Robert Graves MITY GRECKIE

 wyd . V, Warszawa 1992

1 1 1 ff 0 1 1 SPIS TRE�CI Spisilustracji. . 9 Wst�p 15 Przedmowa 25 ;1. Pelazgijski mit o stworzeniu. . 41 2. Homeryckie i orfickie mity o stworzeniu. . . . . 43 3. Olimpijski mit o stworzeniu. . 44 4: Filozoficzny mit o stworzeniu . 46 5.Pi�� wiek�w ludzko�ci.... . 47 6.SkastrowanieUranosa.... . 49 7. 2detronizowanie Kronosa. . . 50 8.Narodziny Ateny... . 54 9.Zeus i Metyda . 55 10.Mojry . 57 11.Narodziny Afrodyty. . 58 12.Hera i jej dzieci... . . 59 13. Zeus i Hera. . 61 14.Narodziny Hermesa,Apollina,Artemidy,i Dionizosa. . 63 15.Narodziny Erosa... . 65 16.Natura i poczynania Posejdona . 66 17.Natura i poczynania Hermesa . 69 18.Natura i poczynania Afrodyty . 73 19.Natura i poczynania Aresa.. . 78 20.Natura i poczynania Hestii. . 79 21.Natura i poczynania Apollina 80 22.Natura i poczynania Artemidy . 85 23.Natura ipoczynania Hefajstosa.... . 89 24.Natura i poczynania Demeter . 90 25.Natura i poczynania Ateny. . 96 26.Natura i poczynania Pana. . . .. 100 27.Natura i poczynania Dionizosa ... 102 28.Orfeusz... ... 109 29.Ganimedes. ... 112 30.Zagreus. . . ... 114 31.Bogowie �wiata podziemnego . 115 32.TycheiNemezis... ... 119 33. Dzieci morza ... 121 6 Spis tre�ci 34. Dzieci Echidne. . . . . . 123 35. Bunt olbrzym�w. . . . . 124 36.Tyfon .. 126 37.Aloeidzi.. 128 38.Potop Deukalionowy .. 130 39.Atlas i Prometeusz. 133 40.Eos. .. 138 41.Orion 139 42.Helios .. 142 53.SynowieHellena... .. 145 44.Ion. .. 149 45.AlkioheiKeyks. .. 150 46.Tereus... .. 151 47.Erechteus i Eumolpos .. 153 48.Boreasz... .. 155 49.Alope .. 157 50.Asklepios.. .. 158 51.Wyrocznie. .. 161 52.Alfabet... .. 165 53.Daktylowie. .. 167 54.Telchinowie .. 169 55.Empuzy... .. 170 56.Io.. .. 171 57.Foroneus.. .. 173 58.EuropaiKadmos... .. 174 59.Kadmos i Harmonia. .. 177 60.Belos i Danaidy.... 179 61.Lamia .. 183 62.Leda .. 184 63.Iksjon .. 185 64.Endymion.. .. 187 65.Pigmalion i Galatea. .. 188 66.Ajakos.... .. 189 67.Syzyf .. 192 68.Salmoneus i Tyro... .. 195 69.Alkestis.... .. 198 70.Atamas.... .. 200 71.#ilacze Gaukosa... .. 204 72.Melampos.. .. 205 73.Perseusz... .. 209 74.Bli�ni�ta-rywale... .. 216 75.Bellerofont.. .. 221 76.Antiope.... .. 224 77.Niobe .. 226 78.Kajnis i Kajneus... .. 228 79.Erigone.... . , 229 80.Dzik Kalido�ski... .. 230 81.Telamon i Peleus... .. 235 82.Aristajos... .. 241 83.Midas .. 245 Spis tre�ci 84.Kleobis i Biton. . 249 85.Narcyz. . 250 86.Fyllis i Karia.. . 252 87.Arion.. . 253 88.Minos i jegobracia.... . 255 89.Mi�ostki Minosa . 260 90.Dzieci Pazyfae. . 264 91.Skylla i Nizos.. . 267 92.Dedal i Talos.. . 270 93.Katreus i Altajmenes... . 276 94.SynowiePandiona.... . 277 95.Narodziny Tezeusza... . 280 96.Prace Tezeusza. . 280 96.Prace Tezeusza. . 283 97.Tezeusz i Medea . 287 98.Tezeusz na Krecie.... . 290 - 99.Federalizacja Attyki... . 300 100.Tezeusz i Amazonki... . 303 101.FedraiHippolitos.... . 306 102.Lapitowie i centaury... . 310 103.Tezeusz w Tartarze.... . 312 104.�mier� Tezeusza . 315 105.Edyp. . 319 106.Siedmiu przeciw Tebom. . 324 107.Epigoni . 329 108.Tantal. . 332 109.Pelops i Ojnomaos.... . 337 110.DzieciPelopsa. . 343 111.Atreus i Tyestes . 347 112.Agamemnon i Klitajmestra... . 353 w 113.Zemsta Orestesa . 357 114.S�d nad Orestesem... . 363 115.Uspokojenie Erynii.. . 369 116.Ifigenia u Tauryjczyk�w .� 371 371 117.Rz�dy Orestesa. . 376 118.Narodziny Heraklesa. . 380 119.M�odo�� Heraklesa... . 385 120. C�rki Tespiosa. . 389 121.Erginos . 391 122.Ob��d Heraklesa . 393 123.Pierwsza pra�a Heraklesa: Lew nemejski . 396 124.Druga praca Heraklesa: Hydra lernejska. . 399 125.Trzecia praca Heraklesa:�aniakerynejska... . 401 126.Czwarta praca Heraklesa:Dzik erymantyjski.. . 403 127.Pi�ta praca Heraklesa:StajnieAugiasza... . 406 128.Sz�sta praca Heraklesa : Ptaki stymfalskie . 408 129.Si�dma praca Heraklesa: Byk krete�ski. . 410 130.�sma praca Heraklesa: Klacze Diomedesa . 411 131.Dziewi�ta praca Heraklesa : Przepaska Hippolity . 413 132.Dziesi�ta praca Heraklesa:TrzodaGeriona... . 419 133.Jedenasta praca Heraklesa:Jab�ka Hesperyd. .. 429 134.Dwunasta praca Heraklesa: Pojmanie Cerbera 436 135.Zab�jstwo Ifitosa 440 136.Omfale. 444 139.Hezjone 449 138.Podb�j Elidy 455 139.Zdobycie Pylos 460 140.SynowieHippokoona. 463 141.Auge 464 142.Dejanira... .. 467 143.Herakles w Trachis... 472 144.Jole.. .. 475 145.Apoteoza Heraklesa.. 476 146.DzieciHeraklesa.... 481 147.Linos.. 485 148.Argonauci si� zbieraj�.488 149.Kobiety z Lemnos i kr�l Kyzikos . 494 150.Hylas,Amykos,Fineus. . 497 151.Od Symplegad do Kolchidy... 501 152.Zdobycie Z�otego Runa 505 153.Zab�jstwo Apsyrtosa 508 154."Argo " wraca do Grecji . 511 155.�mier� Peliasa. 516 156.Medea w Efyrze 519 157.Medea na wygnaniu.. 521 158.Za�o�enie Troi 523 159.Parys i Helena. 530 160.Pierwsza koncentracja w Aulidzie. 539 161.Druga koncentracja w Aulidzie. 549 162.Dziewi�� lat wojny... . 553 163.Gniew Achillesa 561 164.�mier� Achillesa. 568 165.Szale�stwoAjasa... 575 166.Wyrocznie troja�skie. 578 167.Drewniany ko�. 582 168.Spl�drowanie Troi...587 169.Powroty. 595 170.W�dr�wki Odyseusza.. 602 171.Powr�t Odyseusza.... 614 Indeks. . 621
