LEKSYKON PRZYRODNICZY Fritz Terofal, Claus Militz RYBY S�ODKOWODNE Przek�ad i adaptacja Henryk Garbarczyk, Eligiusz Nowakowski, Jacek Wagner �wiat Ksi��ki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytut orygina�u: Steinbachs Na�urfuhrer: Siisswasserfische Ilustracje: Fritz Wendler Licencyjne wydanie klubu ��wiat Ksi��ki" za zgod� Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa �wiat Ksi��ki, Warszawa 1997 � Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1986 � polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1997 Wszelkie prawa zastrze�one. Reprodukowanie, kodowanie w urz�dzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wyst�pieniach publicznych - r�wnie� cz�ciowe - tylko za wy��cznym zezwoleniem w�a�ciciela praw autorskich. Przek�ad z j�zyka niemieckiego i adaptacja tomu Ryby s�odkowodne: Pracownicy naukowi Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk dr Henryk Garbarczyk dr Eligiusz Nowakowski oraz Jacek Wagner (rozdzia�: Europejskie w�dkarstwo sportowe) Redaktor serii: Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Ryby s�odkowodne: Katarzyna Duran Opracowanie graficzne ksi��ki: wed�ug orygina�u niemieckiego Sk�ad i �amanie: PHOTOTEXT Warszawa �wiat Ksi��ki Warszawa 1997 ISBN 83-7129-441-7 Nr 1669 Spis tre�ci 7 Wst�p 8 Przegl�d 29 rodzin 10 BEZSZCZ�KOWCE: Kr�g�ouste: Rz�d minogokszta�tne Rodzina minogowate 18 Szcz�kowce Ryby kostne: Rz�d jesiotrokszta�tne Rodzina jesiotrowate 24 Rz�d w�gorzokszta�tne Rodzina w�gorzowate 26 Rz�d �ledziokszta�tne Rodzina �ledziowate 36 Rz�d �ososiokszta�tne Rodzina �ososiowate 48 Rodzina siejowate 54 Rodzina lipieniowate 56 Rodzina stynkowate Rodzina szczupakowate1 58 Rodzina umbrowate1 60 Rz�d karpiokszta�tne Rodzina karpiowate 136 Rodzina kozowate (piskorzowate) 148 Rz�d sumokszta�tne Rodzina sumowate 150 Rodzina sumikowate Rz�d dorszokszta�tne Rodzina dorszowate 152 Rz�d aterynokszta�tne Rodzina karpie�cowate2 154 Rodzina pi�kniczkowate2 156 Rodzina aterynowate Rz�d cefalokszta�lne3 Rodzina cefalowate3 (mugilowate) 158 Rz�d ciernikoksztaltne Rodzina ciernikowate 160 Rz�d igliczniokszta�tne Rodzina igliczniowate 162 Rz�d okoniokszta�tne Rodzina strz�pielowate 164 Rodzina okoniowate 176 Rodzina bassowate (okonie s�oneczne) 178 Rodzina piel�gnicowate 180 Rodzina �lizgowate Rodzina babkowate 204 Rz�d skorpenokszta�tne Rodzina g�owaczowate 208 Rz�d p�astugokszta�tne Rodzina fl�drowate 210 Og�lna charakterystyka ryb 237 Europejskie w�dkarstwo sportowe 274 �rodowiska europejskich ryb s�odkowodnych 284 Wykaz gatunk�w ' Obie te rodziny ��czy si� w niekt�rych uj�ciach systematycznych w oddzielny rz�d szczupako- kszta�tnych (przyp. ttum.). ' Obie te rodziny z kilkoma innymi wyodr�bniano w starszych uj�ciach systematycznych w odr�bny rz�d karpie�coksztattnych (przyp. t�um.). 3 W wi�kszo�ci uj�� systematycznych nie jest to oddzielny rz�d, a cefalowate wtaczane s� do oko- nioksztattnych (przyp. ttum.). Wst�p Wielu ryb nie mo�na sfotografowa� w ich naturalnym �rodowisku - wodzie, tak aby osi�gn�� odpowiedni� jako�� zdj��, po��dan� w naszej serii leksykon�w przyrodniczych. W zwi�zku z tym artysta plastyk, zajmuj�cy si� malowaniem zwierz�t, Fritz Wendler przy wsp�pracy autora sporz�dzi� 200 wiernych ilustracji europejskich ryb s�odkowodnych. Oddaj� one lepiej nie tylko charakterystyczne dla ka�dego gatunku kszta�ty, ale r�wnie� wyra�niej, ni� mog�yby to ukaza� fotografie, uwidaczniaj� szczeg�y u�u-szczenia. Wielko�� za��czonych mapek rozmieszczenia musiano w por�wnaniu do innych tomik�w tej serii dwukrotnie powi�kszy�, by prawid�owo nanie�� niewielkie area�y niekt�rych gatunk�w. W tekstach opisowych zamieszczono zwi�z�e wzmianki o dalszych 194 gatunkach b�d� podgatunkach ryb. Powsta� w ten spos�b przyst�pny r�wnie� dla amator�w, przejrzysty przewodnik u�atwiaj�cy wszystkim poznanie europejskiej ichtiofauny w�d s�odkich. Zdarzaj�ce si� w wielu zbiornikach, powtarzaj�ce si� masowe �nieci� ryb dramatycznie udowadniaj� od dziesi�cioleci og�lno�wiatowe zagro�enie �rodowisk wodnych ze strony cz�owieka. Pod koniec 1983 r. w Niemczech niemal 70% rodzimych gatunk�w ryb znalaz�o si� na kraw�dzi wygini�cia. Wywo�a�o to jednak przeciwdzia�anie ze strony opinii publicznej, poruszonej tragicznym stanem �rodowiska naturalnego. Dzi�ki temu angielski w�dkarz m�g� ponownie z�apa� �ososia w Tamizie, co nie zdarzy�o si� od dziesi�cioleci. R�wnie� Ren, obecnie europejski �ciek numer jeden, by� w minionych stuleciach masowo odwiedzany przez �ososie. Do najbardziej aktywnych or�downik�w zdrowych �rodowisk wodnych nale�� w�dkarze, wykorzystuj�cy na �owienie ryb, ale tak�e na ich ochron�, ka�d� chwil� swego wolnego czasu. Zarzuty pod ich adresem, co zdarza si� cz�sto, �e wyci�gaj� na haku ostatnie dzikie ryby, s� du�ym uproszczeniem. Sta�a ochrona zbiornik�w rybnych jest w dobrze rozumianym wsp�lnym interesie zar�wno rybak�w zawodowych, jak i w�dkarzy. Podczas gdy drastycznie maleje liczba tych pierwszych, stale ro�nie liczba tych drugich. To, �e w wykorzystywanych w gospodarce rybackiej wodach preferuje si� jedne gatunki ryb u�ytkowych, a stara si� ograniczy� inne, pozostaje poza wszelk� dyskusj�. Jednak jako niepo��dani konkurenci pad�y tego ofiar� m.in. r�wnie� wydra i rybo��w, dawniej w Europie szeroko rozmieszczone i pospolite. W naszym �rodkowoeuropejskim krajobrazie rolniczym nie mamy ju� dzisiaj wyboru mi�dzy woln� a wykorzystywan� gospodarczo przyrod�, a jedynie mi�dzy umiarkowanym, kierunkowym jej wykorzystaniem, a zniszczeniem uwarunkowanym rozwojem cywilizacyjnym. W zwi�zku z tym nasun�a si� konieczno�� po�wi�cenia znacznej cz�ci tego leksykonu czytelnikom interesuj�cym si� w�dkarstwem. Claus Militz przedstawi� ze znajomo�ci� rzeczy zagadnienia dotycz�ce europejskiego w�dkarstwa sportowego, uzupe�niaj�c je o do�wiadczenia praktyka. Dominique Rebourgeon przy �cis�ej wsp�pracy C. Militza zilustrowa�a tekst 60 szczeg�owymi rycinami. Biologiczne i ekologiczne aspekty zwi�zane z w�dkarstwem sportowym zosta�y szerzej om�wione w rozdzia�ach Og�lna charakterystyka ryb i �rodowiska europejskich ryb s�odkowodnych. G. S. 7 Przegl�d 29 rodzin w cz�ci szczeg�owej Minogowate Jesiotrowate W�gorzowate Sledziowate Petromyzontidae