tytu�: "Encyklopedia Biblii" Spis rzeczy Geografia ziemi Izraela 10 Ro�liny biblijne 14 Drzewa i krzewy 16 Biblijne zwierz�ta 18 Biblijne ptaki 20 Odkopywanie przesz�o�ci 28 Pismo 37 Archeologia i Stary Testament 41 Archeologia i Nowy Testament 58 Jak spisano Bibli� i jak sta�a si� jedn� ksi�g� 68 T�umaczenia i t�umacze 72 Wprowadzenie do Biblii 86 Ksi�gi Biblii 87 Rozumie� Bibli� 108 Religia Izraela 115 Przykazania 117 Posty i �wi�ta 119 Przybytek i �wi�tynie 123 Kap�ani, lewici i ofiary 126 Prorocy 128 Pomi�dzy Testamentami 131 Religia �ydowska: czasy Nowego Testamentu 133 Nauczanie Jezusa 136 Kult chrze�cija�ski w nowym Testamencie 138 6. Podstawowe nauczanie Biblii 141 7. Dom i �ycie rodzinne w Biblii 159 �ycie w rodzinie 161 Specjalne okazje 164 Ubranie i moda 169 Miasto i �ycie miejskie 174 �ycie na wsi 177 Budownictwo mieszkaniowe 180 Po�ywienie dla rodziny 184 �ycie towarzyskie 189 8. Postacie biblijne 193 9. Praca i stosunki spo�eczne w Biblii 217 Amatorzy, fachowcy i niewolnicy 218 Rolnictwo 219 Budownictwo, murarze i cie�le 222 Wyr�b odzie�y 225 G�rnictwo i obr�bka metali 227 Ceramika 229 Inne zawody 232 Medycyna 234 Kupiectwo i handel 237 Pieni�dze, wagi i miary 239 Rz�d i administracja 242 Edukacja 245 Wojna, bro� i wojownicy 247 Podr�e i transport 251 10. Miejsca biblijne 253 11. Narody i ludy w Biblii 279 Egipcjanie 280 Kananejczycy 284 Filistyni 287 Asyryjczycy 289 Babilo�czycy 291 Persowie 296 Grecy 298 Rzymianie 300 Inne narody 305 12. Atlas historii biblijnej 311 Pocz�tki: Stworzenie, potop i dalsze wydarzenia 312 �wiat Starego Testamentu 314 Patriarchowie: od Abrahama do J�zefa 316 Z Egiptu do Ziemi Obiecanej 318 Jozue, podb�j i S�dziowie 320 Pierwsi kr�lowie Izraela: Saul, Dawid i Salomon 322 Dwa Kr�lestwa 324 Wzrost pot�gi Asyrii 326 Inwazja babilo�ska 328 Wygnanie 330 Powr�t do Jerozolimy 332 Greckie imperium i kultura 334 Rzym i �wiat Nowego Testamentu 336 Nadzieja �yd�w 338 �ladami Jezusa 340 Zes�anie Ducha �wi�tego i rozw�j Ko�cio�a 342 Podr�e Paw�a 344 Indeks 346 Podzi�kowania 352 PRZEDMOWA Od prawie dw�ch tysi�cy lat Biblia prowadzi, inspiruje, pomaga i podnosi na duchu ludzi na ca�ym �wiecie. Obecnie jej si�a oddzia�ywania jest r�wnie wielka jak niegdy�, dzi�ki za� przek�adom na wsp�czesne j�zyki wiele os�b przeczyta�o j� po raz pierwszy. Wi�kszo�� czytelnik�w uwa�a jednak, �e opowie�ci biblijne dotycz� nieznanego kraju i s� osadzone w obcych realiach obyczajowych. Poza tym Pismo �wi�te nie jest jednolitym utworem, lecz stanowi zbi�r sze��dziesi�ciu sze�ciu ksi�g (opr�cz deuterokanonicznych), napisanych przez r�nych autor�w, dzieje za�, kt�re oni przedstawili, obejmuj� okres prawie dw�ch tysi�cy lat. Wszystko to sprawia, �e nie jest �atwo zrozumie� i obja�ni� Bibli�. Powstaj� nieuniknione pytania: kim byli opisani ludzie, kiedy �yli, gdzie mia�y miejsce przedstawione wydarzenia, czy wiadomo co� o autorach opis�w? Odpowiedzi na nie ma w�a�nie udzieli� Encyklopedia Biblii, kt�r� przet�umaczono ju� na trzyna�cie j�zyk�w, a jej ��czny nak�ad ponad pi�ciuset tysi�cy egzemplarzy rozszed� si� po ca�ym �wiecie. W rozdzia�ach dotycz�cych postaci, miejsc i termin�w biblijnych informacje zosta�y uj�te w porz�dku alfabetycznym, w innych za� maj� uk�ad tematyczny. Tekst jest cz�sto uzupe�niany ilustracjami. Do rozdzia��w o uk�adzie niealfabetycznym do��czono indeks, kt�ry u�atwia korzystanie z nich. Szczeg�ln� uwag� zwr�cono na przejrzysto�� tre�ci, a podane informacje s� dok�adne i zgodne z aktualnym stanem bada�. Starano si� unikn�� trudnego, specjalistycznego j�zyka, opisy za� uzupe�niono ilustracjami - ksi��ka zawiera oko�o pi�ciuset fotografi i rysunk�w. Wszyscy, kt�rzy uczestniczyli w powstaniu Encyklopedii, maj� nadziej�, �e u�atwi ona zrozumienie Biblii i jej przes�ania, a tym samym pozwoli mie� wi�cej przyjemno�ci i korzy�ci z lektury Pisma �wi�tego. UWAGI DO POLSKIEGO WYDANIA W tradycji chrze�cija�skiej rok narodzin Chrystusa jest uwa�any za cezur� dziel�c� dwie ery, czyli rok zerowy. Najnowsze badania wykaza�y, jednak �e Chrystus urodzi� si� sze�� lat wcze�niej ni� s�dzono. W Encyklopedii Biblii, chc�c ��czy� tradycj� z odkryciami naukowymi ostatnich lat, zwrot "przed Chrystusem" jest stosowany jako r�wnoznaczny ze zwrotem "przed nasz� er�'. Imiona, nazwy miejsc oraz cytaty podano wed�ug trzeciego wydania Biblii Tysi�clecia. Pragniemy zwr�ci� uwag�, �e niniejsza Encyklopedia jest dzie�em autor�w protestanckich, nie wszystkie zatem tre�ci tu podane s� zgodne z nauk� Ko�cio�a katolickiego. Odnosi si� to zw�aszcza do rozdzia��w: trzeciego - Dzieje Biblii - w kt�rym om�wiono wy��cznie wydania protestanckie ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem j�zyka angielskiego; czwartego - Rozumie� Bibli� - w kt�rym zgodnie z nurtem protestanckim przedstawiono i om�wiono tylko ksi�gi proto-, a pomini�to deuterokanoniczne Starego Testamentu; oraz sz�stego - Podstawowe nauczanie Biblii - zawieraj�cego has�a opracowane w duchu nauki protestanckiej. Ks. dr Bernard Polok KONSULTANCI David Clines, profesor nauk biblijnych, Uniwersytet Sheffield: rozdzia� 5 - Religia i kult w Biblii. John W. Drane, wyk�adowca nauk religijnych, Uniwersytet Stirling: Wprowadzenie do Biblii, Krytyka biblijna w rozdziale 4 - Rozumie� Bibli�. Margaret Embry: rozdzia� 9 - Praca i stosunki spo�eczne w Biblii (opr�cz Rz�d i administracja oraz Podr�e i transport). David Gillett: teksty w oparciu o s�owa Biblii w rozdziale 6 - Podstawowe nauczanie Bibli. Ralph Gower: rozdzia� 7 - Dom i �ycie rodzinne w Biblii. Colin Hemer, badania religijne dla Tyndale Library for Biblical Research: Grecy i Rzymianie w rozdziale 11 - Narody i ludy w Biblii; wsp�autor rozdzia�u 10 - Miejsca biblijne. Kenneth Kitchen, starszy wyk�adowca egipskiego i koptyjskiego w School of Archaeology and Oriental Studies, Liverpool University: Egipcjanie w rozdziale 11 - Narody i ludy w Biblii. Robin Keeley: Ksi�gi Biblii w rozdziale 4 - Rozumie� Bibli�. Alan Millard, starszy wyk�adowca j�zyka hebrajskiego i staro�yt- nych semickich, Liverpool