 SPIS ILUSTRACJI ILUSTRACJE WIELOBARWNE mi�dzy str. 64-65 1 Partenon (gr. Parthenon). �wi�tynia Ateny na Akropolis ate�skiej, widoczna od strony Propylej�w, zbudowana w latach 448-#32 p.n.e. przez architekta Iktinosa i budowniczego Kallikratesa. 2 Hermes wst�puj�cy na rydwan Afrodyty. W zaprz�gu dwa erosy z atrybutami: go��biem i naczyniem na wonno�ci. Wotywna tabliczka z wypalonej gliny (tzw. pinaks) ze �wi�tyni Persefony w Locri (gr. Lokroi Epizephyrioi) w p�d. Italii. VI w. p.n.e. Reggio di Calabria, Mu- seo Nazionale. 3 Dionizos na okr�cie, wioz�cy do Grecji szczep winnej latoro�li. Malowid�o na czarnofigurowej czarze malarza i garncarza Eksekiasa. Ok. 540-530 r. p.n.e. Monachium, Museum Antiker Kleinkunst. 4 Tyfon. Fragment polichromowanej wapiennej rze�by z zachodniego przycz�ka Hekatompe- donu (dos�. �wi�tyni o d�ugo�ci stu st�p ; nazwa nadana archaicznej �wi�tyni Ateny Polias na Akropolis ate�skiej zbudowanej prawdopodobnie w czasac.h Solona w pocz�tkach VI w. p.n.e.). Ok. 570 r. p.n.e. Ateny, Muzeum na Akropolu. 5 Polowanie na dzika kalido�skiego. Malowid�o na s�ynnym attyckim czarnofigurowym krate- rze malarza Klitiasa i garncarza Ergotimosa (zwanym r�wnie� "kraterem FranFois" od nazwiska jego znalazcy). Ok. 570 r. p.n.e. Florencja, Museo Archeologico. Por. nr 14 ilustxacji czarnych. 6 Herakles z Cerberem u Eurysteusa chowaj�cego si� przed nim do beczki. Malowid�o na czerwonofigurowej hydru nale��cej do grupy charakterystycznych naczy� tego rodzaju znalezionych w Caere (Cerveteri) w Etrurii. Ok. 530-525 r. p.n.e. Pary�, Luwr. 7 O�lepienie Polifem#. Malowid�o na protoattyckiej amforze z Eleuzis. 670-650 r. p.n.e. Eleuzis, Muzeum. 8 Achilles i Ajas przy grze podobnej do szach�w. Malowid�o na czarnofigurowej amforze malarza i garncarza Eksekiasa. Ok. 630 r. p.n.e. Rzym, Museo Vaticano. 10 Spis ilustracji ILUSTRACJE JEDNOBARWNE mi�dzy str.128-129 1 Mojry w walce z gigantami. Marmurowa p�askorze�ba na p�nocnej stronie fryzu wielkiego o�tarza Zeusa w Pergamonie. Ok.180 r. p.n.e. Berlin, Pergamonmuseum. 2 Taniec wojenny kuret�w wok� nowo narodzonego Zeusa. Rzymski terakotowy relief arehi- tektoniczny z I w. n.e., nale��cy do grupy tzw. relief�w Campana (nazwisko kolekejonera). Rzym, Museo Vaticano. 3 Walka Hery z gigantami. Marmurowa p�askorze�ba z p�nocnej strony fryzu jo�skiego skarbca Syfnijezyk�w w Delfach. Ok. 525 r. p.n.e. Delfy, Muzeum Areheologiczne. 4 Zeus dzier��cy piorun. Marmurowa kopia rzymska z II w. n.e. wg orygina�u greckiego z ko�ca IV lub pocz�tku III w. p.n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. 5 Hera i Zeus na g�rze Ida. Wapienna p�askorze�ba z dodatkiem marmuru (tworz�ca tzw. metop�) ze �wi�tyni Hery w Selinuncie. Ok. 470 r. p.n.e. Palermo, Museo Nazionale. 6 Zgromadzenie bog�w olimpijskich. Posejdon, Apollo i Artemida. Marmurowa p�askorze�ba stanowi�ca fragment wsehodniego fryzu Partenonu. Ok. 440 r. p.n.e. Ateny, Muzeum na Akropolu. 7 Narodziny Dionizosa. B�g wychodz�cy z uda Zeusa wyci�ga r�ce do Hermesa. Za Hermesem trzy kobiety z ber�ami (Mojry?) oraz Demeter (?). Marmurowa p�askorze�ba z I w. n.e. wg greckiego orygina�u z po�owy IV v#. p.n.e. Rzym, Museo Vaticano. 8 Atena, Zeus i Nike. Malowid�o na czerwonofigurowej hydrii attyckiej z lat 480-470 p.n.e., tzw. malarza Providence. Warszawa, Muzeum Narodowe. 9 Afrodyta z r�kami podtrzymuj�cymi w�osy, w pozycji kl�cz�cej. Marmurowy pos�g (zwany od miejsca znalezienia Afrodyt� Rodyjsk�), kt�rego arehetyp powsta� prawdopodobnie w Ale- ksandrii w ko�cu II w. p.n.e. Muzeum na Rodos. mi�dzy str. 192-193 10Apollo z kithar�. Rzymski pos�g marmurowy z II w. n.e. wg hellenistycznego orygina�u. Rzym, Museo Nazionale. 11Posejdon rzucaj�cy tr�jz�bem. Srebrna moneta kr�la Macedonu Demetriusza Poliorcetesa panuj�cego w latach 306-283 p.n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. 12Artemida kl�cz�ca z �ukiem. Br�zowa moneta z Chersonezu Taurydzkiego z ko�ca IV w. p.n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. 13�mier� Akteona. Wapienna p�askorze�ba z dodatkiem marmuru (tworz�ca tzw. metop�) ze �wi�tyni Hery w Selinuncie. Ok. 470 r. p.n.e. Palermo, Museo Nazionale. 14Powr�t Hefajstosa na Olimp w orszaku Dionizosa, kt�ry kroczy na przedzie. Malowid�o na s�ynnym attyckim czarnofigurowym kraterze malarza Klitiasa i garncarza Ergotimosa (zwanym r�wnie� "kraterem Fran#ois" od nazwiska jego znalazcy). Ok. 570 r. p.n.e. Floreneja, Museo Areheologico. 15Ku�nia Hefajstosa. Wykuwanie zbroi Achillesa w obecno�ci Ateny (cz�ciowo niewidocznej) i Hery. Rzymska marmurowa p�askorze�ba z pierwszej po�owy II w. n.e. Rzym, Palazzo dei Conservatori. 16 Demeter i Kora. Marmurowa p�askor�e�ba z Eleuzis. Ok. 440 r. �p.n.e Muzeum w Eleuzis. 17 Pallas Atena. Marmurowy pos�g z zachodniego przycz�ka �wi�tyni bogini Afai na wyspie Eginie. Ok. 490 r. p.n.e. Monachium, Gliptoteka. 18 G�owa Ateny. Srebrna moneta ate�ska z V w. p.n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. Spis ilustracji 11 19 Atena i Marsjasz. Nowoczesna rekonstrukcja w br�zie s�ynnej grupy rze�biarskiej Myrona wykonana na podstawie jej rzymskich kopu marmurowych. Orygina� br�zowy rze�by pochodzi� z po�owy V w. p.n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. mi�dzy- str. 256-25 7 20 Orfeusz, Eurydyka i Hermes w podziemiach Hadesu. ftzymska marmurowa p�askorze�ba z prze�omu I w. p.n.e. i I w. n.e. stanowi�ca kopi� orygina�u greckiego z po�owy V w. p.n.e. Neapol, Museo Nazionale. 21 Porwanie Ganimedesa. Dekoracja br�zowej pokrywki lustra. IV w. p.n.e., Berlin, Antiqua- rium. 22 Menada ze sk�r� pantexy i tyrsem (prost�, d�ug� lask� zako�czon� szyszk�). Malowid�o wn�trza bia�o gruntowanej czary, wykonane przez malarza Brygosa. Ok. 490 r. p.n.e. Monachium, Museum Antiker Kleinkunst. 23 Bogowie �wiata podziemnego w�r�d postaci Tartaru. Hades i Persefona (w �rodku, wewn�trz pa�acu w kszta�cie �wi�tyni). M.in. Orfeusz graj�cy na kitharze (pierwsza posta� po lewej stronie pa�acu); Minos, Radamantys, Ajakos (po prawej stronie pa�acu). W dolnej cz�ci malowid�a, po lewej stronie, Syzyf to�z�cy kamie�, smagany biczem przez Eryni�, Hermes, Herakles z Cerberem, druga Erynia z pochodniami oraz Tantal pod zwisaj�c� ska��. Malowi- d�o na apulskiej amforze czerwonofigurowej z IV w. p.n.e. Monachium, Pa�stwowe Zbiory Sztuki. 