Acipenseridae Anguillidae Clupeidae od str. 10 od str. 18 str. 24 od str. 26 Sumowate Siluridae str. 148 �ososiowate Siejowate Lipieniowate Stynkowate Igliczniowate Strz�pielowate Okoniowate Bassowate Salmonidae Coregonidae Thymallidae Osmeridae Syngnathidae Serranidae Percidae Centrarchidae od str. 36 od str. 48 str. 54 str. 56 str. 160 str. 162 od str. 164 od str. 176 Szczupakowate Umbrowate Karpiowate Kozowate Esocidae Umbridae Cyprinidae Cobitidae str. 56 str. 58 od str. 60 od str. 136 Sumikowate Dorszowate Karpie�cowate Ictaluridae Gadidae Cyprinodontidae str. 150 str. 150 od str. 152 Pi�kniczkowate Aterynowate Cefalowate Ciernikowate Poeciliidae Atherinidae Mugilidae Gasterosteidae str. 154 str. 156 str. 156 od str. 158 Piel�gnicowale Slizgowate Babkowate Glowaczowate Cichlidae Blenniidae Gobiidae Cottidae str. 178 str. 180 od str. 180 od str. 204 l Fl�drowate Pleuronectidae str. 208 cJ - samiec 2 - samica * nazwa wprowadzona przez t�umaczy Min�g morski (Petromyzon marinus) Wygl�d: w�gorzowate cia�o pozbawione p�etw parzystych. Otw�r g�bowy zaokr�glony, dy-skowaty, o postrz�pionym brzegu. W przedniej cz�ci cia�a na bokach 7 otwor�w skrzelo-wych. Na czole pojedynczy otw�r nosowy. Kol-bowato zgrubia�y j�zyk pokryty z�bami. P�etwa grzbietowa zawsze dwucz�ciowa, przy czym obie cz�ci s� od siebie oddzielone. G�rna powierzchnia lejka g�bowego w�ska, z 2, dolna z 7-8 z�bami. Przyssawk� g�bow� pokrywaj� liczne, pier�cieniowato u�o�one rz�dy silnych, ostrych z�b�w rogowych. Przednia powierzchnia j�zyka bez �rodkowego zag��bienia. Ubarwienie: zmienne, przewa�nie jasnoszare lub jasnozielone z czarniawym marmurkowaniem. D�ugo��: 50-75 cm [do 1 m]. Wyst�powanie: europejskie wody przybrze�ne od Morza Bia�ego i Islandii po Gibraltar; zach. cz�� Morza �r�dziemnego i Adriatyk, brak w Morzu Czarnym; w Polsce rzadki, zasiedla g��wnie przybrze�n� stref� Ba�tyku, w g��bi kraju pojawia si� pojedynczo w pn. i �rodk. cz�ci dorzecza Wis�y, pod ochron�. Wyst�puje r�wnie� u wschodnich wybrze�y Ameryki Pn. Tryb �ycia i rozr�d: gatunek w�drowny, wkraczaj�cy na tar�o (lll-VI) w dolne biegi rzek. Larwy (nazywane �lepicami lub robaczycami) �yj� 2-5 lat zagrzebane w piasku lub mule. Po osi�gni�ciu 15-20 cm d�ugo�ci przeobra�aj� si� w doros�e minogi, kt�re wyw�drowuj� do morza. Dojrza�o�� p�ciow� min�g morski osi�ga po 3-4 latach. Pokarm: paso�ytuje g��wnie na rybach. Min�g kaspijski (Caspiomyzon wagneri) Wygl�d: g�rna powierzchnia lejka g�bowego w�ska, tylko z jednym, t�pym z�bem, dolna z 5 z�bami, z kt�rych 2 najbardziej zewn�trzne mog� by� dwuwierzcho�kowe. Wewn�trzn� cz�� przyssawki g�bowej pokrywaj� t�pe, a zewn�trzn� s�abe, zaokr�glone z�by rogowe, u�o�one w sko�nych �ukach. Przednia powierzchnia j�zyka bez �rodkowego zag��bienia; jej przedni brzeg pokrywa szereg zbli�onej wielko�ci z�bk�w. Zale�nie od stopnia dojrza�o�ci minoga obie p�etwy grzbietowe mog� by� od siebie oddalone b�d� ze sob� po��czone; druga p�etwa grzbietowa jest zawsze po��czona z p�etw� ogonow�. Ubarwienie: grzbiet od jasnozielonkawego do ciemnooliwkowego, bez ciemnych plam lub marmurkowania; boki i brzuch jasne, o srebrzystym po�ysku. D�ugo��: 20-45 cm, maksymalnie 55 cm; wyr�nia si� 2 rasy tego gatunku - pierwsza uzyskuje dojrza�o�� p�ciow� po osi�gni�ciu ok. 20 cm d�ugo�ci, druga dojrzewa przy d�ugo�ci 37-41 cm. Wyst�powanie: Morze Kaspijskie i wpadaj�ce do� rzeki, zw�aszcza Wo�ga (z dop�ywami Kam� i Ok�), Ural, Terek i Kura. Tryb �ycia i rozr�d: min�g w�drowny, wkraczaj�cy du�ymi stadami do rzek na tar�o (od pa�dziernika do grudnia). Po zimowym spoczynku (w czasie tar�a minogi zaprzestaj� pobierania pokarmu) wznawia aktywno�� rozrodcz� w okresie od marca do maja. Na piaszczystym lub �wirowatym dnie rzeki samica zale�nie od wielko�ci sk�ada 20 000-34 000 jaj w wygrzebane do�ki. 10 Min�g w�gierski (Eudontomyzon danfordi) Wygl�d: g�rna powierzchnia lejka g�bowego szeroka, z jednym z�bem z ka�dej strony, dolna z 6-10 z�bami. Przyssawka g�bowa pokryta spiczastymi, zewn�trznymi i wewn�trznymi z�bami wargowymi, u�o�onymi koli�-cie; w jej dolnej cz�ci tworz� one rodzaj szczotki. Przednia powierzchnia j�zyka bez �rodkowego zag��bienia; na jego przedniej kraw�dzi znajduje si� 13 z�bk�w, z kt�rych �rodkowy jest wi�kszy i szerszy od pozosta�ych. Obie p�etwy grzbietowe s� zawsze od siebie oddzielone. Cia�o tego minoga jest najgrubsze blisko �rodka. Ubarwienie: grzbiet ciemnobr�zowawy lub popielatoszary, brzuch bia�awy. D�ugo��: 18-30 cm. Wyst�powanie: dorzecze �rodkowego i dolnego Dunaju (jednak w samym Dunaju nie wyst�puje); jego dop�ywy w by�ej Czechos�owacji i na W�grzech (zw�aszcza dorzecze Cisy) oraz w Rumunii - ca�y obszar rozsiedlenia tego gatunku nie jest dok�adnie poznany. �rodowisko: jako stacjonarny, tzn. niew�drow-ny s�odkowodny gatunek wyst�puje w g�rskich rzekach krainy brzany i pstr�ga. Tryb �ycia i pokarm: doros�y min�g przysysa si� mocno przyssawk� g�bow� do ryby i wywierca otw�r w jej ciele; wysysa przez niego krew i zeskroban� tkank� mi�niow�. Je�li przedostanie si� do staw�w pstr�gowych, mo�e wyrz�dzi� w nich powa�ne szkody. Rozr�d: trze si� w kwietniu i maju na �wirowatych �awicach w wartkim nurcie. Larwy, wyl�gaj�ce si� z wymywanych z �awicy jaj, rozwijaj� si� w spokojnych zatokach rzecznych. Rosn� do 19 cm d�ugo�ci. Min�g W�adykowa {Eudontomyzon vladykovi) Wygl�d: g�rna powierzchnia lejka g�bowego szeroka, z jednym tylko p�askim z�bem z ka�dej strony, dolna z 5-7 z�bami o zaokr�glonych brzegach. Przyssawka g�bowa jest s�abo uz�biona; zewn�trzne i wewn�trzne z�by wargowe s� t�po zaokr�glone. Przednia powierzchnia j�zyka bez �rodkowego zag��bienia; na jego przedniej kraw�dzi znajduje si� 5-9 spiczastych z�bk�w, z kt�rych �rodkowy jest tylko nieznacznie wi�kszy od pozosta�ych. Obie p�etwy grzbietowe przylegaj� do siebie. Cia�o tego minoga jest najgrubsze przy ko�cu przedniej cz�ci. Ubarwienie: grzbiet jasno- lub ciemnoszary, brzuch bia�awy. D�ugo��: 18-21 cm. Wyst�powanie: rozsiedlenie tego minoga, blisko spokrewnionego z poprzednim gatunkiem i cz�sto z nim mylonego, nie jest dok�adnie poznane. Znany dotychczas z pn.-zach. i pd.