iLEKSYKON PRZYRODNICZY # Owady LEKSYKON PRZYRODNICZY Helgard Reichholf-Riehm Owady Przekład i adaptacja Henryk Garbarczyk i Eligiusz Nowakowski A Świat Książki Użyte skróty i symbole: O samiec 2 samica W Wygląd Ś Środowisko Ww Występowanie L Liczebność R Rozród P Pokarm U Uwagi * Gwiazdką oznaczono nazwy wprowadzone przez tłumaczy Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytuł oryginału: Steinbachs Naturfiihrer: Insekten Konsultacja: dr Ernst Josef Fittkau, Zoologische Staatssammlung Munchen (Państwowe Muzeum Zoologiczne w Monachium) Konsultacja części dotyczącej ważek: prof. dr Gerhard Jurzitza, Karlsruhe © Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1984 © polskiego wydania Bertelsmann Publishing, Warszawa 1997 Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Owady: Pracownicy naukowi Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk: dr Henryk Garbarczyk dr Eligiusz Nowakowski przy współpracy dr. Waldemara Mikołajczyka i mgr. Włodzimierza Sterzyńskiego Redaktor serii: Elżbieta Gomulińska i Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Owady: Magdalena Hildebrand Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Slovakia ISBN 83-7129-442-5 Nr 1785 Spis treści 7 Wstęp 8 Przegląd symboli obrazkowych 10 Owady 10 Systematyka 12 Głowy owadów (ilustracje) 14 Budowa ciała 16 Zdobycze (ilustracje) 18 Narządy wewnętrzne 18 Tryb życia 18 Pająki, kosarze, roztocze 20 Widłogonki 20 Skoczogonki 20 Rybiki 22 Jętki 24 Ważki 48 Widelnice 48 Skorki 50 Modliszki 50 Straszyki 52 Karaczany 54 Termity 54 Prostoskrzydłe długoczułkowe 62 Prostoskrzydłe krótkoczułkowe (szarańczaki) 68 Pluskwiaki równoskrzydłe (68 mszyce, 70 czerwce, mączliki i koliszki) 72 Pluskwiaki różnoskrzydłe 90 Pluskwiaki równoskrzydłe (piewiki) 96 Wielkoskrzydłe 96 Wielbłądki 98 Sieciarki 104 Chrząszcze 188 Błonkówki 218 Chruściki 220 Wojsiłki 222 Muchówki 248 Pchły 248 Wachlarzoskrzydłe 250 Skorpiony 250 Pająki 256 Zaleszczotki 256 Kosarze 266 Roztocze 270 Wylęganie się ważki (ilustracje) 272 Modliszka zwyczajna (ilustracje) 274 Rozwój mrówkolwa (ilustracje) 276 Rozwój chrabąszcza majowego i stonki ziemniaczanej (ilustracje) 278 Pszczoła miodna (ilustracje) 280 Słowniczek terminów fachowych 282 Autorzy zdjęć 283 Wykaz gatunków Wstęp W Europie żyje kilkadziesiąt tysięcy gatunków owadów, zrozumiałe więc, że w niniejszym leksykonie mogty zostać uwzględnione tylko niektóre z nich. Przyjęto wobec tego założenie, że czytelnik powinien w nim znaleźć przede wszystkim gatunki powszechnie znane i pospolite, które mógłby oznaczyć na podstawie ich wyglądu przedstawionego na ilustracji oraz informacji zawartych w zamieszczonym na sąsiedniej stronie opisie. Takie grupy owadów natomiast, których przynależność systematyczną potrafią prawidłowo określić jedynie specjaliści, przedstawiono na przykładzie typowych gatunków. Kryteriami wyboru jakimi kierowała się Autorka była, obok liczebności, stopnia poznania, swoistości cech i znaczenia gospodarczego, także chęć zapoznania czytelnika z przedstawicielami przynajmniej najważniejszych krajowych rodzin owadów. Nie ulega wątpliwości, że tak pomyślany przewodnik, jak ten właśnie, oddaje największe usługi przy zaliczaniu spotkanego owada do pewnej konkretnej, ale szerszej grupy, co jest zresztą zupełnie wystarczające, ponieważ wygląd i tryb życia wielu