24 Persefona i Hades na tronie, z darami wotywnymi. Wotywna gliniana tabliczka (tzw. pinkas) ze �wi�tyni Persefony w Locri (gr. Lokroi Epizephyrioi) w p�d. Italii. Konie� VI - pierwsza po�owa V w. p.n.e. Reggio di Calabria, Museo Nazionale. Z5 Hermes oddaj�cy Charonowi zmar�� do Hadesu. Malowid�o na attyckim bia�o gruntowanym lekycie. Ok. 445 r. p.n.e. Ateny, Muzeum Narodowe. 26 Nereida i trytony. Mozaika w rzymskiej rezydencji pa�acowej w Piazza Armerina na Sycylu. Pierwsza po�owa IV w. n.e. 27 Helios na kwadrydze. P�askorze�ba ze �wi�tyni Ateny w Troi (tzw. Ilium Novum - Nowa Troja). Pocz�tek III w. p.n.e. Berlin, Pergamonmuseum. 28 NaIodziny Erichtoniosa. Bogini Atena przejmuje dziecko z r�k bogini Gai w obecno�ci Hefajstosa. Malowid�o na czerwonofigurowym stamnosie malarza Hermonaksa. Ok. 460 r. p.n.e. Monachium, Museum Antiker Kleinkunst. migdzy str. 320-321 29 Asklepios. Marmurowa kopia rzymska z II w. n.e. wg orygina�u rze�by greckiej z po�owy V w. p.n.e. (laska owini�ta w�em, cz�ciowo zniszczona, g�owa zrekonstruowana). Warszawa, Muzeum Narodowe. 30 Hekate. Marmurowa p�askorze�ba na wschodniej stronie fryzu wielkiego o�tarza Zeusa w Pergamonie. Ok.180 r. p.n.e. Berlin, Pergamonmuseum. 31 Europa na byku. P�askorze�ba z tufu (tworz�ca tzw. metop�) ze �wi�tyni Hery w Selinuncie. Ok. 550 r. p.n.e. Palermo, Museo Nazionale. 32 Leda z �ab�dziem. Marmurowa p�askorze�ba z ko�ca IV w. p.n.e. Londyn, British Museum. 33 Perseusz z g�ow� Meduzy. ftzymski terakotowy relief architektoniczny z I w. n.e. nale��cy do grupy tzw. relief�w Campana (nazwisko kolekcjonera). Warszawa, Muzeum Narodowe, depozyt Luwru. 12 Spis ilustracji 34 Dioskrzrowie. Malowid�o wn�trza czerwonofigurowej czary tzw. malarza Pentezilei. 460-4,50 r. p.n.e. Ferrara, Museo Areheologico. 3#Apollo i Artemida zabijaj�cy strza�ami z �uku dzieci Niobe. Malowid�o na altyckim czerwono- figurowym kralerze tzw. malarza Niobid�w. Ok. 460-450 r. p.n.e. Pary�, Luwr. :i6 G�uwa Niobe. Marmurowa kopia rzymska z I w. n.e. orygina�tz greckiegcz z dtugiej po�owy IV w. p.n.e. Niebc,r�w, Oddzia� Muzeum Narodow#go w Wars#awie. ftze�ba ta sta�a si� dla K.I. Ga�ezy�skiegir insp;racj� do napisarxia poematu pt. Niczbe. mi#dz#y str'. 384-385 37Walka Grek�w z Amazonkami. Malowid�o na czerwonofigzzrowej pelike. Ok. 440--430 r. p.n.e. Warszawa, Muzeum Narodo,,ve. 38Narcyz podziwiaj�cy w�asne odbicie w wodzie. Malowid�o �cienne z ok. 50 r. n.e. w Casa di Lucrezio Frnnt;one w Pomp#i. Tzw. IV sLyl pomptja�ski. 39Tezeusz zauija#gcy l#:inotaura. Malow,id�o wn�trza czerwonofigurowej czary, wykonane przez tzw. malarza Dokimasia. 500-480 r. p.n.e. Floreneja, Museo Archeologico. 40Umieraj�cy Talos. Malowid�cz na czerwonofigurowyrn kralerze tzw. malarza Talosa. Ok. 405 r. p.n.e. Ruvo, kolekeja Jatta. 4ITezeusz porywaj�cy Antiope. Malowid�o na czerwonofigurowej amforze wykonane prawdo- podobnie przez malarza Myjona. Ok. 500-490 r. p.n.e. Paxy�, I.uwr. 42Tezeusz i Atena na dnie morza u Arnfitryty. Malowid�o wn�lrza czerwonofigurowej czary attyckiej malar?a Panajtiosa i #arncarza Eufx'oniosa. Ok. 490 r. p.n.e. Paxy�, Luwr. 43#C.'alka centaur�w z Lapitami na weselu Pejritoosa, w obecnii�ci Apollina. Marmurowe rze�by z zachodniego frontonu �wi�tyni Zeusa w Olimpii. Ok. 460-456 r. p.n.e. Olympia, Muzeuxn. 44Pojedynek c:entaura z I,apit�. Marmurowa p�askorze�ba (tworz�ca tzw. metop�) z po�udnio- wej strony Partenonu. C)k. 445 r. p.n.e. Londyn, British Museum. 45Ukaranie Dirke przez Amfiona i Zet.osa. Marmurowa rzymska kopia z I w. n.e. monumental- nej rze�by hellenistycznej wykonanej w br�zie przez Apollozziosa i Tauriskosa z Tralles z II w. p.n.e. Kopia ta znana jest te� pod nazw� Byka Farnezyjskiegi#. Neapol, Museo Nazionale. 46Edyp rozwi�zuj�cy' zagadk� Sfinksa. Malowid�o wn�trza czerwonofi#nxrowej attyckiej czary, , wykonane przez tzw. malarza Edypa. Ok. 470 r. p.n.e. Rzym, Museo Vaticano. 47Herakles odpoczywaj�cy. Marmurowa kopia rzymska z II w. n.e. wg rze�by Lizypa z ko�ca IV w. p.n.e. Warszawa, bluzeum Narodowe. migdzv str. 448-44,9 48Herakles i Ptaki Stymfalskie. Malowid�o na czarnofigurowej wazie attyckiej z po�owy VI w. p.n.e. I,ondy'n, British Museum. 49Trzyg�owy Gerion i Hydra Lernejska. Mozaika w rzymskiej rezydeneji pa�acowej w Piazza Armerina na Sycylii. Pierwsza po�owa IV w. n.e. 50Herakles w Ogrodzie Hesperyd. Malowid�o �cienne w Casa del "Sacerdos Azzzandtts" w Pompei. Pierwsza po�owa I w. n.e. Tzw. III sly1 pompeja�ski. 5IWyprawa Argonaut�w. Malowid�o na czerwonofigurowynr kraterze tzw. malarza Talosa. Ok. 405 r. p.n.e. ftuvo, kolekeja Jatta. (Por. nr 40) 52Ares i Afrodyta. Po lewej stronie Eros. Malowid�o �cienne z Casa di Marte e Venere w Pompei z ok. 70 r. n.e. wg motyw�w z IV w. p.n.e. Tzw. IV styl pompeja�ski, Neapol, Museo Nazionale. 53Eos ze zw�okami Memnona. W�r�d napis�w imiona postaci. Jest to tzw. Pieta antyczna. Malowid�o wn�trza czerwonofigurowej czary wykonane przez malarza Durisa i garncarza Kalliadesa. Ok. 490 r. p.n.e. Pary�, Luwr. Spis ilustracji 1" 54Lot Ikara.Malowid�o �cienne w Casa del "Sacerdos Amandus" w Pompei.Pierwsza pcz�owa I w.n.e Tzw.III styl pompeja�ski. 55Medea przed zab�jstwem dzieci. Fragment malowid�a �ciennego z Casa dei Dioscuri w Pompei.Druga po�nwa I w.n e.Tzw.IV styl pompeja�ski.Neapol,Museo Nazionale. 56Zeus z czx-iem (tzw.Zeus #etoforos).Srebrna izzoneta ler<ila Macedonii,Aleksandra Wielkiego, panuj�cego w latach 336-3`?3p.n.e.Warszawa,Muzeum Narodowe. 