-wsch. cz�ci dorzecza Dunaju z Austrii, by�ej Czechos�owacji, Jugos�awii i Rumunii, w Polsce odkryty w Czarnej Orawie i Piekielniku w Kotlinie Nowotarskiej (prawdopodobnie przez zapomnienie nie uwzgl�dniony w rozporz�dzeniu z 61 1995 r. zawieraj�cym wykaz gatunk�w podlegaj�cych ochronie wraz z pozosta�ymi gatunkami minog�w), a tak�e z bawarskiego obszaru dorzecza Dunaju z rzek Paar (ko�o Ai-chach) i Inn (ko�o Wasserburga i Simbach). �rodowisko: stacjonarny, tzn. niew�drowny s�odkowodny gatunek. Tryb �ycia i pokarm: doros�y min�g nie od�ywia si�; tryb �ycia s�abo poznany. Rozr�d: tar�o w maju i czerwcu. Larwy przed ko�cem rozwoju osi�gaj� wi�ksze rozmiary od doros�ych osobnik�w. 12 Min�g ukrai�ski (Eudontomyzon mariae) Min�g rzeczny (Lampetra fluviatilis) Wygl�d: g�rna powierzchnia lejka g�bowego szeroka, z jednym tylko du�ym z�bem z ka�dej strony, dolna z 5-10 (przewa�nie 7-8) z�bami, kt�re u osobnik�w dojrza�ych p�ciowo s� ostre i spiczaste. Przyssawka g�bowa jest pokryta tylko nielicznymi zewn�trznymi i wewn�trznymi z�bami wargowymi; brak w jej dolnej cz�ci szczoteczki z�bowej takiej, jaka wyst�puje u m. w�gierskiego. Przednia powierzchnia j�zyka bez �rodkowego zag��bienia; na jego przedniej kraw�dzi znajduje si� 5 z�b�w, z kt�rych �rodkowy jest najwi�kszy i najszerszy, a oba boczne z ka�dej strony male�kie. Zale�nie od stopnia dojrza�o�ci obie p�etwy grzbietowe s� oddzielone b�d� ��cz� si� ze sob�. Cia�o tego minoga jest najgrubsze przy ko�cu przedniej cz�ci. Ubarwienie: grzbiet ciemnoniebieski o metalicznym po�ysku, boki jas-nobr�zowawe, a brzuch bia�awy; niekiedy grzbiet i boki niemal czarne. Larwy s� br�zowawe z nieco ciemniejszym grzbietem, a na bokach cz�sto maj� du�e, ciemne plamy, tworz�ce mozaik� na ja�niejszym tle. D�ugo��: 18-21 cm. Wyst�powanie: rumu�ska cz�� dorzecza Dunaju (poza samym Dunajem) oraz dorzecza Prutu, Dniestru, Dniepru, Donu i Kubania, Wis�y i Niemna; w Polsce rzadki w �r�d. i pd. cz�ci dorzecza Wis�y oraz w Strwi��u, pod ochron�. �rodowisko: niew�drowny s�odkowodny gatunek, w g�rskich potokach do krainy pstr�ga. Tryb �ycia, pokarm i rozr�d: doros�y min�g nie od�ywia si� i ginie po tarle (VI�VII). Larwy przed ko�cem okresu rozwojowego osi�gaj� wi�ksze rozmiary od osobnik�w doros�ych. Wygl�d: g�rna powierzchnia lejka g�bowego szeroka, z 1 silnym z�bem z ka�dej strony, dolna z 5-9 (przewa�nie 7) silnymi, ostrymi z�bami. Przyssawka g�bowa w g�rnej cz�ci pokryta jest nielicznymi zewn�trznymi z�bami wargowymi; z�by wewn�trzne s� silne, dwu-lub tr�jwierzcho�kowe. Przedni brzeg j�zyka z 9-17 (zwykle 13-15) z�bkami, z kt�rych �rodkowy jest najwi�kszy i najszerszy. Przed uzyskaniem dojrza�o�ci obie p�etwy grzbietowe s� od siebie oddzielone, w okresie rozrodu ��cz� si�. Ubarwienie: grzbiet ciemnoo�owianoszary do zielonkawoniebieskiego, brzuch bia�awy; p�etwy opalizuj� liliowo. D�ugo��: samce 31-32 cm, samice 32-34 cm, maksymalnie do 40 cm. Wyst�powanie: europejskie wody przybrze�ne i rzeki zlewisk Ba�tyku, Morza P�nocnego, Morza �r�dziemnego i Adriatyku do W�och i Dalmacji; w Polsce w Ba�tyku oraz w rzekach na obszarze ca�ego kraju, liczniejszy tylko w pn. cz�ci, jako jedyny gatunek minoga zosta� obj�ty ochron� gatunkow� tylko w stadium rozwoju larwalnego w rzekach. �rodowisko: morskie wody przybrze�ne. Tryb �ycia i pokarm: min�g w�drowny, paso�ytuj�cy na rybach. Po roku sp�dzonym w morzu osi�ga d�ugo�� do 30 cm i grubo�� kciuka, jesieni� wp�ywa do rzek na tar�o. Rozr�d: dojrza�o�� p�ciow� osi�ga w rzekach wiosn� nast�pnego roku. Trze si� w kwietniu i maju. W p�ytkich gniazdach na �wirowatych �awicach sk�ada do 40 000 jaj. Po 3-5 latach larwy przeobra�aj� si� i wyw�drowuj� do morza. Uwagi: przed zanieczyszczeniem i zabudow� rzek min�g rzeczny by� u nas pospolity. 14 15 Min�g strumieniowy (Lampetra planeri) Wygl�d: g�rna powierzchnia lejka g�bowego szeroka, z silnym z�bem z ka�dej strony, dolna z 5-9 (przewa�nie 7) zbli�onej wielko�ci zaokr�glonymi z�bami. Przyssawka g�bowa pokryta jedynie g�rnymi brze�nymi z�bami wargowymi; brak jest bocznych i dolnych z�b�w zewn�trznych, za� wewn�trzne z�by wargowe s� siabo rozwini�te, dwu- lub tr�jwierz-chotkowe. Przednia powierzchnia j�zyka ze �rodkowym zag��bieniem, a jego przedni brzeg jest pokryty wi�ksz� liczb� z�bk�w, z kt�rych �rodkowy jest najwi�kszy i najszerszy. Obie p�etwy grzbietowe s� u dojrza�ych p�ciowo minog�w po��czone. Ubarwienie: grzbiet ciemnoniebieskawy lub ciemnozielon-kawy, boki ��tawobia�e, a brzuch bia�awy; p�etwy opalizuj� liliowo. D�ugo��: 10-16 [-21] cm. Wyst�powanie: zlewiska Morza P�nocnego i Ba�tyku do w�d Francji i Irlandii w��cznie; tak�e w pd. Francji, W�oszech, Dalmacji i Albanii; brak go w zlewisku Morza Czarnego. W Polsce do�� pospolity, pod ochron�. �rodowisko: w mniejszych rzekach i strumieniach o znaczniejszym spadku. Tryb �ycia i pokarm: gatunek niew�drowny, stacjonarny, niepaso�ytniczy. Larwy �yj� 3-5 lat zagrzebane w mule lub piasku i od�ywiaj� si� glonami i drobnymi zwierz�tami. Po osi�gni�ciu d�ugo�ci 10�15 cm zaczyna si� jesieni� ostatniego roku ich przeobra�enie, w trakcie kt�rego rozwijaj� si� oczy i z�by, a uwstecznia przew�d pokarmowy. Rozr�d: trze si� lll-VI nast�pnego roku. Na piaszczystym lub �wirowatym dnie w p�ytkim miejscu samica sk�ada do 1500 jaj. 16 Min�g japo�ski (Lampetra japonka) Wygl�d: g�rna powierzchnia lejka g�bowego szeroka, z silnym, spiczastym z�bem z ka�dej strony, dolna z 6, rzadziej 7, jednakowej wielko�ci z�bami. Przyssawka g�bowa jest pokryta tylko w g�rnej i dolnej cz�ci silnymi z�bami wargowymi, brak jest natomiast bocznych z�b�w zewn�trznych; 3 z�by wewn�trzne, znajduj�ce si� na ka�dym boku s� dwuwierzcho�kowe i silnie rozwini�te. Przednia powierzchnia j�zyka ze �rodkowym wg��bieniem, a jego przedni brzeg z wi�ksz� liczb� z�bk�w, z kt�rych �rodkowy jest najwy�szy i najszerszy. Przed uzyskaniem dojrza�o�ci obie p�etwy grzbietowe s� od siebie oddzielone, w okresie rozrodu ��cz� si� ze sob�. Ubarwienie: niebie-skoszare, niebieskawooliwkowe lub br�zowawe, grzbiet ciemniejszy, boki ja�niejsze, brzuch bia�awy. D�ugo��: forma w�drowna dorasta do 62,5 cm, stacjonarna tylko do 26 cm. Wyst�powanie: forma w�drowna m. japo�skiego zamieszkuje stref� przybrze�n� Oceanu Spokojnego (Japonia, Korea, Morze Ochockie) a� po Morze