University: rozdzia� 2 - Archeologia i Biblia, rozdzia� 11 - Narody i ludy w Biblii (opr�cz Rzymianie i Egipcjanie). Margaret Moore: materia�y badawcze w rozdziale 12 - Atlas historii biblijnej. Stephen Parish: Rz�d i administracja oraz Podr�e i transport w rozdziale 9 - Praca i stosunki spo�eczne w Biblii. John Paterson, profesor geografii na University of Leicester: Tarasowe zbocza wzg�rz Judei porasta winoro�l. Po wielu latach Geografia ziemi Izraela w rozdziale 1 - Kraina Biblii. tu�aczki po pustyni B�g przypro- wadzi� sw�j lud do �yznej krainy, Canon R. W. F. Wootton: gdzie winogrona i oliwki ros�y T�umaczenia i t�umacze w rozdziale 3 - Dzieje Biblii. w obfito�ci. 10 KRAINA BIBLII Geografia ziemi Izraela Biblia jest - zgodnie ze stwier- dzeniami w niej zawartymi - zapi- sem objawienia Boga cz�owiekowi; objawienia w konkretnym czasie i w konkretnym miejscu. Fakt, i� do zdarze� tych dosz�o na konkretnym obszarze, sprawia, �e trudniej jest je zrozumie� ko- mu�, kto mieszka w innym miejscu i czasie. Ukazanie rzeczywistych miejsc histor�� biblijnej ma zatem niezaprzeczaln� zalet�. Prawdziwa historia wymaga autentycznej lokalizacji. �wiadczy ona, bar- dziej wymownie ni� jakiekolwiek s�owa, �e Biblia nie jest zbiorem opowie�ci ludowych z jakiej� legendarnej krainy. Miejsca i lu- dzie Bibl�� byli realni, tak jak i realne by�o przyj�cie Boga. Dlaczego B�g wyznaczy� "naro- dowi wybranemu" ziemi� Izraela? By� to przecie� kraj ma�y, kraj- -korytarz le��cy na uboczu. Jego stolica - Jerozolima, to miasto trze- ciorz�dnej rangi w �wczesnym �wiecie, w kt�rym mo�na by�o zna- le�� kilka miast rzeczywi�cie wiel- kich. Izrael le�a� pomi�dzy dwoma kulturowymi centrami dawnego �wiata: Egiptem i Mezopotami�. Prowadzi�y przeze� g��wne szlaki handlowe, kt�rymi podr�owa�o wielu ludzi. Jednak fakt, �e przez Izrael przeje�d�a�o si� nawet nie za- trzymuj�c si� na d�u�ej, sprawia�, i� by�o to idealne miejsce do roz- powszechniania nowych idei czy objawie�. By� r�wnie� krajem, w kt�rym �atwo mo�na by�o do�wiad- czy� opieki Boga, Stw�rcy i Daw- cy. Od Niego zale�a�o zes�anie jak- �e wa�nych deszcz�w oraz ochrona przed plag� szara�czy i g�odem. W tym �wietle jaskrawe by�y �lady g�upoty czy chciwo�ci ludzkiej. Dodatkowo erozja gleby, obu- mieranie drzew i krzew�w, wysy- chanie studni, zmniejszenie plon�w - wszystko to by�o �wiadectwem, �e �le si� dzia�o w kraju, kt�ry mia� by� "mlekiem i miodem p�yn�cy". Bez wzgl�du jednak na powody kieruj�ce wyborem Boga, geografia Izraela b�dzie zawsze wa�na dla histor�� opowiedzianej w Bibl��. Struktura krainy Wi�kszo�� wydarze� histor�� biblijnej rozgrywa si� na bardzo ma�ym obszarze wschodniego wybrze�a Morza �r�dziemnego; na w�skim fragmencie l�du odgra- dzaj�cym morze od ogromnych obszar�w pusty� arabskich. �wiat morza i �wiat pustyni oddzielone s� "Urodzajnym P�ksi�ycem". Tak� bowiem nazw� nadano paso- wi �yznych ziem ci�gn�cych si� od Egiptu na po�udniu (z jego cywili- zacj�, kt�rej powstanie uwarunko- wa�y wody Nilu), przez teren z na- turalnymi opadami na wschodnim wybrze�u Morza �r�dziemnego, do �yznych ziem Mezopotam�� nawadnianych przez dwie wielkie rzeki: Tygrys i Eufrat. Na tle innych ziem Bliskiego Wschodu P�ksi�yc wyr�nia� si� urodzajno�ci� gleby. St�d te� za- wsze poci�ga� pustynne narody z po�udnia oraz narody z g�rzystej p�nocy. Sta�o si� to przyczyn� licznych najazd�w, przez co Izrael tak wiele razy w swej histor�� przechodzi� z r�k do r�k. �ydzi rzadko wyp�ywali na morza- zostawili to Fenicjanom. T�em his- tor�� biblijnych jest wi�c pustynia. Na po�udniu Izraela dochodzi ona niemal�e do samego morza. Kraina wzg�rz Ziemia Obiecana zajmuje bardzo ma�y obszar. Z p�nocy na po�ud- nie - "z Dan do Beer-Szeby", jak ujmuje to Biblia-jest zaledwie 230 kilometr�w. P�nocny koniec Morza Martwego znajduje si� je- dynie 80 kilometr�w od wybrze�a Morza �r�dziemnego (chocia� 400 metr�w poni�ej poziomu morza). Kraina ukszta�towaniem przypo- mina dach domu. Od strony Morza �r�dziemnego wznosi si� �agodnie, osi�gaj�c oko�o 1000 m n.p.m., po czym gwa�townie opada ku do- linie Jordanu. Tam ziemia pop�- ka�a i osun�a si�, tworz�c wielki r�w widoczny dalej na po�udnie a� do wschodniej Afryki. Na wsch�d od Jordanu, a tak�e na p�noc od Galilei rozpo�cieraj� si� wi�ksze g�ry - do 2000 m n.p.m. w Edo- mie, na wschodniej kraw�dzi pus- tyni, i ponad 3000 m n.p.m. w Li- banie (g�ra Hermon) na p�nocy. Dlatego te� narody o�cienne postrzega�y lud Izraela jako grup� plemion g�rskich. "Bogowie Izrae- la s� bogami g�rskimi" - m�wili urz�dnicy kr�la Ben Hadada. Naj- wa�niejsz� cz�ci� ziem zajmowa- nych przez kr�lestwa Izraela by� grzbiet g�rski pomi�dzy morzem a rowem Jordanu. W g�rach tych mo�na by�o odpiera� ataki Filisty- n�w z wybrze�a, kt�rego Izraeli- tom nigdy nie uda�o si� podbi�. Od czasu do czasu (zw�aszcza za kr�la Dawida) udawa�o im si� za- j�� tereny na p�nocy w Syr�� albo na wschodzie za Jordanem, gdzie w r�nym czasie pod ich kontrol� znalaz�y si� Moab i Edom, ale wzg�rza Judei pozosta�y ich pier- wsz� i ostatni� baz�. Geologia Wi�kszo�� materia��w, z jakich zbudowane s� te ziemie, jest m�oda. Du�� cz�� powierzchni zajmuj� wapienie i kreda. Zapoznanie si� z t� struktur� pomo�e lepiej zro- zumie� Bibli�. W miejscach, gdzie wyst�puj� ska�y wapienne, pojawiaj� si� pewne charakterystyczne cechy krajobrazu. Woda przenika przez wapienie, co powoduje, i� nie two- rz� si� zlewiska powierzchniowe. Powstaj� za to g��bokie strumienie podziemne, sk�d wod� mo�na czer- pa� tylko za pomoc� studni. W wa- pieniach tworz� si� te� jaskinie. Na powierzchni za� powstaj� ka- mieniste chodniki, co sprawia, �e uprawa ziemi jest trudna i mo�e odbywa� si� tylko na wydzielo- nych obszarach. Tak w�a�nie wygl�daj� wzg�rza Palestyny. Wszystkie wymienione cechy kraj- obrazu mo�na odnale�� w opisach wydarze� biblijnych. Na krajobraz i jego struktur� wp�yw ma tak�e klimat pustyni. Na powierzchni pustyni, niezale�- nie od rodzaju ska�, znajduje si� warstwa piasku, krzemienia lub soli. Wi�kszo�� po�udniowej cz�- ci �lzraela pokryta jest w�a�nie