blisko spokrewnionych - należących do tego samego rodzaju lub rodziny - gatunków różnią się zwykle tylko mało istotnymi szczegółami. Zamieszczone na następnych stronach symbole obrazkowe, które mają ułatwić czytelnikowi korzystanie z niniejszego leksykonu, mogą pośrednio świadczyć o tym, jak opornie przyroda poddaje się próbom jej systematyzowania przez człowieka. Gatunki należące do niektórych rodzin czy nawet rzędów niewiele się różnią wyglądem, inne natomiast bardzo. W dużej, a może nawet decydującej mierze zróżnicowanie to zależy od liczby gatunków wchodzących w skład danej jednostki systematycznej. Użyto więc tu 44 symboli odnoszących się do różnej rangi grup owadów. Kłopoty związane z oznaczaniem potęguje fakt, że wiele owadów przechodzi złożony rozwój (przeobrażenie zupełne) od jaja poprzez kilka stadiów larwalnych i poczwarkę, aż po uskrzydloną zwykle postać doskonałą. Larwy i poczwarki w tym przypadku zupełnie nie są podobne do dorosłych owadów. Kilka przykładów takiego przeobrażenia przedstawiono na ilustracjach zamieszczonych na końcu książki. Kolejnym problemem jest zróżnicowanie rozmiarów owadów. Mogło ono zostać rozwiązane tylko przy przyjęciu zasady, że każdy owad, niezależnie od jego rzeczywistych rozmiarów przedstawiony jest w takim powiększeniu, aby możliwie najlepiej uwidocznić jego charakterystyczne cechy. Nawet blisko spokrewnione i znajdujące się na tej samej stronie owady mogą być powiększone w różnym stopniu, a ich rzeczywistą wielkość należy znaleźć w opisach. Podobnie jak w innych tomach tej serii, również i w tym przywiązywano szczególną wagę do tego, aby zamieszczać zdjęcia żywych owadów sfotografowanych w ich naturalnym środowisku. Nie zawsze jednak było to możliwe, ale zaledwie 14 spośród ponad 500 znajdujących się tu barwnych zdjęć, to fotografie preparatów udostępnionych dzięki uprzejmości dr. Ernsta Josefa Fittkau'a, kierownika Państwowych Zbiorów Zoologicznych w Monachium, za co składam mu serdeczne podziękowania. Niemało z ukazanych tu gatunków należy już niestety do bardzo rzadkich, a drastyczny spadek liczebności, a nawet miejscowe wyginięcie dotknęły nie tylko motyle dzienne i duże chrząszcze, ale także wiele innych grup owadów. Droga do ochrony przyrody wiedzie tylko przez jej zrozumienie. Wierzę, że również ta książka może się do tego przyczynić. G.S. Przegląd symboli obrazkowych 1 V r A Widlogonki, skoczogonki, rybiki str. 21 Jętki str. 23 Ważki str. 25 Widelnice str. 49 ł d § ft Skorki str. 49 Modliszki str. 51 Straszyki str. 51 Karaczany str. 53 4Q> W f\ Termity str. 55 Świerszczowate turkuciowate str. 55 , Inne prostoskrz dlugoczułkowe str. 59 ydle Prostoskrzydle krótkoczulkowe str. 63 • * •w Mszyce str. 69 Czerwce, mączliki, koliszki str. 71 Pluskwiaki różnoskrzydle str. 73 Piewiki str. 91 ¦ i ¦ Wielkoskrzydle str. 97 Wielbłądki str. 97 Sieciarki str. 99 Trzyszczowate, biegaczowate str. 105 Q 1 Plywakowate, kre- Kusakowate Omarlicowate Swietlikowate takowate, kałuż- str. 121 str. 123 str. 125 nicowate str. 115 Sprężykowate str. 187 Gąsienicznikowate, męczelkowate str. 217 Pchły str. 249 Omomilkowate Bęblikowate, prze- Biedronkowate Kolatkowate. skór str. 127 kraskowate, bo- str. 133 nikowate i inne gatkowate str. 129 str. 137 Pszczoły, rośli- Mrówkowate, niarki, osy, grzeba- żronkowate cze, złotolitki str. 189 str. 211 