Lynda Madaras Co si� dzieje z moim cia�em? Ksi��ka dla dziewcz�t Tytu� orygina�u: The What's Happening to My Body? Book for Girls T�umaczenie: Gra�yna Bogucka-R�ziewicz i Tomasz R�ziewicz Wydawnictwo W.A.B. Warszawa 1999 Redakcja techniczna wersji brajlowskiej: Piotr Kali�ski Mam czterna�cie lat i nie mia�am jeszcze miesi�czki. Czy powinnam si� niepokoi�? - Jestem wysoka i mam du�y biust. Jak odpowiada� na g�upie uwagi koleg�w? - Boj� si� kocha� z moim ch�opcem. Boj� si� b�lu. - Jak nie zaj�� w ci���? Na te i inne nurtuj�ce Was pytania odpowiada Lynda Madaras, kt�ra swoj� ksi��k� napisa�a wraz z dorastaj�c� c�rk�. Ksi��ka "Co si� dzieje z moim cia�em" odnios�a ogromny sukces w�r�d nastolatk�w w USA. Wst�p Dlaczego napisa�am t� ksi��k�? Zdarzy�o si� to pewnego letniego dnia, gdy razem z moj� o�mioletni� c�rk� wybra�y�my si� do lasu na spacer. By�o ciep�o, pogodnie. W powietrzu unosi� si� zapach polnych kwiat�w. I oto nast�pi�o co�, co niecz�sto zdarza si� mi�dzy matk� a c�rk�. Przemin�� ju� czas pieluch, gotowania zupek, kolizji mi�dzy karier� zawodow� a obowi�zkami macierzy�skimi. Wydawa�o mi si�, �e k��tnie i konflikty mamy ju� za sob� i �e nic nie zak��ci tej idealnej harmonii mi�dzy nami. Usiad�y�my na skale, opala�y�my si� i nagle, nie�mia�o moja c�rka powiedzia�a mi, �e tam na dole zaczynaj� jej rosn�� w�osy. Patrz�c na ni�, tak� �liczn� i m�odziutk�, by�am bardzo dumna, �e ju� staje si� kobiet�. By�am te� niezwykle dumna z tego, �e okaza�o si� jak dobry mam z ni� kontakt, bo nie wstydzi�a mi si� o tym powiedzie�. Ja nie odczuwa�am takiej wi�zi ze swoj� matk�, wi�c przez my�l mi nie przesz�o, aby c�rce wyja�ni�, �e ow�osienie pojawia si� w okresie dojrzewania. Cieszy�am si�, �e przej�cie mojej c�rki przez okres pokwitania b�dzie �atwiejsze ni� moje, �e kontakty mi�dzy nami nie b�d� takie, jak mi�dzy moj� mam� a mn�. Tego dnia nie rozmawia�y�my wi�cej na ten temat. Mimo i� potem nie m�wi�y�my o tym nawet zbyt du�o, stosunki mi�dzy nami wyra�nie si� zacie�ni�y. "Ciesz si� tym, p�ki jeszcze mo�esz - m�wi�y mi przyjaci�ki, kt�rych c�rki przesz�y ju� przez dojrzewanie. - Gdy zaczynaj� dorasta�, zazwyczaj traci si� z nimi wszelki kontakt". Zna�am ten stereotyp. Matka nie mo�e znale�� wsp�lnego j�zyka z niezno�n� i krn�brn� c�rk�. Mia�am szcz�cie, �e w naszym przypadku wygl�da�o to zupe�nie inaczej (tak mi si� wtedy wydawa�o). Area mia�a dziewi�� lub dziesi�� lat, gdy po raz pierwszy spotka�a si� z przykro�ci� ze strony innej dziewczynki. Pewnego dnia wr�ci�a ze szko�y z p�aczem i szlochaj�c opowiedzia�a mi, �e jej najlepsza przyjaci�ka woli przyja�ni� si� ju� z kim� innym. Na dodatek nie zaproszono jej na prywatk� i z�o�liwie wykluczono z jakiej� grupy kole�anek. Patrz�c ze wsp�czuciem na jej �zy, nie bardzo wiedzia�am, jak zareagowa�. W ko�cu, troch� bezradna, poradzi�am, �e nie powinna si� przejmowa� i �e najlepiej znale�� sobie innych przyjaci�. Mija�y tygodnie i podobne sytuacje powtarza�y si� coraz cz�ciej. Trwa�o to dop�ty, dop�ki nie spostrzeg�am, �e zaraz po otarciu �ez siada�a do telefonu i robi�a dok�adnie to, co jeszcze przed chwil� tak j� zrazi�o do kole�anek. By�am oburzona i stara�am si� jej udowodni� nielogiczno�� takiego post�powania. "Ty nic nie rozumiesz" - odpowiedzia�a, trzasn�a drzwiami i zamkn�a si� w swoim pokoju. Mia�a racj�. Nic nie rozumia�am. Od czasu do czasu rozmawia�am z innymi matkami. Wszystkie mia�y podobne problemy. "Dlaczego one si� tak zachowuj�?" - zadawa�y�my sobie nieraz to pytanie. "S� takie, jakie s�. My w ich wieku zachowywa�y�my si� dok�adnie tak samo" - stwierdzi�a jedna z mam. Rzeczywi�cie, dok�adnie tak samo zachowywa�y�my si� w ich wieku. Ka�da z nas mia�a swoj� najlepsz� przyjaci�k�, z kt�r� dzieli�a si� najskrytszymi sekretami i z kt�r� przysi�ga�a sobie wieczn� przyja��. W wi�kszych grupach wyodr�bnia�y si� role gwiazdy, t�a dla gwiazdy lub rola koz�a ofiarnego. Chocia� zmienia�y si� odtw�rczynie r�l, ich charakter pozostawa� niezmienny. Nasze zachowanie nie r�ni�o si� wcale od zachowania naszych c�rek i trzeba ze skruch� przyzna�, �e nie zawsze zas�ugiwa�o na pochwa��. Jedn� z najgorszych rzeczy, jaka si� mog�a przydarzy�, by�o odtr�cenie przez grup�. Przyczyny mog�y by� r�ne - uroda lub jej brak, taki, a nie inny charakter, i tak dalej. Pami�tam, �e mia�am d�ugi czas obsesj�, i� moja najlepsza przyjaci�ka mnie zdradzi. Nie do zniesienia by�a �wiadomo��, �e osoba, z kt�r� sp�dza�am czas po szkole czy chodzi�am w soboty do kina, wola�a towarzystwo kogo� innego. Stawa�o si� to przyczyn� wielu �ez. Zachowanie ch�opc�w zasadniczo r�ni si� od zachowania dziewcz�t. W�r�d nich te� tworz� si� grupy i te� dzia�aj� podobne mechanizmy. Tak samo dochodzi do wyklucze� z zespo�u, zw�aszcza tych, kt�rzy r�ni� si� od reszty. Niemniej ch�opcy nie przywi�zuj� takiej wagi do osobistych kontakt�w, nie prze�ywaj� tak mocno tego, �e ich kolega woli przyja�ni� si� z kim� innym, a nie z nim. Ch�opcom obce s� intrygi i obmowy, tak charakterystyczne dla dziewcz�t. Po prostu do przyja�ni podchodz� mniej emocjonalnie. Ta mama, kt�ra stwierdzi�a, �e by�y�my takie same, mia�a racj�. To prawa natury i czy si� to komu� podoba czy nie, podobne sytuacje si� powtarzaj�. Bardzo martwi�am si�, �e napi�cie mi�dzy mn� a c�rk� ros�o. Sta�a si� humorzasta. Wydawa�o mi si�, �e ci�gle ma do mnie pretensje. Cz�sto wybucha�y k��tnie, a co gorsza, by�y coraz g�o�niejsze. Najbardziej zaniepokoi�o mnie, �e nie�mia�e zaciekawienie swoimi przemianami ust�pi�o teraz miejsca niech�ci i przestrachowi. Te uczucia zauwa�y�am u niej tu� po pierwszej miesi�czce i po pojawieniu si� symptom�w dojrzewania piersi. Jak wi�kszo�� nowoczesnych matek bardzo chcia�am pom�c c�rce, sprawi�, by okres dojrzewania sta� si� dla niej szcz�liwy i bezproblemowy, by by�a wszystkiego �wiadoma i beztroska. Ale c�rka czu�a si� nieszcz�liwa i nie chcia�a przyj�� do wiadomo�ci, �e w jej ciele musz� nast�pi� pewne przemiany. Ca�e to moje przekonywanie, �e ju� wkr�tce b�dzie doros�a i jakie to wszystko jest wspania�e, na niewiele