1663
Szczegóły |
Tytuł |
1663 |
Rozszerzenie: |
PDF |
Jesteś autorem/wydawcą tego dokumentu/książki i zauważyłeś że ktoś wgrał ją bez Twojej zgody? Nie życzysz sobie, aby podgląd był dostępny w naszym serwisie? Napisz na adres
[email protected] a my odpowiemy na skargę i usuniemy zabroniony dokument w ciągu 24 godzin.
1663 PDF - Pobierz:
Pobierz PDF
Zobacz podgląd pliku o nazwie 1663 PDF poniżej lub pobierz go na swoje urządzenie za darmo bez rejestracji. Możesz również pozostać na naszej stronie i czytać dokument online bez limitów.
1663 - podejrzyj 20 pierwszych stron:
tytu�: "LECTIO LATINA"
autor: Stanis�aw Wilczy�ski Teresa Zarych
LECTIO LATINA
dla liceum og�lnokszta�c�cego
P reparacje
Preparacje
Komentarz gramatyczny
Tabele gramatyczne
Wydanie dziesi�te
LnJ
Wydawnictwa
Szkolne
i Pedagogiczne
Warszawa 1997
Ok�adka
ANDRZEJ NOWACZYK
Redaktor
IRENA OKULEWICZ
Redaktor Wydawnictwa
MARTA BDRK�WNA
Redaktor techniczny
BO�ENNA ST�PIE�
Korektorzy
HANNA PIETRZAK
BARBARA WIERTELARZ
Podr�cznik zatwierdzony do u�ytku szkolnego przez Ministra
O�wiaty i Wychowania. Opracowany na podstawie programu
nauczania nr OP 23-4120-13/84 z dnia 10 kwietnia 1984 r.
ISBN 83-02-02545-3
� Copyright
by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Warszawa 1984
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997
Wydanie dziesi�te
Arkuszy drukarskich 3,0
Sk�ad fotograficzny �Monopboto 400/8"
Zak�ady Graficzne im. KEN w Bydgoszczy
Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca S.A. w Krakowie
�arn. 4877/97
Latine po �acinie
haud nie
multum wiele, bardzo
sic tak, w ten spos�b
corpus, -�ris n cia�o
confirmo, -ar�, -avi, -itum wzmacnia�
perago, -er�, -egi, -actum przep�dza�, prze�y�
Craco�ia, -ae Krak�w
inscriptio, -onis/napis, inskrypcja
ob (z acc.) naprzeciw, dla, z przyczyny
quam ob rem z takiej przyczyny, z takiego
powodu
progressus, -us m kroczenie naprz�d, post�p,
wzrost
scriptus. -a, -urn napisany
dimidium, -ii � po�owa
factum, -i n czyn, dzie�o, fakt
coepi, coepisse, coeptum (tworzy formy tylko
od tematu perfecti) zacz��
sapio, -er�, sapii smakowa�, mie� rozum, poj-
mowa�
�udeo, -er�, ausus sum wa�y� si�, o�miela� si�
ausus. -a, -urn ten, kt�ry si� odwa�y�
II
quisque, quaeque, quidque (quodque) ka�dy.
kt�rykolwiek
bis dwa razy
minime najmniej
spes, -ei/ nadzieja
plures, plura wi�ksza ilo��, wi�cej
nonnullus, -a, -urn niekt�ry, pewien
digitus, -i m palec u r�ki
attingo, -er�, -tigi, -tactum dotyka�, graniczy�
�etus, -tris stary, dawny
domi w domu
militia, -ae/s�u�ba wojskowa, wojna
domi militiaeque w czasie pokoju i w czasie
wojny
maximus, -a, -urn najwi�kszy, bardzo du�y
"iinimus, -a, -urn najmniejszy, bardzo Bia�y
"aritia, -ae/ sk�pstwo, chciwo��
'wgium, -ii n k��tnia, sp�r
discordia, -ae/niezgoda, brak jedno�ci
simultas. -atis / rywalizacja, zawzi�to��, nie-
przyja��
certo, -ar�, -avi, -atum walczy�, wsp�ubiega�
si�
supplicium. -ii n pokorna pro�ba, modlitwa
parcus, -a, -urn oszcz�dny
ndelis, -e wierny, pewny, rzetelny
audacia, -ae/ �mia�o��, odwaga, zuchwalstwo
aequitas, -atis / r�wno��, s�uszno��, r�wno��
wobec prawa
iustitia, -ae / sprawiedliwo��
cresco, -er�, crevi, cretum wyrasta�, wzrasta�,
sta� si� wielkim
domo, -ar�, -iii, -itum oswoi�, poskromi�
domitus, -a, -urn oswojony, poskromiony,
pokonany
ferus, -a, -urn dziki
vis lace. vim, abl. vi, plur. vires, virium^ si�a,
moc, gwa�t
subactus, -a, -urn ujarzmiony, pokonany
saevio, -ire, -ii, -itum w�cieka� si�, sro�y�, sza-
le�
misceo, -er�, -ciii, -xtum miesza�, m�ci�
cupido, -inis / pragnienie, ��dza
quasi jakby, jak, prawie
maleries, -ei (materia, -ae)/materia�, �r�d�o.
przyczyna, pow�d
neglego, -er�, -lexi, -lectum zaniedba�, lekce-
wa�y�
venalis, -e przekupny, sprzedajny
edoceo, -er�, -docui, -doctum gruntownie na-
uczy�, wyuczy�
Pronomen reflexivum � Zaimek zwrotny
osoba sing. i plur.
Nom. �
Gen. sui
Dat. sibi
Acc. se
Abl. se
siebie
sobie
siebie, si�
sob�
Zaimka zwrotnego u�ywa si� tylko w odniesieniu do osoby trzeciej. Por�w-
naj:
1. lavo me myj� si� lavamus nos myjemy si�
2. lavas te myjesz si� lavatis vos myjecie si�
3. lavat se myje si� lavant se myj� si�
Zaimek zwrotny w konstrukcji accusativus cum infinitivo odnosi si� do
podmiotu s�owa rz�dz�cego u�ytego w osobie trzeciej, np.:
Puer scit se nihii scire.
Ch�opiec wie, �e on (ch�opiec) nic nie wie.
Pronomina indennita � Zaimki nieokre�lone �quisque", �quique"
Zaimki nieokre�lone: quisque, quidque i quique, quaeque, quodque s� z�o�one
z zaimka quis lub qui oraz nieodmiennego przyrostka -que. Odmieniaj� si�
podobnie jak zaimek pytajny lub wzgl�dny, np.: "rf"
Nom. quisque quidque
Gen. cuiusque
Dat. cuique
Acc. quemque quidque
Abl. quoque
ka�dy
ka�dego
ka�demu
ka�dego, ka�de
ka�dym
Zaimek quisque wyst�puje przewa�nie w po��czeniu z zaimkiem zwrotny"1'
wzgl�dnym lub pytajnym, np.: se quisque amat (ka�dy siebie kocha), ^"l""
cuique tribuere (przyzna� ka�demu, co mu si� nale�y).
Odmiana rzeczownika �vis"
Singularis
Nom. vis si�a
Gen. �
Dat. �
Acc. vim
Abl. vi
Voc. �
Pluralis
vires
virium
viribus
vires
viribus
vires
si�y
III
A
at ale, a
dulcis, -e s�odki, mity, przyjemny
philanthropia, -ae/mi�o�� ku ludziom, dobro-
czynno��
dexterilas, -atis / zr�czno��, uprzejmo��, �y-
czliwo��, prawo��
quidani. quaedam, quoddam pewien, jaki�
proniisciius, -a, -urn (promiscus) zmieszany,
bez r�nicy, wsp�lny, zwyk�y
eruditio, -onis/wykszta�cenie, nauka, wiedza
(ang. erudition, fr. erudition, niem. Erudi-
tion; por. erudycja^
eruditio in bonas artes wiedza z zakresu sztuk
wyzwolonych (gramatyka, retoryka, d"'-
lektyka, arytmetyka, geometria, astrono-
mia, muzyka)
institutio, -onis/ urz�dzenie, nauka, wykszta�-
cenie i ang. institution,/r. institution, niem.
