 'urządzenie pomiarowe, stosowane w medycynie do określania pojemności płuc': Badanie wykonane za pomocą spirometru. Wskazanie spirometru. fr. spirometre od łac. spirare 'oddychać' i gr. metron 'miara' SPIRYTUALIZM 'pogląd filozoficzny, zgodnie z którym cała rzeczywistość ma w istocie naturę duchową, a świat matarialny jest jedynie sposobem przejawiania się pierwiastka duchowego': W pełni wieku męskiego Platon, jako wyraziciel spirytualizmu, tworzył dzieła o wysokiej wartości artystycznej i filozoficznej. SPIRYTUALISTYCZNY 'charakteryzujący się spirytu-alizmem, wyrażający spirytualizm': Spirytualistyczne przekonania. fr. spiritualisme od łac. spiritualis 'duchowy' SPIRYTYZM 'wiara w możliwość kontaktowania się z duchami zmarłych z pomocą ludzi o specjalnych uzdolnieniach, specjalnych praktyk i przedmiotów; także: praktyki i seanse, których celem jest wywoływanie duchów i kontakt z nimi': Spirytyzm był szczególnie rozpowszechniony w II połowie XIX i na początku XX w. W spirytyzmie najważniejszą rolę odgrywa medium, jego pomocnicy i przedmioty używane do wywoływania duchów oraz rozmów z nimi: pukające stoliki, krążki z poruszającymi się wskazówkami itd. SPIRYTYSTA 'osoba, która wywołuj e duchy lub wierzy w możliwość ich wywoływania': W latach 20. XX w. prasa donosiła o kompromitacjach kolejnych spirytys-tów, którym udowadniano dokonywanie szalbierczych sztuczek na rzekomych seansach z duchami. W każdy sobotni wieczór w zaciemnionym pokoju w podziemiach gromadzili się spirytyści. SPIRYTYSTYCZNY 'związany ze spirytyzmem': Seanse spirytystyczne. Medium spirytystyczne. ang. spiritism od łac. spiritus 'duch' SPLENDOR (czytaj: splendor) książk. l.'to, co świadczy o bogactwie, świetności; przepych': Gościa olśnił splendor magnackiego dworu. Splendor uczelni odchodził w zapomnienie. 2. 'powszechne poważanie, zaszczyt, honor': Otrzymanie Nagrody Nobla przydaje uczonemu splendoru. Spłynął na kogoś splendor. tac. splendor SPLIN książk. 'nastrój głębokiego przygnębienia, poczucie beznadziejności, któremu towarzyszy niechęć do działania i ogólne zniechęcenie': Młodych artystów zaczął ogarniać splin. ang. spleen 'śledziona; złość' od gr. splen 'śledziona', schorzenia śledziony były niegdyś powszechnie uważane za przyczynę depresji nerwowej, hipochondrii SPOILER (czytaj: spojler) 'podłużna listwa umieszczana z tyłu nadwozia samochodu, która ma zmniejszać opór powietrza, zwiększać jego przyczepność do podłoża lub nadawać autu bardziej sportowy wygląd' ang. spoiler SPONSOR 'osoba albo instytucja (firma, spółka itd.), która daje pieniądze i inne środki na jakąś imprezę, jakieś przedsięwzięcie, jakiś produkt, na czyjąś działalność itp., najczęściej w zamian za robienie przez obdarowywanego reklamy tej osobie lub instytucji': Kto był sponsorem konkursu "Miss Polonia"? Jak się ma sponsora, to można się nawet węgierskiego nauczyć. SPONSOROWAĆ 'być sponsorem kogoś albo czegoś': Konkurs sponsorowała spółka Minkowski i Broock. Ewa 699 SPORADYCZNY STACJONOWAĆ Łętowska sponsorowała jeżozwierze w warszawskim ZOO. SPONSORING lepiej: SPONSOROWANIE 'to, że się jest sponsorem kogoś lub czegoś' ang. sponsor SPORADYCZNY 'taki, który się zdarza od czasu do czasu, występuje nieregularnie': Słychać tylko sporadyczne strzały. SPORADYCZNIE 'od czasu do czasu, nieregularnie': Od kilku lat śpiewam tylko sporadycznie za granicą. gr. sporadikós 'rozproszony' SPRAY (czytaj: sprej) albo SPREJ 'płyn zawierający substancję leczniczą, perfumy, lakier itp. przeznaczony do rozpylania, zamknięty pod ciśnieniem w specjalnym pojemniku; także: pojemnik z takim płynem': Używać sprayu na komary. Lakier do włosów w sprayu. ang. spray, dosłownie 'pył wodny' SPRINT w sporcie 'szybki wyścig krótkodystansowy, zwłaszcza w biegach': Sprint lekkoatletyczny, pływacki, łyżwiarski, kolarski. Pobić rekord świata w sprincie. SPRINTER 'zawodnik trenujący sprint, zwłaszcza biegacz': Sprinterzy ustawili się na bieżni. SPRINTERSKI 'związany ze sprintem, odnoszący się do sprintu; taki, jak w sprincie': Sprinterski dystans 200 metrów zwycięzca przebiegł w 20,3 sekundy. Następny mówca wygłosił swój odczyt w iście sprinterskim tempie. ang. sprint SQUAW (czytaj: skłoł) 'Indianka pochodząca z Ameryki Północnej, kobieta indiańska': Dziewczyna udała się po radę do starej squaw. amer. squaw 'Indianka; baba' Sr symbol pierwiastka chemicznego: stront (zob.) STABAT MATER DOLOROSA (czytaj: stabat mater doloroza) l. 'średniowieczna pieśń religijna (sekwencja) z melodią wziętą z chorału gregoriańskiego, autorstwa prawdopodobnie franciszkanina Jacopona da Todi, napisana rymowaną tercyną, mówiąca o Matce Boskiej stojącej pod krzyżem Syna': W 1727 r. "Stabat Mater dolorosa" została włączona do liturgii Kościoła rzymskokatolickiego. 2. 'kompozycja wokalna lub wokal-no-instrumentalna, o poważnym, podniosłym charakterze, oparta na tekście łacińskiej sekwencji lub jego tłumaczeniu': Stabat Mater dolorosa pojawiała się szczególnie często w twórczości kompozytorów barokowych, ale sięgali po nią także i twórcy późniejsi, m.in. Franciszek Schubert, Giuseppe Verdi, Karol Szymanow-ski, Krzysztof Penderecki. fac. Stabat Mater dolorosa 'stała Matka boleściwa' STABILNY 'odznaczający się - w sferze konkretnej lub abstrakcyjnej - trwałością, stałością lub niezmiennością, a także tym, że po zakłóceniu równowagi samoistnie szybko do niej wróci': Sternik zapewniał nas, że łódź jest stabilna i nie ma dużych przechyłów. Odporność na światowe kryzysy dowiodła, że mamy w Polsce stabilną, dojrzałą gospodarkę rynkową. Dowodzący nimi major był spokojnym, stabilnym psychicznie typem, który budził zaufanie i poczucie bezpieczeństwa. STABILIZACJA 'osiągnięcie stanu równowagi, stałości - w sferze konkretnej lub - częściej - abstrakcyjnej': W latach 90. XX w. nastąpiła stabilizacja stosunków międzynarodowych, zwłaszcza stosunków między mocarstwami. Podstawowym celem rządu Tadeusza Mazowieckiego była stabilizacja polskiej gospodarki. STABILIZATOR l. w elektryce 'urządzenie utrzymujące stałą wartość prądu elektrycznego': Podłączył do komputera stabilizator napięcia, niwelujący jego skoki w sieci elektrycznej. 2. w chemii 'substancja, którą dodaje się w małych ilościach do jakichś produktów, by zapobiegać niepożądanym ich zmianom': Na produktach spożywczych podaje się informacje o dodanych do nich stabilizatorach, które są szczególnie istotne dla alergików. 3. -w technice 'urządzenie zapobiegające zbyt dużym przechyłom i wyrównujące je': Stabilizator łodzi. 4. w lotnictwie 'urządzenie automatycznie utrzymujące samolot na określonym kursie' STABILIZOWAĆ 'ustalać stan równowagi, stałości - w sferze konkretnej lub abstrakcyjnej': Ustabilizował pozycję łodzi. Stały kurs waluty jest czynnikiem stabilizującym gospodarkę. STABILIZOWAĆ SIĘ 'uzyskiwać stan równowagi, głównie w sferze materialnej': Stan jego zdrowia powoli się stabilizował. Ożenił się, ustabilizował i nikt by w nim nie poznał dawnego donżuana. lać. stabilis 'stały' STACHANOWIEC l.pot. żart. 'osoba, która, rywalizując z innymi, pracuje bardzo dużo, szybko i często niedokładnie': Mógłbyś się trochę opamiętać, istny stachanowiec z ciebie! 2. 'przodownik pracy w krajach socjalistycznych, biorący udział w rywalizacji, zazwyczaj robotnik': Brygada stachanowców. roś. stachanowiec od nazwiska Aleksieja Stachanowa, donieckiego górnika, przodownika pracy w ZSRR w latach czterdziestych STACJONOWAĆ l. 'o wojsku: przebywać w jakimś miejscu przez pewien czas, zatrzymać się gdzieś na postój': We wsi stacjonował oddział kawalerii. 2. rząd. 'wyznaczać komuś lub czemuś miejsce, w którym ma przebywać': Dowódca stacjonował lotników w zamku. STACJONARNY 'taki, który nie zmienia swojego położenia, miej sca pobytu, j est nieruchomy, zamontowany gdzieś na stałe': Telefon stacjonarny. Skaner stacjonarny. O Studia stacjonarne 'forma studiowania, pole- 700 STADIUM STATUS gająca na tym, że studenci codziennie uczestniczą w zajęciach prowadzonych na uczelni': Zrezygnowała ze studiów stacjonarnych i przeniosła się na zaoczne. Orbita stacjonarna 'orbita okołoziemska, na której znajduje się obiekt poruszający się z taką prędkością, że stale jest widoczny nad tym samym punktem na Ziemi': Satelita umieszczony na orbicie stacjonarnej. fr. stationnaire od /ac. stationarius 'stały, gamizonowany' STADIUM 'wyodrębniona faza jakiegoś procesu, pewien jego etap': Kolejne stadia rozwoju dziecka. Rak wykryty we wczesnym stadium jest zazwyczaj uleczalny. Ostatnie stadium wojny. STADIALNY 'dzielący się na stadia': Stadialny rozwój owadów. lać. stadium z gr. stadion - miara długości, wynosząca od 179 do 213m STAGNACJA l. 'okres zastoju, braku rozwoju lub postępu w czymś; czas, w którym nic się nie dzieje': Na rynku walut od trzech dni ogólna stagnacja. W stosunkach prezydenta z premierem obserwujemy już od miesiąca niejaką stagnację i czekamy na pierwszy ruch któregoś z tych mężów stanu'. 2. w ekonomii 'ten okres w cyklicznym rozwoju gospodarki, w którym następuje zastój gospodarczy z niskimi cenami towarów i nadmiarem wolnego kapitału pieniężnego': W dojrzałej gospodarce występuje tendencja do wydłużania się okresu stagnacji. STAGFLACJA w ekonomii 'stagnacja połączona z inflacją': Stagflację, zjawisko ekonomiczne szczególnie groźne, bo łączące dwie negatywne, a przy tym zazwyczaj wykluczające się tendencje gospodarcze, opisał w swoich książkach amerykański futurolog Alvin Tofler. fr. stagnation z łac. stagnum 'zbiornik stojącej wody' STALAG 'w okresie II wojny światowej: niemiecki obóz jeniecki dla żołnierzy - podoficerów i szeregowców: Stalagi dla polskich żołnierzy znajdowały się m.in. w Drzewicy, Olsztynku i Żaganiu. niem. Stalag skrót od: Stammlager 'obóz podstawowy' STALAGMIT w geologii 'forma skalna w postaci nacieku krystalicznego, występująca na dnie jaskiń (utworzonych w wapieniach i dolomitach), powstała wskutek wytrącania się węglanu wapnia z wody kapiącej ze stropu jaskini': Masywne stalagmity, wznosząc się coraz wyżej w górę, często łączą się ze zwisającymi ze stropu stalaktytami. STALAGMITOWY w geologii 'mający formę stalagmitu': Nacieki stalagmitowe. fr. stalagmite od gr. stalagma 'kropla' STALAKTYT w geologii 'forma skalna w postaci nacieku krystalicznego podobnego do sopla, zwisającego ze stropu jaskiń (utworzonych w wapieniach i dolomitach), powstała wskutek wytrącania się węglanu wapnia z wody kapiącej ze stropu jaskini': Maksymalny przyrost stalaktytu w ciągu roku wynosi około l mm. Dwumetrowe, cienkie stalaktyty makaronowe. STALAKTYTOWY w geologii 'mający formę stalaktytu': Kolumny stalagmitowo-stalaktytowe. fr. stalactite - wyraz zbudowany na wzór: stalagmite od gr. staktós 'kapiący' STALLE 'ławy w prezbiterium kościoła, przeznaczone dla dostojników, zazwyczaj ozdobne, o wysokich oparciach i obudowanych z przodu klęcznikach': W stallach siedzieli kanonicy kapituły i dygnitarze świeccy. lać. sr. liczba mnoga od: stallum STANDARD l. 'poziom czegoś ustalany według określonych norm; także: przeciętny typ czegoś, norma': A standard hoteli jest wciąż niski. Europejskie standardy co do obecności religii w życiu publicznym. Standardy moralności w naszym społeczeństwie 2. używane jako przymiotnik: 'będący standardem': Samochód osobowy - wersja standard. 3. w muzyce 'popularny temat dżezowy, który staje się punktem wyjścia improwizacji': Standard dżezowy. Grać popularne standardy. STANDARDOWY 'taki, który jest standardem, typowy, przeciętny': Standardowe możliwości roweru. Standardowe wyposażenie kuchni. ang. standard STANDING 'ranga, poważanie, jakim się ktoś cieszy, wysoka pozycja jakiejś osoby lub grupy w społeczeństwie; także szerzej: sytuacja jakiejś osoby, grupy lub firmy': W ostatnich latach nie stało się nic, co mogłoby naruszyć standing tej grupy społecznej. Standing finansowy firmy. | UWAGA: zamiast słowa standing lepiej używać polskich || odpowiedników, np. sytuacja, pozy ej a. ang. standing od czasownika: stand 'stać' STAROCERKIEWNY JĘZYK albo STARO-CERKIEW-NO-SŁOWIAŃSKI JĘZYK 'język Słowian południowych z IX i X w., na który przetłumaczono Pismo Święte i który był później długo używany jako język liturgiczny w Kościele wschodnim, w skrócie scs': Pierwsze teksty w języku starocerkiewnym zostały zapisane za pomocą alfabetu stworzonego w IX w. przez św. Cyryla - głagolicy (później uproszczonego przez jego uczniów i nazwanego cyrylicą). nazwa nadana przez współczesnych badaczy najstarszemu językowi Słowian, znanemu z zabytków pisanych STASIMON (czytaj: stas-imon) w nauce o literaturze 'część dramatu antycznego: śpiew chóru stojącego w miejscu': Dialogi i monologi postaci w dramacie antycznym wygłaszane były między stasimonami - pieśniami chóru. STATUS l. 'stan prawny kogoś albo jakiejś organizacji, instytucji, jakiegoś terytorium itp.': Polska uzyskała status obserwatora w tej organizacji. Określali oni status etnicz- 701 STATUT I STEK ny tej części federacji. Nastąpiła zmiana statusu prawnego firm. 2. rząd. 'pozycja społeczna kogoś w grupie albo grupy w społeczeństwie': Status aktorów w społeczeństwie nie był wówczas wysoki. Status kobiety w rodzinie wielopokoleniowej. STATUS QUO 'stan (prawny, polityczny itp.) istniejący w danym momencie': Serbowie dążą do zmiany status quo w północnej części Bośni. Dążyli oni bądź do zachowania status quo, bądź też do odtworzenia tego, co było. | UWAGA: nie należy mylić tego wyrazu ze słowem: statut II (zob.). fac. status 'położenie, pozycja' STATUT 'zbiór przepisów, które określają zadania, cele jakiejś organizacji, a także jej strukturę i sposoby działania': Do statutu ma wpisane najwyższe standardy moralne. Statut naszej partii dokładnie określa sposoby postępowania w takich wypadkach. STATUTOWY 'zawarty w statucie, opierający się na statucie, zgodny ze statutem': Zadania statutowe. Cele statutowe. lać. statutum 'postanowienie' STATYCZNY l. 'nieruchomy lub nieulegający zmianom': Między statyczne, emanujące spokojem postacie na swych obrazach wprowadzał niekiedy elementy dynamiczne, iskrzące kolorami i pełne ruchu. Obok bohaterów takich, jak Zagłoba czy Wołodyjowski, którzy w kolejnych tomach "Trylogii" dość zasadniczo się zmieniają, są też w dziele Sienkiewicza postacie zadziwiająco statyczne, jak np. Anusia Borzobochata, która i w "Ogniem i mieczem", i w "Potopie" jest zupełnie taką samątrzpioto-watą panienką, choć przecież akcję tych powieści dzieli prawie 8 lat. 2. 'związany ze statyką- dziełem mechaniki lub stanem równowagi; zachowujący równowagę': Ciśnienie statyczne. Statyczny pojazd. STATYKA l. 'dział mechaniki, nauka o równowadze ciał materialnych poddanych działaniu różnych sił' 2. 'równowaga, niezmienność lub nieruchomość czegoś': Statyka jesiennego pejzażu. Statyka to częsta cecha sztuki w okresach "apollińskich", np. renesansu i oświecenia. od gr. statike techne 'sztuka ważenia, sztuka równowagi' STATYSTA l. 'osoba niebędąca aktorem, występująca w filmie lub w sztuce teatralnej, zazwyczaj w nie-znaczących rolach niemych lub w scenach zbiorowych': Plan filmowy wypełnił się tłumem statystów w mundurach. l.przen. 'osoba, która jest obecna przy jakichś zdarzeniach, ale nie bierze w nich udziału': Zachęcali go, by przestał być wiecznym życiowym statystą i wykorzystał dla dobra ludzi swoją wiedzę i talent. 3. przestarz. 'mąż stanu, wytrawny polityk': Stokroć mędrszego byłby przekonał, a cóż dopiero mnie, prostaka, żołnierza, on [Janusz Radziwiłł], taki statysta! (Sienkiewicz) STATYSTOWAĆ 'odgrywać rolę statysty w filmie lub sztuce teatralnej': W filmie statystowali studenci miejscowej szkoły wyższej i żołnierze z pobliskiej jednostki wojskowej. wl. statista STATYSTYKA l. 'nauka zajmująca się badaniem masowych zjawisk w liczbach, systematyzująca cechy ilościowe i jakościowe tych zjawisk': Statystyka zajmuje się m.in. zbieraniem danych dotyczących procesów gospodarczych oraz zjawisk społecznych, np. liczby urodzin, zmian miejsca zamieszkania, podejmowania pracy, bezrobocia. 2. 'zestawienia liczbowe dotyczące jakichś zdarzeń, zjawisk lub procesów': Policja prowadzi statystykę wypadów drogowych. Bibliotekarz sporządził statystykę wypożyczeń książek w tym kwartale. STATYSTYCZNY l. 'związany ze statystyką - nauką zajmującą się badaniem masowych zjawisk w liczbach, wykorzystujący jej metody': Zebrano dane statystyczne dotyczące zapadania na choroby układu krążenia w Polsce. Główny Urząd Statystyczny prowadzi badania statystyczne dotyczące życia gospodarczego i kulturalnego oraz zjawisk społecznych. Ich wyniki publikuje w rocznikach statystycznych. 2. 'przeciętny, taki, jak wynika z obliczeń': Statystyczny mężczyzna w Polsce żyje aż 9 lat krócej niż statystyczna kobieta. niem. Statistik od łac. status 'państwo' STAŻ l. 'okres próbny po podjęciu pracy, poprzedzający objęcie jakiegoś stanowiska': Po półrocznym stażu poinformowano ją, że niestety nie ma wolnych etatów i umowa o pracę nie zostanie podpisana. 2. 'zatrudnienie gdzieś na krótki okres lub krótki pobyt gdzieś, umożliwiające zdobycie doświadczeń zawodowych': Wyjechał na trzymiesięczny staż na niemieckim uniwersytecie. 3. 'okres pracy gdzieś, liczony od momentu jej podjęcia, czas sprawowania jakiejś funkcji, bycia członkiem jakiejś organizacji itd.': Był to doświadczony nauczyciel z dwudziestoletnim stażem pracy. Nasz staż małżeński jest jeszcze krótki. STAŻYSTA 'osoba, która jest na stażu - w l. lub 2. znaczeniu': W tej firmie stażyści otrzymuj ą wynagrodzenie w wysokości 600 zł. Do naszego instytutu przejechali dwaj stażyści z Belgii. STAŻOWY l. 'związany ze stażem w l. znaczeniu': Pensja stażowa jest zazwyczaj bardzo niska. 2. 'związany ze stażem w 3. znaczeniu': Oprócz pensji podstawowej pracownicy tego urzędu dostają wysoki dodatek stażowy. fr. stage z fac. sr. stagium 'stanowisko' STEARYNA 'biała lub żółta substancja, otrzymywana w procesie zmydlania takich tłuszczów, jak łój i sadło, używana do wyrobu świec, mydła, past, a także do impregnacji w przemyśle papierniczym i tekstylnym' fr. stearine od gr. stćar 'tłuszcz' I STEK l. w biologii 'końcowy odcinek przewodu pokarmowego u płazów, gadów, ptaków, niektórych ryb i prymitywnych ssaków, w którym mają wspólne ujście dro- 702 II STEK STEREOTYP gi moczowe i płciowe' 2. 'nagromadzenie czegoś; także: zbiorowisko jakichś ludzi - z reguły z odcieniem negatywnym': Stek kłamstw, wyzwisk. Stek łajdaków. rodzime, związane etymologicznie ze stawem: stykać się II STEK 'płat mięsa grubości ok. l cm, usmażony z dodatkiem przypraw': Stek z polędwicy. Zjedli pyszny stek wieprzowy obłożony zrumienioną cebulką. ang. steak STELA 'pionowo ustawiona podłużna, prostokątna płyta, pokryta zazwyczaj płaskorzeźbami i napisami': Stele wykonywano w różnych celach od czasów starożytnych, mogły one być np. pomnikami nagrobnymi. gr. stele 'słup' STELAŻ l. 'podstawa, podpórka pod coś, często mająca postać ramy, na której się to opiera; także: rama usztywniająca plecak': Stelaż do nut. Plecak ze stelażem. 2. 'stojak lub półka, służące do wystawiania, prezentowania czegoś': Stelaże pełne towarów. niem. Stellage od: stellen 'stawiać' (słowo niemieckie, utworzone na wzór francuski) STENICZNY w psychologii 'silny i aktywny lub wyzwalający aktywność': Odznaczał się stenicznym charakterem, był silny i wytrwale dążył do wyznaczonych celów. Steniczne uczucia wyzwalają aktywność jednostki. fr. sthenique odgr. sthćnos 'siła' STENOGRAFIA 'metoda szybkiego zapisywania tego, co ktoś mówi, w której stosuje się skróty i umowne znaki': W stenografii na ogół stosuje się uproszczone znaki oddające poszczególne litery, opuszcza się samogłoski, używa umownych skrótów dla często występujących grup spółgłosek oraz szczególnie częstych wyrazów i wyrażeń. Istnieją różne systemy stenografii. STENOGRAM 'zapis tego, co ktoś mówi, dokonany metodą stenografii': Stenogram z obrad. STENOGRAFOWAĆ 'zapisywać to, co ktoś mówi, metodą stenografii': Obecnie stenografowane są posiedzenia szczególnie ważnych zgromadzeń, np. sejmu i komisji sejmowych, dawniej stenografia i stenografowanie były znacznie częściej stosowane, w agencjach prasowych stenografowano wiadomości odbierane przez telefon, w bankach - dyktowane listy kupieckie itd. STENOGRAFICZNY 'związany ze stenografią, służący do stenografowania': Znaki stenograficzne. Stenograficzna maszyna do pisania. STENOTYPIA 'pisanie na maszynie stenograficznej' STENOTYPISTA 'osoba odtwarzająca tekst ze steno-gramu' fr. stćnographie od gr. stenós 'wąski, ciasny', grapho 'piszę' STENTOR 'bohater "Iliady" Homera: herold greckich wojsk, który miał głos tak donośny, jak 50 ludzi' STENTOROWY GŁOS 'głos donośny, potężny': Woźny, patrząc jak chłopcy skradają się przez podwórko, złożył dłonie i zawołał stentorowym głosem: - A dokąd to się koledzy wybierają? gr. Stentór STEPOWAĆ 'tańczyć (solo), uderzając szybko i rytmicznie w podłogę obcasami i piętami (zazwyczaj specjalnie podkutych butów)': W dawnych amerykańskich filmach muzycznych wykonawcy śpiewają, tańczą i stepują z niedościgłym mistrzostwem. od ang. step 'krok' STEREO 'to samo, co stereofoniczny': Radio stereo. od słowa: stereo(foniczny) STEREO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na przestrzenność, trójwymiarowość tego, co oznacza człon drugi, np. stereofonia, stereoskopia gr. stereóś 'stanowiący bryłę' STEREOFONIA 'metoda zapisywania i odtwarzania oraz przekazywania i odbierania dźwięku podzielonego na co najmniej dwa niezależne kanały, dająca złudzenie przestrzennego rozmieszczenia źródeł dźwięku': Stereofonia wymaga zastosowania podczas zapisu co najmniej dwóch niezależnych mikrofonów, zaś przy odtwarzaniu dźwięku - co najmniej dwóch głośników. STEREOFONICZNY 'oparty na technice stereofonii': Stereofoniczny magnetofon. Stereofoniczny telewizor. złożenie cząstki: stereo- i wyrazu: fonia STEREOSKOPIA l. 'metoda uzyskiwania obrazów trójwymiarowych z dwu obrazów dwuwymiarowych': Stereoskopia polega na uzyskaniu dwóch dwuwymiarowych obrazów jakiegoś obiektu, odpowiadających obrazowi widzianemu przez jedno i przez drugie oko, i ekspozycji, w której każde oko widzi przeznaczony dla siebie obraz. 2. 'cecha widzenia dwoma oczami, polegająca na postrzeganiu trójwymiarowym' STEREOSKOP 'przyrząd optyczny do oglądania obrazów stereoskopowych': Prosty stereoskop to regulowane okulary rozdzielające tory optyczne prawego i lewego oka. STEREOSKOPOWY 'związany ze stereoskopią, wykorzystujący tę metodę lub służący jej; także: trójwymiarowy': Okulary stereoskopowe. Film stereoskopowy. złożenie cząstek: stereo- i -skop od gr. skopeó 'patrzę' STEREOTYP 'uproszczony, schematyczny i wartościujący obraz jakiegoś postępowania, jakiegoś typu ludzkiego albo jakiejś zbiorowości, zakorzeniony w świadomości pewnej grupy społecznej, uznany za prawdziwy i 703 STEKOWIEC STOMATOLOGIA trudny do zmienienia': W stereotypie Polaka mieści się to, że jest on katolikiem. Stereotyp biznesmena. Stereotyp grzecznej panienki. STEREOTYPOWY 'zgodny ze stereotypem, schematyczny i uproszczony': Stereotypowy obraz komunisty. Stereotypowe pytania 'takie, które się zwykle zadaje, których pytający się spodziewa, nieoryginalne' złożenie z gr. stereós 'stężały, twardy, stały' i typos 'obraz, forma, typ' STEKOWIEC 'olbrzymi balon w kształcie cygara, mający napęd motorowy i stery oraz gondolę dla pasażerów zaczepioną pod spodem': Nad Warszawą latał sterowiec, reklamujący opony jednej z wielkich firm. rodzime; pierwsze sterówce skonstruowano w połowie XIX w., na początku wieku XX spełniały one podobną funkcję jak współczesne samoloty pasażerskie, w czasie I wojny światowej używano ich nawet jako bombowców STERYD albo STEROID 'jeden ze związków organicznych o skomplikowanej budowie, rozpowszechnionych w świecie zwierzęcym i roślinnym, wywierających ważny wpływ na funkcjonowanie wielu narządów, przede wszystkim serca': Do sterydów należą m.in,: hormony, kwasy żółciowe, cholesterol i liczne witaminy, np. witamina D. ang. steroid STERYLNY 'wyjałowiony, taki, z którego usunięto drobnoustroje; także: idealnie czysty': Sterylne narzędzia dentystyczne. Sterylny bandaż. Sterylne pomieszczenie. STERYLIZACJA l. 'zabieg pozbawienia ludzi lub zwierząt zdolności rozrodczych': Poddał się sterylizacji, polegającej na przecięciu nasieniowodów. 2. 'niszczenie drobnoustrojów za pomocą wysokiej temperatury, promieniowania, substancji chemicznych itd.': Sterylizacja narzędzi chirurgicznych. STERYLIZATOR 'przyrząd służący do sterylizacji narzędzi lekarskich': Z przerażeniem obserwował, jak dentystka wyjmuje szczypce ze sterylizatora. STERYLIZOWAĆ l. dokonywać sterylizacji - pozbawienia ludzi lub zwierząt zdolności rozrodczych': Rada mieszkańców uznała, że można hodować tylko wyste-rylizowane koty, inaczej bowiem "znaczą one teren", co kilku paniom bardzo się nie podobało. 2. 'dokonywać sterylizacji - usunięcia drobnoustrojów': Laborantka sterylizowała probówki. STERYLIZACYJNY l. 'związany ze sterylizacją - pozbawieniem zdolności rozrodczych': Zabieg sterylizacyj-ny. 2. 'związany ze sterylizacją - usunięciem drobnoustrojów': Filtr sterylizacyjny. Chemiczne środki stery-lizacyjne. fr. sterile m.in. 'wyjałowiony'; łac. sterilis 'bezpłodny' STEWARD (czytaj: stiuart) 'pracownik samolotu lub statku, obsługujący pasażerów na pokładzie': Poprosili stewarda o filiżankę kawy. STEWARDESA (czytaj: stiuardesa) 'pracownica samolotu lub statku, obsługująca pasażerów na pokładzie': Te linie lotnicze poszukują stewardess, młodych kobiet o miłej powierzchowności, znających dobrze przynajmniej trzy języki obce. ang., w dawnej Anglii: stigweard 'opiekujący się gospodarstwem' STIUK 'masa plastyczna z zaprawy gipsowej, mielonego marmuru i piasku z wodą klejową, często barwiona, używana do robienia sztukaterii, a także innych ozdób na ścianach, kolumnach i sklepieniach': Dekoracja ze stiuku. Kapitel ze złoconego stiuku. STIUKOWY 'wykonany ze stiuku': Stiukowe sztukaterie. Stiukowe reliefy. fr. stuc z wt. stucco STOICYZM l. 'kierunek filozoficzny w starożytnej Grecji i starożytnym Rzymie, dla którego charakterystyczne były m.in.: materializm, panteizm ("świat jest boskiej natury", "każda rzecz jest boska"), teoria wiecznego odradzania się świata oraz etyka, głosząca, że aby być szczęśliwym, należy się uniezależnić od okoliczności zewnętrznych i skupić na wartościach wewnętrznych': Istota stoicyzmu leżała w połączeniu racjonalizmu z materializmem. [...] Materialna natura jest jedynym bytem rzeczywistym, jedyną miarą dobra w etyce i prawdy w logice. Ale natura jest racjonalna, podlega prawom rozumu. [...] Surowość, z jaką stoicy żądali przeprowadzenia zasady cnoty w życiu, najszerszy znalazła oddźwięk - i ona popularnie nosi nazwę stoicyzmu. (Tatarkiewicz) 2. 'postawa życiowa polegająca na zachowaniu spokoju wewnętrznego, hartu ducha i opanowania w trudnych sytuacjach': Ze stoicyzmem znosił ciosy, jakich nie szczędził mu los. STOIK- l. 'filozof starożytny rozwijający tezy stoicyzmu': Do najsłynniejszych stoików należą: Zenon z Ki-tion - założyciel szkoły, Kleantes z Assos, Chryzyp, Epik-tet, Seneka i Marek Aureliusz - cezar filozof 2. 'człowiek opanowany, ze spokojem znoszący różne koleje losu' STOICKI l. 'związany ze stoicyzmem - kierunkiem filozoficznym, lub stoikami -jego przedstawicielami': Szkoła stoicka rozwijała się od IV w. p.n.e. Stoicka logika formalna. 2. 'odznaczający się niezmąconym spokojem, znoszący obojętnie wszelkie koleje losu': Ze stoicką cierpliwością wysłuchiwał kolejnych proszących i skarżących się. W tych burzliwych czasach zachował stoicki spokój. lać. stoicus z gr. Stoa Poikile - sala kolumnowa w Atenach, w której nauczał Zenon z Kition STOMATOLOGIA 'dział medycyny, zajmujący się chorobami zębów (oraz sąsiadujących z nimi narządów, np. dziąseł) i ich leczeniem': We współczesnej stomatologii zwraca się uwagę na profilaktykę chorób zębów. STOMATOLOG w medycynie inaczej: DENTYSTA 'specjalista w zakresie stomatologii, zajmujący się lecze- 704 STOPER STREETBALL niem zębów oraz sąsiadujących z nimi narządów': Wzrosła opłata za wizytę u stomatologa. odgr. stoma 'usta', logos 'nauka, słowo' STOPER l. 'rodzaj bardzo dokładnego zegarka, do mierzenia czasu z dokładnością ułamków sekundy, używany głównie w sporcie': Włączył stoper i mierzył czas każdego okrążenia. 2. *w piłce nożnej: środkowy pomocnik, cofnięty i grający jako obrońca': Drużyna z Parmy ma aż trzech doskonałych stoperów. 3. wyraz występujący tylko w liczbie mnogiej: STOPERY 'gumowe elementy na skarpetkach przeznaczonych dla małych dzieci, zwiększające przyczepność i utrudniające pośliźnięcie się': Skarpetki z kolorowymi stoperami. w znaczeniu l. niem. Stopp-uhr z ang. stopwateh, w znaczeniu 2. ang. stopper STORNO w księgowości 'zapis unieważniający lub poprawiający jakąś pozycję księgową': Stomo na rachunku bankowym może polegać np. na przeciwstawnym zaksięgowaniu tej samej sumy pod tą samą datą płatności. STORNOWAĆ w księgowości 'poprawiać lub unieważniać jakiś zapis przez wprowadzenie stoma': Księgowa wystomowała tę pozycję ze sporządzonego już rachunku. wl. stomo STRATEGIA l. 'teoria i praktyka przygotowania wojny jako całości, a także jej głównych operacji i kampanii': Podstawowe działy współczesnej sztuki wojennej to strategia, sztuka operacyjna i taktyka. 2. przen. 'przemyślany plan działań w jakiejś dziedzinie, które mają doprowadzić do osiągnięcia pewnego celu, zwłaszcza działań na dużą skalę': Dyskutowano o strategii firmy w nowych warunkach rynkowych. Strategia polityczna partii liberalnej. STRATEG 'wódz, który kieruje działaniami bojowymi na najwyższym szczeblu': Jednym z największych nowożytnych strategów był Napoleon Bonaparte, który potrafił tak pokierować w wojnie swymi armiami, że "maszerowały osobno, ale biły się razem". STRATEGICZNY l. 'związany ze strategią - działem sztuki wojennej; mający znaczenie dla wojny jako całości': Strategiczna broń jądrowa. To miejsce ma znaczenie strategiczne, utrata go może oznaczać poniesienie klęski w wojnie, l. przen. 'związany ze strategią - planem działań w pewnej dziedzinie, zwłaszcza działań na dużą skalę; mający duże, ogólne znaczenie w tej dziedzinie': Dyrektor podjął strategiczną decyzję. od gr. strategós - wódz w starożytnej Grecji, którego zadanie polegało głównie na doprowadzeniu oddziałów na pole walki, od: stratos 'wojsko', ago 'prowadzę' ok. 50 km': W stratosferze prawie w ogóle nie występuje para wodna oraz chmury. Temperatura dolnych warstw stratosfery jest bardzo niska, sięga nawet -70°C, jednak podwyższa się wraz ze wzrostem wysokości, co jest spowodowane pochłanianiem przez cząsteczki ozonu, znajdujące się stosunkowo wysoko, promieniowania słonecznego. ang. stratosphere od łac. stratum 'warstwa, posłanie' i sphaera 'kula' STRATUS w meteorologii 'chmura niska warstwowa: dość nisko występująca chmura, mająca postać jednolitej, równomiernej warstwy': Stratus to chmura przynosząca najczęściej drobny, długotrwały deszcz. STRATOKUMULUS w meteorologii 'chmura niska kłębiasto-warstwowa: dość nisko występująca chmura, szara z ciemniejszymi miejscami, składająca się z regularnych płatów lub brył': Stratokumulus niekiedy przynosi opady w postaci drobnego deszczu lub śniegu. lać. stratus 'rozpostarty', cumulus 'gromada, kupa' STRATYFIKACJA termin stosowany w bardzo wielu naukach, oznaczający układanie się czegoś warstwami lub kolejne warstwy czegoś: l. w geologii 'nakładanie się poszczególnych warstw skał osadowych' 2. w socjologii 'wydzielanie się w strukturze społecznej warstw różnicowanych według różnych kryteriów socjologicznych, np. zamożności, wykształcenia; także: struktura, w której wydzielono poszczególne warstwy według tych kryteriów': Socjolog rozważał różne metody stratyfikacji społeczeństwa polskiego. Stratyfikacja współczesnego społeczeństwa polskiego wskazuje na -jak to określają socjologowie - "rozbieżność czynników statusu społecznego": często np. solidne wykształcenie nie idzie w parze z wysokim statusem majątkowym. 3. w rolnictwie 'zabieg polegający na umieszczeniu nasion przed wysiewem w warunkach sprzyjających ich wy-kiełkowaniu' ang. stratification od łac. stratum 'warstwa, posłanie', facere 'robić' STREAKING (czytaj: strikink) 'przebiegnięcie nagiej osoby przez jakieś zgromadzenie publiczne': Streaking może być formą happeningu, może też być rodzajem niespodzianki, którą gospodarz ekskluzywnego przyjęcia robi gościom - zwłaszcza wówczas, gdy przebiega między nimi piękna modelka. amer. streaking od: streak 'smuga, zygzak (błyskawicy)' STREAMER (czytaj: strimer) 'pamięć zewnętrzna komputera, zazwyczaj specjalna kaseta z taśmą, na której na bieżąco zapisywane są kopie zapasowe danych zapisanych na dysku twardym': Stosowanie streamera ma na celu ochronę cennych danych, jest zalecane szczególnie w tych wypadkach, gdy do danego systemu ma dostęp wielu użytkowników. ang. streamer od: stream 'strumień, potok' STRATOSFERA 'warstwa atmosfery ziemskiej rozciągająca się od ok. 15 km nad powierzchnią planety do STREETBALL (czytaj: stritbol) 'uliczna gra w piłkę, zwłaszcza w piłkę nożną lub koszykówkę': Streetball 705 STRES STRUKTURALIZM ma na Zachodzie zgorzałych zwolenników. Osiedlowy klub zorganizował zawody streetballu. złożenie ang. słów: street 'ulica', bali 'piłka' STRES 'stan (najczęściej przykrego) napięcia psychicznego, spowodowany jakąś przyczyną zewnętrzną lub wewnętrzną': Stres nierozładowany, trwający dłuższy czas, może prowadzić do choroby. Stresy życia codziennego. Żyć w stresie. STRESOWY 'taki, który powoduje stres albo jest objawem stresu': Zachowanie stresowe. Sytuacja stresowa. STRESOWAĆ 'wywoływać stres': Sytuacja taka stresuje mnie od dawna. STRESOWAĆ SIĘ 'podlegać stresowi': Proszę się nie stresować, konieczne jest odprężenie. ang. stress STRETCHING (czytaj: streczink) 'rodzaj gimnastyki, polegającej na rozciąganiu mięśni': Coraz więcej kobiet w średnim wieku uprawia stretching. ang. stretching STRICTE (czytaj: strikte) książk. 'ściśle, dokładnie': To nie jest stricte socjologiczna książka, lecz raczej reporterski opis społeczeństwa, oparty na wynikach różnych badań i własnych obserwacjach autora. SENSU STRICTO (czytaj: sensu strikto) książk. 'w ścisłym tego słowa znaczeniu': Buddyzmu nie można uznać za religię sensu stricte, zwłaszcza w europejskim rozumieniu; jest on raczej pewnym światopoglądem, występującym zresztą w bardzo różnych odmianach. lać. stricte STRIPTIZ albo STRIP-TEASE (czytaj: striptis) 'eleganckie i podniecające rozbieranie się, zwłaszcza stanowiące pewien pokaz dla publiczności, często wykonywany w rytm muzyki': Obejrzeli striptiz w wykonaniu kolumbijskiej modelki, która po rozebraniu się zaczęła na scenie prezentować prawdziwie akrobatyczne numery. Peep show na Zachodzie to zwykle taki striptiz oglądany przez szybkę. STRIPTIZERKA 'kobieta wykonująca striptiz': Striptizerka pociągnęła za nos wpatrzonego w nią nieprzytomnym wzrokiem pana z pierwszego stolika. ang. od: strip 'rozbierać się', tease 'drażnić, nagabywać' STRIT 'w pokerze: układ kolejnych kart u jednego z graczy, np. - dziewiątka, dziesiątka, waler, dama, król (mały strit) lub - dziesiątka, walet, dama, król, as (duży strit)': Układ kart określany jako poker to strit, w którym wszystkie karty są w jednym kolorze. ang. straight, m.in. 'uporządkowany, prosty' STROBOSKOP 'przyrząd do obserwacji szybkozmien-nych procesów okresowych, w którym wykorzystany jest efekt stroboskopowy, przedmiot poruszający się ruchem okresowym jest obserwowany w określonych, krótkich odstępach czasu': Stroboskopy są wykorzystywane jako urządzania kontrolne i pomiarowe w różnych badaniach technicznych, np. w badaniach prędkości obrotowej mechanizmów. STROBOSKOPOWY 'związany ze stroboskopem': Lampy stroboskopowe emitują silne, okresowe błyski. EFEKT STROBOSKOPOWY w fizyce 'efekt polegający na tym, że przedmiot wprawiony w szybki ruch okresowy wydaje się nieruchomy lub poruszający się w zwolnionym tempie wówczas, gdy obserwowany jest w sposób nieciągły, tylko w określonych odcinkach czasu': Efekt stroboskopowy wiąże się z bezwładnością oka ludzkiego. ang. stroboscope odgr. stróbos 'wir, obrót, piruet', skopeo 'patrzę' STRONT 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 38 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 87,62, symbol Sr: srebrzystobiały, bardzo miękki metal, w przyrodzie występujący w rzadkich minerałach': Stront znajduje zastosowanie w przemyśle elektronicznym, a także przy produkcji ogni sztucznych i farb. n.-lać. strontium od okręgu szwedzkiego: Strontian STRUCLA 'podłużna bułka drożdżowa, często nadziewana makiem, masą owocową, powidłami itd.': Zjedli świeże, lukrowane strucle. niem. Strutzel STRUDEL 'potrawa przyrządzana z cienko rozwałkowanego ciasta, nadziewanego owocami (często jabłkami) albo twarogiem, zwijanego i pieczonego z dużą ilością masła': Strudle popularne są w Austrii i krajach bałkańskich. niem. Strudel, dosłownie 'wir' STRUKTURA 'wewnętrzny układ części jakiejś całości; budowa czegoś; nieprzypadkowy, zorganizowany układ jakichś elementów, które tworzą większą całość, i stosunki, jakie między nimi zachodzą': Struktura społeczeństwa polskiego. Struktura polskiego rolnictwa. Struktura organizacyjna wyższej uczelni. STRUKTURALNY 'oparty na strukturze, zasadniczy, podstawowy': Kryzys strukturalny polskiej demokracji. Przemiany strukturalne w gospodarce. UWAGA: wyrazy: struktura i strukturalny, są modne, nadużywane, np. "Ważne jest nastawienie struktur terenowych partii" (lepiej: ...nastawienie organizacji terenowych partii), "Inni organizują z kolei strukturę antybelwederską" (lepiej: ...organizują partię, tworzą organizację antybelwederską), "Strukturalne zagrożenie reform" (lepiej: zasadnicze, podstawowe, istotne zagrożenie reform). lać. structura 'budowa' STRUKTURALIZM 'kierunek badawczy, początkowo w językoznawstwie, potem także w wielu naukach humanistycznych, w którym zwraca się uwagę na analizę wzajemnych zależności elementów i na obserwację 706 STRYCHNINA STYMULACJA całych ich struktur': Za twórcę językoznawczego stru-kturalizmu uznaje się Ferdynanda de Saussure'a, zaś za jednego z najważniejszych dziewiętnastowiecznych prekursorów tego kierunku Jana Baudoina de Courte-nay. STRUKTURALISTA 'badacz, który stosuje w swej dziedzinie zasady metodologiczne strukturalizmu': Językoznawcy strukturaliści uważają, że język jest systemem, zaś jego opis polega przede wszystkim na przedstawieniu zależności między jednostkami tego systemu. STRUKTURALISTYCZNY 'związany ze strukturaliz-mem, realizujący postulaty metodologiczne tego kierunku': Strukturalistyczne prace językoznawcze Romana Jakobsona. Strukturalistyczna antropologia kulturowa Claude'a Levi-Straussa. fr. structuralisme STRYCHNINA 'alkaloid otrzymywany z nasion kulczyby, związek organiczny w niewielkich ilościach pobudzający układ nerwowy, w większych - będący silną trucizną': Strychnina jest wykorzystywana jako składnik leków działających na ośrodkowy układ nerwowy oraz jako środek trujący do niszczenia szkodników. Strychnina występuje w postaci białych kryształków bez zapachu, mających bardzo gorzki smak. fr. strychninę od gr. strychnos 'kulczyba' STULA 'szeroki, ozdobny pas tkaniny, noszony na szyi przez księży i zakonników, stanowiący część stroju liturgicznego': Ksiądz zarzucił stułę na ręce nowożeńców. Za jaki miesiąc, gdy z Siczy wrócę, ruszymy do Łubniów [...] a tam ksiądz Muchowiecki ze stułą czeka. (Sienkiewicz) od łac. stola 'długa szata' STUPOR inaczej: OSŁUPIENIE 'ograniczenie reakcji na bodźce, zahamowanie psychiczne i częściowa lub całkowita utrata kontaktu z otoczeniem, występujące w niektórych chorobach psychicznych': W stanie stuporu może wystąpić całkowite znieruchomienie, chory jest jednak przez cały czas świadomy i przytomny. lać. stupor 'osłupienie, odrętwienie' STURM UND DRANG (czytaj: szturm und drank) 'burza i napór - nurt w literaturze niemieckiej w latach 70. i 80. XVIII w., głoszący sprzeciw wobec rozumowych ideałów oświecenia oraz wobec dbającej o harmonię i porządek form estetyki klasycyzmu, występujący też przeciw etyce mieszczańskiej': Sturm und Drang to wczesna faza niemieckiego romantyzmu. Z nurtem tym wiąże się m.in. wczesna twórczość Schillera i dojrzała -Goethego, zwłaszcza jego powieść "Cierpienia młodego Wertera. niem. Sturm- und Drangperiode STYGMAT l. książk. 'piętno, znamię lub znak czegoś': Patrzył na pooraną bruzdami twarz przyjaciela, naznaczoną stygmatem cierpienia. W jego obrazach dostrzegł stygmat geniuszu. - Oni [Mongołowie] przenosili STEP w historię - oni byli pod stygmatem stepu - co religia stepu zrobiła z nich, ewangelizowali na świat. (Norwid) 2. 'w starożytności: piętno wypalane na ciele niewolników i przestępców' STYGMATY 'czerwone znaki lub rany na ciele osoby rozpamiętującej w ekstazie religijnej mękę Chrystusa, pojawiające się na rękach i nogach, głowie i boku, czyli w miejscach, w których ciało Chrystusa było przebite': W religii chrześcijańskiej stygmaty są uważane za wyraz mistycznej miłości Chrystusa i krzyża. STYGMATYZM 'zjawisko występowania stygmatów na ciele osób rozpamiętujących w ekstazie mękę Chrystusa': Odnotowano kilkaset przypadków stygma-tyzmu; znacznie częściej występuje on u kobiet niż u mężczyzn. STYGMATYK 'osoba, u której występują stygmaty religijne': Stygmatykami byli m.in. św. Franciszek z Asyżu i św. Katarzyna ze Sieny. tac. stigma 'piętno' I STYLISTA 'pisarz, oceniany ze względu na wartości stylu, którym pisze': Był dobrym stylistą, ale słabo komponował akcję swoich powieści. fr. stylistę II STYLISTA 'osoba zajmująca się tworzeniem czyjegoś fizycznego wizerunku poprzez dobór strojów, fryzur, makijażu itp. Francuscy styliści lansują w tym sezonie model kobiety ciepłej, pełnej i z lekka niedoczesanej. fr. stylistę STYLIZACJA l. w literaturze, muzyce, sztukach plastycznych 'świadome naśladowanie czegoś w utworze artystycznym, np. naśladowanie języka dawnych epok w powieści historycznej, naśladowanie stylu klasycznego w budowli współczesnej, naśladowanie muzyki romantycznej w utworach dwudziestowiecznych itp.': Stylizacja gwarowa w "Chłopach" Reymonta. Stylizacja na język epok minionych nosi nazwę archaizacj i językowej. 2. w modzie 'projektowanie czyjegoś wizerunku: ubioru, makijażu, fryzury itp.': Stylizacja modelki: Studio ART. fr. stylisation STYLITA inaczej: SŁUPNIK 'asceta chrześcijański, który za przykładem Szymona Pustelnika spędzał swe życie na kładce zamocowanej na szczycie wysokiego słupa': Do najbardziej wstrząsających scen filmu "Thais" należała według niego ta, w której Pafnucy, czczony jako święty i stylita, umyka w nocy ze swego słupa, by pójść do ukochanej kobiety. od gr. stylos 'słup' STYMULACJA l. 'pobudzanie do działania, dawanie bodźca, impulsu do czegoś': Budowanie domu to doskonała stymulacja do zarabiania pieniędzy. 2. 'pobudzanie (fi- 707 STYPENDIUM SUBLIMACJA zyczne albo chemiczne) organizmu lub jego narządów do działania': Elektryczna stymulacja serca. STYMULOWAĆ l. 'pobudzać, dawać impuls do działania': Co pana stymulowało w czasie pracy nad tym przekładem? 2. 'pobudzać, wzmagać procesy życiowe organizmu za pomocą środków fizycznych albo chemicznych': Stymulować pracę wątroby. Lekarstwa stymulujące mózg. STYMULATOR l. 'coś, co jest zachętą, pobudką do jakiegoś działania; bodziec, impuls': Stymulator rozwoju społeczeństwa. Stymulator postępu. 2. 'czynnik fizyczny albo chemiczny, który wzmaga czynności życiowe organizmu': Stymulator wzrostu. lać. stimulatio 'pobudzanie' od stimulare 'pobudzać, popędzać' STYPENDIUM 'pewna kwota pieniędzy, przyznawana osobie uczącej się, prowadzącej działalność artystyczną lub naukową na określony czas, zwykle wypłacana co miesiąc': Stypendia są w Polsce zwolnione od podatku dochodowego. STYPENDYSTA 'osoba, która otrzymuje stypendium, zwłaszcza stypendium naukowe lub artystyczne': Był stypendystą Niemieckiej Akademii Nauk z siedzibą w Moguncji. STYPENDIALNY 'związany ze stypendium, przeznaczony na stypendia': Komisja stypendialna. Fundusz stypendialny. lać. stipendium 'płaca' SUB- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'pod', oznaczająca położenie pod czymś, zależność od czegoś, podleganie czemuś, np. sublokator, subkultura od łac. sub 'pod' SUBIEKTYWNY l. 'o ludzkich sądach i wypowiedziach: wyrażający emocje, uczucia i indywidualne zapatrywania autora, często niezgodny z obiektywną prawdą; o ludziach: taki, który w swych sądach kieruje się emocjami i własnymi, indywidualnymi zapatrywaniami, a nie obiektywną prawdą o czymś': Na posiedzeniu kolegium redakcyjnego zgodnie uznali, że nie opublikują nadesłanej przez reportera relacji, jest subiektywna i stronnicza, przebijają z niej zbyt wyraźnie polityczne sympatie autora. Jego brat jest niezwykle subiektywnym człowiekiem, oceniającym wszystko pod kątem swoich korzyści i upodobań. 2. w filozofii 'zależny od świadomości podmiotu, nieistniejący obiektywnie, lecz jako wrażenie poznającego podmiotu': W dyskusjach o wartościach podnosi się często kwestie: czy przypisać im byt obiektywny, niezależność od indywidualnych odczuć, czy też są one raczej subiektywne, uwarunkowane ludzką psychiką i emocjami. SUBIEKTYWIZM l. inaczej: SUBIEKTYWNOŚĆ 'bycie subiektywnym - zależnym od emocji i zapatrywań tego, kto poznaje rzeczywistość, lub emocji i zapatrywań innych osób; także: kierowanie się własnymi emocjami i zapatrywaniami, a nie rzeczywistymi cechami obiektów': Historyk zwracał nam uwagę na subiektywizm owych wspomnień, które w wielu miejscach odbiegają od relacji innych świadków tamtych zdarzeń. Subiektywizm może być zaletą artysty, ale na pewno nie powinien cechować sędziego. 2. w filozofii 'pogląd, głoszący, że przedmiot poznania istnieje subiektywnie, jest zależny od poznającego podmiotu' SUBIEKTYWISTA 'filozof będący zwolennikiem subiektywizmu': Umiarkowani subiektywiści głoszą, iż w wyniku poznania jest zawsze zależny od struktury umysłu poznającego, że nie ma możliwości poznania czystego. SUBIEKTYWIZACJA 'nadanie czemuś subiektywnego charakteru': Subiektywizacja świata utworu. Subiekty-wizacjajego poglądów jest posunięta za daleko. SUBIEKTYWIZOWAĆ 'nadawać czemuś subiektywny charakter': Subiektywizować relację poetycką. SUBIEKT l. w filozofii 'podmiot, osoba poznająca i działająca': Subiekt i obiekt poznania. 2. w muzyce 'główny temat w fudze' 3. przestarz. 'pomocnik sklepowy': [..,] sklep zmieniał właścicieli i podłogę, szafy i szyby w oknach, zakres swojej działalności i subiektów; ale pokój pana Rzeckiego pozostał zawsze taki sam. (Prus) fr. subjectifod łac. subiectum 'podmiot' SUBKONTO w finansach 'wydzielone konto, stanowiące część jakiegoś większego konta': Pieniądze zostały przelane na subkonto naszego wydziału, stanowiące część konta całego uniwersytetu. Księgowy otworzył w ramach ogólnego rachunku dwa subkonta, przeznaczone do specjalnych rozliczeń. złożenie cząstki: sub- i słowa: konto SUBKONTYNENT 'duża, wyodrębniająca się pod jakimiś względami część kontynentu, także olbrzymia wyspa': Subkontynent indyjski. Grenlandię uznaje się za największą wyspę świata, stanowiącą bardzo szczególny pod względami geograficznymi subkontynent. złożenie cząstki: sub- i słowa: kontynent SUBKULTURA 'kultura - wytworzona albo przyjęta - która obowiązuje w pewnej grupie społecznej, stanowiącej część większej zbiorowości (zwykle: część społeczeństwa albo narodu) i różni się wyraźnie, nieraz zasadniczo od kultury tej większej zbiorowości, a czasem pozostaje w opozycji do niej; podkultura': Hippisi, gitowcy, punki, skini - to przedstawiciele subkultur młodzieżowych ostatnich dziesięcioleci. Są to subkultury oparte na przemocy. Mały słownik subkultur młodzieżowych. SUBKULTUROWY 'charakterystyczny dla subkultury, taki, który zawiera w sobie subkulturę': Grupy subkultu-rowe. Wzorce subkulturowe. złożenie z łac. sub- 'pod' i cultura SUBLIMACJA l. w fizyce i chemii 'przejście jakiegoś ciała ze stanu skupienia stałego w gazowy, z pominię- 708 SUBORDYNACJA SUBSTYTUCJA ciem stanu ciekłego': Przykładem sublimacjijest parowanie lodu. 2. książk. 'uwznioślenie czegoś, przedstawienie tego jako bardziej wzniosłego i szlachetnego, niż to w istocie jest': Sublimacja szarej codzienności. Sublimacja życia. 3. w psychologii 'jeden z mechanizmów obronnych osobowości, polegający na "u-wzniośleniu" niższych instynktów, zwłaszcza agresji i popędu seksualnego - głównie przez skierowanie czerpanej z nich siły na działalność w wyższych sferach': Wielu psychoanalityków interpretowało wielkie dzieła sztuki jako sublimację popędów seksualnych artystów. SUBLIMOWAĆ l. w fizyce i chemii 'o ciałach stałych: przechodzić bezpośrednio w stan gazowy' 2. książk. 'uwznioślać coś': Sublimował swe przyziemne doznania. 3. w psychologii 'poddawać swe niższe instynkty sublimacji': Jego obrazy przepełnione były dziwną, wysublimowaną agresją. SUBLIMAT 'chlorek rtęci, silnie trująca, bezbarwna substancja krystaliczna, otrzymywana w procesie sublimacji': Sublimatjest używany do dezynfekcji oraz jako środek ochrony roślin. od łac. sublimare 'podnosić' SUBORDYNACJA 'zdyscyplinowanie, podporządkowywanie się komuś (najczęściej władzy), karność, posłuszeństwo wobec przełożonych': Subordynacja nigdy nie była u nas uznawana za zaletę. Od wszystkich pracowników żądam punktualności i subordynacji. SUBORDYNOWAĆ rząd. 