Michael ARGYLE Psychologia stosunków ^zmudzkich Michael Psychologia SlOSiMi nuodzkich Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002 Z oryginału: The Psychology of Interpersonal Behaviour Copyright © Michael Argyle, 1967, 1972, 1978, 1983, 1994 Ali rights reserved The morał rights of the author have been asserted Spis treści Przełożył: WALDEMAR DOMACHOWSKI Projekt okładki i stron tytułowych: Maryna Wiśniewska Redaktor: Piotr Kostyło Redaktor techniczny: Teresa Skrzypkowska Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 1999 ISBN 83-01-12809-7 Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 tel.: (0-22) 695-43-21 faks: (0-22) 826-71-63 e-mail: [email protected] http://www.pwn.com.pl Wydawnictwo Naukowe PWN S.A. Wydanie III - dodruk Arkuszy drukarskich 22,75 Skład i łamanie Logoscript Druk ukończono w lutym 2002 r. Druk i oprawa: Zakłady Graficzne im. KEN S.A. Bydgoszcz, ul. Jagiellońska 1, tel. (0-52) 322-18-21 Przedmowa do pierwszego wydania polskiego 9 Streszczenie przedmowy do wydania pierwszego 11 Przedmowa do wydania piątego 13 Informacja o autorze 15 Rozdział 1. Motywacja społeczna 17 Korzenie zachowań społecznych 24 Rozdział 2, Twarz, spoglądanie i inne niewerbalne komunikaty 39 Różne kanały niewerbalne 40 Różne funkcje komunikacji niewerbalnej 60 Wnioski 71 Rozdział 3, Komunikacja werbalna i konwersacja 72 Wspólny słownik 74 /Konwersacja 75 ' \ Grzeczność 82 Przystosowanie 84 Umiejętności werbalne w trzech rodzajach konwersacji 85 Mowa i klasa społeczna 90 Różnice płciowe 94 Rozdział 4, Spostrzeganie innych 96 Tworzenie wyobrażeń innych ludzi 97 Interpretowanie zachowań 110 Rozdział 5, Wpływ osobowości i sytuacji na zachowania społeczne 116 Cechy osobowości 116 Czy w różnych sytuacjach funkcjonujemy tak samo? 118 Analiza sytuacji 123 Wybieranie zachowań społecznych ze względu na odnoszenie się do innych ludzi 127 Koordynacja zachowań społecznych 129 Kompetencja społeczna 133 Ekstrawersja 139 Różnice płciowe w zachowaniu społecznym 142 Rozdział 6. Relacje między dwiema osobami 147 Jak zdobywać przyjaciół i wywierać wpływ na ludzi 147 A. Zdobywanie przyjaciół 147 B. Wpływanie na ludzi 152 Rodzaje związków 156 Główne typy związków 159 Zmienności związane z klasą społeczną, kulturą, płcią i wiekiem 173 Jak skutecznie radzić sobie z więziami — reguły, umiejętności i wiedza 179 Rozdział 7. Grupy, organizacja, klasa i kultura 183 Członkostwo w małych grupach społecznych 183 Różne rodzaje grup 191 Organizacje społeczne 195 Kultura 201 Klasa społeczna 208 Kontakty międzygrupowe i konflikt 211 Rozdział 8. Samowyobrażenie i samoprezentacja 216 Wymiary Ja i ich pomiar 216 Źródła Ja 221 Warunki, w jakich następuje aktywizacja Ja 225 Wpływ samowyobrażenia na zachowanie 229 Rozdział 9. Zachowanie społeczne a zaburzenia psychiczne 237 Zasięg i występowanie zaburzeń psychicznych 238 Stres 240 Umiejętności społeczne a zdrowie psychiczne 246 Zachowanie społeczne w podstawowych chorobach psychicznych 248 Wpływ leczenia na zachowanie społeczne 260 Społeczne zapobieganie chorobom psychicznym 263 Rozdział 10. Wybrane profesjonalne umiejętności społeczne 266 Przeprowadzanie wywiadu 267 Sprzedawanie 275 Lekarze i pielęgniarki 279 Psychoterapia i poradnictwo 284 Nauczanie 288 Publiczne przemawianie i wykładanie 292 Kierowanie grupami 296 Zarządzanie 300 Rozdział 11. Szkolenie umiejętności społecznych 305 Uczenie się w toku pracy 307 Granie roli 309 Specyficzne techniki treningu umiejętności społecznych 315 Lektura, wykłady, dyskusje, studia przypadków i filmy 318 Metody zalecane do stosowania dla różnych celów 320 Trening umiejętności społecznych — czy to działa? 321 Niektóre problemy dotyczące treningu umiejętności społecznych 323 Rozdział 12, Epilog 326 Zastosowanie nowej"wiedzy 326 Nowy model człowieka 327 Możliwe niebezpieczeństwa związane z nową wiedzą 329 Reguły i moralność 330 Bibliografia 333 Indeks nazwisk 357 Przedmowa do pierwszego wydania polskiego Jestem szczerze zadowolony, że Waldemar Domachowski podjął się przekładu tej książki. Jest to wynik jego pobytu w Oksfordzie w związku z programem Oxford Colleges Polish Hospitality, dzięki któremu mieliśmy przyjemność gościć w Oksfordzie zarówno jego, jak i wielu innych polskich psychologów społecznych. Jesteśmy od dawna zainteresowani polską psychologią społeczną, posiadającą swój własny styl - wyrafinowana metodologia, zainteresowanie teorią oraz szczególne zainteresowanie określonymi tematami, takimi jak altruizm. Dobrze się złożyło, że w wydanym ostatnio podręczniku (Introduction to Social Psychology, pod redakcją Milesa Hewstone'a, Blackwell 1988) rozdział dotyczący konfliktu i współpracy został opracowany przez Janusza Grzelaka. Znana jest nam praca Reykowskiego i Karyłowskiego. Polscy psychologowie społeczni są bardzo aktywni na forum European Association for Experimental Social Psychology i często biorą udział w jej konferencjach. Książka ta reprezentuje oksfordzki styl uprawiania psychologii społecznej i przedstawia zarówno nasze własne ustalenia, jak i wiele innych badań i sądów na ten temat. Nasze podejście skoncentrowane jest na interakcji społecznej, na prezentacji i analizie zaangażowanych w nią procesów, szczególnie zaś zachowań na dość ściśle określonym poziomie, takich jak spoglądanie i inne aspekty komunikacji niewerbalnej, na analizowaniu specyficznych cech różnorodnych relacji i na rozważaniu ich implikacji dla umiejętności społecznych oraz dla treningu takich umiejętności. Przeprowadziliśmy sporo badań międzykulturowych, choć jak dotychczas nie objęły one Europy Wschodniej. Nasze intelektualne korzenie wyrastają z etnologii, antropologii, psychologii rozwojowej, filozofii i językoznawstwa, jak również z samej psychologii społecznej. Porównując to z dominującym podejściem amerykańskim, znajdujemy się pod słabszym