si� zda�o. Najwyra�niej pope�ni�am jaki� b��d. D�ugo o tym my�la�am i w ko�cu zacz�am podejrzewa�, �e mo�e Area nie wie tego, co naprawd� powinna wiedzie�. W ksi��kach, jakie jej podsuwa�am, by�o wszystko o jajeczku, spermie, ci��y, porodzie oraz fizycznych i psychicznych aspektach stosunku p�ciowego, ale nie by�o nic o pierwszej miesi�czce i zmianach, jakie zachodz� u dorastaj�cej dziewczynki. Ja zreszt� te� niewiele jej pomog�am. Tylko raz opowiedzia�am jej o tym, kiedy zobaczy�a jak zmieniam tampon. Zrobi�o mi si� jej �al. Przecie� mimo znajomo�ci teorii ona nadal nie wie, co si� z ni� dzieje. Postanowi�am szybko naprawi� b��d. Mia�am zamiar poszuka� jakiej� dobrej ksi��ki na ten temat i delikatnie j� podsun�� c�rce, ale nic odpowiedniego nie znalaz�am. By�y tylko dwie publikacje o miesi�czce, ale spos�b, w jaki autorzy na�wietlali to zagadnienie, m�g� raczej przestraszy� ni� uspokoi�. Po takiej lekturze zwyk�a menstruacja wydawa�a si� prawie chorob�. Jeszcze przez jaki� czas kontynuowa�am poszukiwania, potem bardzo si� dziwi�am, �e nie ma takiej ksi��ki, kt�ra omawia�aby w przyst�pny spos�b wszystkie sprawy zwi�zane z dojrzewaniem, a nast�pnie przesta�am si� dziwi�. Przecie� przez d�ugie lata menstruacja stanowi�a temat tabu, powsta�o wiele przes�d�w na jej temat. Cho�by takie jak to, �e nie wolno by�o je�� posi�k�w przygotowanych r�kami miesi�czkuj�cej kobiety, dotyka� przedmiot�w, kt�rych ona dotyka�a, patrze� jej w oczy, nie wolno by�o si� z ni� kocha� i tak dalej. Oczywi�cie teraz ju� nikt nie wierzy, �e dotkni�cie kobiety podczas miesi�czki zatrzymuje wod� lub �e m�czy�nie odpadnie cz�onek, je�li b�dzie mia� stosunek z miesi�czkuj�c� kobiet�. Niemniej jest to ci�gle temat wstydliwy i niewygodny. Cho� nikt dzi� nie izoluje kobiet podczas miesi�czki, nie rozmawia si� o niej g�o�no, spychaj�c ten problem na margines �ycia. Najgorsze jest chyba to, �e nawet nie u�wiadamiamy sobie, jak bardzo ten temat jest nieobecny w naszym �yciu. Mama jednej z naszych znajomych zwierzy�a si� kiedy�: "Powiedzia�am mojej c�rce o tym wszystko co trzeba". Po jakim� czasie mia�am okazj� rozmawia� z t� dziewczyn�. Wyzna�a mi, �e nigdy nie by�o mi�dzy nimi na ten temat mowy. Nawet je�li zdajemy sobie z tego wszystkiego spraw� i szczerze chcemy prze�ama� milczenie na temat miesi�czki, musimy wiedzie�, �e nie b�dzie to �atwe zadanie. Aby nasze c�rki mog�y mie� pozytywny stosunek do swojego cia�a, trzeba im u�wiadomi�, �e menstruacja jest oznak� kobieco�ci, jedyn� w swoim rodzaju, i �e jest to raczej pow�d do dumy ni� do wstydu. A my same? Przecie� �adna z nas nie chowa szczotki do z�b�w ani myd�a czy dezodorantu, a jednak nie k�adziemy paczki z podpaskami w widocznym miejscu, na p�ce obok innych przybor�w toaletowych. W ten spos�b same sobie zaprzeczamy, bo nasze czyny nie id� w parze ze s�owami. Prawda jest taka, �e my same niewiele wiemy na ten temat. Jak�e wi�c mo�emy uczy� nasze c�rki? W czasie moich docieka� i prowadzonych bada� wiele si� nauczy�am o fizjologii miesi�czki. Dosz�am te� do wniosku, �e sama zbyt d�ugo ho�dowa�am r�nym negatywnym opiniom na ten temat. Pod wp�ywem wiedzy zacz�o si� to powoli zmienia�, ale na pewno jeszcze wiele pod�wiadomych stereotyp�w trzeba b�dzie zwalczy�. Nie mog�am przecie� podczas rozmowy z c�rk� przedstawia� r�nych nowoczesnych pogl�d�w sama b�d�c nimi za�enowana i niepewna. W ko�cu wpad�am na pomys�, jak pom�c c�rce i sobie. Powiedzia�am jej, �e w czasach, kiedy ja by�am w jej wieku, miesi�czk� uwa�ano za co� wstydliwego i nieczystego i �e pozbycie si� starych nawyk�w my�lowych kosztowa�o mnie wiele wysi�ku. Okaza�o si�, �e jest to dla niej ca�kowicie przekonuj�ce i zacz�y�my si� w ko�cu razem uczy�. Je�li idzie o moj� mam�, to zwleka�a z propozycj� odbycia ze mn� powa�nej rozmowy. A� pewnego razu posadzi�a mnie ko�o siebie i opowiedzia�a o tych wszystkich kwestiach. Prawd� m�wi�c, niewiele z tego pami�tam, cho� wyk�ad by� przyst�pny. Tylko jedna rzecz utkwi�a mi w pami�ci. Mama by�a wyra�nie zdenerwowana, gdy opowiada�a o krwi i o dzieciach, a na zako�czenie powiedzia�a, gdzie przechowuje swoje podpaski. Zdziwi�o mnie, �e nie trzyma ich na wierzchu, tylko w jakich� zakamarkach, ale ju� nie chcia�am o to pyta�. Dojrzewanie jest zbyt wa�nym i zbyt trudnym zagadnieniem, by mo�na by�o ograniczy� si� do jednej, cho�by najbardziej rzeczowej rozmowy. Postanowi�am co jaki� czas wraca� do tego tematu. By�o to tym �atwiejsze i naturalniejsze, �e bezustannie prowadzi�am badania dotycz�ce rozwoju kobiecego cia�a. Za ka�dym razem, gdy odkry�am jak�� ciekaw� ksi��k�, siada�y�my i wsp�lnie czyta�y�my rozdzia� o dojrzewaniu. Ogl�da�y�my r�wnie� zdj�cia obrazuj�ce owulacj�, kt�re wiele nam pomog�y w zrozumieniu ca�ego cyklu. Mama mojej przyjaci�ki po�yczy�a nam kiedy� swoj� kolekcj� ulotek reklamuj�cych podpaski, kt�r� gromadzi�a przez trzydzie�ci lat. To by�a �wietna lektura. U�mia�y�my si� zw�aszcza z �wczesnego podej�cia do spraw miesi�czkowania. A przecie� wychowa�am si� w takich czasach. Z jednej z ksi��ek dowiedzia�y�my si�, �e na rok lub dwa przed pierwsz� miesi�czk� pojawia si� wydzielina pochwowa. Obieca�am c�rce, �e jak tylko zacznie miesi�czkowa�, dostanie ode mnie pier�cionek z opalem, kt�ry kiedy� da swojej c�rce w podobnych okoliczno�ciach. Ale gdy Area zaobserwowa�a u siebie pierwsze �lady wydzieliny pochwowej, z rado�ci podarowa�am jej ten pier�cionek, nie czekaj�c d�u�ej. Pewnego razu, kiedy siedzia�am przy maszynie i pracowa�am, us�ysza�am z �azienki swoj� c�rk�: "Mamo, zgadnij, czego mam dwadzie�cia jeden?" W tym czasie nasza kotka mia�a si� okoci�, wi�c przestraszy�am si�, �e pewnie mamy dwadzie�cia jeden ma�ych kociak�w. Ale to nie by�o to. Moja c�rka po prostu policzy�a sobie w�osy na �onie. A zatem wsp�lne uczenie si� o dojrzewaniu i miesi�czce op�aci�o si�. Area odzyska�a zdrowy stosunek do wszystkiego, co zachodzi�o w jej ciele. Polepszy�y si� tak�e kontakty mi�dzy nami, k��tnie sta�y si� rzadsze i mniej g�o�ne. Nie oznacza�o to wcale sielanki, znik�o jednak