Institution; por. instytucja^
Propem�dum prawie, podobnie, prawie tak
Paedia, -ae/nauka, wychowanie
�tre w rzeczywisto�ci, zgodnie z prawd�,
prawdziwie
sincere szczerze, otwarcie
PPtto, -er�, -petivi, -petitum si�ga� po co, d�-
^ do czego (por. apetyty
"""wsus, -a, -urn ca�kowity, ca�y, zupe�ny
'Por. uniwersalny^
"�wco dlatego
semel raz, jedyny raz
imbun. -er�, -iii, -utum zwil�y�, napoi�, nape�-
ni�
recens, recentis �wie�y, m�ody
od�r, -oris m w�ch, zapach (ang. odour, fr.
odeur; por. od�t)
testa, -ae/naczynie gliniane, dzban, skorupa
De vitiis hominum
yitiuni. -ii n wada, b��d
pera, -ae/torba, torebka
proprius, -a, -urn w�a�ciwy, w�asny
compleo, -er�, -evi, -etiim wype�ni�, nape�ni�
(ang. complete, fr. completer; por. komp-
let, komplementy
tergum, -i n grzbiet, plecy
pectus, -�ris n pier�, serce
ispendo, -er�, -pendi, -pensum zawiesi�, po-
wiesi�
hac re z tego powodu
malum. -i n z�o, b��d
alias, -a, -ud inny, drugi
simul zarazem, r�wnocze�nie
delinquo, -er�, -liqui, -lictum zawini�, omyli�
si� (por. delikwenta
censor, -oris m cenzor, urz�dnik rzymski w
okresie republiki, surowy s�dzia, krytyk
Phaedrus,-i Fedrus, ok. 15r.p.n.e.�ok. 50 r.
n.e., bajkopisarz rzymski. Jego wierszowa-
ne bajki �Fabulae Aesopiae" (Bajki Ezopa)
s� w wi�kszo�ci przer�bkami bajek Ezopa,
greckiego bajkopisarza z VI w p.n.e.
Participium perfecti passivi �
(Imies��w czasu przesz�ego strony biernej) '�
Participium perfecti passivi tworzymy od supinum (czwarta forma podsta^
wowa czasownika, kt�r� podaje s�ownik) zamieniaj�c zako�czenie -urn na
ko�c�wki rodzajowe -us, -a, -urn, np. datum ��� datus, data, datum (dany,
dana, dane); visum �> visus, visa, visum (widziany, widziana, widziane; zo-
baczony). Imies��w ten odmienia si� jak przymiotnik zako�czony na -us, -a,
-urn.
Uwaga: Zaimki nieokre�lone quidam, quiddam i quidam, quaedam, quoddam
(pewien, jaki�) odmieniaj� si� jak zaimek pytajny lub wzgl�dny, przyrostek
-dam pozostaje niezmieniony, np.: cuiusdam, cuidam itd. (por. l. II, zaimek
quisque).
IV
felicitas, -itis/urodzaj, szcz�cie (ang. felicity,
fr. felicite^
philos�phus, -i m filozof
alea, -ae/kostka, gra w ko�ci
iacio, -er�, ieci, iactum rzuci�, miota�
Cato, Catonis, Marciis Porcius Cato Maior
Katon Starszy, 234�149 p.n.e., m�� stanu,
m�wca, pisarz. Uwa�aj�c Kartagin� za naj-
wi�kszego wroga Rzymu d��y� do jej zni-
szczenia, ka�de przem�wienie w senacie
ko�czy� s�owami: �poza tym s�dz�, �e Kar-
tagin� nale�y zniszczy�" (Ce,lerum censeo
Carthaginem delendam esse.). Propagator
tradycyjnych koncepcji rz�d�w republika�-
skich i cn�t rzymskich, przeciwnik kultury
greckiej. Potomni uznali go za wz�r staro-
rzymskiej cnoty i surowo�ci.
adulescentia, -ae/wiek m�odzie�czy, m�odo��
Sabini, -orum Sabinowie, jedno z najstarszych
plemion zamieszkuj�ce �r. Itali� na p�noc
od Rzymu
cupidus. -a, -urn (z gen.) po��dliwy, ��dny,
pilny
litterarum cupidus ��dny wiedzy
ingenium, -ii n talent, geniusz
adulescens, -ntis m m�odzieniec, m�ody 1
wiek
demigro. -ar�, -5vi, -atum wyw�drowa�, od^
chodzi�
in foro esse coepit zacz�� bra� czynny udzia�
w �yciu publicznym
magistratus, -us m godno��, urz�d zwierzchni-
czy, urz�dnik (ang. magistrale, fr. magis-^
trat; por. magistraty
honeste zaszczytnie, uczciwie
diiigenter uwa�nie, pilnie
mereo, -er�, -ui zas�ugiwa�, co� zyska�,;
�y� si�
de moribus publicis niemi zas�u�y� si� pr
�strzeganiem ustanowionych przez pa�sp
obyczaj�w
luxuria, -ae/zbytek, swawola
animadverto, -er�, -ti, -sum uwa�a�, dawa� t
czenie, gani�, karci�
in nobiles animadvertit wyst�pi� przeciw I
bilom
censorius, -ii byty cenzor
asservo, -ar�, -avi, -atum przechowa�, 2
wa�, strzec
acerbus, -a, -urn cierpki, gorzki, tv
szorstki
cupiditas, -ttis/pragnienie, ��dza *
in�ictus, -a, -urn niepokonany, nieprzezwyci�- coasultum, -i n postanowienie, uchwala
�ony
Indicativus perfecti passivi
(Tryb oznajmuj�cy czasu przesz�ego dokonanego strony biernej)
Koniugacja I
Koniugacja II
Singularis
. laudatus, -a, -urn sum doctus,-a,-urn sum (zosta�em/am
(zosta�em/am pochwalony, nauczony, -a, -e)
-a, -e)
doctus, -a, -urn es
doctus, -a, -urn est
2. laudatus, -a, -urn es
3. laudatus, -a, -urn est
1. laudati, -ae, -a sumus
2. laudati, -ae, -a estis
3. laudati, -ae, -a sunt
Koniugacja III
1. traditus, -a, -urn sum
(zosta�em/am przekazany,
-a, -e)
2. traditus, -a, -urn es
3. traditus, -a, -urn est
1. traditi, -ae, -a sumus
2. traditi, -ae, -a estis
3. traditi, -ae, -a sunt
Pluralis
docti, -ae, -a sumus
docti, -ae, -a estis
docti, -ae, -a sunt
Koniugacja IV
Singularis
eruditus, -a, -urn sum
(zosta�em/am wykszta�cony,
-a, -e)
eruditus, -a, -urn es
� eruditus, -a, -urn est
Pluralis
eruditi, -ae, -a sumus
eruditi, -ae, -a estis
eruditi, -ae, -a sunt
I"dicativus perfecti passivi sk�ada si� z participium perfecti passivi
"dmienianego czasownika i indicativus praesentis s�owa posi�kowego esse.
Infinitivus perfecti passivi
(Bezokolicznik czasu przesz�ego dokonanego strony biernej)
Infinitivus perfecti passivi sk�ada si� z participium perfecti passivi 01
mienianego czasownika i infinitivus praesentis s�owa posi�kowego esse.
I. laudatus, -a, -urn esse
II. doctus, -a, -urn esse
III. traditus, -a, -urn esse
IV. eruditus, -a, -urn esse
zosta� pochwalonym, �e zosta�em po-
chwalony, �e by�em chwalony
zosta� nauczonym, �e zosta�em nauczony,
�e by�em uczony
zosta� przekazanym, �e zosta�em przeka-
zany, �e by�em przekazany
zosta� wykszta�conym, �e zosta�em wy-
kszta�cony, �e by�em kszta�cony
Infinitivus perfecti passivi u�yty w konstrukcji accusativus cum infinitivo
dostosowuje imies��w w liczbie i rodzaju do podmiotu, np.:
Mater audit filium a magistro laudatum esse.
(Matka s�yszy, �e syn zosta� pochwalony przez nauczyciela.)
Mater audit filios a magistro laudatos esse.
(Matka s�yszy, �e synowie zostali pochwaleni przez nauczyciela.)
Mater audit filiam a magistro laudatam esse.
(Matka s�yszy, �e c�rka zosta�a pochwalona przez nauczyciela.)
Mater audit filias a magistro laudatas esse.
(Matka s�yszy, �e c�rki zosta�y pochwalone przez nauczyciela.)