5? Nike.Srebrna moneta miasta Teriny w p�d.Italii 420-400r.p.n.e.Warszawa,Muzeum Narodowe. migdzy str. 512--51 `3 58 Helena, Afrodyta, Eros, Parys (Aleksander) oraz Peito (personifikacja perswazji, towarzyszk Q Afrodyty, Charyt i Hermesaj. Nad g�owami inskxypeje imion postaei. P�askorze�ba rzymska z I w. p.n.e. wg orygina�u greckiego z IV w. p.n.e. Neapol, Museo Nazionale. 59 Pox-wanie Heleny. Grecki marmurowv relief hellenistyczny z II w. p.n.e. (?). Rzym, Museo Laterano. 60 Achilles zabijaj�cy Pentezilej�, kr�low� Amazonek. Napisy imion bohater�w widoczne nad g�owami. ?Vlalowid�o na czarnofi#urowej amforze malarza i garncarza Eksekiasa. Ok. 525 r. p.n.e. I.ondyn, British Museum. 61 Ko� troja�ski. Malowid�o �cienne z Pompei z drugiej po�owy I w. n.e., zapewne wg orygina�u greckiego z IV w. p.n.e. Tzw. IV styl pompeja�ski. Neapczl, Museo Nazinnale. 62 �mier� Priama. Rzymska marmurowa p�askorze�ba wg orygina�u greckiego z IV w. p.n.e. Boston, Museum of Fine Arts. 63 Scena walki z wojny troja�skiej. Menelaos atakuj�cy Parysa w obecno�ci Artemidy i Afrody- ty. Malow id�o na czerwonofigurowej czarze malarza Durisa i garncarza Kalliadesa. Ok. 490 r. p.n.e. Pary�, Luwr (Por. nr 53.) 64 Upadek Troi. P�askorze�ba z kalcytu, tzw. Tabliczka ilio�ska. Du�y obraz po lewej stronie przedstawia upadek Troi i ucieczk� Eneasza wg poematu Stesichorosa; scenki u g�xy i po prawej stronie ilustruj� poszezeg�lne pie�ni Iliady ; dwa pasy dolne po�wi�cone s� poematom: Etiopida i Ma�a Iliada. Sehy�ek I w. p.n.e. Rzym, Museo Capitolino. 65 Odyseusz. Relief na napoliczniku br�zowego he�mu z Megaxy. Ostatnia �wier� V w. p.n.e. Berlin, Antiquarium. 66 Ucieczka z groty Polifema. Grupa figuralna z br�zu. Druga po�owa VI w. p.n.e. Delfy, Muzeum. 67 Odyseusz u Kirke. Miniaturowa p�askorze�ba w kamieniu palombino. tzw. tabliezka odysej- ska. Trzy sceny przedstawiaj� kolejno od do�u: I) Rozmow� Odyseusza z Hermesem, 2) Sterroryzowanie Kirke px-zez Odyseusza oraz 3) Odyseusza, Kirke i towarzyszy Odyseusza zamienionych w wieprze. Pocz�tek I w. n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. 68 Odyseusz s�uchaj�cy �piewu syren. Malowid�o na italskim czerwonofigurowym kraterze. IV w. p.n.e. Berlin, Staatliche Museen. Zdj�cia wykona� Stanis�aw Turski. Zdj�cia nr 6 i 38 wykona� Waldemar Jerke. Zdj�cia nr 43 i 66 dostarezone przez Zofi� Skulimowsk�. KARTA TYTU�OWA Hermes Nios�cy Barana, tzw. Hermes Kriophoros. Br�zowa statuetka z lat 530-520 p.n.e. Boston, Museum of Fine Arts. 14 Spis ilustracji OBWOLUTA: Ilustracja g�rna: Ares, rze�ba etruska. Rzym, Muzeum Szluki Etruskiej. Ilustracja dolna: Achilles zabijaj�cy Pentezilej�. Czarnofgurowa waza attycka, ok. 530 r. p.n.e. Londyn, British Museum. MAPY Mapa �wiata antycznego (s. 40). Mapa obejmuj�ca miejscowo�ci wymienione w tek�cie (wyklejka). WST�P Pierwszy zbiorek poezji wyda� Robert Graves w 1916 r. maj�c lat 21.' Potem ukaza�y si� dalsze tomy wierszy,- autobiografia, eseje i krytyki, ale s�aw� �wiatow� przynios�a Gravesowi dopiero dwucz�ciowa powie�� historyczna opublikowana w 1934 r.: I Claudius i Claudius the God. Uzyska�a ona dwie nagrody, mia�a kilkana�cie wyda�, zosta�a przet�umaczona na wiele j�zyk�w, w tym i na polski.z Powie�� ��czy du�� wiedz� o przedstawianej epoce, ezyli o Rzymie w okresie wczesnego cesarstwa, z pewn� �mia�o�ci� spojrzenia. Narratorem jest sam jej bohater, cesarz Klaudiusz, rzecz ma charakter pami�tnika, a osoby wyst�puj�ce w tej opowie�ci, cho� nosz� kostiumy staro�ytne, my�l� i przemawiaj� bardzo nowocze�nie. Wszystko to pozwala zar�wno na znaczn� swobod� w interpretacji wypadk�w historycznych, jak te� u�atwia przerzucenie mostu nad wielowiekow� przepa�ci� czasu. Tak wi�c powodzenie powie�ci by�o zas�u�one, a spos�b zbli�ania wsp�czesnemu czytelnikowi odleg�y�h epok znalaz� p�niej wielu na�ladowc�w; jednym z nich by� sam Graves. Staro�ytno�� dostarczy�a mu tematu do kilku jeszcze ksi��ek, a wszystkie one s� pisane w formie wspomnie� �wiadk�w wydarze� lub os�b danym wypadkom bliskich. Akcja romansu Count Belisarius rozgrywa si� w VI wieku n.e., w czasach cesarza Justyniana.' King Jesus jest bardzo swobodn�- chcia�oby si� powiedzie� "przewrotn�" - interpretacj� ewangelicznych opo- wie�ci.' Cofa� si� te� Graves a� w przesz�o�� mityczn�. W Hercules My Shipmate ' opisuje wypraw� Argonaut�w po z�ote runo, a w p.owie�ci Homer's Daughte# wywodzi �artobliwie ustami c�rki poety, �e w�a�ciwym autorem ' Urodzony w r. 1895 w Londynie, syn poety A.P. Gravesa; po pierwszej wojnie �wiatowej osiad� na wyspie Majorc# (Baleary). # T�umaczenie polskie: Ja, Klaudiusz i Klaudiusz i Messalina, Warszawa, PIW,1957/1958. 3 Londyn 1938; t�umaczenie polskie: Belizariusz, Warszawa, PIW,1960. ' Londyn 1946. # Londyn 1944; t�umaczenie polskie: Herkules zmojej za�ogi, Warszawa, "Czytelnik",1962. g I.ondyn 1955; t�umaczenie polskie: C�rka Homera, Warszawa, "Czytelnik",1958. 1 fi Wst�p Odysei by�a kr�lewna Nauzykaja. Jednak�e si�ga� Graves i w czasy nowsze. Wystarezy tu przypomnie� Wife to Mr. Milton', obrazuj�c� wiek XVII, lub dwie opowie�ci z czas�w wojny Stan�w Zjednoczonych o niepodleg�o��." Wymienili�my tu tylko rzeczy wa�niejsze i bardziej znane. Tak wi�c w opinii szerokiej publiczno�ci Graves jest przede wszystkim dobrym powie�ciopisarzem, interesuj�cym si� g��wnie tematyk� historyczn�, kt�r� ujmuje czasem w spos�b nazbyt �mia�y, jakby przekorny, ale �wiadez�- cy o du�ym (cho� amatorskim) oczytaniu w �r�d�ach i, co najistotniejsze, pisze zajmuj�co. Sam jednak Graves ma zgo�a odmienny pogl�d na sw �j dorobek. Najwy�ej ceni w nim tw�rezo�� poetyck�. W przedmowie do jednego ze zbior�w wierszy stwierdza otvi,arcie: "Poezj� pisz� dla poet�w, a satyry i groteski dla ludzi dowcipnych. Dla szerokiego og�u pisz� proz� i jestem zupe�nie zadowolony, je�li jest on nie�wiadom, �e tworz� cokolwiek poza tym. To marnotrawstwo pisa�, poezje dla kogokolwiek poza poetami! "# Z innej za�, r�wnie szezerej wypowiedzi dowiadujemy si�, �e powie�ciopisarstwo uwa�a Graves przede wszystkim za dogodny spos�b zarabiania na �ycie - by m�c napr awd� zajmowa� �i� poezj�.'