napi�cie, wyczuwalne przy ka�dym, nawet najmniejszym zadra�nieniu. Niedostrzeganie przez matk� seksualnego rozwoju c�rki, pomijanie milczeniem miesi�czki s� postrzegane przez c�rk� jako odrzucenie jej kobieco�ci, kt�ra manifestuje si� g��wnie w zmianach fizycznych. Bywaj� sytuacje, kt�re wzbudzaj� agresj� dojrzewaj�cej dziewczynki w stosunku do osoby bliskiej. Nie zawsze agresj� mo�na wy�adowa� na mamie, wi�c wy�adowuje si� j� na s�abszych kole�ankach. Pewnego dnia, gdy odprowadza�am c�rk� do szko�y, zacz�a mi si� zwierza� z problem�w z przyjaci�kami. Nie chc�c porusza� kontrowersyjnego tematu, nie odezwa�am si� ani s�owem. "Nie wiem, co robi�, mamo - powiedzia�a. - Chcia�abym przyja�ni� si� z Susan i Tani�, ale one zawsze obmawiaj� Kathy i �miej� si� z niej, a ona przecie� jest tak�e moj� przyjaci�k�". Spyta�am wtedy, czy nie mo�e przyja�ni� si� z trzema. Odpar�a, �e je�li b�dzie przyja�ni� si� z Kathy, nie b�dzie mog�a by� przyjaci�k� Tani i Susan. Gdy zapyta�am, jak zamierza to rozwi�za�, ze �zami wyzna�a, �e nie wie. Nie obgaduje Kathy z Susan i Tani�, ale przyja�ni�c si� z nimi sprawia wra�enie, �e jest przeciwko Kathy. Poradzi�am jej, aby przekona�a swoje przyjaci�ki, �e przyja�� z Kathy nie przekre�la przyja�ni z nimi. Pocz�tkowo Area nieufnie odnios�a si� do tego pomys�u. Jednak po powrocie ze szko�y opowiedzia�a mi, �e rozmawia�a z kole�ankami i pozyska�a ich aprobat�. By�am szcz�liwa, �e uda�o si� rozwi�za� ten problem. Area, widz�c moj� akceptacj� dla jej rodz�cej si� kobieco�ci, by�a mniej sk�onna do odrzucania innych, bardziej dla nich tolerancyjna. Oczywi�cie nie odwa�y�abym si� twierdzi�, �e rozmawiaj�c z c�rk� o miesi�czce mo�na pozby� si� wszystkich problem�w zwi�zanych z dojrzewaniem. Moje do�wiadczenia z c�rk� i z uczniami wykazuj�, �e m�odzi ludzie chc� wiedzie�, co si� z nimi dzieje. Ta wiedza nie zawsze jest �atwa do zdobycia. Wiadomo�ci rodzic�w na temat pi�ciu faz rozwoju piersi lub ow�osienia �onowego nie zawsze s� wystarczaj�ce. Zas�b ich wiedzy cz�sto ogranicza si� do praktycznej znajomo�ci zasad menstruacji. Ta ksi��ka ma na celu uzupe�nienie powy�szej luki. Przeznaczona jest dla dziewcz�t w wieku od dziewi�ciu do pi�tnastu lat, ale r�wnie dobrze mo�e by� czytana przez osoby starsze i m�odsze. Szczeg�owo opisuje fizjologiczne zmiany zachodz�ce podczas dojrzewania. Oczywi�cie nie zawiera wszystkiego, co jest potrzebne rodzicom nastolatk�w. To dopiero pocz�tek. Dodatek do najnowszego wydana Ksi��k� t� po raz pierwszy wydano w 1983 roku. Niniejsze wydanie uzupe�niaj� informacje dotycz�ce AIDS oraz problemy pozafizjologiczne zwi�zane z dojrzewaniem (dwa ostatnie rozdzia�y). Do poszerzenia ksi��ki o antykoncepcj�, choroby weneryczne i AIDS nak�onili mnie rodzice uczni�w. O�wiadczyli mi, �e chcieli porozmawia� na ten temat ze swoimi dzie�mi, ale nie bardzo wiedzieli, co i jak powiedzie�. Poniewa� nie mogli znale�� odpowiednich publikacji poruszaj�cych te zagadnienia, zwr�cili si� do mnie z pro�b� o om�wienie ich w spos�b odpowiedni dla czytelniczek w wieku od dziewi�ciu do pi�tnastu lat. Nalegania sprawi�y mi przyjemno��, ale mia�am powa�ne obiekcje przed dodawaniem takich rozdzia��w. Uwa�a�am za b��d rozpoczynanie u�wiadamiania seksualnego przed dostarczeniem dzieciom podstawowych wiadomo�ci o fizjologii dojrzewania. S� to wed�ug mnie oddzielne zagadnienia, chocia� w pewnej mierze zaz�biaj� si� ze sob�. Nauka o dojrzewaniu koncentruje si� jednak na fizjologicznym aspekcie problemu, podczas gdy wychowanie seksualne dotyczy g��wnie psychologicznej i spo�ecznej strony zagadnienia. W dobie AIDS oraz przy stale obni�aj�cym si� pu�apie wieku, w jakim dziewcz�ta zachodz� w ci���, rodzice i nauczyciele staraj� si� zacz�� wychowanie seksualne jak najwcze�niej. S� pomys�y, aby edukacj� seksualn� i profilaktyk� przeciwko AIDS rozpoczyna� ju� w pierwszych klasach szko�y podstawowej. Wydawa� by si� mog�o, �e osoba taka jak ja powinna te propozycje jak najbardziej aprobowa�. S�dz� jednak, �e te programy nie odpowiadaj� rzeczywistym potrzebom. Po pierwsze, w�r�d uczni�w pierwszych klas szko�y podstawowej odsetek os�b aktywnych seksualnie jest mniejszy ni� 2 procenty. Po drugie, dzieci w tym wieku nie stanowi� grupy najwy�szego ryzyka, je�li idzie o mo�liwo�ci zara�enia si� AIDS. Nie mog� si� wi�c oprze� wra�eniu, �e tego typu pomys�y s� raczej odbiciem niepokoj�w doros�ych z powodu AIDS oraz aktywno�ci seksualnej m�odzie�y ni� pr�b� rzeczywistego rozwi�zania problem�w. Dzieci w szko�ach podstawowych nie potrzebuj� wychowania seksualnego. Znacznie wa�niejsza jest wiedza o zmianach, jakie zachodz� w ich organizmie. S� one dla nich absolutn� nowo�ci�, cz�sto niezrozumia�e i napawaj�ce l�kiem. Wiedza o tych zjawiskach da im poczucie bezpiecze�stwa. Wzruszaj�ce s� owacje, jakimi czasami pod koniec roku uczniowie dzi�kuj� mi za lekcje. Dzieci spontanicznie obdarzaj� zaufaniem tego, kto wspiera ich psychicznie. Wielokrotnie zwierza�y mi si� ze swoich problem�w i wielokrotnie pyta�y o rad�. Rodzice musz� wiedzie�, jak ogromne znaczenie dla ich dzieci ma �wiadomo��, �e nie s� same, �e ich rodzice s� z nimi zawsze, �e razem z nimi prze�ywaj� ich k�opoty zwi�zane z dojrzewaniem, �e s� dla nich oparciem. Je�li rodzice udziel� swojemu dziecku pomocy w sferze, kt�ra budzi w nim najwi�ksz� niepewno��, to jest w sferze fizycznych zmian zwi�zanych z pokwitaniem, na pewno �atwiej im b�dzie zrozumie� ca�� sfer� psychiczn� dorastaj�cego dziecka. Moja niech�� do dodania ostatnich rozdzia��w omawiaj�cych pozafizjologiczne aspekty �ycia seksualnego wynika�a wi�c z obawy, �e tylko na nich skupi si� uwaga rodzic�w, a rozw�j fizyczny dzieci zostanie w ko�cu pomini�ty. Zwracam si� wi�c z pro�b� do matek i ojc�w, kt�rzy b�d� czyta� t� ksi��k�, aby skoncentrowali si� jednak na jej pierwszej cz�ci. O czym nale�y pami�ta�, rozmawiaj�c ze swoim dzieckiem o "tych sprawach"? Po pierwsze, Drodzy Rodzice, pami�tajcie, �e rozpocz�cie rozmowy nale�y do was. Dzieci zwykle s� zasypywane przez swoich opieku�czych rodzic�w