tak�, nie nadaj�c� si� do uprawy ziemi�. �ywio�ami, kt�re kszta�tuj� pus- tynne ska�y, s� wiatr i woda. Hula- j�cy wiatr rze�bi ska�y, nadaj�c im fantastyczne kszta�ty. Woda ��obi strome �ciany dolin i wisz�ce nad g�owami turnie, co robi tym wi�k- sze wra�enie, �e w tych okolicach woda jest rzadko�ci�. Sporadyczne i kr�tkotrwa�e powodzie potrafi� w ci�gu kilku minut such� dolin� zamieni� w rw�c� rzek� o g��bo- ko�ci kilku metr�w. R�w tektoniczny D�ugi, prosty r�w tektoniczny opadaj�cy ku Morzu Martwemu jest jednym ze znak�w �wiadcz�- cych o tym, �e powierzchnia ziemi ulega przeobra�eniom. Aktywno�� wulkaniczna nie zanik�a i wci�� jeszcze zachodz� zmiany w struk- turze Ziemi. Jorda�ski r�w tekto- niczny zapad� si� pomi�dzy dwo- ma r�wnoleg�ymi uskokami, daj�c w rezultacie najg��bsz� naturaln� depresj� na �wiecie. Brzegi Jeziora Galilejskiego znajduj� si� 200 me- tr�w poni�ej poziomu morza. Naj- g��bszy punkt Morza Martwego si�ga 800 metr�w poni�ej poziomu morza, i to pomimo osad�w nano- szonych od tysi�cy lat przez rzek� Jordan. Gor�ce �r�d�a oraz ska�y ze �ladami minera��w wzd�u� rowu wskazuj�, �e obszar ten jest nadal geologicznie aktywny. Klimat Obszar wok� Morza �r�dziem- nego charakteryzuje si� klimatem po�rednim mi�dzy umiarkowanym a tropikalnym. Zimy s� deszczo- we, podobnie jak w krajach po- �o�onych bardziej na p�noc, lata za� gor�ce i suche; wp�yw na to maj� pustynie le��ce poza po�udniowymi brzegami morza. Z powodu niezgodno�ci klima- tycznych mo�e doj�� do sytuacji, �e w nadbrze�nych g�rach b�dzie pada� �nieg, gdy w tym samym czasie na r�wninie mog� dojrze- wa� owoce tropikalne. R�nice klimatyczne w obr�bie Bliskiego Wschodu s� znaczne. Mo�na jednak dokona� kilku uog�lnie�. Opady �lo�� opad�w deszczu zale�y od po�o�enia nad poziomem morza. W g�rach opady s� obfitsze ni� na terenach znajduj�cych si� ni�ej. G�ry stanowi� r�wnie� barier� dla przynosz�cych deszcz wiatr�w. W rezultacie w Izraelu/Syr��, wyso- ko w g�rach na p�noc od Galilei, spada wi�cej deszczu (750-1500 mm rocznie) ni� na wy�ynach Judei (500-750 mm). Im dalej na wsch�d, tym ilo�� opad�w maleje. W Beer- -Szebie spada mniej ni� 200 mm deszczu rocznie. Jeszcze dalej na po�udnie warunki s� ju� pustynne; jest tak na ca�ym p�wyspie Synaj. Przemieszczaj�c si� w d� rzeki Jordan obserwuje si� gwa�- towny zanik opad�w. �rednie opady w Jerozolimie wynosz� oko�o 500 mm, podczas gdy w Jerychu, 25 kilometr�w na wsch�d, ale 1000 metr�w ni�ej, zaledwie 100 mm rocznie. Dalej po wschodniej stronie Jordanu opady ponownie si� zwi�kszaj�, dzi�ki czemu ko�czy si� tam pas pustynny, ci�gn�cy si� od Morza Martwego i podcho- dz�cy na p�noc do Doliny Jordanu, a zaczyna dobrze na- wodniona pag�rkowata kraina, zajmuj�ca obszar od Libanu po Edom. Nic dziwnego, �e dwa i p� po- kolenia z pierwotnych dwunastu zdecydowa�o, �e ziemia na wsch�d od Doliny Jordanu jest r�wnie do- bra dla ich trz�d, jak ziemia po stronie zachodniej i poprosi�y o zgod� na osiedlenie w�a�nie tam, a nie po drugiej stronie rzeki, w Ziemi Obiecanej (Lb 32). W p�niejszych latach kraina ta, Gilead, zas�yn�a z �yznych gleb. Jej wzg�rza otrzymywa�y tyle deszczu, co wzg�rza Judei, kt�re, cho� le�� bli�ej wybrze�a, nie s� jednak tak wysokie. Chocia� mo�e si� wydawa�, �e w p�nocnej cz�ci Palestyny pada wystarczaj�co du�o deszczu (po- dobnie jak na po�udniu Wielkiej Brytan��), to okre�lenie �redniej ilo�ci opad�w mo�e by� bardzo myl�ce. W rzeczywisto�ci bowiem zdarzaj� si� lata o obfitych opadach, ale te� lata suszy. W Jerozolimie, gdzie �rednia opad�w wynosi 500 mm, w obecnym stuleciu by�y lata, gdy spad�o zaledwie 250 mm, lecz by�y r�wnie� takie, gdy spad�o a� 1075 mm. Oznacza to, �e gra- nice pustyni nie s� sta�e. Niekiedy pustynia cofa si� na wsch�d i po�udnie. Natomiast w czasie lat suszy pustynia zasypuje tereny uprawne, co grozi g�odem. Owe niezwykle mokre i niezwykle su- che lata odgrywaj� w Bibl�� ogro- mn� rol�. Stale przypominaj� ludowi Bo�emu, �e zale�y on od Stw�rcy. Rosa W miejscach, gdzie opady s� ma�e, du�� rol� w nawadnianiu zie- mi mo�e odgrywa� rosa. Wyst�puje ona obficie przewa�nie na wybrze- �u. Latem, w ci�gu dnia, znad Mo- rza �r�dziemnego nap�ywa wilgot- ne powietrze, by wieczorem, gdy si� och�odzi, opa�� w postaci rosy. Na cz�ci wybrze�a rosa wy- st�puj�ca przez 200 nocy, mo�e stanowi� jedn� czwart� og�lnej wilgotno�ci tych teren�w. Zatem nietrudno zrozumie�, dlaczego rosa odgrywa tak znacz�c� rol� w �yciu narod�w biblijnych. Na przyk�ad prorok Eliasz przewidu- j�c susz� powiedzia�: "nie b�dzie ani rosy, ani deszczu" ( 1 Krl 17,1 ). Deszcze zimowe Na Bliskim Wschodzie i w p�- nocnej Afryce wi�kszo�� opad�w wyst�puje w zimie. Od po�owy czerwca do po�owy wrze�nia deszcz jest bardzo ma�o prawdo- podobny. Warunki pogodowe s� sta�e i przewidywalne, zdomino- wane przez nap�yw mas powietrza ze wschodu. Na przyk�ad le��cy na wybrze�u Tel Awiw ju� od trzydziestu lat nie zanotowa� opa- d�w przez trzy miesi�ce z rz�du, w czerwcu, lipcu i sierpniu. Po tak suchym lecie nadej�cie deszcz�w jest szczeg�lnie wa�ne dla rolnictwa. Powinny si� one zacz�� w po�owie wrze�nia, lecz pocz�tek pory deszczowej czasami si� op�nia. W�wczas rolnicy maj� mniej czasu na siew i mniej jest te� czasu, by wype�ni�y si� studnie wyeksploatowane w ci�gu lata. Nie dziwi wi�c, �e Biblia przedstawia rolnika wyczekuj�cego jesiennego deszczu (Jk 5,7), umo�liwiaj�cego rozpocz�cie prac. Zimowe opady s� niezwykle obfite. Najwi�cej deszczu spada w grudniu lub styczniu. Zdarza si�, �e deszcz przynoszony przez wiatr znad Morza �r�dziemnego pada przez dwa, trzy dni bez przerwy, po czym nast�puje okres pogo- dniejszy. Dzieje si� tak a� do ko�- ca marca lub pocz�tk�w kwietnia. Wraz z nastaniem bardziej suchych dni zaczyna si� niezmiernie wa�ny okres dla rolnictwa. Po ustaniu ch�od�w zimy zaczynaj� rozwija� si� ro�liny. Potrzebuj� one odpo- wiedniej ilo�ci wody, kt�r� zapew- ni� mog� jedynie wystarczaj�co d�ugie opady wiosennego deszczu. Zatem rolnik wyczekuje "p�- niejszych" deszcz�w w kwietniu r�wnie niecierpliwie jak "wczes- nych" deszcz�w w pa�dzierniku. Temperatura Rozpi�to�� temperatur w krajach z okresowymi opadami jest cz�sto bardzo du�a. Na przyk�ad w lecie temperatura dnia nad Morzem Martwym dochodzi do 40oC, pod- czas gdy w mokry zimowy dzie�, w odleg�ej o 160 kilometr�w G�rnej Galilei, zdarzaj� si� opady zamarzaj�cego deszczu. Zim� po- goda w wy�szych partiach g�r- skich mo�e by� bardzo nieprzy- chylna. Deszcz pada tam przez 45-60 dni. W Jerozolimie cz�sto zdarzaj� si� opady �niegu. Dzienne r�nice temperatur te� mog� by� du�e, zw�aszcza w ni�ej po�o�o- nych regionach. �rednia tempera- tura stycznia w Jerychu wynosi 15oC. Lecz na t� �redni� sk�ada si� wysoka temperatura dnia i mr�z w ci�gu nocy. Latem temperatury na wybrze�u i w wy�ej po�o�onych regionach s� przyjemne i wynosz� �rednio 22-25oC. Wp�yw na nie maj� g��wnie wysoko�� oraz, od czasu do czasu, wiatry. Latem w ci�gu dnia od Morza �r�dziemnego wie- j� ch�odne bryzy, dzi�ki czemu upa� nie jest dotkliwy. Lecz wp�yw chamsinu jest znacznie mniej przy- jemny. Ten gor�cy i suchy wiatr wieje z po�udnia, z Arab��, przynosz�c z sob� powiew pustyni, kt�ry daje si� odczu� czasem nawet w regionach nadmorskich. Mieszka�cy Izraela znaj� go dobrze. "Gdy wiatr wieje z po�udnia - powiedzia� Jezus- powiadacie: >>B�dzie upa�<<. I bywa" (�k 12,55). Klimat dzisiaj nie r�ni si� spec- jalnie od klimatu z czas�w, gdy Izrael zajmowa� Ziemi� Obieca- n� lub gdy mieszka� tam Jezus. Na pewno za to zmieni� si� kraj- obraz, ale nie sta�o si� tak w wyniku'zmiany klimatu. Ro�linno�� w czasach biblijnych lasy trawy i krzewy pustynie piaszczyste oazy Ro�linno�� Na obszarze o takim klimacie mo�na by si� spodziewa� kilku stref ro�linno�ci: skar�owacia�ych gatunk�w we wn�trzu pustyni, a w kierunku na zewn�trz kolejno step�w poro�ni�tych krzewami i traw�, ��k, przej�ciowych form le�nych, a� po lasy wy�szych part�� g�r. Mo�na by r�wnie� oczekiwa�, �e wiele spo�r�d ro�lin b�dzie przystosowanych do magazynowa- nia wody od czasu pory deszczowej do suchej -jak robi� to ro�liny o l�ni�cych, g�adkich li�ciach, kt�re ograniczaj� parowanie. Wszystkie te typy ro�linno�ci faktycznie Ro�liny biblijne W Bibl�� wspomnianych jest wiele r�nych ro�lin. Niekt�re z nich s� powszechnie znane, inne trudno zidentyfikowa�. Na tej stronie pokazano niekt�re z najwa�niej- szych i najbardziej interesuj�cych. Zio�ami i przyprawami podnoszono smak potraw, przygotowywano z nich lekarstwa oraz s�odko pachn�ce kadzid�a. Podstawowe zbo�a i ro�liny uprawne Ro�liny str�czkowe. B�b mo�na gotowa� jak warzywo lub suszy� i mle� na m�k�. Soczewica ro�nie w ma�ych p�askich str�kach, jak groszek. Jest czerwona i zwykle robi si� z niej zupy i potrawki (takie jak ta, kt�r� Jakub przygotowa� dla Ezawa), ale mo�na j� tak�e suszy� i mle�. 2 Sm 17,28; Ez 4,9; Rdz 25,34 Zbo�a: j�czmie�, pszenica, pro- so i orkisz. Stanowi�y podstaw� co- dziennej diety w staro�ytnym Izraelu. Z pszenicy wyrabiano najlepsz� m�k� i chleb, sk�adany Bogu w ofierze przez kap�an�w. J�czmie�, kt�ry dojrzewa wcze�niej ni� pszenica i jest zbierany na pocz�tku lata, by� po�ywieniem ubo�szych pasterzy. Gdy w Egipcie zbiory j�czmienia zosta�y zniszczone przez kl�sk� gradobicia, pszenica, kt�ra k�osi si� p�niej, ocala�a. Orkisz jest s�absz� odmian� pszenicy, a z pro- sa, kt�re przypomina �yto, wyrabia si� najgorszy chleb. U Ezechiela okre�lany jest on jako po�ywienie na okres g�odu. Wj9,31; Ez 4,9 Len. Z tej �adnej ro�linki (oko�o 45 cm wysoko�ci) o niebieskich kwiatach wyra- bia si� p��tno. Po zerwaniu ro�liny w��k- na jej �odygi oddziela si� przez zamo- czenie w wodzie. P�niej czesze si� je i skr�ca w nitk�. Prz�dzy u�ywa si� do wyrabiania sieci i knot�w lamp; z grubszego lnianego p��tna szyto �agle. W Egipcie i Izraelu w cienkie p��tno owijano cia�a zmar�ych, a tak�e wytwarzano z niego pi�kne stroje. Wj 261; Joz 2,1.6; Prz 31,13; Ez 27, 7; Mk 15,46 Papirus. Cibory papirusowej, kt�ra ros�a na podmok�ych obszarach delty Nilu (i nadal ro�nie w p�nocnym Izraelu), u�ywano do wyrobu "staro- �ytnego papieru". Miot�owate p�dy kwiatowe cibory osi�gaj� wysoko�� trzech i wi�cej metr�w. Tr�jkanciaste �odygi ci�to na cienkie paski. Dwie warstwy w��kna u�o�one w stosunku do siebie pod k�tem prostym, uk�adano na twardym, drewnianym pod�o�u i zbijano razem. Takie arkusze by�y potem zlepiane brzegami i zwijane w rulony. Na papirusie spisano zna- czn� cz�� Bibl��. Robiono z niego tak�e �odzie i koszyki (takie jak ten, w kt�rym matka Moj�esza umie�ci�a swego synka), liny i sanda�y. Przyprawy Cynamon. Z kory cynamonowca otrzymywano olejek, kt�rym ulepsza- no smak wina i jedzenia. Pnp 4,14; 8,2 Ma�ci, lekarstwa i pachnid�a Kadzid�o. �ywic� z kadzid�owca (Boswellia) zbierano po oddarciu kory i naci�ciu pnia. Wydziela ona s�odki zapach w czasie podgrzewania lub palenia. U�ywano jej jako kadzid�a w czasach Starego Testamentu. Kadzid�o by�o te� jednym z dar�w przyniesionych Jezusowi przez M�drc�w ze Wschodu. Wj 30,34-38; Kp� 2,1.15-16; Mt 2,11 Dzikie kwiaty i chwasty "Lilia polna". W Starym Testamen- cie lili� - zwan� tak�e "lili� Madonny" (jej cebulki uchodzi�y za delikatesy)- okre�lano� prawdopodobnie dzikiego niebieskiego hiacynta. Gdy Jezus m�wi� o liliach polnych, mia� zapewne na my�li dzikie kwiaty w og�le, a nie jeden konkretny gatunek. Wiosn� zbocza wzg�rz w Galilei mieni� si� od jaskrawo ubarwionych kwiat�w: anemon�w, krokus�w, mak�w, narcyz�w i ��tych chryzantem. Pnp 5,13; 6,2; Mt 6,28 Kminek i koper. Nasion kminku u�y- wano do przyprawiania mi�s, a tak�e w leczeniu oczu. Nasiona kopru (czy any�u) dodaj� smaku wypiekom. Fary- zeusze oddawali Bogu dziesi�t� cz�� wszystkich plon�w, nawet przypraw- mi�ty, kminku i kopru - ale Jezus powie- dzia�, �e zaniedbywali istotniejsze sprawy: uczciwo��, sprawiedliwo�� i mi�osierdzie. Iz 28,25-27; Mt 23,23 Mirra. Blado��ta �ywica z balsamow- c�w, rosn�cych w Somal��, Etiop�� i Arab��, u�ywana jako przyprawa i lekarstwo oraz do przygotowywania �wi�tego oleju do Przybytku i �wi�tyni. Mirra by�a jednym z dar�w przyniesionych Jezusowi przez M�drc�w ze Wschodu. Zmieszano