'dyscyplinować kogoś': Su-bordynować uczniów. SUBORDYNOWANY 'zdyscyplinowany, karny, poddający się dyscyplinie': Bywali oni niesubordynowani jak Francuzi, ale też subordynowanijak Niemcy. tac. subordinatio 'podporządkowanie* SUBREGION 'wyodrębniająca się pod jakimiś względami część pewnego regionu': Puszcza Jodłowa wywiera pewien wpływ na klimat w subregionie Łysogór, najwyższego pasma Gór Świętokrzyskich. złożenie cząstki: sub- i stówa: region SUBSKRYPCJA 'pisemne zobowiązanie do zakupienia pewnych ilości czegoś, co ma być wydane, zwłaszcza jakichś bardzo drogich książek lub papierów wartościowych; także: sprzedaż w tym systemie': Rozpisano subskrypcje na piękny album o Polsce. Subskrypcja na obligacje tej emisji będzie trwała do połowy września. SUBSKRYBENT 'osoba, która podpisała na coś subskrypcję': W październiku subskrybenci otrzymaj ą pierwszy tom nowej encyklopedii. SUBSKRYBOWAĆ 'kupować coś w systemie subskrypcji': Subskrybować wielotomowy słownik. niem. Subskription od łac. subscriptio 'podpis' SUBSTANCJA l. 'jakaś jednorodna materia o określonym stanie i właściwościach': Zbiornik wypełniony był płynną substancją. Substancja gazowa. Substancja trująca. Dziś jako substancje określa się raczej związki chemiczne, dawniej tym mianem nazywano często pierwiastki. 2. w filozofii 'coś, co istnieje samo w sobie, a zatem nie jest cechą czegoś innego, lecz właśnie temu przysługują cechy': Wcześniejsi filozofowie twierdzili, że substancją jest materia. Platon zaś, że substancją są idee. Dla Arystotelesa ani materia, ani idee nie były substancjami; natomiast i jedna, i druga były składnikami substancji. (Tatarkiewicz) 3. książk. 'podstawowa, istotna wartość czegoś': II wojna światowa boleśnie naruszyła naszą narodową i kulturalną substancję: śmierć poniosło wiele milionów polskich obywateli, zaprzepaszczono dorobek kulturalny i materialny całych pokoleń, sam kraj w zasadniczy sposób zmienił swe granice. 4.przestarz. 'mienie, nieruchomość, zwłaszcza ich podstawowa, nienaruszalna część': Młody panicz był lekko-duchem, niedbającym o substancję, lecz szukającym zabaw i rozgłosu w świecie. Wujaszek panny Anny owszem słynął ze swych szaleństw, nigdy jednak nie naruszył ani w jakikolwiek sposób na szwank nie naraził swej substancji. p.-lać. substantia 'istota; to, co stanowi podstawę istnienia' od łac. substare 'stać pod czymś, trwać, istnieć' SUBSTRAT l. książk. 'podstawa, podłoże, na którym coś się rozwija; także: podstawowa warstwa w procesach historycznych, językowych i społecznych': Substrat bakteryjny. Nawarstwienie się obcych ludów i ich języków na pierwotny substrat słowiański. 2. książk. 'podstawa czegoś rozumiana jako istota tego, ośrodek, główny składnik': W swej analizie próbował określić istotę jego twórczości i dotrzeć do substratujego duszy. Umysł nazywano substratem myśli, a serce - uczuć. 3. w chemii 'wyjściowa, początkowa substancja w reakcjach chemicznych': Uczeń zapisał na tablicy wzory chemiczne substratów i produktów. 4. w filozofii 'to samo, co substancja' lać. substratum 'podłoże' SUBSTYTUCJA l. książk. 'zastąpienie jednej rzeczy inną, podstawienie jednej rzeczy w miejsce innej': Wiele stosowanych w językoznawstwie testów polega na substytucji. Np. podstawiając w zdaniu: Strop zaczai trzeszczeć, w miejsce słowa zaczai słowo począł, stwierdzamy, że otrzymane zdanie jest niepoprawne stylistycznie, co wskazuje na to, że słowa zaczai i począł są bliskoznacz-ne, ale nie jednoznaczne - różnią się właśnie nacechowaniem stylistycznym. 2. w chemii 'reakcja, w której jeden atom lub grupa atomów w cząsteczce są zastępowane przez inny atom lub grupę' SUBSTYTUT książk. 'coś, co zastępuje coś innego, co jest podstawione na miejsce czegoś innego': Substytut białka zwierzęcego w pożywieniu. SUBSTYTUCYJNY książk. 'związany z substytucją -zastąpieniem jednej rzeczy przez drugą': Substytucyjny test językowy. Substytucyjna rola białka rybiego. lać. substitutio 'podstawienie' 709 SUBSYDIUM SUŁTAN SUBSYDIUM 'bezzwrotna pomoc pieniężna, zasiłek na coś; to samo, co subwencja': Uzyskali subsydia na dokończenie prac remontowych w dworku. Nie mogłem od nikogo dostać subsydium na wykup apteki. SUBSYDIOWAĆ 'pomagać finansowo, dawać zasiłki, bezzwrotne pożyczki na jakąś działalność': Rumunia subsydiuje przetwórstwo spożywcze. Francja subsydiuje rolnictwo. lać. subsidium 'pomoc' SUBURBIUM rząd. 'przedmieście wielkiego miasta': Wielu nowobogackich budowało sobie domki na subur-biach. lać. suburbium SUBWENCJA 'bezzwrotna pomoc pieniężna, zasiłek na coś; to samo, co sybsydium': Przyznano subwencje na prace naukowo-badawcze nad lekiem torfowym. SUBWENCJONOWAĆ 'dawać subwencje na coś, dawać pieniądze na jakąś działalność': Gospodarka Kuby była dotąd subwencjonowana przez Związek Radziecki. lać. subventio 'pomoc' SUFIKS inaczej: PRZYROSTEK w językoznawstwie 'cząstka, za pomocą której tworzy się nowe wyrazy, występująca po rdzeniu': W wyrazie śpiewak, utworzonym od: śpiewać, sufiks to -ak. SUFIKSACJA w językoznawstwie 'dodawanie do wyrazów sufiksów, tworzenie nowych wyrazów za pomocą sufiksów': Przez sufiksację tworzy się m.in. nazwy żeńskie od męskich, np. aktor - aktor-ka, biznesmen - biznesmen-ka, a także nazwy męskich wykonawców czynności, np. pis-arz od: pisać, mal-arz od: malować. SUFIKSALNY w językoznawstwie 'związany z sufiksa-mi lub sufiksacją': Derywacja sufiksalna to tworzenie nowych słów za pomocą sufiksów. od łac. suTfixus 'przymocowany' SUFLER 'osoba podpowiadająca aktorom w teatrze tekst roli, ukryta przed widzami': Sufler ze swej budki podpowiadał aktorowi: "porywa mię zapał i smutki", ten jednak nie dosłyszał i palnął na cały głos: "porywa mię zapach wódki". Dziś sufler stoi zazwyczaj w kulisie teatru, a nie jak dawniej w budce z przodu sceny. SUFLEROWAĆ l. 'wykonywać rolę suflera': Wieczorami suflerowała w teatrze. 2. 'podpowiadać komuś; także: udzielać komuś rad': Nauczycielka zwróciła mu uwagę, żeby nie suflerował przepytywanym kolegom. Zamiast pomóc w pracy - ty mi tu ciągle suflerujesz. fr. souffieur od: souffier 'podpowiadać' SUFLET 'deser z gotowanych lub smażonych owoców, przetartych przez sitko i osłodzonych, wymieszanych z pianą z białka jajka i zapieczonych w piekarniku': Podała nam pyszny suflet z migdałami. Suflet należy podawać na gorąco, zanim opadnie. fr. souffle SUFRAGAN 'biskup pomocniczy w danej diecezji lub prowincji kościelnej, podległy jej ordynariuszowi, często - biskup tytularny, nie mający własnej diecezji': Msza odprawiona przez sufragana arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. n.-lać. suffraganeus od łac. suffragium 'tabliczka do głosowania, głos, pomoc' SUFRAŻYSTKA w historii 'bojowniczka o prawa wyborcze kobiet w USA i Wielkiej Brytanii': Walka dziewiętnastowiecznych sufrażystek o prawa wyborcze kobiet w krajach anglosaskich została uwieńczona sukcesem: w 1919 r. takie prawa zostały zagwarantowane kobietom amerykańskim, a w 1928 r. - angielskim. ang. suffragist od łac. suffragium 'tabliczka do głosowania, głos' SUI GENERIS (czytaj sui generis) 'swoisty, swego rodzaju, w swoim rodzaju': Wyszliśmy z sali zdziwieni i oczarowani, to nie był wykład uniwersytecki, ale sui generis monodram, pozwalający głębiej i pełniej niż wszystkie książki razem poznać środowisko ludzi nauki, ich życie i problemy. lać. sui generis 'swego rodzaju' SUKCESJA l. 'dziedzictwo, zwłaszcza majątku, spadek; spuścizna po kimś': Sukcesja po stryju okazała się sporym majątkiem, przen. Automatyczna sukcesja umów polsko-radzieckich przez Rosję jest tu jedynym rozwiązaniem. 2. 'dziedziczenie tronu': Tron dostał w sukcesji po zmarłym królu Baudouinie. SUKCESOR l. 'spadkobierca, dziedzic': Jako jedyny syn będziesz naszym wyłącznym sukcesorem. Byłeś chyba jedynym politycznym sukcesorem Marszałka. 2. 'następca tronu': Książę Karol jest sukcesorem tronu brytyjskiego. lać. successio 'następstwo' i successor 'następca' SULFONAMID 'jeden ze związków chemicznych, stosowanych jako leki uniemożliwiające mnożenie się bakterii w organizmie': Popularnym sulfonamidem, używanym w lecznictwie, jest sulfaguanidyna, podawana np. osobom chorym na czerwonkę bakteryjną. ang. sulphonamide od łac. sulfur 'siarka' SUŁTAN 'tytuł władców muzułmańskich, zwłaszcza władców w dawnej Turcji; także: osoba nosząca ten tytuł': W 1683 r. wojska dowodzone przez króla Jana III Sobieskiego odniosły pod Wiedniem wspaniałe zwycięstwo nad armią sułtana. Jej dowódca, który zdołał ujść z pola walki - wezyr Kara Mustafa - został stracony z rozkazu swego władcy. SUŁTANAT 'państwo, którym włada sułtan; także: panowanie sułtana': Mehmed IV chciał rozciągnąć granice 710 SUMO SUPLEMENT swego sułtanatu. Za jego sułtanatu wybuchały bunty jan-czarów. tur. z ar. sułtan 'panowanie' SUMO 'tradycyjne japońskie zapasy, w których biorą udział zawodnicy o wielkiej masie ciała, często przekraczającej 200 kg': Zwycięzcą walki sumo jest ten zawodnik, który wypchnie przeciwnika poza zaznaczony na macie krąg lub przewróci go, spowoduje, że tamten dotknie maty jakąkolwiek inną częścią ciała niż stopą, np. podeprze się ręką. jap. sumo SUMPT przestarz. 'koszt, nakład finansowy' - dziś tylko w wyrażeniu: własnym sumptem: Własnym sumptem zbudował w swych dobrach mały kościółek. lać. sumptus SUNNA 'w religii islamskiej: tradycja Proroka - podania o Mahomecie, jego wykłady o Koranie i nauki o moralności i religii': Sunna, tradycja Proroka jest różnie interpretowana przez różne odłamy w religii islamskiej, sunnici traktuj ą jaj ako jedyne poza Koranem źródło wiary, zaś szyici dodają do niej nauki własnych imamów. SUNNITA 'wyznawca islamu należący do większego spośród dwu nurtów tej religii': Sunnici, których jest przeszło 800 milionów, stanowią ok. 90% wyznawców Allacha. Rozdział na sunnitów i szyitów powodował zaostrzenie wielu konfliktów w świecie islamskim, np. wojny iracko-irańskiej w latach 80. XX w. ar. sunna 'zwyczaj, tradycja' SUPER pot. 'wspaniały, pierwszorzędny - przymiotnik; także: wspaniale, pierwszorzędnie-przysłówek': Film był super. Bawiłam się super. ang. super SUPER- przedrostek o znaczeniu 'nader, bardzo, w najwyższym stopniu', dodawany do rzeczowników i przymiotników, oznaczający najwyższe natężenie cechy, punkt szczytowy procesu, o którym informuje druga część wyrazu, np. supercena (= nadzwyczaj atrakcyjna cena), su-perfilm, superprodukcja, superzabawa; supernowoczesny, superpodniecający, superpłaski. UWAGA: przedrostek super-jest dziś bardzo modny i nadużywany, zwłaszcza w języku prasy i telewizji, i powinien być zastępowany innymi określeniami, np. zamiast super-atrakcja - niezwykła atrakcja, zamiast superoszczędny - nadzwyczaj oszczędny itd ang. super 'wspaniały, pierwszorzędny' z łac. super 'nad' SUPERATA 'nadwyżka towarów w magazynie lub pieniędzy w kasie, stwierdzona przez porównanie stanu rzeczywistego ze stanem wynikającym z rachunku': Supera-ta, podobnie jak manko, jest wynikiem pomyłki (np. przy przyjmowaniu towaru lub wydawaniu pieniędzy klientom) lub efektem nadużycia finansowego. lać. superatus 'przewyższony' SUPEREGO (czytaj: super-ego) 'w teorii psychologicznej Zygmunta Freuda: część osobowości człowieka, w której zapisane są normy moralne i wyuczone od rodziców, opiekunów i innych ludzi wzory zachowań i wartości duchowe': Superego spełnia w psychice człowieka funkcję kontrolną wobec popędów i instynków sfery id; niektórzy porównywali sferę ego do rozumu, zaś super-ego - do sumienia. od łac. super 'nad', ego 'ja' SUPERFOSFAT 'popularny sztuczny nawóz fosforowy, rozpuszczalny w wodzie': Superfosfatjest wytwarzany w reakcji fosforytu z kwasem siarkowym. Superfosfat jest stosowany pod wszystkie rośliny uprawne, najlepsze wyniki daje zastosowanie go na glebach zasadowych. ang. superphosphate SUPERLATYWY 'słowa wyrażające najwyższe uznanie dla kogoś, najwyższą pochwałę kogoś': Mówił o nim w samych superlatywach. SUPERLATYWNY 'wyrażający najwyższe uznanie, najwyższą pochwałę': Superlatywny ton. Superlatywne wypowiedzi. od łac. gradus superlativus 'stopień najwyższy' (np. w stopniowaniu przymiotników) SUPERMAN (czytaj: supermen) 'mężczyzna odznaczający się nadzwyczajnymi cechami psychicznymi i fizycznymi: inteligentny, niezwykle odważny, nadzwyczaj silny itd.': Pamiętam go jeszcze z tych czasów, gdy na wszystkich zawodach odnosił sukcesy i dziewczyny za nim szalały - któż by poznał tego dawnego supermana w podtatusiałym człowieczku, drepczącym do biura? Przybyły z odległej gwiazdy Superman, który bezustannie zbawia świat i walczy ze złem - to jeden z głównych bohaterów amerykańskiej wyobraźni. amer. supennan, postać z komiksów z początków XX w., popularna do dziś, zdaniem niektórych nawiązująca do idei "Uber-manscha" Nietzschego (jedno i drugie słowo oznacza nadczłowie-ka) SUPERMARKET 'duży, wielobranżowy sklep samoobsługowy': Nasz supermarket jest otwarty 7 dni w tygodniu. złożenie cząstki: super i ang. słowa market. SUPERNOWA albo GWIAZDA SUPERNOWA 'gwiazda zmienna, przekształcająca się w gwiazdę neutronową lub czarną dziurę w olbrzymim wybuchu, w którym odrzuca swoje części zewnętrzne': Przez całe miesiące po wybuchu gwiazda supernowa wydziela więcej energii niż 10 miliardów Słońc. Wybuch supernowej w stosunkowo nieodległych od Ziemi obszarach Galaktyki mógłby zniszczyć życie na naszej planecie. n.-lać. (i ang.) supemova SUPLEMENT 'dodatek do jakiejś publikacji, zwykle wydany nieco później, zawierający uaktualnienie i uzu- 711 SUPLIKACJE SUSPENS pełnienie informacji w niej zawartych': Suplement do słownika języka polskiego, zawierający najnowsze słownictwo polskie. Suplement do encyklopedii powszechnej zawiera szereg haseł nowych, a także informacje aktualizujące niektóre dawne hasła. lać. supplementum SUPLIKACJE 'w Kościele katolickim: pieśni błagalne, śpiewane zwłaszcza podczas jakichś klęsk': Wieczorem oblężeni zbierali się w kościele i śpiewali suplika-cje. SUPLIKA 'dawniej: pisemna prośba lub skarga': Chłopi, kłaniając się, wręczyli dziedzicowi suplikę, wypisaną przez nauczyciela ze szkółki wiejskiej. od łac. supplicatio 'publiczne modły' SUPPORT (czytaj: sapport) 'grupa muzyczna albo artysta (zwykle piosenkarz), których występ poprzedza koncert gwiazdy wieczoru': Wystąpią Edyta Bartosiewicz, Kult, jako support kapela Młode Lwy. ang. support SUPOZYCJA książk. l. 'domniemanie, przypuszczenie': Artykuł zawierał oszczercze supozycje. 2. w logice 'sposób użycia danego wyrażenia ze względu na jego rolę znaczeniową w wypowiedzi': Wyrażenie ojciec użyte w supozycji prostej, np. w zdaniu: "Mój ojciec ma 50 lat" - odnosi się do osoby ojca; w supozycji materialnej, np. w zdaniu: "Ojciec jest rzeczownikiem" - odnosi się do samego tego wyrażenia, jego materialnego kształtu, co zostało wykorzystane w słynnej zagadce w powieści Umberto Eco "Imię róży". lać. suppositio 'podkładanie' SUPREMACJA książk. 'wyższość, przewaga jakiejś osoby w pewnej dziedzinie, także: zwierzchnictwo, przewaga jakiegoś kraju lub jakiejś instytucji nad innymi': Supremacja mężczyzny w tradycyjnej rodzinie mieszczańskiej. Supremacja ekonomiczna i militarna mocarstw. Supremacja sejmu w polskim modelu parlamentarnym. niem. Suprematie z łac. supremus 'najwyższy' SURFING 'zabawa albo sport, polegające na ślizganiu się na stojąco na długiej, wąskiej desce unoszonej przez grzbiety fal morskich': Surfingjest bardzo popularny na zachodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych. SURFOWAĆ l. 'uprawiać surfing': Zaczęłam surfować w Kalifornii, a teraz chcę to kontynuować na naszym wybrzeżu. l.przen. 'poruszać się po intemecie': Surfować w sieci. ang. sufring, od surffale przybrzeżne' SUROGAT 'materiał zastępczy lub produkt zastępczy; także: coś abstrakcyjnego, co zastępuje coś innego, namiastka czegoś': Sacharyna to surogat cukru. Surogaty prawdziwej skóry. Petting to jedynie surogat prawdziwego seksu. od łac. surrogatus 'powołany zamiast kogoś innego' SURREALIZM albo NADREALIZM 'kierunek w sztuce współczesnej przełamujący normy artystyczne realizmu, szczególnie chętnie posługujący się absurdem i groteską, traktujący sztukę jako wyraz treści pozaświado-mych i pozarozumowych, ukazujący świat marzeń sennych i podświadomości': Nadrealizm w życiu i sztuce miał być przede wszystkim wyzwoleniem z zacieśnień i otamowań naszej wiedzy o świecie. Intelekt i inspirowany przezeń realizm artystyczny były dla Bretona synonimami wulgarnej przeciętności, nienawiści i płaskiej zarozumiałości, przeciwnej wszelkiemu rzeczywistemu wzlotowi duchowemu, moralnemu i artystycznemu. (Hutnikiewicz) SURREALISTA albo NADREALISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami surrealizmu': Do najsłynniejszych pisarzy surrealistów należą Andre Breton, Pauł Eluard i Louis Aragon. SURREALISTYCZNY albo NADREALISTYCZNY rzadziej: SURREALNY albo NADREALNY l. 'związany z surrealizmem': Malarstwo surrealistyczne chętnie sięgało do doświadczeń dadaistów i abstrakcjonistów, jego znanym na całym świecie przedstawicielem jest Salwador Dali. 2. 'absurdalny, niedorzeczny, przypominający świat widziadeł sennych': W surrealnej rzeczywistości tego koszmarnego urzędu wszystko było możliwe, o czym miał się przekonać już w pierwszym tygodniu swej pracy. fr. surrrealisme od: sur 'nad', realisme 'realizm'; "Manifest surrealizmu" został ogłoszony przez Andre Bretona w 1924 r. SURSUM CORDA (czytaj: sursum korda) 'w górę serca-łacińskie słowa wymawiane podczas mszy, w życiu codziennym używane w znaczeniu: nie traćcie ducha, odwagi': Milczeli, patrząc na ogrom śnieżnej przestrzeni. Wreszcie odezwał się mocnym głosem szef wyprawy: - Panowie, sursum corda, musi się udać, jeśli nie my, to kto tam pójdzie? lać. sursum corda, z Wulgaty (łacińskiego przekładu Biblii z IV w.) SURVIVAL (czytaj: serwajwel) 'szkoła przetrwania, w której uczy się umiejętności umożliwiających człowiekowi przeżycie w skrajnie trudnych warunkach': Na obozach survivalu "westmani" robią zadziwiające odkrycia: oto można przeżyć bez hamburgerów, koli, codziennego prysznica i telefonu komórkowego. ang. survival SUSPENS (czytaj: saspens) 'napięcie i niespodziewany zwrot w toku akcji filmu, widowiska albo powieści, opowiadania; chwyt służący wywołaniu napięcia i zaskoczeniu widza albo czytelnika': Film z suspensem nie może już dziś liczyć na taką kasę, jak jeszcze trzy lata temu. Był mistrzem suspensu w krótkich opowiadaniach. ang. suspens 712 SUSPENSA SYGNATARIUSZ SUSPENSA 'kara dla duchownego w Kościele katolickim, polegająca na zakazie wykonywania przez niego czynności religijnych lub urzędowych': Zazwyczaj suspensa ma charakter czasowego zawieszenia duchownego w jego czynnościach. SUSPENDOWAĆ 'w Kościele katolickim: wymierzać suspensę, zakazywać duchownemu - zwykle na pewien czas - wykonywać czynności religijne lub urzędowe' SUSPENSYWNY ksiąźk. 'zawieszający coś, zwłaszcza jakieś prawa lub postanowienia': Członkowie komisji podjęli uchwałę o charakterze suspensywnym, uznając, że natychmiastowe wdrożenie wszystkich tych postanowień mogłoby zachwiać równowagą budżetu. lać. suspensus 'zawieszony' SUTENER oficj. 'osoba zapewniająca prostytutce ochronę i pobierająca od niej część (zazwyczaj dużą) zarobku': Policja zatrzymała kilku sutenerów, którzy zmuszali do prostytucji przy drogach kobiety z Ukrainy i Bułgarii i zabierali im prawie cały zarobek. SUTENERSTWO oficj. 'utrzymywanie się z prostytucji uprawianej przez jakąś osobę w zamian za zapewnianie jej ochrony': W prawie polskim sutenerstwojest przestępstwem. jr. souteneur SUWERENNOŚĆ l. 'niezależność państwa, jego najwyższych władz, która przejawia się w stosunkach z innymi państwami oraz w decyzjach i stosunkach wewnętrznych': Suwerenność to także niepodzielne zwierzchnictwo nad całym terytorium państwowym, bez obcych enklaw. Po raz ostatni suwerenność utraciliśmy w wyniku paktu Ribbentrop - Mołotow. 2. 'niezależność w podejmowaniu decyzji': Suwerenność swojej decyzji podkreślał tym, że sąsiadów nawet nie spytał o zdanie. SUWERENNY 'taki, który odznacza się suwerennością; niezawisły': Suwerenny władca. Suwerenna decyzja. Kwestionowano w ogóle istnienie PRL jako państwa suwerennego. fr. souverain 'najwyższy, panujący' i ang. soyereign 'suweren' SWEET (czytaj: słit) 'odmiana jazzu, charakteryzująca się łagodnym tempem i sentymentalnym, "słodkim" brzmieniem': Sweet wykształcił się w Stanach Zjednoczonych w latach 30. XX w. Niektórzy krytycy muzyczni uważają go raczej za odmianę muzyki przypomi-nającąjazz, ale do niego nienależącą: sweet bowiem jest pozbawiony elementu improwizacji, jest muzyką skomercjalizowaną, zawierającą elementy wielu innych rodzajów muzyki. amer. sweet-jazz od sweet 'słodki' SWING (czytaj: słink) l. 'styl w muzyce jazzowej rozwijający się głównie w latach 30. i 40. XX w., odznaczający się kołyszącym, synkopowanym rytmem; także: charakterystyczny dla tego stylu rytm, oparty na synkopie': W swingu nastąpiło zwiększenie roli solisty i rozwój big-bandów. Słynni muzycy swingowi to m.in. Benny Goodman (oraz jego sławny big-band) i Duke El-lington. 2. 'utwór muzyczny w rytmie swinga': Tańczyć swinga. SWINGOWAĆ (czytaj: słingować) 'wykonywać utwór muzyczny w rytmie swinga; także: tańczyć swinga': Z dawnymi kolegami z zespołu spotykali się kilka razy w roku, żeby trochę poswingować. ang. swing, w podstawowym znaczeniu 'kołysać się' SYBARYTA 'człowiek zamożny, pędzący życie próżnia-cze, lubujący się w przyjemnościach i wygodach': W zamożnych krajach Zachodu, wśród osób z dziada pradziada należących do elity pieniądza, jest wielu sybary-tów, którzy rozkoszują się luksusowym życiem, nie musząc dbać o pomnażanie i tak olbrzymich majątków, natomiast we współczesnej Polsce, w której wszyscy, niezależnie od tego, ile już mają, chcieliby mieć więcej -sybaryta to zjawisko nieznane. SYBARYTYZM 'postawa sybaryty' SYBARYCKI 'charakterystyczny dla sybaryty, odznaczający się sybarytyzmem': Sybaryckie zachowania. Sy-baryckie życie. od nazwy gr. kolonii Sybaris, której mieszkańcy słynęli z zamiłowania do wygód i luksusu SYBILLA 'w starożytnej Grecji: wróżka przepowiadająca przyszłe zdarzenia, zwłaszcza nieszczęście i katastrofy (imię wielu wróżek)': Nieznajoma natychmiast opuściła pałac i nigdzie już jej później nie widziano. Mówiono, że była to wróżka, imieniem Sybilla. Owe zaś księgi, zwane odtąd Sybillińskimi, oddał król [Tarkwiniusz] na przechowanie do miejsca świętego i pieczę nad nimi powierzył specjalnym kapłanom. (Parandowski) KSIĘGI SYBILLIŃSKIE 'w mitologii: księgi, które sprzedała Sybilla Tarkwiniuszowi, zawierające przepowiednie i rady, jak postąpić w trudnych sytuacjach' gr. Sibylla SYGNATARIUSZ 'państwo, podpisujące umowę międzynarodową; także: dyplomata jakiegoś państwa, który w jego imieniu taką umowę podpisuje': Polska jest jednym z 35 sygnatariuszy Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. SYGNOWAĆ 'podpisywać coś swoim nazwiskiem, pseudonimem lub specjalnym znakiem, zwłaszcza podpisywać jakiś dokument lub porozumienie, nadając im moc prawną i biorąc odpowiedzialność za ich postanowienia': Swoje wczesne teksty literackie sygnował pseudonimem "Aster". Przeczytał im rozkaz generała, sygnowany z Krakowa. 31 sierpnia 1980 r. w Stoczni Gdańskiej Lech Wałęsa oraz wicepremier Mieczysław Jagielski sygnowali słynne porozumienie społeczne. Był to dokument sygnowany przez burmistrza. SYGNATURA l. 'specjalny znak lub napis na różnych dokumentach, umieszczany przez osobę lub instytucję, która je wystawia': Na papierach widniała sygnatura 713 SYJONIZM SYMBOLIZM znanej firmy. Koperta z sygnaturą Ministerstwa Kultury. 2. 'oznaczenie na książce, określające jej miejsce w bibliotece': Wypełniał zamówienia na książki, wpisując numer swojej karty bibliotecznej, nazwisko autora i tytuł oraz długą sygnaturę książki, złożoną z liter i cyfr. 3. w poligrafii 'numer na dolnym marginesie pierwszej i trzeciej strony arkusza drukarskiego, ułatwiający broszurowanie książki' 4. 'własnoręczny podpis lub znak artysty na jego dziele': Oglądali obrazy z sygnaturami Witkacego oraz dość dziwnymi często dopiskami, np. na temat piwa, które wypił, malując obraz. fr. signataire od łac. signare 'pieczętować, znaczyć' SYJONIZM 'ideologia i oparty na niej żydowski ruch narodowy, powstały przy końcu XIX w., którego celem było odbudowanie państwa żydowskiego w Palestynie': Syjonizm osiągnął swój cel w 1948 r., gdy po wycofaniu wojsk brytyjskich z Palestyny w Tel Awiwie proklamowano powstanie państwa Izrael. SYJONISTA 'zwolennik syjonizmu': Propaganda w wielu krajach, także w Polsce po 1968 r., przedstawiała syjonistów jako żydowskich nacjonalistów, a nawet rasis-tów. SYJONISTYCZNY 'związany z syjonizmem': Syjonistyczna ideologia. Syjonistyczne ugrupowanie. od słowa Syjon - nazwy wzgórza w Jerozolimie SYLIKON zob. SILIKON SYLOGIZM w logice 'schemat wnioskowania pośredniego, w którym z dwu zdań mających jeden składnik wspólny i po jednym składniku różnym wyprowadza się wniosek dotyczący związku tych różnych składników': Przykład sylogizmu to zdanie: Jeżeli stół jest meblem, a mebel jest rzeczą, to stół jest rzeczą. gr. syllogismós SYLUR w geologii 'trzeci okres paleozoiku, trwający od ok. 435 do 395 milionów lat temu': W sylurze pojawiły się w morzach pierwsze ryby. SYLURSKI w geologii 'związany z sylurem, pochodzący z tego okresu': W Polsce utwory sylurskie są spotykane m.in. w Górach Świętokrzyskich. niem. Silurformation od łac. nazwy szczepu brytyjskiego: Silures (wiele utworów sylurskich odkryli geolodzy w środkowej Anglii i Walii) SYMBIOZA l. w biologu 'współżycie organizmów dwóch różnych gatunków, korzystne dla nich obu lub (w nieco szerszym znaczeniu) korzystne dla jednego gatunku i nieprzynoszące szkody drugiemu': Symbioza bakterii azotowych z roślinami motylkowymi. Rak pustelnik żyje w symbiozie z ukwiałem: ukwiał żywi się odpadkami z tego, co upoluje rak, a "w zamian" broni go swymi parzydełkami. 2. przen. 'współżycie dwóch osób, firm, dziedzin, przynoszące im wzajemne korzyści': Symbioza medycyny i farmaceutyki. Symbioza siłowni i salonu masażu. SYMBIONT w biologii 'organizm żyjący w symbiozie z innym organizmem': Symbiontami mrówek i termitów są owady wielu innych gatunków. SYMBIOTYCZNY w biologii 'związany z symbiozą, żyjący w symbiozie': Korzyści wynikające ze współżycia symbiotycznego. Symbiotyczne glony. fr. symbiose z gr. symbiósis 'współżycie' SYMBOL l. 'rzecz, osoba, przedmiot itd. lub ich wizerunek, będące znakiem czegoś, kojarzące się z jakimś pojęciem i wywołujące w myśli pewne - zwłaszcza głębokie - treści': Serce jest symbolem miłości. Krzyż jest symbolem chrześcijaństwa i męki Chrystusa. Król Salomon jest symbolem mądrości. 2. 'ustalony znak, stosowany do oznaczania pewnych wielkości, jednostek miar artykułów handlowych; w chemii - do oznaczania pierwiastków; w matematyce - do oznaczania zbiorów, ich elementów, działań itd.': W tym słowniku w opisie każdego pierwiastka podany jest jego symbol, najczęściej będący skrótem nowołacińskiej nazwy, np. ameryk -symbol Am (skrót od: americium), bar - symbol Ba (skrót od: barium). 3. w literaturze i sztuce 'motyw lub zespół motywów, będących znakiem głęboko ukrytych, często niejasnych i niewyrażalnych wprost, treści': Do najbardziej znanych symboli literatury młodopolskiej należy rozdarta sosna z powieści Stefana Żeromskiego "Ludzie bezdomni" i chochoł z dramatu Stanisława Wyspiańskiego "Wesele". SYMBOLIKA 'zbiór jakichś symboli, najczęściej -symboli występujących w jakimś dziele sztuki, twórczości jakiegoś artysty lub w pewnym okresie albo prądzie artystycznym': Symbolika wiersza Leśmiana "Dziewczyna". Symbolika modernistyczna. Symbolika średniowiecza. SYMBOLIZOWAĆ 'być znakiem czegoś, oznaczać coś jako symbol': Korona i tron symbolizują władzę królewską. W Biblii tęcza symbolizuje zgodę między człowiekiem i Bogiem i jest znakiem nadziei. SYMBOLICZNY l. 'związany z symbolem, często: taki, który należy odczytywać w przenośnym, a nie dosłownym sensie': Symboliczny charakter wiersza. Wielu współczesnych religioznawców nadaje opowieściom ze Starego Testamentu symboliczny sens. 2. 'mający tylko wartość symbolu, znaku jakichś uczuć, a nie znaczenie dosłowne lub wartość materialną': Symboliczne gesty przed pomnikiem ofiar wojny. To była doprawdy symboliczna kwota. gr. symbolon 'znak rozpoznawczy' SYMBOLIZM 'kierunek w sztuce na przełomie XIX i XX w., propagujący posługiwanie się symbolami, odwołujący się do intuicji i stanów mistycznych, jako głównej metody poznania': Jednym z podstawowych założeń symbolizmu było wyrażenie za pomocą symboli nagłęb-szych, niewyrażalnych innymi środkami artystycznymi treści. 714 SYMFONIA SYMULTANICZNY SYMBOLISTA 'artysta, tworzący zgodnie z założeniami symbolizmu': Polscy symboliści to m.in. Zenon Prze-smycki, Stanisław Wyspiański i Jacek Malczewski. od tytułu manifestu symbolistów: "Le Symbolisme", opublikowanego w 1884 r. w Paryżu SYMFONIA l. 'utwór muzyczny przeznaczony na orkiestrę, oparty na formie sonatowej, złożony z czterech części, podporządkowanych tematowi melodycznemu, różniących się charakterem': Wysłuchaliśmy wspaniałej symfonii Krzysztofa Pendereckiego "II Christmas Sym-phony". 2. 'harmonijne zespolenie jakichś elementów': Symfonia barw. Symfonia kształtów. SYMFONIK- 'kompozytor tworzący symfonie; także: dyrygent orkiestry symfonicznej lub jej członek': Do znanych polskich symfoników należą m.in. Karol Szy-manowski i Witold Lutosławski. Wiele osób wspomina znakomitego symfonika - Herberta von Karajana i jego znaną orkiestrę. SYMFONICZNY 'odnoszący się do symfonii lub do orkiestry, w której skład wchodzą instrumenty smyczkowe, dęte i perkusyjne, przeznaczony na taką orkiestrę': Utwór symfoniczny. Koncert symfoniczny. Orkiestra symfoniczna. fr. symphonie zgr. symphónia 'współbrzmienie' SYMONIA 'świętokupstwo - sprzedaż stanowisk i godności w Kościele katolickim, rozpowszechniona w średniowieczu': Praktyka symonii była gorąco potępiana przez ruchy reformacyjne. lać. śr. simonia od imienia Szymona Maga (lać. Simon), który chciał od apostołów kupić dar czynienia cudów SYMPLIFIKACJA książk. 'takie uproszczenie jakiegoś zagadnienia, które jest zarazem jego spłyceniem': Jeden z recenzentów pracy habilitacyjnej krytycznie wypowiedział się ojej zawartości, uznając, że sposób potraktowania tematu przez autora to symplifikacja złożonego procesu psychologicznego. SYMPLIFIKOWAĆ książk. 'dokonywać symplifikacji': Symplifikować czyjś wywód. Symplifikować jakieś zagadnienie. SYMPLICYSTYCZNY książk. 'mający charakter symplifikacji, spłycający coś': Symplicystyczne ujęcie problemu. Symplicystyczne streszczenie czyjegoś wywodu. lać. śr. simplificare 'upraszczać' od łac. simplex, dopełniacz: simp-licis 'prosty' SYMPOZJUM 'spotkanie specjalistów zjakiejś dziedziny lub jakichś dziedzin, poświęcone omówieniu określonych zagadnień, zwłaszcza duże spotkanie międzynarodowe' : Na wielkim sympozjum w Nowym Jorku dyskutowano o problemie alternatywnych źródeł energii. W Warszawie odbyło się sympozjum naukowe, poświęcone problemom leczenia nowotworów. gr. sympósion 'uczta' (na której prowadzono rozmowy o nauce i sztuce, oglądano występy artystów itd.) SYMPTOM 'objaw, oznaka, przejaw czegoś, zwłaszcza czegoś ocenianego ujemnie': Jest to symptomem niebezpiecznej degeneracji aparatu bezpieczeństwa w Polsce. Pierwsze symptomy choroby pojawiły się wieczorem. SYMPTOMATYCZNY 'taki, który ma typowe objawy, symptomy czegoś; znamienny, charakterystyczny dla czegoś': Jest to wypowiedź symptomatyczna dla tego polityka, który zawsze mówił aluzyjnie. Symptomatyczne, że nie zaprzeczył on tym oskarżeniom. gr. symptoma 'zbieg okoliczności' SYMPTOMATOLOGIA 'dział medycyny, to samo, co semiotyka w 2. znaczeniu' złożenie słowa: symptom i cząstki: -logia od gr. logos 'nauka, sło- SYMULACJA l. 'udawanie czegoś po to, by kogoś wprowadzić w błąd': On jest zupełnie zdrowy, to tylko symulacja choroby. 2. w technice 'odtwarzanie, imitowanie występujących w naturze zjawisk, procesów, struktury obiektów materialnych itd. - w sztucznych warunkach, za pomocą środków technicznych, mające na celu lepsze ich poznanie tych zjawisk naturalnych i przewidywanie ich przebiegu w przyszłości': Symulacja lotu statkiem kosmicznym. Symulacje rozwoju sytuacji ekonomicznej w Polsce. SYMULANT 'osoba, która symuluje, udaje coś po to, by kogoś wprowadzić w błąd': Okazało się, że kilku żołnierzy umieszczonych w izbie chorych to symulanci. SYMULATOR 'urządzenie techniczne imitujące działanie jakiegoś urządzenia w prawdziwych warunkach': Symulator lotu modeluje zachowanie się rzeczywistego statku powietrznego, jest powszechnie wykorzystywany do szkolenia pilotów. Symulator uszkodzeń jest przeznaczony do pozorowania przez instruktora uszkodzeń mogących zaistnieć podczas lotu. SYMULOWAĆ l. 'udawać coś po to, żeby kogoś wprowadzić w błąd': Symulował, że pije, a w rzeczywistości wylewał zawartość kolejnych kieliszków za siebie. 2. 'imitować w warunkach sztucznych jakieś zjawiska i procesy': Symulować warunki lotu. SYMULACYJNY l. 'związany z symulacją - udawaniem': Masz takie zdolności symulacyjne, że powinieneś zostać aktorem. 2. 'związany z symulacją- imitowaniem pewnych procesów w sztucznych warunkach': Urządzenia symulacyjne. ang. simulation, łac. simulatio 'udawanie' SYMULTANICZNY l. 'jednoczesny, dziejący się jednocześnie lub działający jednocześnie z czymś': Tłumaczenie symultaniczne, konieczne np. podczas rozmów dyplomatów z różnych krajów, wymaga nie tylko doskonałej znajomości języka obcego, lecz także bardzo trudnej umiejętności jednoczesnego mówienia, słuchania i tłumaczenia. Symultaniczna partia szachów. 2. 'związany z symultanizmem, wykonany zgodnie z jego 715 SYN- SYNDYKAT zasadami': Symultaniczna powieść DOS Passosa. Scena symultaniczna. SYMULTANA albo SYMULTANKA 'rozgrywka szachowa, polegająca na tym, że jeden szachista, zazwyczaj wielki mistrz, rozgrywa jednocześnie partię z wieloma przeciwnikami, podchodząc kolejno do szachownic i po kilku sekundach namysłu wykonując ruch': Najwięksi mistrzowie szachowi potrafią rozgrywać symultany z zawiązanymi oczami: siedząc pośrodku sali, wokół której rozstawione są szachownice, potrafią oni zapamiętać sytuację na każdej z nich - i informowani o kolejnym ruchu przeciwników - mówią, jak należy nań odpowiedzieć. SYMULTANIZM l. w nauce o literaturze 'dwudziestowieczna technika narracyjna, polegająca na przedstawianiu niezależnych od siebie zdarzeń, zachodzących jednocześnie w odległych miejscach': Sy-multanizm występuje np. w takich dziełach, jak "Drogi wolności" Jeana Paule'a Sartre'a i "Ulisses" Jamesa Joyce'a. W literaturze polskiej symultanizm występuje np. w powieści Józefa Wittiina "Sól ziemi" i powieściach Andrzeja Kuśniewicza "Strefy" oraz "Królestwo Obojga Sycylii". 2. w teatrze 'jednoczesne rozgrywanie akcji w kilku miejscach, np. na scenie podzielonej na różne fragmenty': Reżyser poetyckiego przedstawienia, zbudowanego z wierzy Leśmiana, wykorzystał symultanizm: ze sceny na widownię wchodziło kilku aktorów, mówiących swoje teksty, równocześnie kilku innych grało w różnych miejscach na fujarkach z wikliny i strugało ludowe rzeźby. 3. w filmie 'technika, polegająca na łączeniu akcji, rozgrywających się w tym samym czasie, lecz w innych miejscach lub w różnym czasie w tym samym miejscu': Przykładem symultanizmu filmowego jest dzieło Jima Jarmuscha "Noc na Ziemi", którego akcja rozgrywa się w pięciu miastach świata w tym samym czasie. niem. simultan z łac. śr. simultaneus 'równoczesny' SYN- 'cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'razem', wskazująca, że określają one zjawiska albo cechy występujące ze sobą wspólnie lub zjawiska występujące jednocześnie, np. synchronia, synestezja' gr. syn 'razem' SYNAGOGA 'świątynia żydowska, zwłaszcza duża': Modły w synagodze. Hitlerowcy wysadzili synagogę w Warszawie. tac. synagoga z gr. synagogę 'zgromadzenie' SYNCHRONIA l. ksiąźk. 'jednoczesne występowanie pewnych zjawisk, procesów lub zdarzeń': Zastanawiała go synchronia pewnych kontaktów prezesa z przelewami znacznych sum na konto banku w Liechtensteinie. 2. w językoznawstwie 'ujmowanie zjawisk językowych w określonym momencie czasowym, a nie w przekroju czasowym': Synchronia dominuje w obecnym językoznawstwie, w którym chętniej rozpatruje się np. współczesne zjawiska w polszczyźnie i innych językach, niż porównuje te zjawiska w rozwoju historycznym. SYNCHRONICZNY l. ksiąźk. 'zachodzący w tym samym czasie': Synchroniczne zjawiska. 2. w językoznawstwie 'związany z ujmowaniem zjawisk językowych w określonym momencie czasowym': Profesor Dorosze-wski krytykował niektórych swych uczniów za to, że ograniczają się do płaszczyzny synchronicznej, pomijając diachronię - ukazanie rozwoju historycznego i ewolucji zjawisk językowych. SYNCHRONIZACJA 'zgranie z czasie dwu lub więcej zjawisk, procesów lub działań': Synchronizacja śpiewu i podkładu instrumentalnego. Synchronizacja dźwięku i obrazu w filmie. SYNCHRONIZATOR 'sprzęgło z urządzeniem syn-chronizującym prędkość obrotów elementów wirujących': Synchronizator jest stosowany np. w samochodowych skrzyniach biegów. SYNCHRONIZOWAĆ 'powodować zgranie jakichś zjawisk, elementów itd. w czasie': Synchronizować dźwięk z obrazem. Przed rozpoczęciem akcji policjanci zsynchronizowali czas na zegarkach. złożenie cząstki: syn- i gr. chrónos 'czas' SYNDROM l. 'zespół cech albo objawów, który jest charakterystyczny dla jakiegoś zjawiska, dla czyjegoś zachowania albo postępowania, a oceniany zwykle jako nieprzyjemny albo niepożądany': Syndrom katastrofy, do której podobno dąży nasza gospodarka, jest upowszechniany nie tylko przez partie prawicowe. Syndrom jedynaczki ciążył jej przez długie lata. 2. w medycynie 'zespół objawów charakterystyczny dla danej choroby, który umożliwia jej rozpoznanie': Syndrom choroby wieńcowej. ang. syndrome z gr. syndrome 'zbiegowisko' SYNDYK l. w prawie polskim 'zarządca majątku firmy, która zbankrutowała, przeprowadzający jej likwidację i dzielący majątek między wierzycieli': Syndyk jest wyznaczany przez sąd, syndykiem może być też osoba prawna. 2. w kodeksach niektórych krajów zachodniej Europy 'przedstawiciel jakiegoś urzędu lub samorządu terytorialnego, mający pełnomocnictwo do prowadzenia spraw przed sądem; także: radca prawny' p.-fac. syndicus od gr. syndicos 'obrońca przed sądem' SYNDYKAT l. inaczej: KONSORCJUM w ekonomii 'grupa przedsiębiorstw, tworzących zrzeszenie, mające na celu dokonanie jakiegoś wielkiego, wspólnego przedsięwzięcia': Trzy wielkie firmy zawiązały syndykat, który wygrał przetarg na budowę autostrady. 2. przen. 'grupa przestępców lub organizacji przestępczych, zawiązana po to, by wspólnie dokonać przestępstwa przynoszącego duże zyski': Syndykat gangsterów, zawiązany po to, by dokonać wielkiego skoku na bank. Syndykat zbrodni. amer. syndicate - w znaczeniu dość szerokim 'grupa ludzi lub firm wspólnie pracujących, by osiągnąć duże zyski' 716 SYNEKDOCHA SYNONIMIA SYNEKDOCHA w nauce o literaturze 'figura stylistyczna, polegająca na użyciu nazwy całości zamiast nazwy części lub nazwy części zamiast nazwy całości': Synekdo-chy używamy mówiąc: wejdź w mój próg - zamiast: wejdź do mojego domu, oraz mówiąc: oddział liczył 40 głów - zamiast 40 ludzi. lać. synecdoche z gr. synekdoche SYNEKURA 'dobrze płatna praca, nie wymagająca wysiłku ani kwalifikacji': Zasłużeni partyjni koledzy rządzących mogą oczekiwać na synekury w radach nadzorczych spółek skarbu państwa i w niezliczonych rządowych agencjach. ang. sinecure od łac. sine cura 'bez troski' SYNERGIA inaczej: SYNERGIZM w różnych naukach i dziedzinach 'współdziałanie wielu różnych czynników w jakimś procesie, zjawisku, działaniu': W fizjologii sy-nergia polega na współdziałaniu różnych grup mięśni przy wykonywaniu pewnych czynności, zaś w medycynie na wspólnym działaniu kilku leków. SYNERGIZM l. 'to samo, co synergia' 2. 'pogląd religijny, głoszący, że zbawienie osoby ludzkiej wymaga współdziałania dwóch czynników (z których żaden z osobna nie jest wystarczający): łaski Boga i woli człowieka' SYNERGICZNY rząd. SYNERGETYCZNY, SYNER-GISTYCZNY w różnych naukach i dziedzinach 'współdziałający z innym czynnikiem, elementem lub narządem i często wzmacniający jego działanie': Mięśnie synergiczne i antagonistyczne. Synergiczne narządy. Synergiczne czynniki. od gr. synergós 'współdziałający' SYNESTEZJA w psychologii 'zjawisko polegające na ścisłym kojarzeniu wrażeń odbieranych różnymi zmysłami, np. dźwięku i koloru, zapachu i smaku': Przejawem synestezji są takie wyrażenia językowe, jak ostry dźwięk, cieple brzmienie, miękki ruch, zimny kolor. Sy-nestezjajest właściwością postrzegania wielu artystów, wśród literatów zasłynął z niej zwłaszcza Artur Rimbaud, opisujący barwy głosek. SYNESTEZYJNY w psychologii 'oparty na synestezji': Synestezyjne postrzeganie. Synestezyjna metaforyka wiersza. złożenie cząstki: syn- i gr. aisthesis 'czucie' SYNKOPA w muzyce 'przesunięcie naturalnego akcentu w takcie na dźwięk nieakcentowany przez wydłużenie wartości muzycznej nuty nieakcentowanej': Synkopa nadaje opartym na niej kompozycjom, np. niektórym kompozycjom jazzowym, zwłaszcza związanym ze swingiem, charakterystyczny rytm. SYNK-OPOWANY w muzyce 'oparty na synkopie': Syn-kopowane rytmy tańców ludowych. fr. syncope z gr. synkope 'obcięcie' SYNKRETYZM l. 'łączenie w całość elementów różnych poglądów filozoficznych lub doktryn religijnych, społecznych itd.': Synkretyzm obyczajowy. Synkre-tyzm szesnastowiecznych systemów filozoficznych, usiłujących pogodzić platonizm z arystotelizmem. 2. w językoznawstwie 'wielofunkcyjność jakiejś końcówki fleksyjnej': Synkretyzm końcówki "-i" w odmianie sło-wa: pieśń. 3. w psychologii 'postrzeganie pewnych sytuacji, rzeczy, zjawisk całościowo, spowodowane brakiem zdolności analizy': Synkretyzm występuje np. u małych dzieci. SYNKRETYCZNY 'będący połączeniem różnych elementów': Synkretyczna doktryna filozoficzna. Synkre-tyczny styl w sztuce. gr. synkretismós 'połączenie, zespolenie, m.in. sojusz na wojnie' SYNOD l. 'w Kościele katolickim: zjazd duchowieństwa jakiejś diecezji lub zjazd biskupów jakiejś metropolii lub kraju; także: organ doradczy papieża, w którego skład wchodzą osoby duchowne i świeckie': Synod diecezjalny. Zjazd biskupów całego kraju to synod plenarny. Papież zwołuje synod, by zasięgnąć rady w sprawach umacniania wiary, pogłębienia dyscypliny kościelnej i rozważenia sposobów zwiąanych z działalnością Kościoła w świecie. 2. 'w Kościele prawosławnym: stała rada biskupów' 3. 'w Kościele protestanckim: zjazd osób duchownych i świeckich, stanowiący nadrzędną władzę kościelną w danym kraju' SYNODALNY 'związany z synodem w l. 2. lub 3. znaczeniu': Dokumenty synodalne. lać. kość. synodus z gr. synodos 'zejście się' SYNONIMIA l. w językoznawstwie 'relacja jednoznaczności między wyrazami: albo braku jakichkolwiek różnic między znaczeniami dwóch wyrazów, albo istnieniem tylko różnic drugorzędnych': Synonimia dokładna, czyli brak jakichkolwiek różnic między znaczeniami dwóch wyrazów, np. między wyrazami: jeśli i jeżeli, dziś i dzisiaj, jest w języku zjawiskiem dość rzadkim. Znacznie częstsza jest synonimia związana z istnieniem drugorządnych, zwłaszcza stylistycznych różnic między dwoma wyrazami, np. małżonka i żona, twarz i gęba. l. pot. 'relacja bliskoznaczności': Synonimia jest wykorzystywana w krzyżówkach i zagadkach językowych. SYNONIM l. w językoznawstwie 'wyraz, który ma to samo znaczenie, co inny wyraz, lub różni się od niego tylko drugorzędnymi cechami znaczeniowymi': Szczególnie wiele synonimów mają nazwy pojęć częstych lub szczególnie wyodrębnionych w świadomości społecznej, np. taniego wina, stosunków miłosnych, młodej, ładnej kobiety itd. 2. 'wyraz bliskoznaczny': Synonim kaloryfera w tej krzyżówce to grzejnik. SYNONIMIKA w językoznawstwie 'zasób synonimów': Szczególnie bogatą synonimiką odznaczają się teksty Stefana Żeromskiego. 717 SYNOPTYKA SZABER SYNONIMICZNY w językoznawstwie 'związany z sy-nonimią, równoznaczny lub bliskoznaczny': Synonimicz-ne konstrukcje językowe. Definicja synonimiczna. fr. synonyme z gr. synonymos 'mający to samo imię, równo-imienny' SYNOPTYKA inaczej: METEOROLOGIA SYNOPTYCZNA 'dział meteorologii, obejmujący badanie procesów atmosferycznych zachodzących w różnych miejscach, zestawianie danych dotyczących tych procesów i prognozowanie na tej podstawie pogody dla różnych obszarów' SYNOPTYK 'meteorolog zajmujący się synoptyką, opracowujący prognozy pogody': Synoptycy przewidują wzrost zachmurzenia i opady. SYNOPTYCZNY l. 'związany z synoptyką - działem meteorologii': Mapy synoptyczne. Prognozy synoptyczne. 2. 'zestawiający w zwięzłej formie elementy jakiejś całości i umożliwiający wyrobienie ogólnego poglądu na nią': W swej rozprawie umieścił szereg tablic synoptycznych, w których zestawił wiele różnorodnych danych dotyczących obyczajów i kultury współczesnych Polaków. O Ewangelie synoptyczne 'trzy najstarsze Ewangelie (św. Mateusza, Marka i Łukasza) zawierające cały szereg podobieństw i często wydawane razem w formie synopsy': Niektórzy przypuszczają, że Ewangelie synoptyczne pochodzą od jednego, zaginionego tekstu opowieści o życiu Jezusa. SONOPSA 'zestawienie Ewangelii synoptycznych w równoległych kolumnach, tak, by odpowiadające sobie fragmenty były obok siebie' SYNOPSIS (czytaj: synpos-is) książk. 'przegląd czegoś, zestawienie (np. artykułów); także: skrót scenariusza' od gr. synopsis 'przegląd' SYNTEZA l. książk. 'połączenie pewnych elementów w całość; także: całość będąca efektem tego połączenia': W swej twórczości artysta dokonuje syntezy elementów należących do różnorodnych kultur. Zbiór poezji Goethego "Dywan Zachodu i Wschodu" jest syntezą pierwiastków dwu -jakże różnorodnych - tradycji kulturalnych w twórczości wielkiego pisarza. 2. książk. 'całościowe ujęcie czegoś, zwłaszcza takie, które wiąże się z uogólnieniem wniosków wynikających z poszczególnych elementów tego': W książce Jacka Trznadla znajdujemy analizy poszczególnych wierszy Leśmiana i - będącą ich podsumowaniem - syntezę twórczości poety. 3. w chemii 'reakcja polegająca na łączeniu się substancji prostych w związki lub związków prostych w bardziej złożone': Reakcja syntezy chemicznej przebiega według wzoru: A + B = AB. 4. w filozofii Hegla 'połączenie tezy i antytezy w nową jakość': Za naczelne prawo logiki Hegel uważał prawo dialektyczne: że każdemu prawdziwemu twierdzeniu odpowiada nie mniej prawdziwe przeczenie, każdej tezie antyteza, z których potem wyłania się synteza. (Tatarkiewicz) SYNTEZATOR albo SYNTETYZATOR 'elektroniczny instrument muzyczny, zwykle klawiszowy, lub u- rządzenie elektroniczne w studiu nagraniowym, które wytwarzają, przetwarzają i łączą dźwięki z impulsów elektrycznych': W pracy kompozytorskiej często posługuję się syntezatorem. SYNTETYZOWAĆ rzadziej SYNTEZOWAĆ l. książk. 'dokonywać syntezy - połączenia pewnych elementów w całość': W mitologii greckiej zsyntetyzowane zostały wierzenia różnych plemion starożytnych Greków. 2. książk. 'dokonywać uogólnienia, przechodzić od rozważań szczegółowych lub szczegółowych wyników badań do wniosków ogólnych': Syntezując wyniki badań swego zespołu stwierdził, że nowy produkt wpływa korzystnie na zdrowie i nie ma prawie żadnych działań ubocznych. 3. w chemii 'dokonywać syntezy chemicznej, by uzyskać związek złożony': Syntetyzować amoniak. 4. w technice 'przetwarzać pewne sygnały lub dane i łączyć je, osiągając nowe jakości': Syntetyczny dźwięk i obraz na koncertach Jeana Michela Jarre'a. SYNTETYCZNY l. 'otrzymany na drodze syntezy chemicznej': Włókna syntetyczne, np. włókna akrylowe, otrzymywane są w wyniku polimeryzacji. 2. 