# Pi�tna�cie tomik�w poezji to dorobek du�y i warto�ciowy. Zdaniem niekt�- rych krytyk�w przysz�e pokolenia b�d� istotnie �na�y przede wszystkim Gravesa-poet�. Nie tu miejsce na omawianie i ocen� tej dziedziny jego tw�re�o�ci, pami�ta� jednak nale�y o niej stale, przy rozpatrywaniu ka�dego dzie�a Gravesa. Nie jest bowiem tak, jak to zdawa�oby si� wynika� z przyto- czonych jego wypowiedzi, �e prozaik tylko wsp�istnieje obok poety. Zwi�zki mi�dzy dwoma rodzajami pisarstwa s� szezeg�lnie ciekawe w�a�nie w tych pracach, kt�re Graves po�wi�ci� mitologu. By�oby rzecz� ca�kowicie zrozumia�� i nie wymagaj�c� �adnych szezeg�l- nych wyja�nie�, �e poet� i mi�o�nika antyku zainteresowa�y helle�skie podania o bogach i bohaterach. Stanowi� one nieprzebran� skarbnic� barw- nych w�tk�w, a zarazem daj� mo�liwo�ci �mia�ych rekonstrukeji. Dlatego to we wszystkich epokach mity by�y wdzi�cznym i ulubionym tworzywem dla ca�ych pokole� artyst�w. Mog�oby si� wi�c wydawa�, �e Mity greckie- ksi��ka, kt�r� mamy przed sob� - to prosta kontynuacja poszu.kiwa� nowych motyw�w dla tw�rezo�ci prozatorskiej, �e droga do opracowania ca�o�ci greckiej mitologii wiod�a przez wspomnian� ju� opowie�� Herkules z mojej za�ogi. Jednak�e �r�d�a Gravesowego zainteresowania t� tematyk� s� inne, znacznie ciekawsze. Praca nad Herkulesem z mojej za�ogi odegra�a tu rzeczywi�cie pewn� rol�, raczej jednak po�redni�. W�a�nie w czasie pisania owej ksi��ki dozna� Graves, ' Londyn 1943; t�umaczenie polskie: �ona pana Miltona, Warszawa, PIW,1961 " Sergeant Lamb. # Przedmowa do Poems 1938-I945, Londyn 1945. 'a Tam�e. Wst�p 17 jak sam to okre�li�, "an unsolicited enlightenment"- spontanicznego ol�nie- nia." Co by�o jego tre�ci�? Odpowied� przynosi dzie�o, nad kt�rym pisarz zacz�� pracowa� prawie bezpo�rednio po owym "ol�nieniu"; uko�czy� je po kilku tygodniach niemal nie przerywanego wysi�ku. Nosi ono tytu� The White Goddess- Bia�a Bogini. Ukaza�o si� w 1948 r., wydanie za� drugie, rozszerzone, w 1952 roku. Wychodz�c od pewnych motyw�w w starych legendach i wierzeniach celtyc- kich, Graves swobodnie rozwija r�ne w�tki, cofa si� a� do czas�w starogrec- kich, aby w ko�cu znowu powr�ci� do Irlandii. Jak mo�na spostrzec od razu, konstrukcja Bia�ej Bogini przypomina nieco s�awne dzie�o Frazera Z�ota ga��� - tym bardziej, �e tre�ci� s� nie tylko same mity, lecz r�wnie� ich interpretacja oraz rozwa�ania nad genez� i w�a�ciwym znaczeniem. Baza �r�d�owa jest szeroka, �wiadczy o imponuj�cym oczytaniu autora zar�wno w autorach staro�ytnych, jak i w nowszej literaturze. Nie jest to jednak dzie�o naukowe i nie chce by� takim. Sam Graves okre�li� w przedmowie Bia�� Bogini� jako "historical grammar ofpoetic myth" - "gramatyk� historyczn� mitu poetyckiego". A wi�c ma to by� pr�ba rozszyfrowania umownego i symbolicznego j�zyka, kt�rym pos�ugiwali si� poeci zamierzch�ych czas�w dla przekazania nast�pnym pokoleniom tajemnej m�dro�ci. W istocie za� rzeczy Graves utwor�y� ze staro�ytnych motyw�w mit nowy, podporz�dko- wany pewnej zasadniczej idei, kt�ra wi��e si� jak naj�ci�lej z Gravesow� koncepcj� poezji w og�le; ona to w�a�nie by�a tre�ci� wspomnianego wy�ej "spontanicznego ol�nienia". Jeden z krytyk�w tak charakteryzuje zasadnicz� ide� Bia�ej Bogini : "Zaczyna si� [to dzie�o) jak osobliwie inspirowane badanie historii mitu, aby w rozdzia�ach ko�cowych sta� si� traktatem dla epoki wsp�czesnej. Poeta kre�li wz�r duchowych i kulturowych kl�sk, kt�re przywiod�y poezj� do jej obecnego upadku, a nast�pnie przechodzi do ataku na r�ne modne kierunki. Przez swoj� niezrozumia�o��, twierdzi, dzisiejsi surreali�ci, impres- joni�ci, ekspresjoni�ci i neoromantycy pragn� tylko ukry� ##nieszcz�sny brak tajemnicy,#. A w�a�nie przechowywanie tajemnicy ludu by�o, jak wierzy Graves, zadaniem poet�w w wielkich epokach przesz�o�ci. Jedyny ratunek le�y w odrodzeniu kultu bogini, w powrocie od spo�ecze�stwa patriarchalne- go do matriarchatu, w porzuceniu zimnego intelektualizmu..."'2 Mitygreckieukaza�y si� w 1955 r. Czytelnik, kt�ry zapozna si� ze wst�pem do tej ksi��ki, zrozumie od razu, �e jest ona tylko rozwini�ciem zasadniczych koncepcji wy�o�onych w Bia�ej Bogini. Ide� przewodni� Mit�w przedstawia Graves w spos�b ca�kowicie jasny: " "5teps", Londyn 195R, s. 85 i nast. " J.M. Cohen, Robert Graves, Londyn 1960, s. 96 2# #wty �C Wst�p "2achowane zabytki kultury materialnej i mity �wiadcz� o tym, �e ca�a neolityczna Europa mia�a zdumiewaj�co jednolity system idei religijnych oparty na znanym r�wnie� w Syrii i Libii kulcie nosz�cej wiele tytu��w Bogini Matki. Staro�ytna Europa nie zna�a bog�w. Wielk� Bogini� uwa�ano za nie�mierteln�, niezmienn� i wszechw�adn�." Kult tej bogini zwi�zany by� �ci�le z czci� ksi�yca i �yciodajnych si� odradzaj�cej si� przyrody. W nie�o p�niejszym stadium "plemienna Nimfa, kr�lowa, wybiera�a sobie doroczne- go kochanka, kt�rego pod koniec roku sk�adano w ofierze. Stawa� si� on w ten spos�b symbolem p�odno�ci, nie za� przedmiotem przyjemno�ci erotycz- nych". Tak by�o przed pojawie#iem si� aryjskich naje�d�c�w z p�nocy i wschodu. Ci