j� z napojem, kt�ry podano Jezusowi na krzy�u dla u�mierzenia b�lu. P�niej J�zef i Nikodem nama�cili cia�o Jezusa mirr� i aloesem. Wj 30,23-24; Mt 2,11; Mk 15,23; J 19,39-40 Pio�un i ���. Pio�un jest gorzkim zielem, pojawiaj�cym si� w Bibl�� jako symbol smutku i �alu. Mo�liwe, �e ��� to sok z maku opiumowego. "R�a". W Bibl�� wyraz ten nie oznacza ro�liny, kt�r� znamy pod t� nazw�, lecz prawdopodobnie narcyza (Iz 35,1) lub tulipana g�rskiego (Pnp 2,1). Osty, ciernie i wyki. Od ost�w i cier- ni roi si� w suchych krainach, takich jak Izrael - jest ich tam ponad 120 gatun- k�w, niekt�re wysokie na 2 m. Inne, tak jak oset mleczny, maj� pi�kne kwiaty, lecz mog� bardzo szybko zniszczy� m�ode ro�liny na obrze�ach p�l (jak w przypowie�ci o siewcy). Z cierni, takich jak te na rysunku, zosta�a uplecio- na korona dla Jezusa w czasie Jego procesu. "Wyka" w opowie�ci o psze- nicy i chwastach to �ycica, kt�ra we wczesnym stadium rozwoju wygl�da dok�adnie jak pszenica. Rdz 3,18; Mk 15,15.17-18; Mt 13,7.24-30 Hizop. Na wi�zce hizopu umieszczo- na by�a g�bka nas�czona octem, kt�r� podano ukrzy�owanemu Jezusowi. W Starym Testamencie u�ywano go do skrapiania krwi� ofiarn� oraz w przed- dzie� Paschy. By�a to krzaczasta ro�li- na, wi�c nie mog�o ni� by� ziele, kt�re obecnie nosi t� nazw�. M�g� to by� majeranek (na rysunku) lub kapar. Wj 12,21-22; J 19,29 Gorczyca. "Kr�lestwo Bo�e - powie- dzia� Jezus - podobne jest do ziarnka gorczycy, kt�re, cho� male�kie, wyrasta w wielk� ro�lin�". Mia� On wtedy na my�li prawdopodobnie gorczyc� czarn�, kt�r� uprawiano nie tylko na przypraw�, ale tak�e do wyrobu oleju. Zwykle dorasta- j�ca do ok.120 cm, mo�e osi�ga� wysoko�� nawet 460 cm. Mt 13,31-32 Nard. Z tej ro�liny, rosn�cej w Indiach, wyrabiano s�odko pachn�cy olejek. Importowano j� do Izraela w zapiecz�- towanych, dla zachowania zapachu, ,�ojach alabastrowych. By� to �w ko- sztowny dar, kt�rym Maria nama�ci�a nogi i g�ow� Jezusa. 'np 4,13; Mk 14,3; J 12,3 Drzewa i krzewy Drzewa s� wa�ne dla gospodarki ka�dego kraju. Opr�cz tego, �e bywaj� wykorzysta- ne praktycznie, maj� wp�yw na klimat i zapobiegaj� erozji gleb. Przed industrializa- cj� ludzie byli uzale�nieni od drzew, kt�re dostarcza�y im po�ywienia i schronienia, opa�u i materia�u budowlanego. W czasach Salomona bogactwo Libanu kry�o si� w jego wielkich lasach cedr�w i innych cennych drzew. Na tej stronie pokazano niekt�re z wa�niejszych dla ludzi drzew wspominanych w Bibl��. Drzewa i krzewy owocowe Migda�owiec. Migda�owiec zwyczaj- ny by� najwcze�niej kwitn�cym drze- wem owocowym w Izraelu, czasami zakwita� ju� w styczniu. Jego owoce nale�a�y do przysmak�w Izraelit�w. Wykorzystywane by�y tak�e do pro- dukcji olejku. Najlepiej znan� wzmian- k� w Bibl�� o migdale jest migda�owa laska Aarona, kt�ra zakwit�a i wyda�a owoce w ci�gu jednej nocy. Lb 17,23 Figowiec. Figi by�y wa�nymi owocami w czasach biblijnych. Idea� pokoju i dobrobytu wyra�a� si� s�owami: "ka�dy m�g� usi��� pod swoj� winoro�l� i drze- wem figowym". Figowce s� drzewami rosn�cymi powoli, rodz�cymi owoce przez blisko dziesi�� miesi�cy w roku. Ich du�e li�cie nadaj� si� do zawijania produkt�w �ywno�ciowych. Z suszonych fig robiono wspania�e ciasta; niedu�e, ale po�ywne "�elazne porcje", kt�re mo�na by�o wsz�dzie z sob� zabra�. Pasterz j. prorok Amos hodowa� tak�e figi. Drze- wo, na kt�re wspi�� si� Zacheusz, aby lepiej widzie� Jezusa, by�o sykomor�- jednym z rodzaj�w drzewa figowego. Am 7,14; rk 19,4 Tykwa. Ro�lina, kt�ra wyros�a w no- cy nad Jonaszem, aby os�ania� go od pal�cego s�o�ca, mog�a by� szyb- ko rosn�cym krzewem rycynusowym. Jon 4,6 Oliwka. Jedno z g��wnych drzew owocowych w Izraelu. Owoce zbiera- ne by�y oko�o listopada, strz�sane lub str�cane z drzew kijami. Cz�� oliwek marynowano, ale wi�kszo�� zabierano w koszach do pras, gdzie wyciskano z nich cenn� oliw�. Oliwa z oliwek by�a wykorzystywana w kuchni, jako paliwo do lampek oliwnych oraz jako �agodz�cy balsam do sk�ry., W staro�ytnym Izraelu u�ywano jej tak�e do namaszczania kr�l�w i kap�an�w. W ten spos�b naznaczano osoby przeznaczone do pe�nienia specjalnych funkcji. Drzewa oliwki mog� rosn�� nawet kilkaset lat. Ich drewno nadaje si� do rze�bienia i polerowania, ozdo- biono nim �wi�tyni� Salomona. Pwt 24,20; Sdz 9,8; 1 Krl 6,23; 17,12-16; 1 Sm 10,1 Inne drzewa i krzewy Akacja. Z tego drzewa zrobiona zo- sta�a Arka Przymierza. Akacja jest jed nym z niewielu drzew, kt�re rosn� na pustyni Synaj. Wj 25,10 Cedr. Pi�kne, ogromne drzewo, kt�re kiedy� ros�o w Libanie w wielkich lasach. Chocia� cedr nadal jest narodowym sym- bolem Libanu, tylko kilka z tych drzew przetrwa�o i ro�nie wysoko w g�rach. W czasach Salomona kr�l Hiram z Tyru eksportowa� olbrzymie ilo�ci drewna cedrowego. Drewno to jest trwa�e i ma kolor ciep�ej czerwieni. Nadawa�o si� do rze�bienia i dekorowania, tote� deskami cedrowymi zosta�y wy�o�one �wi�tynia i pa�ac Salomona. 1 Krl 6,15-7,12 Jod�a i sosna. Drewno z tych wiecz- nie zielonych drzew, kt�re porasta�y g�ry i wzg�rza, by�o wykorzystywane do budowy �wi�tyni, pok�ad�w statk�w i do wyrobu instrument�w muzycznych. 1 Krl 5,8; Ez 27,5 Mirt. Wiecznie zielona ro�lina, kt�- rej li�cie i bia�e kwiaty o s�odkim zapachu s�u�� do wyrobu perfum. Palma daktylowa. Wysokie drzewo o prostym pniu uwie�czonym k�p� olbrzymich (2 m) li�ci, po�r�d kt�rych rosn� ki�cie daktyli. Owoce te s� war- to�ciowym po�ywieniem. Palma dakty- lowa sta�a si� narodowym symbolem Izraela, oznaczaj�c zwyci�stwo. Ludzie machali li��mi palmowymi, gdy Jezus tryumfalnie wje�d�a� do Jerozolimy. Kszta�t palmy by� cz�stym motywem dekoracyjnym rze�bionym w kamieniu. Granatowiec. Szkar�atne kwiaty kon- trastuj� z zieleni� li�ci tego du�ego krzewu. Jadalne ��tobr�zowe owoce s� wielko�ci pomara�czy. Wewn�trz twardej �upiny znajduje si� soczysty mi��sz pe�en nasion. Owoce te by�y motywem wyszytym wok� obrze�a szaty arcykap�ana i wyrze�bionym na kolumnach �wi�tyni Salomona. Wj 28,33; 1 Krl 7,20 Winoro�l. Pn�cze, rodz�ce winogrona - nale��ce do najwa�niejszych owoc�w uprawianych w Izraelu. Szpiedzy