'łączący w całość różne elementy, uogólniający je, całościowy': Przedstawił nam skrótowe opracowanie, zawierające syntetyczne dane o przeprowadzonych operacjach. gr. synthesis 'złożenie' SYZYF 'w mitologii greckiej: król Koryntu, który zdradził tajemnice Zeusa, poznane w czasie uczty na Olimpie, a potem - za życia - długo oszukiwał bogów, unikając ich kary': Tanatos uciął mu pukiel włosów i knąbmą duszę zabrał do podziemi. W Hadesie wymierzono mu ciężką karę: miał wynieść ciężki kamień na bardzo wysoką i stromą górę. Syzyf natychmiast zabrał się do roboty, sądząc, że z łatwością to uczyni, a potem już będzie miał święty spokój. Wydźwignął ów głaz prawie pod sam szczyt, gdy wtem skała wyślizgnęła mu się z rąk i spadła na dół. Za drugim razem to samo, i za trzecim, i za dziesiątym. Zawsze. (Parandowski) () Syzyfowa praca 'ciężka praca, nie przynosząca żadnych rezultatów, daremny trud': Próbowałem zlikwidować na działce perz, ale to syzyfowa praca. gr. Sisyphos SZABAS albo SZABAT 'w judaizmie: świąteczny dzień odpoczynku, który trwa od wieczoru w piątek do wieczoru w sobotę': Żydzi przestrzegają w szabat zakazu pracy, który obejmuje 39 czynności. SZABASOWY 'związany z szabasem': Szabasowa modlitwa. Szabasowe świece. Szabasowa wieczerza. hebr. szabbat'odpoczynek' SZABER 'przywłaszczenie sobie rzeczy pozostawionych bez opieki; także: rzeczy w ten sposób przywłaszczone': Po zakończeniu wojny tysiące ludzi ruszyło na szaber na opuszczone miasteczka niemieckie. SZABROWAĆ 'przywłaszczać sobie cudze mienie, pozostawione bez opieki': Grupy łotrów kradły i szabro- 718 I SZACH SZARADA wały, niekiedy też dopuszczały się napadów rabunkowych i zabójstw. SZABROWNIK 'ten, kto szabruje': Szabrownicy pobili starego niemieckiego doktora, który został w miasteczku, i zgwałcili jego córkę. zapożyczenie wewnętrzne: z dawnego języka złodziejskiego, w którym szaber był to łom, używany do wyważania drzwi I SZACH 'tytuł dawnych władców niektórych państw muzułmańskich, w XX w. używany przez władcę Iranu; także: osoba nosząca ten tytuł': Reza Pahiawi był szachem Iranu od 1925 do 1941 r. SZACHNINSZACH 'szach szachów - tytuł dawnych władców niektórych państw muzułmańskich, w XX w. używany przez władcę Iranu; także: osoba nosząca ten tytuł': Mohammad Reza Pahiawi, szachinszach Iranu, zmuszony został w 1979 r. do ucieczki z kraju ogarniętego rewolucją. pers. szach 'król' II SZACH 'w grze w szachy: sytuacja, gdy król dostaje się pod bicie jakiejś figury; także: słowo wypowiadane w tej sytuacji przez tego gracza, który wykonał swą figurą taki ruch, że król przeciwnika znalazł się pod biciem': Jego król był pod szachem. Powiedział: - Szach! i zatarł ręce. SZACHOWAĆ l. 'w grze w szachy: stawiać króla przeciwnika pod szachem' l.przen. 'stawiać kogoś w trudnej sytuacji, pod jakimś względem zagrażającej mu': Skrzętnie zbierał kompromitujące informacje o swych politycznych przeciwnikach, chcąc ich w odpowiedniej chwili zaszachować. z dawnego niem. schach z pers. SZAFIR 'odmiana korundu, minerał mający postać przezroczystych, najczęściej niebieskich kryształów, ceniony kamień szlachetny': Szafir, podobnie jak i druga odmiana korundu - rubin, to minerał niezwykle twardy. Szafiry bywają także różowe oraz złociste, największym ich producentem są: Australia, Tajlandia i kraje wschodniej Afryki. SZAFIROWY l. 'zrobiony z szafirów, zawierający szafiry': Szafirowa bransoleta 2. 'mający kolor szafiru, niebieski': Szafirowe niebo. lać. sapphirus (słowo występujące w wielu językach starożytnych i nowożytnych) SZAMAN 'w religiach wielu ludów, zwłaszcza wśród Eskimosów: czarownik, będący pośrednikiem między światem duchów i ludzi, mający też posłuch jako znachor i doradca w trudnych sprawach': Jakuci wierzą, że wielcy szamani otrzymują swą moc czarodziejską od boga Ułu-Tojana. SZAMANIZM 'forma religii, w której rolę kapłana odgrywa szaman, wierzy się w istnienie życia pozagrobowego i istnienie duchów, oddziałujących na wszelkie aspekty ludzkiego życia': Zdaniem niektórych religioznawców szamanizm to forma religii i magii, która występuje na etapie rozkładu wspólnoty pierwotnej, przed pojawieniem się społeczeństwa klasowego. fr. chamane z języka tunguskiego SZAMOT 'gatunek gliny, po wypaleniu w bardzo wysokiej temperaturze i zmieleniu, dodawanej do wyrobów ogniotrwałych, np. cegieł i płytek' SZAMOTOWY 'związany z wypalaniem szamotu, wykonany z gliny ogniotrwałej': Piec szamotowy. Cegieł szamotowych, wykonanych z szamotu i gliny plastycznej, używa się do omurowywania pieców. niem. Schamotte SZAMPAN l. pot. 'gazowane wino': Wypili butelkę taniego, rosyjskiego szampana. Strzeliły korki od szampana. 2. 'białe, gronowe wino (naturalnie) musujące, produkowane we francuskiej Szampanii': Szampan należy do win drogich i wykwintnych. SZAMPANKA 'szeroki kieliszek do szampana' SZAMPAŃSKI l. 'związany z francuską Szampanią': Szampańskie wina, sławne w świecie. 2. 'doskonały, wyśmienity; także: błyskotliwy, pełen temperamentu': Szampańska zabawa. Szampański nastrój. Szampańska dziewczyna. fr., oryginalny szampan ma na etykiecie napis "Vin de Champagne" SZANTA dawniej: 'pieśń śpiewana przez marynarzy w czasie pracy przy żaglach; dziś: każda pieśń lub piosenka żeglarska': Festiwal szant. ang. shanty, chanty zfr. chanter SZANTAŻ 'zmuszanie kogoś do pewnych działań pod groźbą ujawnienia kompromitujących go informacji': Osoby zajmujące najwyższe stanowiska w państwie między innymi dlatego muszą być ludźmi o uczciwej przeszłości i nienagannej postawie moralnej, by nikt nie mógł niczego wymusić na nich szantażem. SZANTAŻYSTA 'osoba, która stosuje wobec kogoś szantaż': Szantażystami okazali się dwaj agenci służb specjalnych, którzy założyli podsłuch w domu polityka. SZANTAŻOWAĆ 'zmuszać kogoś do pewnych działań, grożąc ujawnieniem kompromitujących go informacji': Prezes był szantażowany przez byłą księgową, która żądała od niego dość znacznej sumy w zamian za milczenie o nielegalnych transakcjach dokonywanych niegdyś w firmie. Szantażowała kochanka, że jeśli j ą porzuci, jego żona o wszystkim się dowie. fr. chantage SZARADA 'zagadka w formie wiersza, w którym w jakiś sposób zaszyfrowane zostało pewne zdanie lub pewien wyraz': Pan zgaduje szarady?... Posłałem taką: Pierwsze i drugie - to zwierz kopytkowy, / Pierwsze i trzecie - ozdabia damskie głowy; / Wszystkie razem na wojnie strasznie goni, / Niech nas Pan Bóg od tego zabroni. Pan wie-, co to?... Pierwsze i drugie - to jest: ko-za; pierwsze ' 719 SZARA STREFA SZETLAND trzecie - to jest: ko-ki, a wszystkie - to są: Ko-za-ki. (Prus) SZARADZISTA 'osoba układająca szarady' fr. charade SZARA STREFA 'przedsiębiorstwa i ich właściciele prowadzący działalność gospodarczą, od której, niezgodnie z prawem, nie są płacone podatki, albo które w inny sposób narażają na straty skarb państwa': Ograniczenie szarej strefy w gospodarce to jedno z ważnych zadań polityki ekonomicznej rządu. ang. grey area SZARIJAT 'religijne prawo islamu, zawierające normy dotyczące kultu, normy etyczne oraz podstawy prawa w różnych obszarach życia': W krajach muzułmańskich szarijat odgrywa bardzo ważną rolę, choć istnieje w nich zazwyczaj także prawo podobne do kodeksów europejskich. ar. szari'a 'właściwa ścieżka' SZARLATAN 'oszust, który zwodzi ludzi swymi rzekomymi umiejętnościami lub uzdolnieniami i wykorzystuje ich łatwowierność dla swych korzyści materialnych': Wiele osób korzysta z porad rozmaitych "uzdrowicieli", zwykle szarlatanów i naciągaczy, niemających żadnego wykształcenia medycznego. SZARLATANERIA 'oszukiwanie, zwodzenie ludzi swymi rzekomymi umiejętnościami': Po serii kompromitacji w latach 20. XX w. słynnych mediów na seansach z duchami przynajmniej ten rodzaj szarlatanerii jest obecnie rzadki. SZARLATAŃSKI 'związany z szarlatanem lub szarlatanerią': Oskarżono go o szarlatańskie praktyki. wl. ciarlatano, pierwotnie 'handlarz zachwalający głośno swoje towary i używający różnych sztuczek, żeby przyciągnąć klientów', dawniej w polszczyźnie 'kuglarz, oszust' (często w postaci: ciarla-tan) SZARŻA l. 'atak oddziałów jazdy na nieprzyjaciela na rozpędzonych koniach': - Jakże natrą!... Gdy hufiec tu dzielny, tam dziarski, / Z owej strony Królewski, z tej strony Cesarski, / Chorągiewek tysiące i barwy pułkowe: / Niebieskie, żółte, białe i amarantowe... / Szarży podobnej dawno nie widziały dzieje! (Norwid) l.prze-starz. 'ranga, stopień, zwłaszcza w wojsku' SZARŻOWAĆ l. 'o oddziałach jazdy: atakować nieprzyjaciela na rozpędzonych koniach': Czy rzeczywiście w czasie II wojny światowej polscy ułani szarżowali na czołgi? l.przen. 'wpadać w przesadę, przekraczać dopuszczalne granice': No, z tym strzelaniem w gabinecie to pan przeszarżował! fr. charge SZASZŁYK 'potrawa z kawałków mięsa, boczku i warzyw, nadzianych na długi szpikulec i upieczonych nad ogniem, w piekarniku lub na grillu': Szaszłyk podaje się na gorąco, z przyprawami i pieczywem. SZASZŁYKARNIA 'miejsce lub lokal, w którym piecze się i podaje szaszłyki': Na wczasach zachodziliśmy często do znakomitej szaszłykami nad brzegiem jeziora. tur. sziszlik od: szisz 'rożen' SZEJK l. 'w krajach arabskich: pierwotnie naczelnik plemienia lub wsi, potem - zwierzchnik muzułmańskiej jednostki administracyjnej, gminy religijnej': Rozbijała się po Paryżu luksusowym samochodem z szejkiem arabskim, który swą bajeczną fortunę zawdzięczał złożom ropy, znajdującym się pod jałowymi piaskami pustyni. 2. 'w krajach arabskich: tytuł używany w odniesieniu do starszych, szanowanych osób' SZEJKANAT 'w krajach arabskich: jednostka administracyjna podległa władzy szejka' od ar. szejch 'naczelnik, starzec' SZELF 'przybrzeżna, płytka część dna morskiego lub oceanicznego, kończąca się uskokiem terenu': Szelf stanowi zalaną przez morze lub ocean część lądu. Na szel-fie przylegającym do zachodnich i północnych wybrzeży Norwegii znajdują się złoża ropy naftowej. ang. shelf, dosłownie 'półka' SZERMOWAĆ 'posługiwać się jakimiś argumentami w dyskusji nadużywając ich; używać jakichś słów, haseł jako broni w wystąpieniach publicznych': Lewica będzie szermować ogólnikowymi hasłami. Szermował wygodnym dla siebie argumentem zagrożenia wewnętrznego. niem. schirmen 'ochraniać, zasłaniać' I SZERYF l. 'w Stanach Zjednoczonych: urzędnik administracji lokalnej, odpowiedzialny za porządek i bezpieczeństwo': Odważny szeryf, stający do walki z gangsterami, to główny bohater wielu słynnych westernów, np. "W samo południe" Freda Zinnemanna. 2. 'w Anglii w średniowieczu: urzędnik królewski w hrabstwie o szerokich uprawnieniach administracyjnych; w Anglii obecnie: urzędnik honorowy mianowany przez króla': Ro-bin Hood walczył o sprawiedliwość z szeryfem Notting-ham. ang. sheriff II SZERYF 'w krajach muzułmańskich: osoba pochodzenia arystokratycznego, zwłaszcza potomek plemienia Mahometa; także: władca na niektórych obszarach' od ar. szarif 'czcigodny' SZETLAND l. 'wełna z owiec szatlandzkich; także: przędza z wełny tych owiec, z której wytwarza się delikatne tkaniny wełniane o luźnym splocie' 2. 'sweter lub inna część garderoby, wykonane z przędzy o tej samej nazwie': Przyszedł do nas w szetlandzie i w dżinsach. Wyspy Szetlandzkie znajdują się na Oceanie Atlantyckim, u północnych wybrzeży Wielkiej Brytanii 720 SZKAPLERZ SZOWINIZM SZKAPLERZ l. 'prostokątny pas płócienny, z otworem na głowę, okrywający plecy i piersi, noszony przez zakonników na habicie' 2. 'dwa kawałki tkaniny połączone tasiemkami, zdobione wizerunkami Chrystusa i Matki Boskiej, noszone przez katolików na plecach i piersiach pod ubraniem; rzadziej także: medalik' łac. śr. scapulare, pierwotnie 'okrycie pleców' SZKARŁAT l. 'mocny, ciemnoczerwony kolor, podobny do barwy krwi': Szkarłat nieba na zachodzie. Jego twarz powlokła się szkarłatem. 2. 'tkanina w takim kolorze lub szata z takiej tkaniny': Obicia ze szkarłatu. Kardynalskie szkarłaty. SZKARŁATNY 'mający kolor szkarłatu': Zbliżył się do niej rycerz w czarnej zbroi, na którą narzucony był wspaniały, szkarłatny płaszcz. wl. scarlatto SZKOPUŁ 'trudność, przeszkoda': Brak drukarki to poważny szkopuł. W tym szkopuł, że błędy można zobaczyć dopiero wówczas, gdy się to wydrukuje, a wydrukować się nie da. odlać, scopulus 'skała' (np. skała podwodna, utrudniająca żeglugę) SZKUTNIK 'rzemieślnik trudniący się budowaniem i remontowaniem łodzi i niewielkich, drewnianych stateczków': Szkutnik wyremontował mu stary jacht. SZKUTNICTWO 'rzemiosło związane z wytwarzaniem łodzi drewnianych i niewielkich stateczków': Rozwój szkutnictwa w Polsce w XVI w. SZKUTA 'dawniej: stateczek rzeczny, napędzany głównie siłą żagli, służący do przewozu towarów lub ludzi': Do Gdańska płynęły ciężkie szkuty, wyładowane zbożem. z języków skandynawskich, w dawniej polszczyźnie szkuta to 'statek, w którym się zboża wożą' SZKWAŁ 'krótkotrwały, porywisty wiatr, połączony często z deszczem, śniegiem lub gradem': Skoczył do żagli, bo łódź zakołysała się pod ostrym szkwałem. ang. squall SZLEM 'w grze w brydża i wista: wzięcie trzynastu (czyli wszystkich) lew; także: zadeklarowanie tego': Zrobił, ugrał szlema. Licytował szlema. SZLEMIK 'w grze w brydża i wista: wzięcie dwunastu lew; także: zadeklarowanie tego' niem. Schlemm z ang. slam, w podstawowym znaczeniu 'bić' SZMARAGD 'odmiana berylu, przezroczysty minerał zielonej barwy, ceniony kamień szlachetny': Najsłynniejsza na świecie kopalnia szmaragdów znajduje się w Chivor w Kolumbii. Jest to miejsce, w którym szmaragdy wydobywali Inkowie, a od I połowy XVI w. - Hiszpanie. SZMARAGDOWY l. 'zrobiony ze szmaragdów, zdobiony szmaragdami': Szmaragdowa broszka. W skarbcu sułtańskim w Stambule znajduje się m.in. wspaniały szmaragdowy sztylet, mający rękojeść zdobioną trzema kamieniami, rzadkiej piękności i blasku. 2. 'mający kolor szmaragdu, zielony': Szmaragdowa toń morska. lać. smaragdus z gr. smaragdos SZNAPS l. 'w krajach niemieckich: kieliszek lub dwa kieliszki wódki owocowej, pite po posiłku': Wypił sznapsa na lepsze trawienie' l.pot. 'porcja wódki': Jeden z nich zapytał: - Napijesz się z nami sznapsa? Potem wyciągnął butelkę i obtłuczoną szklankę oraz kawałek bułki do przegryzienia. niem. Schnaps SZNYCEL 'bity, panierowany kotlet z mięsa cielęcego lub wieprzowego; rzadziej: kotlet siekany z takiego mięsa': Sznycel po wiedeńsku przyrządzamy z płata mięsa z udźca, które rozbijamy tłuczkiem, obtaczamy w mące z jajkiem, smażymy na patelni w dużej ilości tłuszczu. niem. Schnitze] od: Schnitz 'kawałek, plasterek' SZNYT l. 'elegancki sposób bycia, działania, właściwy jakiejś grupie ludzi, jakiemuś środowisku lub jakiejś osobie; szyk, fason': Nosili się z małomiasteczkowym sznytem. Sznyt dziennikarski. 2. śród. 'ślad samookale-czenia ostrym przedmiotem, zwykle na przedramieniu' od niem. Schnitt, w podstawowym znaczeniu 'cięcie' SZOACH zob. SHOACH SZOGUN 'w feudalnej Japonii: tytuł najwyższego dostojnika państwowego, przede wszystkim będącego dowódcą wojsk': Tytuł szoguna był dziedziczny. Skupienie w rękach szogunów ogromnej władzy, przede wszystkim władzy nad armią, doprowadziło do tego, że przez wiele wieków byli oni faktycznymi władcami Japonii. jap. shogun SZOWINIZM l. 'postawa i ideologia, charakteryzujące się przesadnym akcentowaniem swej przynależności narodowej, połączonym z uznaniem swego narodu za lepszy od innych i - często - z pogardą dla innych narodów': Wielu badaczy hitleryzmu twierdziło, że podłożem, na którym rozwinął się ten zbrodniczy ruch, był niemiecki szowinizm. 2. 'postawa charakteryzująca się bezkrytycznym stosunkiem do swej grupy społecznej, zawodowej, branżowej itd. i żądaniem dla niej większych praw, niż mają inne grupy': Feministki oskarżyły ich o seksizm, czyli męski szowinizm. SZOWINISTA 'osoba odznaczająca się szowinizmem w l. lub. 2. znaczeniu': Po dojściu do władzy szowinistów nasiliły się szykany wobec obcokrajowców zamieszkujących w tym kraju. SZOWINISTYCZNY 'związany z szowinizmem w l. lub 2. znaczeniu': Szowinistyczne ekscesy grup nacjonalistów. Do najsłynniejszych pojęć wprowadzonych w la- 721 SZPALER SZTANGA tach 60. XX w. przez amerykański "Ruch Wyzwolenia Kobiet" należy "męska szowinistyczna świnia". fr. chauvinisme od nazwiska Nicolaisa Chauvina - postaci z komedii Eugene'a Scribe'a z 1831 r.: żołnierza pełnego bezkrytycznego uwielbienia dla Napoleona I SZPALER l. 'dwa równoległe rzędy drzew lub krzewów, najczęściej tworzące aleję; także: aleja między dwoma rzędami drzew lub krzewów': Szpaler lip. Przechadzali się cienistym szpalerem. 2. 'dwa szeregi ludzi, zwykle policjantów lub żołnierzy; także: przejście między ludźmi uformowanymi w dwa szeregi': Drogę demonstrantom zagradzał szpaler policyjny. Pułkownik szedł przez szpaler żołnierzy. niem. Spalier z wl. spalliera SZPALTA w poligrafii l. inaczej: ŁAM 'kolumna wierszy na stronie': Na stronie tego słownika są dwie szpalty. 2. 'skład drukarski o dowolnej liczbie wierszy, odbity do korekty': Korekta w szpaltach. SZPALTOWAĆ w poligrafii 'rozmieszczać tekst w szpaltach' SZPALTOWY w poligrafii 'związany ze szpaltą': Układ szpaltowy tekstu. niem. Spalte SZPONDER 'kawałek wołowiny z grzbietu za łopatką': Szponder nadaje się przede wszystkim na sztukę mięsa. słowo o trudnej do ustalenia etymologii; dawniej w polszczyźnie także: szpoder, kość szpądrowa 'kość promieniowa' oraz szpąga 'spojenie' - to ostatnie zdaje się wskazywać aa język niem., w którym spinnen to 'pleść, spajać' SZROT 'to samo, co autoszrot' niem. Schrott, dosłownie 'złom, szmelc' SZTAB l. 'grupa wyższych oficerów pod kierunkiem dowódcy zarządzająca wojskiem, zwłaszcza działaniami bojowymi oddziałów; także: miejsce pobytu tej grupy': Ze sztabu przyszły rozkazy, że mamy się powoli cofać w kierunku rzeki. Cały sztab dywizji został wzięty do niewoli. 2. 'grupa ludzi, zwykle fachowców w jakiejś dziedzinie, kierujących wykonaniem pewnego zadania lub doradzaj ących komuś': Powołano sztab antykryzysowy, do którego weszli specjaliści w dziedzinie energetyki jądrowej. Sztab wyborczy kandydata na prezydenta. Nad tym problemem pracował cały sztab prawników i ekonomistów. SZTABOWIEC 'osoba wchodząca w skład sztabu, zwłaszcza w l. znaczeniu': Generał wezwał sztabowców na odprawę. SZTABOWY 'związany ze sztabem, zwłaszcza w l. znaczeniu': Oficer sztabowy. Mapy sztabowe. niem. Stab SZTAFAŻ ksiozk. 'elementy upiększające coś, dodane dla ozdoby i urozmaicenia, zwłaszcza postacie ludzi i zwierząt uzupełniające obraz, którego głównym tematem jest krajobraz': Poetycki sztafaż. W tym, co robisz, bywasz niekiedy trochę sztuczny, przede wszystkim powinieneś się pozbyć zbędnego sztafażu. Malarz umiejętnie dobrał sztafaż. niem. Staffage od staffieren 'dekorować, stroić' SZTAFETA l. 'biegowa konkurencja lekkoatletyczna, w której zawodnik po przebiegnięciu pewnego dystansu przekazuje pałeczkę swemu następcy, ten - po pokonaniu owego dystansu - kolejnemu biegaczowi itd., a liczy się czas mierzony w momencie przebiegnięcia mety przez ostatniego zawodnika zespołu': Sztafeta męska 4 razy 100 m. 2. 'dawniej: goniec wyprawiony z pilną wiadomością lub gońcy rozstawieni w ten sposób, że każdy z nich pokonywał pewien dystans i przekazywał następnemu niesioną wiadomość (list, paczkę itp.)' niem. Stafette SZTALUGA 'stojak, zwykle trójnożny, na którym malarz na odpowiedniej wysokości umieszcza ramę z płótnem malowanego przez siebie obrazu': Na chwilę wstał i odszedł od sztalugi, żeby spojrzeć na proporcje postaci z większej odległości. UWAGA: Słowo sztaluga powoli zmienia się w plurale tan-tum. Dziś używane jest często w liczbie mnogiej, oznaczającej rzecz pojedynczą - jeden stojak malarski, np. na sztalugach rozpięte było płótno przedstawiające zimowy krajobraz (podobnie jak np. wyrazy: drzwi, sanie i skrzypce - mające również formę liczby mnogiej, a oznaczające pojedyncze rzeczy). SZTALUGOWY 'związany ze sztalugami, z użyciem sztalug': Obraz sztalugowy. Malarstwo sztalugowe. od niem. stellen 'stawiać' SZTAMPA 'szablon w grze aktorskiej, twórczości artystycznej lub innym rodzaju działalności (np. w dziennikarstwie), ciągłe powielanie wypracowanych sposobów gry, realizacji dzieła, zachowań': A w tym teatrze wciąż nic nowego, nuda i sztampa. Za wszelką cenę chciał uniknąć w swej twórczości sztampy. SZTAMPOWY 'odznaczający się sztampą': Sztampowe dialogi. Sztampowy wywiad. roś. sztamp 'szablon, gotowy wzór' z wl. stampa 'druk' SZTANGA l. 'gruby metalowy pręt': Drzwi podparte sztangą. 2. w sporcie 'drugi metalowy drąg, na który nakłada się żelazne pierścienie o różnej wadze; także: cały przyrząd atletyczny złożony z owego drąga i nałożonych nań pierścieni': Sztangą ma zwykle wagę lOkg. Nie zdołał podrzucić sztangi. 3. pot. 'karton papierosów zawierający 10 paczek': Celnicy wydobywali ze schowka w wagonie kolejne sztangi przemycanych papierosów. SZTANGIELKA albo SZTANGIETKA 'przyrząd atletyczny złożony z krótkiego metalowego gryfu i nałożonych nań żelaznych pierścieni, podnoszony w jednej 722 SZTOLNIA SZYIZM albo SZYITYZM ręce': W obu rękach trzymał sztangietki i na przemian podnosił je nad głowę. SZTANGISTA inaczej: CIĘŻAROWIEC 'sportowiec uprawiający podnoszenie ciężarów' niem. Stange SZTOLNIA 'podziemny korytarz w kopalni, poziomy lub lekko pochyły, mający bezpośrednie wyjście na powierzchnię ziemi, np. w zboczu wzniesienia': Sztolnie wykonuje się w celu badania złoża, eksploatacji go lub odwodnienia. niem. Stollen SZTON zob. ŻETON SZTORM 'silny porywisty wiatr nad morzem, wywołujący wysoką falę': W prognozie pogody zapowiedzieli sztorm na Bałtyku. Wypłynęli pomimo szalejącego sztormu. O sztormie mówi się zwykle wówczas, gdy prędkość wiatru przekracza 8 stopni w skali Beauforta. SZTORMOWY 'związany ze sztormem, przypominający sztorm': Sztormowe uderzenia wiatru. Sztormowa pogoda. SZTORMIAK 'nieprzemakalny strój z kapturem': Marynarze założyli sztormiaki. niem. Sturm 'burza' SZTOS l. 'uderzenie kuli bilardowej kijem': Udany sztos. 2. 'śród. 'ostre, szybkie działanie; także: stosunek płciowy, zwłaszcza z prostytutką' niem. Stoss od stossen 'pchnąć' SZTRUKS 'rodzaj welwetu, tkanina bawełniana podobna do aksamitu w drobne prążki': Kurtka ze sztruksu. Spódnica ze sztruksu. SZTRUKSY 'spodnie ze sztruksu': Wszyscy nosili wtedy czarne sztruksy. SZTRUKSOWY 'wykonany ze sztruksu': Sztruksowe spodnie. niem. Struck SZTUKATERIA 'dekoracja rzeźbiarska ścian, sklepień lub sufitów, wykonana w gipsie lub stiuku na zaprawie murarskiej': Ściany pałacyku zdobione były sztukaterią. Konserwatorzy z mozołem odtwarzali zniszczone sztukaterie w kaplicy. SZTUKATOR 'osoba zajmująca się wykonywaniem sztukaterii': Historyk analizował listy pracujących na polskich dworach magnackich szesnastowiecznych włoskich artystów i sztukatorów. SZTUKATORSKI 'związany ze sztukatorem lub jego sztuką': Zaprawa sztukatorska. Sztukatorskie dekoracje. SZTUKATORSTWO 'zajęcie sztukatora' wl. stuccatura SZTYCH l. 'ostre zakończenie białej broni, np. szabli lub szpady': Przyłożył mu sztych do gardła. 2. 'pchnięcie białą bronią, mające na celu przebicie przeciwnika': Chcesz mnie, jako czapla sokoła, sztychem nadziać [...], aleja cię owym wiatraczkiem zażyję, który w Łubniach jeszcze wykoncypowałem. (Sienkiewicz) 3. 'rycina odbita z płyty metalowej, na której wyryto obraz; dawniej także: każda ilustracja książkowa': Miał piękną kolekcję sztychów. 4. 'ostre narzędzie do wykopywania korzeni i sadzenia drzewek' 5. 'wbicie szpadla w ziemię na całą długość ostrza': Rów głęboki na trzy sztychy. niem. Stich SZTYFT l. 'mały cienki gwóźdź z niewielką główką lub bez główki; także: cienki pręcik z metalu; także: mały drewniany ćwiek' 2. 'kosmetyczna lub lecznicza substancja, uformowana w cienki, twardy wałeczek, którym smaruje się, wysuwając go z obudowy': Nowy dezodorant - teraz także w sztyfcie i w kulce. Sztyft do nosa. Sztyft korekcyjny do makijażu. niem. Stift SZWADRON 'oddział kawalerii, pod względem organizacyjnym równorzędny z kompanią piechoty (100-200 żołnierzy)': Do najsłynniejszych w historii polskiej szarży należy atak szwadronu szwoleżerów, dowodzonego przez Jana Kozietulskiego, który w 1808 r. przełamał hiszpańską obronę w wąwozie Somosierra i otworzył Napoleonowi drogę na Madryt. niem. Schwadron z wl. squadrone, dosłownie 'wielki czworokąt' SZYBER l. 'zasuwa w przewodzie kominowym, służąca do regulowania wielkości ciągu': Matka przysunęła szy-ber i ogień przygasł. 2. 'wąska, długa łopata, służąca do wsuwania pieczywa do pieca': Powoli wsuwał szybrem bochny chleba. SZYBERDACH 'odsuwany otwór w dachu samochodu': Szyberdach to jeden z elementów luksusowego wyposażenia samochodu, pozwalającego na wietrzenie wnętrza nie przez okna, ale z góry - czystszym powietrzem. niem. Schieber od: schieben 'suwać' SZYCHTA 'czas pracy górnika w jednym dniu (w jednej dobie); także: górnicy jednej zmiany': Dzienna, nocna szychta. Ranna szychta wyjechała z kopalni. od niem. Schicht 'warstwa (czegoś), zmiana (robocza)' SZYFON 'cienka i delikatna, zwykle przezroczysta lub półprzeźroczysta, tkanina z jedwabiu lub z bawełny': Szyfon jest używany do wyrobu bielizny, a także na szale, woalki i welony. SZYFONOWY 'wykonany z szyfonu': Szyfonowa szarfa. Zarys jej pięknej twarzy był widoczny zza szyfonowej woalki. fr. chiffon od: chiffe 'licha, cienka materia' SZYIZM albo SZYITYZM 'mniejszy z dwu głównych nurtów w islamie, obecnie występujący m.in. w Iranie': 723 SZYKANA ŚWITA Szyizm wykształcił się w walkach o władzę nad światem islamu, którą prowadził w VII w. kalif Ali, pochodzący z plemienia Mahometa, z Muawiją, namiestnikiem Syrii. SZYITA 'wyznawca islamu należący do nurtu szyizmu': Szyici szczególnym kultem otaczają swych imamów, u-znawanych za następców kalifa Alego. od ar. szi' at Ali 'zwolennicy Alego' SZYKANA zwykle w liczbie mnogiej SZYKANY 'rozmyślnie robione komuś trudności, złośliwie stawiane przed nim przeszkody życiowe': Po swoim proteście musiał znosić szykany ze strony dyrekcji: pomijano go przy nagrodach, nie dostawał premii, na urlop mógł wyjechać dopiero w drugiej połowie listopada. SZYKANOWAĆ 'robić komuś rozmyślne trudności': Wielu działaczy opozycyjnych było w latach 80. XX w. szykanowanych przez władze komunistyczne. fr. chicane SZYKANY przestarz. 'elementy, które mają dodać czemuś szyku, elegancji': Bal z szykanami. Dziadek pokazał mu piękny, stary model mercedesa z szykanami. od słowa szyk 'elegancja' T.fr. chic SZYNSZYLA 'pochodzący z Ameryki Południowej gryzoń, wielkości wiewiórki, o gęstym, jedwabistym futrze perłowoszarej barwy': Ze skór szynszyli wyrabia się bardzo cenione wyroby futrzarskie. SZYNSZYLE 'wyroby futrzarskie ze skór szynszyli': Cała w szynszylach, spośród futer wysunęła do zdjęcia swą dłoń, nieskażoną żadną cięższą pracą, za to zdobną wspaniałym brylantem. fr. chinchilla z hiszp. SZYPER 'kapitan niedużego statku, np. statku rybackiego, handlowego, holownika': Uzgodniliśmy z szyprem, że rano wypłyniemy razem z nim na połów. z dawnego niem. Schipper ŚLUZA l. 'ruchome wrota wodne, służące do zatrzymywania lub przepuszczania wody w tamach': Otworzono śluzę i poziom wody w zbiorniku zaczął się prędko obniżać. Gdy doszedł do właściwego poziomu, śluzę na powrót zamknięto. 2. 'specjalny basen odgrodzony z obu stron takimi wrotami, umożliwiający komunikację między dwoma obszarami wodnymi o powierzchniach znajdujących się na różnej wysokości': Statek wpłynął do śluzy, którą następnie zamknięto i zaczęto wypełniać wodą. niem. Schleuse ŚWITA 'grupa osób asystujących bardzo wysokiemu dostojnikowi, zwłaszcza monarsze, podczas publicznych uroczystości': Świta papieska. Za królem w milczeniu postępowała jego świta, złożona z książąt i znamienitych rycerzy. Zapytał z przekąsem: - Czy już przybył pan premier ze swą świtą? fr. suitę 724 T symbol izotopu wodoru: tryt (zob.) Ta symbol pierwiastka chemicznego: tantal (zob.) TABAKA l. 'sproszkowany tytoń, nasycony substancjami aromatycznymi, wciągany nosem i pobudzający do kichania': Zwyczaj zażywania tabaki był szczególnie popularny w XVIII i I połowie XIX w., o czym przekonujemy się, sięgając do wielu dzieł literackich, np. do "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza. 2. 'dawniej: tytoń fajkowy' TABAKIERA 'płaskie pudełko do przechowywania tabaki, zwykle wykonane z metalu i zdobione': Kupił w antykwariacie ozdobną tabakierę z czasów napoleońskich. Tłum szlachty go otaczał i uszy nadstawiał, I nosy ku księdzowskiej chylił tabakierze; Brano z niej, i kichała szlachta jak moździerze. (Mickiewicz) fr. tabac T, języka haitańskiego tobako - rodzaj fajki TABASCO (wymawiaj: tabasko) 'bardzo ostry sos, używany jako przyprawa, zrobiony z miażdżonej ostrej papryki i octu': Jedna kropla tabasco wystarczy, by potrawa nabrała ostrości. od nazwy stanu w Meksyku TABERNAKULUM (czytaj: tabernakulum) 'w Kościele katolickim: mała szafka w centralnej części ołtarza, w której przechowuje się naczynia z hostiami': Po obu stronach tabenakulum paliły się lampki. lać. tabemaculum 'namiot, potem też: świątynia' TABOR l. 'grupa ludzi, zwłaszcza Cyganów, wędrujących z wozami; także: założony przez nich obóz': Minął go cygański tabor. Na polanie rozłożył się tabor. 2. 'zespół środków transportowych jakiejś instytucji': Tabor zakładów komunikacyjnych stolicy powiększył się o kilkanaście nowych autobusów i tramwajów. Tabor polskiej białej floty. Tabor kolejowy. 3. 'w dawnym wojsku: wozy wiozące za maszerującymi oddziałami zaopatrzenie; także: obóz warowny, utworzony z tych wozów, ustawionych w krąg i połączonych ze sobą': [...] cały krąg objęty taborem strzeżony był jak źrenica oka. Pan Longinus cieszył się tylko w duchu, że nie napotyka pieszych placówek, które stawiano zwykle przed taborami, aby podawały wiadomości konnym strażom. (Sienkiewicz) ukr. tabur 'obóz otoczony wozami' TABU l. 'zakaz dotykania pewnych rzeczy, wykonywania pewnych czynności, wymawiania nazw i imion określonych ludzi, zwierząt, pojęć itp. pod groźbą sprowadzenia na łamiącego ten zakaz kary sił nadprzyrodzonych, obowiązujący w wielu religiach społeczeństw pierwotnych; także: wszystko to, co jest objęte takim zakazem (osoba, zwierzę, rzecz, czynność, pojęcie itp.): Reliktem dawnego tabu są w polśzczyżnie powiedzenia: "Obyś nie wypowiedział tego w złą godzinę" czy "Nie wywołuj wilka z lasu" 2. 'coś, co jest nietykalne, o czym nie wolno mówić': Jeżeli w szkołach wychowanie seksualne dalej będzie tabu, to nie dziwmy się potem rosnącej liczbie aborcji. 3. 'nietykalny, zakazany, obję ty zakazem mówienia o tym - przymiotnik': Choroba psychiczna matki była w naszej rodzinie tematem tabu. "Strajk" był w PRL-u słowem tabu. fr., ang. z języków polinezyjskich TABULA RASA (czytaj: tabularaza) 'czysta, niezapisana karta - wyrażenie używane na ogół w przenośni, w odniesieniu do umysłu ludzkiego': John Locke, angielski filozof siedemnastowieczny, przedstawiciel empiryz-mu, głosił, iż umysł człowieka jest tabula rasa, jest czystą kartą, którą zapisuje dopiero doświadczenie, będące jedynym źródłem wiedzy. lać. tabula rasa, dosłownie 'gładka tabliczka' (dawniej pisano rylcem na tabliczkach, więc taka, która była gładka, była zarazem niezapisana) TABULATOR 'klawisz na klawiaturze komputera (także: maszyny do pisania, maszyn liczących), służący m.in. do robienia odstępu (np. przy nowym akapicie) i ustawiania słów lub figur w kolumnach': Tabulatorem posługujemy się często podczas ustawiania tekstu w tabelach i poruszania się po tabeli. ang. tabulator od łac. tabula 'tablica' TABULATURA l. 'notacja muzyczna z XV-XVIII w., oparta na cyfrach i literach; także: zbiór utworów w ten sposób zapisanych': Tabulatura organowa. Tabulatury lutniowe. lać. sr. tabulatura od łac. tabula 'tablica' I TABUN l. 'stado koni lub bydła, zwłaszcza stado na prerii lub na stepie': Na amerykańskich preriach żyły tabuny dzikich koni. Wysuwają nóg rzędy i po niebios sklepie / Przelatują jak tabun rumaków po stepie. (Mickiewicz) 2. przen. 'wielka, niezorganizowana gromada ludzi': Na boisko szkolne wybiegły tabuny uczniów. ukr. tabun z tur. II TABUN 'silnie trujący gaz bojowy, o działaniu pa-raiityczno-drgawkowym': Tabun został wynaleziony podczas II wojny światowej przez chemików niemieckich. niem. Tabun (nazwa firmowa) 725 TACHOMETR TALAR TACHOMETR 'przyrząd do pomiaru prędkości obrotowej urządzenia wirującego lub wirującej części maszyny': Wielu kierowców potrafi dość dokładnie określić prędkość samochodu na podstawie obserwacji tachometru, montowanego w różnych modelach aut i wskazującego liczbę obrotów wału silnika. niem. Tachometer-w l. znaczeniu 'szybkościomierz', w 2. znaczeniu 'obrotomierz' odgr. tachós 'szybkość' i metreó 'mierzę' TACHYMETR 'przyrząd do szybkiego dokonywania pomiarów topograficznych, pozwalający na równoczesny pomiar kąta i odległości w terenie' niem. Tachymeter od gr. tachys 'szybki' i metreó 'mierzę' TAFTA 'połyskująca jedwabna tkanina, nieco sztywna i szeleszcząca': Wystąpiła na balu w pięknej sukni z tafty, mieniącej się w dwóch kolorach. fr. taffetas z pers. TAJFUN 'cyklon tropikalny występujący w zachodniej części Oceanu Spokojnego, w Chinach, Japonii i Korei': Tajfun odznacza się straszliwą siłą niszczycielską. W środku tajfunu, gdzie panuje pozorny spokój, a ciśnienie jest szczególnie niskie, powierzchnia oceanu jest znacznie podniesiona, nawet o dwadzieścia metrów. chin. t'ai fung 'wielki wiatr' TAJGA 'pierwotny las iglasty występujący we wschodnich, europejskich częściach Rosji, na Uralu i Syberii': Tajga występuje głównie na glebach bielicowych, jej drzewostan tworzą przede wszystkim: sosna, świerk, jodła, modrzew i limba. Na północy, w strefie podbiegunowej, tajga przechodzi w tundrę. roś. tajga z języka jakuckiego TAKIELUNEK 'olinowanie statku żaglowego': Takielu-nek ruchomy to liny służące do podnoszenia żagli i manewrowania nimi, zaś takielunek stały - liny mocujące drewniane lub metalowe elementy omasztowania. TAKIELOWAĆ 'zakładać takielunek': Takielować statek. niem. Takelung od: Takel, w dawnym niemieckim: 'lina' TAKSACJA oficj. 'ocena, szacowanie wartości lub ceny czegoś': Taksacja towarów i usług. Odpowiednie władze powinny zająć się raz jeszcze taksacją czynności notariusza. TAKSATOR rząd. 'rzeczoznawca dokonujący wyceny czegoś' TAKSOWAĆ l. oficj. 'dokonywać taksacji, oceniać, szacować wartość czegoś': Towarzystwo ubezpieczeniowe taksowało straty w uprawach, spowodowane gradobiciem. l.przen. 'oceniać kogoś, zwłaszcza pod względem przydatności do czegoś': Zarumieniła się, czując, że reżyser taksuje ją wzrokiem. od łac. sr. taxa 'wyznaczona za coś cena' TAKSONOMIA 'klasyfikacja zwierząt i roślin, ich podział na gatunki, rodzaje, rodziny, rzędy, klasy, gromady, i typy': Współczesna taksonomia roślin i zwierząt to wynik prac międzynarodowych komisji, korzystających z ustaleń wybitnych współczesnych biologów oraz uczonych minionych wieków. TAKSONOMICZNY 'związany z taksonomia, odnoszący się do podziału roślin i zwierząt na gatunki, rodzaje, rodziny itd.': Taksonomiczne zasady Karola Linneu- sza. fr. taxonomie od gr. taksis 'układ, porządek' i nómos 'prawo' TAKTYKA l. 'zasady prowadzenia walki przez oddziały należące do różnych rodzajów wojsk': Taktyka wojsk zmechanizowanych. Współczesna taktyka śmigłowców bojowych. Nowa taktyka wojsk pancernych zapewniła Wehrmachtowi przewagę w pierwszej fazie II wojny światowej. 2. przen. 'sposób działania w pewnej sprawie, mający zapewnić osiągnięcie celu': W rozmowach ze związkowcami stosował taktykę pozornych ustępstw. W drugiej połowie meczu polski zespół zmienił taktykę: skupił się na obronie oraz szybkich kontratakach. TAKTYK l. 'dowódca wojskowy, który kieruje działaniami oddziałów na polu bitwy': Wśród oficerów było wielu doskonałych taktyków, l.przen. 'osoba, która potrafi umiejętnie, zgodnie ze swym planem, rozgrywać pewną sytuację': Jako polityk był dobrym taktykiem, szybko i sprawnie rozwiązującym konkretne problemy, brakowało mu natomiast ogólniejszego spojrzenia na sprawy państwa. TAKTYCZNY l. 'związany z taktyką - prowadzeniem walki przez różnego rodzaju oddziały; mający w działaniach bojowych znaczenie lokalne': Plany taktyczne. Dowodzenie na szczeblu taktycznym. Obiekt o znaczeniu taktycznym, l.przen. 'związany z taktyką- sposobem postępowania w pewnej sprawie, mającym doprowadzić do celu, często: zręczny, przemyślany i przebiegły': Jego początkowe ustępstwa okazały się zręcznym taktycznym posunięciem, w rezultacie otrzymał wszystko to, czego chciał. Było to zagranie taktyczne, mające ściągnąć piłkarzy przeciwnej drużyny na lewą stronę boiska. od gr. taktike techne 'sztuka porządkowania, ustawiania' (np. wojsk na placu bitwy) TAL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 81 i masie atomowej 204,383, symbol Tl: szary lub niebieskawy metal, bardzo miękki, kowalny, aktywny chemicznie': Dawniej tal był przede wszystkim stosowany jako składnik trucizn na gryzonie, jest to bowiem pierwiastek silnie trujący. Obecnie używa się go jako składnika różnych stopów, a także w optyce i fotografice. n.-lac. thallium od gr. thallos 'latorośl, zielona gałąź' TALAR 'duża moneta srebrna, w Polsce bita od XVI w. do początków wieku XIX': Początkowo talar stanowił równowartość złotego dukata. niem. Taler, od Sankt Joachimstal - Dolina św. Joachima (w Czechach), gdzie bito takie monety 726 TALIB I TANTAL albo TANTALOS TALIB 'muzułmański fundamentalista w Afganistanie, należący do ugrupowania, które w 1997 r. przejęło kontrolę nad większą częścią kraju': Walki talibów z mudża-hedinami. Talibowie są przeciwni nauczaniu kobiet i żądają ścisłego przestrzegania szarijatu. ar. talib 'uczeń' (talibowie wywodzą się z uczniów szkól koranicz-nych) TALIZMAN 'przedmiot, zwykle niewielki, mający przynosić szczęście i chronić od zła': Zawsze przy sobie nosił talizman podarowany mu niegdyś przez przyjaciela: mały srebrny krążek, pokryty jakimiś magicznymi znakami. ar. tilsaman 'magiczne wizerunki' TALK SHOW albo TALK-SHOW (czytaj: tok szoł) 'typ widowiska telewizyjnego, rzadziej radiowego, w którym prowadzący (gospodarz programu) rozmawia półprywatnie z zaproszonymi gośćmi, zwykle osobami znanymi, po to, by zainteresować i zabawić nie tylko telewidzów, lecz także publiczność zgromadzoną w studiu': Poprowadzili swój talk show z werwą, którą jednak czasem nadrabiali niedostateczne przygotowanie do rozmów. Żeby talk show się udał, nie wystarczy, by gospodarzem jego była znana prezenterka czy gwiazda estrady. ang. talk show TALMUD 'w religii żydowskiej: zbiór zasad religijnych i obyczajowych oraz praw, którego najważniejsza część powstała po okresie niewoli babilońskiej; także: księga zawierająca ten zbiór': Biblia hebrajska i Talmud to dwie najważniejsze księgi judaizmu. TALMUDYSTA l. 'znawca Talmudu': Zwrócili się z tym problemem do starego rabina, znanego talmudysty. 2. przen. 'uczony zasklepiony w swej doktrynie, człowiek o ciasnych poglądach' TALMUDYCZNY l. 'związany z Talmudem': Przepisy talmudyczne. 2. przen. 'formalistyczny, trzymający się ściśle pewnych przepisów i sformułowań': Talmudyczna ciasnota poglądów. hebr., talmud 'nauka, pouczenie', od: lamad 'uczyć się' TANATOS 'w mitologii greckiej: bóg śmierci, przedstawiany jako młodzieniec ze zgaszoną pochodnią': W jednej Sparcie miał Tanatos własną świątynię [...] Zrazu wyobrażany jako piękny, silny mężczyzna, zmienił się następnie w chłopca podobnego do Erosa. Ma skrzydła u ramion i pochodnię w ręce; stoi cichutki i smutny z pochyloną głową, jakby opłakiwał nieboszczyka, nad którym mu czuwać kazano. (Parandowski) TANATOLOGIA 'nauka o śmierci - interdyscyplinarny dział wiedzy, zajmujący się problemami śmierci, np. pod względem przemian biologicznych zachodzących w organizmie, pod względem sposobu traktowania problemu śmierci w kulturze itd.' TANATOPRAKSJA 'metoda impregnowania zwłok przez wstrzyknięcie do żył i tętnic specjalnego płynu, powodującego, że zwłoki ulegają mineralizacji' gr. Thanatós TANDEM l. 'rower dla dwu osób, mający dwa siodełka i dwie pary pedałów': Po Łebie jeździli wypożyczonym tandemem, głośno trąbiąc na samochody i przechodniów. 2. rząd. 'dwie połączone maszyny albo dwie ściśle współpracujące ze sobą osoby': Ogromny pociąg był ciągnięty przez tandem lokomotyw. Na scenie wystąpił jeszcze raz znakomity tandem. Wyścig wygrał polski tandem: Kowalska i Nowakowska. UWAGA: dawniej słowo tandem było odnoszone także do przeróżnych urządzeń, pojazdów dwukonnych, psich zaprzęgów itd., połączonych na długość (np. koni lub psów ustawionych w zaprzęgu jeden za drugim) - zgodnie z łacińskim źródłosłowem. Obecnie ważniejszą niż sposób połączenia cechą znaczeniową wyrazu wydaj e się to, że tandem składa się z dwu elementów. ang. tandem z łac. tandem 'w końcu, na długość' TANGENS w matematyce 'jedna z funkcji trygonometrycznych; tangens kąta ostrego w trójkącie prostokątnym to stosunek przy prostokątnej leżącej naprzeciw tego kąta do drugiej przyprostokątnej, skrót tg' TANGENSOIDA w matematyce 'krzywa będąca wykresem funkcji tangens': Tangensoida składa się z oddzielnych, jednakowych, wznoszących się nieograniczenie gałęzi. lać. tangens 'dotykający, styczny' TANGO l. 'południowoamerykański taniec towarzyski w takcie 2/4 lub 4/8, tańczony niezbyt szybko, ale w wyrazisty sposób, w pełnej bliskości partnerów': Tango przywędrowało do Europy z Buenos Aires i - choć niektórzy mówili, że jest to taniec "wyuzdany i zmysłowy" - szybko zdobyło wielką popularność. 2. 'muzyka do tego tańca; także: samodzielny utwór muzyczny w jego rytmie': Orkiestra zagrała znane, sentymentalne tango. hiszp. tango TANOREKSJA 'chorobliwa skłonność do opalania się, zwłaszcza w solarium; nienaturalna potrzeba bycia ciągle opalonym': Tanoreksją są dotknięte zwłaszcza panie mające liczne kontakty towarzyskie. złożenie z ang. tan 'opalenizna' i cząstki greckiej óreksis 'pożądanie, chęć' I TANTAL albo TANTALOS 'w mitologii greckiej: król Frygii, skazany na wieczne męki głodu i pragnienia: stojący w wodzie, której nie może się napić, pod drzewem z jabłkami, których nie może dosięgnąć': [...] wniesiono na złotym półmisku pieczeń, którą Taniałoś szczególnie zachwalał. Ale nikt z bogów nie tknął tego mięsa. Poznali bowiem, że jest to ciało królewicza Pelopsa. (Parandowski) <} Męki Tantala 'cierpienia wynikające z pożądania czegoś bliskiego, a jednak nieosiągalnego' gr. Taniałoś 727 II TANTAL TASZYZM II TANTAL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 73 i masie atomowej 180,94, symbol Ta: ciężki, trudno topliwy metal szarej barwy': Tantal jest składnikiem trudno topliwych stopów, używa się go też w elektrotechnice oraz do wytwarzania aparatury chemicznej, jako metalu odpornego na działanie różnorodnych czynników chemicznych. n.-lac. tantalum od imienia mitologicznego Tantala (być może ze względu na to, że dawniej był to pierwiastek bardzo trudny do wydzielenia, wręcz "nieosiągalny", może też ze względu na jego oddziaływanie na kwasy, "niweczące" pewne ich właściwości) TANTIEMA l. 'pieniądze wypłacane autorowi dzieła literackiego albo muzycznego (przede wszystkim autorom sztuk scenicznych), które stanowią określony procent od dochodów z wystawienia sztuki, wydania kasety, opublikowania książki itp.': Miał zaległe tentiemy z dwóch komedii, ale teatry były bez grosza. 2. 'wynagrodzenie wypłacane z zysków członkom rad nadzorczych i zarządów spółek': Tantiemy dla zarządu spółki nie były w tym roku wysokie. fr. tantiemę TANTRA 'tekst buddyjski lub hinduistyczny, który w tajemnym, zrozumiałym tylko dla wtajemniczonych, języku przedstawia ważne prawdy: np. o kosmologii, praktykach magicznych, technikach panowania nad ciałem': Tantry to teksty powstałe w VII w. n.e. i później. Podstawą wadżrajany jest zbiór tantr - traktatów powstałych w Indiach w II połowie I tysiąclecia naszej ery. TANTRYZM 'w węższym znaczeniu jeden z odłamów buddyzmu, w szerszym - kierunek religijno-filozoficz-ny, łączący elementy buddyzmu, dżinizmu i hinduizmu, poszukujący drogi do prawdy i wyzwolenia, wykorzystujący ćwiczenia jogi oraz praktyki i rytuały magiczne': Tantryzm - choć nie tojestjego istotą- stał się sławny na całym świecie dzięki związanym z nim praktykom erotycznym. W przeszłości budziły one potępienie ze strony moralistów z różnych religii, współcześnie zaś raczej zainteresowanie tą osobliwą dla ludzi Zachodu formą religijności. Ponieważ nirwana i sansara nie różnią się od siebie, to - jak głoszą nauki tantryzmu - wszystko , także pożądanie, może być z pożytkiem wyzyskane do osiągnięcia wyzwolenia. sanskr. tantra 'formuła, doktryna magiczna' TAO wieloznaczny, a zarazem kluczowy termin chińskiej filozofii, najczęściej rozumiany jako 'zasada doskonałego istnienia; pełnia istnienia, związana z osiągnięciem harmonii ducha i ciała; także: droga prowadząca do tejże pełni': Niektórzy porównywali chińskie tao z kluczowym pojęciem filozofii starogrec-kiej, pojęciem logosu. Częściej jednak mówi się, że tao jest czymś niewyrażalnym, co istnieje w świecie i w czym wszystko, co istnieje, ostatecznie znajduje swe ujście. TAOIZM 'jeden z wielkich kierunków religijno filozoficznych Chin, głoszący jedność materialno-duchową świata, rządzącego się zasadą tao, oraz wolność i swobodę człowieka, poszukującego tao, które jest zarazem drogą ku cnocie i mądrości': Klasyczna księga taoizmu "Tao-te-cing" ("Księga o drodze i jej mocy") jest przypisywana legendarnemu mędrcowi Lao-tsy, żyjącemu w VI w. p.n.e. TAOISTA 'zwolennik, wyznawca taoizmu': Taoiści rozwijają starochińską koncepcję współistnienia w świecie dwóch przeciwstawnych, a zarazem uzupełniających się pierwiastków: jin ijang. chin. tao TARA w handlu 'waga opakowania towaru': Tara to różnica między wagą brutto a wagą netto. wl. tara z ar. tarha 'odciągnięcie, potrącenie' TAROT albo TAROK l. 'średniowieczna gra w karty, do której używano specjalnej talii': W tarota grały trzy osoby. 2. 'talia do gry w tarota, składająca się z kart zwykłych i 21 kart ze specjalnymi figurami, dziś używana do różnych wróżb; także: wróżba postawiona z takiej talii kart': Odkrywała przed nim ezoteryczne tajemnice tarota. wł.tarocco. TARPEJSKA SKAŁA 'skała na wzgórzu kapitolińskim w Rzymie, z której w czasach republiki zrzucano przestępców, wykonując na nich w ten sposób wyrok śmierci' zapewne od imienia Tarpei, legendarnej córki wodza rzymskiego z czasów Romulusa TARTA 'cienkie, kruche ciasto, pieczone w tortownicach lub innych niskich formach, z różnym nadzieniem, którym jest przekładane': Oryginalne ciasto tej tarty z nadzieniem z tuńczyka i szpinaku przyrządza się z mąki kukurydzianej. fr. tarte TARYFA l. oficj. 'urzędowy wykaz stawek, cen i opłat za pewne usługi': Od stycznia obowiązuje nowa taryfa celna i przewozowa. W taksówce taryfa opłat powinna być umieszczona w widocznym miejscu. Taryfa ulgowa 'łagodniejsze traktowanie kogoś lub czegoś': Nauczycielka nie stosowała wobec nikogo taryfy ulgowej. 2. pot. 'taksówka': Wrócił do domu taryfą. TARYFOWY oficj. 'związany z taryfą, wynikający z taryfy': Ulgi taryfowe. Opłata taryfowa. TARYFIKATOR oficj. 'zbiór norm określających czynności w różnych zawodach i ustalających ich zaszeregowanie, zwłaszcza zaszeregowanie płacowe': Pracownicy otrzymywali pensje według taryfikatora. wl. tariffa z ar. ta'rif 'obwieszczenie o daninach' TASZYZM 'kierunek malarstwa abstrakcyjnego, w którym technika malarska polega na nanoszeniu barwnych plam na płótno przez rozpryskiwanie i rozlewanie farby': Taszyzm powstał w latach 40. XX w. we Francji, pod wieloma względami jest bliski abstrakcyjnemu eks-presjonizmowi. 728 TATAMI TEIZM TASZYSTA 'artysta tworzący swoje dzieła techniką faszyzmu': Francuscy faszyści. fr. tachisme od: tache 'plama' TATAMI l. 'pleciona mata ze słomy, którą pokryta jest podłoga w tradycyjnym domu japońskim' 2. 'mata do walki dżudo': Nasz zawodnik spotkał się na tatami z mistrzem świata. jap. TAUTOLOGIA w językoznawstwie 'błąd językowy, wyrażenie składające się z dwóch współrzędnych wyrazów, wyrażających tę samą treść': Tautologie to np. względy gospodarcze i ekonomiczne, ranga i znaczenie zawodu nauczyciela. TAUTOLOGICZNY w językoznawstwie 'zawierający tautologie, będący tautologią': Szczególnie dużo konstrukcji tautologicznych i pleonastycznych jest w stylu urzędowym i w wypowiedziach polityków, którzy ubogą treść wyrażają kwiecistym stylem. gr. tautó 'to samo', logos 'słowo' TAWERNA 'gospoda, bar w krajach śródziemnomorskich, zwłaszcza blisko portu': W kącie wypełnionej po brzegi tawemy stary marynarz opowiadał swoje przygody. wl. tavema Tb symbol pierwiastka chemicznego: terb (zob.) Te symbol pierwiastka chemicznego: technet (zob.) Te symbol pierwiastka chemicznego: tellur (zob.) TEAM (czytaj: tim) 'zgrany zespół - drużyna sportowa lub zespół razem pracujących ludzi': Polski team rozkręca się z meczu na mecz. Do naszego teamu redakcyjnego dołączył nowy kolega. UWAGA: team to słowo modne, nadużywane i w polszczyź-nie niepotrzebne, lepiej używać naszych rodzimych wyrazów: zespól, drużyna lub paczka. ang. team 'zespół' TECHNET 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 43 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 98, symbol Te: srebrzysty, trudno topliwy metal promieniotwórczy': Technet to pierwiastek otrzymany sztucznie, w wyniku przemian jądrowych wywołanych bombardowaniem neutronami. Technet występuje w Słońcu i innych gwiazdach. n.-lac. technetium odgr. technetós 'sztuczny' TECHNO l. 'rodzaj muzyki, głównie instrumentalnej muzyki dyskotekowej, dla której charakterystyczne są m.in.: szybki rytm i niezwykłe efekty dźwiękowe, uzyskiwane dzięki zastosowaniu urządzeń elektronicznych': Nad nim wynajęło pokój dwóch disc jockeyów, którzy od rana do wieczora słuchali techno. 2. 'taniec dyskotekowy o niezwykłych figurach, wykonywany w rytm tej muzyki': Z zamkniętymi oczami, w błyskach laserów i lamp stroboskopowych tańczyli techno. TECHNOMAN 'miłośnik muzyki techno': Od lat 80. XX w. technomanów stale przybywa. TECHNOPARTY 'dyskoteka, na której tańczy się przy muzyce techno': Muzyki techno najlepiej słucha się nie w domu, ale na technoparty - ona wymaga mocy, głośności i przestrzeni. ang. techno, nazwa utworzona w latach 80. XX w. od słowa: tech-nological TECHNOKRACJA l. 