Chruściki str. 219 Wojsilki str. 221 Wachlarzoskrzydłe str. 249 Skorpiony, pająki str. 251 # Jelonkowate. Kózkowate Stonkowate Ryjkowcowate, pod żukowate str. 143 str. 157 str. 169 ryjowate, korniko-wate str. 177 T Galasówki str. 215 Muchówki str. 223 Zaleszczotki, kosarze, roztocze str. 267 Owady Owady stanowią największą pod względem liczby gatunków gromadę zwierząt. Nie ma z całą pewnością takiego entomologa, który by znał wszystkie gatunki owadów żyjących w Polsce. Nawet najwybitniejsi specjaliści zajmują się tylko jedną, wybraną grupą, ponieważ jedynie wtedy są w stanie dobrze ją poznać; tak wielka jest bowiem liczba i zróżnicowanie owadów. W naszym kraju występuje około 30 000 gatunków owadów, a na całym świecie, według różnych ocen, od 2-3 do 30 milionów gatunków, z których co najmniej 800 000 zostało już opisanych. Niemożliwe jest więc stworzenie takiego podręcznego leksykonu, w którym można byłoby przedstawić wszystkie żyjące w Polsce gatunki owadów. Znajdujące się na rynku i cieszące się powodzeniem przewodniki ograniczają się do bardziej lub mniej zawężonego wyboru gatunków. Dokładne oznaczenie znalezionego owada jest zwykle możliwe tylko dzięki pomocy wysoko wykwalifikowanego specjalisty lub też fachowego klucza czy monografii dotyczącej danej grupy. Leksykon ten nie może, rzecz jasna, ich zastąpić. Ma on raczej umożliwić zapoznanie się w przystępny sposób z najważniejszymi, z różnych punktów widzenia, gatunkami i grupami owadów, ich wyglądem i trybem życia. Kryteriami wyboru przedstawionych tu owadów była nie tylko ich przynależność do obszernej pod względem liczby gatunków grupy, ale także fakt czy są one znane lub pospolite, dzięki czemu mogły się stać interesujące dla miłośnika przyrody, a nawet zupełnego laika w tej dziedzinie. Najwięcej uwagi poświęcono owadom występującym w środkowej Europie (motylom został poświęcony oddzielny tom). Przedstawione w leksykonie owady zostały uszeregowane zgodnie z ich rzeczywistym lub domniemanym pokrewieństwem. Badaniem stopnia pokrewieństwa między poszczególnymi gatunkami i grupami zwierząt oraz tworzeniem na ich podstawie naturalnego układu systematycznego zajmuje się gałąź nauki zwana systematyką. Systematyka Uporządkowanie pomaga w zrozumieniu różnorodności. Każdy człowiek, zwykle zresztą nieświadomie, klasyfikuje w jakiś sposób znane mu obiekty. Można je przy tym porządkować w bardzo rozmaity sposób - według rozmiarów, barw lub innych rzucających się w oczy cech i właściwości. Przedmioty wytwarzane przez człowieka, a także inne obiekty nieożywione, pomiędzy którymi nie zachodzą określone relacje, można klasyfikować umownie, arbitralnie, zależnie od potrzeb i założonych celów, z żywymi organizmami sprawa ma się jednak inaczej. Wszystkie one pochodzą bowiem od wspólnych przodków, żyjących niegdyś, przed milionami lat, w zamierzchłej przeszłości Ziemi, więc łączy je bliższe lub dalsze pokrewieństwo. Często jest ono „zamaskowane" przez powstałe później przystosowania do życia w konkretnym środowisku. Tak więc, na przykład, larwy niektórych owadów są na pierwszy rzut oka podobne do robaków obłych, niemniej jednak nadal są one owadami, a nie robakami. Mrówki i termity wyróżniają się m.in. zdolnością do tworzenia wysoko zorganizowanych społeczeństw, pod wieloma względami do siebie podobnych. Niemniej jednak mrówki