Moj�esza przynie�li mu olbrzymie ki�- cie winogron jako oznak� bogactwa Ziemi Obiecanej. Winoro�le by�y sadzo- ne rz�dami w starannie przygotowanych winnicach na nas�onecznionych zbo- czach wzg�rz. Ka�dej wiosny winoro�le przycinano, a gdy grona dojrzewa�y, w�a�ciciel wypatrywa� intruz�w - tak ludzi, jak i zwierz�t - ze specjalnej wie�y obserwacyjnej. W czasie �niw winogrona zbierano I zanoszono do t�oczni, gdzie by�y deptane. Cz�� winogron pozostawiano na ciasto rodzynkowe. Fermentuj�ce wino by�o przechowywane w sk�rach i naczyniach glinianych a� dojrza�o. Winoro�l sta�a si� emblematem Izraela, jako symbol pokoju i dostatku. Jezus m�wi� o niej w pi�ciu swych przypowie�ciach, i sam siebie okre�la� jako prawdziwy krzew winny, od kt�rego zale�� wszystkie jego latoro�le (Jego na�ladowcy). Lb 13,23.24, Mt 9,17; 20,1-6; 21,28-33; �k 13,6-9; J 15,1 D�b. W Izraelu wyst�puje wiele gatun- k�w d�b�w, niekt�re z nich s� wiecz- nie zielone. S� to silne, d�ugowieczne drzewa. Ich drewno wykorzystywano na wios�a i rze�bione pos�gi. Absalom zaczepi� g�ow� o d�b, gdy ucieka� przed wojskiem Dawida. 2 Sm 18, 9-10; 1 Krl 13,14; Iz 2,13 Topola. Jakub pozdziera� kor� z ga- ��zek topoli, aby przechytrzy� Laba- na. Topola bia�a ma szybko rosn�ce m�ode p�dy, dzi�ki kt�rym daje g��bo- ki cie�. "Wierzby" w Babilonie, gdzie wygna�cy op�akiwali sw�j los, by�y prawdopodobnie gatunkiem topoli, Rdz 30,37; Ps 137,2 Terebint. Roz�o�yste drzewo, o wysoko�ci nie przekracza- j�cej 7 m, pospolite w ciep- �ych, suchych, pag�rkowatych rejonach w samym Izraelu i jego okolicach. Sdz 6,19; Iz 1,30; 6,13, Syr 24,16 Wierzba. Wierzby w Izraelu to krze- wy lub niewielkie drzewa, cz�sto spotykane w zaro�lach przy stru- mieniach (patrz tak�e: Topola). Biblijne zwierz�ta Zwierz�ta wymienione i pokazane na tej stronie nale�� do najcz�ciej poja- wiaj�cych si� na kartach Bibl�� i jednocze�nie najwa�niejszych Z nich. Wi�cej informacji na ten temat mo�na znale�� w cz�ci 5: Religia i kult w Bibl�� i w cz�ci 7: Dom i �ycie rodzinne w Bibl��. Dzikie zwierz�ta: drapie�niki i ich ofiary Nied�wied�. W czasach biblijnych sy- ryjski nied�wied� brunatny nie nale�a� do rzadko�ci w pag�rkowatych i zale- " sionych rejonach Izraela. Nied�wie dzie jedz� prawie wszystko. Zwykle �ywi� si� owocami, korzonkami, ja- jami, �eruj� w gniazdach pszcz� i mr�wek, Ale gdy s� wyg�odnia�e, mo- g� porwa� ze stada jagni�. Dawid jako `, pasterz musia� broni� przed nimi swego stada. Biblia m�wi te� o tym, jak nie- d�wiedzie zaatakowa�y t�um na�mie- wa��cy si� z proroka Elizeusza. Sy- ryjski nied�wied� brunatny nadal �yje na Bliskim Wschodzie, ale nie w Izraelu Lis i szakal. S� one mniejszymi kuzy- nami wilka. Lis, kt�ry poluje samotnie, lu- bi owoce i cz�sto niszczy niskie winoro�- le. Szakale trzymaj� si� w grupach, szu- kaj�c padliny noc�, Lisy z histor�� o Sam- sonie by�y prawdopodobnie szakalami. Sdz 15,4 Zwierz�ta juczne Osio� i mu�. Najbardziej rozpowszech- nione ze wszystkich zwierz�t jucznych; u�ywane do przenoszenia ci�kich �a- dunk�w, a tak�e do jazdy, tak przez bogatych jak i biednych. Udomowiony osio� jest potomkiem p�nocnoafryka�- skiego dzikiego os�a. Mu� jest krzy��w- k� os�a (osobnika m�skiego) i konia. Zar�wno osio�, jak i mu� pewnie st�paj� po gruncie i mog� �y� w surowszych klimatach ni� konie. Osio� jest "bohate- rem" histor�� o Balaamie. Zaginione o�lice zaprowadzi�y Saula na wa�ne spotkanie z Samuelem. Na osio�ku te� Jezus wjecha� do Jerozolimy w Niedziel� Palmow�, jako kr�l g�osz�cy pok�j. Lb 22,21-33; 1 Sm 9,3; 10,2, Za 9,9; Mt 21.1-11 Wielb��d.W Starym Testame��e wys- t�puje najcz�ciej jednogarbny wielb��d arabski, nieoceniony dla pustynnych w�drowc�w. Zadowalaj�c si� lichym po�ywieniem, jest w stanie i�� kilka dni bez wody, Zwykle mo�e nosi� �aduneG o wadze oko�o 180 kg i je�d�ca. Wielb��dy s� wspomniane w historiach Abrahama, Jakuba i Hioba. Izraelitom nie by�o wolno je�� wielb��dziego mi�sa, Rdz 12,16; 30,43; Hi 1,3 Lampart. Izajasz i Jeremiasz wspominaj� o lamparcie, kt�ry by� dobrze znany w Izraelu w czasach biblijnych. Jego c�tkowane umasz- czenie pozwala mu skrada� si� do upatrzonej ofiary zupe�nie niepo- strze�enie nawet na otwartym terenie. Iz 11,6; Jr 13,23 Ko�. W czasach biblijnych jedynie bo- gacze posiadali konie. Nie by�y one hodowane w Izraelu a� do czas�w Dawida. Po�o�enie geograficzne kraju. pozwoli�o Salomonowi zosta� po�red- ' nikiem w handlu rydwanami z Egiptu . i ko�mi z Turcji. Ko� by� "broni�' podczas wojny i oznacza� pot�g�. Wj 14,23; Joz 11,41 Lew. Lew wiele razy jest wspominany w Bibl�� - jakkolwiek w czasach Nowego Testamentu by� ju� rzadko spotykany w Izraelu. Kr�lowie Asyryjscy trzymali lwy w do�ach I wraz ze szlacht� zaba- wiali si� polowaniem na nie. Lwy �y�y w zaro�lach w dolinie Jordanu i stano- wi�y zagro�enie dla stad i ludzi. Si�a i odwaga lwa sprawi�y, �e sta� si� on symbolem pot�gi. Sam Jezus nazy- wany jest "Lwem z pokolenia Judy". Dn 6,16-24; Ap 5,5 Zwierz�ta hodowlane Byd�o. Na d�ugo przed przybyciem Abrahama do Kanaanu stada byd�a hodowano dla mleka i mi�sa, a tak�e sk�r. W� ci�gn�� p�ug rolnika, i u�ywa- no go do m��cenia; by� te� zaprz�gany do woz�w. Byd�o zabijano jako zwie- rz�ta ofiarne w Przybytku i �wi�tyni. Bogactwo cz�owieka okre�lano liczb� byd�a i owiec, jakie posiada� Baszan. na wsch�d od Jordanu, s�yn�� ze swego byd�a. Rdz 1,24; 13,2; Kp� 1,2 Jele� i gazela. Te wdzi�czne zwierz�ta s� w Bibl�� uciele�nieniem szybko�ci i delikatno�ci. Daniele i sarny, gazele i kozioro�ce, kt�rych piaskowe umaszczenie sprawia, �e trudno je dostrzec, by�y g��wnym �r�d�em mi�sa. Pwt 12,15; Pnp 2,8-9 Wilk. Zawzi�ty I niebezpieczny dra- pie�nik, kt�ry zwykle �ywi si� ma�ymi zwierz�tami, ale mo�e tak�e zaatakowa� i zabi� jelenia, owc�, a nawet byd�o. Biblia nazywa okrutnych i z�ych przy- w�dc�w "wilkami", a Jezus okre�la swych na�ladowc�w jako "owce mi�dzy wilkami". Mt 7,15; Lk 10,3 Owce i kozy. Od dawien dawna, jesz- cze przed osiad�ym rolnictwem, noma- dowie byli uzale�nieni od swoich stad owiec i k�z, dostarczaj�cych mleko, mi�so