przer�nymi przestrogami i radami na temat wszystkich aspekt�w �ycia, pocz�wszy od od�ywiania, sko�czywszy na problemach szkolnych. Zadziwiaj�ce jest jednak, �e na tak wa�ny temat, jakim jest dojrzewanie p�ciowe, rozmawia si� tak rzadko lub wcale. Je�li was te� to dotyczy, zr�bcie wszystko, aby to zmieni�. Po drugie, jedna taka rozmowa to stanowczo za ma�o. Wasze pogaw�dki powinny by� lu�ne, przyjacielskie i improwizowane. B�dzie to lepsze ni� posadzenie c�rki czy syna na kanapie (jak skaza�ca) i powa�ny wyk�ad "na te tematy". Nie musicie wcale ukrywa� waszego zak�opotania przed dzie�mi. Zw�aszcza onanizm jest tematem kr�puj�cym rozm�wc�w. Dobrze jest roz�adowa� napi�cie. Opowiedzcie dzieciom, jak wasi rodzice przeprowadzali z wami podobne rozmowy, jak byli wtedy zak�opotani i jak dobrze ich teraz sami rozumiecie. Odradzamy zbyt szkolny charakter takiej rozmowy, zadawanie pyta� do lektury i odpowiedzi z ksi��k� w r�ku. Mo�e lepiej zacz�� tak: "Pami�tam, jak by�am w twoim wieku i po raz pierwszy zobaczy�am jakie� w�oski w okolicy �onowej. By�am tym strasznie zaskoczona i przestraszona". Opowiadaj�c o w�asnych odczuciach z tamtego okresu, wykazujesz, �e te� to kiedy� przesz�a�, �e dobrze rozumiesz, co teraz czuje twoje dziecko, i �e te wszystkie sprawy nie s� takie straszne. R�wnie wa�ne jest, �e przestajecie wtedy by� wszystkowiedz�cymi rodzicami i wasze dziecko przekonuje si�, i� s� rzeczy, kt�rych mo�ecie nauczy� si� razem. Pisz�c dwa ostatnie rozdzia�y, mia�am jeszcze jeden wa�ny problem. Jak ju� wspomnia�am, ksi��ka jest przeznaczona w zasadzie dla czytelniczek od dziewi�ciu do pi�tnastu lat. To do�� du�y przedzia� i to, co mog�oby si� wyda� ciekawe jednym, inne b�dzie nudzi�. Je�li tak si� wam zdarzy, omi�cie t� cz��, kt�ra was nu�y. Informacje o antykoncepcji zawarte w jednym z rozdzia��w mog� si� okaza� niewystarczaj�ce dla starszych dziewcz�t. Moim zamiarem by�o jednak nie napisanie podr�cznika o antykoncepcji, ale tylko og�lne zarysowanie problemu i ewentualne wyja�nienie mylnych poj��. Niekt�rzy rodzice uwa�aj�, �e zbyt wczesny dost�p do informacji o �rodkach antykoncepcyjnych mo�e zach�ci� ich dzieci do zbyt wczesnego rozpocz�cia �ycia p�ciowego. Jest to b��dne rozumowanie. M�odzie� cz�ciej rozpoczyna wsp�ycie, zanim dowie si� czegokolwiek o �rodkach antykoncepcyjnych. Dowodem jest wcale niema�a liczba nastolatek, kt�re zasz�y w ci���. Rozmowa o �rodkach antykoncepcyjnych dopiero w momencie, kiedy c�rka ju� umawia si� na randki, jest odbierane jako pewnego rodzaju przyzwolenie na rozpocz�cie wsp�ycia. Co� w rodzaju: "Je�li ju� musicie to robi�, zabezpiecz si� przynajmniej, �eby�my nie mieli k�opotu". Uwa�am, �e znacznie lepiej jest porozmawia� na ten temat jeszcze przed pojawieniem si� tego problemu. To samo dotyczy sprawy AIDS. Dla m�odszych czytelniczek nasze informacje b�d� zupe�nie wystarczaj�ce. Starsze dziewcz�ta powinny si�gn�� po jeszcze inne �r�d�a. Ksi��ka porusza tak�e r�ne kontrowersyjne zagadnienia, takie jak na przyk�ad masturbacja, przerywanie ci��y, seks przedma��e�ski. Stara�am si� przedstawia� zawsze r�ne punkty widzenia w jak najbardziej obiektywny spos�b. Mam nadziej�, �e uda�o mi si� uszanowa� przekonania religijne i moralne wszystkich rodzic�w. Chcia�am jednak przekaza� tak�e opinie ludzi inaczej my�l�cych. Na pewno moje prywatne pogl�dy r�wnie� mia�y wp�yw na uj�cie niekt�rych spraw. Je�li nie zgadzacie si� z jakim� zagadnieniem tu przedstawionym, b�dzie to dobr� okazj� do rozmowy na temat waszego punktu widzenia, odmiennego od zaprezentowanego w ksi��ce. Pozostaj� z nadziej�, �e ksi��ka ta pozwoli wam zbli�y� si� do waszych dzieci, nawi�za� z nimi lepszy kontakt. By�o to moim celem i pragnieniem. 1. Dojrzewanie Okres dojrzewania jest szczeg�lny w �yciu ka�dej kobiety, kiedy powstaje i rozwija si� wszystko to, co sk�ada si� na jej kobieco��. Cia�o dziewczynki ulega wielu zmianom: gwa�townie, wr�cz skokowo ro�nie wzwy�, zaokr�glaj� si� biodra, coraz widoczniejsze s� piersi. Pojawia si� ow�osienie �onowe i pod pachami. Sk�ra zaczyna wydziela� nowe, dotychczas nieznane substancje, kt�re nadaj� ka�demu cz�owiekowi inny, swoisty zapach. Oczywi�cie zmianom zewn�trznym, �atwo zauwa�alnym go�ym okiem, towarzysz� zmiany wewn�trz organizmu. I jedne, i drugie nie zachodz� z dnia na dzie�. Dojrzewanie to proces powolny, mo�e trwa� wiele miesi�cy, a nawet lat. Mo�e si� zacz�� ju� w wieku o�miu lat albo nie wyst�pi� do szesnastego roku �ycia. Bez wzgl�du jednak na to, kiedy zacznie si� twoje dojrzewanie, na pewno b�dziesz mia�a wiele w�tpliwo�ci i zechcesz jak najwi�cej dowiedzie� si� o procesach zachodz�cych w twoim organizmie. Mamy nadziej�, �e ksi��ka ta pomo�e ci je zrozumie�. Napisa�am j� wsp�lnie z moj� c�rk� Are�. W toku pracy nad ksi��k� prowadzi�y�my wiele rozm�w z naukowcami, lekarzami, studiowa�y�my powa�ne medyczne podr�czniki. Ale r�wnie wa�nym �r�d�em wiedzy dla nas by�y rozmowy z matkami i c�rkami. Stara�y�my si� pozna� ich do�wiadczenia zwi�zane z dojrzewaniem, dowiedzie� si�, jak przebiega�o to w ich przypadku i jakie wtedy pojawia�y si� problemy. Powstanie tej ksi��ki w du�ej mierze jest tak�e zas�ug� dzieci ze szko�y w Pasadenie w Kalifornii, gdzie raz w tygodniu prowadz� lekcj� na temat dojrzewania. Do szko�y tej chodzi�a Area. Dzieci z mojej klasy, a tak�e ich rodzice zadawali wiele pyta�, dzielili si� ch�tnie swoimi do�wiadczeniami, i to bardzo pomog�o mi w pracy nad ksi��k�. Pierwsz� lekcj� na temat dojrzewania na og� po�wi�ca si� zagadnieniu powstawania �ycia, czyli: sk�d si� bior� dzieci? Uwa�am, �e jest to dobry punkt wyj�cia w nauczaniu tego przedmiotu, poniewa� wszystkie zmiany zachodz�ce podczas dojrzewania przygotowuj� nas w�a�nie do przekazania �ycia naszemu przysz�emu potomstwu, czyli do stania si� rodzicami. Oczywi�cie rozmowy na taki temat z grup� kilku- czy kilkunastolatk�w na og� wywo�uj� chichoty i �arty, poniewa� wi��� si� ze spraw� seksu, a jak �atwo zauwa�y�, ta tematyka wywo�uje r�ne emocje. Jedni czuj� si� zak�opotani, inni reaguj� �miechem, dla