zaczynaj� przybywa� z pocz�tkiem drugiego tysi�clecia p.n.e., przynosz�c ze sob� zdecydowanie patriarchaln� organizacj� spo�eczn�, kt�rej odbiciem jest kult b�stw m�skich. Zderzenie tej kultury z matriarchatem i kobiec� teokracj� mia�o pewne fazy przej�ciowe, jakby kompromisowe. Tak na przyk�ad "dawne mity o nimfach uwodzonych przez boga odnosz� si� prawdopodobnie do �lub�w mi�dzy helle�skimi wodzami i miejscowymi kap�ankami ksi�yca. Zaciekle sprzeciwia�a si� im Hera, czyli �luby te natrafia�y na op�r konserwatywnych uczu� religijnych". Ostatecznie jednak, po przyj�ciu z ko�cem drugiego tysi�clecia nowej i ostatniej fali Hellen�w, ustala si� dziedziczenie po mieczu i ca�y patriarchalny porz�dek. Boginie, jak to widzimy ju� w�r�d b�stw olimpijskich, s� w mniej�zo�ci i nie odgrywaj� roli decyduj�cej. "Odt�d zaczynaj� si� legendy historyczne, kt�re powoli gasn� w �wietle zwyczajnej historii." Czym�e bowiem, zdaniem Gravesa, jest mit grecki? "Prawdziwy mit jest [...] czym� w rodzaju stenograficznej relacji rytualnego mimu odgrywanego podczas publicznych uroczysto�ci. [...] Tre�ci� tych widowisk by�y archaiczne zabiegi magiczne, maj�ce na celu zwi�kszenie p�odno�ci lub dalsz� stabilizacj� rz�d�w �wi�tej kr�lowej wzgl�dnie �wi�tego kr�la [...) oraz uzupe�nienia do tych zabieg�w wprowadzane w miar� nowych potrzeb. '' Oczywi�cie, Graves zdaje sobie spraw�, �e taka definicja obejmuje tylko ma�� cz�� ogromnego zespo�u greckich opowie�ci mitycz�ych. Wylicza a� dwana�cie innych kategorii, w kt�rych mieszcz� si� r�nego typu motywy i w�tki, powszechnie uchodz�ce za mity, ale nimi, zdaniem Gravesa, nie b�d�ce. W ksi��ce jednak uwzgl�dnia je na r�wni z kategori� "mit�w prawdziwych". Tak wi�c jest to rozr�nienie raczej teoretyczne, kt�re w ksi��ce Gravesa przejawia si� nie tyle w samym doborze podstawowych mit�w, co w �posobie ich rekonstruowania oraz obja�niania. Autor m�wi: "Metoda moja polega na zebraniu w sk�adnej opowie�ci wszystkich rozpro- szonych element�w ka�dego mitu; wspar�em je ma�o znanymi wariantami, kt�re mog� pom�c w ustaleniu ich znaczenia i na wszystkie powsta�e pytania Wst�p 19 stara�em si� udzieli� odpowiedzi, w miar� moich mo�liwo�ci, w kategoriach antropologicznych i historycznych."" Mamy wi�c jasno zdefiniowan� zar�wno zasadnicz� koncepcj� ca�o�ci, jak te� spos�b budowy poszczeg�lnych opowie�ci. Rozpatrzmy najpierw to ostat- nie zagadnienie. Staro�ytno�� pozostawi�a nam znaczn� liczb� wersji i wariant�w niemal ka�dego mitu. S� one nie tylko r�ne, lecz cz�sto nawet sprzeczne ze sob�. Wynika to w pewnej mierze z obfito�ci i natury �r�de�, z kt�rych czerpiemy nasz� znajomo�� greckiej mitologii. �r�d�a s� rozmaitego typu, czasowo za� odleg�e orl siebie nieraz o kilkana�cie wiek�w; pochodz� te� z r�nych krain nad Morzem �r�dziemnym, gdzie tylko zamieszkiwali Hellenowie. M�wi� o mitach przede wszystkim poeci, poczynaj�c od Homera u zarania greckiej kultury, a ko�cz�c na Nonnosie, kt�ry w V wieku n.e. opiewa triumfalny poch�d boga Dionizosa z Indu (parafrazuj�c w innym poemacie Ewangeli� wed�ug �w. Jana!). Bez liku jest mitologicznych wzmianek u staro�ytnych historyk�w i geograf�w, u s�ownikarzy i encyklopedyst�w. Ukaza�o si� te� sporo dzie�ek po�wi�conych wy��cznie tej tematyce; ich autorzy, tak zwani mitografowie, pisali je maj�c na oku potrzeby g��wnie szko�y, pragn�li bowiem u�atwi� m�odzie�y rozumienie dawnej poezji. Tego typu zarysy mitologii wydawane s� w ka�dym kraju do dzi�. �r�d�em wreszcie bardzo obfitym i cennym s� pisarze starochrze�cija�scy. Polemizuj�c z poganami wytykali im oni z lubo�ci� wszelkie dziwactwa kultowe oraz nieobyczajne sprawki bogi�, bog�w, bohater�w. Pami�ta� te� nale�y, �e pr�cz tych �r�de� literackich posiadamy wr�cz nieprzebrane bogactwo scen o tematyce mitycz- nej na zabytkach staro�ytnej rze�by, p�askorze�by, malarstwa. 'Ca�a ta olbrzymia ilo�� danych zosta�a ju� dawno pilnie zebrana i skrupu- latnie zestawiona przez pokolenia uczonych, poczynaj�c od erudyt�w z cza- s�w Odrodzenia. Wszystko, co mo�na na podstawie antycznych �r�de� powie- dzie� o kt�rymkolwiek z mit�w, jest dzi� �atwo dost�pne dzi�ki fundamental- nym pracom tak wybitnych znawc�w przedmiotu jak: W.H. Roscher," L. Preller,'5 O. Gruppe,'e C. Robert," H.J. Rose.'s Wymieniamy tu, oczywi�cie', nazwiska tych tylko badaczy, kt�rzy dali dzie�a o charakterze og�lnym i podstawowym, pomijamy natomiast tych, kt�rzy ograniczyli si� do opraco- wania pewnych aspekt�w lub cz�ci mitologii, albo traktowali o niej w zwi�z- " Cytat ze Wstgpu Gravesa do Mit�w greckich. ,'" Ausfuhrliches Lexikon der griechischen und r#mischen Mythologie, Lipsk 1866 - (przy wsp�udziale licznych uczonych). '5 Griechische Mythologie, Berlin 1854 (I wydanie). 'g Griechische Mythologie und Religionsgeschichte, Monachium 1906. " Die griechische Heidensage, Berlin 1920-23. 'e A Handbook of Greek Mytholog,y, Londyn 1928. 