Barentsa i Morze Bia�e. Obszar rozsiedlenia s�odkowodnej formy stacjonarnej rozci�ga si� od dorzeczy Peczory i Obu po wschodniosyberyjskie rzeki Ko�ym� i Anadyr. �rodowisko, tryb �ycia i pokarm: forma w�drowna �yje w arktycznych wodach przybrze�nych, paso�ytuj�c na rybach. Jej biologia jest podobna do biologii naszego m. morskiego. W Morzu Bia�ym w�dr�wka rozrodcza odbywa si� w lipcu i sierpniu. Forma stacjonarna �yje wy��cznie w wodach s�odkich. Rozr�d: trze si� w maju i czerwcu nast�pnego roku w dolnych biegach rzek. Jesiotr zachodni (Acipenser sturio) Jesiotr adriatycki (Acipenser nacceri] Wygl�d: rekinowatego kszta�tu cia�o okrywaj� kostne p�ytki u�o�one w 5 rz�dach. Na grzbiecie j. zachodniego znajduje si� 9-14 p�ytek grubszych w cz�ci �rodkowej, gdzie tworzy si� rodzaj garbu, na bokach 24-36 p�ytek ciasno do siebie przylegaj�cych i niemal podw�jnie tak wysokich jak ich szeroko�� u podstawy; na brzuchu 8-14 p�ytek. D�ugo�� pyska jest prawie r�wna d�ugo�ci g�owy. Ustawiony w dolnym po�o�eniu otw�r g�bowy jest bezz�bny, ryjkowaty i wysuwalny do przodu. Przed nim znajduj� si� 4 g�adkie, niepostrz�-pione, tworz�ce poprzeczny rz�d w�siki, kt�re przy�o�one wzd�u� pyska nie si�gaj� brzegu otworu g�bowego. P�etwa grzbietowa jest przesuni�ta daleko ku ty�owi, g�rny p�at p�etwy ogonowej - silnie wyd�u�ony. Ubarwienie: grzbiet popielato- lub br�zowoszary z zielonkawym po�yskiem, brzuch ��tawy lub bia�y, mieni�cy si� srebrzy�cie. D�ugo��: 100-200 cm, maksymalnie do 550 cm i ponad 200 kg masy cia�a. Wyst�powanie: europejskie wody przybrze�ne od Islandii i Norwegii do Morza �r�dziemnego i Morza Czarnego. W Polsce gatunek gin�cy, spotykany sporadycznie w dolnym biegu Odry, Zatoce Gda�skiej i dolnej Wi�le, pod ochron� gatunkow�. Tryb �ycia i rozr�d: ryba w�drowna, anadromiczna, wp�ywaj�ca w kwietniu i maju do rzek na tar�o. Trze si� od czerwca do lipca. Po 1-2 latach m�ode jesiotry powracaj� do morza. Pokarm: bentoniczne bezkr�gowce i ryby. Wygl�d: 11-14 p�ytek grzbietowych, 32-42 ciasno do siebie przylegaj�cych p�ytek bocznych (ponad dwukrotnie tak wysokich jak ich szeroko�� u podstawy) i 8-11 p�ytek brzusznych. Ryjowaty, skostnia�y od strony g�rnej pysk jest umiarkowanej d�ugo�ci - jego d�ugo�� jest zaledwie r�wna 1/3 d�ugo�ci g�owy; jest on w przedniej cz�ci zaokr�glony lub sto�kowaty. Stosunkowo d�ugie, g�adkie, niepostrz�pio-ne i okr�g�e na przekoju w�siki przy�o�one wzd�u� pyska nie si�gaj� jednak brzegu otworu g�bowego. Ubarwienie: grzbiet mo�e by� ��tawy, ochrowy lub niemal czarny; brzuch, podobnie jak du�e p�ytki kostne jest ��tawy lub brudnobia�y. D�ugo��: 100-150 cm, maksymalnie do 200 cm, jednak tak du�e okazy spotyka si� bardzo rzadko. Wyst�powanie: wody przybrze�ne Adriatyku, sk�d na tar�o wkracza do rzek i potok�w Niziny Pada�skiej (Padu, Adygi i Tagliamento). Tryb �ycia: ryba w�drowna, anadromiczna, wp�ywaj�ca na tar�o do w�d s�odkich. Jej biologia pozostaje w du�ym stopniu nieznana. Rozr�d: przed zanieczyszczniem i zabudow� wi�kszych rzek zlewiska Morza Adriatyckiego j. adriatycki dociera� w czasie w�dr�wki rozrodczej do �rodkowego ich biegu, gdzie w kwietniu i maju odbywa� tar�o na g��bszych miejscach o silnym pr�dzie i piaszczystym lub �wirowatym dnie. Uwagi: jesiotr adriatycki by� od dawna bardzo cenion� ryb� konsumpcyjn�, jednak obecnie jego populacje s� powa�nie zagro�one - prawie nie obserwuje si� ju� ci�g�w rozrodczych. 1 Ys' ' ' 18 19 Szyp (Acipenser nudiventris) Wygl�d: 12-15 p�ytek grzbietowych z kolcem za �rodkiem, 55-66 p�ytek bocznych i 12-16 p�ytek brzusznych. Cia�o jest uderzaj�co grube i kr�pe. Pysk jest kr�tki i na ko�cu sto�kowaty; warga dolna nie jest po�rodku podzielona. Okr�g�e na przekroju w�siki maj� wewn�trzny brzeg postrz�piony. Ubarwienie: zale�nie od miejsca przebywania ryby grzbiet mo�e by� popielatoszary, czerwonawo- lub ciemnobr�zowy, boki s� ja�niejsze, brzuch podobnie jak p�ytki kostne jest brudnobia�y. Wszystkie p�etwy s� lekko szare, za� p�etwy brzuszne niekiedy z ciemnymi plamami. D�ugo��: rzadko do 200 cm; masa cia�a tego jesiotra wynosi przeci�tnie 8-10 kg, przy maksymalnych rozmiarach powinna jednak osi�ga� 40-50 kg. Wyst�powanie: dorzecze Dunaju, Morze Czarne, Morze Kaspijskie i Jezioro Aralskie. Tryb �ycia: znane s� 4 odmiany ekologiczne tego gatunku jesiotra. W Dunaju powy�ej �elaznej Bramy (Jugos�awia/Rumunia) �yje forma niew�drowna, rozradzaj�ca si� w Wagu, Cisie i Maruszy. Pozosta�e 3 odmiany to formy w�drowne, anadromiczne, ci�gn�ce z morza do rzek na tar�o. W rejonie Morza Kaspijskiego w�dr�wka rozrodcza mo�e odbywa� si� zar�wno jesieni� (po��czona ze spoczynkiem zimowym w g��bokich, spokojnych partiach rzek), jak i dopiero na wiosn�; znanymi rzekami tarliskowymi s� Kura, Wo�ga i Ural. W Jeziorze Aralskim wyst�puje jedynie ci�g zimowy. Rozr�d: w�a�ciwe tar�o wszystkich odmian odbywa si� od marca do maja. Pokarm: bentoniczne bezkr�gowce (zw�aszcza mi�czaki) i �yj�ce przy dnie ryby. 20 Sterlet, czeczuga (Acipenser ruthenus) Wygl�d: 11-17 p�ytek grzbietowych z d�ugim, ostrym grzebieniem i hakiem, 60-70 ma�ych, zachodz�cych dach�wkowato na siebie p�ytek bocznych i 10-18 p�ytek brzusznych. Cia�o jest smuk�e. Pysk jest w�ski, d�ugi i na ko�cu lekko zakrzywiony ku g�rze. D�ugie w�siki postrz�pione na ko�cach, przy�o�one do ty�u si�gaj� do przedniego brzegu pyska. P�etwy piersiowe s� uderzaj�co du�e. Ubarwienie: grzbiet ciemnoszary, szarobr�zowy lub czarnobr�zowy, z zielonkawym lub niebieskawym po�yskiem, brzuch ��tawo- lub czerwonawobia�y, p�ytki kostne s� barwy ko�ci s�oniowej. D�ugo��: przewa�nie 35-60 cm, rzadko do 100 cm (i 6 kg masy cia�a). Wyst�powanie: w rzekach zlewisk m�rz Czarnego, Azowskiego i Kaspijskiego, w wi�kszych rzekach i jeziorach pn. Rosji i Syberii oraz w niekt�rych rzekach wpadaj�cych do wsch. Ba�tyku (np. w D�winie). W Polsce kilkakrotnie wsiedlany do rzek, dot�d bezskutecznie. Tryb �ycia: po okresie spoczynku zimowego w g��bokich starorzeczach dojrza�e p�ciowo sterlety ci�gn� wczesn� wiosn� w g�r� rzek. Tak jest np. w Dunaju i jego dop�ywach, gdzie dawniej spotykano sterlety a� ko�o Ulm, Landshut i Laufen. Rozr�d: trze si� w maju i czerwcu nad �wirowatym dnem w wartkim nurcie. Jaja �rednicy 3 mm