i materia� na ubrania. Z kozich sk�r robiono worki na wod�. Czarn� sier�� kozi� wykorzystywano do tkania mocnego materia�u na namioty. Owcz� we�n� prz�dzono i tkano z niej ciep�e okrycia i tuniki. Zar�wno owce, jak i koz�y sk�adano w ofierze. Owcom i kozom odpowiada�y surowe pastwiska na zboczach wzg�rz. Pasterze cz�sto opiekowali si� mieszanymi stadami owiec i k�z, chroni�c je przed dzikimi zwierz�tami oraz przeprowadzaj�c na �wie�e pastwiska i do wodopoj�w. Rdz 4,2; 27,9; Wj 26,7; Kp� 1,10; Mt 25,32; J 10,1-12 G�ralik (Myrax syriacus). Ma�e, p�ochliwe zwierz�tko wielko�ci kr�- lika, ze zgrabnymi uszami i bez ogona. G�ralik �yje w koloniach na skalistych obszarach, Prz 30,26 Biblijne ptaki W Bibl�� mowa jest o prawie 50 rodzajach ptak�w, lecz trudno mie� pewno�� co do dok�adnej to�samo�ci wielu z nich. Niekt�re z cz�ciej wyst�puj�cych zosta�y wy- mienione i pokazane poni�ej. Wi�cej informacji na ten temat mo�na znale�� w cz�ci 5: Religia i kult! w Bibl�� i w cz�ci 7: Dom i �ycie rodzinne w Bibl��. Ptaki drapie�ne Or�y i s�py. S�owo t�umacz "orze�" cz�sto oznacza�o tak�e s�pa p�owego. Z daleka oba wygl�daj� bardzo podobnie. Tak Izajasz, jak i Psalmista opiewaj� sil� i wigor or�a. Orze� by� god�em rzymskich legion�w. Mateusz najprawdopodobniej mia� to w�a�nie na my�li, gdy opisywa� or�y czekaj�ce na upadek Jerozolimy. Iz 40,31; Ps 103,5; Mt 24,28 Sowa. Sowy s� nocnymi my�liwymi. Lataj�c niemal bezszelestnie, spadaj� nagle na ma�e stworzenia, kt�re staj� si� ich ofiarami. Puchacze (najwi�ksze z s�w), puszczyki, p�omyk�wki i p�j- d�ki - wszystkie one znane s� w Izraelu. W Bibl�� sowa cz�sto ukazywana jest jako mieszkaniec odleg�ych ruin. Kpl 11,16; Iz 34,15 Kruk. Nazwa ta prawdopodobnie obej- muje opr�cz kruk�w tak�e wrony i gawro- ny. Wszystkie s� du�ymi, czarnymi, mi�so�ernymi ptakami. Po potopie Noe wys�a� kruka, aby zobaczy�, czy opad�y ju� wody. R�wnie� kruki przynios�y Eliaszowi po�ywienie w czasie suszy. Rdz 8,7; 1 Krl 17,4 Ptaki spo�ywane i sk�ada- ne w ofierze Go��bie, To najcz�ciej wyst�puj�ce i najwa�niejsze z ptak�w biblijnych. Kilka ich gatunk�w stale zamieszkuje Izrael, inne przylatuj� tu na zim�. S� powszechnie hodowane na mi�so. Biedacy, kt�rych nie by�o sta� na ofiar� z owcy czy koz�a, sk�adali w ofierze dwa go��bie- mo�na je by�o kupi� na dziedzi�cu. �wi�tyni. To w�a�nie go��bica przy- nios�a Noemu pierwszy zielony li�� po potopie. Rdz 8,8-12; Ps 55,6; Mt 3,16; 21,12 Kuropatwa. Ta nazwa prawdopodob- nie obejmuje trzy rodzaje kuropatwy pustynn�, skaln� i czarn�. Wszystkie s� ptakami �ownymi, z kt�rych �wie�e- go mi�sa i jajek.mo�na przyrz�dzi� smaczne potrawy. Kuropatwa skalna po- trafi si� tak dobrze ukry�, �e cz�ciEj mo�na j� us�ysze� ni� zobaczy�. 1 Sm 26,20 Przepi�rka. Przepi�rki dostarcza�y Izraelitom mi�sa podczas ich ucieczki z Egiptu. Dwa razy do roku przepi�rki w ogromnej liczbie przelatuj� przez ten region, podr�uj�c na p�noc la- tem, a na po�udnie zim�. Wyczerpane d�ug� drog�, lec� z trudem, nisko nad ziemi�, daj�c si� �atwo z�apa�. Wj 16,13; Lb 11, 31-35 Wr�bel. S�owo to cz�sto oznacza po prostu ma�ego ptaka nadaj�cego si� do jedzenia, ale w niekt�rych miejscach odnosi si� �ci�le do p�ochacza pokrzyw- nicy. Skowronki i zi�by, podobnie jak wr�ble, cz�sto by�y �apane w sid�a i za- bijane. Jezus u�y� przyk�adu wr�bla, aby podkre�li�, jak bardzo B�g kocha swoje stworzenia. Skoro troszczy si� nawet o najmniejsze ptaki, o ile bardziej b�dzie mia� na uwadze dobro ludzi. Mt 10,29-31; .k 12,6-7 Migranci i go�cie �uraw. Odbywa regularne w�dr�wki i zimuje w Izraelu. Du�y szary ptak o rozpi�to�ci skrzyde� oko�o 2,5 metra. Jego zasadnicze po�ywienie stanowi� ziarna i li�cie. Paw. Pochodz�cy z Ind�� i Sri Lanki (Cejlon) paw zosta� sprowadzony do Izraela przez kr�la Salomona i by� hodowany jako ptak ozdobny, podkre- �laj�cy przepych kr�lewskiego pa�acu. Bocian. Zar�wno bocian bia�y, jak i bo- cian czarny co roku przelatuj� przez Izrael, w drodze ze swych zimowych siedlisk w Arabii i Afryce. Cz�ciej wi- duje si� wi�kszego i liczniej wyst�pu- j�cego bociana bia�ego. Bociany �ywi� si� g��wnie ma�ymi zwierz�tami, jak w�e, ryby, myszy, d�d�ownice czy owady. Jr 8,7 mo�na znale�� w krainie Biblii i okolicach, lasach Libanu na p�nocy i pustyni na po�udniu. Step i trawy tworz� w�ski pas wok� wzg�rz Judei i na wsch�d od Jordanu na �rednich wysoko�- ciach. Jednak na zboczach od stro- ny wybrze�a wi�kszo�� rejon�w pocz�tkowo poros�ych traw� dawno zosta�a zaorana i poddana uprawie W czasach rzymskich, dzi�ki na- wodnieniu, uprawiano r�wnie� cz�� pustyni, tak jak ma to miejsce we wsp�czesnym Izraelu. Zmiany Na przestrzeni wiek�w dokona- �y si� wielkie zmiany. Gdy Izrael wkracza� do Ziemi Obiecanej, wi�k- szo�� wy�ej po�o�onych teren�w porasta� las. Prawdopodobnie jeszcze w czasach Jezusa by�o tu sporo las�w. W Starym Testamen- cie wspomina si� o wielu rodzajach drzew, a i Rzymianie sadzili lasy. Dzisiaj krajobraz jest zupe�nie in- ny, niemal wszystkie lasy i drzewa znikn�y. Wyr�b drzew dla potrzeb budow- nictwa i na opa�, a tak�e by zyska� ziemie pod upraw�, doprowadzi� do erozji gleby. Oznacza�o to, �e po �ci�ciu drzew nie ros�y na ich miejscu nowe, a zamiast las�w po- jawi�y si� cierniste krzewy (maquis), licznie wyst�puj�ce na od dawna zamieszkanych terenach wok� Morza �r�dziemnego. Krzewy te wyja�awiaj� ziemi� i s� zupe�nie bezu�yteczne dla cz�owieka. Ro�nie w�r�d nich niewiele drzew. Latem na obszarach tych dochodzi do po�ar�w. W Izraelu zdarza�y si� tak�e przypadki niszczenia las�w podczas licznych wojen, a tak�e w wyniku nieodpowiedniego wy- pasania k�z. To samo sta�o si� na nagich obecnie wzg�rzach Moabu, na wsch�d od Jordanu, kt�re by�y kiedy� g�sto zamieszkiwanym, zalesionym obszarem. Pi��dziesi�t lat,temu zacz�to hamowa� proces trzebienia las�w i dzi�ki temu zdo�ano uratowa� kilka s�ynnych cedr�w z Libanu i cz�� g�rskiego lasu na p�nocy. Zmiany w krajobrazie, jakie na- st�pi�y w ostatnim czasie, s� tym bardziej radykalne, �e opieraj� si� na zmianach du�o wcze�niejszych. Osuszono bagna i wykorzystano