20 Wst�p ku z dziejami greckiej religu; w przeciwnym bowiem wypadku lista musia�a- by by� bardzo d�uga.'9 Wynika st�d, �e w�a�nie to, co laikowi wyda� si� mo�e najbardziej imponu- j�ce, a wi�c zebranie wariant�w ka�dego mitu, w istocie jest zadaniem stosunkowo prostym, bo dawno ju� wykonanym. Trzeba jednak stwierdzi�, �e Graves wyzyska� sumiennie wiele materia�u, kt�ry mieli mu do ofiarowania wy�ej wymienieni autorzy. Id�c za ich wskaz�wkami przestudiowa� znaczn� cz�� staro�ytnych �r�de�, kt�re skrz�tnie podaje w notkach do ka�dego rozdzia�u. Znaj�c j�zyk grecki m�g� Graves ka�dorazowo samodzielnie sprawdza� wiadomo�ci podawane w literaturze przedmiotu. Z mnogo�ci� wariant�w i wersji, cz�sto, jak ju� wy�ej przypomniano, ze sob� sprzecznych, radzi sobie Graves w ten spos�b, �e zestawia je w poszeze- g�lnych paragrafach ka�dego z ponad stu siedemdziesi�c#u rozdzia��w na kt�re dzieli si� jego dzie�o. Nie jest to jednak zestawienie mechaniczne, i takim zreszt� by� nie powinno. Autor zdecydowanie preferuje pewne w�tki i moty- wy, inne za� traktuje bardzo kr�tko lub nawet pomija milezeniem. W pewnym stopniu takie post�powanie jest usprawiedliwione, dzie�o bowiem, kt�re by chcia�o r�wnomiernie uwzgl�dnia� wszelkie odmiany tych samych mit�w, musia�oby przybra� rozmiary wr�cz ogromne. Jest wi�c rzecz� przyj�t� r�wnie� i w opracowaniach znacznie obszerniejszych ni� Gravesowe, �e w tek�cie odtwarza si� tylko t� posta� mitu, kt�r� uwa�a si� za podstawow�. Tu jednak rozpoczyna si� w�a�ciwa praca badacza, a z ni� rodz� si� te� istotne pytania i w�tpliwo�ci. Kt�r� wersj� uzna� za pierwotn�, kt�r� za� za wt�rn�? Jakie stosowa� kryteria przy tym warto�ciowaniu? W jakiej mierze dadz� si� r�ne warianty pogodzi�, w jakiej za� uzna� je nale�y za motywy niezale�ne, przypadkowo tylko po��czone podobie�stwem imion, to�samo�- ci� miejsc lub w�tk�w, a nawet swobodn� pomys�owo�ci� kt�rego� ze staro- �ytnych autor�w? Przecie� mity ju� w staro�ytno�ci traktowane by�y z wielk� dowolno�ci�, i to szezeg�lnie przez poet�w. Ci uwa�ali je za plastyczne tworzywo, kt�re kszta�towali zale�nie od wewn�trznych wymog�w swego dzie�a. By poda� przyk�ad najlepiej znany: tragicy ate�scy tematy do swych dramat�w dobierali prawie wy��cznie spo�r�d mit�w, ale te� jak w�adezo si� z nimi obehodzili! Dlatego to powo�ywanie si� na nich jako na autorytet, kt�ry m�g�by pom�c w odtworzeniu pierwotnej postaci mitu, nie zawsze jest przekonywaj�ce. Ale nie s� miarodajni nawet staro�ytni mitografowie, kt�rzy za wszelk� cen� usi�uj� godzi� warianty oraz wprowadzaj� swoje pomys�y interpretacyjne. Tak wi�c dopiero po bardzo skrupulatnym uporz�dkowaniu materia�u mo�na by przyst�pi� do wy�uskiwania tego, co jest w ka�dej opowie�ci '"- Por. literatur� przytoczon� przez M. Nilssona, Gesehichte der griechisehen Religion, I. Monachium 1955. mitycznej jej podstawow� tre�ci�. Rzecz jednak nie jest prosta, nie zawsze bowiem najstarsza zachowana wzmianka o danym micie jest w istocie najwarto�ciowsza. Zdarza si�, �e to w�a�nie �r�d�o bardzo p�ne, ze schy�ku �redniowiecza lub nawet z czas�w bizantyjskich, przypadkowo przekazuje informacj� o du�ym znaczeniu. Sam Graves zwraca na to uwag� bardzo .s�usznie. W ka�dym wi�c wypadku nale�y przeprowadza� warto�ciowanie i krytyk� od nowa. Trzeba tu stwierdzi�, �e w stosunku do ca�o�ci mit�w taka praca nie zosta�a dotychczas przeprowadzona przez nikogo, cho� posiadamy doskona�e analizy pewnych mit�w albo ich cykl�w, by wymieni� tylko klasyczne studium C. Roberta Oidipusjo. Kto natomiast z g�ry zak�ada, �e najgodniejsza uwagi jest ta wersja i ten aspekt mitu, kt�re najlepiej odpowia- daj� jakim� zasadniczym, uprzednio powzi�tym koncepcjom o istocie mit�w w og�le, nie post�puje metodycznie. A od tego w�a�nie zarzutu Gravesa uwolni� nie mo�na. Obok bogactwa i r�norodno�ci w�tk�w i wariant�w initycznych badania w tej dziedzinie komplikuje jeszcze odmienno�� stanowisk w kwestii podsta- wowej: jak wyja�ni� genez� i jak zdefiniowa� istot� helle�skich mit�w? To z kolei wi��e si� bardzo �ci�le z problemem greckiej religii w og�le. Jak wiadomo, jest ona zjawiskiem niezmiernie z�o�onym, mity za� stanowi� wprawdzie jej cz�� integraln�, ale tylko cz��. By� niegdy� w nauce okres, kiedy uto�samiano mity Grek�w z ich religi�. Dzi�, rzecz oczywista, takiego stanowiska nikt nie podziela, cho� pokutuje ono jeszcze w niekt�rych podr�- cznikach szkolnych. Ale w�a�nie religioznawcy przywi�zuj� ogromn� wag� do bada� nad mitami, te bowiem reprezentuj� najstarsze osi�galne dla nas z�o�a greckich wierze�, na r�wni z pewnymi zwyczajami i obrz�dami kulto- wymi. Spo�r�d kierunk�w reprezentowanych w religioznawstwie wieku XIX i XX cztery maj� szczeg�lnie �cis�y zwi�zek z badaniem mit�w, s� to: Mitologia por�wnawcza; jej najwybitniejsi przedstawiciele, M. Muller, L. Preller, W.H. Roscher, usi�owali wykaza� �cis�e pokrewie�stwo mit�w i wie- rze� indoeuropejskich, por�wnuj�c pewne w�tki opowie�ci o bogach i boha- terach oraz etymologizuj�c ich imiona. W wielu mitach szko�a ta upatrywa�a odzwierciedlenie proces�w przyrodniczych, a w szczeg�lno�ci zjawisk na niebie. Nie docenia�a natomiast mitologia por�wnawcza wp�ywu substratu przedhelle�skiego oraz zapo�ycze� z Bliskiego Wschodu. Szko�a tak zwana m�odohistoryczna; tej przewodzili U. Wilamowitz-Moel- lendorf oraz E. Bethe. �ledzi�a ona przede wszystkim zmiany, jakim ulega�y mity w dzie�ach literatury i sztuki, a przyk�ada�a te� znaczn� wag� do lokalizacji pierwotnych mit�w i zwi�zku ich z kultami. Szko�a etnologiczna, kt�r� nazwa� te� mo�na antropologi� kulturow�, widzia�a w religii greckiej w zasadzie proste przed�u�enie wierze� w�a�ci- #a Berlin 1920. Wst�p 21 wych ludom pierwotnym. Dlatego to nader wa�nym przedmiotem jej bada� by�y motywy ba�niowe oraz obrz�dki lud�w okre�lanych cz�sio jako "prymi- tywne". Zestawiano przy tym, w�a�ciwie na jednej p�aszczy�nie, pewne fakty z nieraz bardzo odleg�ych krain i z r�nych epok. Klasyczne dzie�o tej szko�y, The Golden Bough I.G. Frazera, jest znane czytelnikowi polskiemu w wersji skr�conej.