zatrzymuj� si� mi�dzy ziarnami �wiru. Zale�nie od wielko�ci jedna samica sk�ada 11000-140000 jaj. Ju� po 4-5 dniach wyl�gaj� si� larwy, sp�ywaj�ce z pr�dem. Pokarm: larwy owad�w, sk�poszczety, drobne skorupiaki, ma�e ryby. Siewruga Jesiotr rosyjski (Acipenser stella�us) (Acipenser guldens�adti] Wygl�d: 10-15 p�ytek grzbietowych z ostro ku ty�owi zakrzywionym szpicem, 26-40 delikatnych, nie nakrywaj�cych si� p�ytek bocznych i 10-12 p�ytek brzusznych. Bardzo smuk�e, wyd�u�one cia�o jest na przekroju okr�g�e. D�ugo�� w�skiego, spiczastego, zakrzywionego ku g�rze pyska jest wi�ksza od po�owy d�ugo�ci g�owy; warga dolna jest zawsze po�rodku podzielona. Ubarwienie: grzbiet rdzawoczer-wony o niebieskoczarnym odcieniu, boki czerwonawe, brzuch bia�y o srebrzystym po�ysku; zdarzaj� si� r�wnie� niemal czarno ubarwione okazy o szaro��tej barwie brzucha. Sp�d pyska jest koloru �wie�ego mi�sa, a p�ytki kostne brudnobia�e. D�ugo��: samice do 220 cm (masa cia�a 6-8 kg). Wyst�powanie: Morze Czarne, Kaspijskie i Azowskie oraz wpadaj�ce do nich rzeki. Pojedyncze okazy siewrugi spotykano r�wnie� w Adriatyku ko�o Zadaru, w Maricy i Jeziorze Aralskim. W Dunaju stwierdzano jej obecno�� ko�o Bratys�awy, jednak obecnie w�dr�wki uniemo�liwia zapora w �elaznej Bramie (Jugos�awia/Rumunia). Tryb �ycia i rozr�d: ryba w�drowna, anadromiczna - wyr�nia si� 2 formy o letnim lub zimowym ci�gach rozrodczych. Letnia odmiana ekologiczna wkracza w g�r� biegu rzek przewa�nie niezbyt daleko - jej tarliska znajduj� si� zwykle w uj�ciach rzek, cz�sto na �awicach �wiru w deltach. Tar�o odbywa si� w czerwcu, a narybek zaraz wyw�drowuje do morza. Siewrugi formy zimowej docieraj� daleko w g�r� biegu rzek; tr� si� od VI do VIII. Pokarm: larwy owad�w, skorupiaki, ma�e ryby. 22 Wygl�d: 10-13 p�ytek grzbietowych z ostrym, zakrzywionym do ty�u szpicem (kt�ry u starych ryb jest st�piony), 21-50 ma�ych p�ytek bocznych, oddalonych od siebie tak, �e wyra�nie widoczna jest mi�dzy nimi linia boczna, oraz 8-10 p�ytek brzusznych. Kr�pe, wrzecionowate cia�o tego jesiotra jest znacznie wy�sze ni� u pozosta�ych gatunk�w z rodzaju jesiotr (Acipenser), a pysk jest kr�tki i szeroki. Przed ma�ym, szczelinowatym otworem g�bowym znajduj� si� kr�tkie, zaokr�glone w przekroju w�siki, kt�re przy�o�one do ty�u wzd�u� pyska nie si�gaj� jego przedniegu brzegu. Dolna warga jest przewa�nie po�rodku podzielona. Ubarwienie: grzbiet niebieskawo-, popielato-lub oliwkowoszary, boki ja�niejsze, a brzuch bia�awy lub brudno��tty. D�ugo��: przewa�nie 130-250 cm (masa cia�a 20-30 kg), maksymalnie do 400 cm (i 160 kg masy cia�a). Wyst�powanie: opisano 3 podgatunki tego jesiotra - w Morzu Czarnym i Azowskim (oraz wpadaj�cych do� rzekach od Dunaju po Don) wyst�puje j. kolchidzki (A. g. colchicus), pn. rejony Morza Kaspijskiego zasiedla podgatu-nek nominotypowy (A. g. guldensfadti), a j. kaspijski (A. g. persicus) �yje w pd. rejonach Morza Kaspijskiego i rzekach tej cz�ci jego zlewiska. Tryb �ycia i rozr�d: ryba w�drowna, wkraczaj�ca na tar�o do w�d s�odkich. Odbywaj�cy si� na wiosn� ci�g rozrodczy zale�nie od populacji si�ga na r�n� odleg�o�� w g�r� biegu rzek. Znane s� stacjonarne formy niew�drow-ne tego jesiotra (np. z Wo�gi i Dunaju). Bie�uga, wyz (Huso huso) W�gorz europejski (Anguilla anguilla) Wygl�d: 11-15 ptytek grzbietowych bez kolc�w, 40-60 ma�ych, oddalonych od siebie ptytek bocznych i 9�12 p�ytek brzusznych. Sto�kowaty pysk jest kr�tki i gruby. Du�y, p�ksi�y-cowaty otw�r g�bowy zajmuje niemal ca�� dolne powierzchni� g�owy; dolna warga jest po�rodku podzielona. D�ugie, sp�aszczone, fr�dzlaste w�siki przy�o�one do ty�u wzd�u� pyska si�gaj� do otworu g�bowego. B�ony podskrzelowe tworz� z ty�u za cie�ni� wolne fa�dy zro�ni�te ze sob�. Ubarwienie: grzbiet ciemno- lub popielatoszary z niebieskawym po�yskiem, boki jasnoszare, a brzuch podobnie jak p�ytki kostne brudnobia�y. D�ugo��: obecnie co najwy�ej 600-700 cm, dawniej �owiono, chocia� rzadko, wspania�e okazy d�ugo�ci do 900 cm i masie do 1500 kg. Wyst�powanie: w morzach Czarnym, Azow-skim i Kaspijskim, a tak�e w pn. Adriatyku; opisano 4 podgatunki bie�ugi - podgatunek nominotypowy (H. h. huso) zasiedla zach. rejony Morza Czarnego i Adriatyk, H. h. orien-talis wsch. cz�� Morza Czarnego, H. h. moe-ticus Morze Azowskie, a H. h. caspius Morze Kaspijskie. Tryb �ycia: ryba w�drowna, docieraj�ca dawniej na tar�o daleko w g�r� rzek. Najsilniejszy ci�g rozrodczy z Morza Czarnego obserwowano w Dunaju (dociera�a w�wczas a� po Bawari�), dzisiaj jedynie do �elaznej Bramy (Jugos�awia/Rumunia). Rozr�d: trze si� w kwietniu i maju- Jaja s� sk�adane w liczbie 360 000-7 500 000. Pokarm: bezkr�gowce, w starszym wieku niemal wy��cznie ryby. Wygl�d: w�owate cia�o o �luzowatej sk�rze, w kt�rej bardzo g��boko osadzone s� drobne pod�u�noowalne �uski. P�etwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa s� ze sob� po��czone w jeden ci�g�y fa�d p�etwowy. Brak p�etw brzusznych. Ubarwienie: w�gorz ��ty - grzbiet oliwkowo- lub szarobr�zowy, brzuch ��ty; w�gorz srebrzysty (po osi�gni�ciu dojrza�o�ci p�ciowej) - grzbiet ciemnoszarozielony, boki i brzuch silnie srebrzy�cie l�ni�ce. D�ugo��: samce do 51 cm, samice do 150 cm. Wyst�powanie: zlewisko pn. Atlantyku. Obecnie dzi�ki zarybieniom jest rozmieszczony szerzej ni� kiedy� (np. w dorzeczu Dunaju). Tryb �ycia: ryba dwu�rodowiskowa, w�drowna, katadromiczna, tzn. ci�gn�ca na tar�o z w�d s�odkich do morza. Po 4-10 latach pobytu w rzekach i jeziorach (w�gorz ��ty) rozpoczynaj� w�dr�wk� na prze�omie sierpnia i wrze�nia (w�gorz srebrzysty). Rozr�d: tarliska znajduj� si� w Morzu Sargas-sowym na znacznych g��boko�ciach. Tar�o odbywa si� na wiosn�, mniej wi�cej p�tora roku po rozpocz�ciu w�dr�wki; tarlaki gin� po z�o�eniu ikry. Z Golfstromem przezroczyste, przypominaj�ce kszta�tem li�� wierzby larwy (lep-tocefale) unoszone s� na wsch�d i w trzecim roku �ycia docieraj� do wybrze�y europejskich (w�gorz szklisty). Jako tzw. w�gorze wst�puj�ce ci�gn� blisko brzeg�w w g�r� rzek. Samce pozostaj� w odcinkach przyuj�ciowych lub powracaj� do w�d s�onych, samice docieraj� daleko w g�r� biegu rzek. Pokarm: ma�e mi�czaki, skorupiaki, niewielkie ryby i �aby. 24 25 Aloza finta, aloza (Alosa