'władza nad społeczeństwem sprawowana przez specjalistów z dziedziny techniki, ekonomii, organizacji produkcji itd.': Technokracja, która dotąd nie wystąpiła w czystej postaci w żadnym właściwie państwie, jest kojarzona na ogół ze sprawnym wprawdzie systemem rządów, ale jednocześnie: bezdusznym i obojętnym wobec ludzkich potrzeb. 2. 'ogół technokratów' TECHNOKRATA 'zwolennik technokracji lub jeden ze specjalistów w dziedzinie techniki, ekonomii itd. sprawujących władzę nad społeczeństwem': W wielu zachodnich dziennikach na początku lat 70. XX w. pisano, że ekipa Edwarda Gierka, która objęła w Polsce rządy, to grupa technokratów, którym dość obojętne są kwestie ideologiczne. TECHNOKRATYCZNY 'związany z technokraci ą': Koncepcje technokratyczne. Rządy technokratyczne. ang. technocracy od gr.'. techne 'sztuka, umiejętność', kratos 'władza' TECHNOLOGIA 'całość wiadomości o technikach wytwarzania różnych dóbr i metodach przetwarzania materiałów; także: techniki wytwarzania dóbr i przetwarzania materiałów': Najnowsze odkrycia w dziedzinie technologii należą do pilnie strzeżonych tajemnic firmowych i państwowych Stosowane w naszych hutach technologie wytopu stali i wyrabiania elementów metalowych są już niestety przestarzałe. złożenie słowa: technika i cząstki: -logia od gr. logos 'nauka, słowo' TEFLON 'tworzywo sztuczne odporne na działanie czynników chemicznych i cieplnych': Teflon służy do wytwarzania aparatury chemicznej, powleka się nim także naczynia kuchenne, dzięki czemu m.in. nie przywierają do nich cząsteczki gotowanych i smażonych potraw. amer. teflon - nazwa firmowa politetrafluoroetylenu TEINA 'kofeina występująca w herbacie': W niektórych odmianach herbaty, np. herbaty zielonej, występuje tak dużo teiny, że ma ona równie silne jak kawa działanie pobudzające. fr. thćine od: the 'herbata' TEIZM 'pogląd filozoficzno-religijny, głoszący istnienie jednego boga (w przeciwieństwie do politeizmu), osobowego i znajdującego się poza światem, poza przyrodą 729 TEKSAS TELENOWELA (w przeciwieństwie do panteizmu), będącego stwórcą świata, sprawującym nad nim kontrolę (w przeciwieństwie do deizmu)': Teizmjest zasadniczą częścią doktryny chrześcijańskiej. fr. thćisme od gr. theós 'bóg' TEKSAS 'rodzaj dżinsu, tkanina bawełniana dość gruba, sztywna i mocna, używana na stroje sportowe, spodnie i kurtki': Kurtka z teksasu. od nazwy stanu USA, w którym tradycyjnie zamieszkiwało wielu kowbojów, używających mocnych spodni z tego materiału (do dziś stan ten znany jest z najwyższego w USA pogłowia bydła) TEKTONIKA l. 'dział geologii, zajmujący się budową skorupy ziemskiej, układem mas skalnych, ich wzajemnymi oddziaływaniami i historycznymi zmianami': We współczesnej tektonice przyjmuje się teorię, że zasadnicza budowa skorupy ziemskiej jest związana z ruchem olbrzymich płyt litosfery, np. płyty afrykańskiej, północnoamerykańskiej, euroazjatyckiej. 2. 'budowa skorupy ziemskiej albo jakiegoś jej fragmentu, układ mas skalnych, historia ich ukształtowania itd.': Tektonika Tatr. Badali tektonikę dna morskiego. 3. rząd. 'jednorodność i zwarta budowa dzieł sztuki' TEKTONICZNY 'związany z tektoniką w l. lub 2. znaczeniu - z nauką o budowie skorupy ziemskiej lub z budową skorupy ziemskiej': Badania tektoniczne. Z tektonicznymi ruchami płyty oceanicznej związane są takie zjawiska, jak trzęsienia ziemi i wypiętrzanie gór. od gr. tektonikę techne 'sztuka budownicza, ciesielska' TELE- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenia: l. 'działający na odległość, np. teleobiektyw, telepatia 'przekazywanie myśli na odległość'; 2. 'mający związek z telewizją', np. telegazeta, telekonfe-rencja, teletransmisja, telekino, teleturniej, telezakupy, telesklep gr. tele 'daleko' TELEBIM (czytaj: telebim a. telebim)'wielki ekran telewizyjny, ustawiany zwykle na otwartej przestrzeni, składający się z wielu (kilkudziesięciu, kilkuset) małych ekranów, z których każdy przekazuje odpowiedni, znacznie powiększony fragment tego samego obrazu telewizyjnego tak, że tworzy się całość podobna do gigantycznej układanki': Na placu Piłsudskiego ustawiono ogromny telebim, na którym będzie można oglądać mszę odprawianą przez Papieża. ang. telebeam, złożenie cząstki: tele- i słowa: beam 'wiązka' TELEDYSK inaczej: WIDEOKLIP 'krótki, kilkuminutowy film, który jest muzyczną, w założeniu atrakcyjną, ilustracją nadawanej piosenki': Nagrali trzy teledyski, pokazywane obecnie często w programach telewizji komercjalnych. ang. TELEFAKS zob. FAKS TELEGAZETA 'gazeta odbierana za pomocą telewizora ze specjalnym dekoderem': Strony telegazety mają swoją paginację, na każdej z nich mieszczą się 24 wiersze po 40 wersów każdy. Pierwsze telegazety pojawiły się na początku lat 70. XX w. w Wielkiej Brytanii i Niemczech. złożenie cząstki: tele- i słowa: gazeta TELEKINEZA 'przesuwanie różnych przedmiotów na odległość - siłą woli, bez dotykania ich ręką albo narzędziami': Opowiadali wszystkim, że podczas seansu spirytystycznego widzieli telekinezę - medium, siedząc nieruchomo za stołem, poruszało za pomocą myśli różnymi przedmiotami w pokoju. ang. telekinesis odgr. tele- 'na odległość', kinesis 'ruch' TELEKOMUNIKACJA 'przekazywanie sygnałów na odległość; także: dziedzina gospodarki oraz nauka związana z przekazywaniem sygnałów na odległość': We współczesnej telekomunikacji sygnały są przekazywane za pomocą impulsów elektrycznych, fal radiowych i telewizyjnych. Wśród prywatyzowanych przedsiębiorstw najwięcej nabywców znajdują te z dziedziny telekomunikacji. Instytut prowadzi badania w dziedzinie telekomunikacji. TELEKOMUNIKACYJNY 'związany z telekomunikacją, służący przekazywaniu sygnałów na odległość': System telekomunikacyjny. Satelita telekomunikacyjny. złożenie cząstki: tele- i słowa: komunikacja TELEKONFERENCJA 'konferencja, w której biorą udział osoby znajdujące się w różnych, oddalonych od siebie miejscach, kontaktujące się za pomocą technik radiowych, telewizyjnych lub komputerowych': Szef naszej firmy, który wyjechał do Francji, odbył dziś ze swoim zastępcą i księgowym krótką telekonferencję za pośrednictwem intemetu. złożenie cząstki: tele- i słowa: konferencja TELEKS 'urządzenie telegraficzne, do niedawna powszechnie używane przy przesyłaniu wiadomości między różnymi instytucjami, drukujące na specjalnej taśmie w uproszczony sposób tekst wysłany z urządzenia nadawczego; także: usługa telekomunikacyjna polegająca na przesyłaniu wiadomości za pomocą tego urządzenia oraz otrzymana za jego pośrednictwem wiadomość': Teleks został wyparty przez pocztę elektroniczną i telefaks. ang. skrót: Tel(eprinter) Ex(change) S(ervice) TELENOWELA 'wieloodcinkowy (nawet kilkusetodcin-kowy) serial telewizyjny o tematyce obyczajowej, przeznaczony dla szerokiego kręgu odbiorców': Wyświetla się niemal jednocześnie kilka południowoamerykańskich telenowel o wątpliwej wartości artystycznej i poznawczej. 730 TELEOBIEKTYW TEO- UWAGA: nazwa telenowela nie jest właściwa w języku polskim (nowela to po polsku utwór krótki i jednowątko-wy); lepiej używać określenia: serial telewizyjny, albo neologizmu telepowiesć. z brazylijskiej odmiany port. telenovela, hiszp. telenoyela TELEOBIEKTYW 'wąskokątny obiektyw aparatu fotograficznego o długiej ogniskowej (odległości ogniska od soczewki)': Obiektywy szerokokątne służą do fotografowania z bliskich odległości, zaś teleobiektywy, dzięki specjalnej budowie, umożliwiają fotografowanie z dużej odległości, np. wykonywanie zdjęć daleko stojących zwierząt. złożenie cząstki: tele- i słowa: obiektyw TELEOLOGIA 'wieloznaczny termin filozoficzny, najczęściej oznaczający: celowość lub pogląd, iż coś jest celowe, zmierza do pewnego celu': Zdaniem wielu filozofów, np. witalistów, teleologia jest nie tylko cechą działań człowieka, lecz także własnością życia jako takiego. Teleologia jest składnikiem doktryny chrześcijańskiej, uznającej, iż świat zmierza do pewnego celu. TELEOLOGICZNY książk. 'celowościowy, skierowany ku jakiemuś celowi, odmiennemu od niego samego': Wartości teleologiczne, inaczej: instrumentalne, to takie wartości, które służą osiągnięciu innych - ostatecznych. Np. uprawianie sportu jest wartością teleologiczną, dla jednych służy utrzymaniu zdrowia, dla innych zdobyciu pieniędzy lub sławy. odgr. teleos "osiągający cel', logos 'nauka, słowo' TELEPATIA 'przekazywanie na odległość myśli i uczuć -bez pośrednictwa zmysłów': Niektóre doświadczenia, zwłaszcza dotyczące bliźniąt jednojajowych, potwierdzają, że między ludźmi bardzo blisko spokrewnionymi istnieje pewien kontakt nadzmysłowy, który można u-znać za jakąś formę telepatii. TELEPATYCZNY 'związany z telepatią': Kontakt telepatyczny. złożenie cząstek: tele- i -patia od gr. pathos 'czucie' TELESKOP l. 'przyrząd astronomiczny, służący do otrzymywania znacznie powiększonych obrazów gwiazd i planet widocznych na niebie': Tradycyjny teleskop składa się z lunety i zwierciadła wklęsłego. Teleskop Hubbie' a, wyniesiony na orbitę okołoziemską w 1990 r., ma średnicę zwierciadła 2,4 m. 2. 'amortyzator w postaci dwóch rur, szerszej i wchodzącej w nią węższej' TELESKOPOWY l. 'związany z teleskopem - przyrządem astronomicznym, będący jego częścią': Badania teleskopowe. Obiektyw teleskopowy. 2. 'związany z teleskopem - amortyzatorem, mający taką konstrukcję': Amortyzatory teleskopowe motocykla. fr. telescope odgr. tele 'daleko', skopeó 'oglądam' TELLUR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 52 i masie atomowej 127,60, symbol Te: srebrzystobiały półmetal': Tellur jest składnikiem wielu stopów, m.in. ołowiu, jego związki są wykorzystywane w przemyśle optycznym i elektronice. n.-lac. tellurium od łac. tellus, dopełniacz: telluris 'ziemia' TEMBLAK l. 'opaska podtrzymująca złamaną lub zwichniętą rękę albo rękę w gipsie, zawieszana na szyi': Miał rękę na temblaku. 2. 'dawniej: pasek u rękojeści szabli lub innej broni białej, zaczepiony o rękę walczącego': Widząc ruch przeciwnika, błyskawicznie puścił szablę, która zwisła na temblaku, i wydobył pistolet. ukr. temlak od tur. temlik TEMBR albo TIMBR (czytaj: tembr) 'ton głosu ludzkiego albo barwa dźwięku instrumentu muzycznego, różnicująca dźwięki o tej samej wysokości i głośności': Poważny, groźny tembr głosu. Przejmujący timbr skrzypiec. fr. timbre TEMIDA l. 'w mitologii greckiej: bogini sprawiedliwości, przedstawiana jako kobieta z zawiązanymi oczami, w jednej ręce trzymająca wagę, a w drugiej - miecz': Te-mida była jednym z najstarszych bóstw, córką Nieba i Ziemi. [...] Uważano ją za boginię sprawiedliwości, obyczaju i porządku i stawiano jej ołtarze w miejscach zgromadzeń ludowych, aby swą obecnością ożywiała narady w duchu dobra i prawości. (Parandowski) 2. przen. 'wymiar sprawiedliwości, system instytucji -sądów, prokuratury itd. - strzegących praworządności w kraju': Wiele osób bardzo krytycznie wypowiada się o polskiej temidzie: sprawy sądowe są przewlekane ponad wszelkie dopuszczalne granice, zapadają kuriozalne wyroki, z więzień są zwalniani pod byle pretekstem nawet ci nieliczni bandyci, których uda się zatrzymać policji-lać. Themis, dopełniacz: Themidis z gr. Themis I TENOR 'najwyższy głos męski; także: śpiewak o takim głosie': Tenor liryczny to głos odznaczający się dużym zasięgiem rejestru górnego, zaś tenor dramatyczny (bohaterski) - siłą rejestru środkowego. Do najwybitniejszych polskich tenorów XX w. należy Wiesław Och-man. wl. tenore II TENOR przestarz. 'brzmienie lub treść jakiegoś pisma': Swą odpowiedź zaczął tak: "Zadziwił mię tenor listu wujaszka, czyż już młody człowiek nie może wcale życia pokosztować, tylko cały czas przy lampie nad książką ślęczeć?". od łac. tenor 'ciąg, przebieg' TEO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'Bóg', wskazująca, że to, co wyraża druga część znaczenia, należy odnieść do Boga, religii lub Kościoła, np. teocen-tryzm, teokracja od gr. theós 'bóg' 731 TEOCENTRYZM TERCET TEOCENTRYZM 'pogląd stawiający Boga w centrum zainteresowań filozoficznych, moralnych, naukowych itd., podporządkowujący sens istnienia człowieka celom pozaziemskim, zaś wszystkie dziedziny życia - religii': Renesansowy antropocentryzm przeciwstawiał się teo-centryzmowi średniowiecza. TEOCENTRYCZNY 'związany z teocentryzmem, wynikający z teocentryzmu': Światopogląd ściśle związany z religią wcale nie musi być teocentryczny, przykładami tego są poglądy oparte na religiach Wschodu, np. na bud-dyzmie i jodze, w których większe znaczenie ma droga człowieka do wyzwolenia i prawdy niż wola i działanie bogów lub Boga. złożenie cząstki: teo- i słowa: centryzm TEODOLIT 'przyrząd geodezyjny do mierzenia kątów w płaszczyźnie poziomej i pionowej': Teodolit jest zbudowany z dwóch prostopadłych względem siebie kół kątowych i lunety celowniczej. Na polu, przeznaczonym pod działki budowlane, pracowali geodeci z teodolitem, zakopujący w ziemi betonowe słupki, znaczące przyszłe posiadłości. niem. Theodolit (od tak samo brzmiącej nazwy angielskiej) - może od gr. theaomai 'patrzę' i dęłoś 'jasny'? TEODYCEA 'dział teologii, zajmujący się problemem: jak pogodzić wszechmoc i dobroć Boga z istnieniem w świecie zła': Do najbardziej znanych szkiców Leszka K-ołakowskiego należą te dotyczące teodycei, zwłaszcza "Czy diabeł może być zbawiony?". niem. Theodizee, termin wprowadzony przez Leibniza w 1710 r., od gr. theós 'bóg', dike 'sprawiedliwość' TEOFANIA 'objawienie się ludziom Boga w widzialnej postaci': W politeistycznej religii starożytnych Greków teofania była na porządku dziennym: bogowie objawiali się ludziom i ingerowali w ich sprawy bezustannie. W Nowym Testamencie występuje teofania, zwana też chrystofanią - objawienie Chrystusa po śmierci. oó, gr. theós 'bóg', phainein 'zjawiać się' TEOKRACJA 'władza duchownych, zwłaszcza ustrój państwowy, w którym faktyczną władzę sprawują duchowni': Czy ustrój Iranu po rewolucji Chomeiniego to przykład rzadkiego we współczesnym świecie połączenia demokracji i teokracji? od gr. theós 'bóg', kratos 'władza' TEOLOGIA 'nauka o Bogu - dyscyplina, w której ramach prowadzi się dociekania o Bogu lub bogach, interpretuje i uzasadnia twierdzenia danej religii': Teologia może być uprawiana niezależnie od określonej religii albo -częściej - uprawiana w ścisłym związku z pewnym wyznaniem. Do najważniejszych źródeł teologii katolickiej należą: Biblia oraz nauczanie Kościoła, w tym m.in.: nauczanie papieskie i nauczanie soborów oraz nauki ojców Kościoła. TEOLOG 'znawca teologii': Do najwybitniejszych teologów średniowiecza należą: św. Tomasz z Akwinu, Anzelm z Cantenbury i Tomasz a Kempis. TEOLOGICZNY 'związany z teologią': Wywody teologiczne. Pod koniec XX w. pojawił się nowy nurt teologiczny związany z feminizmem, ukazujący żeńskie aspekty boskości oraz rolę kobiet w Biblii. lać. theologia z gr. theós 'bóg', logos 'nauka, słowo' TEOZOFIA l. 'nurt myślowy o charakterze filozoficzno--religijnym, stawiający sobie za cel poznanie tajemnic świata nadprzyrodzonego przez bezpośredni, mistyczny kontakt z Bogiem' 2. 'nazwa różnych ruchów filozo-ficzno-religijnych, rozwijających się zwłaszcza w II połowie XIX w. i na początku wieku XX w ramach tego nurtu myślowego, łączących tradycje różnych religii, np. buddyzmu, hinduizmu i chrześcijaństwa, w poszukiwaniu drogi do poznania boskiej mądrości': Do najbardziej znanych grup w dziewiętnastowiecznej teozofii należało "Towarzystwo Teozoficzne" założone w 1875 r. w Nowym Jorku przez Helenę Bławatską. odgr. theós 'bóg', sophia 'mądrość' TEOUILA (czytaj: tekila) 'bardzo mocny, bezbarwny napój alkoholowy, wytwarzany z soku kaktusa meksykańskiego, zwanego agava tequilana': Tequilę podaje się schłodzoną z cytryną i solą. hiszp. TERAPIA 'leczenie, lecznictwo': Leki współczesnej terapii. TERAPEUTA (czytaj: terapeu-ta) 'człowiek leczący kogoś, najczęściej: lekarz (choć także ktoś, kto leczy nie mając do tego formalnych uprawnień)': Zasięgnęła porady znanego terapeuty, specjalisty w zakresie endokrynologii. Zjazd terapeutów stosujących niekonwencjonalne metody leczenia. TERAPEUTYCZNY 'leczniczy': Otwarto kilka ośrodków terapeutycznych stosujących wodolecznictwo. Nowe metody terapeutyczne. gr. therapeia 'opieka, leczenie', therapeutes 'leczący' i therapeuti-kós 'leczniczy' TERB 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 65 i masie atomowej 158,92, symbol Tb: srebrzystobiały, miękki metal, aktywny chemicznie': Terb jest pierwiastkiem rzadkim w przyrodzie, jego związki wykorzystywane są do wytwarzania ekranów fluorescencyjnych. n.-lac. terbium od nazwy miejscowości: Ytterby w Szwecji, w której został ten pierwiastek odkryty TERCET l. 'zespół trojga śpiewaków, zwłaszcza wykonujących utwory z zakresu muzyki poważnej': Na scenie wystąpił tercet, śpiewający a capella, a potem znakomite trio instrumentalistów. 2. w muzyce 'utwór wokalny na trzy głosy, samodzielny lub będący częścią większego utworu muzycznego' wl. terzetto od łac. terzo 'trzeci' 732 TERCJA TERPENTYNA TERCJA l. 'jedna z trzech części meczu hokejowego': W drugiej tercji Kanadyjczycy uzyskali wyraźną przewagę. 2. w muzyce 'interwał (odległość) między dźwiękiem pierwszym a trzecim, drugim a czwartym itd.' 3. 'modlitwy liturgiczne odmawiane w czwartej godzinie kanonicznej (po jutrzni, laudzie i prymie), odpowiadającej trzeciej godzinie dnia, liczonej od 6 rano - czyli o godzinie 9.00': W klasztorze zadzwoniono na tercję. 4. w szermierce 'trzecia pozycja obronna, chroniąca przed cięciem cały bok' lać. tertia 'trzecia' TERMA l. 'niewielki grzejnik elektryczny lub gazowy do wody, używany w gospodarstwach domowych': W piwnicy zainstalowali termę elektryczną, która podgrzewała wodę do mycia, wówczas gdy nie działał piec c.o. 2. wyraz zwykle używany w liczbie mnogiej: TERMY inaczej CIEPLICE 'naturalne źródła ciepłej lub gorącej wody': Termy, np. występujące w czeskich Teplicach, są wykorzystywane przez balneologów do leczenia różnych schorzeń. 2. wyraz zwykle używany w liczbie mnogiej: TERMY 'starożytne łaźnie publiczne': Do najokazalszych zalicza się termy rzymskie, stanowiące cały kompleks budynków, przeznaczonych do kąpieli, wypoczynku i rozrywki. TERMICZNY w różnych naukach 'cieplny, związany z ciepłem': Fizyk badał rozszerzalność termiczną różnych ciał. Obróbka termiczna metali. TERMALNY 'związany z termami - ciepłymi lub gorącymi źródłami': Wody termalne. lać. thermae 'ciepłe źródła, kąpiele' od gr. thermós 'ciepły' TERMINAL l. 'końcowa (albo początkowa) stacja kolejowa, takiż dworzec lotniczy albo port': Z terminalu lotniczego pasażerowie są odwożeni do miasta samochodami. Załadunek towarów na statki odbywa się teraz w nowoczesnym terminalu. UWAGA: wyraz terminal jest charakterystyczny dla języka zawodowego i handlowego, poza tymi odmianami brzmi pretensjonalnie. Lepiej używać określeń: port, port lotniczy, stacja końcowa, dworzec. 2. 'urządzenie komputerowe, które umożliwia wprowadzenie i odczytanie przetwarzanych informacji, a składa się zwykle z klawiatury i monitora' ang. terminal z łac. terminalis TERMINATOR l. 'człowiek lub robot do zabijania': Arnold Schwarzenegger gra w filmie rolę elektronicznego mordercy, terminatora przysłanego ze świata przyszłości. 2. w astronomii 'linia oddzielająca oświetloną przez Słońce część ciała niebieskiego od nieoświetlonej' 3. 'dawniej: chłopiec uczący się u majstra rzemiosła, terminujący' w l. znaczeniu ang. terminator, dosłownie 'wykańczacz' od łac. ter-minus 'granica, kres'; 2. znaczenie od tegoż słowa łacińskiego, zaś 3. - od dawno wykształconego w polszczyźnie sensu wyrazu termin 'czas nauki u majstra' TERMO- cząstka wyrazów złożonych wskazująca na ich związek z ciepłem, np. termoizolacja, termoregulacja gr. thermós 'ciepły' TERMOIZOLACJA inaczej: IZOLACJA TERMICZNA 'chronienie czegoś przed niepożądanym nagrzaniem lub oziębieniem; także: materiał zapewniający ochronę przed nagrzaniem lub oziębieniem': Obecnie w budownictwie do termoizolacji wykorzystuje się najczęściej takie materiały, jak styropian, wełna mineralna i odpowiednio układane pustaki. Nad stropem drugiego piętra ułożył warstwę termoizolacji, oddzielającą budynek od zimnego strychu. TERMOIZOLACYJNY 'związany z termoizolacja, służący do termoizolacji': Materiały termoizolacyjne odznaczają się małą przewodnością cieplną. złożenie cząstki: termo- i słowa: izolacja TERMOJĄDROWY 'polegający na przemianie lekkich jąder atomowych w jądra ciężkie wskutek reakcji syntezy w bardzo wysokiej temperaturze, z wydzielaniem się olbrzymich ilości energii': Reakcje termojądrowe we wnętrzu gwiazd. Broń termojądrowa jest wielokrotnie potężniejsza od zwykłej broni atomowej. złożenie cząstki: termo- i słowa: jądrowy TERMOSTAT 'urządzenie służące do utrzymywania stałej temperatury w jakiejś zamkniętej powierzchni': Termostaty są stosowane w lodówkach, pralkach, w ogrzewaniu domu i w układzie chłodniczym w samochodzie. Działanie termostatu jest związane z rozszerzaniem się pod wpływem ciepła jakiegoś elementu, który swą wielkością włącza lub wyłącza elementy ogrzewania albo oziębiania. złożenie cząstki: termo- i -stat od słowa: statyczny TERMS OF TRADE (czytaj: terms of trejt) w ekonomii 'stosunek indeksu cen towarów eksportowanych do indeksu cen towarów importowanych przez jakiś kraj lub kraje': Na rynkach światowych utrzymuje się korzystny dla przemysłowych potęg Zachodu terms od trade: rosną ceny wysoko przetworzonych wyrobów przemysłowych, spadają ceny surowców i wyrobów rolniczych. ang. terms of trade, dosłownie 'warunki handlowe'; w specjalistycznym słownictwie związanym z biznesem używane są też inne połączenia ze słowem terms 'warunki', np. terms od payment 'warunki płatności', terms ofsale 'warunki sprzedaży', easy terms 'dogodne warunki' TERPENTYNA 'zielonożółta lub bezbarwna ciecz otrzymywana z żywicy, głównie żywicy sosny, dobry rozpuszczalnik tłuszczów': Terpentyna jest wykorzystywana m.in. przy produkcji farb, pokostów, smarów i pasty do butów. TERPENTYNOWY 'zawierający terpentynę lub będący terpentyną': Smar, rozpuszczalnik terpentynowy. Olejek terpentynowy. niem. Terpentin od gr. nazwy drzewa 733 TERRARIUM TETRALOGIA TERRARIUM 'pomieszczenie, zwykle oszklone i ogrzewane, w którym hodowane są niewielkie zwierzęta lądowe, np. węże, jaszczurki, żółwie': W zoo były dwa piękne, duże terraria: jedno z żółwiami, drugie - z kolorowymi jaszczurkami. od łac. terra 'ziemia'na wzór słowa: akwarium TERROR l. 'stosowanie przemocy i okrucieństwa po to, żeby kogoś zastraszyć i zmusić do uległości lub zgodnych ze swą wolą działań': Krytycy "Ogniem i mieczem" zarzucali Sienkiewiczowi, że w najzupełniej niewłaściwy sposób przedstawił postać Jeremiego Wiś-niowieckiego - dumnego i okrutnego magnata, który posłuszeństwo w swych dobrach na Ukrainie wymuszał terrorem, wbijaniem opornych na pale i przemocą wojskową. Zagrożenie terrorem we współczesnym świecie wzrasta, mnożą się ataki bombowe, których ofiarą padają najczęściej zupełnie przypadkowi ludzie, l.przen. 'wymuszanie czegoś na kimś': Gdy z płaczem opowiadał mamusi o terrorze żony i teściowej, zawsze odpowiadała mu z satysfakcją: - Widziały gały, co brały. TERRORYZM 'stosowanie współcześnie terroru jako metody politycznej, dla wywarcia presji na władze i społeczeństwa': Stany Zjednoczone oskarżyły Libię o popieranie terroryzmu. TERRORYSTA 'osoba dopuszczająca się współcześnie aktów terroru': Terroryści grożą, że w razie niespełnienia ich żądań politycznych będą kolejno mordować pasażerów samolotu. TERRORYZOWAĆ l. 'stosować terror, zastraszać kogoś przemocą lub okrucieństwem': Psychopata terroryzował mieszkańców. Sterroryzował pasażerów i załogę wiązką granatów. 2. 'wymuszać coś na kimś': Malec terroryzuje całą rodzinę. TERRORYSTYCZNY 'związany z terroryzmem lub terrorystami': Działalność terrorystyczna. Zamachy terrorystyczne. Organizacje terrorystyczne. ang. terror z łac. terror 'przestrach, przerażenie' TERTIO 'po trzecie': Nie pójdę tam, bo: primo - to jest za daleko, secundo - to się zaczyna za późno, tertio - wcale nie mam ochoty tam iść. lać. TEST l. 'metoda badania jakiegoś zjawiska, procesu itp., która polega najczęściej na przygotowaniu odpowiedniego zestawu pytań i ilościowej analizie odpowiedzi na nie'. Przeprowadzać test na inteligencję wśród młodzieży szkół średnich. Testy socjologiczne. 2. 'rodzaj egzaminu pisemnego w formie pytań i kilku odpowiedzi na nie, z których trzeba wybrać jedną, właściwą': W tym roku egzaminy wstępne na polonistykę będą miały formę testu. Test na prawo jazdy. 3. ogólnie 'próba, sprawdzian': Test sprawności fizycznej. Test na pilota doświadczalnego. Test ciążowy. Test popularności polityków. TESTOWAĆ l. 'robić test, sprawdzać za pomocą testu (w znaczeniach: l .-3.)': Testować inteligencję uczniów. Testować nowe wyroby. 2. ogólnie 'badać, kontrolować, sprawdzać': Będziemy nie tylko reklamować towary, ale także testować rynek i obiektywnie radzić. UWAGA: wyrazy test w znaczeniu 3. i testować w znaczeniu 2. są modne i nadużywane zamiast określeń: próba, sprawdzian, miernik, kontrola i: próbować, badać, kontrolować, sprawdzać, np. "To, co zrobi, będzie testem jego uczciwości" (lepiej: ...będzie sprawdzianem jego uczciwości). TESTER l. 'próbka kosmetyku (perfum, kremu itd.) przeznaczona do darmowego używania przez klientów drogerii, perfumerii': Testery kremów należy często zmieniać, by nie traciły swoich walorów. 2. 'urządzenie do sprawdzania prawdziwości banknotów': Testery sprzedawane na naszym rynku są już całkowicie niezawodne. ang. test 'sprawdzian' TESTOSTERON 'hormon męski wytwarzany przez jądra, stymulujący wykształcenie się męskich cech płciowych oraz popęd płciowy': Obecnie testosteron jest również wytwarzany sztucznie, stosuje się go w leczeniu zaburzeń czynności męskich narządów płciowych oraz w niektórych chorobach kobiecych. ang. testosterone od gr. testes 'jądra męskie' A , A TETE-A-TETE (czytaj: tetatet) 'sam na sam - przysłówek; także: spotkanie we dwoje, sam na sam - rzeczownik' : Panno Halinko, a kiedy spotkamy się tete-a-tete? Babcia ze wzruszeniem wspominała swe pierwsze tete-a-tete z dziadkiem, który wszedł w nowym garniturze do sadzawki w parku, by narwać dla niej lilii. fr. tete-a-tete, dosłownie 'głowa w głowę' TETRA- cząstka o znaczeniu 'czterokrotnie', wskazująca, iż to, o czym mówi druga część złożenia, występuje cztery razy lub składa się z czterech części, np. tetra-gram, tetralogia gr. tętni- 'czterokrotnie' TETRA l. 'tkanina bawełniana o luźnym splocie, używana do szycia pieluch' 2. 'czterochlorek węgla, bezbarwna, niepalna substancja używana jako rozpuszczalnik i środek gaśniczy' TETROWY l. 'wykonany z tetry - tkaniny': Pieluszki jednorazowe prawie zupełnie wyparły już dawne pieluchy tetrowe. 2. 'zawierający czterochlorek węgla, wypełniony nim': Gaśnica tetrowa. od gr. tetra- 'czterokrotnie' TETRAGRAM 'napis złożony z czterech znaków': Do dziś trwaj ą dyskusje biblistówJak odczytać tajemniczy tetragram JHWE, będący imieniem Boga. złożenie cząstek: tetra- i -gram od gr. gramma 'napis' TETRALOGIA w nauce o literaturze 'cykl literacki złożony z czterech części': W starożytnej Grecji w czasie Wielkich Dionizji wystawiano tetralogie złożone z 734 TEZA Tm trzech tragedii i jednego dramatu satyrowego, pogodnego dzieła zamykającego cykl. złożenie cząstek: tetra- i -logia od logos 'słowo' TEZA l. 'twierdzenie, zawierające ważną dla pewnej dyscypliny treść, które ktoś zamierza uzasadnić, udowodnić': Przedstawił tezę, a następnie argumenty, które za nią przemawiają. W dyskusji obalono sformułowane przez nią tezy. 2. w filozofii 'twierdzenie lub stan rzeczy, które jest punktem wyjścia pewnego rozumowania i rozwoju': Heglowska triada to teza, antyteza i synteza. 3. w matematyce 'część twierdzenia, którą należy udowodnić, opierając się na założeniu (będącym drugą częścią twierdzenia)' 4. w nauce o literaturze 'proponowane przez autora rozwiązanie pewnego problemu, wyraziście przedstawione czytelnikowi': Pozytywistyczne powieści z tezą. lać. thesis 'twierdzenie, założenie' TEZAURUS 'obszerne dzieło, obejmujące wiedzę z jakiejś dziedziny; także: słownik obejmujący całość słownictwa danego języka, zawierający cytaty i wyjaśnienia encyklopedyczne': Do najwybitniejszych dzieł dawnej polskiej leksykografii należy tezaurus Grzegorza Kna-piusza, słownik polsko-łacińsko-grecki, wydany na początku XVII wieku pod tytułem "Thesaurus Polono-Latino-Graecus". łac. thesaurus zgr. thesaurós 'skarbiec' TEZAURYZACJA w ekonomii 'gromadzenie dużych ilości pieniędzy wyłączonych z obiegu gospodarczego, np. przechowywanych w postaci złota i kosztowności w domowych sejfach': Tezauryzacja - obecnie występująca w krajach niestabilnych ekonomicznie i w okresach kryzysu -jest zjawiskiem szkodliwym dla gospodarki, spowalniającym j ej rozwój. TEZAURYZOWAĆ w ekonomii 'dokonywać teza-uryzacji': Władcy feudalni, jak o tym świadczą niezliczone przekazy, tezauryzowali swój majątek, spoczywający bezużytecznie w pilnie strzeżonych skarbcach. od łac. thesaurus z gr. thesaurós 'skarbiec' Th symbol pierwiastka chemicznego: tor (zob.) THE REST IS SILENCE (czytaj: de rest is sajlens) l. 'reszta jest milczeniem - ostatnie słowa umierającego Hamleta': Oryginalną parafrazę Szekspirowskiego "The rest ist silence" znajdujemy w wierszu Herberta "Tren Fortynbrasa": "Reszta nie jest milczeniem ale należy do mnie / wybrałeś część łatwiejszą efektowny sztych / lecz czymże jest śmierć bohaterska wobec wiecznego czuwania". 2. 'słowa wypowiadane żartobliwie na zakończenie wypowiedzi, sugerujące, że mówiący wie jeszcze coś więcej na dany temat, ale nie chce o tym mówić' ang., dramat Szekspira "Hamlet" po raz pierwszy został wystawiony w 1600 r. THRILLER (czytaj: triller) 'film grozy, dreszczowiec, rzadziej: sztuka teatralna albo książka o takim charakterze': Wielbiciele thrillerów erotycznych będą tym razem zawiedzeni. Alfred Hitchcock, twórca najsłynniejszych thrillerów w historii kina, mawiał [...]. ang. thriller Ti symbol pierwiastka chemicznego: tytan (zob.) TIAMINA 'witamina B[, związek organiczny występujący m.in. w drożdżach, roślinach strączkowych i ziarnach zbóż, którego niedobór w organizmie powoduje upośledzenie przemiany węglowodanowej oraz zaburzenia układu nerwowego': Długi, ostry niedobór tiaminy wywołuje chorobę beri-beri. ang. thiamine - pierwsza witamina odkryta w 1912 r. przez Kazimierza Funka (Amerykanin polskiego pochodzenia) i wówczas nazwana po prostu witaminą TIARA l. 'nakrycie głowy papieża: zakończona krzyżem czapka z trzema koronami, symbolizującymi Trójcę Świętą oraz potrójną władzę papieża: arcykapłana, króla i proroka': Tiara była używana przez papieży do 1965 r. w sytuacjach oficjalnych, zwłaszcza wówczas, gdy występowali w roli głowy Kościoła. 2. 'w starożytności: stożkowate, złote lub srebrne nakrycie głowy władców i wysokich kapłanów na Bliskim Wschodzie' lać. tiara z gr. tiara TIE-BREAK (czytaj: taj-brek) 'skrócony set, będący dogrywką w tenisie lub w siatkówce': W tie-breaku zwyciężyła drużyna polska. ang., od: tie 'remis', break 'przełamywać' TIMBR zob. TEMBR TIPI 'stożkowaty namiot indiański, budowany przez plemiona zamieszkujące północnoamerykańskie prerie': Weszli do obszernego tipi, pokrytego kolorowymi matami. z języków indiańskich TIPSY 'długie, sztuczne paznokcie, nakładane (zwykle naklejane) na paznokcie naturalne': Z naklejonymi tipsami nie możemy, oczywiście, wykonywać takich prac domowych, jak zmywanie naczyń. ang. tip, liczba mnoga: tips, pierwotnie: 'koniuszek' TIUL 'lekka, delikatna tkanina ażurowa z bawełny lub sztucznego jedwabiu, używana m.in. na firanki i zasłonki': Twarz zakrywała jej woalka z tiulu. TIULE 'stroje z tiulu': Damy w tiulach i koronkach. TIULOWY 'wykonany z tiulu': Tiulowa firanka. fr. tulle od nazwy miasta: Tulle Tl symbol pierwiastka chemicznego: tal (zob.) Tm symbol pierwiastka chemicznego: tul (zob.) 735 TO BE OR NOT TO BE... TOMIZM TO BE OR NOT TO BE, THAT IS THE QUESTIONS (czytaj: tu bi or not tu bi, ded is de kłeszczn) 'być albo nie być, oto jest pytanie - najsłynniejsze słowa Szekspirowskiego Hamleta' dramat Szekspira "Hamlet" został po raz pierwszy wystawiony w 1600 r. TOBOGAN l. 'sanki ratownicze, używane do transportu rannych w górach, niskie, łódkowate, z szerokim dnem': Rannego ułożono w toboganie. 2. 'sanie Indian kanadyjskich, ciągnione przez psie zaprzęgi, zwykle mające jedną, szeroką płozę' z języków indiańskich TOCCATA (czytaj: tokkata) 'polifoniczny utwór muzyczny na instrumenty klawiszowe, w którym na przemian występują partie akordowe i szybkie pasaże': Toccata Bacha. Toccata jest często wstępem do fugi. wf. toccata od: toccare 'dotykać, uderzać' TOFU 'biały twaróg sojowy, spożywany głównie w krajach Dalekiego Wschodu': Przez wieki tofu było podstawowym źródłem białka dla ubogich warstw ludności Chin, Korei i Japonii. Tofu jest wdzięcznym tworzywem do eksperymentów kulinarnych: ponieważ nie ma smaku i jest białe, można przez dodanie różnych składników (papryki, curry, szpinaku) nadać mu dowolny smak i kolor. jap. tofu TOGA l. 'urzędowy strój prawników podczas rozpraw, a także profesorów uniwersytetu podczas uroczystych ceremonii: długa, luźna szata ciemnego koloru, uszyta zwykle z grubego materiału': Toga sędziego. Toga dziekańska. 2. 'długie, drapowane, przerzucone przez lewe ramię męskie okrycie wierzchnie, noszone przez pełnoprawnych obywateli w starożytnym Rzymie' lać. toga od: tegere 'okrywać' TOKAJ 'wysokogatunkowe wino węgierskie o złocistej barwie, produkowane w rejonie miasta Tokaj': Do najbardziej znanych rodzajów tokaju należą: tokaj aszu (słodki, deserowy) i tokaj szamorodni (wytrawny lub półwytrawny). miasto Tokaj leży w póhiocno-wschodnich Węgrzech, tradycje winiarskie tego regionu sięgają średniowiecza TOKSYNA 'trucizna pochodzenia organicznego': Toksyny są wydzielane przez wiele węży, grzybów i owadów. Najgroźniejsza ze znanych toksyn to jad kiełbasiany. TOKSYCZNY l. 'mający trujące działanie, powodujący zatrucia': Środek toksyczny. Toksyczne działanie tlenku węgla. 2. 'spowodowany trującym działaniem': Toksyczne uszkodzenie wątroby. Toksyczna biegunka. od łac. toxicum 'trucizna' TOLERANCJA l. 'postawa polegająca na wyrozumiałości i zgodzie na istnienie odmiennych od naszych zachowań w sferze obyczajowej, poglądów politycznych, religijnych itd.': Przed wiekami Polska zasłynęła jako kraj tolerancji religijnej - nie było u nas wojen religijnych, nie płonęły stosy, nie urządzano nocy świętego Bartłomieja. Wielu moralistów podkreśla, że o ile godna pochwały jest tolerancja wobec cudzej odmienności, o tyle na potępienie zasługuje tolerancja wobec zła, wynikająca często ze strachu lub obojętności. 2. w biologii 'zdolność znoszenia przez organizm bodźców chemicznych, fizycznych lub biologicznych, niewystępowanie ujemnych, odrzucających reakcji organizmu na nie - zazwyczaj do pewnego ich natężenia': Tolerancja na alkohol. Tolerancja immunologiczna. 3. w technice 'dopuszczalne odchylenie jakiejś wartości od normy': Tolerancja odchyleń wagi towaru. Tolerancja wymiaru wynosi w tym przypadku plus-minus dwie dziesiąte cala. TOLEROWAĆ l. 'wykazywać tolerancję wobec kogoś lub czegoś': W XVI i XVII wieku w wielu krajach Europy Zachodniej nie tolerowano innowierców. Tolerowała jego zdrady. 2. biologii 'o organizmie: znosić jakieś czynniki, nie reagować na nie odrzuceniem, alergią itd.': Jego organizm nie toleruje tego typu leków. TOLERANCYJNY 'wykazujący tolerancję wobec kogoś lub czegoś': Holendrzy i Duńczycy są niezwykle tolerancyjni pod względem obyczajowym. tac. tolerantia 'cierpliwość, wytrzymałość' TOMAHAWK 'bojowy toporek Indian północnoamerykańskich, pierwotnie kamienny, potem żelazny, kupowany u przybyszów z Europy': Indianin rzucił tomahawkiem. Zamachnął się tomahawkiem. amer. tomahawk z języków Indian północnoamerykańskich: toma-hak TOMBAK 'odmiana mosiądzu, stop miedzi z cynkiem, niekiedy z dodatkiem innych metali (np. cyny), wyglądem przypominający złoto': Tombak jest używany jako imitacja złota przy wyrobie taniej biżuterii, wyrobie instrumentów muzycznych i ich części oraz różnych wyrobów artystycznych. Dziecinna bransoletka z tombaku. niem. Tombak z języka malajskiego tombaga 'miedź' TOMIZM 'kierunek filozoficzny rozwijający poglądy św. Tomasza z Akwinu, stanowiący podstawę filozoficzną nauczania Kościoła katolickiego': To, co było w tomizmie nowe, nieoczekiwane, to oparcie chrześcijańskiej filozofii na doświadczeniu, tej filozofii głoszącej istnienie Boga, opatrzności, nieśmiertelnej duszy, wolnej woli. Iluminizm, nadprzyrodzone oświecenie umysłu, wiedza aprioryczna, wrodzona, intuicyjna, do której dotąd odwoływała się scholastyka, to wszystko jest niepewne i niepotrzebne, wystarcza doświadczenie. Najogólniejszymi właściwościami to-mizmu były: dualizm Boga i ciała, hilemorfizm [obro-najedności ludzkiej natury: duchowo-cielesnej], empi-ryzm, uniwersalizm, realizm, intelektualizm. (Tatar-kiewicz) 736 TOMOGRAFIA I TOR TOMISTA 'filozof rozwijający tezy tomizmu': Wielu wybitnych współczesnych filozofów chrześcijańskich jest tomistami, np. w Polsce Mieczysław Krąpiec i Mieczysław Gogacz. TOMISTYCZNY 'związany z tomizmem': Po śmierci św. Tomasza idee tomistyczne były rozwijane przez uczniów, wśród których wielu było związanych z zakonem dominikanów, a potem także jezuitów. Nawrót do nauki św. Tomasza nastąpił w 1879 r. pod wpływem papieskiej encykliki, wzywającej do odnowienia filozofii chrześcijańskiej w duchu tomizmu. św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) był dominikaninem, z pochodzenia Włochem, potomkiem hrabiów Akwinu TOMOGRAFIA 'jedna z metod rentgenowskiego badania narządów wewnętrznych, która polega na robieniu zdjęć warstwowych, wykonywanych w różnych płaszczyznach i na różnych głębokościach ciała, co umożliwia wykrycie schorzeń niewykrywalnych innymi metodami': Zrobili mu tomografię mózgu. Tomograficzne badanie wątroby. TOMOGRAF 'aparat rentgenowski do tomografii': Gabinet wyposażono w tomograf, dar Ojca Świętego. ang. tomography od gr. tomós 'krający, dzielący' i graphO 'piszę' TONER 'proszek, zazwyczaj czarny, z którego w drukarkach laserowych i kserokopiarkach jest formowany obraz; także: wymienny pojemnik z takim proszkiem': Jeśli zabrudzisz ręce tonerem, najlepiej je zmyć zimną wodą. Wymień toner w kserokopiarce, bo kopie są już niewyraźne i blade. ang. toner TONIK l. 'napój gazowany, gorzkawy (zawiera chininę), pity samodzielnie albo mieszany z alkoholem': Poproszę o dżin z tonikiem i cytryną. 2. 'rodzaj kosmetyku: wodnisty preparat do mycia skóry (przede wszystkim skóry twarzy), oczyszczania jej i nawilżania': Zamiast wodą twarz należy przemywać tonikiem, na przykład z wyciągu aloesu. ang. TOP l. zwykle w zwrocie: być na topie pot. 'największe osiągnięcie w jakimś zakresie, czołowa pozycja na jakiejś liście': Na topie naszej listy przebojów bez większych zmian. 2. pot. grupa osób zajmujących czołowe miejsca w jakiejś dziedzinie życia; elita': Należała do topu polskich wykonawców swinga. ang. top 'szczyt' TOPAZ 'fluorokrzemian glinu, minerał mający postać przezroczystych kryształów o różnych kolorach, często żóhych lub bezbarwnych, z których najpiękniejsze, złociste, są wykorzystywane wjubilerstwiejako kamienie szlachetne': W Polsce niewielkie ilości topazów występują w Górach Izerskich. Szkatułka zdobna dużym, żółtym topazem. lać. topazus z gr. tópazos TOPLES albo TOPLESS l. 'damski kostium plażowy bez części górnej, czyli odsłaniający piersi, najczęściej składający się z samych majteczek': Kostiumy toples przyjęły się już na większości plaż europejskich. 2. 'bez górnej części damskiego kostiumu plażowego; z odkrytymi piersiami - przysłówek': Chodziła zawsze topless, czym budziła pewną sensację. Fotografia znanej gwiazdy filmowej - toples. ang. toples, topless TOPMODELKA 'wzięta modelka, prezentująca kolekcje najlepszych projektantów mody, ale także popularna w kręgach biznesowo-artystycznych; gwiazda wśród modelek': Czołowe topmodelki zarabiają krocie, ale też niedługo utrzymują swoją pozycję: muszą walczyć z konkurencją coraz młodszych rywalek. ang. top model TOPOGRAFIA l. 'dział geodezji zajmujący się dokonywaniem pomiarów terenu, odległości między różnymi punktami w terenie, ukształtowaniem jego powierzchni, rzeźbą terenu itd. - w celu opracowania szczegółowych map': Obecnie w topografii powszechnie wykorzystuje się zdjęcia lotnicze i satelitarne. 2. 'cechy zewnętrzne jakiegoś terenu: jego rzeźba, usytuowanie na nim różnych obiektów, sieć dróg itd.': Dowódca szczegółowo omówił z żołnierzami topografię wyżyny, na której miały rozpocząć się ćwiczenia. TOPOGRAFICZNY 'związany z topografią - działem geodezji': Pomiary topograficzne. <) Stolik topograficzny (mierniczy) 'komplet przyrządów, takich jak dalmierz, luneta itd., służących do wykonywania pomiarów topograficznych' odgr. topos 'miejsce, okolica', grapho'piszę' TOPOS l. w retoryce 'ustalony schemat perswazji lub argumentacji, chwyt retoryczny': Do najbardziej znanych toposów należą: antyteza, alegoria, metafora i wyliczenie. 2. w nauce o literaturze 'powtarzający się w wielu dziełach literackich, zakorzeniony w kulturze motyw lub temat': Do znanych toposów literatury europejskiej należą przeciwstawienia: miłość - śmierć, niebiański -ziemski, starość - młodość. W wierszu "Święta tęsknota" Goethe wykorzystuje jeden z ulubionych w poezji barokowej toposów: ćmę krążącą wokół ognia i na koniec spalającą się w nim. odgł". topos 'miejsce' I TOR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 90 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 232,038, symbol Th: promieniotwórczy metal, srebrzystobiały i miękki, rzadko występujący w przyrodzie': Tor jest wykorzystywany w elektronice i fizyce jądrowej. Z jednego z jego izotopów w wyniku przemian promieniotwórczych uzyskuje się uran. n.-lac. thorium od imienia staroskandynawskiego boga piorunów: Thorr (ze względu na promieniotwórcze właściwości) 737 II TOR TOTEM II TOR w fizyce 'dawna jednostka ciśnienia, skrót: Tr': l Tr odpowiada ciśnieniu słupa rtęci o wysokości l mm w temperaturze 0°C. l tor to 133,32 Pa i 1,33 bara. od nazwiska Evangelisty Tomcelliego (1608-1647), włoskiego fizyka, znanego m.in. ze swych badań nad zjawiskiem ciśnienia TOREADOR 'zapaśnik korridy - nazwa ogólna, odnoszona do matadora, pikadorów i banderilleros': Toreadorzy kłaniali się, dziękując publiczności za doping. hiszp. toreador od: toro 'byk' TORF 'zbita masa, która powstaje na bagniskach z resztek rozkładających się roślin': Torf jest wydobywany i wykorzystywany m.in. jako opał, nawóz lub żyzna pod-ściółka. TORFOWY 'zawierający torf, wykonany z torfu': Pod warzywa podsypali ziemi torfowej. Antyrakowy preparat torfowy prof. Tołpy. niem. Torf TORLEN 'niegniotąca się tkanina sztuczna z ciągłych włókien poliestrowych': Torlen, podobnie jak np. elana, to tkanina produkcji polskiej. nazwa firmowa TORNADO 'olbrzymia trąba powietrzna w kształcie lejka rozszerzającego się ku chmurom, wirująca z wielką prędkością i przemieszczająca się, niszcząca na swej drodze uprawy oraz zabudowania, porywająca ludzi, zwierzęta i przedmioty, nawet tak duże jak samochód': Tornada występują m.in. wiosną i latem na południu Stanów Zjednoczonych oraz na Kubie. ang. tornado z hiszp. tomare 'kręcić się' TORPEDA 'wielki pocisk w kształcie cygara, służący do zatapiania okrętów, mający własny napęd, dzięki któremu przemieszcza się pod wodą i po powierzchni morza': Torpedy są najczęściej wystrzeliwane z okrętów podwodnych i ze specjalnych kutrów torpedowych lub zrzucane z samolotów. TORPEDOWIEC obecnie: KUTER TORPEDOWY 'niewielki, zwrotny i szybki okręt wyposażony w torpedy, służące do zatapiania okrętów i statków przeciwnika' TORPEDOWAĆ l. 'atakować okręty i statki torpedami, by je zatopić': Niemiecki pancernik "Bismarck" został storpedowany przez okręty brytyjskie. 2. przen. 'uniemożliwiać realizację jakichś planów, niweczyć jakieś działania, zwłaszcza w sferze politycznej': Plany polityczne partii konserwatywnej zostały storpedowane przez demokratów, którzy weszli w sojusz z liberałami. TORPEDOWY 'związany z torpedą, polegający na użyciu torped': Napęd torpedowy. Atak torpedowy okrętów podwodnych. niem. Torpedo od łac. torpedo 'ryba drapieżna, porażająca ofiary wytwarzanym przez siebie prądem' - po polsku: drętwa TORTELLINI 'małe pierogi - uszka, wypełnione różnego rodzaju farszem': Jeśli tortellini ugotuje się w bulionie, potrawa z nich zyska bardzo na smaku. wl. tortellini TORTILLA 'w Ameryce Środkowej: 'placek kukurydziany, podobny do naleśników, podawany z dodatkami lub bez dodatków'; w Hiszpanii: 'omlet z dodatkami, np. świeżych pomidorów, papryki': W kuchni hiszpańskiej tortiiię smaży się na dużej patelni. hiszp. tortiiia TORYSI 'angielskie stronnictwo polityczne działające od XVII do XIX w., głoszące poglądy konserwatywne, popierające absolutną władzę królewską i specjalne przywileje Kościoła anglikańskiego; przeciwnicy wigów': Torysi byli wspierani głównie przez angielskie ziemiań-stwo, do tradycji tego stronnictwa w pewien sposób nawiązują współcześni brytyjscy konserwatyści. TORYS 'członek stronnictwa torysów albo jego zwolennik': Nazwa torys początkowo miała obraźliwe zabarwienie, odnosiła się bowiem do irlandzkich zbójników. ang. tories z irlandzkiego: toraidhe 'zbrodniarz' TOSTER 'urządzenie elektryczne do robienia grzanek; opiekacz': Z tostera wyjęła lekko przyrumienione, pachnące kromki. ang. toaster TOTALITARYZM 'ustrój polityczny i towarzyszący mu system organizacji państwa, który opiera się na całkowitej i bezwzględnej ingerencji państwa oraz jego organów we wszystkie dziedziny życia publicznego i gospodarczego, a nawet w życie prywatne obywateli, i na sprawowaniu nad wszystkim całkowitej kontroli za pomocą rozbudowanego aparatu policyjnego i partyjnego': Totalitaryzm faszystowski. Sowiecki totalitaryzm komunistyczny. TOTALITARNY 'taki, który opiera się na totalitaryzmie': Państwo totalitarne. Ustrój totalitarny. Totalitarny reżim komunistyczny. niem. Totalitarismus z łac. totalis 'całkowity' TOTALNY 'całkowity, zupełny, powszechny': Totalny bałagan. Totalna niemoc. Totalne nieporozumienie. Państwo totalne 'to samo, co państwo totalitarne' (zob.). fr. total TOTEM 'w religiach wielu ludów: przedmiot, zwierzę lub roślina albo ich wizerunek, któremu członkowie jakiegoś plemienia lub rodu okazują cześć, wierząc, że uosabia on ich przodków': Totemem wielu plemion indiańskich był wizerunek jakiegoś zwierzęcia, w którym -jak wierzono - mieszkają duchy przodków, ochraniające członków plemienia. 738 TOURNEE TRAŁ TOTEMICZNY 'związany z totemem, będący totemem': Totemiczne wizerunki. Totemiczne rysunki, znaki. TOTEMIZM 'system religijny, którego podstawą jest wiara w totemy': Totemizm jest zdaniem religioznawców typowy dla wierzeń plemion, w których występują silne więzi rodowe. ang. totem z języków indiańskich TOURNEE (czytaj: turne) 'podróż artysty lub zespołu artystów, której celem są występy w różnych miejscach': Piosenkarz rozpoczął dwumiesięczne toumee po Francji. Krakowski zespół dramatyczny rozpoczął krajowe toumće, w którego czasie odwiedzi Poznań, Gdańsk i Warszawę. fr. toumee TRADE MARK (czytaj: trejd mark) 'chroniony prawem znak towarowy - napis umieszczany obok towarowych znaków firmowych, zarejestrowanych w specjalnym urzędzie (w Polsce - w Urzędzie Patentowym), których wykorzystanie przez innych producentów (np. na swoich produktach) jest zakazane' ang. trade mark TRADUTTORE, TRADITORE 'tłumacz, zdrajca - stwierdzenie wyrażające tę refleksję, że dobry i wiemy przekład wybitnego dzieła literackiego jest właściwie niemożliwy': Te przekłady utworów literackich, które są uznawane za równie wielkie dzieła jak oryginał, np. Mickiewiczowski przekład "Giaura" Byrona, z reguły wiążą się z większą lub mniejszą liczbą zmian wprowadzonych przez tłumacza. Dotyczą one także treści i kompozycji dzieła, która wymaga dostosowania do realiów innego języka i innego kontekstu kulturowego. Można odnieść wrażenie, że "niewierność" jest nieodłączną cechą sztuki przekładu - traduttore, traditore... wl. traduttore, traditore TRAGEDIA l. w nauce o literaturze 'gatunek dramatu, obejmujący utwory, których podstawą akcji jest konflikt między ukazanymi postaciami lub między jednostką a siłami wyższymi: losem, prawami społecznymi, moralnymi itd. - prowadzący bohaterów do nieuchronnej klęski i - często - śmierci': Do najbardziej znanych w literaturze światowej tragedii należą: "Król Edyp" Sofoklesa, "Medea" Eurypidesa i "Hamlet" Szekspira. 3. przen. 'nieszczęśliwe zdarzenie lub ciąg zdarzeń - przynoszące stratę, rozpacz i ból': Tragedia Powstania Warszawskiego. Tragedia rodzinna. Tragedia opuszczenia i odrzuconej miłości. TRAGIK l. 'pisarz, tworzący tragedie': Trójka wielkich tragików starogreckich to Ajschylos, Sofokles i Eurypides. 2. 'aktor, który specjalizuje się w graniu ról w tragediach': Juliusz Osterwa był wybitnym polskim tragikiem, choć grywał także role komediowe. TRAGICZNY l. 'związany z tragedią - utworem dramatycznym': Bohater tragiczny. Rola tragiczna. Konflikt tragiczny w nauce o literaturze 'typowy zwłaszcza dla tragedii antycznej nieprzezwyciężalny konflikt między dwiema równie słusznymi racjami, który nieubłaganie prowadzi bohaterów do klęski' 2. 