wpływem psychologii poznawczej, mniejszy jest nasz entuzjazm w odniesieniu do bardziej abstrakcyjnych eksperymentów laboratoryjnych, a silniej jesteśmy zainteresowani zastosowaniami praktycznymi. Można oczekiwać, iż książka ta rozbudzi zainteresowanie pewnymi problemami dotychczas w Polsce mało eksploatowanymi i może doprowadzić do przyszłej współpracy. Wydaje się bardzo prawdopodobne, że interakcja społeczna i społeczne relacje są w Polsce w interesujący sposób odmienne, pozostając sprawą do zbadania. Michael Areyle Październik 1989 Instytut Psychologii Eksperymentalnej South Parks Road Oksford Streszczenie przedmowy do wydania pierwszego Człowiek jest zwierzęciem społecznym: współpracuje z innymi dla osiągnięcia swych celów i zaspokojenia swych potrzeb. Dobrze wiadomo, iż relacje z innymi mogą być źródłem najgłębszej satysfakcji i najcięższego cierpienia. Moraliści, literaci i inni pisali o tych sprawach, pominięta jednak została szczegółowa analiza interakcji i więzi społecznych. Najnowsze badania psychologów społecznych spowodowały, jże zjawiska te stały się zdecydowanie jaśniejsze. W szczególności nastąpił istotny postęp w eksperymentalnej analizie spotkań społecznych na poziomie takich zjawisk, jak ruch oczu, zsynchronizowanie mowy i komunikacja niewerbalna. Badania te mają wiele możliwych zastosowań. Praca wielu osób dotyczy raczej radzenia sobie z innymi ludźmi, niż z rzeczami - są to nauczyciele, psychologowie, stewardesy, kierownicy i wielu innych; przeprowadzono badania nad tym, jakie techniki społecznego działania są najbardziej efektywne i w jaki sposób takich umiejętności można nauczyć. Wielu ludzi jest samotnych i nieszczęśliwych, niektórzy są chorzy psychicznie, ponieważ nie są w stanie nawiązać i utrzymać więzi społecznych z innymi. Wiele codziennych spotkań jest nieprzyjemnych, kłopotliwych lub bezowocnych z powodu niewłaściwych zachowań społecznych. Konflikty między różnymi klasami społecznymi i grupami kulturowymi są częściowo spowodowane trudnościami w interakcji. Wiele takich frustracji można by wyeliminować, gdyby nastąpiło lepsze zrozumienie i doskonalszy trening umiejętności niezbędnych w toku interakcji społecznych. Przedmowa do wydania piątego Książka ta jest od wielu lat częścią mego życia. Napisałem ją pierwotnie w pierwszym porywie entuzjazmu zrodzonego przez wyniki wczesnych prac nad komunikacją niewerbalną i umiejętnościami społecznymi. Myślałem, że rozwiąże ona problemy wszystkich ludzi, pokazując, jak dojść do bardziej efektywnych zachowań społecznych i lepszych relacji międzyludzkich. Być może troszkę w tym pomaga; sprzedaje się w dużej liczbie egzemplarzy - większej niż wszystkie moje pozostałe książki razem wzięte - została przetłumaczona na wiele języków i stała się literaturą obowiązkową dla wielu zajęć. Nigdy nie została pomyślana jako podstawowy podręcznik psychologii społecznej; jest poświęcona badaniom odnoszącym się bezpośrednio do skutecznego działania w codziennych sytuacjach i w toku relacji międzyosobowych. Od ostatniego wydania upłynęło dziesięć lat i w psychologii społecznej pojawiło się w tym okresie sporo nowych badań i pomysłów. Naj-ważniesze z nich, odnoszące się do zasadniczego trendu mych rozważań, spróbowałem włączyć do tego tomu. „Kocham psychologię społ." zostało wydrukowane na plakietce ofiarowanej mi kiedyś przez wdzięcznego studenta. To prawda, jednak szczególnie kocham precyzyjne i dobrze zaplanowane badania nad rzeczywistymi zachowaniami społecznymi, nie zaś nad ludźmi, którzy, by zarobić pieniądze, siadają w zamkniętych kabinach lub aplikują wstrząsy elektryczne innym, co do których nie wiedzą, czy są, czy też ich nie ma w innych kabinach. Niektóre obszary zostały w tym wydaniu szczególnie wzbogacone. Są to: 12 komunikacja werbalna i niewerbalna; kompetencja społeczna; bliskie więzi społeczne; ś , społeczne zachowania pacjentów psychicznie chorych. Mam dług wdzięczności wobec wielu obecnych i byłych członków zespołu psychologów społecznych z Oksfordu. Szczególnie zaś wobec Petera Colletta, Adriana Furnhama, Yaira Hamburgera, Moniki Hender-son, Mansura Lalljee i Lu Lo, mego syna Nicholasa Argyle'a, Soni Argyle za jej pracę nad indeksem oraz Ann McKendry za przepisanie kolejnego rękopisu. A ESRC oraz Leverhulme Trust za wsparcie udzielone mi w badaniach. Michael Argyle Oksford czerwiec 1993 Informacja o autorze Michael Argyle, D. Sc, D. Litt., Hon. D. Sc. Psych., jest emerytowanym wykładowcą psychologii społecznej na Uniwersytecie w Oksfordzie i emerytowanym pracownikiem (fellow) Wolfson College oraz emerytowanym profesorem psychologii Oxford Brookes University. Urodził się w 1925 r., uczęszczał do szkoły średniej w Nottingham oraz do Emmanuel College w Cambridge i służył jako nawigator w RAF-ie. W Oksfordzie uczył psychologii społecznej od 1952 r. Zajmuje się badaniem różnych jej obszarów, szczególnie zaś interesuje się eksperymentalnymi badaniami nad interakcją społeczną i jej zastosowaniem do szerszej gamy problemów społecznych. Wykładał gościnnie na wielu uniwersytetach w USA, Kanadzie i Australii oraz w trzydziestu czterech innych krajach. Założył grupę Oksfordzkiej Psychologii Społecznej, w której doktoryzowało się siedemdziesiąt osób - część z nich jest obecnie profesorami gdzie indziej. Jego ostatnie książki to Psychology and Social Class, The Social Psychology of Everyday Life, The Psychology ofHappiness, The Anatomy of Relationships (z Moniką Henderson) oraz nowe wydanie Bodily Com-munication i The Social Psychology of Work. Jest autorem wielu artykułów drukowanych w angielskich, amerykańskich i europejskich czasopismach. Pomógł założyć „British Journal of Social and Clinical Psychology" i redagował w nim dział psychologii społecznej (1961-1967). Był redaktorem International Studies in Experimental Social Psychology