V
causa, -ae/pow�d, przyczyna (ang. because,
fr. choseJ
causa (z gen.) dla, z powodu
eligo, -er�, -legi, -lectum wybra�, wybiera�
(ang. elect,/r. elire; por. elekcja, elektora
Andreas Fricius Modrevius Andrzej Frycz
Modrzewski, ok. 1503�72, pisarz polity-
czny, publicysta
emendo. -ar�, -avi, -atum uwolni� od b��d�w,
poprawi�
prudentia, -ae/wiedza, roztropno�� (ang. pru
dence,/r. prudence^
expeto, -er�, -ivi, (-ii), -itum d��y� do czego�,
stara� si� osi�gn��, szuka� i
aspicio, -er�, -spexi, -spectum spogl�da� ku
czemu�, spostrzec, zwr�ci� uwag� (por. as-
pekty
munus, -cris n obowi�zek, urz�d, dar, uprzej-
mo��
aut albo
philosophia, -ae/filozofia
definio, -ire, -ivi, -itum odgraniczy�, okre�li�.
definiowa� S ang. define,/r. definir;/w. de-
finiowa�, definicja^
diiiniis. -a, -urn boski, wieszczy, proroczy, nie-
bia�ski, wyborny
res divinae nabo�e�stwo, metafizyka
instrumentum, -i � sprz�t, narz�dzie, �rodek
pomocniczy (por. instrumenty
auamyis jak bardzo, chocia�
ferlilis, -e �yzny, p�odny, wydajny
fructuosus, -a, -urn obfity w plony, po�yteczny
doctrina. -ae / nauka, wiedza
cognitio, -onis / poznanie, znajomo��
decipio, -er�, -cepi, -ceptum oszuka�, podej��
turpis, -e haniebny, brzydki, nieprzyzwoity
turpe ducimus uwa�amy za haniebne.
brzydkie, nieprzyzwoite
cultura, -ae/uprawa. piel�gnowanie (ang. cul-
ture./r. culture, niem. Kultunpor. kultura^
augeo, -er�, auxi, auctum pozwoli� rosn��,
powi�ksza�, wzbogaci� (ang. augment, fr.
augmenter; por. aukcja,;
Participium futuri passivi
(Imies��w czasu przysz�ego strony biernej)
I laudandus, -a, -urn
II docendus, -a, -urn
III legendus, -a, -urn
IV audiendus, -a, -urn
maj�cy by� chwalonym/ ten, kt�rego nale�y
chwali�/ zas�uguj�cy na chwalenie
maj�cy by� uczonym/ ten, kt�rego nale�y
uczy�, zas�uguj�cy na uczenie
maj�cy by� czytanym, ten, kt�rego nale�y
czyta�/ zas�uguj�cy na czytanie
maj�cy by� s�uchanym; ten, kt�rego nale�y
s�ucha�/ zas�uguj�cy na s�uchanie
Participium futuri passivi (gerundivum) tworzy si� dodaj�c do tematu
praesentis czasownika przyrostek -(e)ndus, -a, -urn i odmienia jak przymiot-
nik zako�czony na -us, -a, -urn, np.: liber legendus (ksi��ka maj�ca by�
czytan�), libri legendi (ksi��ki maj�ce by� czytane), epistula legenda (list
maj�cy by� czytanym).
VI
Socrates, -is Sokrates, 469�399 p.n.e., wybit-
ny filozof grecki, nauczyciel Platona.
Przeciwstawia� si� g�oszonej przez sofist�w
teorii o wzgl�dno�ci prawdy, dobra, spra-
wiedliwo�ci. Uto�samia� dobro, szcz�cie,
cnot� z prawd�. Pogl�dy Sokratesa znamy z
dialog�w Platona.
ludico, -ar�, -avi, -atum by� s�dzi�, s�dzi�.
mniema�, os�dzi�, tu: og�osi� kogo czym
origo, -inis/pochodzenie, pocz�tek (ang. ori-
gin, fr. origine; por. oryginalny^
caelestis, -e nale��cy do nieba, niebieski
caelestia, -ium n rzeczy na niebie, cia�a niebie-
skie, astronomia
explico, -ar�, -avi, -atum rozwija�, rozwik�a�.
wyja�ni� l ang. explicate, fr. expliquer,�
Thales, -etis Tales z Miletu. ok. 625�546
p.n.e., filozof grecki, matematyk, astro-
nom, kupiec, podr�nik, zaliczany do sied-
miu m�drc�w. Wg Talesa woda by�a pra-
substancj�, z kt�rej wytworzy�y si� wszyst-
kie postacie bytu. Jako matematyk sformu-
�owa� kilka podstawowych twierdze� geo-
metrycznych.
Anaximenes, -is Anaksymenes z Miletu, ok.
585�ok. 528 p.n.e., filozof grecki. Przyj-
mowa�, �e prasubstancj� by�o powietrze.
Heraciitus, -i Heraklit z Efezu, ok. 544�ok.
484 p.n.e., filozof grecki. Jego zdaniem pra-
substancj� by� ogie�. Jest autorem s�ynnej
tezy: �panta rhei" (wszystko p�ynie).
cogo, -er�, coegi, coactum razem sp�dzi�, zmu-
si�, zniewoli�
impr�bus, -a, -urn z�y, nieuczciwy
stultus, -a, -urn g�upi
coll�co, -ire, -avi, -itaffl razem ustawi�, umie�-
ci�
domus, -us/dom
induco, -er�, -duxi, -ductum wprowadzi�,
k�oni�
Plato, -onis Platon, 427�347 p.n.e. najwy�
niejszy ucze� Sokratesa, za�o�yciel szki
filozoficznej zwanej Akademi� Plato�sk�,
kt�ra przetrwa�a do VI w. n.e. Tw�rca pier-
wszego systemu idealizmu zwanego plato-
nizmem. Platon przyjmowa� istnienie wie-
cznego i niezmiennego �wiata idei, a pozna-
walny zmys�owo �wiat uwa�a� za odbicie
�wiata idei.
sermo, -onis m rozmowa, mowa potoczna, j�-
zyk
oportet, -ere,oportuit (nieos.) nale�y, wypada
(z acc. cum. inf.)
dictum, -i n wyra�enie, s�owo, zdanie
oerhibeo, -er�, -iii, -itum stawia�, przedsta-
wia�, g�osi�, poda�
^ngnag�ras, -ae Anaksagoras z Klazomen,
ok. 500�428 p.n.e., filozof grecki, przyj-
mowa� istnienie niesko�czenie wielu po-
dzielnych cz�steczek materii, kt�re wprawi�
iv ruch rozum. Wywar� wp�yw na Platona i
Arystotelesa.
O�ympias, -adis/olimpiada, okres czterech lat
mi�dzy igrzyskami olimpijskimi. Grecy
przyj�li w III w. p.n.e. olimpiady jako pod-
staw� obliczania lat. Pierwsza olimpiada
odby�a si� w 776 r. p.n.e.. Podawano wi�c
kolejno olimpiad�, a w jej ramach rok, np.
w drugim roku 78 olimpiady tj. w 467 r.
p.n.e.
coelestis, -e nale��cy do nieba, niebieski
coelestes litterae nauki astronomiczne
soi, solis m s�o�ce, �wiat�o
revera rzeczywi�cie
Thracia, -ae kraj na P�w. Ba�ka�skim, mi�dzy
Dunajem, Morzem Czarnym i Morzem
Egejskim.
Aegos (lumen, -inis Ajgospotamoi, rzeka (a
tak�e miejscowo��) w Tracji
effugio, -er�, -fugi uciec, uj��, unikn��
struo, -er�, struxi, structum budowa�
rogus, -i m stos
nihii ardiii nic trudnego
mortalis, -e �miertelny
| Participium futuri activi
[(Imies��w czasu przysz�ego strony czynnej)
VII
perlego, er�, -legi, -lectum przeczyta�
parens, parentis w./ojciec, matka: pl. rodzice
spero, -ar�, -avi, -Stum oczekiwa�, spodziewa�
Si�
Innumerabilis, -e niezliczony
Hippocrates, -is Hipokrates z Kos, ok. 460�
�377 p.n.e., najwybitniejszy lekarz grecki,
zwany ojcem medycyny. Wprowadzi� sto-
sowanie diety i higieny jako �rodk�w profi-
laktycznych.
medicina, -ae/sztuka lekarska, medycyna, le-
karstwo
pestiientia, -ae/zaraza, niezdrowe powietrze
Illyrii, -orum Ilirowie, lud indoeuropejski,
zamieszkuj�cy zach. cz�� P�w. Ba�ka�skie-
go pomi�dzy Adriatykiem i Dunajem, Tra-
cj� i Grecj�.
discipulos urbibus auxilio misit wys�a� uczni�w
z pomoc� do miast
meritum, -i n zas�uga, nagroda
10
quod ob meritum z powodu tej zas�ugi
decerno, -er�, -crevi, -cretum okre�li�, odzna-
czy�, przyzna� co� komu�
pneumaticus, -a, -urn zwi�zany z powietrzemB
powietrzny J
ratio, -onis/rachunek, rozs�dek, metoda, spo^l
s�b my�lenia, system, teoria, zasada f
pneumatica ratio pneumatyka, umiej�tno�iJ
stosowania spr�onego powietrza f
hydraulicus, -a, -urn hydrauliczny J
orginum, -i n narz�d, narz�dzie, instrument
muzyczny, organy
Ctesibius, -ii Ktesibios z Aleksandrii, III w,
p.n.e., grecki mechanik i wynalazca. Skom
struowa� organy wodne, zegar wodny
Phidias, -ae Fidiasz, ok. 490�420 p.n.e., na
s�ynniejszy rze�biarz grecki, kierowa� prz
budow� Akropolu. Tw�rca pos�gu Zeu!