'związany z tragedią - nieszczęśliwym zdarzeniem, wywołujący rozpacz, cierpienie': Tragiczne zdarzenia. Tragiczna wiadomość. 3. of. 'bardzo słaby, zły': Ten wiersz jest tragiczny. Mieszkają w tragicznych warunkach. TRAGIZM l. 'cecha sytuacji, która jest bardzo zła i nie ma z niej wyjścia, klęska jest nieuchronna': Film w poruszający widza sposób przedstawia tragizm ostatnich minut na tonącym okręcie. 2. 'konflikt między realizowanymi przez jakąś osobę wartościami i okolicznościami zewnętrznymi, nieubłaganą koniecznością, prowadzący do klęski, katastrofy': Tragizm bohatera. Tragizm pokolenia Kolumbów. TRAGIZOWAĆ pot. 'rozpaczać bez istotnej przyczyny': Wzruszyła ramionami i powiedziała: - Nie tragizuj, nic aż tak strasznego się nie stało. gr. tragoidia - gatunek dramatu; pierwotnie 'pieśń kozła' - tragedia wywodzi się z pieśni satyrów śpiewanych podczas starogreckich świąt na cześć Dionizosa TRAJEKTORIA 'linia lotu jakiegoś przedmiotu, zwłaszcza linia zakreślona przez pocisk wystrzelony z jakiejś broni': Specjaliści od balistyki zakreślili trajektorię pocisku. Trajektoria rakiety. fr. trajectorie od łac. traiectus 'przerzucony' TRAKCJA 'napęd pojazdów, zwłaszcza napęd pojazdów szynowych, związany z rodzajem zastosowanego silnika': Trakcja parowa. Trakcja spalinowa. Trakcja elektryczna. Trakcja konna dawnych warszawskich tramwajów. TRAKCYJNY 'związany z trakcją-napędem pojazdów szynowych': Wstrzymano ruch tramwajów, ponieważ została uszkodzona sieć trakcyjna. Zespół trakcyjny 'zespół połączonych wagonów, z których jeden jest wyposażony w silniki i napędza całość' od łac. tractio 'ciągnięcie' TRAKTAT l. 'umowa międzynarodowa, zawarta w uroczysty sposób': Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy między Polską a Niemcami. Szefowie rządów Polski i Francji podpisali traktat handlowy. 2. książk. 'rozprawa, najczęściej o charakterze naukowym lub filozoficznym': Traktat astronomiczny Kopernika. Miłosz jest autorem "Traktatu poetyckiego" i "Traktatu moralnego". lać. tractatus 'dłuższe pismo na pewien temat' TRAŁ l. 'sieć rybacka, kształtem przypominająca ogromny worek, przymocowywana do statku i ciągnięta przezeń w wodzie': Rybacy wyciągnęli trał wypełniony rybami. 2. w wojskowości 'urządzenie montowane na czołgu, służące do rozbrajania lub niszczenia min w terenie': Trały mocowane są do przedniej części pancerza czołgu. 3. w wojskowości 'urządzenie, za pomocą 739 TRAMP TRANSCENDENCJA którego wykrywa się i rozbraja lub niszczy miny morskie i rzeczne': Do wykonywania przejść w zaporach minowych ustawionych w rzekach stosuje się trały przeciwminowe. TRAŁOWAĆ l. w rybołówstwie 'poławiać ryby za pomocą trału': Trałowanie odbywa się zwykle na trawlerze. 2. w wojskowości 'wykrywać i rozbrajać lub niszczyć miny': Saperzy trałowali pole minowe. TRAŁOWIEC w wojskowości 'nieduży specjalny okręt, przeznaczony do wykrywania i niszczenia min morskich za pomocą trałów': Trałowce wyposażone są również w artylerię i mogą służyć do konwojowania innych statków. ang. trawi TRAMP l. 'człowiek, który lubi wędrować, zwłaszcza pieszo po nieznanych, dzikich terenach': Ubierała się jak tramp, w wojskową kurtkę i mocne skórzane buty. 2. 'statek towarowy, który wypływa w nieregularne rejsy, niemające z góry ustalonej trasy' ang. tramp od czasownika: tramp 'chodzić, stąpać ciężkimi krokami' TRAMPING l. w żegludze morskiej 'morskie przewozy ładunków, odbywające się bez ustalonych z góry czasu i trasy rejsu, a jedynie w zależności od potrzeb przewozowych': Tramping dotyczy przewożenia dużych ładunków, zwykle takich, które zajmują cały okręt. 2. 'dawniej: daleka wędrówka piesza, dziś również podróżowanie samochodem, autobusem lub autostopem': W czasach studenckich tramping z namiotem po Polsce był jego ulubioną formą wypoczynku. ang. tramping TRAMPOLINA l. w sporcie 'długa, giętka deska, mocowana na określonej wysokości nad powierzchnią wody, służąca do odbijania się przed skokiem do wody': Odbił się z trampoliny i wykonał podwójne salto. 2. w sporcie 'pochyła deska zamocowana na sprężynach, służąca do odbijania się przed skokiem, np. przez kozioł lub skrzynię': Zawodniczka wzięła rozbieg, odbiła się od trampoliny i zwinnie przeskoczyła przez wysoką skrzynię. 3. w lotnictwie 'skocznia spadochronowa, którą stosuje się w czasie ćwiczeń' niem. Trampolin TRANS l. 'stan zbliżony do niepełnego snu, charakteryzujący się obniżeniem świadomości i kontaktu ze światem zewnętrznym, osłabieniem woli oraz zagłębieniem w siebie': Trans hipnotyczny. Trans występuje w niektórych chorobach psychicznych. 2. 'stan, w którym obniżona jest świadomość, ale uwalniają się niezwykłe umiejętności drzemiące w podświadomości': Tworzył swe wielkie dzieła w transie poetyckim. Podobno media spirytystyczne w transie przekraczały granicę świata duchów. fr. transe od łac. trans 'za, poza, z tamtej strony' TRANS- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniach: 'przez, z jednej strony na drugą; a także: za, z tamtej strony', np. transformacja, transatlantyk, transatlantycki lać. trans 'za, poza, z tamtej strony' TRANSAKCJA (czytaj: tranzakcja) 'operacja handlowa albo bankowa typu kupno-sprzedaż, ale na większą skalę; także: porozumienie, układ w jakiejś sprawie, które jest wynikiem rokowań, przetargów i ustępstw': Stało się możliwe zawarcie transakcji tymi walorami. Dokonano transakcji kupna znacznej partii mebli fińskich. Firma zawarła transakcję ubezpieczeniową na znaczną sumę. lać. transactio 'dokonanie' TRANSATLANTYK 'wielki statek, odbywający rejsy przez Ocean Atlantycki': W II połowie XX w. transatlantyki zostały całkowicie wyparte przez ogromne samoloty, przewożące pasażerów przez Ocean Atlantycki w ciągu kilku godzin. Najsłynniejsza katastrofa trans-atlantyka to zatonięcie 15 kwietnia 1912 r. "Titanica" po zderzeniu z górą lodową. TRANSATLANTYCKI 'związany z tym, co jest po drugiej stronie Atlantyku; rzadziej także: związany z tym, co przebiega przez Atlantyk, lub z tym, co znajduje się po jego obydwu stronach': Europejscy dziennikarze dyskutowali o sukcesach transatlantyckiej gospodarki, zwłaszcza o nowych rozwiązaniach w gospodarce Stanów Zjednoczonych i Kanady. Transatlantycki rejs. Na konferencji mówiono o transatlantyckiej wspólnocie kulturalnej. złożenie cząstki: trans- i słowa: Atlantyk TRANSCENDENCJA l. 'pogląd filozoficzny, uznający istnienie kogoś lub czegoś, zwłaszcza Boga, ponad czymś albo na zewnątrz czegoś, np. świata, a także głoszący, że przedmiot poznania znajduje się poza umysłem poznającego': Zdaniem niektórych filozofów miłość nosi piętno transcendencji w stosunku do świata, w którym znalazła swój wyraz i swą realizację. 2. w filozofii 'istnienie ponad czymś lub na zewnątrz czegoś, zwłaszcza w odniesieniu do rzeczy abstrakcyjnych': Transcendencja świata wartości. Transcendencja ducha względem materii. TRANSCENDENTNY w filozofii 'istniejący ponad czymś lub na zewnątrz czegoś; także poza umysłem poznającego oraz poza granicą doświadczenia i poznania': Sfera transcendentnej rzeczywistości. TRANSCENDENTALIZM l. 'pogląd filozoficzny głoszony przez Immanuela Kanta, a potem Friedricha W. Schelinga, w myśl którego każde doświadczenie, zmierzające do poznania przedmiotu, powinno być poprzedzone poznaniem zasad samego poznania, a więc warunków, które z góry określają sposób, w jaki zostanie przeprowadzone doświadczenie': Według transcendentaliz-mu warunkami charakteryzującymi nasze poznanie są m.in. czas i przestrzeń. 2. 'w filozofii romantycznej: nurt, ukształtowany przez grupę myślicieli amerykańskich, który z przesłanek mistyczno-religijnych wyprowadzał przeświadczenie o równości wszystkich ludzi i niezależ- 740 TRANSFER TRANSLACJA ności człowieka od jakichkolwiek hierarchii i autorytetów': Zwolennicy transcendentalizmu byli skupieni wokół czasopisma "The Dial". TRANSCENDENTALNY w filozofii 'związany z trans-cendentalizmem Immanuela Kanta i Friedricha W. Sche-linga; będący poza umysłem poznającego i wiążący się z zasadami poznania poprzedzającymi samo poznanie': Poznanie transcendentalne. niem. Transzendenz od łac. transcendens 'przekraczający' TRANSFER l. 'przeniesienie, przepływ, przekazanie jakichś walorów - pieniędzy, rzeczy, usług - z jednej instytucji (przedsiębiorstwa itp.) do innej': Transfer znacznej kwoty dolarowej do banku zachodnioniemieckiego. Najświeższe zakupy i transfery telewizyjne można uznać za udane. 2. w sporcie 'przej ście zawodnika (zwykle piłkarza) z jednego klubu do drugiego za odpowiednio dużym wynagrodzeniem': Rozmowy na temat transferu dwóch piłkarzy są zaawansowane. Zainteresowane transferem są Legia i Górnik. lać. transferre 'przenosić' TRANSFERAZA w biologii 'jeden z enzymów, należących do grupy, której zadaniem jest przenoszenie różnych grup chemicznych z cząsteczki jednego związku na cząsteczkę innego związku': Grupa transferaz liczy ponad 450 enzymów. ang. transferases TRANSFIGURACJA ksiąźk. 'zmiana postaci; przemienienie, przekształcenie': Ustrój państwa podlega jakiejś niepokojącej transfiguracji. fr. transfiguration z łac. transfiguratio TRANSFOKATOR 'obiektyw aparatu fotograficznego, kamery filmowej lub telewizyjnej, który ma zmienną ogniskową': Transfokator daje efekt zbliżenia lub oddalenia fotografowanego lub filmowanego obiektu. złożenie cząstek: trans- i -fokator od łac. focus 'ognisko' TRANSFORMACJA 'przekształcenie, przeobrażenie, zmiana czegoś, zwłaszcza zasadnicza, na dużą skalę': (dziś określenie używane najczęściej w odniesieniu do przekształcania gospodarki z planowej, komunistycznej, na rynkową, kapitalistyczną) Weszliśmy w okres transformacji systemu gospodarczego. Spycha to polską transformację z drogi normalnego kapitalizmu. Rafy i mielizny transformacji. Ma to szczególne znaczenie w warunkach transformacji. | UWAGA: jest to wyraz modny, nadużywany, zamiast słów: 11 przekształcenie, przeobrażenie. TRANSFORMOWAĆ 'przekształcać, zmieniać na dużą skalę; dokonywać transformacji czegoś': Transformować gospodarkę. TRANSFORMACYJNY 'będący transformacją, oparty na transformacji': Działania transformacyjne rządu. lać. transformatio 'przekształcenie' TRANSFUZJA w medycynie 'zabieg polegający na przetoczeniu osobie chorej krwi, pobranej od osoby zdrowej (zazwyczaj krwi zakonserwowanej)': Transfuzję stosuje się w razie niedoboru krwi u jakiejś osoby, np. po wypadku lub operacji, albo w razie niedoboru pewnych składników krwi. W szczególnych przypadkach, np. przy ciężkim zatruciu tlenkiem węgla, stosowana jest transfuzja krwi, polegająca na wymianie dużej jej części lub całości. niem. Transfusion od łac. transfusio 'przelewanie' TRANSGENICZNY 'o organizmie żywym, zwykle (jak dotąd) o roślinach: zmodyfikowany genetycznie, to znaczy taki, w którym dokonano zmian w ilości, jakości lub układzie genów, co spowodowało zmianę cech tego organizmu': Modyfikacja transgeniczna może nastąpić a) przez wyłączenie jednego własnego genu, b) przez wymianę genów własnych na geny innego gatunku, c) przez wszczepienie genu innego gatunku. Uodpornionej genetycznie na herbicyt soi było 40%, trangenicznego rzepaku- 10%. Czekoladki zaprawione lecytyną, otrzymaną z transgenicznej soi, szybko musiały zniknąć z półek sklepowych. złożenie cząstek: trans- i -geniczny (od gen) TRANSKONTYNENTALNY 'taki, który przebiega przez kontynent lub kontynenty': Transport, przelot trans-kontynentalny. Kolej transkontynentalna. złożenie cząstki: trans- i słowa: kontynentalny TRANSKRYPCJA w językoznawstwie l. 'zapisywanie wyrazów tekstu napisanych za pomocą liter jednego alfabetu literami innego alfabetu tak, by możliwie najwierniej zachować brzmienie wyrazów tego tekstu, przy czym w razie konieczności jeden znak danego alfabetu można oznaczać za pomocą dwóch znaków innego alfabetu': Rosyjski wyraz, zapisywany grażdankąjako fi&abróJest to w transkrypcji - bielyj. 2. 'pisownia ściśle zgodna z brzmieniem wyrazów, stosowana np. przy zapisie tekstów gwar ludowych' TRANSKRYBOWAĆ w językoznawstwie l. 'poddawać transkrypcji tekst zapisany innym alfabetem': Jeśli chcemy, żeby ktoś umiał przeczytać tekst zapisany innym alfabetem, wówczas go transkrybujemy. 2. 'zapisywać fo-netycznie jakiś tekst' od łac. transcriptio 'przepisywanie' TRANSLACJA l. ksiąźk. 'tłumaczenie tekstu z jednego języka na drugi': Już nie zajmuje się tłumaczeniem, teraz wykłada na uczelni i jest teoretykiem translacji. 2. w matematyce 'jedno z najprostszych przekształceń geometrycznych, polegające na przesunięciu każdego punktu figury geometrycznej o taki sam wektor, wskutek czego powstaje identyczna figura, znajdująca się w odległości równej długości tego wektora od pierwszej figury': Translacja figur geometrycznych może odbywać się na płaszczyźnie lub w przestrzeni. 3. w genetyce 'proces syntezy białka z aminokwasów, których kolejność jest zapisana w kodzie genetycznym, zachodzący w cytoplaz- 741 TRANSLITERACJA TRANSWESTYTYZM mię przy udziale rybosomów' 4. w technice 'technika odbierania za pomocą specjalnych aparatów sygnałów, a potem ponownie ich nadawania': Translacja jest stosowana w radiofonii i telewizji do wzmacniania sygnałów i ulepszania jakości odbioru. TRANSLATOR l. 'tłumacz': Jest znanym translato-rem literatury duńskiej. 2. w informatyce 'program komputerowy służący do tłumaczenia tekstu napisanego w języku, którego nie zna komputer, na język wewnętrzny komputera': Translator zazwyczaj przekształca teksty zapisane w języku programowania, np. w Pascalu. TRANSLATORSKI 'związany z translatorem - tłumaczem': Wydawnictwo przyznało mu nagrodę za wybitne osiągnięcia translatorskie. fr. translation z łac. translatio 'przeniesienie' TRANSLITERACJA w językoznawstwie 'zapisywanie tekstów napisanych za pomocą liter danego alfabetu literami innego alfabetu, bez uwzględniania ich wymowy i przy zastosowaniu zasady, że każdej literze jednego alfabetu odpowiada określona litera w drugim alfabecie': Zazwyczaj transliteracji poddawane są teksty zapisane w innym alfabecie niż łaciński, np. rosyjskim, bułgarskim lub macedońskim. TRANSLITEROWAĆ w językoznawstwie 'poddawać transliteracji jakiś tekst': Rosyjski wyraz, zapisany jako fie-łbrójest transliterowany jako belyj. ang. transliteration TRANSMISJA 'przekazywanie czegoś na odległość, zwłaszcza przekazywanie do odbiorców programu radiowego lub telewizyjnego z jakiegoś odległego od studia miejsca': Rozpoczynamy transmisję meczu piłkarskiego z Buenos Aires. Transmisja sygnałów za pośrednictwem sieci telefonicznej, światłowodów, fal elektromagnetycznych. Szerokie pasy służyły do transmisji ruchu silnika do położonych obok obrabiarek. TRANSMITOWAĆ 'przekazywać coś na odległość, zwłaszcza przekazywać do odbiorców program radiowy lub telewizyjny z jakiegoś miejsca odległego od studia': Telewizja transmituje obrady sejmu. Uszkodzeniu uległy rury transmitujące gaz i ciepłą wodę do nowego osiedla mieszkaniowego. TRANSMISYJNY 'związany z transmisją': Nadajnik i odbiornik transmisyjny. Urządzenia transmisyjne. Łańcuch transmisyjny maszyny. od łac. transmisjo 'przesyłka, przekaz' TRANSPLANTACJA 'przeszczepienie jakiegoś narządu wewnętrznego': Transplantacja nerki. TRANSPLANTACYJNY 'będący transplantacją, oparty na transplantacji': Zabieg transplantacyjny. z łac. transplantare 'przeszczepiać' TRANSPOZYCJA l. 'przekształcenie czegoś tak, żeby znalazło zastosowanie gdzie indziej, niż planowano na początku; także: przeniesienie czegoś, np. jakiegoś pojęcia, z jednej dziedziny do drugiej': Scenarzysta zajmuje się transpozycją powieści na komedię. 2. w muzyce 'przeniesienie utworu muzycznego lub jego fragmentu do innej tonacji': W wyniku transpozycji w zapisie nutowym zmieniają się znaki, które stoją przy kluczu, oraz pozycja nut na pięciolinii. TRANSPONOWAĆ l. 'dokonywać transpozycji czegoś po to, żeby znalazło zastosowanie gdzie indziej, niż planowano; dokonywać transpozycji czegoś z jednej dziedziny do drugiej': Wszystkie swoje radosne i bolesne przeżycia transponował na muzykę. 2. w muzyce 'dokonywać transpozycji utworu muzycznego lub jego fragmentu': Przetransponował sonatę z tonacji C-dur do tonacji F-dur. fr. transposition z łac. transpositus 'przestawiony' TRANSSEKSUALIZM 'odczuwanie rozbieżności między swój ą płcią biologiczną, fizyczną a psychiczną; psychiczne utożsamianie się z osobami płci przeciwnej niż własna płeć biologiczna': Transseksualizm to poczucie fizycznej kobiety, że jest mężczyzną, a fizycznego mężczyzny, że jest kobietą. TRANSSEKSUALISTA 'osoba, która odczuwa rozbieżność między swoją płcią fizyczną a psychiczną': Większość transseksualistów z trudem przyznaje się do swoich skłonności. TRANSSEKSUALNY 'charakterystyczny dla trans-seksualisty, opierający się na transseksualizmie': Zachowania transseksualne. Postawy transseksualne. złożenie cząstki: trans- i słowa: seksualizm. TRANSSYBERYJSKI 'taki, który przebiega przez Syberię, w poprzek Syberii': Kolej transsyberyjska. złożenie cząstki: trans- i słowa: syberyjski TRANSURANOWCE 'promieniotwórcze pierwiastki chemiczne: neptun, pluton, ameryk, kiur, berkel, kalifom, ajnsztajn, ferm, mendelew, nobel, lorens i kurczatow, które w układzie okresowym pierwiastków umieszczone są po uranie': Transuranowce, z wyjątkiem neptunu i plutonu, nie występują w przyrodzie, lecz są otrzymywane przez bombardowanie odpowiednimi cząstkami pierwiastków o niższych liczbach atomowych. złożenie cząstki: trans- i słowa: uranowce TRANSWESTYTYZM 'skłonność do upodabniania się ubiorem i zachowaniem do płci przeciwnej, zwykle: noszenie kobiecych strojów i robienie sobie makijażu przez mężczyzn': Transwestytyzm nieraz wiąże się z homoseksualizmem. TRANSWESTYTA 'mężczyzna, który lubi się przebierać za kobietę i zachowywać jak ona': Ulicami spacerują transwestyci, o których nigdy byś nie powiedział, że nie są to kobiety. złożenie cząstki: trans- i słowa: łac. vestitus 'odziany' 742 TRANSZA I TRASOWAĆ TRANSZA l. 'jedna z części pewnej całości; partia czegoś, zwykle towarów': Dostawa drugiej transzy materiałów budowlanych. Trzecia transza przedsiębiorstw przeznaczonych do prywatyzacji. UWAGA: w tym znaczeniu wyraz modny, nadużywany, np. zamiast: "kolejna transza obniżki cen", należy powiedzieć: kole/na obniżka cen, następny etap obniżki cen. 2. w ekonomii 'część pożyczki państwowej albo kredytu bankowego, puszczone w obieg': Trzecia transza środków przeznaczonych na odbudowę terenów popowodziowych została przekazana gminom. Termin wykupu kolejnej transzy obligacji. fr. transze TRANSZEJA w wojskowości 'długi, głęboki rów, często o zygzakowatym kształcie, łączący w całość stanowiska strzeleckie i obiekty obronne, umożliwiający także ukrywającym się żołnierzom poruszanie się wzdłuż frontu': W niszach transzei złożono amunicję. roś. transzeja z fr. tranchee TRANZYSTOR l. w elektronice 'trój elektrodowy przyrząd półprzewodnikowy, montowany w bardzo wielu urządzeniach elektronicznych, pełniący różnorodne funkcje, związane ze wzmacnianiem sygnałów elektrycznych': Wynalezienie tranzystora uważane jest za początek rewolucji elektronicznej XX w. 2. pot. 'niewielkie, zwykle przenośne, radio, które jest zbudowane m.in. z tranzystorów': Z popołudniowej drzemki wyrwała go głośna muzyka z tranzystora. TRANZYSTOROWY 'związany z tranzystorami, zbudowany z tranzystorów': Tranzystorowe urządzenia elektroniczne zastąpiły dawne - znacznie większe -urządzenia lampowe. ang. transistor, stówo utworzone w połowie XX w. od łac. trans- i ang. conductance 'przewodzenie' TRANZYT 'przejazd, przewóz osób lub towarów z jednego państwa do drugiego odbywający się przez terytorium trzeciego państwa, zgodnie z zasadami przyjętymi w prawie i umowach międzypaństwowych': Tranzyt przez Czechy do Austrii. Wiele firm przewozi towary z Europy Zachodniej na Wschód tranzytem przez Polskę. TRANZYTOWY 'związany z tranzytem': Ruch tranzytowy. Cło tranzytowe. Trasa tranzytowa ze Świecka do Brześcia. W konsulacie wydano mu wizę tranzytową ważną przez 48 godzin. TRANZYTYWNY w językoznawstwie 'przechodni': Czasowniki przechodnie, czyli tranzytywne, to np. czytać, bronić, jeść, zaś nieprzechodnie to np. lecieć, iść. Czasowniki tranzytywne odznaczają się tym, że możliwe jest przekształcenie zdania, w którym czasownik taki jest orzeczeniem, na zdanie w stronie biernej, np. Jan czyta książkę - Książka jest czytana przez Jana. niem. Transit od łac. transitus 'przejście, przekroczenie' I TRAP 'ruchome schody, pomost lub kładka, dzięki którym można przejść z nabrzeża na statek, ze statku na nabrzeże i z pokładu jednego statku na pokład drugiego statku albo z jednego pokładu na drugi': Zanim statek odpłynie, trap jest podnoszony i składany przy burcie. hol. trap II TRAP 'zapadnia na scenie teatralnej': Nagle aktor, grający ducha, momentalnie znika, zapada się w trap. fr. trappe III TRAP 'konkurencja w strzelaniu sportowym, polegająca na strzelaniu ze strzelby śrutowej do rzutków, wyrzucanych pod różnymi kątami': Rzutki w trapie wyrzucane są na odległość ok. 80 m ze specjalnego schronu, oddalonego o 15 m od stanowisk strzeleckich. ang. trap TRAPER 'dawniej: myśliwy północnoamerykański, który w dzikich lasach polował na zwierzęta futerkowe, często za pomocą potrzasków, sideł; dziś: każdy myśliwy polujący na zwierzęta w surowych, naturalnych warunkach': Zanim na Alasce zjawili się poszukiwacze złota, kraj ten należał do traperów i Indian. Dołączył do traperów, udających się na północ Norwegii. TRAPERSK-I 'związany z traperami, charakterystyczny dla traperów': Traperski szlak. Traperska chata. Traper-ska dzielność. amer. trapper od stówa: trap 'sidła' TRAPEZ l. w matematyce 'czworokąt, którego tylko dwa boki, zwane podstawami, są do siebie równoległe': Odległość między podstawami trapezu to jego wysokość. 2. w sporcie 'drążek zamocowany na długich, grubych linach, służący do wykonywania ćwiczeń gimnastycznych i akrobatycznych': W cyrku najbardziej podobały mu się popisy akrobatów na trapezie. TRAPEZOID w matematyce 'czworokąt, który kształtem przypomina trapez, ale którego żadne dwa jego boki nie są do siebie równoległe' TRAPEZOIDALNY 'kształtem przypominający trape-zoid; taki jak trapezoid': Działka za domem ma trapezo-idalny kształt. fr. trapeze zgr. trapezion 'stolik' I TRASOWAĆ l. 'wyznaczać w terenie lub wykreślać na mapie miejsce, którędy będzie przebiegać droga, linia komunikacyjna, rury wodociągowe itp.': Trasowali drogi dla czołgów, przeprawiających się po dnie przeszkody wodnej. Ponad pół roku zajęło im trasowanie linii nowego gazociągu. 2. w technice 'zaznaczać na powierzchni jakiegoś przedmiotu lub materiału punktami i liniami miejsca, według których ten przedmiot albo materiał zostanie poddany obróbce': Cienkim rysikiem trasował linie cięcia na blasze. TRASER w technice l. 'pracownik zakładu mechanicznego, zajmujący się trasowaniem linii i punktów na przedmiotach lub materiałach, które poddane zostaną obróbce': Zdaniem trasera wysokość kosztów związa- 743 II TRASOWAĆ TREMOLO albo TREMOLANDO nych z wyprodukowaniem nowych nadwozi samochodowych zależy m.in. od tego, jak będą naniesione linie cięcia, a więc ile zużyjemy materiału. 2. 'pracownik stoczni, zajmujący się kreśleniem poszczególnych elementów statku w naturalnych rozmiarach oraz przygotowywaniem ich szablonów': Dwaj traserzy pracują nad projektem nowego okrętu. fr. tracer 'nakreślić' II TRASOWAĆ w finansach 'wystawiać weksel ciągniony, czyli taki, za który ma zapłacić inna firma lub osoba (z którą wystawca zawarł odpowiednie porozumienie)': Zawarł porozumienie z pośrednikiem i wystawiał na jego konto trasowane weksle. TRASANT w finansach 'osoba, która wystawia trasowany weksel': Trasant złożył swój podpis na wekslu. TRASAT w finansach 'osoba, która jest wymieniona na trasowanym wekslu, jako ta, która ma zapłacić określoną kwotę pieniężną': Często była trasatem weksli swojego ojca. niem. trassieren TRAUMA (czytaj: trałma) l. w medycynie 'uszkodzenie organizmu spowodowane jakimś obrażeniem ciała, np. poparzeniem, złamaniem, urazami w czasie wypadku': Leczeniem traumy zajmuje się chirurgia urazowa. 2. w psychologii 'silne przeżycie, którego następstwem mogą być stałe zmiany w psychice człowieka': Wielu z tych, którzy przeżyli koszmar obozów hitlerowskich, nosi w sobie traumę, która zmienia ich stosunek do ludzi i do świata. TRAUMATYCZNY (czytaj: trałmatyczny) l. w medycynie 'mający związek z traumą- uszkodzeniem organizmu; będący skutkiem traumy': Uszkodzenie traumatycz-ne. U pacjenta stwierdzono szok traumatyczny. 2. w psychologii 'mający związek z traumą - silnym przeżyciem': Doświadczenie traumatyczne. Widok egzekucji miał traumatyczny wpływ na tych, którzy na niąpatrzyli. od gr. traumą 'rana' TRAVELLER'S CHECK (czytaj: trawlez czek) 'czek podróżny wystawiony przez bank lub jakieś biuro podróży, uznawany za ważny w chwili, kiedy właściciel złoży na nim swój podpis': Traveller's check to bardzo przydatny dokument płatniczy dla osób, które wybierają się w podróż zagraniczną. ang. traveller's check 'czek podróżny' TRAWESTACJA l. •w nauce o literaturze 'komiczna przeróbka jakiegoś poważnego utworu, w której zachowuje się wiele elementów jego treści, a zmienia się formę lub język': Jedna z najbardziej znanych w naszej literaturze trawestacji to przeróbka wzniosłego hymnu "Święta miłości kochanej Ojczyzny", dokonana przez samego Ignacego Krasickiego, rozpoczynająca się od słów "Święta miłości kochanej szklenice", będąca satyrą na rozpowszechnione w Polsce pijaństwo. 2. 'przeróbka jakiegoś znanego powiedzenia, dostosowanie go do nowej sytuacji, nowego kontekstu': Trawestując stwierdzenie Norwida, że "przeszłość jest to dziś - tylko cokolwiek dalej", powiedział, że "przyszłość jest to jutro, tylko cokolwiek bliżej". TRAWESTOWAĆ l. 'dokonywać trawestacji dzieła literackiego': Strawestował powieść romantyczną w komediowy melodramat. 2. 'przerabiać jakieś znane powiedzenia': Do najczęściej trawestowanych powiedzeń Cezara należy: "Kości zostały rzucone". od wf. travestire 'przebierać się' TRAWLER (czytaj: trałler) 'statek rybacki przeznaczony do łowienia ryb za pomocą sieci przypominającej kształtem duży worek, ciągniętej za statkiem po dnie morza': Trawlery zwykle są wyposażone w urządzenia służące do przetwarzania, mrożenia i przechowywania ryb. ang. trawler od: trawi 'łowić ryby w sieć' TREF w judaizmie I. 'gatunki mięsa, przede wszystkim wieprzowina, których nie mogą spożywać wyznawcy judaizmu; także: każde jedzenie, które zostało skażone przez kontakt z takim mięsem' 2. 'zasada zabraniająca wyznawcom judaizmu spożywania określonych pokarmów' TREFNY l. w judaizmie 'przygotowany bez przestrzegania rytualnych zasad sporządzania potraw, dlatego zabroniony do jedzenia': Trefne potrawy. 2. pot. 'taki, który pochodzi z podejrzanego źródła, zwykle z przestępstwa': Trefny towar w domu pasera. 3. pot. 'podejrzany w jakimś środowisku, uważany za nieakceptowanego w nim': Jako były milicjant byłem dla nich trefny. od hebrajskie terefa 'nieczyste jedzenie' TREFIĆ przestarz. 'zwijać włosy w loki; układać fryzurę z loków': Dawniej każdy monarcha miał na swym dworze osobę, która zajmowała się trefieniem jego peruk. Zanim zgłosiła swojego pudełka na wystawę psów rasowych, bardzo starannie utrefiła mu sierść. z dawnego niem. treffen TREFL l. 'kolor w kartach oznaczony czarnym znaczkiem, przypominającym listek koniczyny': Na stole leżały dwa walety - trefl i karo. 2. 'karta w tym kolorze': W pierwszym rozdaniu dostał prawie same trefle. fr. trefle, dosłownie 'koniczyna' TREFNY zob. pod hasłem: TREF TREMO 'duże lustro, w którym można obejrzeć się w całości': Początkowo tremo zawieszano na ścianie międzyokiennej lub umieszczano nad kominkiem albo na suficie. fr. trumeau TREMOLO albo TREMOLANDO w muzyce l. 'w grze na instrumencie: ozdobnik muzyczny, polegający na bardzo szybkim powtarzaniu jednego, dwóch lub więcej 744 I TREN TRIALIZM dźwięków': Tremolo na instrumentach smyczkowych osiąga się dzięki szybkiemu i rytmicznemu poruszaniu smyczka w górę i w dół po strunach. Tremolando w grze na instrumentach stosowane jest od XVII w., przede wszystkim dla zilustrowania stanów emocjonalnych lub zjawisk natury. 2. 'w śpiewie: wibracje lub drżenie głosu': Nie podobało się mu drżące tromolo sopranu. Nadużywanie tremolanda przez śpiewaków staje się niepożądaną manierą. TREMOLOWAĆ w muzyce l. 'wykonywać tremolo na instrumencie': Końcowy fragment sonaty trzeba zagrać, tremolując. 2. 'śpiewać wibrującym, drżącym głosem' wl. tremolo, tremolando, dosłownie 'drżąc' I TREN w nauce o literaturze 'utwór żałobny poświęcony zmarłej osobie, w którym zwykle sławione są jej zalety i opłakiwana jej śmierć': Za twórców trenu jako samodzielnego gatunku literackiego przyjęło się uznawać greckich poetów: Symonidesa i Pindara. Dzięki "Trenom", które Jan Kochanowski napisał po śmierci ukochanej córki Urszulki, tren jako gatunek literacki był niezwykle popularny w literaturze polskiej aż do XVIII w. gr. threnos II TREN 'długi, ciągnący się po ziemi fragment sukni; ogon sukni': Panna młoda miała suknię z trenem. fr. traine TRENCZ 'męski lub damski długi, luźny płaszcz, przepasywany szerokim paskiem, przypominający angielski płaszcz żołnierski': Po alejkach parku spacerowały panie w pięknie skrojonych kostiumach i panowie w ciemnych trenczach. Znów modne stają się trencze i długie dyplomatki. ang. trench coat TREND 'tendencja, skłonność ku jakiemuś rozwiązaniu; prąd': Zdrowy rozsądek oraz obserwacja trendów politycznych podpowiadają bowiem rozwiązanie. Na giełdzie utrzymują się trendy wzrostu akcji. | UWAGA: wyraz nadużywany zamiast słów: tendencja, \ \ prąd, skłonność. ang. trend TREPAK 'rosyjski i ukraiński skoczny taniec ludowy, w trakcie którego tancerze poruszają się drobnymi krokami, przytupują i często uginają kolana': Piotr Czajkow-ski wprowadził trepaka do swojego baletu "Dziadek do orzechów". roś. triepak TREPANACJA w medycynie 'operacja chirurgiczna polegająca na wywierceniu otworu w kości, zwłaszcza kości czaszki, po to, by dostać się do chorego lub uszkodzonego miejsca': Trepanacja czaszki była wykonywana już w starożytności. W stomatologii dokonuje się zabiegu trepanacji zęba po to, aby otworzyć jego koronę, pod którąjest stan zapalny, lub po to, żeby dotrzeć do miazgi próchniejącego zęba. TREPAN w medycynie 'narzędzie chirurgiczne wykorzystywane do trepanacji kości': Trepan zwykle ma kształt wiertarki z wymiennymi wiertłami. TREPANOWAĆ w medycynie 'wykonywać trepanację': Żeby usunąć odłamek żelaza, który tkwił w głowie chłopca, lekarze musieli trepanować jego czaszkę. fr. trepanation odgr. trypanon 'świder' TRESKA 'sztuczne lub prawdziwe włosy zaplecione w warkocz, ułożone w kok lub loki, dopinane przez kobiety do prawdziwych włosów w celu zwiększenia ich ilości lub dla ozdoby': Dodatkiem do wytwornego stroju wieczorowego była kunsztowna, ufarbowana w kolorze sukni treska, którą upięto na jej głowie, tuż przed wyjściem na bal. fr. tresse TREZOR l. 'skarbiec, zwłaszcza skarbiec bankowy': Klucze do trezoru były zdeponowane w trzech miejscach. 2. 'skrytka w gmachu banku, do której wkłada się utarg dzienny' fr. (resor TRI- albo TRY- cząstki wyrazów złożonych o znaczeniu 'trzy', najczęściej wskazujące, że odnoszą się one do czegoś, co jest potrójne, złożone z trzech elementów, np. trylion, lub są związane z geometrycznymi trójkątami, np. triangulacja, trygonometria UWAGA: cząstka tri- jest łączona z wyrazami lub innymi cząstkami, zaczynającymi się od samogłoski, zaś try- - od spółgłoski. gr. tri- 'trzy razy' TRIADA l. 'zespół złożony z trzech elementów: pojęć, rzeczy lub ludzi': Starogrecka triada wielkich wartości duchowych to prawda, dobro i piękno. Heglowska triada to teza, antyteza i synteza. Triady w chińskiej mafii. 2. w chemii 'grupa trzech pierwiastków chemicznych, mających podobne właściwości fizyko-chemiczne': Triada żelazowców. 3. w muzyce 'grupa trzech akordów w danej tonacji durowej lub molowej stanowiących główne funkcje danej tonacji': Triada durowa, molowa. fr. triadę z p.-lac. trias, dopełniacz: triadis 'trójka' TRIALIZM 'koncepcja polityczna, która pojawiła się w czasie I wojny światowej w Austrii, zmierzająca do przebudowy dualistycznej monarchii w trialistyczną: w Austro-Węgro-Polskę' TRIALISTYCZNY 'składający się z trzech członów -zwykle w powiązaniu z koncepcją trializmu': Trialistycz-ne koncepcje zmierzały do przyciągnięcia Polaków pod austriackie sztandary i odnowienia chylącej się ku upadkowi monarchii. ang. trialism odp.-fac. trias 'trójka' 745 TRIANGULACJA TROFEUM TRIANGULACJA w geodezji 'sposób wyznaczania współrzędnych punktów w terenie, polegający na utworzeniu sieci trójkątów, powstałych z połączenia tych punktów, a następnie zmierzeniu kątów i boków tych trójkątów i ustaleniu na podstawie uzyskanych danych szukanych geograficznych współrzędnych punktów': Triangulację stosuje się przede wszystkim do dokładnego pomiaru terenu kraju i przy konstrukcji map topograficznych. Obecnie w triangulacji wykorzystuje się najnowsze techniki, np. połączenia satelitarne. fr. triangulation od łac. triangulus TRIAS w geologii 'pierwszy okres w erze mezozoicznej Ziemi, od około 230 do około 195 milionów lat temu': Trias dzieli się na trzy epoki: trias dolny, środkowy i górny. W triasie występowały ruchy tektoniczne, które zapoczątkowały proces powstawania nowych oceanów -Atlantyckiego i Indyjskiego. W triasie szeroko rozprzestrzenione były amonity i ryby oraz pojawiły się pierwsze dinozaury. od gr. trias 'trójca, trójka' (ze względu na trójdzielność odkrytych niegdyś utworów z tego okresu) TRIATLON inaczej: TRÓJBÓJ 'konkurencja obejmująca trzy następujące po sobie wyścigi, w której wygrywa zawodnik mający najkrótszy łączny czas tych wyścigów': Triatlon letni obejmuje wyścig kolarski, pływacki i bieg na długim dystansie, triatlon zimowy - bieg narciarski, wyścig kolarski i łyżwiarski. TRIATLONISTA 'sportowiec startujący w triatlonie': Sukcesy warszawskich triatlonistów w mistrzostwach Europy w Almere w Holandii. ang. triathlon, złożenie gr. cząstki tri- i słowa gr. athlon 'zapasy, walka' TRIK l. 'celowy zabieg stosowany w filmie, sztuce, przedstawieniu cyrkowym itp., mający na celu przede wszystkim zaskoczenie widza lub zastąpienie jakiegoś rzeczywistego działania lub przedmiotu - upozorowanym lub sztucznym': Klaun bawił publiczność różnymi trikami. W najnowszych filmach science fiction stosuje się wiele trików technicznych. 2. 'pomysłowe, sprytne działanie, dzięki któremu chce się coś osiągnąć': Dzięki inteligencji, umiejętnościom, a także trikom finansowym zbił ogromną fortunę. TRIKOWY 'związany z trikiem w filmie, sztuce, przedstawieniu cyrkowym itp.; wykorzystujący taki trik': Zdjęcia trikowe. Trikowe wybuchy. ang. trick TRIO (czytaj: trijo) l. zespół trzech muzyków instrumentalistów': Trio fortepianowe tworzą: skrzypek, wiolonczelista i pianista, zaś trio smyczkowe: skrzypek, alto-wiolista i wiolonczelista. 2. 'utwór muzyczny, który mają wykonywać trzy różne instrumenty': Ostatnią jego kompozycją było trio smyczkowe. Wirtuozowsko zagrali trio sonatowe. 3. 'środkowa część wielu trzyczęściowych utworów muzycznych, zwłaszcza tanecznych, początkowo wykonywana tylko przez trzy instrumenty': Trio z marsza, menueta. wl. trio TRISMUS w medycynie 'mimowolne, kurczowe, silne zwarcie szczęk': Trismus towarzyszy atakowi padaczki. n.-lac. trismus, z gr. trismós 'zgrzytanie' (zębami) TRIUMWIRAT l. 'w starożytnym Rzymie: trzyosobowy zespół urzędników, powoływany do zrealizowania określonego zadania': Raz na kilka lat specjalny trium-wirat zajmował się podziałem ziemi między kolonistów. 2. 'w starożytnym Rzymie: układ zawierany przez trzech mężów stanu, przede wszystkim w celu zdobycia władzy w państwie, którą potem wspólnie sprawowano': W historii państwa rzymskiego istniały dwa trium-wiraty: I triumwirat - tajny - zawarli w 60 r. p.n.e. Cezar, Pompejusz Wielki i Krassus; II triumwirat -jawny - został zawiązany w 43 r. p.n.e. między Oktawianem Augustem, Antoniuszem i Lepidusem. TRIUMWIR 'mąż stanu wchodzący w skład trium-wiratu': Po śmierci triumwira Marka Krassusa rozpadł się pierwszy triumwirat. lać. triumviratus od: tres 'trzy' i vir 'mąż' TROCKIZM 'kierunek w ruchu komunistycznym, oparty na poglądach społeczno-politycznych Lwa Trockiego, zakładający m.in., że zwycięstwo rewolucji w jednym kraju jest niemożliwe i dlatego celem komunistów powinno być przeprowadzenie jej we wszystkich państwach kapitalistycznych, oraz proponujący nową koncepcję gospodarowania, w myśl której społeczność miała zostać całkowicie pozbawiona własności zarówno indywidualnej, jak i zespołowej, a wszystkimi dobrami w państwie miała zarządzać partyjna elita': Trockizm powstał na przełomie lat 20. i 30. XX w. w rosyjskiej partii komunistycznej i międzynarodowym ruchu komunistycznym, a po II wojnie światowej znalazł zwolenników wśród organizatorów rewolty studenckiej, która w 1968 r. przetoczyła się przez USA i Europę. TROCKISTA 'zwolennik Trockiego i trockizmu': IV Międzynarodówkę utworzyli w 1938 r. trockiści, których wcześniej usunięto z Międzynarodówki Komunistycznej. TROCKISTOWSKI 'związany z trockizmem': Ideologia trockistowska. Organizacja, bojówka trockistowska. Działacze trockistowscy. od: Trocki - pseudonimu Lwa Bronsteina (1879-1940 ), działacza rosyjskiego ruchu robotniczego, a potem radzieckiego działacza państwowego TROFEUM l. w starożytności: symbol zwycięstwa wojennego, którym początkowo była pojedyncza zbroja, ściągnięta z pokonanego wroga i zawieszona na słupie, lub rzadziej stos zdobytej broni, a później też pomnik, posąg lub element dekoracyjny jakiejś budowli': Pierwotne trofea umieszczano najczęściej na polu bitwy, rzadziej w świątyni. 2. 'łup wojenny': Wśród pamiątek 746 TROFICZNY TROPIZM związanych z dziejami Polski, znajdujących się we Włoszech, zobaczyć można trofea wojenne przywiezione przez króla Jana III Sobieskiego spod Wiednia. 3. 'przedmiot, który jest oznaką czyjegoś zwycięstwa, sukcesu, zwykle odniesionego w jakiejś rywalizacji': Na półce trzymał wszystkie swoje trofea sportowe. Statuetka Oscara przyznana Andrzejowi Wajdzie trafiła do muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie znajdują się już poprzednie trofea reżysera - Złoty Lew i Złota Palma. Trofeum myśliwskie 'pamiątka z polowania, w postaci okazu upolowanego zwierzęcia, spreparowanego w całości bądź w części': Najczęściej trofea myśliwskie to poroża zwierzyny łownej, kły i skóry dzików, pióra ogonowe cietrzewia, ptaki łowne spreparowane w całości oraz medaliony, czyli spreparowane głowy bądź przednie części ciała zwierząt. lać. trophaeum z gr. tropaion TROFICZNY w biologii 'związany z odżywianiem; odżywczy': Roślinożercy to jedno z ogniw troficznych łańcucha zależności pokarmowych. Funkcja troficzna organu. n.-lać. trophicus z gr. trophe 'żywienie' TROGLODYTA l. wyraz często używany w liczbie mnogiej: TROGLODYCI 'prehistoryczni ludzie zamieszkujący jaskinie, zajmujący się łowiectwem i zbieractwem; jaskiniowcy': W starożytności troglodytami nazywano ludy mieszkające m.in. w północno-zachodniej Afryce, Etiopii, a najczęściej mieszkańców zachodnich wybrzeży Morza Czarnego. 2. pot. 'osoba prymitywna, źle wychowana, której zachowanie świadczy o umysłowym i duchowym ubóstwie': Dziwiło ją to, jak Kaśka może spotykać się z takim troglodytą jak Michał, który nie tylko obgadywał wszystkich znajomych, ale i nigdy nie wpadł na pomysł, żeby komuś pomóc lub ustąpić miejsca w autobusie starszej osobie. lać. troglodyta z gr. troglodytes 'jaskiniowiec' TROJAŃSKI 'związany ze starożytną Troją': Mury trojańskie. Homer przedstawia w "Iliadzie" zakończenie wojny trojańskiej. () Koń trojański 'wielki drewniany koń pułapka, którego Grecy, pozornie rezygnując z oblężenia, zostawili Trojanom, a ci wprowadzili go do miasta, nie podejrzewając, że w środku ukryci są wojownicy, którzy w nocy otworzą bramy armii greckiej' przen. 'o kimś lub o czymś, wprowadzonym podstępnie do jakiegoś środowiska, w którym ma działać na jego szkodę i doprowadzić do jego zniszczenia': Konkurencji zależało na tym, żeby zarząd firmy nie podjął żadnej decyzji w sprawie nowego przetargu, dlatego liczono, że Zieliń-ski z Działu Marketingu będzie koniem trojańskim, który odwiedzie prezesa od angażowania firmy w ten przetarg. od nazwy Troja, starożytnego grodu leżącego w Azji Mniejszej TROLL wyraz często używany w liczbie mnogiej: TROLLE 'w folklorze skandynawskim: demoniczne istoty, męskie lub żeńskie, przedstawiane w postaci karłów lub olbrzymów; także: figurka takiej istoty - popularna pamiątka turystyczna z krajów skandynawskich lub amulet': Magiczne moce trolli skuteczne były jedynie w nocy, w promieniach słonecznych każdy troll przekształcał się w kamień. Znajomi z Norwegii podarowali mu drewnianego trolla z bujną czupryną, którą należało trochę poczochrać - wtedy zadowolony duszek przynosił szczęście. szwedzkie troll TROMBOCYTY w fizjologii 'ciałko krwi, odpowiedzialne za krzepnięcie krwi': W jednym litrze krwi występuje ok. 200-300xl09 (200-300 tys./mm3) trombocytów. od gr. thrómbos 'grudka' i cząstki -cyt od gr. kytos 'komórka' TRON l. 'fotel z wysokim oparciem, bogato zdobiony, zwykle stojący w specjalnej sali na podium, do którego prowadzą schody, będący honorowym miejscem monarchy lub dostojnika kościelnego': Tron pojawił się we wczesnym średniowieczu i od samego początku, podobnie jak insygnia, był oznaką władzy monarszej, l.przen. 'władza królewska, monarsza': Po śmierci króla tron objął jego jedyny syn z prawego łoża. TRONOWAĆ rząd. 'zasiadać na tronie; być królem, panować': Obraz przedstawiał tronującego władcę. lać. thronus z gr. thrónos I TROPIK zwykle w liczbie mnogiej TROPIKI 'obszar kuli ziemskiej, rozciągający się między zwrotnikami Raka i Koziorożca, na którym panuje gorący i wilgotny klimat': Wyprawa w tropiki. TROPIKALNY 'usytuowany w strefie międzyzwrotni-kowej; typowy dla tej strefy, upalny, gorący': Niszczenie lasów tropikalnych może zagrozić równowadze ekologicznej na całej Ziemi. Kraje tropikalne to m.in. Wenezuela, Kolumbia, Etiopia i Zair. Prażyło ich tropikalne słońce. Tropikalne upały w kwietniu i śnieg we wrześniu to anomalie pogodowe. ang. tropie 'zwrotnik' II TROPIK l. 'cienka, lekka tkanina wykonana z połączenia wełny i włókien syntetycznych, z której wykonuje się przewiewne stroje': Bluza z tropiku. 2. 'okrycie rozpinane nad namiotem, niestykające się z nim bezpośrednio, chroniące przed zbytnim nagrzaniem się i deszczem': Kupili doskonały namiot z tropikiem. od I tropik TROPIZM w biologii 'podatność roślin i niektórych niższych zwierząt, np. jamochłonów, na bodźce zewnętrzne, np. promienie słoneczne lub wodę, objawiająca się ruchem tych roślin lub zwierząt albo ich części w kierunku działającego bodźca; także taki ruch, zwykle polegający na wzroście rośliny lub zwierzęcia w pewnym kierunku': Dzięki tropizmowi roślina może się prawidłowo rozwijać, gdyż jej korzenie rosną w stronę gleby, zaś łodyga i liście w stronę światła. ang. tropism, od gr. trópos, trope 'obrót, zwrot' 747 TROTYL TRYGONOMETRIA TROTYL 'materiał wybuchowy, używany do rozsadzania oraz napełniania bomb i pocisków, mający postać białej substancj i krystalicznej': Górnicy użyli kilkanastu lasek trotylu, żeby rozsadzić węgielną ścianę. ang. nazwa firmowa TRUBADUR wyraz zwykle używany w liczbie mnogiej: TRUBADURZY 'średniowieczni wędrowni poeci, głównie francuscy, tworzący w XI-XIII w. przede wszystkim dworską lirykę miłosną': Trubadurzy tworzyli - głównie w języku staroprowansalskim - krótkie pieśni sławiące rycerstwo oraz miłość dwoma do szlachetnie urodzonych dam. fr. troubadour TRUCK (czytaj: trak) 'pojazd kołowy - zwłaszcza duży, służący do przewożenia towarów': Słowo truck)est często dodawane do nazw samochodów firm znanych raczej z produkcji aut osobowych, by wskazać, że chodzi w tym wypadku o ciężarówkę. ang. truck TRUIZM 'stwierdzenie prawdziwe, ale o banalnej, wszystkim znanej i oczywistej treści': Stwierdzenie, że w kulturze polskiej widoczne są zarówno wpływy zachodnie, jak i wschodnie - należy do truizmów. Warto byłoby natomiast zastanowić się, jak tę naszą specyfikę kulturalną wyeksponować i pielęgnować w jednoczącej się Europie. ang. truism od: tnie 'prawdziwy' TRUST (czytaj: trust albo trest albo trast) w ekonomii 'połączenie w jedno wielkie przedsiębiorstwo mniejszych, samodzielnych wcześniej przedsiębiorstw, zajmujących się tą samą produkcją, których dotychczasowi właściciele stają się akcjonariuszami nowo powstałego przedsiębiorstwa': Trusty tworzone są w celu uzyskania większego wpływu, a często i dominacji na rynku oraz w celu zwiększenia zysków. ang. trust TRUWER wyraz zwykle używany w liczbie mnogiej: TRUWERZY 'średniowieczni poeci francuscy, tworzący w XII-XIV w., przede wszystkim dworską poezję miłosną i pieśni epickie (tzw. chanson de gęste), wzorujący się w swojej twórczości na trubadurach': Pieśni truwerów wykonywane były nierzadko z towarzyszeniem muzyki zawierającej motywy ludowe. Najwybitniejszym truwerem był Chretien de Troyes. fr. trouvere TRYB l. 'określony sposób, porządek, zwyczaj, w jakim realizuje się jakieś sprawy, przeprowadza się jakieś działania itp.': Lekarz nakazał mu zmienić dotychczasowy tryb życia. Ustalono tryb przyjmowania i zakwatero-wywania turystów. 2. wyraz używany zwykle w liczbie mnogiej: TRYBY 'zęby na kole lub walcu, znajdującym się w jakimś urządzeniu, dzięki którym wprowadzane są w ruch odpowiednie części tego urządzenia': Trzeba nasmarować tryby, bo zacinają się koła młockami. 3. w językoznawstwie 'kategoria gramatyczna, wyrażająca się w odpowiedniej formie czasownika, określająca stosunek mówiącego do czynności, o której się mówi w zdaniu': Jeśli czynność, o której mówi się w zdaniu, mówiący uznaje za rzeczywistą, mamy do czynienia z trybem orzekającym, inaczej - oznajmującym. Jeżeli mówiący uznaje tę czynność za nierzeczywistą, ale możliwą, mówimy o trybie przypuszczającym, inaczej - warunkowym. Jeśli zaś mówiący żąda wykonania tej czynności, mamy do czynienia z trybem rozkazującym. 4. w muzyce 'rodzaj skali, gamy, tonacji lub akordu, w której napisany jest jakiś utwór muzyczny': Sonet skomponowany został w trybie molowym. niem. Trieb 'pęd, skłonność' TRYBULARZ 'w kościele: naczynie przeznaczone do palenia kadzidła': W trybularzu migotały rozżarzone węgle. p.-lać. tribularium TRYBUN l. 'w starożytnym Rzymie: urzędnik, będący obrońcą plebsu, wybierany przez plebejuszy ze swojego grona': Trybun ludowy miał prawo zwoływania zgromadzenia ludowego, sprawował sądownictwo w sprawach politycznych w mieście, mógł zawiesić każdy akt senatu, jeżeli uznał go za szkodliwy dla plebsu. Osoba trybuna ludowego była nietykalna. 2. 'w starożytnym Rzymie: jeden z sześciu najwyższych oficerów w legionie rzymskim': Każdy trybun był dowódcą oddziału. 3. przen. 'obrońca ludu; walczący o prawa dla prostych i najbiedniejszych ludzi': Sędzia zlikwidował pańszczyznę w swoim majątku i stał się trybunem uciśnionych. 4. przen. 'osoba upowszechniająca jakieś poglądy, idee, zwykle społeczne': Od pierwszych dni rewolucji był jej żarliwym trybunem. lać. tribunus TRYBUNA l. 'podium stawiane na czas defilady, manifestacji, pochodu itp., na którym miejsca zajmują przedstawiciele wyższych władz': Zasiadł na trybunie tuż obok prezydenta i ministrów rządu. 2. 'podium, z którego przemawia mówca; mównica': Wygłosił mowę z trybuny. 3. 'czyjś, zwłaszczajakiejś zbiorowości, głos, czyjaś opinia': Gazeta była trybuną ugrupowań demokratycznych. 4. wyraz używany tylko w liczbie mnogiej: TRYBUNY 'miejsca na stadionie, w amfiteatrze, cyrku itp., przeznaczone dla publiczności; także: publiczność zajmująca takie miejsca na stadionie, w amfiteatrze, cyrku itp.': Mecz miał być tak ważnym wydarzeniem sportowym, że już w drugim dniu sprzedaży biletów zapełniono trybuny do ostatniego miejsca. Trybuny wiwatowały na cześć zwycięskiej drużyny. fr. tribune z wf. tribuna 'galeria, mównica' TRYGONOMETRIA 'dział geometrii badający relacje między bokami a kątami trójkątów, rzadziej innych wie-lokątów': Trygonometria zaczęła kształtować się już w starożytności, głównie w związku z rozwojem astronomii i technik nawigacyjnych. 748 TRYKOT TSE-TSE TRYGONOMETRYCZNY 'związany z trygonometrią' () Funkcje trygonometryczne w matematyce 'funkcje kąta: sinus, kosinus, tanges, kotanges, za pomocą których bada się zależności między kątami i bokami w trójkącie. od gr. trigónon 'trójkąt' i -metria, od gr. metron 'miara' TRYKOT l. 'elastyczny materiał wełniany, bawełniany lub jedwabny; dzianina': Bluzka z kremowego trykotu. 2. 'ubranie, zwykle kostium kąpielowy lub sportowy, uszyte z takiego materiału': Baletnica wystąpiła w białym trykocie, tiulowej spódniczce i srebrnych balet-kach. TRYKOTYNA 'miękki, gruby materiał przypominający trykot': Spódnica z bordowej trykotyny. fr. tricot;yr. tricotine TRYLIARD w matematyce 'tysiąc trylionów, l O21' złożenie: try(lion) i (mi)liard TRYLION w matematyce l. 