w Pergamon Press i przewodniczącym Sekcji Psychologii Społecznej Brytyjskiego Towarzystwa Psychologicznego (1964-1967 i 1972-1974). Jest żonaty i ma czworo dzieci; lubi podróże, zachowania interpersonalne, tańczenie szkockich tańców, utopijne spekulacje, dysputy teologiczne i żarty. Motywacja społeczna Większość ludzi spędza sporo czasu angażując się w różnego rodzaju interakcje społeczne. Żyją razem, pracują razem i spędzają wolny czas z przyjaciółmi. Dlaczego to robią? Dlaczego wszyscy nie zachowujemy się jak pustelnicy, żyjąc i pracując samotnie? W rzeczywistości dla większości ludzi osadzenie w odosobnieniu lub inne formy izolacji występujące przez dłuższy czas są rzeczą wysoce nieprzyjemną. „Utrata twarzy" jest na Dalekim Wschodzie przyczyną samobójstw, natomiast odrzucenie przez przyjaciół w naszej własnej społeczności jest powszechnym źródłem zmartwienia. Ludzie wydają się dążyć do wielu celów w sytuacjach społecznych - być aprobowanym i znaleźć przyjaciół, dominować lub uzależniać się od innych, być podziwianym, pomocnym lub otrzymywać społeczne poparcie itd. Różni ludzie w sytuacjach społecznych poszukują różnych rzeczy. Przy obecnym stanie wiedzy wygląda to tak, jakby zachowanie społeczne było produktem przynajmniej kilku różnych popędów. „Popęd" może być zdefiniowany jako stała tendencja do poszukiwania określonych celów. Popęd zarówno kieruje ludzi do realizacji określonych celów, jak również jest źródłem energii; gdy popęd działa, pojawia się ogólny wzrost energii. Dzieje się tak samo, jak w przypadku popędów biologicznych, takich jak potrzeba pożywienia: gdy człowiek jest głodny, poszukuje pożywienia ze wzrastającym natężeniem. Ponadto popęd ten może być podzielony na szereg bardziej specyficznych, odnoszących się do soli, cukru itd. Zwierzęta pozbawione jednej z tych substancji wybiorą dietę, która uzupełni ten deficyt. Niezbędne jest ukazanie tych zróżnicowanych form motywacji, by wyjaśnić zmienność zachowania tej samej osoby przy różnych okazjach, na przykład gdy jest ona głodna lub najedzona, jak również aby określić różnice pomiędzy różnymi ludźmi zarówno w celach, do których dążą, jak i w energii, z jaką to czynią. Nie ma dotychczas ostatecznej zgody co do sposobu, w jaki można podzielić motywację społeczną. Tym, co zostanie w tym miejscu przedstawione, jest prowizoryczna lista motywacyjnych źródeł zachowań międzyludzkich. Są one wystarczające, by wyjaśnić zjawiska opisywane w tej książce, każde z nich zaś było intensywnie badane zarówno przez psychologów, jak i przez innych badaczy. W dalszych częściach tego rozdziału nieco więcej uwagi zostanie poświęcone sposobom, w jaki funkcjonują popędy, oraz ich źródłom w doświadczeniach dzieciństwa bądź we wrodzonych tendencjach. Tutaj natomiast przedstawiam ową prowizoryczną listę wraz z uwagami dotyczącymi celów, do których się dąży w każdym przypadku. Pomijając potrzeby biologiczne, wynikają one zarówno z reakcji innych ludzi, jak i z rodzajów związków z nimi. 1. Potrzeby biologiczne - jedzenia, picia i komfortu. 2. Zależność - pomoc; podtrzymanie, ochrona i prowadzenie, naj pierw uzyskiwane od rodziców, a później od ludzi dysponujących władzą lub autorytetem. 3. Afiliacja - ciepłe i przyjacielskie relacje, poczucie akceptacji spo łecznej, równości, pokazywane poprzez bliskość fizyczną, uśmiech i na wiązanie kontaktu wzrokowego. 4. Dominacja - bycie akceptowanym przez innych i przez grupy w roli przywódcy zadaniowego, co wiąże się z pozwoleniem na mówienie przez większość czasu, na podejmowanie decyzji oraz z okazywaniem szacunku przez grupę. 5. Seks - bliskość fizyczna, kontakt cielesny itp., kontakt wzrokowy, ciepłe, przyjacielskie i intymne interakcje społeczne, zwykle z atrakcyj nymi rówieśnikami odmiennej płci. 6. Agresja - ranienie innych ludzi fizycznie, werbalnie bądź w inny sposób. 7. Samoocena i tożsamość ego — uzyskiwanie aprobujących reakcji od innych ludzi i akceptacja obrazu samego siebie jako czegoś ważnego. 8. Inne motywacje, które wywołują zachowanie społeczne - potrzeby osiągnięć, pieniędzy, zainteresowania i wartości. Jest to lista prowizoryczna, lecz względnie dobrze określona: popędy od 1 do 6 zostały zbadane na zwierzętach i ich biologiczna i ewolucyjna podstawa jest zrozumiała; były one również zbadane u ludzi i stąd wiemy, jak wpływają na nie doświadczenia dzieciństwa, w jaki sposób są wzbudzane i jak wywierają wpływ na zachowanie społeczne. Biologiczne funkcje zachowania społecznego u zwierząt. Wiele spośród społecznych zachowań człowieka wykazuje bliskie analogie ze społecznymi zachowaniami zwierząt, i do pewnego stopnia może być wyjaśnione w kategoriach ich ewolucyjnych źródeł. Socjobiologia może dostarczyć takich wyjaśnień co do komunikacji niewerbalnej, relacji społecznych, zachowań niosących pomoc i motywacji społecznych. W ciągu kilku ostatnich lat prowadzono badania nad małpami i człekokształtnymi żyjącymi dziko; badania te wyraźnie pokazały, jak ważne są społeczne zachowania tych zwierząt dla ich biologicznego przetrwania. Zestaw częściowo wrodzonych popędów społecznych wyłonił się w toku ewolucji; popędy te wykształcają wzorzec do pewnego stopnia instynktownego zachowania społecznego, umożliwiając grupie człekokształtnych i małp jedzenie i picie, obronę przed wrogami, reprodukcję, opiekę nad młodymi i ich uczenie. 1. Człekokształtne i małpy potrzebują dostępu do wody oraz odpowiednich jarzyn i owoców do jedzenia. Zajmują one terytorium, które zawiera te zasoby, i mogą go bronić przed konkurentami. Opisane poniżej wzory są znacząco odmienne dla każdego gatunku. Różnią się także istotnie pomiędzy grupami należącymi do tego samego gatunku, zależnie od warunków ekologicznych, to znaczy dostępności pożywienia i miejsc do gniazdowania; takie „kulturowe" wzorce są utrwalane w procesie socjalizacji (Crook, 1970). 