jeszcze innych jest to temat tabu. S�owo "seks" ma wiele r�nych znacze�. Podstawowe to "p�e�" i s�u�y do okre�lenia r�nic w budowie m�czyzny i kobiety. Ich r�nic jest wiele, ale najwa�niejsz� i najbardziej widoczn� jest to, �e m�czyzna ma cz�onek i worek mosznowy, a kobieta srom i pochw�. Wymienione cz�ci cia�a w medycynie nosz� nazw� organ�w p�ciowych i decyduj� o tym, czy mamy do czynienia z osobnikiem p�ci m�skiej, czy �e�skiej. "Seks" ma te� inne znaczenie. Istnieje okre�lenie "uprawia� seks", co znaczy odbywa� stosunki p�ciowe z partnerem p�ci przeciwnej (jest to wprowadzenie cz�onka do pochwy). M�wi�c o kontaktach seksualnych mi�dzy dwojgiem ludzi mamy na my�li nie tylko odbywanie stosunku p�ciowego, ale tak�e samo dotykanie i pieszczenie narz�d�w p�ciowych. Jeszcze inne zjawisko zwi�zane z t� sfer�, okre�lane mianem fantazji seksualnych, odnosi si� do marze� o kontaktach erotycznych z drug� osob�. Narz�dy p�ciowe s� najintymniejsz� cz�ci� naszego cia�a. Zwykle przykrywamy je ubraniem i nie stanowi� przedmiotu naszych codziennych rozm�w. Tym bardziej uprawianie seksu, nasze kontakty i fantazje seksualne s� r�wnie� szalenie intymn� sfer� naszego �ycia, kt�r� nie chcemy si� z nikim postronnym dzieli�. Dlatego, gdy po raz pierwszy wchodz� do klasy i zaczynam opowiada� o cz�onku, pochwie i uprawianiu seksu, to oczywi�cie pierwsz� reakcj� jest konsternacja pokrywana u�mieszkami czy �artami. Mo�ecie sobie wyobrazi�, co prze�ywa�a moja biedna c�rka, kiedy jej mama przychodzi�a do szko�y i m�wi�a o "tych" rzeczach. Zanim podj�am decyzj�, �e b�d� uczy� w jej szkole, rozmawia�am z Are�, czy nie ma nic przeciwko temu. Nie by�a uszcz�liwiona tym pomys�em, ale go w ko�cu zaakceptowa�a. Pocz�tkowo nie chcia�a chodzi� na te lekcje. Z czasem moje zaj�cia zacz�y si� cieszy� du�� popularno�ci� i gdy koledzy opowiadali jej swoje wra�enia, �e te lekcje s� bardzo ciekawe i �e je polubili, powoli sama zacz�a na nie ucz�szcza�. Cho� wi�kszo�� omawianych problem�w pozna�a ju� wcze�niej w domu. Poniewa� wiedzia�am, �e pierwsz� reakcj� nastolatk�w na poruszenie "tych" temat�w musi by� chichot i g�upie dowcipy, postanowi�am uprzedzi� wypadki i pozwoli� im odreagowa�, umy�lnie wywo�uj�c tak� atmosfer�. Przynios�am wi�c na pierwsz� lekcj� fotokopie schemat�w, kt�re w naszej ksi��ce zamieszczone s� jako rysunek 1 i poprosi�am o pokolorowanie ich niebieskimi i czerwonymi kredkami. Organy p�ciowe Rysunek 1 przedstawia m�skie i �e�skie organy p�ciowe os�b doros�ych, nazywane r�wnie� narz�dami p�ciowymi lub genitaliami. Ka�dy z nas ma narz�dy p�ciowe i s� one umiejscowione wewn�trz i na zewn�trz cia�a. Podczas dojrzewania zmienia si� ich kszta�t i wielko��. Rys. 1. Narz�dy p�ciowe M�skie narz�dy p�ciowe: penis (trzon, �o��d�), cewka moczowa, ow�osienie �onowe, moszna, odbyt. �e�skie narz�dy p�ciowe: wzg�rek �onowy, ow�osienie �onowe, �echtaczka, cewka moczowa, wej�cie do pochwy, wargi sromowe mniejsze, wargi sromowe wi�ksze, odbyt. Zacznijmy nasz opis od m�skich narz�d�w p�ciowych. Na zewn�trz cia�a sk�adaj� si� one z dw�ch cz�ci, kt�rych naukowe nazwy brzmi�: penis lub pr�cie i moszna. Gdy rozda�am w klasie ilustracje i m�wi�am o penisie i mosznie, dzieciaki zachowywa�y si� jak oszala�e, chichota�y, szturcha�y si�, dowcipkowa�y. Stara�am si� nie zwraca� na nie uwagi i kontynuowa�am sw�j wyk�ad: "Penis sk�ada si� z dw�ch cz�ci: trzonu i �o��dzi. Znajd�cie trzon i pokolorujcie go na niebiesko". Mimo og�lnego rozbawienia wszyscy wzi�li si� jednak do pracy. Je�li w waszym przypadku jest to mo�liwe, zr�bcie podobnie. (Oczywi�cie pod warunkiem, �e nie jest to ksi��ka czyja� lub wypo�yczona z biblioteki). Kiedy ju� sobie poradzili z tym zaj�ciem, zwr�ci�am ich uwag� na ma�� szpark� na czubku cz�onka, kt�r� nazywamy wyj�ciem cewki moczowej i przez kt�r� mocz wydostaje si� na zewn�trz. Poprosi�am o pomalowanie jej na czerwono, a �o��d� w czerwono-niebieskie pasy (kolory nie s� tu wa�ne, istotne jest natomiast, aby mo�na by�o �atwo wyodr�bni� poszczeg�lne cz�ci). Nast�pnie poleci�am, by moszn� pokryli czerwonymi i niebieskimi kropkami. Pokolorowana w ten spos�b ca�o�� da�a efekt raczej komiczny, co wywo�a�o salw� �miechu. Wewn�trz worka mosznowego znajduj� si� dwa j�dra o owalnym kszta�cie. Nie wida� ich na naszym rysunku, ale wspominam o nich ju� teraz, �eby podkre�li� wielk� rol�, jak� odgrywaj� w procesie rozmna�ania. Obszerniej o nich napisz� nieco dalej. Nast�pnym zadaniem dla dzieci by�o pokolorowanie ow�osienia �onowego, to znaczy g�stych, poskr�canych w�osk�w rosn�cych w okolicy narz�d�w rodnych. Na koniec poprosi�am o pokolorowanie odbytu. Jest to otw�r, przez kt�ry wydalamy nie strawione cz�ci pokarmu. Nie jest to �aden narz�d p�ciowy, ale znajduje si� w pobli�u organ�w p�ciowych, dlatego o nim wspominam w tym miejscu. Kolorowanie rysunk�w przedstawiaj�cych organy p�ciowe odgrywa podw�jn� rol�. Po pierwsze, wprowadza element zabawy, co roz�adowuje emocje zwi�zane z tym tematem. Po drugie, u�atwia dzieciom zapami�tanie nazw poszczeg�lnych narz�d�w. Gdy uczniowie ogranicz� si� do obejrzenia rysunk�w z podpisami, nawet bardzo czytelnymi i przyst�pnymi, w g�owach ich powstanie zam�t. Gdy jednak sp�dz� kilka minut na kolorowaniu, zwr�c� wi�cej uwagi na kolorowane szczeg�y, na to, czy maluj� rysunek cz�onka, czy moszny, i �atwiej te nazwy zapami�tuj�. Warto podj�� taki wysi�ek, bo s� to organy bardzo wa�ne dla funkcjonowania naszego organizmu. Je�li wi�c egzemplarz ksi��ki ze schematami potrzebnymi do nauczania nie nale�y do was, postarajcie si� o fotokopie i na nich wykonajcie podobne �wiczenia. Ludzie na og� w potocznym j�zyku nie u�ywaj� naukowych nazw narz�d�w p�ciowych. Podczas kolorowania rysunk�w spr�bowali�my sporz�dzi� list� okre�le�, kt�rymi nazywamy cz�onek, moszn� i j�dra. Uzyskali�my imponuj�cy zbi�r. Wyra�enia �argonowe okre�laj�ce penis to: cz�onek, kutas, fiut, interes, pa�a, kapucyn, ko�, ma�y, wa�ek, rura, siusiak. Okre�lenia moszny i j�der to: jaja, diamenty, ba�ki, szklanki. Osobi�cie nie mam nic