'milion bilionów, l O18' Atom promieniotwórczego berylu żyje przeciętnie około stu trylionów lat. 2. 'w dawnym systemie (do dziś używanym w niektórych krajach): milion milionów, 1012' niem. Trillion, utworzone od: milion i łac. tli- 'trzy' TRYLOGIA 'cykl trzech utworów literackich, filmowych lub muzycznych, z których każdy jest ściśle powiązany z innymi, zarazem jednak stanowi odrębne dzieło': Tytuły filmów składających się na trylogię Krzysztofa Kieś-Iowskiego: "Niebieski", "Biały" i "Czerwony" - są utworzone od kolorów flagi francuskiej, co stanowi nawiązanie do hasła wielkiej rewolucji z 1789 r.: "wolność, równość i braterstwo". W skład "Trylogii" Henryka Sienkiewicza wchodzą powieści historyczne, których akcja rozgrywa się od czasów powstania Chmielnickie-go w 1648 r. do zdobycia przez Turków Kamieńca Podolskiego w 1672 i (w epilogu) bitwy pod Chocimiem w roku 1673. gr. trilogia TRYPTYK l. 'trzyczęściowa kompozycja malarska lub rzeźbiarska, zwłaszcza ołtarz złożony z trzech części': Ołtarz był tryptykiem, którego środkowa część była nieruchoma, a dwie boczne tworzyły zamykające się skrzydła. 2. szerzej 'trzyczęściowa kompozycja z jakiejś dziedziny sztuki': Tryptyk dramatyczny, filmowy. Tryptyk poetycki. gr. triptychos 'złożony w troje' TRYT 'izotop wodoru, mający właściwości promieniotwórcze, o liczbie atomowej 3, którego jądro składa się z jednego protonu i dwóch neutronów, symbol: T': Tryt stosowany jest w reakcjach termojądrowych oraz jako wskaźnik, za pomocą którego określa się wiek różnych produktów. n.-lać. tritiumodgł". tritos 'trzeci' TRYUMF albo TRIUMF l. w starożytnym Rzymie: 'uroczysty wjazd zwycięskiego wodza do Rzymu, będący najwyższym wyróżnieniem wojskowym; z czasem także: uroczystość z okazji zwycięstwa': Wódz, po uzyskaniu zgody senatu na tryumf, składał swe naczelne dowództwo i odbywał uroczysty wjazd na Kapitel, w wieńcu laurowym i purpurowej, wyszywanej złotem todze, na rydwanie, w otoczeniu swojego wojska, prowadząc jeńców i wioząc łupy. Triumf kończył się złożeniem ofiar Jowiszowi, bogu wojny, i ucztą. 2. 'pokonanie przeciwnika w walce': Słynnego miecza Cezara używał cesarz Oktawian, a po tryumfie pod Akcjum kazał go złożyć w jednej ze świątyń w Rzymie. 3. 'sukces osiągnięty w jakiejś dziedzinie': Sklonowanie owcy uznano za tryumf człowieka w dziedzinie genetyki. 4. 'radość lub duma z osiągniętego zwycięstwa lub sukcesu': Po podpisaniu porozumienia między przedstawicielami pracowników a właścicielami fabryki, na dziedzińcu rozległy się okrzyki tryumfu. TRYUMFOWAĆ albo TRIUMFOWAĆ l. 'w starożytnym Rzymie: odbywać tryumf, który przysługiwał zwycięskiemu wodzowi': Przez blisko dwa dni zwycięski wódz tryumfował, biorąc udział w uczcie zorganizowanej na jego cześć. 2. 'odnosić tryumf w walce': Dopiero kiedy do szturmu przyłączyły się dodatkowe oddziały piechoty, zatryumfowano nad wrogiem. 3. 'odnosić tryumf w jakiejś dziedzinie': Polscy konstruktorzy samolotów ćwiczebnych znów tryumfują. 4. 'cieszyć się, być dumnym z osiągniętego zwycięstwa lub sukcesu': Po odebraniu pierwszej nagrody w konkursie pianistycznym, długo tryumfował wraz z najbliższymi. TRYUMFALNY albo TRIUMFALNY l. 'taki, który głosi tryumf: Tryumfalny marsz, pochód, wjazd. () Łuk tryumfalny w architekturze 'monumentalna budowla w postaci wolno stojącej bramy, której wejście lub wjazd zakończone są łukiem, budowana w starożytnym Rzymie na część zwycięskiego wodza, zaś współcześnie zwykle w celu upamiętnienia jakiegoś wydarzenia' 2. 'taki, który odnosi tryumf w walce; taki, na który składają się tryumfy': Tryumfalna armia. Tryumfalny wódz. Tryumfalne lata w dziejach państwa. 3. 'taki, który wyraża tryumf - radość lub dumę ze zwycięstwa': Tryumfalne spojrzenia, okrzyki. lać. triumph TRYWIALNY l. 'prostacki, pospolity o odcieniu wulgarnym': Trywialny dowcip. Trywialne zachowanie. Trywialny gust. 2. 'banalny, nieodkrywczy, oczywisty': Trywialne stwierdzenie. Trywialne wyniki badań. | UWAGA: w tym znaczeniu lepiej używać przymiotników: || banalny, nieodkrywczy. w znaczeniu l .fr. trivial z łac. trivialis; w znaczeniu 2. ang. trivial TSE-TSE (czytaj: tse-tse) 'mucha występująca w kilkunastu gatunkach w tropikalnej Afryce, znana przede wszystkim z tego, że przyczynia się do roznoszenia groźnych chorób, np. śpiączki': Tse-tse, wyglądem przypominająca dużą muchę domową, żywi się krwią ludzi i 749 T-shirt TURBO- zwierząt, którą potrafi jednorazowo wessać w ilości dwukrotnie przekraczającej ciężar swojego ciała. ł języka baniu T-shirt (czytaj ti szert) 'podkoszulek z krótkimi rękawami, który rozłożony ma kształt litery T, noszony jako bluzka': Przecena T-shirtów w sklepach odzieżowych. ang. T-shirt TSUNAMI w geografii 'długie i po zbliżeniu się do lądu bardzo wysokie fale, powstające na oceanach i morzach, w wyniku podwodnego trzęsienia ziemi, wybuchu podwodnego wulkanu lub oberwania się wielkich mas lodu od lodowców schodzących do morza': Najczęściej tsu-nami występują u brzegów Japonii i Chile. Największe tsunami odnotowano w 1933 r. w Japonii, u wybrzeża wyspy Honsiu, kiedy prawie dwudziestopięciometrowe fale, powstałe w wyniku podmorskiego trzęsienia ziemi, wdarły się na ląd, powodując śmierć ponad 3 tyś. osób. jap. tsunami TUBERKULINOWY w medycynie 'związany z gruźlicą' () Odczyn tuberkulinowy 'próba, na podstawie której ustala się, czy pacjent choruje lub chorował na gruźlicę': Dodatni odczyn tuberkulinowy świadczył o tym, że pacjent przebył gruźlicę. TUBERKULOZA przestarz. w medycynie 'gruźlica': Tuberkulozę stwierdza się na podstawie próby tuberkulinowej, polegającej na wprowadzeniu do organizmu pacjenta tuberkuliny, czyli mieszaniny otrzymywanej z hodowli prątków gruźlicy. n.-lac. tuberculosis z łac. tuberculum 'mały guz' (zdrobnienie od: tuber 'garb, guz') TUBEROZA 'roślina o wąskich liściach i długich, wosko-wobiałych, rzadziej różowych, kielichach, kształtem przypominających dzwonek lub lejek, wydzielająca bardzo intensywny zapach': Tuberozy pochodzą z Meksyku. Dawniej hodowane były na kwiaty cięte, dziś używane są przede wszystkim w przemyśle perfumeryjnym. n.-lać. Połyanthes tuberosa od łac. tuberosus 'pokryty guzkami' TUL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 69 i masie atomowej 168,934, symbol Tm: srebrzysty, bardzo miękki, aktywny chemicznie metal': Tul jest stosowany jako składnik niektórych materiałów mikroelektronicz-nych oraz jako źródło tzw. miękkiego promieniowania gamma. n. -lać. Thulium od gr. Thoule - nazwy bajecznej wyspy leżącej rzekomo na północ od Brytanii TUMOR rząd. w medycynie 'nowotwór w kształcie guza' łac. tumor TUNDRA 'obszar znajdujący się między tajgą a polarną pustynią lodową, pozbawiony lasów i porośnięty tylko małą lub karłowatą roślinnością, np. mchami, porostami, borówkami, karłowatymi brzozami i wierzbami': Wiele miejsc w tundrze jest zabagnionych i tam występują torfowiska, zwane mszarami. roś. tundra z fińskiego tunturi TUNER (czytaj: tuner albo tjuner) l. 'podstawowa część odbiornika radiowego lub telewizyjnego, służąca do odbioru sygnałów' 2. 'odbiornik radiowy bez wzmacniacza, będący częścią zestawu wieżowego': Oprócz tunera w zestawie jest odtwarzacz CD, magnetofon i klasyczny gramofon. ang. tuner TUNIKA l. w starożytnym Rzymie: szata noszona przez kobiety i mężczyzn, uszyta z niebarwionej tkaniny wełnianej, zwykle bez rękawów, sięgająca do połowy łydek lub do kolan, rzadziej do kostek, wkładana przez głowę i przepasywana na biodrach': Przed zgromadzonym na placu wojskiem pojawił się młody wódz, ubrany w białą tunikę przepasaną kosztownym pasem, przy którym wisiał krótki miecz. 2. 'dawniej: krótka spódniczka zakładana przez kobiety na długą, wąską suknię' 3. 'wąska lub luźna damska bluzka, sięgająca do ud, zakładana do spodni lub do wąskiej spódnicy': Wyglądała bardzo zwiewnie w jedwabnej tunice zestawionej z delikatną, tiulową suknią wieczorową. lać. tunica TURA l. 'jedna z czynności kolejno powtarzanych, jedna z powtarzających się faz jakiegoś procesu; kolejka, etap': Pierwsza tura wyborów samorządowych we Francji przebiegła zgodnie z oczekiwaniami. 2. 'jedna z grup osób wykonujących tę samą czynność': Druga tura wczasowiczów. Następna tura pacjentów. fr. tom 'kolejność, obrót' TURBAN l. 'w krajach muzułmańskich i w Indiach: męskie nakrycie głowy, formowane z drugiego, około czte-rometrowego, wąskiego pasa lekkiego materiału, zwykle muślinu': Kształt i kolor turbanu są oznakami godności lub wykonywanego zawodu. 2. 'damskie nakrycie głowy lub jakakolwiek specjalnie uformowana tkanina, przypominające muzułmański turban': Lubiła styl lat dwudziestych i trzydziestych, dlatego często zakładała turban, ramiona przykrywała lisią etolą i stale słuchała fokstrota. Umyte włosy okręciła ogromnym turbanem z ręcznika. tur. tiiibend z perskiego dułband TURBINA w technice 'silnik przetwarzający energię pary lub cieczy, zwykle wody lub sprężonego gazu, w energię wprawiającą w ruch łopatki wirnika znajdującego się w tym silniku': Wzdłuż kanału zbudowane były fabryki, działające dzięki ogromnym turbinom wodnym. fr. turbinę z łac. turbo, dopełniacz: turbonis 'wir, ruch kołowy, krąg' TURBO- 'cząstka wyrazów złożonych mająca znaczenie 'związany z turbiną lub ruchem wirowym' wskazująca, 750 TURBOAGREGAT III TUSZ że to, o czym mówi drugi człon złożenia, będący zwykle nazwą jakiegoś urządzenia, składa się z turbiny lub występuje w tym zjawisko ruchu wirowego, np. turbogenerator, turboodrzutowy lać. turbo 'wir, ruch kołowy, krąg' TURBOAGREGAT w technice 'urządzenie składające maszyny roboczej i napędzającej ją turbiny' złożenie cząstki: turbo- i słowa: agregat TURBOGENERATOR w technice 'urządzenie składające się z mniejszego urządzenia wytwarzającego prąd i napędzającej turbiny parowej, gazowej lub wodnej': Turbogeneratory instaluje się w dużych elektrowniach. złożenie cząstki: turbo- i słowa: generator TURBOODRZUTOWY Q Silnik turboodrzutowy w lotnic-twie 'silnik odrzutowy montowany np. w niektórych typach samolotów nadający ruch pojazdowi dzięki spalinom, częściowo rozprężonym w turbinie tego silnika, następnie rozprężającym się w dyszy wylotowej': Pierwszym na świecie samolotem z silnikiem turboodrzutowym był samolot "Hę 178", skonstruowany w 1939 r. złożenie cząstki: turbo- i słowa: odrzutowy TURBULENCJA l. w fizyce 'zjawisko powstające podczas przepływu gazu lub cieczy, polegające na chaotycznym, przypadkowym ruchu ich cząsteczek' 2. w meteorologii 'chaotycznie poruszające się wiry i strumienie powietrza w atmosferze ziemskiej, o zróżnicowanych rozmiarach i kierunkach, powstające na skutek różnic prędkości wiatru w sąsiadujących ze sobą warstwach powietrza': Turbulencja w atmosferze ziemskiej jest przyczyną porywistości wiatru, wahania ciśnienia i temperatury, przemieszczania się pary wodnej i zanieczyszczeń. TURBULENTNY l. w fizyce 'taki, w którym zachodzi turbulencja - chaotyczny ruch cząsteczek cieczy lub gazu': Turbulentny przepływ wody. 2. w meteorologii 'taki, w którym zachodzi turbulencja - chaotyczny ruch strumieni powietrza': Turbulentny ruch ciepłego powietrza. fr. turbulence zp.-lac. turbulentia 'zamieszanie, wzburzenie' TURKUS l. 'minerał, powstający w skałach zawierających glin i fosfor pod wpływem działania roztworu związków miedzi, mający barwę zieloną, zielononiebieską lub niebieską, ceniony kamień szlachetny': Turkus od starożytności jest stosowany w jubilerstwie i zdobnictwie. Na ramieniu miała ozdobną klamrę wysadzaną turkusami. 2. 'kolor zielononiebieski': Przez małe okienko poddasza widać było kawałek turkusu nieba. TURKUSOWY l. 'zrobiony z turkusa, wysadzany turkusami': Turkusowe kolczyki. Turkusowa kolia. 2. 'w kolorze turkusa; zielononiebieski': Turkusowy płaszcz. Turkusowa tapeta. niem. Turkis, wl. turchese, dosłownie 'turecki (kamień)' TURMALIN 'minerał o barwie zazwyczaj czarnej, rzadziej zielonej, czerwonej, żółtej lub granatowej, mający bardzo skomplikowany i zmienny skład chemiczny': Turmalin jest wykorzystywany w jubilerstwie jako kamień ozdobny, znajduje także zastosowanie w radiotechnice. fr. tourmaline z syngaleskiego toramalli TURPIZM 'tendencja w literaturze wyrażająca się szczególnym upodobaniem do brzydoty, choroby, kalectwa, śmierci, rozkładu i zniszczenia, którą programowo wprowadzili do swojej twórczości niektórzy poeci II połowy XX w.': Określenie turpizm zaproponowane zostało przez Juliana Przybosia w "Odzie do turpistów" (1962) na oznaczenie nurtu poetyckiego rozwijającego się po 1956 r. TURPISTA 'poeta będący zwolennikiem turpizmu; wykorzystujący w swojej twórczości elementy turpizmu': Najsłynniejsi turpiści to: Stanisław Grochowiak, Tadeusz Różewicz i Miron Białoszewski. TURPISTYCZNY 'związany z turpizmem; charakterystyczny dla turpizmu; taki.jakwturpizmie': Wiersze tur-pistyczne. Obrazowanie turpistyczne. Świat przedstawiony utworu ma znamiona turpistyczne. lać. turpis 'szpetny, szkaradny, brzydki' I TUSZ l. 'dość szybko schnąca farba wodna, o nasyconej barwie, zwykle czarnej, z połyskiem, używana do kreślenia znaków, pisania lub rysowania': Tusz, wyrabiany w postaci pałeczek lub gałek z sadzy po spalonych drzewach iglastych albo olejkach roślinnych, z domieszką gumy arabskiej, już od dawna stosowano w Chinach i Japonii, a w Europie znany jest od XVIII w. 2. 'rysunek, obraz zrobiony tą farbą': Początkowo malował akwarele, ale potem zaczął robić tusze. 3. 'kosmetyk, w postaci czarnej farbki w specjalnym pojemniczku, służący do malowania rzęs': Tusz do rzęs nakłada się spiralną szczoteczką, od brzegu powieki ku końcom rzęs. TUSZOWAĆ l. 'pisać, rysować tuszem': Przez kilka godzin starannie tuszował miniaturę. 2. 'malować rzęsy tuszem': Zawsze była bardzo skupiona, kiedy malowała usta lub paznokcie albo kiedy tuszowała rzęsy. 3. 'pokrywać tuszem defekty urody': Pani Krysia jasnym podkładem tuszuje popękane naczyńka na policzkach i nosie. 4. przen. 'postępować w taki sposób, żeby ukryć coś złego lub nieładnego; także łagodzić przykre wrażenie': Politycy próbowali całą sprawę zatuszować, ale dziennikarze i tak wszystko odkryli i zrobił się hałas. niem. Tusche; niem. tuschen II TUSZ w muzyce 'krótka, głośna, efektowna przygrywka, grana przez orkiestrę przy toastach, wiwatach na czyjąś cześć itp.': Orkiestra co godzinę grała tusz na cześć młodej pary. niem. Tusch III TUSZ w sporcie l. 'w szermierce: trafienie przeciwnika': Trener liczył jego tusze. 2. 'w zapasach: położenie 751 IV TUSZ TYNKTURA przeciwnika na łopatki': Walka zapaśnicza zwykle trwa pięć minut, a o zwycięstwie decyduje większa liczba punktów zdobytych za tzw. akcje techniczne - chwyty i rzuty, tusz (położenie przeciwnika na łopatki) lub dyskwalifikacja (np. za pasywność), kończąca walkę przed czasem. fr. touche od: tuocher 'dotykać' IV TUSZ l. inaczej: PRYSZNIC 'urządzenie, zwykle w postaci długiej rurki zakończonej sitkiem, montowane w łazience, służące do kąpieli': W rogu campingu znajdował się pawilon z WC, kilkoma umywalkami i tuszami. 2. inaczej: NATRYSK, PRYSZNIC 'kąpiel, w czasie której korzysta się z takiego urządzenia': Lekarz zalecił mu, żeby wstawał z samego rana, brał letni tusz i przez dwie godziny spacerował. niem. Dusche zfr. dousche TUTOR (czytaj: tutor albo tjutor) l. 'w anglosaskim systemie szkolnym: wychowawca i opiekun grupy uczniów lub studentów' 2. 'w niektórych uczelniach w Polsce po roku 1990: opiekun studenta studiującego według specjalnego programu': Był Pan Profesor futorem już kilku osób; jak Pan ocenia tę funkcję? ang. tutor TUTTI FRUTTI l. 'deser z wielu różnych owoców, pokrojonych i posypanych cukrem, często też polanych likierem lub rumem': Nie będę brała lodów, bo boli mnie gardło, zamówię tutti frutti. 2. 'puchar lodów przybranych różnymi owocami': Specjalnością łodziami są tutti frutti z cząstkami ananasów, mandarynek i fig. 3. 'konfitury wieloowocowe': Na obiad podano naleśniki z serem i tutti frutti. wl. tutti frutti 'wszystkie owoce' TUZ l. przestarz. 'w kartach: as': Wiedział, że wygra, bo już w pierwszym rozdaniu miał trzy tuzy. 2. 'osoba, która ma wpływy w jakimś środowisku, zwykle polityków lub finansjery, zajmująca ważną funkcję; taka, z którą wszyscy się liczą': Do tego ośrodka wypoczynkowego przyjeżdżają same tuzy. 3. 'osoba wybitna, wyjątkowa w jakiejś dziedzinie': Propozycje zagrania w reklamie przyjmowały takie tuzy przedwojennej sceny kabaretowej, jak Loda Halama, Mira Zimińska czy Adolf Dym-sza. z dawnego niem. Tus, Duś TUZIN l. 'dwanaście sztuk': Kup tuzin jajek. W szafce wiszącej w kuchni stał tuzin szklanek i tyle samo talerzy. 2. wyraz używany tylko w liczbie mnogiej: TUZINY 'duża liczba kogoś lub czegoś, np. jakichś przedmiotów': Do urzędu, jak co dzień, przychodzą tuziny petentów. W pokoju na podłodze walały się tuziny książek, gazet i pomiętych papierów. TUZINKOWY 'taki, który niczym się nie wyróżnia spośród innych; zwyczajny, przeciętny': Denerwowały go nadawane wieczorami tuzinkowe filmy, których akcja była tak prosta, że już po paru chwilach wiedział, jak się skończą. Nie był tuzinkowy, przeciwnie, uchodził za duszę towarzystwa, dlatego chętnie go wszędzie zapraszano. staroczeski tusen przez niem. z wl. dozzina TWEED (czytaj: tłid) 'luźno tkany materiał z grubej wełnianej przędzy, ze skośnym splotem': Ubrana była w kostium z ciemnego tweedu w kratkę. TWEEDOWY (czytaj: tłidowy) 'zrobiony, uszyty z tweedu': Tweedowe ubranie. Marynarka, kurtka tweedo-wa. ang. tweed TWIST (czytaj: tłist) l. 'dość szybki taniec towarzyski, w czasie którego partnerzy tańczą obok siebie, ale osobno, wykonując dynamiczne skręty bioder, nóg i rąk': Twist zapoczątkował falę tańców rockowych. W czasie balu wszyscy żywiołowo tańczyli modnego w tym sezonie twista. 2. 'muzyka do tego tańca': Nagle, ku zdziwieniu wszystkich, orkiestra zagrała twista. 3. 'zakrętka do słoika, z nacięciem w kształcie spirali na wewnętrznej ściance' 4. 'słoik z taką zakrętką': Gotowe powidła babcia przekładała z garnka do twistów, które szczelnie zamknięte stawiała na półce w spiżami. ang. twist, dosłownie 'skręt, obrót' TYFUS inaczej DUR 'groźna choroba zakaźna, występująca przeważnie w dwóch odmianach: tyfusu brzusznego i tyfusu plamistego, objawiająca się bardzo wysoką temperaturą lub wysypką, biegunką i wymiotami': Zakażenie tyfusem następuje przez kontakt z chorym, przez zakażoną wodę lub zakażone produkty. Najczęściej zachorowania na tyfus wy stępuj ą w lecie i jesienią. n.-lać. typhus odgr. typhos 'odurzenie, zaćmienie' TYLŻYCKI Ser tylżycki 'ser żółty wyrabiany z mleka krowiego, mający specyficzny zapach i dużo małych, nieregularnych dziurek' od nazwy miejscowości Tylża, leżącej w dawnych Prusach Wschodnich, gdzie początkowo wyrabiano ten ser TYNF 'dawna moneta polska, którą zaczęto masowo bić za panowania króla Jana Kazimierza, zawierająca mniej srebra (zastępowanego miedzią), niż wynikało z jej wartości nominalnej': Świadome fałszerstwo tynfa, usankcjonowane przez Sejmową Komisję Menniczą, znalazło odzwierciedlenie w haśle wybitym po łacinie na jego awersie: "Wartość tej monecie nadaje zbawienie ojczyzny, które jest więcej warte od metalu". W rzeczywistości emisja tynfów przyczyniła się do znacznego wzrostu cen i ruiny gospodarki. od nazwiska Andrzeja Tynfa, projektodawcy tej monety i dzierżawcy mennic w Krakowie, Bydgoszczy i Lwowie za panowania Jana Kazimierza TYNKTURA l. wyraz używany w liczbie mnogiej: TYN-KTURY 'kolory występujące w herbach szlacheckich': Wśród tynktur herbowych dominowały barwy: czerwona, zielona, niebieska lub czarna, z czasem zastępowane wzorami graficznymi, np. odpowiednikiem czerwonego 752 TYPOGRAFIA TYRAN było pole z pionowymi kreskami, a zielonego - pole ze skośnymi kreskami. 2. przestarz. 'preparat lekarski zawierający alkohol': Aptekarz sam zbierał zioła, suszył je i robił z nich tynktury. Lekarz przepisał pacjentowi kompresy z ziół oraz przeróżne mikstury, m.in. wyciąg z gencjany i tynkturę z aloesu. lać. tinctura TYPOGRAFIA w drukarstwie l. 'technika drukowania, polegająca na tym, iż odpowiednio przygotowany tekst, zwany składem, lub klisze z tekstem drukowane są na papierze przez maszyny drukarskie': Stała ekspozycja w Muzeum Gutenberga prezentuje dzieje typografii od czasów książek drukowanych przed 1501 rokiem, a więc wydanych w najwcześniejszym okresie rozwoju druku, aż do współczesności. 2. 'sztuka nadawania książkom lub innym publikacjom odpowiedniej, ozdobnej szaty graficznej': Z upływem czasu poznał tajniki oryginalnej typografii, dzięki której każda książka stawała się małym arcydziełem. 3. 'szata graficzna książki lub innej publikacji': Z okazji wystawy prac współczesnych malarzy wydano katalog, który już sam w sobie stanowił bardzo interesujący przykład futurystycznej typografii. TYPOGRAFICZNY l. 'związany z typografią - techniką drukowania tekstu': Koszt powielania dokumentów na maszynach offsetowych jest znacznie niższy od kosztu powielania sposobem typograficznym. () Punkt typograficzny 'podstawowa jednostka długości używana w technice drukarskiej, m.in. do określania wielkości czcionki, szerokości wierszy lub odległości między wierszami, wynosząca 0,376 mm' 2. 'związany z typografią-układem graficznym książki lub innej publikacji': Skromny w formie typograficznej album został wydany we Włoszech. fr. typographie TYPOLOGIA 'podział czegoś na pewne typy i opis tych typów': Typologia jest często stosowana w socjologii i psychologii. W odróżnieniu od klasyfikacji - spotykanej w naukach przyrodniczych - jest ona podziałem nieostrym: nie ma charakteru wyczerpującego, wyróżniane typy mogą się krzyżować, zwykle też jest tak, że np. większość obiektów nie ma wszystkich cech danego typu, lecz jedynie dużą ich część. Znane typologie psychologiczne to podział na ekstrawertyków i introwertyków oraz podział na sangwiników, choleryków, melancholi-ków i flegmatyków. TYPOLOGIZOWAĆ 'dokonywać typologii czegoś': Maria Ossowska w swych pracach często typologizuje ludzkie postawy, rozróżniając pewne typy wzorcowe, będące zbiorem określonych cech i dzieląc świat społeczny ze względu na podobieństwo do tych typów. TYPOLOGICZNY 'związany z typologią, mający charakter typologii': Pojęcia typologiczne. Podział typologiczny. niem. Typologie odgr. typos 'odbicie', logos 'słowo, nauka' TYPIZACJA l. 'wyodrębnianie typów czegoś i przyporządkowanie elementów zbioru do poszczególnych typów': Typizacja głosek. Typizacja utworów literackich. 2. 'ujednolicanie czegoś tak, by możliwie najdokładniej odpowiadało poszczególnym typom': Typizacja konstrukcji przemysłowych powoduje obniżenie kosztów produkcji, ułatwia naprawy i sprawia, że poszczególne elementy tych konstrukcji są wszechstronne i wymienne. W swych balladach Mickiewicz dokonuje typizacji postaci: zazwyczaj są one albo jednoznacznie dobre, albo złe. TYPIZOWAĆ l. 'dokonywać typizacji-wyodrębnienia typów i przyporządkowania do nich elementów zbioru': Niekiedy typizowanie dzieł literackich jest trudne, nie można ich przyporządkować do żadnej konkretnej epoki lub prądu w sztuce. 2. 'dokonywać typizacji - ujednolicenia czegoś': Typizować oprzyrządowanie i konstrukcje budowlane. niem. typisieren od gr. typos 'odbicie', logos 'słowo, nauka' TYRADA 'długa mowa na jakiś temat, zazwyczaj pouczająca i utrzymana w podniosłym tonie': W czasie tyrady dyrektora uczniowie zaczęli szemrać i kręcić się. fr. tirade TYRALIERA w wojsku l. 'luźny szyk bojowy oddziałów żołnierzy walczących pieszo, znajdujących się w równych odległościach od siebie, zazwyczaj co 8-10 metrów, ale nie w jednej linii': Tyralierę na polu walki zaczęto stosować od 2. połowy XVIII w. w związku z rozwojem broni palnej. Wówczas to tyraliera zastąpiła stosowany wcześniej przez walczącą piechotę szyk zwarty. 2. 'żołnierze ustawieni i walczący w takim szyku': Na znak dowódcy tyraliera ruszyła do ataku. fr. tiraillerie TYRAN l. 'okrutny i bezwzględny władca, sprawujący władzę absolutną, wymuszający na poddanych posłuszeństwo za pomocą terroru': Ryszard Kapuściński opisuje w swych książkach wielkich tyranów współczesnego świata, m.in. cesarza Etiopii Hajle Selasjego i szacha Iranu - Mohammada Rezę Pahiawiego. 2. 'osoba bezwzględna, która wymusza na innych podporządkowanie się swej woli': Jej mąż to tyran. Ja bym nie zniosła podobnego traktowania. 3. 'w starożytnej Grecji: władca, który objął rządy nieprawnie (np. w zamachu stanu) i rządził wbrew woli obywateli' TYRANIA l. 'rządy tyrana': Rewolucja położyła kres jednej tyranii, a wprowadziła drugą. 2. 'bezwzględne narzucanie innym własnej woli przez jakąś osobę': Tyrania ojca w rodzinie. 3.przen. 'siła dużych grup społecznych lub pewnych ogólnie uznanych przekonań, wymuszająca podporządkowanie się im': Tyrania mody. Tyrania poglądów religijnych większości. 4. 'w starożytnej Grecji: czas rządów tyrana' TYRANIZOWAĆ 'wymuszać na kimś posłuszeństwo, podporządkowanie': Cesarz tyranizował podwładnych. Dyrektor tyranizuje pracowników. 753 TYTAN TYTULARNY TYRANSKI 'związany z tyranem w l. lub 2. znaczeniu, charakterystyczny dla tyrana': Tyrańskie rządy. Tyrań-skie postępowanie. Tyraóska bezwzględność. gr. tyrannos TYTAN l. 'w mitologii greckiej: jeden z olbrzymich synów Uranosa (Nieba) i Gai (Ziemi)', z którymi Zeus stoczył walkę o władzę nad światem': Ze szczytów Olimpu Zeus bez przerwy ciskał pioruny, które dniem i nocą wykuwali cyklopi. [...] Płomienne opary otoczyły tytanów, którym oczy ślepły od niesamowitego blasku. (Pa-randowski) l.przen. 'człowiek ogromny i bardzo silny lub człowiek wielki duchem, mądrością, geniuszem, niezwykle pracowity': W filmie występuje tytan współczesnego kina - Arnold Schwarzenegger. Ojciec był tytanem pracy. W swej książce przedstawił sylwetki tytanów odrodzenia - Michała Anioła i Leonarda da Vinci. TYTANICZNY 'olbrzymi, nadludzko wielki': Tytaniczny wysiłek. Tytaniczne dzieło. Tytaniczna siła. gr. Titan II TYTAN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 22 i masie atomowej 47,90, symbol: Ti: stalowoszary, lekki, twardy, wytrzymały mechanicznie metal, który nie koroduje': Tytan znajduje zastosowanie jako dodatek do stali, a jego stopy stosowane są w konstrukcjach pojazdów kosmicznych, samolotów i statków. Z tytanu produkowane są także narzędzia i implanty chirurgiczne (zastępujące ubytki kostne), elementy żaroodporne i aparatura laboratoryjna. TYTANOWY 'zawierający tytan; zrobiony z tytanu': Stopy, próbki tytanowe. Śruby tytanowe. Tytanowe łopatki wirnika. n.-lać. titanium odgr. titanos 'kreda' TYTULARNY 'taki, który może używać jakiegoś tytułu, np. stopnia naukowego, ale bez obowiązku oraz uprawnień do pełnienia funkcji związanych z tym tytułem': Tytularny prezes stowarzyszenia. Tytularny starszy sierżant. Prezydent ma tytularne zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi. TYTULATURA l.przestarz. 'tytuł lub tytuły, które ktoś posiada': W IV w. n.e. z tytulatury cesarzy rzymskich zniknął tytuł najwyższego kapłana, co oznacza, że wtedy też nastąpiło formalne odłączenie władzy cesarskiej od religii pogańskiej. 2. 'wszystkie informacje znajdujące się na stronie tytułowej książki i w jej metryczce, np. nazwisko autora, tytuł książki, nazwa wydawnictwa i rok wydania': Redaktor książki znalazł braki i błędy w tytu-laturze. niem. Titular z łac. titulus 754 U symbol pierwiastka chemicznego: uran (zob.) UBERMENSCH (czytaj: iibermensz) l. 'w poglądach filozoficznych F. Nietzschego: idealny człowiek, który pokonał w sobie wszystko to, co ludzkie i - zdaniem Nietzschego - będące oznaką słabości, np. litość, miękkość serca lub miłość, doskonalszy od współczesnego człowieka, podobnie jak "doskonalszy jest człowiek od małpy'": W "Tako rzecze Zaratustra" czytamy, że małpa porównywana z człowiekiem może być tylko pośmiewiskiem. Tymże jest także człowiek dla Ubermenscha: "pośmiewiskiem i wstydem bolesnym". 2. 'w ideologii faszystowskiej: człowiek należący do wyższej, lepszej rasy, tzw. rasy panów': Hitler opierał się na poglądach Nietzschego, stwarzając teorię rasową i rasę Ubermenschów, nordyckich nadludzi, uznających jedynie prawo dżungli i nienawiści. niem. Ubermensch, dosłownie 'nadczłowiek' UBI TU GAIUS, IBI EGO GAIA (czytaj: ubi tu gajus, ibi ego gaja) 'dosłownie: Gdzie ty Gąjusie, tam ja - Gaja -deklaracja lojalności i wierności żony względem męża, jej posłuszeństwa wobec niego'. lać. Ubi tu Gaius, ibi ego Gaia - słowa, które rzymska panna młoda miała wypowiadać, wchodząc do domu swego małżonka UBUNG MACHT DEN MEISTER (czytaj: ibung macht den majster) 'dosłownie: ćwiczenie czyni mistrza, prowadzi do doskonałości w wykonywaniu czegoś - słowa wypowiadane wówczas, gdy chcemy pochwalić sprawność jakiejś osoby w robieniu czegoś, wynikającą z długiej praktyki, lub gdy chcemy zachęcić kogoś do ćwiczeń': Kiedy przyszło mu po raz pierwszy naprawić popsuty zamek w drzwiach, zajęło mu to prawie dwie godziny. Za to przy piątym zamku - poradził sobie w 20 minut, jak mawiają: Ubung macht den Meister. niem. Ubung macht den Meister UFO skrótowiec angielski oznaczający 'niezidentyfikowany obiekt latający' (który, według poglądów niektórych osób, może być statkiem kosmicznym cywilizacji pozaziemskich). Widział latające UFO. Cztery UFO pojawiły się - według relacji świadków - nad Los Angeles wczoraj wieczorem. UFOLOGIA 'poszukiwanie śladów kontaktów cywilizacji kosmicznych z naszą cywilizacją': Oficjalna nauka wciąż jeszcze ignoruje ufologię. UFOLOG 'człowiek zajmujący się urologią': W Buffalo odbył się zjazd ufologów z całych Stanów Zjednoczonych. UFITA 'pasażer UFO, będący wysłannikiem cywilizacji pozaziemskiej na Ziemię': Czy naprawdę widziała wtedy ufitów? ang. UFO skrót nazwy: U(nidentified) F(lying) O(bject) 'niezidentyfikowany obiekt latający' UGIER l. 'barwnik mineralny o kolorze mieszczącym się w palecie barw od żółtej do złocistobrunatnej; odmiana ochry': Ugier znajduje zastosowanie przede wszystkim w produkcji farb olejnych. 2. 'kolor należący do takiej palety barw': Słońce z wolna chowało się za szczytami gór, opalizując kolorem ciemnego ugru. Po chwili znaleźliśmy się w salonie pełnym różów, ugrów i ciemnych brązów. 3. 'farba w takim kolorze': Malując, dość często sięgał po tubki jasnego ugru i błękitu paryskiego. od gr. óchrós 'jasnożółty' ULTIMA RATIO (czytaj: ultima racjo) 'argument, który przeważa w jakiejś sprawie; coś, co stanowi ostateczny sposób uzyskania lub osiągnięcia czegoś': Podniósł dumnie głowę i powiedział: - Gdy inne argumenty nie zdołają ich przekonać, zostaje zawsze ultima ratio: armaty na murach. lać. ultima ratio 'ostatni, ostateczny argument' ULTIMA THULE (czytaj: ultima tulę) 'dosłownie: najdalej położona, ostatnia Thule (wyspa), przen. - kraniec świata' gr. ultima Thoule, od nazwy jakiejś wyspy leżącej na północ od Brytanii, o której to wyspie wspomina w Georgikach Wergiliusz ULTIMATUM l. 'ostre w tonie oświadczenie wystosowane przez jakieś państwo lub organizację międzynarodową wobec innego państwa lub organizacji, w którym sformułowane są pewne warunki, które adresat musi spełnić pod groźbą zastosowania surowych sankcji, często -wojny': Po dokonaniu w 1914 r. w Sarajewie zamachu na arcyksięcia Ferdynanda, austriackiego następcę tronu, rząd Austrii postawił Serbii ultimatum, zawierające szereg upokarzających warunków. Tylko częściowe spełnienie go przez Serbię stało się dla Austrii formalnym powodem wypowiedzenia wojny. 2. przen. 'bezwzględne żądanie postawione innej osobie, zawierające jakąś groźbę w razie niespełnienia go': Postawiła mu ultimatum, że jeśli nie przestanie pić, to się z nim rozwiedzie. ULTYMATYWNY 'mający charakter ultimatum politycznego; także: ostry, grożący jakimiś karami w razie niespełnienia żądań': Ambasadorowi przekazano ultyma-tywne pismo. Jego wypowiedź była utrzymana w tonie ultymatywnym, w niedwuznaczny sposób mówił, co nas spotka, jeżeli nie spełnimy jego żądań. lać. śr. ultimatum od fac. ultimus 'ostatni' (warunek) 755 ULTRA- UNCJA ULTRA- przedrostek o znaczeniu 'bardzo', dodawany do przymiotników, wskazujący na bardzo duże natężenie cechy, o której mówi druga część wyrazu, np. ultranowoczesny (bardzo, niezwykle nowoczesny), ultra-miękki, ultrasłodki tac. ultra 'ponad, powyżej' ULTRADŹWIĘKI 'dźwięki niesłyszalne dla ludzkiego ucha, których częstotliwość wynosi więcej niż 16 000 herców; mają zastosowanie w medycynie, technice pomiarów itp.': Pewne nieprawidłowości w strukturze budowli wykryto za pomocą ultradźwięków. ULTRADŹWIĘKOWY 'związany z wytwarzaniem lub wykorzystywaniem ultradźwięków': Fale ultradźwiękowe. Ultradźwiękowa technika pomiarów. złożenie przedrostka: ultra- i słowa: dźwięki ULTRAFIOLETOWY 'nadfioletowy': O Promieniowanie ultrafioletowe 'niewidzialne gołym okiem promieniowanie świetlne o fali krótszej od promieniowania widzialnego, wysyłane przede wszystkim przez Słońce, rzadziej przez jakieś urządzenie, np. lampę kwarcową': Warstwa ozonowa, pochłaniająca promieniowanie ultrafioletowe, chroni Ziemię przed jego nadmiarem, który jest zabójczy dla organizmów żywych. złożenie cząstki: ultra- i słowa: fioletowy ULTRAKRÓTKI O Fale ultrakrótkie 'bardzo krótkie fale radiowe, o długości 1-10 m i częstotliwości 30-300 MHz': W Polsce fale ultrakrótkie są oznaczane skrótem UKF, zaś na świecie - VHF. Zaczynamy nadawanie programu literackiego na falach ultrakrótkich w paśmie 105 MHz. złożenie cząstki: ultra- i słowa: krótki ULTRAMARYNA l. w chemii 'barwnik mineralny, zwykle otrzymywany sztucznie, zawierający m.in. siarkę, której zawartość wpływa na jego barwę - niebieską, czerwonofioletową, zieloną, a nawet żółtą': Ultramaryna stosowana jest przede wszystkim jako składnik farb, lakierów i gumy. 2. 'farba w jednym z niebieskich odcieni': Artystka maluje zazwyczaj fioletem, żółcią i ultramaryną. 3. 'odcień koloru niebieskiego': Ulubionym kolorem Yvesa Kleina była ultramaryna. Kałuża zamieniła się w jedną wielką plamę z benzyny -j askra-wożółtą, przechodzącą w ciemną ultramarynę i szafirową zieleń. ang. ultramarine od łac. ultra 'ponad' marinus 'morski' (w łac. śr. 'zamorski') ULTRAMONTANIZM l. 'w katolicyzmie: przekonanie o wyższości władzy papieskiej nad władzą świecką i o konieczności podporządkowania hierarchii kościelnej kurii rzymskiej': Ultramontanizm, powstały w średniowieczu, odrodził się w II połowie XIX w. w Niemczech, Francji i Belgii w związku z dogmatem o nieomylności papieża. 2. 'postawa pełnej akceptacji wobec papieża i Watykanu': Każdy jego tekst jest propapieski i prowaty- kański, nic więc dziwnego, że jego ultramontanizm stał się prawie przysłowiowy. ULTRAMONTANIN l. 'zwolennik ultramontanizmu -przekonania o wyższości władzy papieskiej nad władzą świecką': Ultramontanie byli zwolennikami hierarchicznej koncepcji Kościoła, skupionego wokół osoby papieża. 2. 'osoba, którą cechuje postawa propapieska' fr. ultramontain, z łac. śr. ultramontanus, dosłownie: 'znajdujący się za górami', tzn. zaalpejski z punktu widzenia Francuzów, czyli rzymski, watykański ULTRAS l. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: ULTRASI 'ugrupowanie skrajnych przeciwników reform społeczno-politycznych, działające we Francji w okresie restauracji Burbonów' 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: ULTRASI 'we Francji po II wojnie światowej: prawicowe ugrupowanie zwolenników stosowania ostatecznych środków przemocy, np. terroru i dyktatury, w celu utrzymania władzy francuskiej w Algierze': W latach 60. najaktywniejszą grupą wśród ultrasów była OAS, dążąca m.in. przez zamachy bombowe do uniemożliwienia przyznania Algierii niepodległości. 3. 'osoba będąca zwolennikiem skrajnych poglądów politycznych i takich samych metod działania' fr. ultras 'skrajni (rojaliści)' ULTRASONOGRAFIA 'metoda, stosowana przy rozpoznawaniu choroby, stawianiu diagnozy, a także w badaniach ciążowych, w której wykorzystuje się zjawisko odbicia ultradźwięków, skrót: USG': Ultrasonografie stosuje się powszechnie do wykrywania schorzeń narządów wewnętrznych. Dzięki ultrasonografu możliwe jest dokładne śledzenie rozwoju dziecka w życiu płodowym. ULTRASONOGRAF 'aparat do robienia ultrasonografu': Pracownia jest wyposażona w nowoczesny ultrasonograf. ULTRASONOGRAFICZNY 'oparty na ultrasonografu, będący ultrasonografią': Badania ultrasonograficzne. ang. ultrasonography od łac. ultra 'ponad' i sonus 'dźwięk' oraz gr. grapho 'piszę' UMBRA l. 'barwnik naturalny, najczęściej koloru brunat-nokasztanowego, rzadziej żółtego lub zielonobrązowe-go, będący odmianą gliny': Umbra jest stosowana do wyrobu farb malarskich, olejnych i drukarskich. 2. 'farba w kolorze brunatnokasztanowym': Liście drzew namaluję umbrą. 3. przestarz. 'abażur': W rogu pokoju stała lampa przykryta czerwoną umbrą w kwiaty. od Umbria - kraina w środkowych Włoszech, gdzie wydobywano glinkę brązowego koloru; łac. umbrą 'cień' UNCJA l. 'jednostka masy ciała i objętości cieczy, stosowana przede wszystkim w krajach anglosaskich': Uncja handlowa masy jest równa 1/16 części funta angielskiego, czyli 28,35 gramom. Uncja objętości cieczy jest równa 1/160 galona, czyli 28,41 centymetrom sześciennym. 2. 'dawniej: jednostka wagowa stosowana w 756 UNDERGROUND UNIWERSALIZM aptekach': Uncja aptekarska wynosiła ok. 30 g. 3. 'w starożytnym Rzymie: oficjalna jednostka masy': Rzymska uncja była równa dzisiejszej wadze ok. 27 g. lać. uncia 'dwunasta część' UNDERGROUND (czytaj: andergrant) l. 'podziemie, ruchy nielegalne, zwłaszcza polityczne lub społeczne': Wywodził się z antyperonowskiego undergroundu. 2. 'niezależne, niekomercyjne ruchy artystyczne w krajach Zachodu': Młodzieżowy underground muzyczny. Amerykański underground teatralny. ang. underground 'podziemie' UNIA 'zjednoczenie jakichś sił politycznych, państw, kościołów, organizacji krajowych i międzynarodowych itd. - słowo często występujące w nazwach nowych organizacji, sił itd. powstałych w wyniku zjednoczenia lub aktów zjednoczeniowych': Unia polsko-litewska została zapoczątkowana małżeństwem Jagiełły z Jadwigą w 1385 r. W wyniku Unii Brzeskiej, zawartej w 1596 r. przez część duchownych prawosławnych z Kościołem katolickim - powstał Kościół unicki, podporządkowany władzy papieża i uznający katolickie dogmaty, ale zachowujący prawosławną liturgię. W 1993 r. Europejska Wspólnota Gospodarcza przekształciła się w Unię Europę] ską. Unia i Konfederacja albo Północ i Południe - to najczęstsze nazwy stron w wojnie secesyjnej w USA w latach 1861-1865. UNITA 'osoba należąca do Kościoła powstałego w wyniku Unii Brzeskiej z 1596 r.. Kościoła unickiego' UNIONISTA 'zwolennik lub członek partii mającej w nazwie słowo unia; w Stanach Zjednoczonych podczas wojny secesyjnej: żołnierz lub zwolennik Unii, stanów Północy': Unioniści z Leszkiem Balcerowiczem na czele dyskutowali o możliwych sojuszach wyborczych. Oddziały czarnych unionistów zasłynęły ze szczególnego męstwa. UNICKI 'związany z Unią Brzeską w 1596 r., powstały w wyniku tej Unii': Duchowieństwo unickie. Obrządek unicki. W Kościele unickim, podobnie jak w Kościele prawosławnym, dopuszczano małżeństwa księży. UNIJNY 'związany z organizacją lub partią, mającą w nazwie słowo unia (obecnie najczęściej w odniesieniu do Unii Europejskiej)': Chcąc przystąpić do Unii Europejskiej, Polska musi zaakceptować unijne rozwiązania prawne w wielu dziedzinach. p.-lac. unio 'zjednoczenie' UNIFIKACJA 'sprowadzenie do jednej normy, ujednolicenie czegoś, łączące się zwykle z uczynieniem czegoś spójnym, jednorodnym, typowym': Unifikacja przepisów przeciwpożarowych. Unifikacja prawa. Unifikacja kryteriów ocen w szkolnictwie ponadpodstawowym. UNIFIKOWAĆ 'ujednolicać coś, sprowadzać do jednej normy; przeprowadzać unifikację czegoś': Unifikować średnice rur używanych w budownictwie. fr. unification UNIFORM 'ujednolicony strój przedstawicieli pewnej grupy zawodowej, służby państwowej lub członków jakiejś organizacji': Uniformy wojskowe i policyjne. Strażnicy w granatowych uniformach. UNIFORMIZACJA 'ujednolicenie czegoś: stroju, zachowań, zwyczajów, myślenia itd.': Moda wpływa na uniformizację strojów. Czy globalizacja musi oznaczać też uniformizację kulturalną? UNIFORMIZOWAĆ 'dokonywać uniformizacji czegoś, ujednolicać to pod względem formy lub treści': Bez trudu można zaobserwować, jak telenowele uniformizują zachowania dzieci: po obejrzeniu czterdziestego odcinka o wszystkich sprawach życiowych zaczynają one mówić wyuczonymi z tych filmów zdaniami i zachowywać się jak ich bohaterowie. Patrzył na monotonny krajobraz miasta, w którym dominowała zuniformizowana architektura przemysłowa. fr. uniforme z łac. unifonnis 'jednakowy' UNIKAT 'coś wyjątkowego, niepowtarzalnego, jedynego w swoim rodzaju; rzadkość, wyjątkowy okaz': Ta książka jest dziś unikatem, pozostało tylko kilka jej egzemplarzy. Tygrysy syberyjskie żyjące na wolności to dziś unikaty; polowanie na nie jest zakazane. UNIKATOWY 'będący unikatem; wyjątkowy, niepowtarzalny, jedyny w swoim rodzaju': To unikatowa kolekcja, dlatego trzymam j ą zawsze w sejfie bankowym. Unikatowy park krajobrazowy. UNIKALNY 'to samo, co unikatowy': Unikalna okazja taniego spędzenia urlopu nad Morzem Śródziemnym. lać. unicum 'jedyne' UNIPOLARNY 'taki, który ma tylko jeden biegun elektryczny': Tranzystor unipolarny. od łac. unus 'jeden' i polus 'biegun' UNISONO w muzyce l. 'równoczesne brzmienie co najmniej dwóch, jednakowej wysokości, dźwięków' 2. 'wykonanie tej samej nuty lub melodii przez różne głosy lub instrumenty' 3. 'zgodnie; wykonując tę samą nutę lub melodię razem z innym głosem lub instrumentem -przysłówek': Technika kompozytorska znanego gitarzysty polega na powtarzaniu skocznych tematów, granych unisono przez gitarę, bas i syntezatory. wl. unisono, dosłownie 'równobrzmiący' UNIWERSALIZM l. 'dążenie do tego, żeby ogarnąć całość; dążenie do objęcia jakimś działaniem wszystkiego, co może być tym działaniem objęte': W jego pracy widać jakiś, zamierzony chyba, uniwersalizm. 2. 'stawianie dobra ogółu ponad dobro jednostek': Uniwersalizm jest poglądem filozoficznym przeciwstawnym indywidualizmowi. 3. pot. 'nadawanie się na każdą okazję, do wszystkiego; bycie wszechstronnym, możliwym do różnorodnego zastosowania': Uniwersalizm tej mody nie ulega kwestii, iron. Uniwersalizm poglądów politycznych. 757 UNIWERSAŁ UROLOGIA UNIWERSALNY l. 'mający wartości powszechne, obejmujący całość': Uniwersalne prawa fizyki. Papież nadawał także solidarności pewną uniwersalną treść. 2. 'taki, który może mieć różnorodne zastosowanie, wszechstronny': Uniwersalna maszyna rolnicza. Uniwersalny proszek do prania. UNIWERSALIZOWAĆ rząd. 'robić coś uniwersalnym, nadawać czemuś wartość ogólną': Odkryli wartości uni-wersalizujące w losach ludzkich. UNIWERSALISTYCZNY 'taki, który obejmuje albo stara się objąć całość; zgodny z uniwersalizmem (w znaczeniu l. i 2.)': Uniwersalistyczne koncepcje dziejów. Uniwersalistyczny idealizm. UNIWERSALIZACJA 'nadanie czemuś charakteru u-ogólnionego, robienie czegoś uniwersalnym (w znaczeniu l.)': Uniwersalizacja doświadczeń pokolenia 40-lat-ków. z łac. universalis 'powszechny' UNIWERSAŁ 'w dawnej Polsce: dokument, często mający charakter listu otwartego lub aktu prawnego, sporządzany przez władcę, wojewodę, głównodowodzącego wojskiem lub na ich polecenie, zawierający jakieś istotne informacje, np. wprowadzający nowe zasady prawne, regulujący sytuację gospodarczą i obronną kraju, wzywający szlachtę na sejm lub pospolite ruszenie itp.': W 1655 r. król Jan Kazimierz podpisał uniwersał do narodu polskiego, wzywający do powstania przeciw najeźdźcy szwedzkiemu. Uniwersał Połaniecki, wydany przez Tadeusza Kościuszkę w 1794 r. w obozie pod Połańcem, poprawił sytuację chłopów w Rzeczypospolitej, m.in. przez nadanie im wolności osobistej i zmniejszenie pańszczyzny. lać. universalis 'powszechny' UNIWERSYTET (czytaj: uniwersytet) 'wyższa uczelnia, na której przeważają wydziały nietechniczne': Za najstarszy uniwersytet uważana jest islamska wyższa szkoła przy meczecie Karouiyne w Fezie (Maroko) powstała w 859 r. n.e. Na czele uniwersytetu stoją: rektor i senat. UNIWERSJADA 'międzynarodowe zawody sportowe, w których bierze udział młodzież akademicka, m.in. studenci uniwersytetów': Igrzyska XVI Zimowej Uniwer-sjady, która odbyła się w 1993 r. w Zakopanem, były jak dotąd największą międzynarodową imprezą sportową, jaką zorganizowano w Polsce. niem. Universitat z łac. universitas, dopełniacz: universitatis 'ogół, całość' UP TO DATĘ (czytaj: ap tu dejt) 'taki, który jest bardzo modny, nowoczesny, zwłaszcza w odniesieniu do stroju': Kostiumy tej projektantki, zawsze up to datę, można kupić w kilku salonach firmowych "Mody". ang. up to datę URAN 'promieniotwórczy pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 92 i masie atomowej 238,03, symbol U: sre-brzystobiały metal, dość aktywny chemicznie, którego związki są trujące': Uran stosowany jest przede wszystkim jako paliwo jądrowe; jego związki znajdują także zastosowanie m.in. w przemyśle ceramicznym i szklarskim oraz fotografice. n.-lać. uranium odgr. ouranós 'niebo' URBANIZACJA 'wzrost liczby miast na jakimś obszarze, zwiększenie się na nim procentowego udziału ludności miejskiej oraz związane z tym przemiany socjologiczne i gospodarcze': Industrializacja, uprzemysłowienie Europy szło w parze z urbanizacją. Celem budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego w latach 30. XX w. było nie tylko stworzenie oddalonego od granic ośrodka przemysłu zbrojeniowego, ale też urbanizacja i industrializacja Polski. URBANIZOWAĆ 'dokonywać urbanizacji': W latach 50. XX w. odgórnie urbanizowano tereny rolnicze. Reymont w "Ziemi obiecanej" przedstawia Łódź, należącą ówcześnie do najbardziej zurbanizowanych regionów Polski. URBANIZACYJNY l. 'związany z urbanizacją': Procesy urbanizacyjne. 2. 'to samo, co urbanistyczny': Plan urbanizacyjny. od łac. urbanus 'miejski' URBANISTYKA 'dział architektury: nauka o planowaniu przestrzennym miast' URBANISTA 'specjalista w dziedzinie urbanistyki': Zespół urbanistów opracował plan zagospodarowania przestrzennego terenów podmiejskich. URBANISTYCZNY 'związany z urbanistyką': Zespół urbanistyczny Starego Miasta. Pracownia urbanistyczna. Plany urbanistyczne. fr. urbanistę 'urbanista' od łac. urbanus 'miejski' URBI ET ORBI l/błogosławieństwo papieskie, udzielane w ważnych okolicznościach i podczas wielkich świąt, np. na Wielkanoc, z balkonu jednej z bazylik rzymskich, obecnie Bazyliki św. Piotra': Zwyczaj papieskiego błogosławieństwa urbi et orbi został przerwany w 1870 r., wznowiony w latach 20. XX w. trwa do dziś. 2. przen. 'podanie jakichś informacji do wiadomości powszechnej ' lać. urbi et orbi, dosłownie: 'miastu (Rzymowi) i światu' URNA l. 'skrzynia z otworem, do której wrzuca się kartki wyborcze': Wyborcy wrzucali do urny listy z zakreślonymi przez siebie nazwiskami. 2. 'ozdobny pojemnik z prochami zmarłej osoby': Zmarła prosiła o kremację jej ciała, więc przed ołtarzem stała tylko niewielka, ozdobna urna z prochami. lać. urna, pierwotnie 'dzban' UROLOGIA 'dział medycyny zajmujący się anatomią, chorobami i leczeniem układu moczowego oraz męskich narządów płciowych': Pierwsza w świecie klinika urologii założona został w Paryżu w 1896 r. 758 USG UZUS UROLOG 'specjalista w zakresie urologii': Na kongresie spotkali się światowej sławy urolodzy. URYNA przestarz. 'mocz': Pielęgniarka opróżniła woreczki z uryną. fr. urologie odgr. ouron 'mocz' i logos 'nauka, słowo'; łac. urina USG zob. ULTRASONOGRAFIA UTENSYLIA przestarz. 'narzędzia, przybory potrzebne do wykonania określonej czynności; także różne sprzęty domowe, zwłaszcza kuchenne': Hydraulik nie zabrał ze sobą wszystkich potrzebnych mu utensyliów, bez których nie naprawi cieknącej rury. Na biurku sekretarki główne miejsce zajmowały utensylia do pielęgnacji paznokci. Na ścianie, tuż obok pieca, wisiały rozmaite domowe utensylia, takie jak patelnia, sagan, warząchwie. tac. utensilia 'sprzęty, naczynia, narzędzia' UTOPIA 'coś, o czym się marzy, a co się nigdy nie urzeczywistni, zwłaszcza w zakresie stosunków społecznych; idealny ustrój społeczny, idealne stosunki międzyludzkie itp.': Zgoda społeczna nie jest utopią. Silny parlament, sprawny rząd, zdyscyplinowane społeczeństwo - ach, jakże to miła utopia! UTOPIJNY 'niemożliwy do urzeczywistnienia, taki, który jest mrzonką': Utopijne marzenia o powszechnej tolerancji. Utopijny pomysł przegrodzenia Cieśniny Beringa. ang. utopia UTYLITARYZM l.'postawa zakładająca, że najistotniejsze dla człowieka są cele praktyczne: użyteczność kogoś lub czegoś, pożytek, jaki coś może przynosić, osiągnięcie wygód itp.': Utylitaryzm Antoniego przejawiał się także w jego niechęci do dyskusji na tematy ogólne i filozoficzne; chętnie za to rozmawiał o kwestiach konkretnych. 2. 