2. Większość gatunków żyje w grupach o całkowicie ustabilizowanej hierarchii dominacji, która jest ustanawiana w toku agresywnych działań dorosłych samców. Niektóre z tych samców uzyskują przywództwo bro niąc terytorium i utrzymując wewnętrzny porządek. 3. Istnieje tu również określona struktura rodziny, która może się różnić zależnie od gatunku. Osobniki odmiennej płci łączą się w pary w celu kontynuowania gatunku i w tym czasie samce opiekują się swymi rodzinami, działając jednocześnie jako zgeneralizowani ojcowie wobec dzieci z danej grupy. 4. Matki żywią swoje młode, opiekują się nimi i wprowadzają je w doświadczenia socjalizacyjne, które uzupełniają częściowo „otwarte" sy stemy instynktów. Przejawiają one matczyne wzorce zachowań, które są 2. wyzwalane przez widok młodych; młode przejawiają zależnościowe wzorce zachowań, uruchamiane przez widok, dotyk i głos matki. 5. Z zachowań agresywnych korzysta się w celu obrony grupy i te rytorium; mogą się one także pojawiać między samcami z tej samej grupy, jeśli współzawodniczą one o przywództwo lub o tę samą samicę. Jednakże taka agresja ogranicza się zwykle do grożenia, zwycięża zaś zwierzę, które wzbudziło największy strach - nie byłoby w interesie grupy, by miała miejsce rzeczywista walka. 6. Młode naczelne i małpy angażują się w zabawę, natomiast dorosłe w zabiegi pielęgnacyjne; są to dwa przykłady zachowań afiliatywnych, których prawdopodobną funkcją jest hamowanie agresji wewnątrzgrupo- wej i ułatwianie kooperacji. Podobnie jak inne gatunki zwierząt, przeja wiają znaczną dozę kooperacji i wspomagania się, szczególnie w odnie sieniu do bliskich krewnych. Zachowanie społeczne zwierząt niższych jest prawie całkowicie instynktowne: kompletny wzór zachowania społecznego jest wrodzony i powstaje w toku ewolucji ze względu na swą biologiczną przydatność dla przetrwania. Naczelne i małpy różnią się od gatunków niższych tym, że systemy ich instynktów są bardziej otwarte i kompletowane w toku zdobywania doświadczeń socjalizacyjnych. Zawierają również składniki kultury utrwalane w poszczególnych grupach zwierząt; obejmuje to na przykład mycie pożywienia w morskiej wodzie w przypadku pewnej grupy japońskich makaków, natomiast pływanie w przypadku innej. To zachowanie naczelnych i małp jest szczególnie pomocne dla zrozumienia społecznych zachowań człowieka - z pewnością bardziej pomocne niż zachowania szczurów. Istnieją jednak bardzo poważne różnice między człowiekiem a małpami: my używamy języka i na nasze zachowanie większy wpływ wywierają nasze plany i normy społeczne. U człowieka czynniki wrodzone są mniej ważne, a okres socjalizacji jest dłuższy. Grupy ludzkie konstruują znacznie bardziej rozbudowaną kulturę przekazywaną następnym generacjom, tak że żyjemy w środowisku, które nie tylko zostało przez nas skonstruowane w wymiarze fizycznym, ale i przez nas obdarzone znaczeniami - jak w przypadku ubiorów, samochodów i wszystkiego, co nas otacza. Większość z tego jest możliwa do zrealizowania dzięki językowi, który umożliwia nam przechowywanie i przekazywanie kultury i czyni nasze życie społeczne zdecydowanie odmiennym. Popędy biologiczne i inne. Najbardziej zbadanymi popędami są te, które są wzbudzane przez głód i pragnienie. Wydaje się, że istnieje tu samoregulujący się system, który utrzymuje poziom pożywienia i wody w organizmie na wyrównanym poziomie. Na przykład, w przypadku niedostatku wody odczuwa się pragnienie i wzbudzany jest popęd, który uruchamia zachowanie zmierzające do likwidacji deficytu i przywrócenia stanu równowagi. (Sautoregulacja jedzenia i picia może przebiegać nieprawidłowo, jak to ma miejsce w przypadkach otyłości). Te popędy społeczne, którymi jesteśmy tu zainteresowani, nie działają w ten sam sposób. W popędach afiliacyjnym i zdobywania pieniędzy nie uczestniczy taki element jak ciśnienie krwi; niezależnie od tego, jaka jest ich fizjologiczna podstawa, musi się ona znajdować w mózgu. Nie ma tutaj braku, stąd zaspokojenie potrzeby nie prowadzi do zaprzestania aktywności. Popędy te jednak przypominają głód i pragnienie tym, że odpowiednie stany wewnętrzne i bodźce zewnętrzne wywołują pobudzenie autonomiczne i ukierunkowują zachowanie na osiągnięcie zamierzonych celów. Popęd seksualny jest tu interesującym przypadkiem pośrednim: u zwierząt niższych pobudzenie seksualne zależy od poziomu hormonów płciowych we krwi - choć nie można tu mówić o braku; u wyższych ssaków i u człowieka istnieje tylko nikły związek między hormonami a pobudzeniem seksualnym i aktywnością; kastracja po okresie dojrzewania nie prowadzi do zaniku pożądania seksualnego. Ludzie nie są głodni przez cały czas, stąd też siła popędu w danym momencie zależy od tego, jak dalece jest on, bądź był ostatnio, zaspokojony. Obecnie wiadomo, że aktywizacja dowolnego systemu popędo-wego wyzwala podobny wzór pobudzenia fizjologicznego. Składa się na to aktywność elektryczna rodząca się w podwzgórzu oraz aktywność układu sympatycznego, które prowadzą do wzrostu ciśnienia krwi oraz przyspieszenia rytmu serca i oddychania - choć ich fizjologiczny wzór różni się u poszczególnych osób i zależy od konkretnego popędu. Pobudzenie jest silniejsze, gdy oczekiwana nagroda czy „podnieta" jest większa, gdy jest bardziej pożądana oraz gdy prawdopodobieństwo jej uzyskania wydaje się większe. Wpływ podniet zmienia się wraz ze zmianą siły popędu i może się różnić w odmiennych grupach kulturowych. Na przykład, dzieci robotników są silniej pobudzane przez nagrodę pieniężną, podczas gdy dzieci z klas średnich są silniej pobudzane nadzieją na „sukces". Wrócimy obecnie do warunków, które umożliwiają zaspokajanie potrzeb. Człowiek głodny zaspokaja swój głód jedząc: popęd głodu narasta stopniowo w czasie, aż do momentu gdy zostanie ponownie zaspokojony. Popędy, które się wiążą