Olimpijskiego (zaliczanego do siedmiu ci
d�w �wiata). Ateny Parthenos, Ateny Pn
machos, Ateny Lemnijskiej.
Olyrnpius, -a, -urn olimpijski
lestimonium. -ii n �wiadectwo, dow�d :
I laudaturus, -a, -urn
II docturus, -a, -urn
III lecturus, -a, -urn
IV auditurus, -a, -urn
maj�cy, -a, -e chwali�
maj�cy, -a, -e uczy�
maj�cy, -a, -e czyta�
maj�cy, -a, -e s�ucha�
Participium futuri activi tworzymy od supinum, zamieniaj�c zako�-
czenie -urn na -urus, -ura, -urum. Imies��w ten odmienia si� jak przymiotnik
zako�czony na -us, -a. -urn.
Infinitivus futuri activi
(Bezokolicznik czasu przysz�ego strony czynnej)
Infinitivus futuri activi sk�ada si� z participium futuri activi i infinitivus
praesentis s�owa posi�kowego esse, np.:
I laudaturus, -a, -urn
II docturus, -a, -urn
III lecturus, -a, -urn
IV auditurus, -a, -urn
futurus, -a, -urn
esse
esse
esse
esse
�e b�d� chwali� / pochwal�
�e b�d� uczy} / naucz�
�e b�d� czyta� / przeczytam
�e b�d� s�ucha� / pos�ucham
esse (fore) �e b�d�
Infinitivus futuri activi wyra�a czynno�� p�niejsz� w stosunku do czi
czynno�ci wyra�onej przez s�owo rz�dz�ce konstrukcji accusativus cum \i
nitivo, np.: �
Puerum lecturum esse video. Widz�, �e ch�opiec b�dzie czyta�.
Pueros scripturos esse video. Widz�, �e ch�opcy b�d� czyta�.
Puellas audituras esse scio. Wiem, �e dziewcz�ta b�d� s�ucha�.
Uwaga: Participium futuri activi dostosowuje rodzaj, liczb�, przypadek
podmiotu.
pronomina demonstrativa � Zaimki wskazuj�ce
i,ic, haec, hoc � ten, ta, to (ten oto, ten m�j, ten nasz, ten obecny)
VIII
A
hic, haec, hoc ten. ta, to
spina, -ae / cier�, kolec
ille, illa, illud tamten, �w
ipse, ipsa, ipsuni sam, we w�asnej osobie
Delphicus, -a, -urn delficki
nosco, -er�, novi, nolum pozna�
ignavia. -ae ) gnu�no��, lenistwo
hebeto, -ar�, -avi, -alum st�pi�, os�abi�, przy-
t�umi�
maturus, -a, -urn dojrza�y, wczesny
B
nodus. -i m w�ze�
Gordium, -ii Gordium, miasto we Frygii
Gordius, -a, -urn gordyjski
Gordius, -ii Gordios, mityczny kr�l Frygii, oj-
ciec Midasa
Phrygia, -ae Frygia, kraina w Azji Mniejszej
pro�incia, -ae/prowincja, zarz�d, zakres dzia-
�ania
vehiciilum, -i n w�z, lektyka
Midas, -ae Midas, mityczny kr�l Frygii
veho, -er�, vexi, vectum porusza�, wie��; pass.
yehor by� wiezionym, jecha�
promitto, -er�, -misi, -missum obiecywa�, p
rzec lang. promise.yr. promettre^
iste, ista, istud ten oto. ten tam
occiipn, -ar�, -avi, -atum obsadzi�, zaj��, opJ
nowa� lang. occupy,fr. occuper, por. okJ
pacj-d}
omen, oininis n znami�, znak. wr�ba
notahilis, -e godny uwagi, pami�ci
iugum, -i n jarzmo poci�gowe
adstringo (astringo), -er�, -strimf
-strictum mocno przywi�za�, silnie zwi��e
complures, -a, i gen./ -mm wi�cej, do�� duzi
solvo, -er�, solvi, solutum rozwi�zywa�
expleo, -er�, -plevi, -pletum wype�ni�, dope�r
interes! czyni r�nic�, chodzi o to, zale�y i
tym
manus, -lis/ r�ka; oddzia�
gladius, -ii m miecz
lorum, -i /; rzemie�, cugle
rumpo, -er�, rupi, ruptum roz�ama�, rozerw,
vel albo, lub
vel ... vel albo ... albo
eludo, -er�, -liisi, -lOsum wyszydzi�
Singuidris
m
^om. hic ten
Gen. huius tego
pat. huic temu
Acc. hunc tego
Abl. hoc tym
Plurdlis
Nom. hi ci
Gen. horum tych
Dal. his tym
Acc. hos tych
Abl. his tymi
/
haec ta
huius tej
huic tej
hanc t�
hac t�
hae te
harum tych
his tym
has te
his tymi
n
hoc to
huius tego
huic temu
hoc to
hoc tym
haec te
horum tych
his tym
haec te
his tymi
ille, illa, illud � tamten, �w
Singularis
m
Nom. ille �w
Gen. illius owego
Dat. illi owemu
Acc. illum owego
Abl. illo owym
Plurdiis
Nom. illi owi
Gen. ili�rum owych
Dat. illis owym
Acc. illos owych
Abl. illis owymi
/ n
illa owa illud owo
illius owej illius owego
illi owej illi owemu
illam ow� illud owo
illa ow� illo owym
illae owe
illarum owych
illis owym
illas owe
illis owymi
illa owe
ili�rum owych
illis owym
illa owe
illis owymi
Zaimek ille, illa, illud oznacza zwykle kogo� (co�) dalszego, np.: illis
^mporibus (w tamtych [dawnych] czasach). Mo�e te� znaczy�: ten znany,
�golnie znany, np.: Achilles ille (�w znany Achilles). W zestawieniu hic ...
ille � /,,(. odnosi si� do cz�onu drugiego, ille � do pierwszego, np.: Libros
12
13
Ciceronis et Vergilii legi. Ule orator ciarus, hic poeta celeber erat. (Przecz)
jem ksi��ki Cycerona i Wergilego, pierwszy [ille] by� s�awnym m�wc�, dr
[hic] s�awnym poet�).
Tak jak zaimek ille odmieniaj� si� zaimki: iste, ista, istud (ten tw�j, ten wa
[gen. istius]; ipse, ipsa, ipsum (on sam, on w�a�nie [gen. ipsius])
Uwaga: Przypomnij sobie odmian� zaimka is, ea, id i por�wnaj z powy�sz
wzorami. Zwr�� uwag�, �e cech� deklinacji zaimkowej jest zako�cz
w gen. sing. -ius, w dat, sing. -(', pozosta�e przypadki maj� zako�cz
deklinacji I lub II w zale�no�ci od rodzaju.
IX
mens, mentis/my�lenie, umys� (ang. mind,/r.
mental; por. mentalno��)
yates, -is m, /wieszcz, prorok
yecordia, -ae/ob��kanie
terto, -�re, -rti, -rsum obraca�, obr�ci�
iinpleo, -er�, -cvi, -etuni nape�ni�, wype�ni�,
natchn��
responsum, -i n odpowied�
,iso, -er�, visi ogl�da� dok�adnie
Vulpes et uva
uva, -ae / winne grono, winoro�l
tinea, -ae/winnica
salio, -ire, -liii, saltum skaka�, podskakiwa�
Vulpes saliens summis yiribus lis podskaku-
j�c ze wszystkich si�
tango, -ire, tetigi, tactum dotyka�, uj��, si�ga�
ut jak, skoro
alt rzek�
nondum jeszcze nie
nolo, nolle, nolui nie chc�
sumo, -er�, sumpsi, sumptum bra�, spo�ywa�
elevo, -ar�, -avi, -atum podnie�� w g�r�,
umniejsza�, poni�a�
�dscribo (ascribo), -er�, -scripsi, -scriptum (ali-
cui, aliquid) dopisa�, przypisywa� komu�
co�
A
sero p�no
os, os-sis n ko��
persuadeo, -er�, -si, -sum nam�wi�, przekona�
(ang. persuade,/r. persuader; por. perswa-
dowa�, perswazjami
oratio, -�nis/mowa
difficilis, -e trudny (ang. dif�cile,/r. difficile^
crimen, -inis � obwinienie, oskar�enie
pario, -er�, peperi, partum wyda�, porodzi�,
zyska�
nullus. -a, -urn �aden
obsto, -ar�, -stiti, -statum sta� na drodze,
przeciwstawia� si�
spiritus, -us m wiatr, duch
assidiie ci�gle, ustawicznie
addisco, -er�, -didici douczy� si� czego�
senium, -ii n staro��, s�abo��
Parnassus, -i Parnas, pasmo g�rskie w �r. Gre-
cji, uwa�ane przez staro�ytnych za jedn� z
siedzib Apollina i muz, st�d Parnas stal si�
symbolem poezji.