dlosa) Parposz, aloza parposz (Alosa fallax) Wygl�d: wyd�u�one, bocznie sp�aszczone cia�o pokryte kolist� (cykloidaln�) �usk�, 70-80 w rz�dzie wzd�u� cia�a. Brak linii bocznej. G�owa naga. P�etwa grzbietowa kr�tka. G�rna szcz�ka z dobrze wykszta�conym wci�ciem. �uchwa si�ga a� do tylnego brzegu oka (cecha charakterystyczna gatunk�w z rodzaj�w Alosa i Cas-pialosa). Na lemieszu brak z�b�w (w przeciwie�stwie do gatunk�w z rodzaju Caspialosa). D�ugie, bardzo delikatne wyrostki filtracyjne w liczbie 90-130. Ubarwienie: grzbiet niebies-kawozielony do br�zowego, boki i brzuch sreb-rzystobia�e o mosi�nym po�ysku. Przy g�rnej kraw�dzi szczeliny skrzelowej du�a czarna plama, za ni� 1 lub 2 mniejsze, niewyra�ne plamki. D�ugo��: 35-40, maksymalnie 70 cm. Wyst�powanie: wody przybrze�ne pn-wsch. Atlantyku od pd. Norwegii do pn. Afryki; zach. cz�� Morza �r�dziemnego, 2 podgatunki w Grecji i w Morzu Czarnym. W wodach Polski gatunek pojawiaj�cy si� sporadycznie, gin�cy, pod ochron� gatunkow�. Tryb �ycia: ryba zmienno�rodowiskowa, anadromiczna, (dojrza�o�� p�ciow� osi�ga w 3.-4. roku �ycia); dawniej aloza dociera�a daleko w g�r� biegu rzek - pod koniec XIX w. notowano j� w Wi�le pod Warszaw�, a w Odrze pod Wroc�awiem. Rozr�d: tar�o odbywa w maju i czerwcu; ikra unosi si� swobodnie nad dnem. Po osi�gni�ciu 8-12 cm d�ugo�ci m�ode alozy w okresie od sierpnia do pa�dziernika ci�gn� do morza. Pokarm: zooplankton. Uwagi: obecnie aloza finta jest gatunkiem niemal wymar�ym. 26 Wygl�d: �ledziowate cia�o pokryte kolist� �usk�, 60-65 w rz�dzie wzd�u� cia�a. Brak linii bocznej. G�owa naga. P�etwa grzbietowa kr�tka. Oko z powiek� t�uszczow�, pokrywa skrze-lowa z promieni�cie rozchodz�cymi si� pr��kami. G�rna szcz�ka z dobrze wykszta�conym wci�ciem. �uchwa si�ga a� do tylnego brzegu oka. Na lemieszu brak z�b�w. Skostnia�e, niezbyt g�sto osadzone wyrostki filtracyjne w liczbie 35-45. Ubarwienie: grzbiet niebieskawo-zielony do br�zowego, boki i brzuch srebrzys-tobia�e o z�otawym po�ysku. Przy g�rnej kraw�dzi szczeliny skrzelowej du�a czarna plama, za ni� 4-8 mniejszych, ciemnych plam. �uchwa i podgardle r�owe. D�ugo��: 6-7-let-nie parposze maj� 35-40 cm d�ugo�ci, maksymalnie do 55 cm, masa cia�a do 2 kg. Wyst�powanie: podgatunek nominotypowy A. f. fallax rozprzestrzeniony jest w wodach przybrze�nych pn.-wsch. Atlantyku od fiordu Oslo i okolic Bergen po Gibraltar oraz w kanale La Manche, Morzu P�nocnym i Ba�tyku (po Zatok� Fi�sk�); 3 inne podgatunki to A f. killarnen-sis (Killarney/lrlandia), A. f. lacustris (s�odkowodna, stacjonarna forma w p�nocnow�os-kich jeziorach Maggiore, Como, Iseo i Garda oraz szwajcarskim jeziorze Lugano) oraz A. f. nilotica (Morze �r�dziemne). W przybrze�nych wodach Polski nieliczny, obj�ty ochron�. Tryb �ycia: ryba anadromiczna. Rozr�d: tar�o odbywa si� w czerwcu i lipcu w uj�ciach rzek. Samica sk�ada 80000-200000 ziaren ikry, kt�ra unosi si� bezpo�rednio nad dnem. Wyl�g larw nast�puje po 3-8 dniach. Pokarm: drobne skorupiaki. 27 Puzanek kaspijski [Caspialosa caspid (Alosa caspia)] Wygl�d: wysokie, �ledziowate cia�o o silnie bocznie sp�aszczonym brzuchu. Wysoko�� cia�a r�wna jest 1/4 jego d�ugo�ci. Du�e, koliste (cykloidalne) �uski. G�rna szcz�ka z dobrze wykszta�conym wci�ciem. �uchwa si�ga a� do tylnego brzegu oka. Lemiesz uz�biony (por. s. 26). S�abe, bardzo delikatne wyrostki filtracyjne w liczbie ponad 90 (przeci�tnie 122). Ubarwienie: grzbiet niebieskawo lub zielonkawo po�yskuj�cy, boki i brzuch srebrzyste. Za pokryw� skrzelow� 1-8 du�ych ciemnych plam u�o�onych w rz�dzie. D�ugo��: 12-20, maksymalnie do 32 cm. Wyst�powanie: Morze Kaspijskie i wpadaj�ce do� rzeki, zw�aszcza w cz�ci pn. Z pd. rejon�w tego morza opisano 3 podgatunki: p. ast-rabadzkiego (C. c. knipowitschi], p. enzeli�s-kiego (C. c. perska) i p. p�nocno-wschodniego (C. c. salina), kt�re jako niew�drowne formy tr� si� w uj�ciach rzek. Z Morza Czarnego znane s� r�wnie� 3 podgatunki cechuj�ce si� mniejsz� liczb� wyrostk�w filtracyjnych (do 90): p. paleostomski (C. c. palaeostomi) z jez. Paleostomi w Gruzji, p. dunajski (C. c. nord-mani) z zach. cz�ci Morza Czarnego i wpadaj�cych tam rzek, m.in. Dunaju, oraz p. azowski (C. c. tanaica) ze wsch. cz�ci Morza Czarnego i tamtejszych rzek, m.in. Donu. Rozr�d: p. kaspijskie tr� si� od kwietnia do czerwca w uj�ciach rzek pn. cz�ci Morza Kaspijskiego, na g��boko�ci 2-3 m. Jedna samica sk�ada 400000-700000 jaj; wyl�g nast�puje po 2-3 dniach. Pokarm: drobne bezkr�gowce i narybek. Sledz kyzy�agaczewski [Caspialosa curensis (Alosa curensis)] Wygl�d: wysokie, �ledziowate cia�o o r�wnomiernie zaokr�glonym dolnym i g�rnym profilu g�owy. Wysoko�� cia�a, podobnie jak d�ugo�� g�owy, jest mniejsza ni� 1/4 jego d�ugo�ci. Ma�e oczy z powiek� t�uszczow�. Brak linii bocznej. G�rna szcz�ka z dobrze wykszta�conym wci�ciem. �uchwa si�ga a� do tylnego brzegu oka. Obie szcz�ki i lemiesz uz�bione. D�ugo�� p�etw piersiowych wynosi 4/5 odleg�o�ci mi�dzy nasadami tych p�etw a p�etw brzusznych. Wyrostki filtracyjne w liczbie 31-43; s� one d�u�sze od blaszek skrzelowych. Ubarwienie: grzbiet zielonkawo lub niebieskawo po�yskuj�cy, boki i brzuch srebrzyste. Za pokryw� skrzelow� brak jakichkolwiek ciemnych plam. D�ugo��: przeci�tnie 14-16, maksymalnie do 19 cm (ryby 5-letnie). Wyst�powanie: w zatoce Kyzy�agacz w pd.--zach. cz�ci Morza Kaspijskiego. Tryb �ycia i rozr�d: pomimo tego, �e ten niewielki przedstawiciel �ledziowatych jest cz�sto �owiony i ma pewne znaczenie gospodarcze, jego biologia jest s�abo poznana. Nale�y do tych gatunk�w, kt�rych osobniki pojedynczo wnikaj� do rzek i w�druj� w g�r� ich biegu. Wi�ksza cz�� populacji trze si� ju� w rzecznych uj�ciach lub na piaszczystych �awicach przybrze�nych w morzu. Tar�o w kwietniu i maju. �. kyzy�agaczewski osi�ga dojrza�o�� p�ciow� w 3. lub 4. roku �ycia. Pokarm: drobne bezkr�gowce �yj�ce w toni wodnej, zw�aszcza skorupiaki planktonowe; starsze �ledzie zjadaj� tak�e larwy ryb i narybek. 