z zachowaniami społecznymi, nie wydają się działać w taki sam sposób. Osoba, która dąży do zdobycia pieniędzy lub sławy, nie zaprzestaje swego działania, gdy uzyska jakąś gratyfikację. W rzeczywistości bardziej prawdopodobne jest odwrotne zjawisko: osoba, która poszukuje sławy, lecz nigdy jej nie osiąga, jest skłonna do odstąpienia od tego celu i dążenia do innego. Inaczej mówiąc, gratyfikacja wydaje się raczej wzmagać niż osłabiać tendencję do poszukiwania celów. Istnieje wszakże pewna analogia z popędami biologicznymi w tym sensie, że może tu wystąpić czasowe zaspokojenie, zanim nastąpi dalsze poszukiwanie celów tego samego rodzaju. Na motywację można patrzeć w kategoriach celów, których ludzie poszukują. Realizowane przez ludzi wzorce życia, w ramach których poruszają się oni od jednego wydarzenia czy sytuacji do innej, można wyjaśniać w kategoriach celów, do których dążą. Cele są związane z pozytywnymi odczuciami, z percepcją sposobu, w jaki można je osiągać, oraz ze wzorcami zachowań: ludzie wchodzą w daną sytuację, ponieważ przypuszczają, że będą w stanie osiągnąć w ten sposób określone cele (s. 122). Osobowości można badać przez wyszczególnianie celów, do których dążą, odkrywanie kategorii, do których należą, i przez badanie ich hierarchicznej struktury (Pervin, 1989). Źródła motywacji. Jedzenie i picie są wrodzonymi potrzebami organizmu, choć sposób, w jaki są zaspokajane, jest częściowo wyuczony kulturowo. Seks i agresja także mają podłoże instynktowe. Inaczej mówiąc, wszyscy ludzie mają wrodzoną tendencję dążenia do tych celów, kiedy są odpowiednio pobudzeni. Inne motywy społeczne, jak zależność i afiliacja, mo-gą"być związane z wrodzonymi elementami, lecz pochodzą one głównie ze wczesnych relacji z rodzicami. Niektóre popędy społeczne mogą być w całości wyuczone, tak jak to jest z potrzebą posiadania pieniędzy. Popędy mogą być przyswajane w dzieciństwie na wiele sposobów. Wzorzec zachowania może się stawać popędem, ponieważ jednoznacznie prowadzi do innych rodzajów satysfakcji: źródłem potrzeby posiadania pieniędzy jest prawdopodobnie to, że pozwalają one zaspokoić głód i w ten sposób stają się celem poszukiwanym dla siebie samego. Popędy mogą być przy- swojone dzięki różnym procesom uczenia się, takim jak identyfikacja z rodzicami: dziecko, które traktuje rodzica jako model, prawdopodobnie przyswoi sobie również rodzicielski wzór motywacji. Istnieje wielkie zróżnicowanie między kulturami, jeśli chodzi o typową siłę tych popędów. Niektóre kultury są bardzo agresywne, inne zaś bardzo skoncentrowane na statusie i utracie twarzy. Te odmienności mogą być czasem konsekwencją warunków środowiskowych - szczepy, które muszą się ciągle bronić przed wrogami, potrzebują członków agresywnych, stąd agresywność jest w dzieciństwie popierana (Zigler i Child, 1969). Ograniczenia działania motywacji. W przypadku seksu, agresji i prawdopodobnie afiliacji często istnieją siły powstrzymujące przed osiągnięciem celu. Kiedy popęd zostaje wzbudzony, następuje również wzbudzenie wewnętrznych zahamowań, prawdopodobnie z powodu kary znanej z przeszłości. Są to przypadki konfliktu dążenie-unikanie, pojawiającego się, gdy ten sam obiekt jest jednocześnie pożądany i niepożądany. Stwierdzono, że gdy taki cel przybliża się, wówczas wzrasta pożądanie, lecz jednocześnie jeszcze bardziej rosną strach i tendencje do unikania. Lęk, spowodowany na przykład możliwością skoku spadochronowego, wzrasta gwałtownie, gdy nadchodzi moment jego wykonania. Małe dziecko, które chce pogłaskać konia, nagle stwierdza, że jego strach wzmaga się w miarę zbliżania się do zwierzęcia i zatrzymuje się, niezdecydowane, w pewnej od niego odległości. Szczury, które na końcu labiryntu są jednocześnie karmione i rażone prądem, zatrzymują się nieco wcześniej. Miller (1944) przedstawił teoretyczną analizę w kategoriach „gradientów" dążenia i unikania, gdzie gradient unikania jest bardziej stromy, a punkt przecięcia pokazuje, gdzie znajdują się one w równowadze (rys. 1.1). Dalszym źródłem ograniczenia działania popędów agresywnych i egoistycznych jest wzgląd na innych. Agresja jest hamowana przez o-znaki strapienia, pomoc zaś stymulowana przez empatię. Niemniej, główne źródła ograniczeń zachowań samolubnych biorą się z kultury, którą sobie przyswajamy. Tak jak z ewolucją biologiczną, mamy również do czynienia z ewolucją społeczną, w trakcie której zaangażowane są siły, które pomagają społeczności przetrwać. Jednymi z najbardziej istotnych elementów kultury są wartości moralne i inne normy zachowania, które pozwalają trzymać w szachu zachowania agresywne, seksualne i egoistyczne. Odległość od celu ysunek 1,1. Analiza konfliktów dążenie-unikanie Pomiar motywacji. Ludzie różnią się energią, z jaką dążą do zdobycia celów seksualnych, dominacji, afiliacji itd. W jaki sposób te indywidualne różnice mogą zostać zmierzone? Należy rozróżnić między ich normalnym czy typowym poziomem lęku, złości itp. a ich stanem w danym momencie. Spiel-berger (1972) opracował kwestionariusze do pomiaru stanu lęku i cechy lęku, stosując dla tych celów różniące się pytania. Buss i Perry (1992) stworzyli kwestionariusz do pomiaru agresji, który szacuje cztery rodzaje agresji: fizyczną, werbalną, złość i podejrzenie o wrogość. Mężczyźni lokują się wysoko w pierwszym wymiarze, natomiast osoby asertywne w drugim. Słabą stroną kwestionariuszy jest to, że mogą one mierzyć jedynie te motywy, których ludzie są świadomi i które są gotowi ujawnić. Alternatywą jest stosowanie testów projekcyjnych i McClelland (1987) wykorzystał w tym celu obrazki podobne do tych, jakie zastosowano w Teście Apercepcji Tematycznej (TAT). Badanych prosi się o wyobrażenie sobie co, według nich, dzieje się na kilku dość niejasnych obrazkach, ich wypowiedzi zaś są oceniane ze względu na dany popęd. Wiemy obecnie, że ta metoda nie zgadza się z pomiarami kwestionariuszowymi i że mierzy inny aspekt motywacji (Spangler, 1992). Korzenie zachowań społecznych W tej części podamy krótkie zestawienie odnoszące się do każdego z wcześniej wymienionych systemów motywacyjnych. Należy podkreślić, że jest to lista prowizoryczna, która w świetle późniejszych badań prawdopodobnie będzie musiała zostać zrewidowana. 