undique sk�dkolwiek, ze wszystkich stron
inipendeo, -er� wisie�
medius, -a, -urn �redni, b�d�cy w �rounu
recedo, -er�, -cessi, -cessum cofn�� si�, odej��,
odst�pi�, usun�� (ang. recede; por. rece-
sja^
ciamor, -oris m krzyk
tuba, -ae/tr�ba
sonus, -i m s�owo, g�os
persono, -ar�, -iii, -itum rozbrzmiewa�, odgt
wydawa�, odg�osem nape�nia�
multiplex, -icis wielokrotny, wieloraki, liczi
silny
res�no, -ar�, -ui wydawa� g�os, rozbrzmiew:
rozlega� si�
soleo, -er�, solitus sum mie� zwyczaj
S:\k tubarum sonus solet multiplex resU
nare et audiri riipibus personantibus J
respondentibus inter se d�wi�k tr�b zwyH
rozbrzmiewa� i by� s�yszanym g�osi
(dod.) dzi�ki ska�om wydaj�cym odg�(
odpowiadaj�cym mi�dzy sob�
terror, -oris m strach, trwoga
ignarus, -a, -urn nie�wiadomy rzeczy
admiratio, -onis / podziw, zdziwienie
stupeo, -er�, -ui dr�twie�, os�upie�
praebeo, -er�, -iii, -itum powodowa�, by� pi
czyn�, wywo�ywa�, dostarcza�
altitudo, -inis/wysoko��
media altitudine w po�owie wysoko�ci
planities, -ei/powierzchnia, r�wnina
exigiius, -a, -urn ciasny, ma�y
foramen, -inis n dziura, otw�r
sublimis, -e znajduj�cy si� w powietrzu, w:
ki (ang. sublime,/r. sublime^
in sublime w g�r�
expello, -er�, -puli, -pulsum wyp�dzi�, wy
ci�
Participium praesentis actm
(Imies��w czasu tera�niejszego strony czynnej)
Nom. lauda-ns
Gen. lauda-nt-is
chwal�cy, -a, -e
chwal�c
II
doce-ns
doce-nt-is
ucz�cy, -a,-e
ucz�c
III
leg-e-ns
leg-e-nt-is
czytaj�cy, -a, -e
czytaj�c
IV
audi-e-ns
audi-e-nt-is
s�uchaj�cy, -a, -e
s�uchaj�c
Participium praesentis activi tworzy si� dodaj�c do tematu praesentis
czasownika cz�stk� -nt- i odmienia wed�ug deklinacji III. Cz�stka -nt- przed
-^ w nom. sing. przesz�a w -ns. W koniugacji III i IV przed -ni- znajduje si�
sp�jka -e-.
Imies��w ten odpowiada polskiemu imies�owowi wsp�czesnemu odmienne-
mu (przymiotnikowemu) i nieodmiennemu (przys��wkowemu), laudans mo-
�e wi�c znaczy�: chwal�cy, -a, -e i chwal�c.
Participium praesentis activi odmienia si� wed�ug typu mieszanego deklinacji
III (abl. sing. -e, nom. acc., voc. pl. neutr. -ia, gen. plur. -ium; abl. sing. mo�e
by� zako�czony na -;', je�li imies��w wyst�puje w funkcji przymiotnika, np.:
de homine sapienti (o m�drym cz�owieku), ale de homine sapiente reclum
(o cz�owieku rozumiej�cym, co w�a�ciwe).
14
15
Athenae. -arum Ateny
Carthago, -inis Kartagina, miasto w Afryce
pn.
Bnindisilini. -ii Brundizjum (dzi� Brindisi)
miasto w Kalabrii nad M. Adriatyckim,
sk�d statki odp�ywa�y do Grecji
dives, -itis bogaty, kosztowny
alic|iiot kilka
miraculum, -i n podziw, cud (ang. miracle,/r.
miracie;
Ephesus. -i / Efez; staro�ytne miasto greckie
w Azji Mn., s�ynne z kultu Artemidy (Dia-
ny) i jej �wi�tyni, zaliczanej do siedmiu cu-
d�w �wiata.
Herostratus, -i Herostrat, IV w. p.n.e., szewc z
Efezu, ��dny rozg�osu podpali� w 356 r.
p.n.e. s�ynn� �wi�tyni� Artemidy Efeskiej;
synonim cz�owieka, kt�ry zdobywa rozg�os
przez zbrodni�.
incendium. -ii n podpalenie, po�ar
Mausoliis. -i Mauzolos, IV w. p.n.e., w�adca
Karii w Azji Mn.
sepulcrum, -i n pomnik, gr�b, grobowiec
Artemisia, -ae Artemizja. siostra i �ona kr�la
Mauzolosa
conservo, -ar�, -avi, -atuni przechowywa�, za-
chowywa�, ocali� i ang. conserye, fr. con-
server; por. konserwowa�, konserwa^
Rhodius, -a, -um rodyjski
Rhodii Solis ... signum pos�g S�o�ca (He-
liosa) na wyspie Rodos, IV�III w. p.n.e.
colossus, -i m kolos, ogromny pos�g vivito! �yj!
Odmiana rzeczownika �domiis"
X
aeneus, -a, -urn spi�owy, miedziany, brazi
simulacrum. -i n obraz, pos�g
priniiis artificum najlepszy (pierwszy) spo�i
artyst�w
elegantia. -ae /' smak, delikatno��, popn
no��
Babylonia, -ae Babilonia, staro�ytne pa�si
semickie w pd. Mezopotamii
Semiramis, -idis Semiramida, legendarna k
Iowa Assyrii; tradycja przypisuje jej za�c
nie wisz�cych ogrod�w w Babilonie
regina, -ae/kr�lowa
later, -eris m ceg�a
coquo, -er�, coxi, coctum gotowa�, piec
later coctus ceg�a wypalana
sulfur, -uris n siarka
ferrum, -i n �elazo
construo, -er�, -struxi, -srructum uk�ada� w
stwami. budowa� (ang. construct, fr. c
struire; por. konstruowa�, konstrukcja
Aegyptus, -i / Egipt
turris, -is/wie�a
Ptolemaeus, -i Ptolemeusz II Filadelfos, wi
ca Egiptu w l. 283�247 p.n.e.
insula, -ae/wyspa, dom czynszowy
"Pharos (Phariis), -i / Faros, ma�a wyspa
pobli�u Aleksandrii
portus, -us m port
Ale\andria. -ae Aleksandria, miasto w E
ci�, za�o�one przez Aleksandra Wielkie,
bardzo wa�ne centrum kultury i nauki
epoce hellenistycznej
Singularis
Nam. domus dom
Gen. domus domu
Dat. domui domowi
Pluralis
domus domy
dom�rum (domuum) dom�w
domibus domom
16
Acc. domum dom
Abl. domo domem
Voc. domus domu
domos (domus)
domibus
domus
domy
domami
domy
Rzeczownik domus odmienia si� wed�ug deklinacji IV, ale w abl. sing.. gen.
i acc. plur. przybiera zako�czenie deklinacji II. Rzeczownik domus w odpo-
wiedzi na pytania �dok�d?", �sk�d?", �gdzie?" wyst�puje bez przyimka, np.:
doinum (do domu), domo (z domu), domi (w domu).