'kierunek filozoficzny (popularny w wieku XVIII i XIX), głoszący, że najwyższym celem moralnym jest pożytek jednostki i społeczeństwa, a z dobra poszczególnych ludzi rodzi się dobro społeczeństwa. UTYLITARNY 'taki, który ma zastosowanie praktyczne, pożyteczny, użytkowy; także taki, który podkreśla korzyści materialne, wygodę itp.': Utylitarny charakter sztuki jest od dawna kwestionowany. Względy utylitarne zadecydowały o tym, że zająłem się popularyzacjąnauki. fr. utiiitarisme UTYLIZACJA 'wykorzystywanie odpadów przemysłowych, śmieci i wszelkich materiałów wtórnych do produkcji czegoś nowego': Utylizacja odpadów przemysłowych. Utylizacja opakowań szklanych. UTYLIZOWAĆ 'wykorzystywać odpady przemysłowe, śmieci, materiały wtórne do produkcji': Śmieci segregowane w odpowiednich pojemnikach można potem utyli-zować. fr. utiiiser UWERTURA l. w muzyce 'orkiestrowy utwór muzyczny będący wstępem do opery, operetki, baletu itp.': Od połowy XVIII w. uwertury są zazwyczaj komponowane w formie sonaty, opartej na temacie, który pojawi się następnie w utworze. () Uwertura koncertowa 'samodzielny utwór, przeznaczony do wykonania przez orkiestrę' 2. przen. 'wstęp do czegoś, zwykle czynność poprzedzająca inną, ważniejszą czynność': Przyznanie medali kombatantom było uwerturą do uroczystości rocznicowych związanych z wybuchem Powstania Warszawskiego. Ale to spięcie na temat rodzinnych finansów okazało się tylko uwerturą do prawdziwej awantury, spowodowanej pytaniem żony o wczorajszy wieczór. fr. ouverture 'otwarcie, rozpoczęcie' UZURPACJA 'bezprawne zagarnięcie (praw do) czegoś, zwłaszcza zagarnięcie władzy': Objęcie władzy w Polsce w 1733 r. przez Augusta III było uzurpacją, możliwą tylko dzięki zbrojnej interwencji Rosji, prawnie tron należał się Stanisławowi Leszczyńskiemu. UZURPATOR 'ktoś, kto bezprawnie coś zagarnął, zwłaszcza - władzę': W artykułach w niemieckiej, austriackiej i rosyjskiej prasie z początków XIX w. często nazywano Napoleona I uzurpatorem. Wiele osób sądziło jednak, że prawo do najwyższych godności nadaje mu geniusz i wielka miłość własnego narodu. UZURPOWAĆ 'dokonywać uzurpacji': Uzurpował sobie prawo do korony. Kanapowe partyjki uzurpują sobie prawo do przemawiania w imieniu społeczeństwa. UZURPACYJNY albo UZURPATORSKI 'związany z uzurpacją lub z uzurpatorem, uzurpatorami': Uzurpacyj-ne zagarnięcie władzy. Uzurpatorski urząd. fr. usurpation z łac. usurpatio 'przywłaszczenie, użytkowanie', usur-pare 'przywłaszczyć sobie coś, używając tego' UZUS książk. 'zwyczaj społeczny': We współczesnym uzusie już nie mieści się całowanie kobiet w rękę, dla młodzieży jest to bardzo staromodne. Dla językoznawców uzus jest ważnym kryterium przy ocenie, czy należy popierać jakieś formy językowe, czy też nie. Formy częste w uzusie, np. tą kobietę, zyskują obecnie aprobatę normatywną, choć nie są zgodne z dawnymi wzorcami odmiany. UZUALNY w językoznawstwie 'związany z uzusem': Kryterium uzualne przemawia za aprobatą normatywną tych form, które są w społeczeństwie powszechnie używane. lać. usus 'zwyczaj, użytkowanie, praktykowanie' 759 I V 'cyfra rzymska o wartości 5' II V skrót słowa: wolt (zob.) III V symbol pierwiastka chemicznego: wanad (zob.) VA BANQUE (czytaj: wabank) 'o całość - wyrażenie używane wówczas, gdy ktoś stawia na szali wszystko, by dużo zyskać lub stracić': Postanowił zagrać va banque, postawił wszystko, co miał, na numer 13. Zagrał va banque, oświadczając szefowi, że zostanie w firmie tylko wówczas, gdy będzie przeniesiony na tamto stanowisko. fr. va banque 'o cały bank' - pierwotnie w kartach VACAT zob. WAKAT VACATIO LEGIS (czytaj: wakacje legis) w prawie 'o-kreślony okres od dnia ogłoszenia aktu prawnego do dnia, kiedy zacznie on obowiązywać': Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami o publikacji "Dziennika Ustaw", jeżeli w samej ustawie Sejm nie wskazuje daty, od której ta ustawa ma obowiązywać, wchodzi ona w życie po 14-dniowym vacatio legis. Obowiązek uzyskiwania zezwoleń na import węgla został wprowadzony niemal z dnia na dzień, bez vacatio legis. p.-lać. vacatio legis, dosłownie 'uwolnienie, próżnowanie ustawy' YADEMECUM zob. WADEMEKUM VAE VICTIS! (czytaj: wae wiktis) 'biada zwyciężonym! Według Plauta vae victis krzyknął Brennus, legendarny wódz Galów, w chwili, kiedy rzymski trybun zaprotestował przeciw nieuczciwości Galów, ważących okup złożony przez Rzymian przy użyciu nierzetelnych odważników. Brennus dorzucił wtedy na szalę z odważnikami swój miecz, wypowiadając słynne zdanie. Inni historycy przytaczali słowa Brennusajako wypowiedziane po klęsce Rzymian nad rzeką Allią (w 390 p.n.e.). Zob też: gloria victis. lać. vae victis VALE (czytaj: wale) 'żegnaj; bądź zdrów' lać. yale VAN (czytaj: wan) 'typ samochodu osobowego, większego i wyższego od przeciętnego samochodu osobowego, przeznaczony do przewozu większej liczby osób' ang. van, pierwotnie 'wagon, wóz' VANITAS VANITATUM ET OMNIA VANITAS (czytaj: wanitas wanitatum et omnja wanitas) 'marność nad marnościami i wszystko marność - zdanie z Wul-gaty, z Księgi Koheleta, wyrażające refleksję, że wszystko, co jest na tym świecie, jest krótkotrwałe, przemijające i nic nieznaczące w porównaniu z boską wiecznością' lać. VARIA l. 'rozmaite rzeczy': W starym kufrze znaleźli akt własności ziemi z 1797 r., jakieś varia i księgi inwentarzowe. 2. 'w czasopiśmie: dział, w którym poruszane są różne tematy, zwykle mające charakter ciekawostek i nowinek': W drukowanych w miesięczniku variach zazwyczaj umieszczane są recenzje najnowszych książek, filmów, sztuk i płyt. lać. varius 'rozmaity, różny, różnorodny' VARIETES (czytaj: wariete) l. 'widowisko rozrywkowe składające się z piosenek, skeczów, tańców, krótkich pokazów akrobatycznych itp.': Wieczorem idą ze znajomymi na jakieś varietes. 2. 'teatr, w którym się takie widowiska przedstawia': Przed wojną występowała w varietes jako tancerka. fr. varietes VAT (czytaj: wat) 'typ podatku od zakupu towaru: podatek od tego, co zyskuje towar w trakcie sprzedaży po kolejnych fazach procesu produkcji (czyli od tzw. wartości dodanej)': W Polsce VAT obowiązuje od roku 1993. ang. VAT, skrót od: value added tax 'podatek od wartości dodanej' (w Polsce: podatek od towarów i usług, skrót: PTU) VEL (czytaj: wel) 'albo, lub, czyli; wyraz używany zwłaszcza przy zestawieniu dwu określeń tej samej osoby, np. nazwiska i pseudonimu': W przestępczym światku znany był jako Jasio Grubas vel Kiełbasa. Nieślubny syn księcia Józefa Poniatowskiego - Józef Ponitecki, vel Po-niatowski - zbierał laury jako tenor na scenach paryskich operetek. VENI, VIDI, VICI (czytaj: weni, widi, wic-i) 'dosłownie: przyszedłem, zobaczyłem, zwyciężyłem - słowa Juliusza Cezara powiadamiającego senat listownie przez przyjaciela o swoim szybkim zwycięstwie nad Famace-sem, królem Pontu w 47 r. p.n.e' lać. veni, vidi, vici VERBUM NOBILE (czytaj: werbum nobile) 'dosłownie: słowo (honoru) szlachcica': - Mości Twardowski - zakrzyknął czart - a gdzież twoje verbum nobile? tac., skrócona wersja dłuższego powiedzenia: verbum nobile debet esse stabile 'słowo szlacheckie winno być dotrzymane' VERSO l. 'odwrotna strona zapisanej kartki' 2. 'w książce: strona parzysta' lać. verso 'obracać, przewracać' 760 VERTE! VOX POPULI - VOX DEI VERTE! (czytaj: werte) 'odwróć! - napis na dole strony, umieszczany po to, by ten, kto czyta, odwrócił ją i przeczytał też to, co jest na odwrocie' lać. verte od: vertere 'odwracać'; od tego czasownika łacińskiego pochodzi też słowo: wertować, oznaczające, podobnie jak verte, odwracanie zapisanych kartek VETO zob. pod hasłem: WETO i LIBERUM VETO VIA (czytaj: wiją) 'dosłownie: przez (jakąś miejscowość); informacja często umieszczana na bagażach lub przesyłkach': Planowali podróż do Afryki Północnej via Włochy. lać. via 'droga' VICE VERSA (czytaj: wice wersa) 'na odwrót, przeciwnie': W regulaminie internatu jest napisane, że odwiedziny chłopców w tych częściach budynku, które są zajmowane przez dziewczęta, i vice versa, mogą się odbywać tylko po uprzednim uzgodnieniu tego z opiekunami. lać. vice versa VIDE (czytaj: wide) 'patrz; tym słowem zazwyczaj odsyła się czytelnika do innego miejsca w książce': Zainteresowanie wyborami rośnie (vide: wykres porównawczy z 1996 i 2000 r.). VIP (czytaj: wip) 'bardzo ważna osoba - ktoś, kto z racji swego stanowiska, dochodów, znaczenia w państwie korzysta z określonych przywilejów': Prezydent miasta wszedł na stadion specjalnym wejściem dla VIP-ów. Zauważyła, że siedzi w ministerialnej loży, między VIP-a-mi. ang. skrót wyrażenia: v(ery) i(mportant) p(erson) VIRTUTI MILITARI (czytaj: wirtuti militari) 'najwyższy polski order wojskowy, nadawany żołnierzom, którzy odznaczyli się w boju szczególnym męstwem oraz wielkimi zasługami': Order Virtuti Militari został ustanowiony w 1792 r. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego po bitwie pod Zieleńcami. Do pierwszych kawalerów Virtuti Militari należał młody oficer, którego męstwo i wielki talent wojskowy sprawiły, że Polska tę bitwę wygrała - Tadeusz Kościuszko. lać. virtuti militari 'dzielności żołnierskiej' VIS-A-VIS (czytaj: wizawi) 'naprzeciwko - przysłówek; także: osoba znajdująca się naprzeciwko -rzeczownik': Za stołem, vis-a-vis, siedział jakiś ponury jegomość, który przyglądał się jej badawczo. Po drugiej stronie ulicy, vis-a-vis działek, jest mały sklepik spożywczy. Nie zamieniła ze swoim vis-a-vis ani słowa. fr. vis a vis 'twarzą w twarz' VIVAT, CRESCAT, FLOREAT! (czytaj: wiwat, kreskat, floreat) 'dosłownie: niech żyje, niech wzrasta, niech kwitnie!' tac. vivat, crescat, floreat! VIVENTE REGE (czytaj: wiwente rege) 'wybór króla za życia jego poprzednika': W Polsce elekcja vivente rege odbyła się tylko raz, kiedy to za życia Zygmunta I Starego w 1529 r. ogłoszono następcą tronu Zygmunta II Augusta i koronowano go w 1530 r. fac. vivente rege 'za życia króla' VOLKSDEUTSCH zob. FOLKSDOJCZ VOTUM SEPARATUM (czytaj: wotum separatum) 'oficjalnie przyjęte, zaprotokołowane odrębne zdanie w jakiejś kwestii (co do której przyjęto uchwałę, wniosek) zgłoszone przez jednego z członków zespołu zajmującego się tą sprawą': Jako jedyny członek komisji sejmowej zgłosiłem wtedy votum separatum. Dwóch sędziów Trybunału zgłosiło swoje votum separatum. lać. votum separatum dosł. 'zdanie odrębne' VOX POPULI - VOX DEI (czyatj: woks populi - woks deji) 'dosłownie: głos ludu jest głosem Boga - powiedzenie przytaczane zazwyczaj przez osobę, która podjęła decyzję niekoniecznie zgodną z własnymi przekonaniami, ale taką, której oczekuje większość pewnego grona (zebranych, członków organizacji itp.)' lać., z "Listu do Karola Wielkiego" (800 r.), autorstwa Alkuina, anglosaskiego mnicha, teologa i filozofa 761 I W skrót angielskiego słowa: west 'zachód', symbol zachodu jako strony świata II W skrót słowa: wat (zob.) III W symbol pierwiastka chemicznego: wolfram (zob.) WADEMEKUM albo VADEMECUM (czytaj: wadame-kum) 'przewodnik po jakiejś dziedzinie - podręczna książka zawierająca podstawowe wiadomości z tej dziedziny i praktyczne rady': Wademekum wędkarza. Wa-demekum turysty. Chłopcy pożyczali sobie wademe-kum skauta. lać. vade mecum 'idź za mną' WADIUM 'kwota, którą się wpłaca, jeśli chce się stanąć do jakiegoś przetargu, będąca gwarancją tego, że się na pewno do niego przystąpi': Wadium wynosi 10% ceny wywoławczej samochodu dostawczego. niem. z łac. WAGINALNY -w anatomii 'dotyczący pochwy - końcowego odcinka żeńskich dróg rozrodczych': Przyczyną AIDS jest wirus zwany HIV. Znajduje się on we krwi osób zakażonych oraz w spermie i wydzielinie waginal-nej. fac. vagina 'pochwa' (miecza) WAJDELOTA 'na pogańskiej Litwie: wieszcz i niższy kapłan spełniający czynności kultowe w obrzędach religijnych, niekiedy także śpiewak wędrowny, guślarz, wróżbita': Wajdeloci znani byli nie tylko mieszkańcom przedchrześcijańskiej Litwy, ale również Jaćwingom i Prusom. Słynna Mickiewiczowska "Pieśń wajdeloty" zaczyna się od słów: "Już w gruzach leżą Maurów posady" wyraz przyswojony językowi polskiemu (być może też: utworzony) przez Adama Mickiewicza, w powieści poetyckiej "Konrad Wal-lenrod"; od niem. Waidler 'guślarz - wróżbita staropruski' WAKAT albo VACAT (czytaj: wakat) l. 'nieobsadzone stanowisko, wolne miejsce pracy': Minister kultury i sztuki - vacat. W Urzędzie mamy jeszcze dwa wakaty. 2. 'niezadrukowana stronica książki': Przed stroną tytułową otwierającą każdy rozdział dajemy wakat. WAKOWAĆ rząd. 'być wolnym, nie obsadzonym' (o jakimś stanowisku, urzędzie). Powołał Wachima Achme- dowa na wakujące stanowisko premiera. Wakuje prawie 30% stanowisk w komendach rejonowych. lać. vacat 'brakuje' od: vacare 'być wolnym, próżnym': WAKUUM l. w fizyce 'obszar wypełniony gazem o ciśnieniu znacznie mniejszym niż ciśnienie atmosferyczne; inaczej: próżnia' 2. książk. 'próżnia': Ale polityka nie znosi wakuum: miejsce działacza, który odszedł, bo po-winęła mu się noga, zajmuje inny, jeszcze bardziej pazerny na zaszczyty i pieniądze. lać. vacuum 'próżnia' WALKIE-TALKIE (czytaj: łoki-toki) 'mały, kieszonkowy radiotelefon, służący do porozumiewania się na niewielkie odległości': Grupy policjantów z walkie-talkie przy uchu przeczesywały teren. Dzięki walkie-talkie mogłem rozmawiać z synem, kiedy był na oddziale zakaźnym. ang. walkie-talkie WALKIRIA 'w mitologii skandynawskiej: posłanka boga Odyna, pojawiająca się na polu bitwy na koniu lub na wilku albo unosząca się w postaci drapieżnego ptaka i zwiastująca śmierć tym wojownikom, którzy mieli polec, wybierająca jednocześnie spośród nich bohaterów, z którymi powróci do Odyna do Walhalli i będzie im usługiwać podczas wspólnej uczty': Najbardziej znaną walkirią była piękna Brunhilda. niem. Valkiiren, z dawnego skandynawskiego, dosłownie 'ta, która wybiera poległych' WALKMAN (czytaj: łokmen) 'mały, kieszonkowy magnetofon ze słuchawkami, służący tylko do odtwarzania nagrań': Skradziono telewizor, dwa walkmany, części do komputera. Słuchawki na uszach, walkman w kieszonce na piersiach, ręce w kieszeniach - typowy młody człowiek. ang. walkman (nazwa firmowa) WALKOWER w sporcie 'uznanie jednego z przeciwników (zawodników lub drużyn) za zwycięzcę w tej sytuacji, gdy rywal nie stawił się do walki lub gry albo nie spełnił regulaminowych wymagań, pozwalających mu wziąć w niej udział': Kubańczyk nie wyszedł na ring i nasz bokser wygrał walkę walkowerem. Drużyna "Czerwonych" oddała przeciwnikowi trzy punkty walkowerem. ang. walkover 'łatwe zwycięstwo' WALL STREET (czytaj: łoi strit) 'ogół najważniejszych finansistów, przedsiębiorców i bankierów amerykańskich': Wali Street podjęło decyzję o rozpoczęciu drugiej rundy w wojnie walutowej po obu stronach Atlantyku. ang. Wali Street, nazwa ulicy w Nowym Jorku, na której i w pobliżu której mieszczą się największe banki i giełda papierów wartościowych WALORYZACJA 'przywracanie określonej wartości takim świadczeniom, jak płace, renty, emerytury, którą to 762 WALUTA WAPORY wartość straciły one na skutek inflacji'; także: 'przywracanie wartości papierom wartościowym, kredytom itp.': Waloryzacja płac nauczycieli. Waloryzacja emerytur. WALORYZOWAĆ 'dokonywać waloryzacji, przywracać wartość pensjom, emeryturom, papierom wartościowym, gdy utraciły ją wskutek inflacji': Mimo zapowiedzi nie zrewaloryzowano dotąd rent trzeciej grupy. Zob. też rewaloryzacja, rewaloryzować. fr. valorisation i valoriser WALUTA l. w finansach 'jednostka pieniężna obowiązująca na terenie jakiegoś państwa lub grupy państw': Waluta francuska to frank francuski, ukraińska - hryw-na, włoska - lir, norweska - korona norweska. Wspólna waluta wielu państw Unii Europejskiej to euro. 2. 'rodzaj pieniądza będącego w obiegu': Waluta srebrna, złota, miedziana. Waluta papierowa. 3. pot. 'zagraniczne pieniądze, zwłaszcza takie, które można bez trudu wymieniać w każdym kraju: dolary amerykańskie, marki niemieckie itd.': W latach 50. XX w. za handel walutą groziły w Polsce surowe kary, do kary śmierci włącznie. WALUTOWY w finansach 'związany z walutą -jednostką pieniężną obowiązującą na terenie jakiegoś kraju': Profesor omawiał na wykładzie systemy walutowe, obowiązujące w państwach europejskich. Czy znaczny deficyt w handlu międzynarodowym nie wywoła w Polsce kryzysu walutowego? Założył w banku konto walutowe, na którym przechowywał nadsyłane przez ojca z Ameryki dolary. wl. valuta WAMPIR l. 'w baśniach i podaniach ludowych: upiór, wstający nocą grobu i wysysający krew śpiących ludzi, którzy przez to również stają się wampirami': Po śmierci hrabia Dracula miał jakoby zmienić się w wampira, a z czasem miał być nawet obwołany księciem wampirów. l.przen. 'osoba bezwzględnie wykorzystująca innych; wyzyskiwacz': Ten właściciel firmy to wampir! Jak można wymagać od ludzi, żeby pracowali dziesięć godzin dziennie, zmuszać ich, żeby przychodzili jeszcze w soboty, a na dodatek dawać im tak śmiesznie niskie wynagrodzenie?! 3. pot. 'mężczyzna, który dopuścił się wielu morderstw, często na tle seksualnym': Nieletnich przestępców przybywa, coraz częściej są sprawcami napadów rozbójniczych i współpracują z gangami złodziei samochodów, wreszcie - tak jak słynny "wampir z Ochoty" - mordują, aby ułatwić sobie grabież i pozbyć się potencjalnego świadka. 4. 'nietoperz żywiący się krwią ssaków i ptaków, należący do rodziny tych ssaków występującej w tropikalnej strefie Ameryki Środkowej i Południowej': Wampiry żyją w koloniach. Ich zęby przystosowane są do przecinania skóry ofiary, a żołądek dostosowany do magazynowania krwi. WAMPIRZYCA l. 'kobieta wampir - wysysająca krew śpiących ludzi': Wbił kołek osikowy w pierś wampirzycy i dopiero wtedy poczuł, że uwolnił się od niej na zawsze. 2. 'kobieta, która ubiera się i zachowuje wyzywająco': Była wcieleniem kobiety z reklamy - wampirzycy, obiektu pożądania, której walory urody w podświadomości odbiorcy mają być przenoszone na reklamowany produkt. WAMP pot. 'kobieta, która ubiera się i zachowuje tak, żeby zwrócić na siebie uwagę; prowokująca i uwodzicielska w stosunku do mężczyzn': Umiała zmieniać swój wygląd: rano mogła być skromną myszką biurową, po południu matką i gospodynią domową, zaś wieczorem stawała się wampem, otulonym futrem z norek i owianym zapachem dobrych perfum. fr. vampire WAMPUM 'muszelki lub koraliki nawlekane na sznurki lub naszywane na ubranie, używane dawniej przez Indian Ameryki Północnej m.in. jako środek płatniczy, zastaw, oznaka godności, ozdoba, a także służące do przekazywania informacji': Kolor muszelek lub paciorków, z których robiono wampum, był symboliczny, np. barwa biała oznaczała pokój, a czerwona - wojnę. z języka Indian Narragansel wampompeag 'białe paciorki zrobione z muszli' WANAD 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 23 i masie atomowej 50,942, symbol V: srebrzystoszary, twardy metal': Wanad jest składnikiem stali i żeliwa; niektóre jego związki są wykorzystywane przy wytwarzaniu farb i lakierów, w fotografice oraz do produkcji specjalnych gatunków szkieł. n.-lać. vanadium od dawnego skandynawskiego Vanadis, przydomku skandynawskiej bogini miłości, płodności, narodzin i śmierci WANDAL l. 'członek plemienia germańskiego, które w 455 r. n.e. najechało Rzym, niszcząc miasto i znajdujące się w nim zabytki kultury oraz dzieła sztuki': W 418 r. Wandalowie zostali w Hiszpanii pobici przez Wizygotów; po tej klęsce przenieśli się do Afryki, gdzie założyli swe państwo. 2. 'człowiek, który niszczy dobra kultury i dzieła sztuki, nie rozumiejąc ich wartości': W nocy jacyś wandale próbowali podpalić muszlę koncertową w parku. WANDALIZM 'bezmyślne niszczenie dóbr kultury i sztuki': Norwid w swych listach opisuje przerażające, a zarazem komiczne, akty wandalizmu dokonywane przez rosyjskich żołnierzy, tłumiących powstanie listopadowe, np. przepiłowywanie na pół bezcennych ksiąg średniowiecznych, wywożonych z polskich bibliotek do Petersburga - by były łatwiejsze w transporcie. lać. nazwa osławionego plemienia to Vandali, niemiecka - Wandale WAPORY l. przestarz. 'gazy o nieprzyjemnym zapachu, ulatniające się z rozgrzanych cieczy lub ciał stałych; opary, wyziewy': Drzewa były jakby nadęte od wilgoci i od intensywnych waporów, które po długich deszczach unosiły się tuż nad ziemią. 2. 'dawniej: nagły atak spazmatycznego płaczu i histerii, który dość często dotykał 763 WARIACJA WATERGATE damy z towarzystwa': Rozrzutny syn nieraz przyprawiał generałową o spazmy i wapory. lać. vapor 'para wodna' WARIACJA l. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: WARIACJE w muzyce 'zmiany tematu lub innych fragmentów utworu muzycznego w trakcie jego trwania': Wariacje należą do najczęściej stosowanych środków konstrukcyjnych w muzyce. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: WARIACJE 'utwór muzyczny, w którym główny temat pojawia się co jakiś czas w zmienione] formie': Temat w wariacjach jest oryginalny, tzn.jest dziełem inwencji twórczej kompozytora, albo jest zapożyczony z innych dzieł, jak np. w wypadku Wariacji na temat "Don Giovanniego" Wolfganga Amadeusza Mozarta, skomponowanych przez Fryderyka Chopina. 3. w choreografii 'doskonały, popisowy taniec solowy' 4. w astronomii 'brak regularności w ruchu Księżyca polegający na okresowym hamowaniu lub przyspieszaniu tego ruchu, wywołanym działaniem Słońca' S. pot. rząd. 'stan wielkiego, trudnego do opanowania podniecenia; szaleństwo, obłęd': - Stare chłopy, chcecie coś zdziałać w życiu, a jak przyjdzie co do czego, to jak dzieci kłócicie się o byle głupstwo. Jak Boga kocham, ja już wariacji dostaję! WARIACYJNY 'związany z wariacją w znaczeniu l.; stosujący technikę wariacji': Wariacyjne przekształcenia. Dwuczęściowa aria wariacyjna. p.-tac. variatio 'rozmaitość, niejednolitość, zmiana' WARIANT 'coś, co jest odmienną realizacją, inną wersją czegoś': W sztabie opracowano kilka wariantów działania, uwzględniających odmienny rozwój zdarzeń. Wymyślał różne warianty gry w kości, sądząc, że w ten sposób wygra wielki majątek. lać. yarians, dopełniacz variantis 'zmieniający się, odmienny' WARNA 'każda z czterech kast, na które podzielone jest społeczeństwo hinduistyczne w Indiach': Dawniej przynależność do warny uzależniona była od koloru skóry. Do trzech najwyższych wam należeli ci którzy mieli dość jasną cerę (potomkowie ludności napływowej), zaś do czwartej, najliczniejszej warny - ci, którzy mieli ciemną cerę (potomkowie tubylców). sanskr. vama, dosłownie 'kolor, barwa' WARRANT w ekonomii 'część potwierdzenia wystawianego przez przedsiębiorstwo, które zajmuje się przechowywaniem towarów, na podstawie której można towar dać pod zastaw': Tylko podmioty uprawnione mogą wystawić warrant. Druga - oprócz warrantu - część dokumentu składowego to rewers, pozwalający na sprzedaż towaru. ang. warrant, słowo wieloznaczne, m.in. 'dokument stanowiący tytuł prawny do czegoś', 'kupon dywidendowy', 'świadectwo udziałowe' WASAL 'w ustroju feudalnym: osoba, która poddana była zwierzchnictwu seniora - króla lub możnowładcy - zobowiązana wobec niego (pod przysięgą) do wiernej, dożywotniej służby, a w zamian za to otaczana opieką, otrzymująca ziemię i przywileje': Początkowo wasalami byli tylko rycerze, później wasalem nazywano każdego, kto złożył hołd lenny. lać. sr. vassallus WAT 'jednostka mocy w układzie SI; skrót: W': Jeden wat to moc, przy której praca jednego dżulajest wykonywana w ciągu jednej sekundy. od nazwiska Jamesa Watta (1736-1819), angielskiego inżyniera i wynalazcy WATAHA l. w łowiectwie 'stado wilków lub dzików': Lochę, która przewodzi watasze dzików, nazywa się przodownicą. Jesienią i zimą wilki polują zazwyczaj w watahach składających się z kilku do kilkunastu osobników. 2. 'dawniej: uzbrojony oddział, zwłaszcza niesforny': Miasto zdobyły kozackie watahy. 3. pot. 'banda, zgraja, zwykle opryszków, chuliganów': Wataha pseudokibiców co sił w nogach uciekała przed oddziałami policji. Zbierali się w watahy i uzbrojone grupy, by na własną rękę wypadać po łup do osiedli emigrantów. WATAŻKA l. 'dawniej: dowódca Kozaków ukraińskich': Na chrzcie dano mu imię Jeremi, a zatem jego patronem nie został żaden święty (nie było takiego w kalendarzu), lecz znany ze swego okrucieństwa watażka kresowy. 2. 'dawniej: dowódca watahy - oddziału zbrojnego': Oddział żołnierzy wrócił do miasteczka dopiero na szósty dzień, przywożąc ze sobą wziętego do niewoli watażkę rozbitego upowskiego oddziału. 3. 'osoba przewodząca watasze - bandzie opryszków, chuliganów': Staszek był mały, ale zadziomy. Nieraz wyłaziła z niego natura watażki, który nadrabiał niedostatki postury zawziętością i upartym dążeniem do podjęcia bitki. ukraińskie wataha; watażok WATERGATE (czytaj: lotergejt) l. 'budynek w Waszyngtonie, w którym w 1972 znajdował się sztab wyborczy Partii Demokratycznej' () Afera Watergate 'skandal polityczny, który miał miejsce w USA w 1972 r. i doprowadził do dymisji w 1974 r. ówczesnego prezydenta Ri-charda M. Nixona': Afera Watergate zaczęła się od aresztowania w budynku "Watergate" pięciu osób podejrzanych o włamanie do siedziby Komitetu Wyborczego Partii Demokratycznej, założenie w niej podsłuchu i próbę kradzieży ważnych dokumentów. Wśród aresztowanych znalazł się doradca prezydenta Richarda Nixona starającego się o ponowny wybór. Mimo zatrzymania oskarżonych, sprawie nie nadano rozgłosu z uwagi na wybory prezydenckie, w których zwyciężył Nixon. Z czasem powołano dwie komisje, prezydencką i senacką, które zbadały sprawę inwigilacji politycznej i przygotowały wniosek o postawienie prezydenta w stan odpowiedzialności konstytucyjnej. W sierpniu 1974 r. Nixon złożył dymisję, przyznając się tym samym do przedłożonych mu zarzutów, l.przen. 'wielki skandal polity- 764 WATERPROOF WELON czny nagłośniony przez media, zwłaszcza taki, w którym zatajono niewygodne fakty' od nazwy hotelu Watergate w Waszyngtonie (dosłownie: 'wodne wrota, śluza') WATERPROOF (czytaj: loterpruf albo waterpruf) l. 'wodoodporny': Przestałam się martwić, że na wietrze łzawią mi oczy, bo w końcu kupiłam sobie tusz do rzęs, z napisem "waterproof". 2. 'trwała, nieprzemakalna skóra stosowana m.in. jako wierzch obuwia sportowego i roboczego' 3. przestarz. 'materiał nieprzemakalny' 4. przestarz. 'ubranie, zwykle płaszcz, uszyte z takiego materiału' ang. waterproof WAWRZYN zob. LAUR WEEKEND (czytaj: łikent albo łikend) l. 'czas od piątkowego popołudnia do niedzielnego wieczoru, wolny od pracy i nauki, zwykle przeznaczany na odpoczynek': Przez cały weekend było słonecznie i bardzo ciepło. Kursy językowe prowadzone są rano, po południu i wieczorem, a także w weekendy. 2. 'wyjazd zorganizowany w tym czasie': Z weekendu w Wiedniu wróciła wypoczęta i chętna do pracy. ang. weekend, dosłownie 'koniec tygodnia' WEGETACJA l. 'nędzne, bezczynne, nudne życie bez wyższych celów i pragnień; ograniczanie swojego istnienia do zaspokajania podstawowych potrzeb biologicznych': Wegetacja w prowincjonalnym miasteczku. 2. 'o roślinach: rośniecie, rozwijanie się, życie': Okres wegetacji zbóż. WEGETOWAĆ l. 'nędznie żyć, ograniczać swoje istnienie do zaspokajania podstawowych potrzeb biologicznych po to, żeby przetrwać': Nie myślę wegetować do śmierci w tej Pipidówce. Już trzeci rok wegetowali w tej norze bez żadnej nadziei na poprawę losu. 2. 'o roślinach: rosnąć': Wegetuj ą tu rozmaite gatunki lilii. z łac. vegetare 'rosnąć' WEGETARIANIZM 'sposób odżywiania polegający na niejedzeniu mięsa i jego przetworów, czasem - produktów zwierzęcych w ogóle; odżywianie się tylko produktami roślinnymi'. Wegetarianizm to już światopogląd, postawa etyczna wyrosła ze współczucia dla zwierząt hodowanych na rzeź. WEGETARIANIN 'człowiek żywiący się tylko produktami roślinnymi, niejedzący mięsa; jarosz': Nie znam otyłych wegetarianów. Nie wszyscy wegetarianie nie jedzą jajek i nie piją mleka. niem. Vegetarianismus z łac. ar. vegetarius 'roślinny' WEHIKUŁ 'urządzenie o dziwnym, często przestarzałym wyglądzie, które służy jako środek lokomocji - wyraz używany zwykle z odcieniem ironii lub żartu': Zajechał do nas tym swoim wehikułem, pamiętającym jeszcze czasy Bolesława Bieruta. W powieściach fantastycznych z początków XX w. roi się od niezwykłych wehikułów przenoszących ludzi w czasie, umożliwiających podróże do wnętrza Ziemi, po dnach oceanów, a nawet podróże na Księżyc. od łac. vehiculum 'pojazd' WEKSEL 'dokument, zwykle wypisany na specjalnym blankiecie, w którym wystawca zobowiązuje się do zapłacenia komuś w wyznaczonym terminie określonej sumy': Pożyczył mu 5 000 złotych i wziął od niego na tę sumę weksel, płatny po dwóch miesiącach. Finansiści rozróżniają wiele rodzajów weksli, np. weksel domicy-Iowany - ze wskazaniem miejsca płatności, weksel płatny za okazaniem - który musi być przez wystawcę zapłacony po przedłożeniu mu go, weksel suchy - wystawiony tylko w jednym egzemplarzu itd. niem. Wechsel od: Wechselbrief, pierwotnie 'list, pismo, które można zamienić na pieniądze' WEKTOR l. w matematyce 'odcinek prostej, w którym odróżnia się początek i koniec, przedstawiany w piśmie za pomocą liter i umieszczanej nad nimi strzałki' 2. w fizyce 'wielkość, która ma określoną wartość liczbową, kierunek i zwrot, i może być ukazana w postaci odcinka': W fizyce pęd jest wektorem. WEKTOROWY w matematyce lub fizyce 'związany z wektorem lub wektorami; przedstawiony za pomocą wektora': Suma wektorowa. Wielkości wektorowe. Zależność między dwiema wielkościami zapisana jest w skróconej postaci wektorowej. od łac. vector 'ten, który niesie; tragarz' WELON l. 'kawałek delikatnego, przezroczystego materiału przypinanego przez kobiety do włosów lub do nakrycia głowy, będący częścią stroju ślubnego lub żałobnego': W długim, trój warstwowym welonie panna młoda wyglądała czarująco. 2. 'część stroju zakonnic i duchownych niektórych wyznań w postaci długiego kawałka materiału upinanego na głowie': Po złożeniu pierwszych ślubów zakonnych nowicjuszki zastępują krótki welon drugim. Podczas uroczystości nowy metropolita prawosławny otrzymuje ikonę Bogurodzicy, którą odtąd będzie nosił na piersi, biały welon i pastorał. 3. w religii 'kawałek materiału, którym przykrywa się zwykle kielich mszalny lub monstrancję': Po zakończeniu liturgii wielkopiątkowej w procesji zanosi się eucharystyczne Ciało Chrystusa w monstrancji przykrytej białym przezroczystym welonem do Bożego Grobu. 4. w religii 'długi szal, którym okrywa ramiona duchowny, trzymający monstrancję lub puszkę z hostiami': Po obu stronach biskupa szli dwaj księża, podtrzymujący jego ręce, w których trzymał monstrancję i poprawiający welon, który zsuwał mu się z ramion. 5. 'rybka akwariowa o długiej płetwie ogonowej': Wartość welona ustala się według proporcji jego ciała i długości płetw - długość płetwy ogonowej musi przekraczać długość ciała i płetwa ta musi się składać z dwóch niezrośniętych części. wl. velo z łac. velum 'zasłona, firanka' 765 WELUR WERBALNY WELUR l. 'gładka lub wzorzysta tkanina bawełniana z krótkim, puszystym włoskiem na wierzchu, otrzymywanym z dodatkowych nici, biegnących wzdłuż lub wszerz tkaniny': Puszyste włoski po prawej stronie weluru otrzymuje się z wyciągniętych na wierzch dodatkowych nitek materiału, które się rozcina, a następnie strzyże. W tym sezonie najmodniejsze są sukienki i spódnice z weluru. 2. 'miękka, aksamitna, zwykle barwiona, skóra cielęca, świńska, barania lub kozia, przypominająca zamsz': Na nogach miała długie kozaczki z weluru, które doskonale pasowały do torebki i rękawiczek. 3. 'wełniana tkanina przypominająca aksamit': Technika wyrobu aksamitu i weluru pochodzi z Indii, a same tkaniny znane były w Europie już od XII w. fr. yelours z wl. velloso 'kosmaty' WELWET l. 'bawełniana albo wełniana tkanina z połyskiem, prążkowana lub gładka, przypominająca aksamit': Miał na sobie koszulę flanelową, pomięte granatowe spodnie i rozpiętą kurtkę z welwetu. 2. 'bardzo miękka skóra, której zewnętrzna powierzchnia jest oszlifowana' : Garbarnia produkuje welwet przeznaczony przede wszystkim na ubrania. ang. velvet 'aksamit' przez wiele języków od łac. vellus, dopełniacz: velleris 'wełna; skóra zwierzęcia' WENDETA 'krwawa zemsta rodu za krzywdę wyrządzoną jednemu z jej członków, zwykle za zabójstwo': Do dziś w pewnych regionach Europy, np. na Sycylii, Korsyce, Sardynii, w Albanii, funkcjonuje zwyczaj, a nawet niepisane prawo wendety. Przypadek szczególnie absurdalnej wendety wśród plemion indiańskich żyjących na Alasce opisuje London w "Odysei Północy": członkowie dwóch rodów mordowali się przez wiele pokoleń z powodu zabójstwa popełnionego w zamierzchłych czasach przez ich protoplastów. wl. vendetta z łac. vindicta 'zemsta' WENTYL l. 'cienka gumowa rurka, umożliwiająca pompowanie powietrza do dętki i uniemożliwiająca wydostanie się go z niej': Gumowy ponton nadmuchuje się powietrzem przez wentyl zatykany następnie korecz-kiem z polietylenu. 2. 'urządzenie służące do regulowania przepływu gazów lub płynów w jakichś przewodach; zawór': W rurze odprowadzającej gaz zamontowano specjalny wentyl. Wentyl bezpieczeństwa przen. 'coś, np. jakieś działanie, mające służyć zmniejszeniu napięcia społecznego, rozładowaniu społecznych emocji': Organizowanie koncertów rockowych i nadawanie muzyki młodzieżowej w radiu i telewizji było na początku lat 80. XX w., po wprowadzeniu stanu wojennego, wentylem bezpieczeństwa dla środowisk młodzieżowych. 3. w muzyce 'urządzenie umożliwiające dopływ powietrza do piszczałek organów' 4. w muzyce 'specjalna część w instrumentach dętych blaszanych, np. trąbce lub puzonie, dzięki której powietrze może być skierowane do określonego miejsca w instrumencie i wysokość dźwięku ulega zmianie': Wentyl, który znalazł zastosowanie w instrumentach dętych blaszanych, wynaleźli na początku XIX w. F. Bluhmel i H. Stółzer. WENTYLACJA l. 'wymiana powietrza w pomieszczeniu, zwykle ochładzanie powietrza; przewietrzanie': Otwory w kształcie koła, które dawniej murarze wykonywali w szczytowych ścianach strychów, służyły przede wszystkim do wentylacji poddasza. 2. 'system urządzeń służących do wymiany powietrza w pomieszczeniu': W żadnym ze starych domów nie zainstalowano wentylacji. WENTYLOWAĆ 'sprawiać, że następuje wymiana powietrza w pomieszczeniu, zwłaszcza ochładzać powietrze': Badania lekarskie robotników, narażonych na zatrucie oparami rozpuszczalnika, wykazały, że zatrucia te występują nawet przy użyciu masek z dopływem świeżego powietrza, a także w pomieszczeniach dobrze wentylowanych. WENTYLATOR 'urządzenie, zwykle kształtem przypominające wiatrak lub śmigło, które służy do wentylacji pomieszczenia': Pod sufitem głośno pracują szklane wentylatory, doprowadzające do wnętrza zawsze świeże powietrze. WENTYLACYJNY l. 'służący do wentylacji - wymiany powietrza w pomieszczeniu': System wentylacyjny. Sieć wentylacyjna. 2. 'taki, który jest częścią wentylacji - systemu urządzeń, dzięki którym następuje wymiana powietrza w pomieszczeniu': Szyby, klapy, otwory wentylacyjne. niem. Ventil, łac. ventilatio 'przewietrzanie' WENUS albo WENERA l. 'w mitologii rzymskiej: bogini miłości': [Wenus] utożsamiano z grecką Afrodytą, a najbujniejszy rozkwit jej kultu datuje się od Cezara, który podawał się za potomka bogini [...]. (Parandowski) 2. 'nazwa drugiej planety w Układzie Słonecznym': Wenus, nazywana też Jutrzenką, świeci rano i wieczorem na niebie pięknym, liliowym blaskiem. CHOROBY WENERYCZNE 'choroby przenoszone (najczęściej) przez kontakty seksualne': Do chorób wenerycznych należą rzeżączka i syfilis. lać. Venus, Venera WERBALNY 'oparty na słowach, zwykle z dezaprobatą: tylko słowny - niepoparty doświadczeniem, prawdziwą wiedzą, nieuzupełniony innymi, np. wizualnymi, środkami przekazu': To czysto werbalna erudycja, niepopar-ta praktyką. Powszechnie krytykowane są werbalne metody nauczania, cóż jednak zrobić, gdy jedyne pomoce naukowe w szkole to kreda i tablica? To tylko werbalne deklaracje, naprawdę panowie z ministerstwa nie zamierzają w tej sprawie nic zrobić. WERBALIZM l. 'nauczanie werbalne, niepoparte doświadczeniami, pokazami, dowodami': Werbalizm we współczesnej szkole. 2. 'jałowe, czcze rozprawianie o czymś': To tylko pusty werbalizm, wszystkie te słuszne zdania nie mają żadnego odniesienia do praktyki. WERBALIZOWAĆ 'wyrażać coś za pomocą słów, u-jmować jakąś myśl w słowa': Według Miłosza rolą poety jest werbalizować doświadczenie narodu, wyrażać jego 766 WERBUNEK WERYFIKACJA ducha, tak, by "w trudach swoich nie kroczył w milczeniu". od łac. verbalis 'słowny' WERBUNEK l. 'przeprowadzanie zaciągu do wojska, zwłaszcza przyjmowanie do wojska ochotników': Rozpoczęto werbunek żołnierzy, by uzupełnić straty w walczących oddziałach. 2. 'nakłanianie kogoś do wzięcia w czymś udziału': Przed żniwami rozpoczynali zwykle werbunek robotników sezonowych. WERBOWAĆ l. 'przeprowadzać zaciąg do wojska, zwłaszcza przyjmować ochotników': W całym województwie werbowano zdrowych mężczyzn do nowo tworzonych oddziałów. 2. 'nakłaniać kogoś do wzięcia w czymś udziału; także: zjednywać sobie stronników': Nie przebierając w środkach werbowano kandydatów do partii komunistycznej. Werbował sprzymierzeńców. WERBUNKOWY l. 'związany z werbunkiem do wojska': W punkcie werbunkowym wisiały plakaty informujące o tym, jakie korzyści można odnieść ze służby w armii. 2. 'związany z werbunkiem - nakłanianiem kogoś do czegoś': Wśród robotnic prowadzono akcję werbunkową na wyjazd do prac rolnych za granicę. niem. Werbung, werben, pierwotnie 'starać się o coś' WERDYKT 'orzeczenie ławy przysięgłych lub komisji sędziowskiej w procesie sądowym albo decyzja jury o tym, kto zwyciężył w jakimś rodzaju współzawodnictwa': Sędzia Barbara Piwnik odczytała werdykt. Werdykt jury był jednomyślny: tegoroczną królową piękności zostaje mieszkanka Poznania. lać. vere dictum 'słusznie, prawdziwie powiedziane' WEREDYK książk. 'osoba, która zawsze mówi innym prawdę w oczy, nawet wtedy, kiedy wie, że może to być przykre dla kogoś': Jerzy był weredykiem, zawsze mówił, co myśli, nie dbając o to, czy jest to dla kogoś przyjemne i czy jest to w ogóle w danej sytuacji potrzebne. WEREDYZM książk. 'postawa charakterystyczna dla weredyka; mówienie prawdy w oczy bez względu na jakiekolwiek okoliczności i konsekwencje': W towarzystwie drażnił wszystkich jej weredyzm, który nieraz już doprowadził do tego, że któraś z koleżanek śmiertelnie się na nią obraziła za kilka gorzkich słów prawdy. lać. veridicus 'prawdomówny' WERMUT 'ziołowe wino, przyprawione m.in. korą chińską, szałwią, goździkami i skórką z gorzkich pomarańczy': Wyróżnia się wermuty białe wytrawne (aperitify) oraz czerwone słodkie (używane jako składnik koktajli). Najbardziej znane są wermuty włoskie: cinzano, gancia, martini. niem. Wermut 'piołun' WERNISAŻ 'oficjalne, uroczyste otwarcie wystawy dzieł sztuki, w którym biorą udział krytycy, dziennikarze i zaproszeni goście, odbywają się dyskusje i wywiady z autorem albo autorami prac': Innym razem zaproszony byłem na wernisaż, na wystawę późną nocą w głębokich piwnicach, (z piosenki Marka Grechuty) WERNIKSOWAĆ 'powlekać coś werniksem, zwłaszcza utrwalać werniksem powierzchnię obrazu' fr. vemissage od: vemisser 'powlekać werniksem' (pierwotnie wernisaż to było poprzedzające wystawę spotkanie malarzy, którzy powlekali werniksem swoje prace, dyskutując przy tym) WERS l. 'linijka tekstu pisanego lub czytanego': Przeczytaj jeszcze raz ostatni wers. 2. w teorii literatury 'podstawowa jednostka kompozycyjna i rytmiczna wiersza, zazwyczaj wyodrębniona graficznie jako oddzielna linijka tekstu': Budowa wersu decyduje o tym, z jakiego typu wierszem mamy do czynienia, np. jeśli w każdym wersie utworu występuje jednakowa liczba sylab, a akcent przypada na przedostatnią sylabę wersu, to wiersz nazywamy sylabicznym. WERSET 'fragment tekstu wyodrębniony graficznie, czasem też oznaczony kolejnym numerem, tworzący całość znaczeniową i rytmiczną': Wersety są charakterystyczne dla tekstów biblijnych, Koranu i innych tekstów religijnych lub nawiązujących do stylistyki biblijnej, jak np. "Anhelli" Juliusza Słowackiego. WERSYFIKACJA l. 'nauka o budowie wiersza': Wer-syfikacja, wchodząca w zakres poetyki, usamodzielniła się wraz z rozwojem językoznawstwa, a zwłaszcza fonetyki. 2. 'zasady i technika tworzenia wierszy': Wersyfi-kacjajego utworów była w zasadzie tradycyjna, ale z regularnego, monotonnego rytmu umiał wydobywać interesującą melodyjność. fr. vers z łac. versus 'wiersz' WERTYKALNY 'pionowy': W architekturze gotyckiej dominował kierunek wertykalny. Z sali balowej pałacu pozostały jedynie cztery wertykalne filary jednakowej wysokości. Horyzontalne i wertykalne ułożenie ciała. p.-lać. verticalis WERYFIKACJA l. 'sprawdzanie czegoś, kontrola autentyczności albo zgodności z prawdą': Weryfikacja teorii naukowej. Pierwszej weryfikacji biletów miesięcznych Zarząd dokonał przed tygodniem. Przepowiednia naszego czytelnika nadal czeka na weryfikację. 2. 'sprawdzanie kogoś pod określonym kątem, najczęściej sprawdzanie czyjejś przeszłości politycznej, czasem - sprawdzanie czyjejś przydatności do zawodu, na określone stanowisko itp.': Weryfikacja powinna objąć wszystkich tych, którzy byli funkcjonariuszami partyjnymi przed rokiem 1989. Kandydatka do tej pracy przejdzie następnie dwukrotną weryfikację. WERYFIKOWAĆ l. 'robić weryfikację czegoś, kontrolować zgodność z prawdą, potwierdzać autentyczność czegoś': Są to wstępne opinie, które zostaną zweryfikowane podczas dokładniejszych badań. 2. 'robić weryfikację osób, sprawdzać je pod określonym kątem, zwłaszcza politycznym': Weryfikowali nie tylko członków AK, lecz także całe ich rodziny. lać. verificatio 'sprawdzanie' od: yerificare 'sprawdzać' 767 WERYZM WIADUKT WERYZM 'kierunek w sztuce końca XIX i przełomu XIX i XX w., w którym główny nacisk kładziono na wierne odtworzenie rzeczywistości, odmiana naturalizmu': W literaturze weryzm przejawiał się w podejmowaniu tematyki wiejskiej, w malarstwie - w przedstawianiu scen z życia wsi i biedoty miejskiej, a w muzyce, zwłaszcza operowej - polegał na wprowadzeniu do libretta realistycznych wątków fabularnych zamiast romantycznych bądź mitologicznych, a także na rezygnacji z popisów wokalnych. WERYSTA 'artysta będący zwolennikiem weryzmu, taki, w którego utworach dominuje weryzm': Najsłynniejsi weryści w muzyce to Piętro Mascani, Giacomo Puccini i Umberto Giordano. Jan Kasprowicz na początku swojej twórczości był zapalonym werystą, czego dowodem są sonety "Z chałupy" i "Obrazki z natury". WERYSTYCZNY l. 'związany z weryzmem, wykorzystujący metody weryzmu': Werystyczne utwory literackie, obrazy. Sztuka werystyczna. 2. 'taki, jak w rzeczywistości': W powieści psychologicznej obraz rzeczywistości wykreowanej przez pisarza zatracał wygląd werystycznej reprodukcji, stając się raczej sumą indywidualnych doznań i wrażeń. wl. verismo od: vero 'prawdziwy' z łac. verus 'prawdziwy, istotny, rzeczywisty' WESTYBUL w architekturze l. 'w domach starożytnej Grecji i starożytnego Rzymu: przedsionek, zwykle w formie korytarza, lub reprezentacyjny przedpokój': W Pompejach zachował się kolumnowy westybul jednego z domów. 2. 'w renesansowych i barokowych pałacach: bogato zdobiony przedpokój reprezentacyjny lub przedpokój sąsiadujący z pokojami mieszkalnymi': Z ozdobnego westybulu przeszli do sali balowej. 3. 'obszerny, reprezentacyjny hali w budynkach takich, jak opera, teatr, parlament, zwykle łączący główne wejście z najważniejszym pomieszczeniem w tych budynkach, np. salą koncertową, widowiskową lub salą zebrań': Na parterze oprócz westybulu z szatniami znajdowały się kancelaria i siedziba zarządu spółki. lać. yestibulum 'przedsionek' WETERAN l. 'stary żołnierz, zasłużony w dawnych walkach': Młodzież słuchała opowiadań weterana o bitwie pod Monte Cassino. 2. 'zasłużony, długoletni pracownik jakiejś instytucji lub branży': Na spotkaniu z dyrekcją byli obecni weterani zakładu, którzy uczestniczyli w jego odbudowie i uruchomieniu po wojnie. Udekorowano medalami weteranów górnictwa. 3. 'w starożytnym Rzymie: żołnierz, który odsłużył w armii cały obowiązkowy czas (nawet do 25 lat)': Rzymianie otaczali weteranów wielkim szacunkiem, otrzymywali oni nagrody pieniężne i kawałek ziemi na własność. lać. yeteranus 'stary żołnierz' WETO 'sprzeciw, protest, zwłaszcza sprzeciw wobec uchwały jakiegoś zgromadzenia': Przewodniczący poinformował radę, że dwóch członków komisji zgłosiło swoje weto do przedstawionej uchwały. Weto prezydenta do ustawy uwłaszczeniowej powoduje, że wraca ona do sejmu. Q Prawo weta 'prawo odmowy zatwierdzenia ustawy sejmowej, przysługujące senatowi oraz prawo odmowy zatwierdzenia ustawy parlamentarnej przysługujące prezydentowi': Jeżeli prezydent skorzysta z prawa weta, ustawa wraca do parlamentu i jest ponownie rozpatrywana. Odrzucenie prezydenckiego weta wymaga, by za tą ustawą w jej pierwotnym kształcie głosowało co najmniej 2/3 posłów przy obecności co najmniej połowy posłów uprawnionych do głosowania. WETOWAĆ 'odmawiać zatwierdzenia jakiejś ustawy, wyrażając oficjalnie swoje weto': Prezydent zawetował nowelizację prawa karnego. Prezydent wetuje ustawy wtedy, gdy są one niedoskonałe pod względem prawnym lub mogą się okazać szkodliwe dla polskiej gospodarki i społeczeństwa. lać. veto 'nie pozwalam' WEZYR 'w większości krajów muzułmańskich: wysoki urzędnik państwowy, zwykle minister lub radca stanu': W dawnej Turcji osmańskiej wezyrowie wchodzili w skład rady sułtańskiej, a wielki wezyr był szefem rządu i głównym dowódcą armii. WEZYRAT l. 'bycie wezyrem; urząd wezyra': Po śmierci wielkiego wezyra, wezyrat przejął jego najstarszy syn. 2. 'okres, w którym ktoś piastuje urząd wezyra': Bitwa pod Wiedniem miała miejsce w czasie wezyratu Kara Mustafy. WHISKY (czytaj: łiski) 'mocna wódka zbożowa, wytwarzana ze słodu jęczmiennego, żyta lub kukurydzy, o złocistej barwie oraz specyficznym zapachu i smaku, uzależnionym od regionu wytwarzania i okresu leżakowania w dębowych beczkach': Whisky uznawana jest za narodowy trunek Anglików. Wyróżnia się cztery typy whisky: szkocką, np. Johnnie Walker, White Horse lub Black and White; amerykańską, np. Bourbon i Com Whisky; irlandzką, np. Single-Single, Malt lub Blended, oraz kanadyjską, np. Rye Whisky. ang. whisky z irlandzkiego uisce(-beatha), dosłownie 'woda życia' WHO IS WHO (czytaj: hu is hu) 'rodzaj leksykonu, przedstawiającego sylwetki znanych żyjących osób, zwłaszcza polityków i naukowców': Pierwsze who is who wydane zostało w Anglii w 1849 roku. Pomimo że w różnych "Who is who" celowo nie umieszczano nazwiska tego felietonisty, to jednak czytelnicy gazety zawsze przedkładali jego artykuły nad inne. ang. who is who, dosłownie 'kto jest kim' WIADUKT 'konstrukcja podobna do mostu, zbudowana nad jakąś drogą, torami kolejowymi, łącząca brzegi wąwozu itp., przez którą biegnie droga dla samochodów lub tory kolejowe': Z powodu prac na wiadukcie w nie- 768 WIATA WIDEO- dzielę zostanie wstrzymany mch tramwajowy w alei Jana Pawła II. ang. viaduct od łac. via 'droga' i duco 'prowadzę', na wzór słowa: aqueduct 'akwedukt' WIATA 'budowla, zwykle bez ścian lub tylko z lekkimi przeszklonymi ściankami, w postaci dachu zamocowanego na słupach, umieszczana np. na przystankach tramwajowych lub autobusowych': Jego koledzy całymi dniami wysiadują w wiacie na przystanku, palą papierosy, piją piwo i przeklinają. od litewskiego vieta 'miejsce' WIATYK wyraz używany tylko w liczbie pojedynczej 'w Kościele katolickim: komunia święta udzielana ciężko choremu lub umierającemu, zwykle w jego domu lub w szpitalu': Jak ci się podobała scena, kiedy ksiądz przychodzi z wiatykiem do umierającego Jacka Soplicy? łac. viaticum 'zaopatrzenie na podróż, pieniądze na drogę' WIBRACJA 'wyraźne, częste drganie czegoś, np. powietrza, struny lub dźwięku': Śpiewacy uzyskują efekt wibracji przez celowe napinanie i rozluźnianie mięśni krtani. Po jakimś czasie udzieliła mu się wibracja młota pneumatycznego i czuł, jak strumień wirujących dźwięków przepływa przez jego ciało. WIBRATOR l. 'maszyna lub urządzenie, które wytwarzają wibrację mechaniczną, wykorzystywaną np. do ubijania betonu lub do masażu ciała': Na budowie piasek zagęszcza się zazwyczaj za pomocą elektrycznego wibratora. Masaż można wykorzystać w walce z celluliti-sem, używając do tego specjalnego wibratora i odpowiedniego kremu. W sex shopie kupili wielki wibrator i podarowali go na urodziny koleżance ze studiów, śmiejąc się z jej onieśmielenia, zgorszenia i oburzenia. 2. w muzyce 'część instrumentu muzycznego, stanowiąca źródło wibracji dźwięku, np. napięta struna w instrumentach strunowych': Wysokość i barwa dźwięku instrumentu zależą od właściwości wibratora. 3. w elektronice 'urządzenie służące do przetwarzania prądu stałego w prąd tętniący lub w prąd stały o wyższym napięciu': Podstawowe elementy wibratora to źródło prądu stałego, transformator i elektromagnes. WIBROWAĆ l. 'o powietrzu, strunie, dźwięku itp.: być w stanie wibracji; drgać, falować': Zaraz o zmroku na ulicy pojawił się stróż nocny i zaczął przeraźliwie gwizdać na wibrującej metalowej świstawce z kamyczkiem w środku. Na pytanie odpowiedział wibrującym głosem, który zdradził jego zdenerwowanie. 2. 