1. Potrzeby biologiczne. Podstawowe popędy biologiczne, takie jak po trzeba pokarmowa, mogą prowadzić do różnych rodzajów stosunków mię dzyludzkich. Mogą się przejawiać w zbieraniu się członków prymitywnej grupy w celu realizacji wspólnego zadania, którego nikt z nich nie byłby w stanie zrealizować w pojedynkę. Zdarza się to wśród zwierząt, i pro wadzi też do formowania wspólnot rolniczych i pasterskich w społecz nościach pierwotnych. We współczesnych społeczeństwach praca prowa dzi do zaspokojenia potrzeb biologicznych w sposób mniej bezpośredni. Jednakże potrzeby organizmu dotyczące pokarmu, picia, ciepła i wygody oddziaływają na nasze zachowanie przez większość czasu i są ważnymi źródłami motywacji, które często były pomijane przez psychologów spo łecznych (Argyle, 1991). 2. Zależność. Zasadniczym celem tego popędu jest zbudowanie i utrzy manie relacji, która umacnia i daje wsparcie. U osób zależnych obserwuje się kilka rodzajów zachowań społecznych, takich jak poszukiwanie po mocy, podatność na sugestie, uległość, szczególnie wobec osób mających władzę, wrażliwość na innych, a także niepokój, który towarzyszy za równo samotności, jak i działaniu na oczach innych. Zależność u dorosłych może się wzmagać w sytuacjach, które są nowe i zagrażające, a w których pozostali są zorientowani. Zależność, albo podporządkowanie się, jest ściśle związane ze swoim przeciwieństwem - dominacją - w tym sensie, że niektórzy ludzie ujawniają oba typy zachowania w różnych sytuacjach. Tak zwana „osobowość autorytarna" podporządkowuje się ludziom, którzy mają większą władzę lub wyższy status, stara się zaś zdominować tych, którzy w tych wymiarach lokują się niżej od niej. Zależność jest podstawową formą motywacji społecznej. Niemowlęta są fizycznie zależne od swych matek (czy kogokolwiek, kto się nimi opiekuje). Istnieje tu wrodzona tendencja do reagowania na parę oczu i na kobiecy głos; są one w zasięgu podczas karmienia i jest to częścią dość złożonego procesu, podczas którego niemowlę rozwija wczesne przywiązanie do matki. Bowlby (1971) sądzi, że zarówno zwierzęta, jak i ludzie dysponują wrodzonymi sygnałami, szczególnie zaś płaczem i przy- wieraniem, które skłaniają rodziców do opiekowania się. Przed upływem dwunastu miesięcy niemowlęta stają się, w różnym stopniu „przywiązane" do swych opiekunów; ten związek w osłabionej formie trwa przez długi czas i wpływa później na inne związki, szczególnie romantyczną miłość. Afiliatywne, kooperacyjne i ekstrawertywne zachowania są również silniejsze u tych, którzy wcześniej pozostawali w silnych związkach ze swymi matkami. W okresie od jednego do pięciu lat życia dzieci uczą się znosić większe fizyczne oddalenie od swych matek i dłuższe okresy separacji. Muszą być wychowywane do większej niezależności, szczególnie wtedy, gdy na scenie pojawia się młodsze dziecko. Zależność jest silniejsza, gdy matka jest nadmiernie czuła i nado-piekuńcza i kiedy występuje silny związek matki z niemowlęciem (Schaf-fer i Emerson, 1964). Niektórzy interpretują to w kategoriach uczenia się społecznego przyswojonego popędu. Natomiast według psychoanalityków zależność wywodzi się z fazy oralnej, co znajduje pewne poparcie w związku między zależnością a otyłością albo paleniem papierosów i alkoholizmem (Bornstein, 1992). 3. Motywacja afiliacyjna. Większość ludzi poszukuje towarzystwa i aprobaty innych: są nieszczęśliwi, gdy są samotni lub odrzuceni, i bardzo cierpią z powodu odizolowania. W warunkach laboratoryjnych stwierdzono, że badani o silnych tendencjach afiliacyjnych spędzają czas raczej na ustanawianiu silnych więzi z innymi ludźmi niż na rozwiązywaniu danego im zadania. W szczególności dążą oni do interakcji z innymi ludźmi o wieku czy pozycji podobnych do własnych. Prawdopodobnie prowadzi to również do interakcji z osobami odmiennej płci, lecz obecnie nie jesteśmy w stanie oddzielić konsekwencji ich oddziaływań od tych, które są powodowane przez popęd seksualny - z którym wydają się dość blisko związane. Kobiety wydają się posiadać silniejsze potrzeby afiliacyjne niż mężczyźni: spędzają więcej czasu w towarzystwie innych, mają więcej przyjaciół i tworzą bardziej intymne przyjaźnie (Dickens i Perlman, 1981). Grupa McClellanda stworzyła test projekcyjny do pomiaru potrzeby afiliacji (p.a.), myśląc o niej jako o potrzebie bycia z ludźmi, która w rzeczywistości wiąże się ze spędzaniem dużej ilości czasu z innymi. Jednakże seria eksperymentów ujawniła, że p.a. polega głównie na unikaniu konfliktów i krytyki i w rzeczywistości była lękiem przed odrzuceniem, to zaś prowadzi do braku popularności. McAdams (1988) opracował inny pomiar, pomiar potrzeby intymności (p.i.), zawierający inne obrazki a zwracający uwagę przede wszystkim na przyjemne bliskie więzi. Ludzie, którzy w tym pomiarze uzyskiwali wysokie wyniki, są ciepli, kochający i współpracujący, a nie dominujący czy skoncentrowani na sobie. Ich faktyczne zachowanie jest także różne: spędzają wiele czasu z przyjaciółmi, nie mają obaw przed samoujawnianiem i potrafią słuchać; angażują się w dialogi o większej wzajemności i są wrażliwi na wyrazy mi-miczne (McClelland, 1987). Psychologowie myślą o motywach w kategoriach tego, czego jednostki pragną, o motywach społecznych zaś jako o reakcjach oczekiwanych od innych. Jednym z elementów wiedzy o motywacji afiliacyjnej czy motywacji intymnościowej jest to, że ludzie pragną być lubiani. Lecz