28 �led� azowski [Caspielosd maeotica (Alosa maeotica)} Wygl�d: smuk�e, �ledziowate cia�o o prostym dolnym i g�rnym profilu g�owy. Wysoko�� cia�a jest r�wna 1/4 jego d�ugo�ci. Oczy stosunkowo ma�e, o �rednicy nie przekraczaj�cej 6% ca�kowitej d�ugo�ci cia�a. Kr�tka p�etwa grzbietowa. Brak linii bocznej. G�rna szcz�ka z dobrze wykszta�conym wci�ciem. �uchwa si�ga a� do tylnego brzegu oka. Obie szcz�ki i lemiesz silnie uz�bione. Kr�tkie, mat� p�etwy piersiowe i brzuszne. Silne wyrostki filtracyjne w liczbie 26-41; s� one kr�tsze od blaszek skrzelowych. Ubarwienie: grzbiet zielonkawo lub niebieskawo po�yskuj�cy, boki i brzuch srebrzyste. P�etwa grzbietowa z ciemn� obw�dk�. Za pokryw� skrzelow� mo�e znajdowa� si� ciemniejsza, niewyra�na plama. D�ugo��: 30-40, maksymalnie do 50 cm. Wyst�powanie: wody przybrze�ne m�rz Czarnego i Azowskiego, laguny i (rzadko) dolne biegi rzek wpadaj�cych do tych m�rz (np. Donu). Z Morza Kaspijskiego opisano 8 podgatun-k�w, z kt�rych najbardziej znany to �. do�gi�ski (C. m. brashnikovi], uwa�any przez niekt�rych specjalist�w za odr�bny gatunek [C. brashni-kovi (A brashnikovi)] z 7 podgatunkami. Tryb �ycia i rozr�d: �. azowski przew�drowuje zim� w po�udniowe rejony Morza Czarnego, m.in. do wybrze�y Kaukazu. Wczesn� wiosn� (w marcu) powraca, aby odby� tar�o blisko uj�� wi�kszych rzek. Trze si� od kwietnia do czerwca (zale�nie od po�o�enia tarliska). �. do�gi�ski wp�ywa w tym celu do delty Wo�gi. �. azowski dojrzewa p�ciowo w 3. roku �ycia; maksymalna d�ugo�� �ycia 8 lat. Pokarm: bezkr�gowce i narybek. 30 �led� czarnomorski [Caspialosa pontica (Alosa pontica)] Wygl�d: smuk�e, �ledziowate cia�o okryte du�� kolist� (cykloidaln�) �usk�, 30-36 (przeci�tnie 33-34) w rz�dzie wzd�u� cia�a. Brak linii bocznej. G�rna szcz�ka z dobrze wykszta�conym wci�ciem. �uchwa si�ga a� do tylnego brzegu oka. Obie szcz�ki, j�zyk, lemiesz i ko�ci pod-niebienne uz�bione. Kr�tkie, ma�e p�etwy piersiowe i brzuszne. Silne wyrostki filtracyjne w liczbie 40-73 (przeci�tnie 46-55); s� one kr�tsze od blaszek skrzelowych. Ubarwienie: grzbiet i g�owa ciemne, niebieskawo po�yskuj�ce lub czarne. Mi�dzy okiem a pokryw� skrzelow� ciemna plama; bardzo rzadko za pokryw� skrzelow� 7-8 niewyra�nych, ciemnych plam. D�ugo��: 15-20, do 40 cm. Wyst�powanie: morza Czarne i Azowskie oraz wpadaj�ce do nich rzeki (np. Dunaj, Dniepr, Don). Z Morza Kaspijskiego znane s� 2 podga-tunki o du�ym znaczeniu dla wo��a�skiego rybactwa - czarnogrzbietka (C. p. kessleri), kt�ra osi�gaj�c d�ugo�� do 52 cm i mas� do 2 kg jest najwi�kszym przedstawicielem rodzaju Caspialosa, oraz �. wot�a�ski (C. p. nlgensis). Tryb �ycia i rozr�d: ci�g rozrodczy �. czarnomorski rozpoczyna ju� w marcu i kwietniu. Cz�sto w�druje daleko w g�r� rzek (np. w Donie a� do 900 km). Samce pierwsze docieraj� na tarliska. W�a�ciwe tar�o zaczyna si� pod koniec maja i trwa do lipca-sierpnia. W�dr�wka narybku do morza rozpoczyna si� w czerwcu i ko�czy w sierpniu; m�ode �ledzie mierz� w�wczas �rednio 7 cm d�ugo�ci. Dojrzewaj� p�ciowo w 2.-3. roku �ycia. Pokarm: bezkr�gowce, zw�aszcza skorupiaki, Puzanek wielkooki �led� Suworowa [Cespialosa saposhnikovi (Alosa saposhnikovi)] [Caspialosa stworowi (Alosa suworowi)} Wygl�d: wysokie, �ledziowate cia�o okryte �atwo odpadaj�c�, drobn� kolist� (cykloidaln�) �usk�, 52-55 w rz�dzie wzd�u� cia�a. Wysoko�� cia�a wynosi 23-29% ca�kowitej jego d�ugo�ci. Du�e oczy �rednicy wynosz�cej 6-6,4% d�ugo�ci cia�a. Kr�tka p�etwa grzbietowa. Brak linii bocznej. G�rna szcz�ka z dobrze wykszta�conym wci�ciem. �uchwa si�ga a� do tylnego brzegu oka. Silne uz�bienie. Grube, d�ugie wyrostki filtracyjne w liczbie 26-41 (przeci�tnie 30-31); s� one niezbyt g�sto osadzone. Ubarwienie: grzbiet zielonkawo lub niebieskawo po�yskuj�cy, boki i brzuch srebrzyste. Za pokryw� skrzelow� mo�e by� ciemna plama. D�ugo��: 20-30, maksymalnie do 36 cm. Wyst�powanie: g��wnie w p�nocnych rejonach Morza Kaspijskiego i delcie Wo�gi. Tryb �ycia i rozr�d: ryba w�drowna, kt�ra w ch�odnych latach przemieszcza si� w pd. rejony Morza Kaspijskiego. Wczesn� wiosn� �awice dojrza�ych do rozrodu puzank�w powracaj� na p�noc i wp�ywaj� w uj�cia rzek (zw�aszcza Wo�gi). Tarliska tego gatunku znajduj� si� w strefach wody s�onawej delt rzecznych i nie obserwuje si� wp�ywania w g�r� biegu rzek. W�a�ciwe tar�o odbywa si� w kwietniu. Samice dojrzewaj� p�ciowo w 4., samce w 3. roku �ycia. Pokarm: bezkr�gowce, zw�aszcza plankto-nowe skorupiaki bytuj�ce w toni wodnej. Gatunek pokrewny: na tym samym obszarze, co p. wielkooki, �yje p. agracha�ski [C. sphae-rocephala (A sphaerocephala)], kt�ry jest od niego znacznie mniejszy (d�ugo�� do 18,5 cm) i ma d�u�sze wyrostki filtracyjne. 32 Wygl�d: wysokie, �ledziowate cia�o pokryte drobn� kolist� �usk�. Wysoko�� cia�a wynosi 22-30% ca�kowitej jego d�ugo�ci. Du�e oczy o �rednicy wynosz�cej ponad 6% d�ugo�ci cia�a. Kr�tka p�etwa grzbietowa. Brak linii bocznej. G�rna szcz�ka z dobrze wykszta�conym wci�ciem. �uchwa si�ga a� do tylnego brzegu oka. Szcz�ki i lemiesz uz�bione. D�ugo�� g�owy wynosi 1/4 (lub nieco wi�cej) ca�kowitej d�ugo�ci cia�a. Silne wyrostki filtracyjne w liczbie 32-68 (przeci�tnie 50-55); s� one p�tora raza d�u�sze od blaszek skrzelowych. Ubarwienie: grzbiet ciemnozielonkawoszary do czarniawego; niekiedy za pokryw� skrzelow� ciemna plama. D�ugo��: 15-17, maksymalnie zaledwie do 20 cm. Wyst�powanie: g��wnie w p�nocnych rejonach Morza Kaspijskiego w delcie Wo�gi i na wsch�d od niej; pojedyncze okazy spotyka si� r�wnie� w po�udniowej cz�ci tego morza. Tryb �ycia i rozr�d: stada rozrodcze tego �ledzia wp�ywaj� w uj�cie Wo�gi w tym samym terminie, co �awice p. wielkookiego. Wczesn� wiosn� zbieraj� si� cz�sto w du�e �awice, by odby� tar�o na piaszczystych mieliznach w strefie zasolonej wody uj�cia rzeki. Niekt�re stada wp�ywaj� r�wnie� dalej w g��b delt, jednak nie ma ci�gu rozrodczego w g�r� biegu Wo�gi. W�a�ciwe tar�o odbywa si� w maju i czerwcu. Pokarm: drobne bezkr�gowce �yj�ce w toni wodnej; nie �ywi si� organizmami bentonicz nymi. Kilka abrauska (Clupeonelle abrau) Wygl�d: sardynkowate, bardzo wyd�u�one cia�o okryte du��, �atwo odpadaj�c� kolist� (cyk-loidaln�) �usk�. Wysoko�� cia�a wynosi poni�ej 20% ca�kowitej jego d�ugo�ci. Kr�tka p�etwa grzbietowa. Brak linii bocznej. Dwa ostatnie promienie p�etwy odbytowej wyd�u�one. G�rna szcz�ka bez wci�cia. �uchwa nie si�ga do tylnego brzegu oka. Szcz�ki i lemiesz bezz�bne. Wyrostki filtracyjne w liczbie 38-52. Ubarwienie: grzbiet