#' Wielka popularno��, jak� zdoby�y w ostatnich dziesi�cioleciach metody psychoanalizy, nie pozosta�a bez wp�ywu na religioznawstwo. Zrodzi�y si� te� nowe pr�by obja�niania mit�w; te mia�yby by� przejawami pewnych komple- ks�w tkwi�cych w pod�wiadomo�ci - kompleks�w indywidualnych lub nawet zbiorowych. Wystarczy tu przypomnie� s�awn� Freudowsk� interpretacj� mitu o Edypie. Szczeg�lnie jednak trwa�y wp�yw wywar�y pogl�dy reprezen- towane przez ten kierunek psychoanalizy, kt�ry zapocz�tkowa� C.G. Jung. Na terenie religioznawstwa usilnie propaguje dzi� ide# Junga K. Kerenyi.zz Tezy szko�y psychoanalitycznej zwalcza Graves ostro, i nie bez pewnej racji. Wywo�a�o to zreszt� z kolei wielce zjadliw� krytyk� Mit�w greckich w�a�nie ze strony Kerenyiego.z3 Najbli�sza niew�tpliwie by�aby Gravesowi szko�a antropologiczna, s� jednak te� pewne zasadnicze r�nice. Do tych nale�y silne akcentowanie przez Gravesa roli matriarchatu i Wielkiej Bogini. Warto tutaj od razu zaznaczy�, �e pomys� Gravesa, aby powstanie mit�w wi�za� z przedgreckim kultem Wielkiej Bogini, nie jest ca�kowicie oryginal- ny. Z podobn� tez� wyst�pi� ju� w roku 1946 uczo�y w�oski M. Untersteiner: minojska Wielka Bogini mia�a obok siebie boga roku. B�g ten corocznie umiera� (albo gin�� z r�ki Bogini) - i wci�� si� odradza�; obrz�dy zwi�zane z tym kultem sta�y si� p�niej zal��kiem i tre�ci� wielu mit�w greckich.i' Nie jest jednak istotne, w Jakiej mierze zasadnicze pogl�dy Gravesa s� jego w�asno�ci�; wa�niejsze jest pytanie, jak� mo�na im przyzna� warto�� naukow�. Antropologowie i historycy, zw�aszcza marksistowscy, od dawna ju� przyjmuj�, �e matriarchat stanowi� pewien etap w rozwoju spo�ecze�stw pierwotnych. Niekt�re dane, a zw�aszcza niewie�cie figurki, licznie znajdo- wane w r�nych kraj ach Europy i Wschodu, mog�yby wskazywa�, �e w okresie neolitu kult b�stw kobiecych (symbol p�odno�ci?) by� bardzo rozpowszech- niony. Z trzeciego i drugiego tysi�clecia p.n.e. pochodzi wiele zabytk�w sztuki egejskiej, przede wszystkim za� krete�skiej, kt�re przedstawiaj� jak�� istot� kobiec�, prawdopodobnie bogini�. Wydaje si� bowiem, �e jest ona centraln� -' Z�ota ga���, Warszawa 1962 (I wydanie), Warszawa 1965 (II wydanie); krytyk� szko�y etnologicznej przeprowadza J. Luty�ski w przedmowie do tego t�umaczenia. z? Zob. np. jego Die Mythologie der Griechen, Zurych 1951. #3 W czasopi�mie "Gnomon", r. 1928. 2' La fisiologia del mito, Turyn 1946. Wst�p 23 postaci� jakich� obrz�d�w i uroczysto�ci, czasem za� wyst�puje z pewnymi atrybutami-bosko�ci. W Azji Mniejszej kult Bogini by� ponad wszelk� w�tpli- wo�� zakorzeniony od tysi�cleci i przenikn�� w czasy historyczne, a nawet w�drowa� stamt�d, ju� w okresie podboj�w rzymskich, do Italu oraz do innych krain nad Morzem �r�dziemnym (Kybele, Wielka Matka Bog�w). �lady czci oddawanej bogini - albo boginiom - s� wyra�ne tak�e w starszych pok�adach wierze� Mezopotamii, Syrii i Fenicji, cho� b�stwa m�skie wyst�- puj� tam od dawna. Jednakowo� od przyj�cia matriarchatu, jako pewnej instytucji spo�ecznej w okre�lonej fazie rozwoju ludzko�ci, i nawet od zgody na to, �e w pewnych religiach b�stwa kobiece odgrywa�y rol� dominuj�c�, daleka jeszcze droga do aprobowania konkretnych rozwi�za� i pr�b interpretacyjnych Gravesa. Nikt dzi� nie neguje, �e minojskie kulty stanowi� bardzo istotn� komponent� greckiej religii i mitologii. Szczeg�lnie jasno wykaza�y to s�awne prace szwedzkiego uczonego M. Nilssona.2# Jednak�e drogi badaczy rozchodz� si� we wszystkich prawie kwestiach szczeg�owych, ta za�, kt�r� idzie Graves, z pewno�ci� nie nale�y do najbezpieczniejszych naukowo; buduje on zbyt �mia�o na nik�ych, w�t�ych przes�ankach.Nasza wiedza o minojskich wierze- niach jest skromna; trudno nawet orzec, czy w�a�ciwie rozumiemy zabytki archeologiczne z tego czasu. M. Nilsson s�usznie zwr�ci� uwag�, jak p�ytkie, a mo�e nawet wr�cz opaczne by�oby pojmowanie religii egipskiej, gdyby zabytk�w jej kultury nie obja�nia�y �r�d�a pisane!2g Kto wie, czy niekt�rzy uczeni nie doszukiwaliby si� u Egipcjan kultu Wielkiej Bogini, powo�uj�c si� na znany mit o Izydzie. Spadek po epoce minojskiej �raz zderzenie dw�ch kultur, helle�skich przybysz�w z p�nocy i dawnych mieszka�c�w basenu Morza Egejskiego, na pewno odegra�y wielk� rol� przy formowaniu si� mit�w, szczeg�y jednak i przebieg tego procesu os�oni�te s� tajemnic�. W cz�ci interpretacyjnej swego dzie�a Graves cz�sto powo�uje si� na podania i wierzenia w�a�ciwe ludom bardzo wielu krain i epok. �wiadczy to niew�tpliwie o du�ym oczytaniu autora, swoboda jednak, z jak� zestawia fakty bardzo rozmaitej warto�ci i wiarygodno�ci, cz�sto daleko odbiega od zygor�w stawianych pracy naukowej.l Ocena tej cz�ci musia�aby z koniecz- no�ci przybra� rozmiary obszernego studium. Nie jest to zreszt� potrzebne, bo chyba nie by�o intencj� autora, by traktowano jego ksi��k� jako naukow� sensu stricto; dlatego te� sk�po i jakby przypadkowo cytuje prace, z kt�rych czerpa� swoje dane. Mimo to Mity greckie, cho� pocz�te i pomy�lane przede wszystkim jako ilustracja pewnej tezy poetyckiej, nie s� pozbawione wielu walor�w poznawczych. Zas�b opowie�ci, kt�ry jest tu zawarty, znacznie przewy�sza swoim bogactwem to, co podaj� zwyk�e zarysy mitologii, a- powt�rzmy to jeszcze raz - opowie�ci zosta�y oparte na materiale antycznym, #s The Mycenaean Origin of Greek Mythology, Londyn 1932 26 Geschichte dergriechischen religion, I, s. 302. 24 Wst�p cho� z wyra�n� preferencj� pewnych wariant�w. Cz�� narracyjna ma poza tym warto�� sama przez si�, wysz�a bowiem spod pi�ra wybitnego pisarza. Wiele zastrze�e�, to prawda, budzi cz�� interpretacyjna. Wywody autora s� tu cz�sto ewidentnie zbyt �mia�e, czasem nawet prowokuj�ce. Ale w�a�nie to czyni ksi��k� ciekaw� i pobudzaj�c�. Mitologia bowiem nie jest zbiorem g�adkich o owiastek w szkolnym podr�czniku, lecz poetyck� skamielin� z y y ypadk�w histo- okrytej mrok