jest w tym jednak coś więcej, szczególnie w odniesieniu do tych, którzy lokują się wysoko pod względem p.i., tych, którzy szukają bliskich więzi z innymi. Większość zachowań związanych z tymi afiliacyjnymi popędami wymaga kooperacji, to znaczy wymaga, by dwóch (lub więcej) robiło to samo - jak w tańcu, tenisie, seksie czy podczas rozmowy. Zobaczymy dalej, że w określonych związkach, takich jak romantyczna miłość i bliska przyjaźń, ludzie także bardzo dbają o dobro drugiego człowieka. Już dwumiesięczne niemowlęta pragną nawiązywać interakcję i są szczęśliwe, gdy mogą to robić ze swoimi matkami bezpośrednio, a nie za pośrednictwem monitorów telewizyjnych; ich zadowolenie znika jednak zupełnie, gdy oglądają zachowanie matki z wcześniejszego ujęcia (Trevarthen, 1980). Długo sądzono, że zachowanie afiliacyjne rozwija się w jakiś sposób poza zależnością. Istnieje sporo dowodów, które potwierdzają tę teorię; małpy Harlowa nie okazywały zachowań afiliacyjnych, jeśli wcześniej były wychowywane w izolacji, u pozbawionych emocji psychopatów zaś często stwierdza się brak związków emocjonalnych z matką. Zachowania kooperacyjne i ekstrawertywne są silniejsze u dzieci, które wcześniej doświadczyły bliskiej więzi (Sroufe, Fox i Pan-cake, 1983). Wiele badań ujawniło związek między matczynym ciepłem a tym, że dziecko staje się przyjacielskie i zachowuje się prospołecznie. Motywacja afiliacyjna może być pobudzona w różny sposób. Wzmagają ją okresy izolacji i osamotnienia, jak na przykład pójście do college'u połączone z utratą dotychczasowych przyjaciół. Często obserwowano, że strach powoduje, że ludzie szukają towarzystwa innych. Schachter (1959) stwierdził, że uczennice college'u, które zostały przestraszone zapowiedzią otrzymywania wstrząsów elektrycznych od „Dra Zilsteina"*, wolały czekać na to wspólnie z innymi osobami niż samotnie: było to szczególnie wyraźne u tych dziewcząt, które przestraszono najbardziej, jak też u pierworodnych i jedynaczek. Przeprowadzając badania socjometryczne, w trakcie których ludzie określali, kto jest ich przyjacielem, stwierdzono, że pobudzało ich to tak, jak w trakcie badania, w którym nagrodą za wykonanie zadania była pochwała eksperymentatora. Przyjrzenie się z tego punktu widzenia przyjęciom czy innym tego rodzaju spotkaniom towarzyskim dałoby zapewne ten sam wynik. Ekstrawersja jest bardzo podobna do motywacji afiliacyjnej, lecz jest zwykle określana jako cecha osobowości i mierzona kwestionariuszowo. Zawiera prawdopodobnie zarówno kompetencję społeczną, jak i motywację, i jest związana z wyborem i z zadowoleniem z sytuacji społecznych - wyborem jednak raczej grup i zespołów ludzkich niż sytuacji intymnych (rozdz. 5). Zobaczymy później, że umiejętności społeczne są bardzo ważne przy budowie więzi społecznych; sama motywacja afiliacyjna nie jest tu wystarczająca (s. 179). 4. Dominacja. Odnosi się do bardzo ważnej grupy motywacji, zawierającej potrzeby władzy - kontroli zachowania bądź losu innych, statusu bądź uznania - bycia podziwianym i poważanym przez innych. Skoncentrujemy się przede wszystkim na konsekwencjach dominacji w sytuacjach twarzą-w-twarz, jakie występują w małych grupach: ludzie dominujący chcą dużo mówić, chcą, by ich pomysły były przydatne, i chcą wywierać wpływ na decyzje. Ludzie silnie dominatywni biorą udział w walkach o pozycję, zwycięzca wyłania się jako „lider zadaniowy", czyli osoba odpowiedzialna za decyzje (rozdz. 8). Tak samo wygląda to w grupach małp: dominacja jest tam zwykle ustanowiona poprzez demonstracje gróźb lub rzeczywistą walkę, zwycięzca zaś zdobywa poważanie u innych i większy dostęp do samic. Jednym z podejść do dominacji było potraktowanie jej jako potrzeby władzy (Winter, 1973). Ustalono, że mierzące to testy projekcyjne mogą * Specjalne urządzenie wykorzystywane w badaniach psychologicznych (przyp. tłum.). być złożone z filmów, pokazujących przemawiających polityków. Ci, którzy mają duże natężenie tej potrzeby są rywalizujący, czasem agresywni, próbują dominować w małych grupach, potrafią wpływać na innych, choć mogą być nie lubiani, wybierają stanowiska umożliwiające wywieranie wpływu i lubią posiadać wyznaczniki prestiżu, takie jak karty kredytowe i samochody. Stwierdzono, że menedżerowie przejawiają silną potrzebę władzy a niską motywację afiliatywną - byli oni bardziej skoncentrowani na tym, by wywierać wpływ, niż na tym, by być lubianymi - towarzyszyła temu silna samokontrola. Jednakże te wzorce motywacyjne miały pewne negatywne konsekwencje fizjologiczne: słabszy system immunologiczny i wyższe ciśnienie krwi. Geneza potrzeby władzy leży częściowo w działaniach matki, permisywnej w sferze seksu i agresji. Geneza wzorca wysokiej potrzeby władzy a niskiej potrzeby afiliacji leży w ojcu, charakteryzującym się siłą i samokontrolą, a także w młodszym rodzeństwie, za które trzeba wziąć odpowiedzialność (McClelland, 1987). Inne podejście do dominacji wiedzie poprzez asertywność. Zwykle sądzi się, że jest to zbiór umiejętności społecznych, które mogły zostać wyuczone. Stwierdzono ostatnio, że kobiety są asertywne w inny sposób niż mężczyźni. Kobiety bardziej przejmują się zobowiązaniami wobec innych i uważają, że ważne jest, aby w sytuacjach wymagających a-sertywności być przyjacielskim i nie ranić uczuć innych ludzi (Wilson i Gallois, 1993). Mogą być również wrodzone, instyktowe genezy dominatywnego zachowania. Sądzi się, że dominacja mogła się rozwinąć w toku ewolucji, jako że jej biologiczną funkcją jest dostarczyć przywódców, którzy mogą utrzymać porządek w grupie i odstraszyć wrogów. W każdej ludzkiej społeczności mężczyźni są bardziej dominatywni niż kobiety, podobnie jak wśród małp i innych ssaków (Wilson, 1975). Wykazano, że zaszczepienie samca małp lub samców innych zwierząt męskimi hormonami płciowymi zwiększa ich agresywność i dominatywność. 