Sk�adnia nazw miejscowo�ci
W j�zyku �aci�skim nazwy miast (czy w og�le miejscowo�ci) oraz ma�ych
wysp (cz�sto z miejscowo�ci� o tej tej samej nazwie) w odpowiedzi na pytania:
wide� (sk�d-?), quo? (dok�d?), ubi? (gdzie?, w kt�rym miejscu?) wyst�puj� bez
przyimk�w. ''- \s i
!Na pytanie quo? (dok�d?) odpowiada sam accusativus:
Romam
Athenas
Brundisium
Carthaginem
Neap�lim
Cracoviam
Varsoviam
Wratislaviam
do Rzymu
do Aten
do Brundisium
do Kartaginy
do Neapolu
do Krakowa
do Warszawy
do Wroc�awia
Na pytanie unde? (sk�d?) odpowiada sam ablativus:
Roma z Rzymu
Athenis z Aten
Brundisio z Brundizjum
Carthagine z Kartaginy
Neap�li z Neapolu
Cracovia z Krakowa
Varsovia z Warszawy
Wratislavia z Wroc�awia
Na pytanie ubi? (gdzie?, w kt�rym miejscu?) odpowiada locativus maj�cy
form� genetiwu, gdy nazwa miejscowo�ci wyst�puje w liczbie pojedynczej
^klinacji l i II:
Romae w Rzymie
Brundisii w Brundizjum
'"��lio Lulina II l.o. ci. 1
17
Cracoviae w Krakowie
Varsoviae w Warszawie
Wratislaviae we Wroc�awiu
lub locativus maj�cy form� ablatiwu, gdy nazwa miejscowo�ci wyst�pj
w deklinacji III oraz w liczbie mnogiej deklinacji I i II.
Athenis
Carthagine
Neap�li
w Atenach
w Kartaginie
w Neapolu
| �(iquitas, -atis / staro�ytno��, przesz�o��.
dawne obyczaje
sit apud te honor antiquitati . . . ingentibus
factis .. . fabulis szanuj dawne obyczaje ...
wielkie wydarzenia .. . tw�rczo�� literacka
�dosl. niech b�dzie w tobie poszanowanie
dla ..J. �
\ominativus cum infinitivo
nocturnus. -a, -um nocny
verso, -ar�, -avi, -atum cz�sto obraca�, rozmy�-
la�. rozwa�a�
diurnus. -a, -urn nale��cy do dnia, dzienny
exemplaria Graeca yersate manu nocturnaet
diurna rozwa�ajcie wzory greckie w dzie� i
w nocy Idosl. obracajcie r�k� . . .)
XI
Lacedaemonii, -orum Spartanie
Lycurgus, -i Likurg. IX w. p.n.e., na poi legen-
darny kr�l Sparty. mia� by� prawodawc� i
tw�rc� ustroju sparta�skiego.
parsinionia. -ae/oszcz�dno��
suadeo, -er�, -si, -sum radzi�, doradzi�, rozka-
za�, zarz�dzi�
cibus, -i m jedzenie, po�ywienie
praecipio. -er�, -cepi, -ceptum przepisa� co�,
rozkaza�, pouczy�
Sparta, -ae Sparta
audax, -acis �mia�y, odwa�ny
Leonidas, -ae Leonidas, kr�l sparta�ski w
l. 491�480 p.n.e. Kiedy w 480 r. p.n.e.
Kserkses na czele armii perskiej zbli�a�
Spartanie zgin�li
Thermopylae, -arum Termopile, w�w�z m
dzy g�rami Iti a zatok� Maliakos
rescribo, -er�, -scripsi, -scriptum odpisa�. o<
powiedzie�
femina, -ae/kobieta
Lacaena, -ae Spartanka
scutimi. -i n tarcza
puer laborare videtur. Wydaje si�, �e ch�opiec pracuje.
Tu legere audiris. S�ycha�, �e czytasz.
do Grecji, Leonidas wraz z 300 Spananal zdania powy�sze stanowi� jakby stron� biern� do zda�: Puerum laborare
bohatersko broni) Termopil. Wszya ^ J-g legere audio. S�owo rz�dz�ce u�yte jest w stronie biernej, podmiot
znajduje si� w nominatiwie, bezokolicznik pozostaje bez zmian. Jest to kon-
strukcja zwana nominativus cum int'initivo. Wyst�puje ona po niekt�-
Xerxes,-is Kserkses, kr�l perski w l. 485 -4t rych czasownikach, po kt�rych stosuje si� sk�adni� accusativus cum infiniti-
vo. Czasownik rz�dz�cy wyst�puje w stronie biernej i zgadza si� w osobie
i liczbie z podmiotem: Puer ... videtur. Tu ... audiris. S�owo rz�dz�ce
t�umaczymy nieosobowo: wydaje si�, s�yszy si�, m�wi si�. przekazuje si�,
s�ycha�, podobno, panuje opinia, �e ... itp.
XII
affigo, -er�, -(ixi, -flxum przyczepi� si� do cze-
go�, przyku�, przywi�za�
Atheniensis, -is Ate�czyk
nutri\. -icis/mamka, �ywicielka
magni aestimare wysoko ceni�
Horatius, -ii, Quintus Horatius Flaccus Hora-
cy, 65�8 p.n.e., najwi�kszy rzymski poeta
liryczny
infero, infcrre, intuli. illatum wnie��
agrestis, -e znajduj�cy si� na polu, dziki, nie-
okrzesany
Plinius. -ii, Ca�us Plinius Caecilius Secundus
Pliniusz M�odszy, ok. 61�113 n.e., pisarz i
m�wca rzymski. Zachowa�y si� jego listy
rodziny i znajomych oraz do cesarza Tr�
mi�.
fere prawie, niemal
Achaia. -ae Achaja, kraina na pn. Pelor
zie, od 146 r. p.n.e. urz�dowa nazwa Gl
jako prowincji rzymskiej
meriis, -a, -urn czysty, prawdziwy, autenty
prinnim najpierw
liber, -era, -erum wolny
foedus. -eris n przymierze, zwi�zek, pra�
religio, -onis/ religijno��, bogobojno��
yencrabilis. -e czcigodny, szanowny
XIII
quis(]iiis. qiiaequae, quidquid ktokolwiek, co-
kolwiek
continiio niebawem, nieprzerwanie
na. Listy P. zawiera�y wiele cennych wia� rumor, -oris m g�uchy szmer, pog�oska, szum
mo�ci na temat �wczesnego �ycia poli scmentis. -is/zasiew
cznego, literackiego i towarzyskiego w R; meto, -er�. messui. messum ���
'amis, -a, -um pr�ny, czczy
''pfrno, -er�, sprevi, spretum lekcewa�y�, gar-
dzi�
^it iDoris antiqui . . . ornare by�o w dawnym
wyczaju ... odznacza�
^rguli, -ae, -a po jednemu, pojedynczo
^rec dop�ki
w\^, -icis szcz�liwy
"""'ero, -ar�, -avi, -atum liczy�
""bilus, -a. -um chmurny, nieprzychylny
^'IIB, -a, -um sam jeden, samotny
cursus, -us m bieg, przebieg tang. course, fr.
cours; por. kurs, kursowa�,;
Pythagoras, -ae Pitagoras, ok. 572�ok. 497
p.n.e., grecki matematyk i filozof. Przypisu-
je mu si� stworzenie pocz�tk�w teorii liczb i
sformu�owanie tzw. twierdzenia Pitago-
rasa.
recipio, -er�, -cepi, -ceptum przyj��
conor, -ari, -atus sum pr�bowa�, wa�y� si� na
co
pernosco, -er�, -novi dobrze pozna�
totus, -a, -urn ca�y
habitus, -us m postawa, wygl�d zewn�trzny
exploro, -ar�, -avi, -atum wybada�, wywiedzie�
si� lang. explore,/r. explorer^
idoneus, -a, -um stosowny, odpowiedni
18
19
idem, eidem, idem ten sam, ten�e percontor, -iri, -atus sum dowiadywa� si�. p Indicativus futuri II activi
taceo, -er�, -iii, -itiim milcze� tac (Tryb oznajmuj�cy czasu przysz�ego II strony czynnej)
alius. alia, aliud inny, drugi paruin za ma�o
pro i: abl.j stosownie do. pod�ug, za commentor, -ari, -atus sum omawia�, dok)a< 1 II III IV sum
captus, -us m poj�cie, zdolno��, poj�tno�� nie przemy�le� (ang. comment, fr. corr
sollertia. -ae/zr�czno��. bieg�o�� rnenter; por. komentowa�, komentarz) Smguiaris
pro aestimato captu sollertiae stosownie do fas n imeodm.j prawo boskie, moralne prav l. laudav-ero vid-ero leg-ero audiv-ero fu-ero
zdolno�ci pojmowania fas est wolno, jest obowi�zkiem quisquam, quidquam (quicquam) kto�, kto� alter, -era, -erum jeden z dw�ch, drugi tam Ostendo, -er�, -lendi, -tentum (-lensum) p�ki pochwal� zobacz� przeczytam us�ysz� b�d� (przedtem) (przedtem) (przedtem) (przedtem) (przedtem)
biennium, -ii n przeci�g dwu lat za� 2. laudav-eris vid-eris leg-eris audiv-eris fu-eris
3. laudav-erit vid-erit leg-erit audiv-erit fu-erit
Indicativus plusquamperfecti activi Plwalis
(Tryb oznajmuj�cy czasu zaprzesz�ego strony czynnej) l. laudav-erimus vid-erimus leg-erimus audiv-erimus fu-enmus
2. laudav-eritis vid-eritis leg-eritis audiv-eritis fu-eritis
I I] III IV sum 3. laudav-erint vid-erint leg-erint audiv-erint tu-erint
Singularis
l. laudav-eram vid-eram leg-eram audiv-eram fu-eram
pochwali�em zobaczy�em przeczyta�em wys�ucha�em by�em (by�) (przedtem) (przedtem) (przedtem) (przedtem) Indicativus futuri II activi tworzymy dodaj�c do tematu perfecti czasownik�w wszystkich koniugacji zako�czenia: -ero, -eris, -erit, -erimus, -eritis,
pochwali�em zobaczy�em przeczyta�em wys�ucha�em by� byt by� by� -erint.Futurum II okre�la czynno�� przysz��, wcze�niejsz� od innej czynno�ci przy-
2. laudav-eras vid-eras leg-eras audiv-eras fu-eras sz�ej, np.: Ul sementem feceris, ila meles. (Jak zasiejesz, tak zbierzesz.)