przeciwko �argonowym wyra�eniom, ale musicie pami�ta�, �e jest wielu ludzi, kt�rzy czuj� si� ura�eni, gdy kto� w ich towarzystwie u�ywa podobnych okre�le�. Po pokolorowaniu m�skich narz�d�w p�ciowych przysz�a kolej na �e�skie. Cz�sto okre�la si� je mianem sromu, kt�ry sk�ada si� z kilku cz�ci. Zacznijmy od pomalowania na niebiesko mi�sistego pag�rka, zwanego wzg�rkiem �onowym, oraz pokrywaj�cego go ow�osienia. Poni�ej wzg�rka znajduj� si� dwa fa�dy czyli wargi sromowe wi�ksze (zewn�trzne). Pomaluj je w czerwone paski. Mi�dzy wargami wi�kszymi znajduj� si� wargi sromowe mniejsze (wewn�trzne), kt�re mo�esz pomalowa� w niebieskie paski. Wargi mniejsze ��cz� si� z sob� na g�rze tworz�c ma�y, guzikowaty organ zwany �echtaczk�. Pokoloruj j� na czerwono. Poni�ej �echtaczki, mi�dzy wargami mniejszymi, znajduje si� uj�cie cewki moczowej, przez kt�r� wydalany jest mocz. Mo�esz zakre�li� j� na niebiesko. Poni�ej jest jeszcze jeden otw�r - uj�cie pochwy, narz�du znajduj�cego si� wewn�trz cia�a kobiety. Uj�cie pochwy mo�ecie pokolorowa�, jak chcecie: na niebiesko, czerwono, w paski, kropki itd. Pozosta� nam tylko odbyt. Sama wybierz kolor, jakim chcesz go pomalowa�. Jeszcze przed zako�czeniem naszego �wiczenia zosta� osi�gni�ty cel, jaki mu stawia�am - uczniowie pozbyli si� zak�opotania zwi�zanego z rozmow� na ten temat i jednocze�nie poznali budow� narz�d�w p�ciowych, co w du�ym stopniu u�atwia zrozumienie, jak m�czyzna i kobieta "robi�" dzieci. Stosunek seksualny Na pocz�tku rozmowy na temat stosunku p�ciowego pojawiaj� si� zazwyczaj dwa pytania. Pierwsze to: w jaki spos�b cz�onek mo�e si� dosta� do pochwy? Wyja�niam wtedy, �e cz�onek przed stosunkiem nabiera sztywno�ci, twardnieje i odstaje od cia�a m�czyzny. Zjawisko to nazywamy erekcj�, a nast�puje ona wtedy, gdy m�czyzna jest podniecony, gdy uprawia seks i jeszcze w kilku innych przypadkach, ale szerzej na ten temat pisz� w rozdziale pod tytu�em "Dojrzewanie ch�opc�w". Erekcja jest wynikiem wype�nienia si� g�bczastej tkanki cz�onka krwi�. Wygl�da to tak, jakby w �rodku by�a nie g�bczasta tkanka, lecz twarda ko��. W wyniku erekcji cz�onek jest przygotowany, aby wsun�� si� do pochwy. Nie jest ona zbyt obszerna, ale poniewa� jest bardzo elastyczna, wsuni�cie nie napotyka �adnych trudno�ci. Drugie pytanie zadawane przez uczni�w to: dlaczego w�a�ciwie ludzie chc� mie� ze sob� stosunki seksualne? Przyczyn jest bardzo wiele. Jest to spos�b, �eby by� blisko z drugim cz�owiekiem. Daje to te� wiele przyjemno�ci, bo te sfery s� bogato unerwione i przy dotykaniu oraz pieszczotach wysy�aj� impulsy do o�rodk�w nerwowych w m�zgu. Gdy s� stymulowane, odczuwamy du�� przyjemno��, rozkosz. Ludzie maj� ze sob� stosunki p�ciowe tak�e wtedy, kiedy chc� mie� dziecko. Oczywi�cie nie ka�dy stosunek mo�e w efekcie przynie�� pocz�cie dziecka. Dzieje si� tak tylko czasami. Rozmna�anie Aby pocz�o si� dziecko, potrzebny jest zarodek pochodz�cy z cia�a kobiety, zwany kom�rk� jajow�, i nasienie pochodz�ce z cia�a m�czyzny, zwane plemnikiem. Plemniki wytwarzane s� przez j�dra, dwa organy o owalnym kszta�cie, znajduj�ce si� w mosznie. Podczas stosunku zazwyczaj dochodzi do wytrysku, to znaczy mi�nie cz�onka kurcz� si� i plemniki ze sperm� zostaj� z j�der wypompowane na zewn�trz, przep�ywaj�c przez cewk� moczow�, to jest pusty kanalik znajduj�cy si� wewn�trz pr�cia (rys. 2). Sperma to bia�y p�yn o konsystencji g�stej �mietany b�d� galarety. Podczas ejakulacji (wytrysku spermy na zewn�trz) wydostaje si� za ka�dym razem niewielka ilo�� spermy. Jej obj�to�� mo�na przyr�wna� do �y�eczki od herbaty. W p�ynie tym, zwanym r�wnie� nasieniem, znajduj� si� miliony mikroskopijnych plemnik�w. Rys. 2. Przekr�j poprzeczny penisa i moszny (Je�li przetniecie jab�ko na p�, zobaczycie w �rodku pestki i komor� nasienn�. Jest to przekr�j poprzeczny.) Opis poni�ej przedstawia poprzeczny przekr�j cz�onka i moszny. Elementy budowy: penis, cewka moczowa, j�dra wewn�trz worka mosznowego. Sperma jest produkowana przez j�dra. W czasie wytrysku przep�ywa przez pr�cie i wydostaje si� na zewn�trz. Po wydostaniu si� na zewn�trz plemniki zaczynaj� si� przemieszcza� w g��b pochwy, aby nast�pnie przedosta� si� przez ma�y otw�r w g��bi pochwy do macicy (patrz rys. 3). Jest to pusty w �rodku organ, kt�ry u doros�ej kobiety nie przekracza rozmiaru zaci�ni�tej pi�ci. Grube i mi�siste �cianki macicy s� jednak tak elastyczne, �e mog� si� rozci�ga�, wielokrotnie przekraczaj�c jej pierwotny rozmiar (podobnie jak balon). Ta wyj�tkowa zdolno�� rozci�gania si� jest macicy bardzo potrzebna, bo to w�a�nie w niej rozwija si� dziecko (na tym etapie jest ono nazywane p�odem). Rys. 3. Wewn�trzne narz�dy rodne kobiety Elementy budowy: jajniki, jajowody, macica, pochwa. Cz�� plemnik�w przedostaje si� z macicy do jajowod�w. Reszta powraca do pochwy, gdzie ��czy si� z plemnikami, kt�re by�y w niej ca�y czas, po czym wydostaje si� na zewn�trz. W ciele kobiety produkowane s� kom�rki, kt�re odgrywaj� tak� sam� rol� jak nasienie u m�czyzny. Nosz� nazw� jajeczek (lub jaj) i dojrzewaj� w dw�ch niedu�ych organach, nazywanych jajnikami. Organizm m�odej kobiety wytwarza dojrza�e jajo raz w miesi�cu. Gdy jest w pe�ni dojrza�e, opuszcza jajnik, trafia do jajowodu i tam zaczyna przesuwa� si� w kierunku macicy. Je�li w momencie opuszczenia jajnika przez dojrza�e jajeczko dojdzie do stosunku p�ciowego, jest bardzo prawdopodobne, �e jajeczko i plemnik spotkaj� si� na wsp�lnej drodze, wewn�trz jajowodu. W razie takiego spotkania plemnik przebija zewn�trzn� pow�ok� jajeczka i dostaje si� do wewn�trz. Dochodzi wtedy do zap�odnienia. Tak nazywamy po��czenie si� plemnika z jajem. W wi�kszo�ci przypadk�w jajo przep�ywaj�ce przez jajow�d nie napotyka plemnik�w i po jakim� czasie ulega rozk�adowi. Gdy jednak nast�puje zap�odnienie, jajo nie rozk�ada si�, lecz zagnie�d�a w macicy i tam pozostaje przez dziewi�� miesi�cy. Jest to czas potrzebny, by rozwin�� si� p��d (patrz rys. 4). Rys. 4. Etapy ci��y Zap�odnione jajeczko umiejscawia si� wewn�trz macicy i w ci�gu