należą do błonkó-wek, a więc całkiem innego rzędu niż termity, z którymi nie łączy ich bliższe pokrewieństwo. Systematyka owadów oparta jest głównie na cechach budowy postaci doskonałych. Próba podania charakterystyk każdej z licznych przedstawionych w leksykonie rodzin (a przecież zmieściła się tu tylko część spośród wszystkich występujących w Europie!) spowodowa- Budowa głowy owada Budowa ciała owada ciemię oko złożone oko pojedyncze (przyoczko) czułek policzek czoło nadustek żuwaczka szczęka (żuchwa) gtaszczek wargowy głaszczek szczękowy Typy czulków szczecinowaty załamany skapoczłonowy z wicią blaszkowaty pilkowany Skrzydło muchówki (na przykładzie bąka komórki bazalne żyłka podramieniowa / żyjka środkowa ż. ramieniowa stopa 1 - żytka promieniowa 1 2- żytka promieniowa 2 - żytka promioeniowa 3 3 - żytka promieniowa 4 + żytka promieniowa 5 4-łuska skrzydłowa 5 - skrzydełko 6 - żyłka środkowa 1 7 - żytka środkowa 2 8 - komórka brzeżna 1 9 - żyłka łokciowa + żyłka pachowa 10 - komórka pachowa 11 - rozgałęzienie żyłki 12-komórka brzeżna 2 13 - żyłka łokciowa łaby jednak znaczne przekroczenie zaplanowanej objętości książki. Na szczęście w przytłaczającej większości przypadków doskonale widać te ogólne cechy budowy na zdjęciach. Starano się przy tym pokazać najbardziej typowych przedstawicieli poszczególnych, wybranych z podanych na wstępie względów, rodzajów, rodzin i rzędów. Stadia rozwojowe przedstawiono natomiast tylko przykładowo, aby czytelnik mógł zobaczyć, jak odmienne mogą być one u różnych grup owadów. Przeobrażenie zupełne i niezupełne Owady, podobnie jak wszystkie stawonogi, rosną inaczej niż na przykład ssaki czy mięczaki. Ich zwykle sztywny, chitynowy oskórek może się rozciągać tylko przez stosunkowo krótki okres po jego powstaniu, a następnie twardnieje i staje się nieelastyczny. Rosnący owad musi więc zrzucać od czasu do czasu stary, sztywny oskórek i wytwarzać nowy. Tylko w ten sposób może bowiem osiągnąć stadium ostateczne zwane owadem dorosłym, postacią doskonałą albo imago. Stadia larwalne mają niemal zawsze prostszą budowę od postaci doskonałych, a u wielu owadów również całkowicie odmienną. Wyróżnia się w związku z tym dwa podstawowe typy rozwoju, a zarazem dwie główne grupy owadów: o przeobrażeniu zupełnym (holometaboliczne) i niezupełnym (he-mimetaboliczne). W pierwszym z nich poszczególne stadia rozwojowe bardzo wyraźnie różnią się wyglądem, ponadto 11 Głowy owadów: samca jelonka rogacza (str. 142) samca chrabąszcza majowego (str. 146) maska larwy ważki świtezianki (str. 25) szarańczaka (str. 66) bąka bydlęcego (str. 230) \ ^m Lv osy dachowej (str. 200) 13 pomiędzy ostatnim stadium larwalnym a owadem dorosłym występuje stadium spoczynkowe - poczwarka, w której pomimo pozornego bezruchu zachodzą intensywne przemiany prowadzące do powstania postaci doskonałej owada. W przeobrażeniu niezupełnym nie występuje stadium poczwarki, a larwy podobne są do owadów dorosłych (ima-gines). Do pierwszej z omówionych grup należy większość występujących w Europie owadów m.in. motyle, chrząszcze, błonkówki i muchówki, do drugiej natomiast np. jętki, ważki, prostoskrzydłe i pluskwiaki. U chrząszczy ze złożonych przez samicę jaj wylęgają się małe larwy zupełnie niepodobne do przyszłego dorosłego owada. Na dużej puszce głowowej znajdują się jedynie dobrze rozwinięte