i wierzch g�owy jasnoszare do zielonawo po�yskuj�cych, boki i brzuch srebrzyste; za pokryw� skrzelow� brak jakichkolwiek plam. D�ugo��: 6-7 do 8,5 cm. Wyst�powanie: bardzo ma�a przedstawicielka �ledziowatych, opisana w 1931 r. z jeziora Abrau k. Noworosyjska na Przedkaukaziu. Wyst�puje w tym jeziorze, le��cym na wysoko�ci 60 m n.p.m., bardzo licznie. Jej podgatunek C. a. muhlisi odkryto w 1943 r. w jez. Apoliont ko�o miasta Bursa w Turcji, le��cym w zlewisku morza Marmara. Tryb �ycia i rozr�d: k. abrauska jest jedn� z nielicznych przedstawicielek rodziny �ledziowatych, �yj�cych wy��cznie w wodach s�odkich. Tar�o rozpoczyna si� w ko�cu czerwca i trwa do pa�dziernika. Unosz�ce si� swobodnie w toni wodnej jaja zawieraj� du�� kropl� t�uszczu. Ju� po 12 godzinach nast�puje wyl�g. Ma�e kilki rosn� bardzo szybko - jednoroczne maj� ju� 3,5-4,5 cm, dwuletnie 7-8 cm d�ugo�ci. K. abrauska uzyskuje dojrza�o�� p�ciow� w 2. roku �ycia. Pokarm: bezkr�gowce, g��wnie nale��ce do skorupiak�w lasonogi (Mesomysis), wodne owady i ich larwy. 34 Kilka zwyczajna, tiulka (Clupeonella cultriventris) Wygl�d: sardynkowate, bardzo wyd�u�one cia�o okryte du��, �atwo odpadaj�c� kolist� �usk�. Wysoko�� cia�a wynosi ponad 20% ca�kowitej jego d�ugo�ci. Kr�tka p�etwa grzbietowa. Brak linii bocznej. Dwa ostatnie promienie p�etwy odbytowej wyd�u�one. G�rna szcz�ka bez wci�cia. �uchwa nie si�ga do tylnego brzegu oka. Szcz�ki i lemiesz bezz�bne. Ma�y, g�rny otw�r g�bowy. Oczy bez t�uszczowej powieki. Od gard�a do odbytu biegnie ostry kil utworzony z �usek. Wyrostki filtracyjne w liczbie 52-64 (przeci�tnie 58). Ubarwienie: grzbiet i wierzch g�owy jasnoszare do zielonawo po�yskuj�cych, boki i brzuch srebrzyste; za pokryw� skrzelow� brak jakichkolwiek plam. D�ugo��: 8-12, maksymalnie do 17 cm. Wyst�powanie: w morzach Czarnym i Azows-kim, oraz w dolnym biegu wi�kszych rzek ich zlewisk (Dunaju, Dniestru, Bohu, Dniepru, Donu, Kubania), a tak�e w jez. Paleostomi w Gruzji. Ze zlewiska Morza Kaspijskiego znane s� jej 2 podgatunki: anadromiczna, w�drowna k. kaspijska (C. c. caspia), docieraj�ca do �rodkowego biegu Wo�gi, Uralu i Tereku, i wy��cznie s�odkowodna k. szarkalska* (C. c. tschar-chalensis) z jez. Szarka� na Nizinie Nadkaspijs-kiej w dorzeczu Uralu, cechuj�ca si� wysokim, bardzo silnie bocznie sp�aszczonym cia�em. Tryb �ycia i rozr�d: k. zwyczajna jest w�drown�, anadromiczn� ryb�, kt�ra od kwietnia do czerwca wp�ywa do rzek i ci�gnie w g�r� ich biegu. Samica sk�ada do 30 000 jaj, z kt�rych po 3-4 dniach nast�puje wyl�g. Dojrzewa p�ciowo po 2-3 latach; �yje 5 lat. Pokarm: bezkr�gowce �yj�ce w toni wodnej. �oso� szlachetny, �. atlantycki (Salmo salar) Pstr�g t�czowy (Salmo gairdneri] Wygl�d: wyd�u�one cia�o o w�skim trzonie ogonowym. �uski drobne, 120-130 wzd�u� linii bocznej. Stosunkowo ma�a g�owa o spiczastym pysku z szeroko wyci�tym otworem g�bowym (si�gaj�cym a� poza oko). Wszystkie wyrostki filtracyjne 1. �uku skrzelowego pa�e-czkowate. Uz�bienie lemiesza: jego blaszka bezz�bna, trzon z pod�u�nym rz�dem z�b�w, �atwo wypadaj�cych wraz ze starzeniem si� ryby. Ubarwienie: m�ode osobniki do ok. 15 cm d�ugo�ci z du�ymi ciemnymi plamami i czerwonymi punktami na bokach, �ososie �yj�ce w morzu z okr�g�ymi czarnymi pi�tnami na g�owie i srebrzystymi bokami, �ososie w czasie tar�a z czerwonymi i czarnymi punktami, samce z czerwonym brzuchem. D�ugo��: 50-120, maksymalnie do 150 cm. Wyst�powanie: europejskie wody przybrze�ne od Morza Bia�ego i Islandii przez Morze P�nocne i Ba�tyk po pn. Portugali�. Wskutek zanieczyszczenia w�d tarliskowych w wielu miejscach jego lokalne populacje wygin�y. W Polsce chroniony poza obszarem Ba�tyku, w�d przymorskich, uj�� Odry i rzek przymorskich oraz rzek: Drw�cy, Drawy i Wis�y od W�oc�awka do uj�cia. Tryb �ycia: ryba w�drowna, anadromiczna. Rozr�d: trze si� od listopada do lutego. Samice w �wirowatych miejscach o silnym pr�dzie wykopuj� uderzeniami ogona 2-3-metrowej d�ugo�ci gniazda. Larwy wyl�gaj� si� po up�ywie 70-200 dni (zale�nie od temperatury wody). M�ode �ososie pozostaj� do 5 lat w wodach s�odkich, po czym wyw�drowuj� do morza. Pokarm: skorupiaki i ryby. Wygl�d: wyd�u�one, z bok�w nieco sp�aszczone cia�o o szerokim trzonie ogonowym. �uski drobne, 135-150 wzd�u� linii bocznej. G�owa o t�pym pysku z szerokim otworem g�bowym. G�rne i dolne wyrostki filtracyjne 1. �uku skrzelowego g��wkowate, �rodkowe pa�eczko-wate. Uz�bienie lemiesza: blaszka z 4 z�bami na tylnym brzegu, silnie wygi�ty trzon z 1 lub 2 rz�dami z�b�w. Ubarwienie: g�ow�, cia�o oraz p�etwy grzbietow�, t�uszczow� i ogonow� pokrywaj� liczne, czarne plamy i punkty, wzd�u� bok�w ci�gnie si� szeroki, czerwonawy pas. D�ugo��: 25-50, do 70 cm (do 7 kg). Wyst�powanie: w�drowna, anadromiczna forma p. t�czowego, czyli �oso� stalowogtowy (S. g. gairdneri) �yje w Pacyfiku u wybrze�y Ameryki Pn. od pd. Alaski po pd. Oregon i wp�ywa na tar�o do rzek. Druga forma - wy��cznie s�odkowodny pstr�g kalifornijski (S. g. shasta) �yje w rzekach i jeziorach kalifornijskich g�r Sierra Nevada (por. uwagi). Obie te formy sprowadzono w 1880 r. do Europy i wymieszano w hodowli stawowej. Pr�by aklimatyzacji w rzekach nie powiod�y si�, jednak p. t�czowy jest bardzo wa�nym obiektem hodowli i tuczu w stawach. Rozr�d: tar�o rozci�ga si� od grudnia do maja. Samica ogonem wygrzebuje w dnie du�e gniazdo, do kt�rego sk�ada 1600-2000 jaj. Okres inkubacji ikry trwa 100-150 dni. M�ode pstr�gi dojrzewaj� p�ciowo cz�sto ju� w 2., ale zazwyczaj w 3. roku �ycia. Uwagi: p. t�czowy to podobnie jak tro� gatunek zbiorczy o niedok�adnie jeszcze ustalonej taksonomii, tworz�cy wiele form w�drownych i osiad�ych, s�odkowodnych (przyp. t�um.). 36 Pstr�g potokowy {Salmo trutta trutta morpha fario) Wygl�d: wyd�u�one, mniej lub bardziej wy-grzbiecone, bocznie sp�aszczone cia�o o szerokim trzonie ogonowym. �uski drobne, 110-120 wzd�u� linii bocznej. Dwa do pi�ciu g�rnych i dolnych wyrostk�w filtracyjnych 1. �uku skrzelowego g��wkowate, �rodkowe pa�e-czkowate. Uz�bienie lemiesza: blaszka z 2-6, trzon z 9-18 z�bami, zwykle w 2 rz�dach. Ubarwienie: bardzo zmienne, zwykle zielonkawe lub br�zowawe. Na bokach ciemne, a wzd�u� i poni�ej linii bocznej czerwone, jasno obwiedzio