dziewi�ciu miesi�cy rozwija si�, a� osi�gnie posta� dziecka. Miesi�czka (menstruacja) Wewn�trzne �cianki macicy s� wy�cielone specjaln� b�on�. Co miesi�c, gdy jajo dojrzewa w jajniku, ta b�ona przygotowuje si� na ewentualne przyj�cie zap�odnionego jaja. Grubieje i zapewnia nowe sposoby dostarczenia krwi, poniewa� jaju umiejscowionemu w macicy potrzeba b�dzie bardzo du�o �wie�ej krwi, bogatej w sk�adniki od�ywcze, umo�liwiaj�ce wzrost jaja, a nast�pnie rozw�j dziecka. Te nowe naczynia krwiono�ne s� otoczone g�bczastym nab�onkiem, koniecznym do rozwoju p�odu. Je�li jajo nie zostanie zap�odnione, b�ona wy�cie�aj�ca �cianki macicy b�dzie zb�dna. Mniej wi�cej w tydzie� po roz�o�eniu si� nie zap�odnionego jajeczka macica zaczyna pozbywa� si� niepotrzebnej b�ony. G�bczasta, wype�niona krwi� tkanka p�ka i odrywa si� od �cianek macicy. Zbiera si� na jej dnie i przez pochw� w postaci krwi wyp�ywa na zewn�trz (rys. 5). Rys. 5. Przekr�j poprzeczny macicy 1. Co miesi�c, gdy jajeczko dojrzewa w jajniku, nab�onek wy�cie�aj�cy macic� zaczyna si� zmienia�, staje si� grubszy 2. i grubszy. 3. Gdy jajo nie zostanie zap�odnione, nab�onek p�ka i przez pochw� w postaci krwi wydostaje si� na zewn�trz. Pozbywanie si� przez macic� g�bczastej, wype�nionej krwi� b�ony nosi nazw� menstruacji, czyli miesi�czki. Gdy nab�onek razem z krwi� wydalany jest na zewn�trz, m�wimy, �e kobieta miesi�czkuje lub, innymi s�owy, ma okres. Ilo�� krwi, jaka wydostaje si� na zewn�trz podczas miesi�czki, jest bardzo r�na. Czasem jest to obj�to�� r�wna kilku �y�eczkom od herbaty, a czasem mo�e przekroczy� nawet zawarto�� du�ej fili�anki. Oczywi�cie ta krew nie wyp�ywa strumieniem w ci�gu paru chwil, ale s�czy si� kilka dni, tydzie�, a nawet d�u�ej. Ustaje dopiero wtedy, gdy ca�a menstruacyjna krew wydostanie si� na zewn�trz. Prawie natychmiast po zako�czeniu krwawienia macica zaczyna wytwarza� nowy nab�onek dla nowego dojrza�ego jaja. Je�li nie zostanie ono zap�odnione, nast�pi ponowne z�uszczenie nab�onka i kolejna miesi�czka. Na og� odst�p mi�dzy kolejnymi menstruacjami wynosi miesi�c. U wi�kszo�ci dziewcz�t pierwsza miesi�czka pojawia si� mi�dzy �smym a szesnastym rokiem �ycia, ale oczywi�cie nie jest �adnym odst�pstwem od normy, je�li pojawi si� nieco wcze�niej lub nieco p�niej. W nast�pnych rozdzia�ach znajdziecie dok�adniejszy opis procesu miesi�czkowania, pierwszej miesi�czki i innych zjawisk zachodz�cych w okresie dojrzewania. My�l�, �e podobnie jak uczniowie z mojej klasy, b�dziecie mia�y wiele pyta� dotycz�cych tych problem�w. Wszystko, czego kiedykolwiek chcieli�cie si� dowiedzie�... S� pytania, kt�re nie�atwo zada�. Czujemy skr�powanie lub wydaje si� nam, �e nasze pytania s� po prostu g�upie. Je�li kiedykolwiek mieli�cie podobne odczucia, to nie jeste�cie w nich osamotnieni. W klasach, w kt�rych ucz�, bawimy si� w gr�: "Wszystko, o co kiedykolwiek chcia�e� si� zapyta� w zwi�zku z seksem, ale by�e� na to zbyt nie�mia�y". Odbywa si� to w ten spos�b, �e na pocz�tku ka�dej lekcji rozdaj� kartki papieru, na kt�rych uczniowie pisz� swoje pytania, a potem wrzucaj� je do zamkni�tej skrzynki. Oczywi�cie nie musz� si� podpisywa� pod swoimi pytaniami, a ponadto zwracam uwag�, aby nikt pr�cz mnie nie mia� do nich dost�pu i nie m�g� rozpozna� kolegi po charakterze pisma. Skrzynka jest �atwo dost�pna i mo�na do niej wrzuca� pytania przez ca�y tydzie�. Pod koniec ka�dej mojej lekcji czytam je na g�os i usi�uj� odpowiedzie� najlepiej jak potrafi�. Pisz�c t� ksi��k� stara�am si� udzieli� odpowiedzi na wszystkie pytania, jakie pojawi�y si� w naszej grze. Gdyby jednak po przeczytaniu jej okaza�o si�, �e pewne sprawy s� dla was nadal niejasne, popro�cie mam�, tat�, nauczyciela czy jakiegokolwiek doros�ego, aby pom�g� wam znale�� odpowied� na dr�cz�ce was pytania. Czytaj�c t� ksi��k� Mo�ecie przeczyta� nasz� ksi��k� z rodzicami, przyjaci�mi albo sami. Mo�ecie j� czyta� od pocz�tku do ko�ca albo wybiera� poszczeg�lne, bardziej interesuj�ce was rozdzia�y. Jakkolwiek jednak b�dziecie j� czyta�, mam nadziej�, �e b�dzie to dla was przyjemna lektura i �e nauczycie si� przy niej tak wiele, jak ja pisz�c j�. 2. Zmiany kszta�t�w i rozmiar�w Je�li twoje d�insy, kt�re kupi�a� ledwie kilka miesi�cy temu, si�gaj� ju� tylko do kostek, a nowiute�kie buty nagle okazuj� si� za ma�e, to prawdopodobnie zacz�� si� tw�j okres dojrzewania. W praktyce oznacza to, �e twoje cia�o zaczyna rosn�� i dojrzewa� szybciej ni� dot�d. Gwa�towny wzrost Gwa�towny wzrost w pocz�tkowej fazie okresu dojrzewania mo�na okre�li� jako "eksplozja zmian". Wyst�puje on w r�nym wieku i w r�nym nat�eniu, u ka�dej dziewczynki inaczej. Najcz�ciej zaczyna si� przed pojawieniem si� pierwszych �lad�w ow�osienia �onowego i zanim zacznie si� rozwija� biust. Od drugiego roku �ycia a� do pocz�tku okresu dojrzewania przeci�tna dziewczynka ro�nie oko�o 5 centymetr�w w ci�gu roku. Gdy zacznie si� rozwija�, mo�e rosn�� dwa razy szybciej ni� dot�d, czyli oko�o 10 centymetr�w w ci�gu roku. M�wi�c tu o przeci�tnej dziewczynce, nie mamy oczywi�cie na my�li wszystkich, a to znaczy, �e ty mo�esz rosn�� szybciej lub wolniej ni� ona. Ten gwa�towny wzrost trwa na og� nieca�y rok, potem zn�w przebiega spokojniej. Zanim pojawi si� twoja pierwsza miesi�czka, wr�ci on do normy w przybli�eniu od 2,5 do 5 centymetr�w w ci�gu roku. Wi�kszo�� dziewcz�t osi�ga sw�j dojrza�y wzrost w ci�gu roku do trzech lat od pojawienia si� pierwszej menstruacji. Ch�opcy r�wnie� przechodz� okres intensywnego wzrostu, ale zazwyczaj jest on sp�niony o kilka lat w stosunku do ich r�wie�nic. To w�a�nie dlatego dziewczynki maj�c jedena�cie-dwana�cie lat s� cz�sto wy�sze od ch�opc�w w tym samym wieku. Ale po kilku latach, gdy ch�opcy wchodz� w okres dojrzewania, szybko przerastaj� swoje r�wie�nice. Oczywi�cie przez jaki� czas niekt�re nastolatki mog� by� wy�sze od wi�kszo�ci ch�opc�w. Jednak�e cz�sto dziewczynka, kt�ra maj�c jedena�cie-dwana�cie lat jest znacznie wy�sza od swojego r�wie�nika, zanim osi�gnie wiek trzynastu-czternastu lat, spostrzega, �e jej