je dla cel�w rolniczych. W miejscach, gdzie dawniej ros�y d�by, posadzo- no gaje drzew owocowych. Irygacja dotar�a do pustyni, czasami do miejsc, kt�re za czas�w Jezusa uprawiali ju� Rzymianie. Dobrze wiadomo, �e je�li nawodni� nie- kt�re pustynne obszary, ziemie sta- j� si� �yzne. A po�udnie, razem z obszarem dolnego Jordanu, jest rejo- nem rolnictwa oazowego, np. oko- lice Jerycha i Engeddi. Zasoby krainy Woda Pustynia podchodzi pod sam pr�g Izraela, a deszcze padaj� tyl- ko zim�. Jest to kraj, w kt�rym zawsze wa�ne by�o oszcz�dzanie i przechowywanie wody. Jordan, z powierzchni kt�rego rocznie wyparowuje 1500 mm wody, jest jedyn� rzek� poka�niejszych roz- miar�w, a i on wp�ywa� do Morza Martwego nie do�� wykorzystywa- ny (z punktu widzenia gospodarki wodnej). Woda w Jordanie utrzy- muje si� przez ca�y rok dzi�ki top- niej�cym �niegom z g�ry Hermon, lecz Jordan jest rzek� wyj�tkow�. Wi�kszo�� strumieni pojawia si� w porze deszczowej, po czym zni- ka i przez wiele miesi�cy ich koryta s� puste. Zatem od najwcze�niejszych czas�w w miastach i wioskach Izraela dostawy wody zale�a�y od studni i �r�de�. Prawo dost�pu do studni by�o cennym przywilejem. Je�li dost�p do studni na danym obszarze zosta� zablokowany, mieszka�cy umierali z pragnienia. Wraz z rozwojem miast problem dostaw wody stawa� si� coraz po- wa�niejszy. Jerozolima, po�o�ona wysoko na porowatych wzg�rzach wapiennych, potrzebowa�a ca�ego systemu doprowadzania wody. Kr�l Ezechiasz "zbudowa� sadzaw- k� i wodoci�g, by doprowadzi� wod� do miasta" w celu zapewnie- nia dostawy wody na czas jego obl�enia (2 Krl 20,20). �eby poradzi� sobie z tym pro- blemem, Rzymianie zbudowali akwedukty i kana�y irygacyjne, lecz po odej�ciu Rzymian uleg�y one zniszczeniu. Dopiero w XX wieku odbudowano je lub wymieniono. Wsp�czesne pa�stwo Izrael zde- cydowa�o, i� nale�y zaradzi� jako� temu �e Jordan, b�d�c g��wnym �r�d�em wody pitnej kraju, wp�y- wa do Morza Martwego tak ma�o wykorzystywany. Postanowiono r�wnie� wykorzysta� do cel�w spo�ywczych wody Jeziora Gali- lejskiego. K�opot�w przysparza fakt, �e zar�wno Jezioro Galilejskie, jak i koryto Jordanu znajduj� si� poni�ej poziomu morza i je�li ich wody maj� zosta� u�yte gdzie� poza dolin�, trzeba je przepompo- wywa� nad wzg�rzami Izraela. Obecnie uporano si� z problemem i woda kana�ami i tunelami p�ynie na po�udnie wzd�u� nadbrze�nej r�wniny i dociera a� do zbiornika Tekuma w okolicach Gazy. Dzi�ki temu mo�liwe jest rozprowadzanie wody w miastach oraz irygacja ziem a� po brzegi pustyni. Minera�y B�g obieca� Izraelowi krain� o �yznej ziemi, gdzie "kamienie zawieraj� �elazo, a z jej g�r wydobywa si� mied�" (Pwt 8,9). Rudy miedzi eksploatowane s� od bardzo dawna. Wydobywanie �elaza rozpocz�o si� p�niej, gdy Chetyci odkryli, jak je wytapia�. Tajemnic� t� przynie�li Filistyni. Dopiero jednak za czas�w Dawida i Salomona �ydzi potrafili sami wykonywa� pierwsze narz�dzia z �elaza. Kopalnie miedzi na p�noc od Zatoki Akaba w cza- sach Salomona pracowa�y ju� na pe�nych obrotach. Innym wa�nym bogactwem kra- ju s� kamienie budowlane, piaski i gliny oraz zwi�zki chemiczne wydobywane z obszaru Morza Martwego, gdzie za pomoc� odpa- rowywania dociera si� do ich gru- bych pok�ad�w. Dzisiaj wydobywa si� ekstensywnie fosforyty, a z w�d Morza Martwego uzyskuje si� w�glan potasu, brom i magnez. Wiele materia��w trzeba importowa�, lecz nie jest to ni- czym nowym. Ogromne bogactwo Salomona wzi�o si� z handlu z s�siadami Izraela. Dalekomorska flota przywozi�a z Tarszisz "z�oto i srebro, ko�� s�oniow� oraz ma�py i pawie" ( I Krl 10,22). Przyprawy sprowadzano z Arab��. Pi�kne drewno i drogocenne kamienie importowano za po�rednictwem kr�la Hirama z Tyru. Rybo��wstwo Rybo��wstwo, kt�re odgrywa tak du�� rol� w Ewangeliach No- wego Testamentu, by�o w Izraelu wa�nym sposobem zdobywania �ywno�ci. Niemal ca�kowicie ogranicza�o si� ono do Jeziora Galilejskiego (zwanego r�wnie� Kinneret lub Kinnerot, Jezioro Genezaret albo Morze Tyberia- dzkie). To s�odkowodne jezioro ma 20 kilometr�w d�ugo�ci i 10 km szeroko�ci. Przep�ywa przez nie Jordan. Rybo��wstwo by�o �r�d- �em utrzymania dla ca�ych spo�e- czno�ci wiejskich wzd�u� brzeg�w jeziora. To tutaj Jezus wybra� spo- �r�d rybak�w swoich pierwszych uczni�w. Cz�� z�owionych ryb suszono i przechowywano do spo�ycia w zimie. Co mo�e wyda� si� zaskakuj�ce, Jezioro Galilejskie by�o,jedynym miejscem po�ow�w w Izraelu. �ydzi nigdy naprawd� nie kontro- lowali wybrze�y Morza �r�dziem- nego i z pewno�ci� nigdy nie wy- puszczali si� na morze jako pe�no- morscy rybacy. Ryby sprzedawane w Jerozolimie dostarczane by�y przez nie�ydowskich handlarzy, na przyk�ad z Tyru. W innym wielkim zbiorniku wodnym Izraela, Morzu Martwym, nie ma �ycia. Zatem wybrze�a te- go akwenu, kt�re mog�yby groma- dzi� wi�cej rybak�w ni� Jezioro Galilejskie, s� puste. Prorok Ezechiel mia� wizj� ryba- k�w susz�cych sieci na brzegach Morza Martwego (Ez 47,10). Jednak mo�liwe to b�dzie dopiero w przysz�o�ci, je�li ten zbiornik mar- twych w�d o wysokim zasoleniu wype�ni si� �yciodajn� s�odk� wod�. Kraina Bibl�� i jej regiony �ydzi w czasach Jezusa mieli bardzo dok�adne wyobra�enie tego, co by�o, a co nie by�o "ziemi�". Ich "regionalna geografia" powsta�a w oparciu o skal� bior�c� pod uwag� stopie� �wi�to�ci danego miejsca. Miejsce Naj�wi�tsze w Jerozo- limie znajdowa�o si� najwy�ej w tej skali, podczas gdy do rzeczy kalaj�cych zaliczano dotkni�cie py�u z obszar�w poza "ziemi�". Najwa�niejsze regiony to Judea i Galilea na zachodnim brzegu Jordanu, oddzielone Samari� (kt�ra nie nale�a�a do ziem Izraela), lecz po��czone na wschodnim brzegu Jordanu przez Pere�. Przyj�ta trasa z p�nocy na po�udnie nie wiod�a (by nie opuszcza� kraju) przez Samari�, wobec czego konieczne by�o dwukrotne przeprawianie si� przez Jordan. Ten najwa�niejszy obszar ota- cza� wewn�trzny pas ziem, kt�re kiedy� nale�a�y do Izraela. Uwa�a- no, �e nie by�y to ziemie tak nie- czyste jak ziemie poga�skie, le��ce ca�kowicie poza granicami. Obszar zajmowany przez Izrael podzielony jest na siedem g��w-