'wprowadzać coś w wibrację, zwykle za pomocą wibratora - maszyny lub urządzenia': Ziemia może być zagęszczana ubijakiem, a także przez wibrowanie. WIBRACYJNY 'związany z wibracją; wprawiający w wibrację; polegający na wibracji': Urządzenie wibracyjne. Młotki wibracyjne. Metalowe widełki wibracyjne. Masaż, ruch wibracyjny. lać. vibratio 'drganie'; ang. vibrator WICE- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'zastępca', np. wicepremier, lub 'ten, który zajął drugie miejsce w jakichś zawodach lub w jakimś konkursie', np. wicemiss, albo 'ten, który stoi o stopień niżej w jakiejś hierarchii, np. wiceadmirał lać. vice(m) 'zamiast' WICEMINISTER 'funkcja zastępcy ministra; także osoba pełniąca tę funkcję': Na konferencję zaproszeni zostali wiceministrowie resortu spraw wewnętrznych i administracji. złożenie cząstki: wice- i słowa: minister WICEMISS 'tytuł przyznawany dziewczynie, która zajęła w konkursie piękności inne niż pierwsze miejsce, w zależności od regulaminu konkursu: drugie, trzecie, czasem czwarte miejsce; także dziewczyna, która nosi ten tytuł': Pierwszą wicemiss świata została Amerykanka, a drugą wicemiss - Iranka. złożenie cząstki: wice- i słowa: miss WICEMISTRZ 'tytuł przyznawany zawodnikowi lub drużynie, którzy zajęli drugie miejsce w jakichś zawodach, rozgrywkach lub w jakiejś rywalizacji; także zawodnik lub drużyna, którzy noszą ten tytuł': W ćwierćfinale piłkarskiej Ligi Mistrzów wystąpią wicemistrzowie poszczególnych grup. Wicemistrzem ortografii został sześćdziesięcioletni rencista z Krakowa. WICEMISTRZOSTWO 'bycie wicemistrzem': Drużyna koszykarek zdobyła wicemistrzostwo Europy. złożenie cząstki: wice- i słowa: mistrz WICEPREMIER 'funkcja zastępcy premiera; także osoba pełniąca tę funkcję': W skład nowego rządu weszli dwaj reformatorsko nastawieni wicepremierzy. złożenie cząstki: wice- i słowa: premier WIDEO l. 'to samo, co magnetowid - rzeczownik': Nagrywał filmy dla dzieci nowym wideo. Dwa stare wideo wyniósł do piwnicy. 2. 'związany z techniką rejestrowania obrazu i dźwięku na taśmie magnetycznej, służący do tego celu - przymiotnik': Technika wideo. Film wideo. Kaseta wideo. UWAGA: wideo to słowo nieodmienne, i jako przymiotnik, i jako rzeczownik. W języku potocznym niekiedy używa się form: tego widea, te widea, ale w starannej polszczyźnie lepiej ich unikać. ang. video z łac. videre 'widzieć' WIDEO- albo (mniej poprawnie) VIDEO- cząstka dodawana do rzeczowników, wskazująca na to, że zjawisko, o którym mówi druga część wyrazu, ma związek z techniką rejestrowania na taśmie magnetycznej obrazu i dźwięku, np. wideokaseta, wideoklip, albo odnosi się do przedsięwzięć związanych z kasetami wideofoniczny-mi, np. wideowypożyczalnia, wideopiractwo ang. video z łac. videre 'widzieć' 769 WIDEOFON WINIDUR WIDEOFON 'telefon połączony z kamerą i monitorem': Oboje mieli wideofony, więc mogli sobie głęboko patrzeć w oczy podczas swych czułych rozmów. złożenie cząstek: wideo- i -fon od: (tele)fon WIDEOKINO 'niewielkie kino, w którym wyświetla się filmy z kaset wideo': W szkole projektuje się budowę wideokina, w którym będzie można wyświetlać filmy stanowiące ekranizację lektur szkolnych. złożenie cząstki: wideo- i słowa: kino WIDEOKLIP inaczej: TELEDYSK 'krótki telewizyjny film z nagraniem piosenki albo melodii': Produkcja wi-deoklipów. Gwiazdor wideoklipów Michael Jackson. ang. videoclip WIDEOMAN 'człowiek namiętnie oglądający filmy z kaset wideo; maniak wideo': Reżyser, znany wideoman z komedii "Zakład", przytakuje. Sławny w całym miasteczku wideoman Zyzio. z ang. video 'wideo' i mań 'człowiek' (na wzór: narkoman) WIDEOTEKA 'zbiór, kolekcja nagranych wideokaset': W prywatnej wideotece miał wszystkie filmy Alfreda Hitchcocka. złożenie cząstek: wideo- i -teka z gr. theke 'pudło, skrzynia' WIGOWIE 'angielskie stronnictwo polityczne działające od XVII do XIX w., dążące do uzyskania gwarancji swobód obywatelskich i tolerancji wobec protestanckich dysydentów oraz walczące o przewagę parlamentu nad władzą królewską; przeciwnicy konserwatywnych torysów': Wigowie popierani przez część arystokracji, burżuazję miejską i dysydentów przez długi czas pozostawali decydującą siłą polityczną w państwie, a dzięki rewolucji angielskiej (1688-1689) wprowadzili w Anglii monarchię konstytucyjną zależną od parlamentu. W latach 60. XIX w. ugrupowanie wigów weszło w skład Partii Liberalnej. WIG 'członek stronnictwa wigów albo jego zwolennik': W młodości był wigiem, ale po bogatym mariażu i wejściu do arystokracji stał się umiarkowanym torysem. ang. whig WIGWAM 'indiański namiot w kształcie stożka, wykonany z długich żerdzi, przykrytych skórami zwierząt, trzciną lub korą': Już pod koniec XVIII w. sytuacja Indian z Ameryki Północnej była katastrofalna; wegetowali w rozpadających się wigwamach, żyli z dnia na dzień, od jednego zdobytego posiłku do następnego, wyplatali kosze, szyli worki, a poza tym pili i próżnowali. amer. wigwam z języków indiańskich weko-om-ut, dosłownie 'w swoim domu' określić albo jej się nie zna lub się jej nie pamięta': U-rwał mi się taki wihaj ster przy silniku. Daj mi tamten wi-hajster do przykręcania śrub. niem. wie heisst er?, dosłownie 'jak on się nazywa?' WIKARIUSZ 'w Kościele katolickim: ksiądz, który pomaga proboszczowi parafii': Mszę w nowo wybudowanym kościele odprawił miejscowy wikariusz. WIKARY 'to samo, co wikariusz': Na czele niewielkiej parafii stał proboszcz i dwóch wikarych. lać. vicarius 'zastępca' WIKTORIAŃSKI Q Epoka wiktoriańska 'okres panowania w Anglii królowej Wiktorii, który przypadł na lata 1837-1901, charakteryzujący się wzbogaceniem się osób pochodzących z zamożnych warstw społecznych, rozwojem przemysłu i nauki oraz osiągnięciem przez państwo brytyjskie statusu imperium kolonialnego' <) Moralność wiktoriańska 'surowa, obłudna moralność, która dominowała w zachowaniu możnych za panowania królowej Wiktorii' () Styl wiktoriański 'styl w sztuce angielskiej, zwłaszcza w architekturze i meblarstwie, który obowiązywał za panowania królowej Wiktorii, charakteryzujący się łączeniem różnych stylów artystycznych, wystawnością i przepychem zdobnictwa' od imienia Wiktorii, królowej Anglii w latach 1819-1901 WILLYS (czytaj: wilis) 'marka dżipa': Na wyprawę po stepowych bezdrożach pożyczył służbowego wiłłysa. Przez most przetoczył się karawan samochodów, ciężarówek i wiłłysów, wyładowanych po brzegi rzeczami zebranymi w czasie akcji humanitarnej. od nazwiska Johna Norma Wiłłysa (1873-1933), amerykańskiego konstruktora i producenta samochodów WINDSURFING (czytaj: Hndserfing) 'sport, który polega na poruszaniu się po falach na desce z przymocowanym do niej niedużym żaglem': Mistrzowie windsurfingu. Uprawiać amatorsko windsurfing. ang. windsurfing WINDYKACJA 'sądowe dochodzenie swoich praw do majątku, rzeczy, pieniędzy, którymi włada w tej chwili ktoś inny': Windykacja dworku. Windykacja długów. WINDYKOWAĆ 'przeprowadzać windykację': Windy-kować dobra ziemskie. Zob. też rewindykacja. lać. vindicatio 'roszczenie' WINEGRET (czytaj: winegre) 'sos z oliwy, octu, musztardy, z dodatkiem soli, pieprzu, estragonu itp.': Przyprawić sałatkę winegretem albo: sosem winegret. /'-. WINIDUR 'nazwa handlowa twardego polichlorku WINIETA WIRYDARZ jest do produkcji mr, płyt, elementów armatury, wykładzin zbiornikowych, folii oraz części pomp kwasood-pomych. połączenie wyrazu: winy(l) i łac. dur(us) 'twardy' WINIETA 'niewielki rysunek, np. przedstawiający ornamenty roślinne lub postacie ludzkie albo zwierzęce, umieszczany w celach zdobniczych przy tytule czasopisma, na karcie tytułowej, końcowej lub na końcu rozdziału książki': Okładka była dwustronnie ozdobiona czamo-białymi winietami, które uzyskiwano przez zastosowanie nowej techniki powielaczowej. fr. vignette 'ornament, początkowo w postaci gałązki winorośli' od vigne 'winorośl' WINKULACJA w finansach 'powiązanie, związanie: wieloznaczny termin, oznaczający powiązanie jakichś operacji finansowych albo uzależnienie ich od czegoś': W bankowości winkulacja może polegać na zabezpieczeniu należności banku na towarze, który dopiero jest dowożony. W handlu winkulacja to uzależnienie wydania jakiejś firmie towaru od złożenia przez nią zabezpieczenia lub gwarancji, np. pewnej kwoty. W niemieckim języku finansowym winkulacja to uzależnienie operacji finansowych dokonywanych na papierach wartościowych od zgody emitenta. WINKULOWAĆ w finansach 'dokonywać winkulacji': Miała zawinkulowany wkład w spółdzielni mieszkaniowej i spodziewała się, że w ciągu kilku lat wprowadzi się do nowego mieszkania. p.-lac. vinculatio 'związanie' WINYL 'chemiczna grupa organiczna, którą tworzą atom węgla i dwa atomy wodoru, połączone podwójnym wiązaniem z jednym atomem węgla i jednym atomem wodoru, wywodząca się od etylenu i wchodząca w skład związków organicznych, będących podstawowym składnikiem różnych tworzyw sztucznych': Ważnym związkiem zawierającym w cząsteczce winyl jest chlorek winylu. WINYLEUM 'rodzaj tkaniny pokrytej z wierzchu warstwą chlorku winylu': Winyleum stosowane jest przede wszystkim jako wykładzina podłogowa. niem. Vinyl WIOLIN w muzyce l. 'część muzycznej skali dźwiękowej, obejmująca wysokie i najwyższe dźwięki' 2. 'w grze na instrumentach klawiszowych: wszystkie fragmenty utworu, które wykonywane są przez grającego prawą ręką' WIOLINOWY w muzyce 'związany z wiolinem, z górnymi dźwiękami skali muzycznej': Melodia prowadzona jest przez pierwszy, wiolinowy głos. Klucz wiolinowy 'znak graficzny umieszczany na początku pięciolinii wyznaczający położenie dźwięku "g" na drugiej linii od dołu': Klucz wiolinowy używany jest do notowania wysokich głosów, instrumentów o wysokim brzmieniu, np. skrzypiec i wysokich dźwięków, które wydobywa się z prawej strony klawiatury instrumentu klawiszowego. od wl. violino 'skrzypce' WIORSTA 'jednostka długości równa 1,0668 km, używana dawniej przede wszystkim w Rosji': W wiorstach mierzona była głównie długość drogi, którą ktoś miał przebyć. Pałac był oddalony od wsi o pół wiorsty. roś. wiersta WIRTUALNY l. 'taki, jaki może zaistnieć, zakładany, wyobrażany sobie przez kogoś': Wirtualny odbiorca dzieła sztuki. 2. 'tworzony za pomocą techniki komputerowej i stwarzający pozory czegoś rzeczywistego': Wirtualne tory wyścigowe. Witrualne dekoracje wnętrz. RZECZYWISTOŚĆ WIRTUALNA 'tworzone za pomocą techniki komputerowej trójwymiarowe obrazy, które są określoną wizją świata i stwarzają osobie, która je ogląda, niby-realny świat' w znaczeniu l. fr. virtuel, w znaczeniu 2. ang. virtual WIRTUOZ l. 'wykonawca utworów muzycznych, zwłaszcza z zakresu muzyki poważnej, którego grę cechuje mistrzostwo wykonania, perfekcja techniczna': Wystąpił na koncercie i jako kompozytor, i jako wirtuoz. Niccolo Pa-ganini, włoski skrzypek żyjący na przełomie XVIII i XIX w., zyskał przydomek "wirtuoza wszech czasów". l.przen. 'człowiek wykonujący coś lub posługujący się czymś po mistrzowsku, zwłaszcza artysta sceniczny': Wirtuoz słowa. Wirtuoz wiersza, formy. Wirtuozi koszykówki z zespołu "Chicago Bulls". WIRTUOZERIA 'mistrzostwo w wykonywaniu czegoś, zwłaszcza utworów muzycznych': Wirtuoozeria Krystiana Zimermana. Popis aktorskiej wirtuozerii. wl. virtuoso, pierwotnie jako przymiotnik 'sprawny, zdolny' WIRUS l. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: WIRUSY 'pasożytnicze drobnoustroje mniejsze od bakterii, rozwijające się w komórkach żywych organizmów i wywołujące choroby tego organizmu': Te same wirusy mogą u jednego pacjenta wywołać tylko lekkie objawy choroby, a innego zwalić z nóg. Wirus grypy przenosi się drogą kropelkową - podczas rozmowy, kaszlu i kichania. 2. w informatyce 'program wprowadzony do pamięci komputera lub do sieci komputerowej bez wiedzy i zgody ich użytkownika, mający zdolność samoczynnego powielania się i zakłócania pracy komputera, a nawet niszczenia danych': Często wirus objawia swoje istnienie przez prezentację rozmaitych efektów graficznych i dźwiękowych. WIRUSOWY 'wywołany przez wirusy - drobnoustroje chorobowe': Infekcja wirusowa. Zakażenie wirusowe. Wirusowe zapalenie wątroby typu B. lać. virus 'jad, trucizna' WIRYDARZ l. 'kwadratowy lub prostokątny ogród na wewnętrznym dziedzińcu klasztoru, otoczony krużgankami': Pośrodku wirydarza zazwyczaj znajduje 771 WIRYLIZM WIWISEKCJA się studnia, fontanna lub ozdobne drzewo. 2. 'dawniej: niewielki ogród ozdobny, w którym rosły kwiaty, zioła i drzewka': W wirydarzach większych rozmiarów mogły się zmieścić stawy rybne i zwierzyńce. lać. viridarium 'gaj, park', od viridis 'zielony' WIRYLIZM w biologii 'pojawienie się u kobiety typowych zewnętrznych cech męskich, np. zarostu na twarzy i klatce piersiowej, niskiego głos lub przerostu mięśni ciała': Główną przyczyną wirylizmu są zaburzenia hormonalne w organizmie kobiety. lać. virilis 'męski, właściwy mężczyźnie' WISHFUL THINKING (czytaj: łiszfiil fmking) 'nierealne i naiwne plany, pomysły, pragnienia, których nie można zrealizować; utożsamianie własnych marzeń i mrzonek z rzeczywistością, pobożne życzenia': Jedną z charakterystycznych cech histerii jest zafałszowanie obrazu rzeczywistości; histeryk widzi to, co chce widzieć (wish-ful thinking) i czuje się zawiedziony, gdy inni nie po-dzielająjego opinii. ang. wishful thinking 'myślenie życzeniowe' WISKOZA l. 'lepka, bardzo gęsta substancja, uzyskiwana z drzewnych mas celulozowych, które są poddawane działaniu ługu sodowego, a następnie dwusiarczku węgla': Wiskoza jest produktem pośrednim w produkcji niektórych włókien, np. sztucznego jedwabiu i celulozy. 2. 'włókno otrzymane z tej substancji': Pościel szyje się w zasadzie wyłącznie ze stuprocentowej bawełny, czasem z domieszką elany lub wiskozy. 3. 'tkanina lub włóczka z tego włókna': Bluzka z wiskozy. Czapka z wiskozy. p.-lac. yiscosus 'lepki' WIST l. 'gra w karty dla czterech graczy, którzy graj ą parami przeciwko sobie całą talią kart': Wist pochodzi z Anglii. Raz w tygodniu spotykamy się na partyjkę wista. 2. 'pierwsze położenie na stole jakiejś karty, rozpoczynające rozgrywkę, np. w brydżu': - Ja zaczynam. A zatem: wist! Wychodzę w piki. ang. whist WITALNY l. 'związany z życiem, z siłą życiową': Siły witalne narodu. Sukces pisarski wywołał w duszy Marti-na Edena efekt paradoksalny -jego energia witalna wyczerpała się, utracił moc twórczą i chęć do życia. 2. 'pełen energii i siły życia': Niezwykle witalny człowiek. Witalne społeczeństwo. WITALIZM l. inaczej: WITALNOŚĆ 'bycie witalnym, pełnym siły życiowej': W zakończeniu "Krzyżaków" Sienkiewicz przedstawia obraz narodu polskiego w XV w., pełnego siły i witalizmu. 2. 'koncepcja filozoficzna, głosząca, iż funkcje istot żywych, ich rozwój i zmiany są spowodowane niematerialną, przenikającą przyrodę "siłą życiową" (vis vitalis, elan vital)': Badania te [synteza chemiczna substancji występujących w żywych organizmach z substancji nieorganicznych] przemawiały przeciwko witalizmowi, przeto zdawały się przemawiać za mechanicyzmem, pod którego sztandarem skupili się od Kartezjusza przeciwnicy witalizmu. (Tatarkiewicz) WITALISTA 'filozof rozwijający tezy witalizmu': Witaliści to m.in. Paracelsus i Henryk Bergson. od łac. vitalis 'życiowy' WITAMINA wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: WITAMINY l. 'substancje występujące w pożywieniu lub otrzymywane w przemyśle farmaceutycznym, umownie oznaczane symbolami literowymi, np. A, C lub D, niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu ludzkiego i zwierzęcego': Witamina E wzmacnia tkanki i w ten sposób przeciwdziała przedwczesnemu tworzeniu się zmarszczek. Marchewka zawiera dużo witaminy A. 2. 'tabletki oraz leki w innej postaci zawierające takie substancje': Kup wapno, coś na spędzenie gorączki i witaminy. WITAMINIZACJA 'dodawanie witamin do składu produktów spożywczych lub kosmetycznych': Witaminizac-ja margaryny polega na dodaniu do niej witamin A i D, zaś witaminizacja mleka - na wzbogaceniu go witaminami C i D. WITAMINIZOWAĆ 'dodawać witaminy do składu produktów spożywczych lub kosmetycznych': Sklepy zoologiczne oferują mnóstwo mieszanek witaminizowanych dla chomików, żółwi i ptaków trzymanych w mieszkaniach. niem. Vitamine od łac. vita 'życie' i amine 'aminy', nazwa utworzona na początku XX w. WITRAŻ 'kompozycja z barwnych szkieł połączonych ołowianymi ramkami, wypełniająca otwór okienny, często przedstawiająca jakieś osoby, zwierzęta, sceny rodzajowe; także, niewielki przedmiot wykonany z takich kolorowych szkiełek, który w celach dekoracyjnych zawiesza się np. w oknie': Witraże znane były już w starożytności, lecz rozpowszechniły się dopiero w średniowieczu, zwłaszcza w budownictwie sakralnym. fr. vitrage od: vitrer 'oszklić, wstawić szybę' WIWARIUM 'pomieszczenie do hodowli zwierząt, zwłaszcza małych, takich jak płazy, gady czy owady, w którym panują warunki podobne do naturalnych warunków życia tych zwierząt': Wiwaria mogą być stosowane do celów laboratoryjnych oraz amatorskiej hodowli zwierząt. lać. vivarium 'zwierzyniec' WIWISEKCJA l. 'operacja dokonana w celach naukowych na żywym zwierzęciu': Wiwisekcje są przeprowadzane dla poszerzenia wiedzy o reakcji żywego organizmu na rozmaite bodźce. 2. przen. 'bardzo staranna, dogłębna analiza czegoś, np. czyjejś osobowości': Powieść ta jest swoistą wiwisekcją duszy i umysłu autora. Bohaterowie filmów Woody Allena bardzo często poddają wnikliwym wiwisekcjom własne stany uczuciowe. ang. vivisection od łac. vivus 'żywy' i sectio 'cięcie, krajanie' 772 WIZA WIZYTÓWKA WIZA 'pisemne zezwolenie na pobyt cudzoziemca na terytorium własnego państwa lub przejazd przez nie, udzielane przez organy konsularne i z reguły odnotowywane w paszporcie': Obywatele Polscy, udający się turystycznie do krajów Unii Europejskiej, nie potrzebują wiz. Jednak wówczas, gdy zamierzaj ą tam na pewien czas zamieszkać lub podjąć pracę - wiza jest konieczna. Wydano mu wizę tranzytową, ważną 48 godzin od chwili przekroczenia granicy. WIZOWAĆ l. 'wpisywać, wklejać wizę do paszportu' 2. 'wbijać do indeksu studenckiego pieczęć zaliczającą rok lub semestr i pozwalającą na podjęcie studiów w kolejnym roku akademickim lub semestrze': Dziekan wizował indeksy. WIZOWY 'związany z wizą': Rozpoczyna się amerykańska loteria wizowa: zostaną wylosowane kolejne osoby, które otrzymają wizę Stanów Zjednoczonych, będą tam mogły wyjechać i podjąć pracę. od łac. visum (liczba mnoga: visa) 'rzecz ujrzana, sprawdzona' WIZAŻYSTA 'artysta makijażu, specjalista od wykonywania kunsztownego, artystycznego makijażu': Dior zaproponował mi pracę "nadwornego wizażysty". Dwuli-cowa kobieta-wizje wizażystów najsłynniejszych firm. fr. visagiste od: visage 'twarz' WIZJA l. 'stworzony przez kogoś obraz czegoś, istniejący w wyobraźni tej osoby, zwykle jako jakiś plan lub jakieś zamierzenie albo ukazany w książce, filmie, sztuce, na obrazie itp.': Na zebraniu wytknięto mu m.in. brak wizji rozwoju miasta. Twierdził, że bez swoistego wniknięcia w przedmiot i ujrzenia go tak, jakby nigdy przedtem go nie widział - nie jest w stanie wyrazić jakiejkolwiek wizji malarskiej. 2. 'obraz czegoś, np. świata w przyszłości, pojawiający się w umyśle jakiejś osoby pod wpływem natchnienia, snu, wysokiej gorączki itp.': Szamana owładnęły prorocze wizje. Wizja końca świata wyłaniająca się z biblijnej Apokalipsy fascynowała wielu artystów. 3. wyraz używany tylko w liczbie pojedynczej w technice 'sygnały przesyłane od nadajnika do odbiornika, których efektem jest obraz w telewizorze': Łącznościowcy nie mieli kłopotów z wizją, natomiast fonia stwarzała bezustanne problemy. 4. wyraz używany tylko w liczbie pojedynczej w technice 'obraz, który widzimy na ekranie telewizora': Spiker uprzedził, że w związku z konserwacją nadajnika mogą nastąpić zakłócenia w wizji. WIZJONER l. 'osoba, która ma wizje, zwykle pod wpływem natchnienia': Prorocy żydowscy byli duchowymi przywódcami narodu, kaznodziejami i natchnionymi wizjonerami. 2. 'artysta, którego twórczość polega przede wszystkim na ukazywaniu własnych wizji': El Greco, Velasquez i Goya uchodzili za cudownych opo-wiadaczy życia hiszpańskiego, wielkich magów malarstwa i wizjonerów. WIZJONERSTWO l. 'miewanie wizji, zwłaszcza pod wpływem natchnienia': Był naturą skłonną do mistycyzmu i wizjonerstwa. 2. 'tendencja artysty do ukazywania w swej twórczości wizji': Poeci romantyczni dobrze się czuli na pograniczu realności i fantastyki, marzenia i własnego wybujałego wizjonerstwa. WIZJER l. 'mały oszklony otwór w drzwiach, dzięki któremu widać, co dzieje się po ich drugiej stronie': Spojrzała przez wizjer, żeby zobaczyć, kto dzwoni. 2. 'otwór w ściance jakiegoś naczynia, pomieszczenia lub zbiornika, umożliwiający obserwację ich wnętrza' 3. 'część jakiegoś przyrządu lub urządzenia optycznego, dzięki której można określić granice fragmentu przestrzeni, który się obserwuje': Gdy na podest weszli dwaj mężczyźni w eleganckich garniturach i stanęli przed mikrofonami, rozbłysły reflektory, a operatorzy przywarli do wizjerów kamer 4. 'celownik w broni palnej': Spojrzał na cel przez wizjer. 5. 'dawniej: zasłona w hermie rycerza, którą można było opuścić na twarz': Rywale zanim skrzyżowali kopie, przez jakiś czas stali z podniesionymi wizjerami i długo wpatrywali się w siebie. lać. visio;y?-. visionnaire;y?-. visiere WIZUALNY książk. 'wzrokowy, odbierany wzrokiem': Wspaniałe efekty wizualne podczas koncertu Jeana Mi-chela Jarre'a. Kupił wielojęzyczny słownik wizualny na płycie kompaktowej. WIZUALIZACJA książk. 'przedstawienie czegoś w formie odbieranej wzrokiem, w formie obrazu': Wizualizacja pojęć abstrakcyjnych w malarstwie. WIZUALIZOWAĆ książk. 'przedstawiać coś w formie odbieranej wzrokiem': By uprzystępnić swój wykład, profesor wizualizował dane dotyczące polskiej gospodarki w formie różnorodnych wykresów. lać. visualis 'wzrokowy' WIZYTACJA l. 'oficjalna wizyta przedstawicieli wyższych władz w jakiejś placówce lub instytucji, w celu sprawdzenia ich działania': Dwa razy do roku przeprowadzana jest wizytacja miejscowego ośrodka zdrowia. 2. 'przedstawiciele wyższych władz, którzy biorą udział w takiej oficjalnej wizycie': Wizytację przyjęli delegaci załogi. Wizytacja dokładnie sprawdziła stan aparatury laboratoryjnej. WIZYTATOR 'przedstawiciel wyższych władz, który przeprowadza wizytację': Wizytatorzy mieli zapewniony nieograniczony dostęp do informacji. WIZYTOWAĆ 'przeprowadzać wizytację': Dobrze byłoby, gdyby każdy nauczyciel opracowywał własny plan pracy dydaktycznej na podstawie programu przysłanego z kuratorium, a następnie przedstawiał go dyrektorowi oraz innym władzom oświatowym wizytującym szkołę. lać. visitatio WIZYTÓWKA l. 'niewielki kartonik, na którym umieszczone jest imię i nazwisko jakiejś osoby, jej adres, numery telefonu, faksu itp.': Na wizytówce umieszczono adres e-mail i adres intemetowy firmy. 2. 'tabliczka na drzwiach mieszkania informująca o tym, kto w nim mieszka': Na drzwiach nowego domu przymocowali mosiężną wizytówkę. 3-przen. 'cos, co świadczy o pew- 773 WOAL WOLFRAM nych cechach, zwłaszcza dodatnich, jakiejś osoby, rzeczy, jakiegoś miejsca itp.': Dobrze rozwinięta agroturys-tykajest wizytówką tego regionu. Zdaniem większości węgierskich historyków literatury to właśnie poezja, a nie proza, była zawsze naj świetniej szą wizytówką piśmiennictwa węgierskiego. od: karta wizytowa, ang. visiting card WOAL l. 'bardzo cienka, przezroczysta, miękka tkanina': Na zabawę sylwestrową uszyła sobie suknię z różowego woalu. 2. 'dawniej: przezroczysty, zwiewny, długi szal, który kobiety nosiły przy kapeluszu': Pod ścianą, tuż obok stolika kelnerek, siedziała młoda kobieta z kapeluszem okręconym czerwonym woalem. WOALKA 'przybranie damskiego kapelusza lub toczka w postaci kawałka przezroczystej tkaniny, często spuszczanego na twarz': Podniosła woalkę i dopiero wtedy zauważył, że ma cerę przezroczystą, niemal białąjak śnieg. fr. voile z łac. velum 'zasłona, firanka' WODEWIL 'komediowy utwór sceniczny przypominający operetkę, w którym części tekstu mówionego przedzielone są muzyką, piosenkami i fragmentami baletowymi': Wodewil jako odrębny gatunek widowiska teatralnego pojawił się we Francji w XVIII w., zyskując dużą popularność zwłaszcza w okresie rewolucji francuskiej. Wystawiali dziewiętnastowieczne wodewile, w których intryga skupiała się zazwyczaj wokół perypetii damsko-męskich, a zamiana kapelusza, teczki czy wizytówki stanowiła oś kompozycyjną akcji. Julian Tu-wim spolszczył (bo nie tylko przetłumaczył, ale i dostosował do polskich realiów) wiele wodewili francuskich. fr. vaudeville 'WOJAŻprzestarz., dziś żart. 'podróż, zwłaszcza długa, często za granicę': W powrotnej drodze z wojażu po Rosji zatrzymałem się w Moskwie. WOJAŻERprzestarz., dziś żart. 'osoba, która odbywa wojaż lub wojaże, zwłaszcza w odległe strony': Mimo swoich siedemdziesięciu lat był wytrawnym wojażerem, któremu niestraszne były lody Grenlandii i pustynie Afryki. WOJAŻOWAĆ przestarz., dziś żart. 'odbywać wojaż lub wojaże, zwłaszcza daleko': Wraz ze swoim zespołem teatralnym wojażował po całej Europie. fr. voyage WOKALNY 'związany ze śpiewem, a nie grą na instrumentach - przeznaczony do śpiewania, śpiewający, śpiewany itd.': Utwór wokalny. Zespół wokalny. Muzyka wokalna i instrumentalna. WOKALISTA 'śpiewak, często: ten członek grupy muzycznej, który śpiewa': Wokalista śpiewał ballady rycerskie pięknym, głębokim głosem. Wokalistą zespołu "Queen" był niezapomniany Freddie Mercury. WOKAL po?, 'śpiew- słowo umieszczane na płytach, by poinformować o tym, który członek zespołu śpiewa': Kupił starą płytę Beatlesów z informacją: Pauł McCart-ney - wokal, gitara basowa, wokal, John Lennon - wokal, gitara rytmiczna, George Harrison - gitara solowa, Ringo Star - perkusja. UWAGA: zamiast wokal lepiej mówić i pisać śpiew, polskie słowo jest prostsze i jednoznaczne, w przeciwieństwie do angielskiego, które w młodzieżowym slangu występuje też w innych, dość dziwacznych użyciach, np. "ależ ona ma wokal". WOKALISTYKA 'dziedzina muzyki obejmująca naukę i teorię śpiewu oraz komponowanie i wokonywanie utworów przeznaczonych do śpiewu' WOKALIZA 'śpiew bez słów, zazwyczaj polegający na wymawianiu tylko samogłosek lub prostych sylab (np. la, la)' WOKALIZOWAĆ 'śpiewać bez słów, wymawiając same samogłoski lub proste sylaby' ang. vocal od łac. vocalis 'głosowy' WOKALIZACJA w językoznawstwie 'przekształcenie się półsamogłoski lub samogłoski zredukowanej w samogłoskę pełną': Występowanie w języku polskim "e" ruchomego, np. w formach: korek, korka, to efekt zaniku jerów w jednych pozycjach i ich wokalizacji w innych. WOKALIZOWAĆ SIĘ w językoznawstwie 'przekształcać się w pełną samogłoskę': Jer twardy w tej pozycji wokalizował się w głoskę "e". od łac. vocalis 'głosowy' WOKANDA w prawie 'spis spraw, które mają być w danym dniu rozpatrywane przez sąd': Ile dziś jest spraw na wokandzie? Dopiero po 9 miesiącach ta sprawa weszła na wokandę. lać. vocanda - liczba mnoga od: vocandus 'mający być wywołany' WOLAPIK l. 'międzynarodowy sztuczny język, w którym można odnaleźć przekształcone elementy łaciny, języka angielskiego, francuskiego i niemieckiego, stworzony w XIX w., później zastąpiony esperanto': Twórcą wolapi-ku był niemiecki ksiądz Johann M. Schleyer. Wolapik pełen był długich i trudnych wyrazów. 2. przen. 'niezrozumiały, bardzo zawikłany sposób mówienia lub pisania': Na konferencji rzecznik mówił swoistym wo-lapikiem i mam wrażenie, że nikt go nie zrozumiał. niem. Volapiik;vol 'świat'z ang. worid, plik 'mówić' z ang. speak-dosłownie 'mowa światowa' WOLEJ w sporcie l. 'w tenisie lub piłce nożnej: odbicie piłki w locie, zanim jeszcze dotknie podłoża': Wygrał drugi gem, uderzając piłkę z woleja. 2. 'piłka odbita w taki sposób': Piłkarz wyskoczył w powietrze, zrobił zamach i mocny wolej utkwił w rogu bramki. ang. volley WOLFRAM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 74 i masie atomowej 183,85, symbol W: stalowoszary, 774 WOLICJONALNY WORKSHOP ciężki metal, o temperaturze topnienia najwyższej spośród temperatur topnienia wszystkich metali': Wolfram znajduje zastosowanie m.in. w produkcji wysokogatunkowej stali, elektrod i smarów. niem. Wolfram WOLICJONALNY w psychologii 'związany z wolą; taki, który zależy od woli': Sądy wolicjonalne. Zdaniem wielu psychologów sfera wolicjonalna to obszar świadomości, od którego zależy to, w jaki sposób podejmujemy decyzje. ang. volitional od: volition 'wola, chęć' z łac. volo 'chcę' WOLONTARIUSZ l. 'osoba, która bez wynagrodzenia wykonuje prace pożyteczne społecznie, np. opiekę nad ludźmi chorymi lub bezdomnymi, pomoc niepełnosprawnym, kształcenie ludzi i zaznajamianie ich z ich prawami itp': Coraz więcej wolontariuszy uczestniczy w akcji pomocy osobom wychodzącym z nałogu narkomanii. 2. 'praktykant, np. lekarz, wykonujący gdzieś bezpłatną pracę w celu zaznajomienia się z zawodem. WOLONTARIAT 'społeczny ruch bezpłatnej pracy dla innych i pomocy osobom potrzebującym, zwłaszcza chorym, starym, niepełnosprawnym; ogół wolontariuszy (w znaczeniu l.). fr. yolontaire, ang. volunteer WOLT 'jednostka napięcia elektrycznego w układzie SI; skrót: V: Jeden wolt to napięcie, powodujące wydzielenie się mocy l wata w przewodniku, przez który płynie prąd o natężeniu jednego ampera. l V = l W/1 A Przyrząd składa się z rurki będącej pod napięciem tysiąca kilkuset woltów. od nazwiska Alessandra Volty (1745-1827), włoskiego fizyka i fizjologa WOLTA l. 'bardzo szybki i sprawny obrót ciała, zwykle mający na celu uniknięcie uderzenia': Karateka uniknął ciosu swojego przeciwnika dzięki zręcznej wolcie. 2. 'duży okrąg, który zatacza jeździec na koniu w czasie jazdy konnej': Na następnych zajęciach zamienimy się końmi i dalej będziemy ćwiczyć wolty. 3. w muzyce 'oznaczenie jednego z dwóch zakończeń utworu muzycznego, z których pierwsze wykonywane jest tuż przed powtórzeniem jakiegoś fragmentu tego utworu, a drugie na koniec tego powtórzenia, z pominięciem pierwszego zakończenia' : W oznaczeniach muzycznych pierwsza wolta zapisywana jest jako "prima volta", a druga volta - jako "seconda volta". 4. 'nagła, zręczna zmiana stanowiska, poglądów, wygłaszanych w dyskusji sądów itp., spowodowana względami praktycznymi, chęcią dostosowania się do takich poglądów, które okazują się przeważające, bardziej opłacalne w danym momencie itp.': Wolta, jaką wykonał ten działacz, przechodząc z obozu posierpniowego do obozu lewicy, zdumiała wielu obserwatorów. wt. volta 'obrót, zwrot' WOLTYŻER l. 'mężczyzna uprawiający akrobatyczną jazdę na koniu': Z cyrku dzieci zapamiętały przede wszystkim zapierające dech w piersiach popisy woltyżera. 2. 'wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: WOL-TYŻEROWIE 'w wojskach napoleońskich: strzelcy wyborowi piechoty': Woltyżerowie, tworzący tzw. kampanie wyborcze lub wyborowe, przeznaczeni byli przede wszystkim do walki w szyku rozproszonym. WOLTYŻERKA l. wyraz używany tylko w liczbie pojedynczej 'jazda akrobatyczna na koniu': W słynnej Szkole Rycerskiej założonej przez króla Stanisława Augusta wielką rolę odgrywało wychowanie fizyczne, woltyżer-ka i fechtunek. Woltyżerka od 1983 r. jest uznana przez Międzynarodową Federację Jeździectwa za dyscyplinę sportową. 2. 'kobieta woltyżer': Po występie tresowanych słoni na arenę wyszedł mężczyzna w czerwonym surducie i zapowiedział paradę koni oraz występ wolty-żerki. fr. yoltigeur WOLUMIN l. w bibliotekoznawstwie i introligatorstwie 'oddzielna, samodzielna pozycja książkowa; tom': Biblioteka Wydziału Ekonomii Uniwersytetu Warszawskiego gromadzi około 20 tysięcy woluminów. 2. 'gruba, duża, oprawiona księga, zwykle rękopis z dawnych czasów': W czytelni starodruków można przejrzeć woluminy z XV w. 3. 'w starożytności: papirusowy lub pergaminowy zwój pokryty pismem': Archeolodzy odkryli fragmenty babilońskich woluminów. lać. volumen, dopełniacz: yoluminis 'zwój; książka' WOLUNTARYZM l. 'kierowanie się przez osoby zajmujące ważne stanowiska tylko własną wolą i własnym zdaniem, nieliczenie się z opiniami innych': W czasach komunistycznych najczęściej oskarżano polityków o woluntaryzm, teraz oskarża się o korupcję. 2. 'pogląd filozoficzny i psychologiczny, przyznający ludzkiej woli prymat w poznaniu i kształtowaniu rzeczywistości': [stanowisko Ferdynanda Schillera z Oksfordu] Jest wo-luntaryzmem - w przeciwieństwie do intelektualizmu, nieliczącego się z najistotniejszym pierwiastkiem naszego umysłu: wolą. (Tatarkiewicz) ang. voluntarism od łac. voluntas 'wola' WORDS, WORDS, WORDS (czytaj: łords, łords, łords) 'dosłownie: słowa, słowa, słowa - odpowiedź Hamleta, tytułowego bohatera tragedii Szekspira, na pytanie Po-loniusza o to, co czyta' ang. WORKAHOLIC (czytaj: łerkaholik) 'człowiek, który nie umie nie pracować, człowiek "chory na pracowanie"; pracoholik': Wszyscy znamy takich workaholików, co to zawsze "musząjeszcze coś zrobić". ang. workaholic (na wzór alcoholic) WORKSHOP (łerkszop) 'spotkanie artystyczne lub naukowe, mające na celu kształcenie i ćwiczenie umiejętności; warsztaty artystyczne lub naukowe; seminarium': 775 WOTUM WUNDERWAFFE Zapraszamy do składania wniosków o finansowanie konferencji, workshopów i prac naukowo-badawczych. ang. workshop WOTUM dziś tylko w wyrażeniach: WOTUM NIEUFNOŚCI i WOTUM ZAUFANIA O Wotum nieufności 'uchwała ciała ustawodawczego (najczęściej: parlamentu) cofająca poparcie dla organu wykonawczego (najczęściej: dla rządu) na skutek ujemnej oceny jego działalności': Wotum nieufności parlamentu powoduje konieczność ustąpienia rządu. Sejm większościąjednego głosu uchwalił wotum nieufności dla rządu. Q Wotum zaufania 'uchwała ciała ustawodawczego (najczęściej parlamentu) będąca poparciem, wyrażeniem zaufania dla organu wykonawczego (najczęściej: dla rządu). Zgromadzenie głosowało wczoraj za przyjęciem wotum zaufania dla premiera. z łac. votum 'ślubowanie' WUDU 'wierzenia religijne, łączące elementy katolickie z magicznymi praktykami, zaczerpniętymi z kultów afrykańskich': Kult wudujest szczególnie rozwinięty na Haiti. W horrorze występował zombi wywołany z grobu przez praktyki kapłana wudu. amer. voodoo z języków afrykańskich WULKANIZACJA l. 'naprawianie uszkodzonych dętek, opon itp.': Zanieś tę pękniętą oponę do wulkanizacji. 2. w technice 'ogrzewanie kauczuku z siarką lub jej związkami oraz substancjami przyspieszającymi ten proces, w celu wytworzenia gumy lub ebonitu': Proces wulkanizacji kauczuku przeprowadza się zazwyczaj w temperaturze 140-180°C, często pod zwiększonym ciśnieniem. WULKANIZATOR l. 'fachowiec przeprowadzający wulkanizację uszkodzonych wyrobów z gumy, np. dętek i opon': Przebiłem oponę i musiałem ją zawieźć do wulkanizatora. 2. 'maszyna do wulkanizacji uszkodzonych wyrobów z gumy, np. dętek i opon': Widziałeś nowy wulkanizator, który kupił nasz majster? WULKANIZOWAĆ l. 'naprawiać uszkodzone wyroby z gumy, np. dętki i opony': Stare gumy roweru trzeba było bez przerwy wulkanizować. 2. 'ogrzewać kauczuk z siarką lub jej związkami, żeby otrzymać gumę lub ebonit': Wulkanizował kauczuk, dzięki czemu stał się odporniejszy na działanie różnych rozpuszczalników. fr. vulcanisation WUNDERWAFFE 'cudowna broń - nazwa rozpowszechniona przez propagandę hitlerowską pod koniec drugiej wojny światowej, najczęściej odnoszona do pocisków dalekiego zasięgu V-1 i V-2': W 1945 r. było jasne, że żadna wunderwaffe nie zdoła odwrócić strasznej klęski wiszącej nad Niemcami, ani pociski V-2, ani prototypy samolotów odrzutowych, ani plany skonstruowania bomby atomowej. niem. Wunderwaffe od: Wunder 'cud', Waffe 'broń' 776 X cyfra rzymska o wartości 10 Xe symbol pierwiastka chemicznego: ksenon (zob.) Y symbol pierwiastka chemicznego: itr (zob.) Yb symbol pierwiastka chemicznego: iterb (zob.) YETI (czytaj: jeti) 'podobne do człowieka stworzenie, pokryte na całym ciele długim włosem, mieszkające jakoby w górnych partiach Himalajów': Wielu himalaistów twierdzi, że widziało z daleka yeti lub jego ślady. Jeśli stwierdzimy, że yeti istnieje - lub, co logiczniejsze, yeti istnieją- może powstać ciekawy problem antropologiczny: czy to człowiek, czy zwierzę? Przy okazji ludzie będą musieli raz jeszcze odpowiedzieć sobie, czym właściwie jest człowiek, co go odróżnia od zwierząt. z języka tybetańskiego yeti 'straszny, odrażający' YUPPIE (czytaj: japi) afóo JAPS, pot. JAPISZON 'młody rzutki biznesmen albo przedstawiciel wolnego zawodu, zamożny i zawsze elegancki': W latach 80. yuppie zdo- XY minowali wielkie miasta Ameryki. Polscy yuppies są tylko karykaturą swojego anglosaskiego pierwowzoru. Chciał, żeby zaliczyli go do japsów, choć do bogactwa było mu daleko. ang. yuppie, skrótowiec od: young, urban, professional 'miody, miejski, zawodowiec' 777 ZAPPING 'bezmyślne, nawykowe zmienianie kanałów pilotem telewizora i oglądanie każdego programu zaledwie przez kilkanaście sekund; przerzucanie się z kanału na kanał, skakanie po programach telewizyjnych' Ciekawe, że zappingowi ulegają niemal wyłącznie mężczyźni, i to niezależnie od wieku i wykształcenia. ZAPPOWAĆ 'oddawać się zappingowi' ZAPPER 'człowiek, który ulega nawykowi zappingu, który nałogowo zappuje' ang. zap 'robić coś bardzo szybko, przelatywać coś' ZDEPERSONALIZOWANY zob. pod hasłem DEPERSONALIZACJA ZEŃ 'japońska odmiana buddyzmu, zalecająca dyscyplinę wewnętrzną, medytacje i kontemplacje jako drogę do osiągnięcia oświecenia': Mistrz zenu. Praktykować zeń. jap. zeń ZENIT l. w astronomii 'najwyżej położony na sferze niebieskiej punkt, znajdujący się w miejscu przecięcia się linii wybiegającej pionowo z punktu obserwacji i sfery niebieskiej': Gdy słońce stoi w zenicie - co w naszej szerokości geograficznej nigdy się nie zdarza - świeci prosto nad głową i wyprostowany człowiek nie rzuca w ogóle cienia. 2. 'największe natężenie, szczyt czegoś': Gdy zawodnicy wybiegli na ostatnią prostą, napięcie na trybunach doszło do zenitu. fr. zenith z ar. samt ar-ra's 'droga głowy' (tj. pionowo nad głową) ZEPPELIN (czytaj: cepelin) w lotnictwie 'sterowiec o sztywnej konstrukcji, kształtem przypominający cygaro, używany na początku XX w.': Pierwszy zeppelin został zbudowany w 1900 r., a jego seryjną produkcję rozpoczęto w roku 1906. GRAF ZEPPELIN 'olbrzymi sterowiec zbudowany pod koniec lat 20. XX w., który w 21 dni obleciał dookoła świat' od nazwiska Ferdynanda Zeppelina (1838-1917), niemieckiego konstruktora sterowców ZŁOTOGŁÓW zob. ALTEMBAS Zn symbol pierwiastka chemicznego: cynk (zob.) ZODIAK 'wielkie koło na sferze niebieskiej, pas, na którego tle pozornie porusza się w cyklu rocznym Słońce i znajduje się 12 gwiazdozbiorów': Zodiak jest podzielony umownie na dwanaście części, odpowiadających jego poszczególnym gwiazdozbiorom. Znak zodiaku 'jedna z umownie wydzielonych części zodiaku, mająca swój symbol, a także pewne ramy czasowe - ustalane ze względu na położenie Słońca na tle pewnego gwiazdozbioru zodiaku': Urodzenie się pod określonym znakiem zodiaku od niepamiętnych czasów było wykorzystywane we wróżbach dotyczących losu i charakteru człowieka. lać. zodiacus z gr. zoidiakós (kyklos) 'koło zwierzęce' (nazwy gwiazdozbiorów zodiaku w większości odpowiadają nazwom zwierząt) ZOIL 'złośliwy, niesprawiedliwy, dokuczliwy krytyk, zwłaszcza krytyk dzieł artystycznych': Gałczyński lubił posługiwać się metaforami dawno już zapomnianymi, które dla niektórych zoilów literackich trącą myszką. od imienia Zoil(os), pisarza i retora z IV w. p.n.e., żyjącego w Amfi-polis w Macedonii, słynnego ze zjadliwej krytyki, szczególnie dzieł Homera ZOMBI l. 'w kulcie wudu: dusza bez ciała, będąca we władaniu czarownika' 2. 'w horrorach: ożywiony mocą czarownika trup, który wykonuje jego rozkazy': Bohater filmu walczy z zombi, który usiłuje go zabić. Gdy go pokonuje, pojawiają się kolejne zombi, które, niczym bezwolne maszyny, okrążaj ą j ego samochód. ang. zombie z języków zachodnioafrykańskich ZOROASTRYZM 'staroirańska religia, powstała w wyniku zreformowania przez Zaratustrę pierwotnego mazda-izmu, której główną tezą jest przeświadczenie o niekończącej się walce dobra ze złem w świecie, w którą to walkę zaangażowany jest też człowiek': Zoroastryzm głosi, że każdy człowiek złymi czynami wspiera boga ciemności i zła - Arymana, zaś dobrymi przyczynia się do zwycięstwa boga światła i dobra - Ormuzda. od: Zoroaster, gr. formy imienia Zaratustra (prawdopodobnie VII-VI w. p.n.e.), legendarnego proroka, reformatora mazdaizmu Zr - symbol pierwiastka chemicznego: cyrkon (zob.) ZWARTO-WYBUCHOWE SPÓŁGŁOSKI zob. spółgłoski eksplozywne pod hasłem: EKSPLOZJA ZYGOTA w biologii 'komórka powstała w wyniku połączenia się gamety żeńskiej z gametą męską, daj ąca początek nowemu organizmowi; także: sam ten organizm': Wytwarzanie dużych ilości nadtlenku wodoru jest niebezpieczne dla zygoty i zarodka w pierwszych stadiach jego rozwoju. fr. zygote od gr. zygótós 'połączony' 778 ŻABOT 'ozdoba z kawałka cienkiej, dekoracyjnej tkaniny ułożonej w fałdy, przypinana lub przyszyta pod szyją do bluzki, sukienki lub koszuli': Usiadł w wygodnym foteliku naprzeciw portretu prababki w koronkowym żabocie i z namaszczeniem zaczął przeglądać pamiątki po przodkach. fr. jabot ŻAK 'średniowieczny uczeń lub student': Najubożsi z żaków mieszkali w przytułkach i obchodzili domy z garnuszkiem prosząc o jadło z okrzykiem: "Ubogim!". Niekiedy żakiem nazywano lekceważąco uczonego lub duchownego, mającego jedynie niższe święcenia. czes. żak 'uczeń' zp.-lac. diacus 'kleryk, sługa kościelny' ŻAKIET l. 'górna część damskiego ubrania, zapinana, z długimi lub krótkimi rękawami, przypominająca męską marynarkę': Coco Chanel wylansowała kostium składający się z prostej spódnicy, sięgającej przed kolano i żakietu z półokrągłym wycięciem. 2. 'rodzaj męskiej marynarki wizytowej, zwykle czarnej, o długich, skośnie ściętych połach, z wyłożonym kołnierzem': Wszyscy zwrócili uwagę na siwego staruszka ubranego w doskonale skrojony żakiet, z żółtym kwiatem w butonierce. 3. 'dawniej: rodzaj męskiej marynarki wciętej w pasie': Żakiety noszono we Francji już od XIV w. fr. jaquette, zdrobnienie od: jaque 'kaftan' ŻALUZJA l. 'zasłona okienna w postaci ułożonych równolegle poziomych lub pionowych listewek, metalowych pasków itp., które można ustawiać tak, żeby wpuszczały więcej lub mniej światła': W gabinecie, gdzie siedzieliśmy, było jasno, mimo zapuszczonych żaluzji. 2. 'zwijana lub zsuwana metalowa krata, która chroni witryny i drzwi sklepowe': Ulica była prawie pusta, większość sklepów miała już na wpół zasunięte żaluzje. fr. jałousie, dosłownie 'zazdrość' ŻANDARM 'w niektórych krajach, np. we Francji lub we Włoszech: osoba, która służy w oddziale policji, policji wojskowej lub oddziale pełniącym funkcje porządkowe': Otaczające nas towarzystwo było tak głośne, że dwaj żandarmi poprosili ich i nas o dokumenty. ŻANDARMERIA l. 'w niektórych krajach: oddział lub oddziały żandarmów tworzące policję, policję wojskową lub pełniących funkcje porządkowe': Po telefonie anonimowego informatora do jednego z oficerów Żandarmerii Wojskowej udało się odnaleźć prawie 120 kilogramów trotylu, który kilka dni wcześniej zniknął z magazynu Wojskowej Szkoły Oficerskiej. 2. 'budynek, w którym mieści się oddział lub oddziały żandarmów': Złodzieja samochodów złapano na gorącym uczynku i odprowadzono na żandarmerię. 3. w historii 'od XV do XVIII w. ciężkozbrojna jazda francuska, której oddziały wchodziły w skład gwardii ludowej' fr. gendarme ŻARGON l. 'język specjalny, właściwy grupie ludzi jakiegoś środowiska lub zawodu (np. żargon komputerowców, żołnierzy), odznaczający się przede wszystkim swoistym, odrębnym słownictwem': Żargon niekiedy pełni funkcję języka tajnego, niezrozumiałego dla osób postronnych. 2. pot. 'język niezrozumiały w brzmieniu, sprawiający wrażenie niechlujnego, niepoprawnego': Mówił jakimś żargonem, z którego można było zrozumieć tylko co drugie słowo, więc nie zdołaliśmy się dowiedzieć, o co mu chodzi. fr. jargon, pierwotnie 'niepoprawna, zepsuta mowa' ŻEL w chemii 'lepka substancja, wyglądem przypominająca galaretę, powstająca w wyniku łączenia się cząstek koloidalnych rozproszonych w płynie': Żel jest wykorzystywany w przemyśle spożywczym, farmaceutycznym i kosmetycznym. ŻELOWAĆ 'pokrywać coś żelem': Krysia co rano żeluje włosy, bo -jak twierdzi - tylko wówczas, gdy położy na nie żel, fryzura utrzymuje się jej do wieczora. fr. gelee 'galareta' ŻETON l. 'niewielki krążek, zwykle metalowy lub plastikowy, który zastępuje pieniądze w automatach telefonicznych, automatach ze słodyczami lub napojami, w niektórych grach hazardowych itp.': Jak będziesz na poczcie, kup kilka żetonów do telefonu. 2. rząd. 'metalowy znaczek o charakterze pamiątkowym lub świadczący o przynależności do jakiejś organizacji, do jakiegoś stowarzyszenia, o sprawowaniu jakiejś funkcji itp.': Każdemu z uczestników zjazdu kombatantów przypinano żeton z podobizną marszałka Piłsudskiego. fr. jeton od: jeter 'rzucać' z łac. iactare 'rzucać' ŻIGOLO (czytaj: żigolo) albo pot. ŻIGOLAK l. 'w lokalu rozrywkowym: mężczyzna, któremu się płaci za taniec z nim': Przystojni żigolo wirowali w tańcu, pocieszając w swych ramionach samotne panie. 2. 'młody mężczyzna, który utrzymuje się z kontaktów ze starszymi, zwykle bogatymi kobietami': Ten młodzieniec, który wynajmuje nad nami mieszkanie, to chyba jakiś żigolo, bo znów widziałam go w czułych uściskach z dużo starszą od niego kobietą. fr. gigolo od: gigolette 'ladacznica' 779 ŻOŁD ŻYROSKOP ŻOŁD 'pieniądze wypłacane żołnierzom odbywającym służbę wojskową': Pierwsze przekazy o wypłacie żołdu pochodzą z Grecji z czasów Peryklesa (V w. p.n.e.). ŻOŁDAK l. 'dawniej: żołnierz, który pobierał żołd': X legion rzymski uformowany był z żołdaków, którzy znani byli z okrucieństwa. 2. pogardliwie 'żołnierz, który postępuje wbrew zasadom żołnierskiego honoru': W Da-chau ginęli niemieccy antyfaszyści i ludzie z krajów okupowanych przez hitlerowskich żołdaków. czes. żołd z niem. Sold ŻORŻETA 'przezroczysta, bardzo lekka tkanina wełniana, bawełniana lub jedwabna o niejednolitej, delikatnie chropowatej fakturze': Żorżeta używana jest głównie na suknie. fr. (crepe) georgette ŻUŁ pot. 'chuligan, który dopuszcza się drobnych przestępstw': Przewodził gangowi żuli terroryzujących miejscowy targ. ŻULlApot. 'grupka żuli lub środowisko żuli': Film pokazuje meliny nadwiślańskich hipisów, sklepiki ze śrubami na Grzybowskiej i twierdze żulii z Czerniakowskiej. roś. żulik; żuljo ŻUPAN 'dawny ubiór męski w postaci długiej, zapinanej do pasa sukni z podniesionym lub niskim kołnierzem i wąskimi, długimi rękawami, noszony pod kontuszem przez szlachtę polską w okresie od XVI do połowy XIX w.': Rodzaj żupana odzwierciedlał status jego posiadacza, co odzwierciedlało się w odpowiednich nazwach. Szlachta nosząca drogie żupany karmazynowe zwana była karmazynami; biedna szlachta, odziana w żupany z szarej, niebarwionej wełny, nosiła miano szlachty szaraczkowej, zaś mieszczan, noszących żupany z tkaniny wykonanej z łyka, zwano łykami lub łyczkami. wl. giubbone 'kaftan męski' ŻURNAL l. 'ilustrowane czasopismo, najczęściej poświęcone modzie': W poczekalni, tuż obok gabinetu lekarskiego, stał niewielki stolik, uginający się pod stosem żumali. 2. 'dawniej: każda gazeta': Codzienny żumal donosi, że muzeum, w związku z remontem, zostanie zamknięte dla zwiedzających. ŻURNALISTA 'dawniej, dziś żartobliwie: dziennikarz pracujący w redakcji czasopisma lub piszący teksty do gazet': Zdaniem niektórych krytyków prawdziwy pisarz powinien mówić przede wszystkim o rzeczach najważniejszych, jeśli nie przyświeca mu ta myśl, pozostanie sprawnym żurnalistą lub dostarczycielem tekstów reklamowych. ŻURNALISTYKA 'praca dziennikarza': Tuż po studiach zajął się żumalistyką. yr.joumal 'dziennik' odjour 'dzień'; joumaliste ŻYRO l. w prawie i finansach 'przeniesienie praw z weksla lub czeku przez jego posiadacza na inną osobę, realizowane przez umieszczenie na odwrocie tego weksla lub czeku stosownej informacji z podpisem lub tylko podpisu' 2. wprawie i finansach 'poręczenie zapłaty sumy wekslowej przez osobę wskazaną przez posiadacza weksla, potwierdzone jej podpisem na odwrocie weksla' 3. w bankowości 'tradycyjna nazwa rozliczeń pieniężnych o charakterze bezgotówkowym; także: formularz takich rozliczeń': Bankowe żyro polega na przeksięgowaniu pieniędzy z jednego rachunku na drugi. Wypełniła żyro bankowe. ŻYRANT wprawie 'osoba, która ręczy za kogoś spłatę sumy wekslowej': Firma oferuje swoim klientom wygodne i bezpieczne usługi, bez konieczności wizyty w banku, bez wypełniania skomplikowanych formularzy i zdobywania żyrantów. ŻYROWAĆ w prawie 'poręczać spłatę sumy wekslowej': W najbliższych dniach zwołana zostanie sesja Rady Powiatu, na której podjęte zostaną uchwały w sprawie żyrowania szpitalnego kredytu oraz pieniędzy na modernizację kotłowni. wl. giro; girante, dosłownie 'obracający się, kręcący się' ŻYROKOMPAS w lotnictwie i żeglarstwie 'przyrząd wskazujący kierunek północy geograficznej, działający na zasadzie żyroskopu, umożliwiający określenie położenia statku lub odchylenia samolotu od założonego kursu': Żyrokompasu używa się na statkach zamiast kompasu magnetycznego. odgr. gyros 'koło' i kompas ŻYROSKOP w technice 'krążek bardzo szybko obracający się wokół własnej osi, zwykle połączony przegubowo z podstawą, utrzymujący stale jednakowe położenie w przestrzeni': Żyroskopy są podstawowymi elementami budowy urządzeń pokładowych i nawigacyjnych. od gr. gyros 'koło' i skopeó 'oglądam' 780