kolega zaczyna j� przerasta�. W okresie dojrzewania, gdy ro�niesz, twoje ko�ci oczywi�cie tak�e si� wyd�u�aj�, ale nie ca�y uk�ad kostny ro�nie w tym samym czasie. Zwykle nogi i r�ce rosn� szybciej ni� kr�gos�up, dlatego zauwa�asz, �e s� one nieproporcjonalne, to znaczy d�u�sze w stosunku do tu�owia ni� by�y w dzieci�stwie lub b�d�, gdy doro�niesz. Ko�ci st�p r�wnie� szybciej rosn� ni� inne ko�ci. Twoje stopy osi�gn� wi�c doros�y rozmiar, zanim ty dojdziesz do swojego dojrza�ego wzrostu. To bardzo martwi�o niekt�re dziewczyny, z kt�rymi rozmawia�y�my. Jedna z nich opowiada: |W wieku jedenastu lat mia�am nieco wi�cej ni� 150 centymetr�w, ale nosi�am ju� buty numer 8. My�la�am wtedy: "O nie! je�li moje stopy nie przestan� rosn��, za chwil� b�d� chyba gigantyczne!" Teraz mam szesna�cie lat i 160 centymetr�w wzrostu, a moje stopy nie s� ani troch� wi�ksze. Ci�gle nosz� �semk�. Us�yszawszy t� wypowied�, inna dziewczyna o�wiadczy�a: |Ciesz� si�, �e to s�ysz�. Nosz� buty numer 8 i p� a mam dopiero dwana�cie lat i 160 centymetr�w wzrostu. Ci�gle mi wszyscy dokuczaj� z powodu moich wielkich st�p. Kiedy ostatnio kupowa�am tenis�wki, sprzedawca za�artowa�, �e je�li nie przestan� mi rosn�� nogi, to b�d� nosi� pude�ka po butach. Udawa�am, �e doceniam dowcip, ale wcale nie by�o mi do �miechu. Co b�dzie, je�li naprawd� b�d� ros�y i ros�y? Zmiany kszta�t�w Podczas dojrzewania tak�e twoja twarz ulega zmianom. Jej dolna cz�� wyd�u�a si�, a ca�o�� staje si� pe�niejsza. Zmieniaj� si� te� proporcje i kszta�ty sylwetki. Poszerzaj� si� biodra, tkanka t�uszczowa zaczyna pokrywa� uda, po�ladki i biodra, a to powoduje zaokr�glenie sylwetki (patrz rys. 6). Twoje piersi, tak�e dzi�ki tkance t�uszczowej, staj� si� pe�niejsze i kr�glejsze (szczeg�owe om�wienie tego tematu w rozdziale 4). Rys. 6. Dziewcz�ta w okresie dojrzewania W tym czasie biodra poszerzaj� si�. Pojawia si� tkanka t�uszczowa wok� bioder, po�ladk�w i ud, zaokr�glaj�c kszta�ty. Zaczynaj� si� rozwija� piersi i pojawiaj� si� pierwsze oznaki ow�osienia w okolicy �onowej i pod pachami. Zaakceptuj swoj� now� sylwetk� Cia�o ka�dego cz�owieka jest niepowtarzalne. S� wi�c ludzie niscy i wysocy, szczupli i t�dzy, drobni i pot�ni, pulchni i "ko�ci�ci". Oczywi�cie, mo�na do pewnego stopnia zmieni� sw�j wygl�d przez zastosowanie diety i uprawianie sportu. Je�li jeste� zbyt szczup�a, mo�esz przybra� na wadze, je�li zbyt pulchna, mo�esz, dzi�ki diecie, zrzuci� zb�dne kilogramy. Wykonuj�c odpowiednie �wiczenia na okre�lone grupy mi�ni, mo�esz wp�yn�� na ich kszta�t. Ale musisz wiedzie�, �e masz zakodowany genetycznie pewien typ budowy. Bez wzgl�du na to, jak ma�o lub jak du�o b�dziesz jada� i jakie rodzaje �wicze� wykonywa�, nie przebudujesz ca�kowicie swojego cia�a. Je�li nie podoba ci si� twoje cia�o, bo jest zbyt du�e lub zbyt drobne, dobrze ci zrobi rozmowa z lekarzem. Okre�li on rodzaj diety i �wicze�, jakie pomog� ci zyska� lub straci� na wadze. A je�li nie wiesz, czy twoja waga jest prawid�owa przy twoim wzro�cie i typie budowy, lekarz pomo�e ci okre�li�, co jest twoim zmartwieniem: nadwaga, niedowaga czy te� mo�e ca�kiem co� innego. Je�li ci� to nie zadowoli, spr�buj zastanowi� si�, jakie s� �r�d�a twojej frustracji? By�oby cudownie, gdyby�my nie musieli ci�gle por�wnywa� si� z innymi i patrz�c na siebie mogli powiedzie� "Hej! nie�le wygl�dam!" Ale �yjemy w �wiecie, kt�rego podstaw� jest bezustanna konkurencja mi�dzy lud�mi, przedsi�biorstwami, a nawet krajami. Ci�gle por�wnujemy si� z innymi i konkurujemy, kto jest "najlepszy". Ale kto ma decydowa� o tym, co jest najlepsze? Idea� kobiecej urody i to, co ka�dy z nas rozumie przez "atrakcyjno��", ukszta�towa�y zdj�cia pi�knych pa� w kolorowych magazynach, kino, telewizja i reklamy. Wsp�czesna, idealnie pi�kna dziewczyna to szczup�a, wysoka blondynka o b��kitnych oczach, jasnej cerze, r�owych policzkach bez pieg�w i pryszczy. Musi mie� koniecznie p�aski brzuch, szczup�� tali�, du�y biust i d�ugie nogi, okr�g�e biodra oczywi�cie bez �ladu ow�osienia zar�wno na nich jak i pod pachami. Same wiecie, �e niewiele kobiet tak wygl�da. Nie wszyscy mo�emy mie� blond w�osy, jasn� cer� i b��kitne oczy. I nie wszystkie kobiety maj� du�y biust i w�sk� tali�. Jeste�my lud�mi w liczbie mnogiej, dlatego ka�dy z nas wygl�da inaczej. Lecz je�li ci�gle jeste�my bombardowane wizerunkami owych pi�kno�ci, to w ko�cu zaczniemy si� zastanawia�, czy na pewno z nami jest wszystko w porz�dku, skoro wygl�damy inaczej. Prowadzi to w konsekwencji do kompleks�w. Jest wielu ludzi, kt�rzy s� tak sfrustrowani swoim wygl�dem, �e wydaj� miliony dolar�w rocznie na fryzjer�w, kosmetyczki, przedziwne diety, depilatory, skomplikowane �wiczenia gimnastyczne, kt�re pomog� sp�aszczy� brzuch, zw�zi� tali�, poprawi� biust itd., itd. Nie cofn� si� nawet przed operacj� chirurgiczn�, by cho� troch� zbli�y� si� do idea�u. Bezkrytyczna gonitwa za wygl�dem, kt�ry wydaje ci si� doskona�y, prowadzi do przekonania, �e osi�gni�cie go bezwarunkowo zagwarantuje ci cudown�, bezproblemow� egzystencj�, a nawet do my�li, �e kto� tak wygl�daj�cy jest lepszy od innych. Je�li zdarza ci si� czasami tak my�le�, to nie od rzeczy by�oby sobie u�wiadomi�, i� takie wzory s� po��dane dlatego, �e w tym konkretnym momencie i miejscu akurat one s� w modzie. To, �e sp�dniczka mini jest tak modna wcale nie czyni jej lepsz� od sp�dnicy za kolana, a wi�c �aden wygl�d nie mo�e by� "lepszy" od innego tylko dlatego, �e jest taka moda. Aby jeszcze lepiej u�wiadomi� ci, jak zmienna i nietrwa�a jest moda, zamieszczamy rysunki trzech sylwetek, kt�re by�y lansowane w r�nym czasie i w r�nych kulturach. Obejrzysz je na rysunku 7. Rys. 7. Kobiece idea�y pi�kna M�oda dziewczyna z Ameryki w roku 1920, kobieta polinezyjska, kobieta z pi�tnastego wieku. Pierwsza posta� przedstawia m�od� Amerykank� w 1920 roku. W latach dwudziestych zaokr�glone kszta�ty i du�y biust by�y zdecydowanie niemodne. Kobiety, kt�re mia�y du�e piersi, banda�owa�y je bardzo mocno, �ci�gaj�c je w d�, byle tylko nie wydawa�y si� zbyt ob