3. laudav-erat vid-erat leg-erat audiv-erat fu-erat Uwagi.: W tekstach cz�ci B wyst�puj� czasowniki, kt�re maj� formy strony
Plurdlis biernej, natomiast znaczenie strony czynnej, np.:
l. laudav-eramus vid-eramus leg-eramus audiv-eramus fu-eramus conor, conari, conatus sum (pr�buj�, pr�bowa�, spr�bowa�em)
2. laudav-eratis vid-eratis leg-eratis audiv-eratis fu-eratis percontor, percontari. percontatus sum (pytam, pyta�, zapyta�em)
3. laudav-erant vid-erant leg-erant audiv-erant fu-erant commentor, commentari, commenlatus sum (omawiam, omawia�, om�wi�em).
Indicativus plusquamperfecti activi tworzymy dodaj�c do tematu p< Zatem conabatur = pr�bowa�, percontari = pyta�, commentari = omawia�.
fecti czasownik�w czterech koniugacji imperfectum s�owa posi�kowego es Czasowniki te nazywaj� si� verba deponentia.
-eram, -eras, -erat, -eramus, -eratis, -erant. Plusquamperfectum oznacza czj no��-przesz��, wcze�niejsz� od innej czynno�ci przesz�ej, np.: Omnia, qi scripseras, legi. (Przeczyta�em wszystko, co napisa�e� [przedtem]). ^aga: Po czasownikach iubeo (rozkazuj�), veto (zabraniam), sino (pozwalam) wyst�puje konstrukcja accusativus cum infinitivo, np.: � Magister discipulum fabulam recitare iubet.
(Nauczyciel ka�e, �eby ucze� wyrecytowa� bajk�.)
Magister fabulam recitari iubet.
(Nauczyciel ka�e, �eby bajka by�a recytowana [nie wiadomo przez
kogo]).
20 21
Po czasownikach iubeo, veto, sino k�adzie si� infinitivus passivi, J
w zdaniu nie jest wymieniona osoba, kt�rej si� co� nakazuje, zabran
pozwala.
Adiectiva pronominalia � Przymiotniki zaimkowe
unus, -a, -urn
solus, -a, -urn
totus, -a, -urn
ullus, -a, -urn
nullus, -a, -urn
jeden alter, altera, alterum
sam (jeden) uter, utra, utrum
ca�y neuter, neutra, neutrum
jaki� uterque, utraque, utrumque
�aden
alius, alia, aliud
jeden z dw�ch
kt�ry z dw�ch
�aden z dw�ci
ka�dy z dw�d
inny
Przymiotniki zaimkowe odmieniaj� si� podobnie jak zaimki; gen. si]
wszystkich rodzaj�w ko�czy si� na -ius, dat. sing. na -i, w pozosta�)
przypadkach odmieniaj� si� one jak przymiotniki deklinacji I i II. Jako g
sing. do alius u�ywamy alterius, jako dat. sing. alii.
Pronomen demonstrativum � Zaimek wskazuj�cy
idem, eadem, idem (ten sam, ta sama, to samo)
Singularis
Nom. idem, eadem idem
Gen.
Dat.
eiusdem
eidem
Acc. eundem eandem idem
Abl. e�dem eadem e�dem
Pluralis
eidem eaedem eadem
(iidem)
eorundem earundem eorundem
eisdem
(iisdem)
eosdem easdem eadem
eisdem
(iisdem)
Zaimek idem, eadem, idem sk�ada si� z zaimka is, ea, id oraz nieodmienni
przyrostka -dem. W odmianie sp�g�oska m przed d zamienia si� w n.
22
XIV
A
ne . quidem ani nawet, nawet nie
Romulo regnante za panowania Romulusa
Tarpeius, -a, -urn Tarpejski
rupes Tarpeia Skala Tarpejska, skaliste
zbocze w pn.-wsch. cz�ci Kapitelu, sk�d
str�cano skaza�c�w.
Livius, -ii, Titus Livius Liwiusz, 59 p.n.e.�17
n.e.. najwi�kszy obok Tacyta historyk
rzymski. Autor dzie�a �Ab Urbe condita"
(Dzieje Rzymu od za�o�enia miasta) w 142
ks. Posiada� wielki talent literacki.
Tarpeia, -ae Tarpeja
praefectus, -i m prefekt (tytu� wy�szego urz�d-
nika rzymskiego
forte przypadkiem, w�a�nie
sacrum, -i n �wi�ty przedmiot, ofiara, nabo-
�e�stwo
extra (: acc.) na zewn�trz
moenia, -ium n obwarowanie, mury miasta
adv�lo, -ar�, -avi, -atum przylatywa�, spiesznie
przyby�
occulto, -ar�, -avi, -atum ukrywa�
Tatius, -ii Tacjusz. legendarny kr�l Sabin�w
frustra b��dnie, mylnie, na pr�no
praemiuni. -ii n korzy��, wyr�nienie, nagroda
mereo, -er�, -iii zas�ugiwa�, co� zyska�
expiigno, -ar�, -avi, -atum zdobywa�
smister, -tr�, -trum lewy
bracchium, -ii n przedrami�, rami�
armilla, -ae/naramiennik
pondus, -eris n waga, ci�ar
armillae magni ponderis naramienniki o
wielkim ci�arze
corrumpo. -er�, -rupi, -ruptum zepsu�, przeku-
pi� (ang. corrupt, fr. corrompre; por. ko-
rupcja, skorumpowany^
ornamentum, -i n uzbrojenie, ozdoba
Indicathus plusquamperfecti passivi
(Tryb oznajmuj�cy czasu zaprzesz�ego strony biernej)
Singularis
1. laudatus, -a, -urn eram
zosta�em (by�) pochwalony
2. laudatus, -a, -urn eras
3. laudatus, -a, -urn erat
Pluralis
laudati, -ae, -a eramus
laudati, -ae, -a eratis
laudati, -ae, -a erant
lndicativus futuri II passivi
(Tryb oznajmuj�cy czasu przysz�ego II strony biernej)
Singularis
l laudatus, -a, -urn ero
zostan� (b�d�) pochwalony
2. laudatus, -a, -urn eris
^ laudatus, -a, -urn erit
Pluralis
laudati, -ae, -a erimus
laudati, -ae, -a eritis
laudati, -ae, -a erunt
23
Przypomnij sobie z l. IV spos�b tworzenia indicatiyus perfecti passivi. Czasy
perfectum, plusquamperfectum, futurum II strony biernej s� formami z�o�e
nymi z participium perfecti passivi i s�owa posi�kowego esse w odpowiedni
formie. Wszystkie koniugacje tworz� te czasy w jednakowy spos�b.
Indicativus plusquamperfecti passivi sk�ada si� z participium perfe<
passivi i imperfectum s�owa posi�kowego esse.
Indicativus futuri II passivi sk�ada si� z participium perfecti pass
i futurum I s�owa posi�kowego esse.