5. Seks. Motywuje ważne formy zachowania społecznego, takie jak zbliżanie się do przedstawicieli odmiennej (zwykle) płci w celu nawiązania pewnych rodzajów interakcji społecznej i kontaktu cielesnego. U zwierząt niższych motywacja seksualna jest instynktowa; pobudzenie jest kontrolowane przez hormony płciowe i prowadzi do spełnienia biologicznego celu, jakim jest reprodukcja. U ludzi seks wydaje się stanowić przyjem- ność samą w sobie i jest kontrolowany raczej przez korę, niż przez hormony. Motywacja seksualna może być postrzegana jako społecznie pojmowany popęd, podobny do potrzeby afiliacji, lecz zwykle ukierunkowany na osobników odmiennej płci, i może później prowadzić do rozmaitych form kontaktu cielesnego, w ustalonym porządku, a w końcu do stosunku. Przede wszystkim zaś często prowadzi do miłości i małżeństwa. Pobudzenie seksualne jest powodowane przez pewne czynniki niewerbalne - dostrzeganie fizycznej atrakcyjności osobnika odmiennej płci, bycie dotykanym w pewien sposób w określone miejsca czy odbieranie zapachów, takich jak perfumy. Ponadto, bardzo podniecające są erotyczne obrazy i filmy (pomiar na podstawie subiektywnej relacji lub wzrostu objętości penisa); najbardziej podniecające są filmy przedstawiające współżycie, petting genitalny oraz seks oralny (Baron i Byrne, 1991). Zdjęcia i filmy pornograficzne często zawierają elementy agresywne i mogą wywoływać zarówno agresję, jak i pobudzenie seksualne. Ludzie mogą też zostać pobudzeni przez szerokie spektrum bodźców, które zostały skojarzone z seksem. Motywacja seksualna zależy częściowo od hormonów. Kastracja obniża poziom testosteronu u samców, czego konsekwencją jest mniejsza aktywność seksualna. Kastracja u mężczyzn ma znacznie mniejszy wpływ, pokazując w ten sposób, że motywacja seksualna została przeniesiona /io mózgu. Uczenie się społeczne odgrywa ważną rolę w motywacji seksualnej. Niektóre jednostki przyswajają sobie tak silne zahamowania i uczucia winy, że nie są w stanie zaangażować się w seks. Uczucie winy i zahamowania mogą zostać wypracowane w toku rodzicielskiego karania wczesnych manifestacji seksualności, takich jak zabawy genitaliami; stąd też zachowania seksualne w życiu późniejszym są skojarzone z lękiem. Homoseksualizm (u chłopców) jest częściowo konsekwencją życia w środowisku, w którym było mało dziewcząt. W czasie, gdy homoseksualizm był „leczony" przez psychologów, stwierdzono, że niezbędny jest trening umiejętności heteroseksualnych. Istnieją różnice indywidualne między osobami bardzo zahamowanymi, które boją się i unikają seksu, a tymi, które poszukują go bez uczucia winy, choć zahamowanie jest znacznie osłabione przez alkohol. Istnieje wielkie zróżnicowanie między jednostkami i kulturami w postawach wobec seksu - na przykład wobec stosunków przedmałżeńskich, poza-małżeńskich, homoseksualizmu, które są postrzegane jako pożądane bądź też nie. Badania Kinseya i innych pokazują, że stosunki przedmałżeńskie x pozamałżeńskie występują w dość poważnej liczbie; wzrosły one znacząco od czasów II wojny światowej, w okresie „rewolucji seksualnej", choć ich dopuszczalność została ostatnio zredukowana ze strachu przed AIDS (Baron i Byrne, 1991). Znacznie wyższy wskaźnik stosunków przedmałżeńskich i pozamałżeńskich występuje wśród robotników, co znajduje kilka możliwych wyjaśnień (Argyle, 1994). Istnieje wiele błędnych przekonań dotyczących seksu, które bez wątpienia wywierają także wpływ na zachowanie, na przykład, że masturbacja powoduje ślepotę, czy też, że czarni mają większe penisy niż biali (Mosher, 1979). Wśród małp i innych zwierząt zachowania seksualne charakteryzują się brakiem zahamowań; w społeczności cywilizowanej są one możliwe jedynie w ściśle określonych warunkach. Seks może być zakorzeniony w instynktach, jest jednak pod silnym wpływem reguł kulturowych i jest w wielkim stopniu „sformalizowany" (scripted). W każdej kulturze przestrzega się zaakceptowanego porządku wydarzeń, charakteryzującego się wzrastającą intymnością; przykładem mogą być reguły dotyczące tego, czy w czasie danego tańca może wystąpić kontakt cielesny między partnerami (Gagnon i Simon, 1973). Nawet najbardziej prymitywne szczepy znają zasady kontrolujące współżycie i małżeństwo - bazuje na tym struktura społeczna. Motywacja seksualna jest ciągle pobudzana, mimo że istnieją trudności w jej zaspokajaniu. Częściowo powodem są tu zewnętrzne ograniczenia: potencjalny partner nie ma ochoty, lub inni tego nie zaaprobują. Jest to też uzależnione od wewnętrznych zahamowań tkwiących w osobowości. Motywacja seksualna oddziałuje na zachowanie społeczne w wielu sytuacjach. Jest to jeszcze jeden przykład konfliktu dążenie-uni-kanie, w którym równowaga jest realizowana przez wiele różnych form zachowania seksualnego bez współżycia, a często w ogóle bez fizycznego kontaktu, takich jak konwersacja czy kontakt wzrokowy. Duża część dowcipów skupia się na seksie; Freud miał prawdopodobnie rację twierdząc, że dostarcza to alternatywnego ujścia (napięcia). 6. Agresja. Jest to zachowanie, które zmierza do wyrządzenia fizycznej lub werbalnej krzywdy ludziom (albo zwierzętom), którzy pragną tego uniknąć. Obejmuje nie tylko agresję powodowaną gniewem (angry ag-gressioń), lecz również agresję instrumentalną - osiąganie innego celu, takiego jak uniknięcie czegoś lub uzyskanie pochwały. Agresja u zwierząt jest biologicznie użyteczna - dla obrony terytorium i grupy, zapewnienia jednostkom pierwszeństwa przy dostępie do pożywienia i (w przypadku samców) dostępu do samic. Agresja u zwierząt pojawia się wtedy, gdy są sfrustrowane, to znaczy gdy ukierunkowana na cel aktywność jest zablokowana, oczekiwane nagrody zaś nie zostały uzyskane. W toku ewolucji rzeczywista agresja, taka jak gryzienie, została częściowo wyparta przez sygnały groźb