XV
aquaeductus, -us m wodoci�g, akwedukt
contrntus, -a, -urn zadowolony, ograniczaj�cy
Si�
usus. -us m u�ycie, u�ytkowanie, do�wiadcze-
nie
Tiberis, -is m Tybr. g��wna rzeka w �r. Italii
puteiis. -i m jama, studnia
fons, fontis m �r�d�o
haurio, -ire, hausi, haustum czerpa�, potyka�
nalus. -us w urodzenie, wiek
a.Ch.n. (ante C hristum natum) przed naro-
dzeniem Chrystusa
Appius. -ii, Appius CIaiidius Caecus cenzor
rzymski z 312 r. p.n.e. Zbudowa� pierwsz�
rzymsk� drog� bit�. s�ynn� Via Appia, oraz
pierwszy wodoci�g Aqua Appia.
munio. -ire, -m, -itum murowa�, wznosi�, bu-
dowa�
praeter i: acc. l obok, opr�cz
posterior, -ius p�niejszy, nast�pny
comperio, -ire, -peri, -pertum dowiedzie� si�
Frontinus, -i, Sextus lulius Frontinus Fronty-
nus, ok. 30�ok. 103 n.e., polityk i pisarz
rzymski. Napisa� m. in. �De aquis urbis
Romae" (O akweduktach miasta Rzymu)
p.Ch.n. (post Christum natum) po narodzeniu
Chrystusa
enumero, -ar�, -avi, -atum wylicza�
Aqua Appia wodoci�g Apiuszowy, 312 p.n.e.
Anio vetus Anio stary, 272 p.n.e. (Anio, lewy
dop�yw Tybru, dzi� Teverone)
Aqua Marcia wodoci�g Marcjuszowy, 144�
�140 p.n.e. (obecnie czynny)
24
Aqua Tepiiia Ciep�a woda, 127 p.n.e., �r�dl
tego akweduktu posiada�o wod� o tempe
turze 21 C
Aqua I ulia wodoci�g Juliuszowy (nazwany
rodu, z kt�rego pochodzi� cesarz August
33 p.n.e.
Aqua Virgo wodoci�g Panna, 20 p.n.e., zb
dowany przez Agrypp� (obecnie czynny
Aqua Alsietina = Augusta
Aqua CIaudia wodoci�g Klaudiuszowy,
n.e., doko�czony przez cesarza Klaudius
Anio novus Anio nowy, 52 n.e., wodoci�g zt
dowany przez cesarzy Kaligul� i Klaudl
sza
quodsi je�eli wi�c
abundantia, -ae/nadmiar, obfito��
in publice publicznie
abundantia aquarum in publice obfito�� w
dy przeznaczonej na u�ytek publiczny
balneae, -arum/ zak�ad k�pielowy, �a�nia
eliripus. -i m cie�nina, r�w, kana�
suburbanus. -a, -urn po�o�ony blisko miasta
villa, -ae/dw�r wiejski, dobra wiejskie
spatium, -ii n przestrze�, rozleg�o�� (mg. spa
ce,/r. espace) '
exstruo, -er�, -struxi, -structum wznie��, budo-
wa�
arcus. -us m luk iang. arch./r. arc)
perfodio, -er�, -fodi, -fossum przekopa�
convallis, -is/kotlina
arquo, -ar�, -avi, -atum r�wna�
mirandus, -a, -urn godny podziwu
XVI
qiioniam poniewa�
litigo, -ar�, -avi, -atum spiera� si�, k��ci� si�
nrofessor, -oris m publiczny nauczyciel (por.
profesor)
carpo, -er�, carpsi, carptum zrywa�, przebywa�
(drog�), wybiera� sobie co�
Catiiina, -ae, Lucius Sergius Catiiina Katylina,
108�62 p.n.e., polityk rzymski, organiza-
tor spisku w 63 r. p.n.e.
praesens, -ntis osobi�cie (obecny), obecny, te-
ra�niejszy
medicus, -i m lekarz Sfr. medecin;por. medyk j
iiicunditas. -atis / przyjemno��, wdzi�k,
tollo, -er�, sustuli, sublatum podnie�� w g�r�,
oddali�, usun��
caritas, -atis/ dro�yzna, szacunek, mi�o��
invitus, -a, -urn wbrew woli, niech�tny
ve (enkl.) albo
propago, -ar�, -avi, -atum rozkrzewia�, rozsze-
rza� tang. propagate, jr. propager; por.
propagowa�)
conficio, -er�, -feci, -fectum uko�czy�, wyko-
na�
Britannia, -ae Brytania. W 43 r. n.e. ces. Klau-
diusz podbi� pd. cz�� Brytanii, od 84 r. n.e.
prowincja rzymska.
Pannonia, -ae Panonia, kraina pomi�dzy Du-
najem, Saw� i prowincj� Noricum, zdobyta
przez ces. Augusta w l. 35�12 p.n.e.
Dacia, -ae Dacja (znaczna cz�� Rumunii), po
podboju Dak�w przez ces. Trajana w
l. 101�106 n.e. by�a prowincj� rzymsk�.
Macedonia, -ae Macedonia, kraj na P�w. Ba�-
ka�skim na pn. od Grecji, od 148 r. p.n.e.
prowincja rzymska.
Syria, -ae Syria, kraj w Azji Zach. z g��wnym
miastem Antiochi�, w 64 r. p.n.e. Pompe-
jusz wcieli� j� do pa�stwa rzymskiego. Zali-
czano j� do najbogatszych prowincji impe-
rium rzymskiego.
diruo. -er�, -iii, -utum zrywa�, burzy�, rozbi�
memento pami�taj
parco, -er�, peperci (: dat.) oszcz�dza�
subiecti, -orum poddani
debello, -ar�, -avi, -atum walczy� do ko�ca,
pokona�
superbus, -a, -um wynios�y, hardy (ang. su-
perb,/r. superbe^
finitimus. -a, -urn pograniczny, s�siedni
Carthaginienses, -ium K.artagi�czycy
Pimicus, -a, -um punicki
dimico. -ar�, -avi, -atum walczy�, potyka� si�
Hispania, -ae Hiszpania
Oceanus, -i Ocean Atlantycki
Africa, -ae Afryka
Pergameni, -orum Pergame�czycy
adiungo, -er�, -iunxi. -iunctum (z dat.) przy��-
czy�
Ablativus absolutus
Jest to po��czenie ablatiw�w rzeczownika (lub zaimka, liczebnika) oraz
imies�owu w funkcji przydawki, kt�re zast�puje zdanie podrz�dne okoliczni-
kowe czasu, przyczyny, warunku, przyzwolenia w ten spos�b, �e podmiot
tych zda� wyst�puje w ablatiwie, a orzeczenie wyra�one jest przez imies��w
(lub rzeczownik, przymiotnik w roli participium) u�yty r�wnie� w ablatiwie,
np.:
Troia expugnata Aeneas in Italiam venit.
(Kiedy Troja zosta�a zdobyta, Eneasz przyby� do Italii.)
25
Magistro intrante discipuli surgunt.
(Kiedy nauczyciel wchodzi, uczniowie staj�.)
Ablativus absolutus mo�na t�umaczy� przez:
a. zdanie podrz�dne czasowe, przyczynowe, warunkowe, przyzwolone
np.: Te ronienie gaudeo. (Ciesz� si�, kiedy przychodzisz / poniewa� przycho.
dzisz / je�eli przychodzisz).
b. imies��w czynny lub bierny, np.: Troia expugnata Graeci domun
veneruni. (Zdobywszy Troj� Grecy wr�cili do domu.) ;
c. zwroty przyimkowe, np.: Po zdobyciu Troi Grecy wr�cili do donn
d. zdanie wsp�rz�dnie z�o�one, np.: Grecy zdobyli Troj� i wr�cili d
domu. i,
YIM
Participium praesentis a c tivi wyra�a czynno�� r�wnoczesn� z czynno
ci� orzeczenia, participium perfecti passivi � czynno�� uprzedni�yZi
miast participium mog� wyst�pi� w tej konstrukcji rzeczowniki oznaczaj�i
urz�d, wiek, osob� dzia�aj�c�, np.: Cicerone consule (za konsulatu Cycerona
me puero (kiedy by�em ch�opcem); a tak�e przymiotniki, np.: Cicerone viv
(za �ycia Cycerona), mvitd Minerva (wbrew woli Minerwy / gdy Minerwaj
niech�tna).
XVII
secessio, -onis / ust�pienie, odej�cie, secesja
plebs. -is/lud Ifr. p\cbe)
Sacer mons �wi�ta G�ra, wzg�rze w odleg�o�-
ci 4 l 2 km na pn. wsch. od Rzymu
exigo, -er�, -egi, -actum wyp�dzi�, przep�dzi�.
wykona�
Volsci, -orum WolskowieJud w po�udniowym
Lacjum. prowadzi� z Rzymianami liczne
wojny.
supero, -ar�, -avi, -atum mie� przewag�, zwy-
ci�y�
in imperio esse mie� w�adz�
vasto, -ar�, -avi, -atum spustoszy� l ang. waste,
fr. devaster; por. dewastacja, dewastowa�^
paupertas, -atis/ub�stwo. bieda
aes, aeris n spi�, mi