narządy gębowe i kilka oczek pojedynczych (przyoczek bocznych). Tułów zaopatrzony jest w 3 pary krótkich, często dość silnie zbudowanych nóg, a za nimi znajduje się nieco robakowaty z wyglądu odwłok, podzielony na wyraźne pierścienie. Larwa intensywnie żeruje, w określonych odstępach czasu zmienia oskórek (linieje) i rośnie. Po dorośnięciu do ostatecznych, możliwych do osiągnięcia w konkretnych warunkach środowiskowych rozmiarów, przepoczwarcza się. Poczwarka pod wieloma względami przypomina już dorosłego chrząszcza. Wprawdzie nie odżywia się i nie porusza, ale zachodzą w niej głębokie przemiany, w wyniku których powstaje i po pewnym czasie wylęga się imago. Każdy chrząszcz, którego spotkacie, jest dojrzałym, w pełni rozwiniętym owadem, nawet jeśli jest bardzo mały. Całkiem inaczej przebiega rozwój owadów o przeobrażeniu niezupełnym. Z jaja szarańczaka wylęga się mała larwa, bardzo już podobna do przyszłego owada doskonałego. Ma taką samą budowę ciała, ale tylko zawiązki skrzydeł, które przy kolejnych linieniach przekształcają się stopniowo w normalne, całkowicie funkcjonalne skrzydła imago. Równoleg- le rozwijają się również narządy rozrodcze. Jak już wspomniano, w tym typie rozwoju brak jest stadium poczwarki. Nie u wszystkich jednak grup owadów o przeobrażeniu niezupełnym ma miejsce takie bezpośrednie przekształcenie się ostatniego stadium larwalnego w dorosłego owada. Niektóre z nich zbliżają się w swym rozwoju do typu przeobrażenia zupełnego. Dotyczy to zwłaszcza przylżeńców i mączlików, u których występują stadia podobne do poczwarek. W pewnej mierze do owadów takich należą również ważki. Ich żyjące w wodzie larwy dość znacznie różnią się bowiem budową od postaci doskonałych tych owadów. Oddychają skrzelotchawkami, podczas gdy dorosłe ważki tchawkami, mają również specyficzny, powstały z przekształconej dolnej wargi narząd chwytny, tzw. maskę (służący do chwytania zdobyczy). Różnice są więc na tyle duże, że podświadomie można byłoby oczekiwać istnienia u ważek stadium poczwarki. Nie ma go jednak, a larwa po każdym linieniu ma coraz dłuższe zawiązki skrzydeł, by po ostatnim przeobrazić się wreszcie w imago. Różnice w budowie ciała spowodowane są więc przystosowaniem larw i postaci dorosłych ważek do dwóch odmiennych środowisk - wodnego i lądowego. Budowa ciała Pomimo wszelkich dzielących je różnic, owady mają oczywiście wspólne cechy budowy, pozwalające na jednoznaczne wyróżnienie ich jako samodzielnej gromady w obrębie typu stawonogów (Arth-ropoda). Ciało ich podzielone jest zawsze na trzy wyraźnie wyodrębnione odcinki: głowę, tułów i odwłok. Na głowie znajdują się narządy gębowe, które mogą być rozmaitego typu (gryzące, gryząco-liżące, kłująco-ssące, ssące i inne) i służą do bezpośredniego pobierania pokarmu. Oprócz nich na głowie położone są czułki i oczy. U większości owadów występują zarówno oczy złożone, składające się z mniejszej lub większej liczby jednakowych jednostek opty- M rowka rudnica wielkość naturalna cznych, tzw. omatidiów, jak i oczy pojedyncze, czyli przyoczka, leżące pomiędzy oczami złożonymi. Oczy owadów nie odbierają prawdopodobnie tak ostrego obrazu postrzeganych przedmiotów jak oczy kręgowców czy głowonogów, jednak przynajmniej niektóre owady mogą widzieć niedostrzegalne dla nas światło nadfioletowe. Na czułkach znajdują się bardzo wrażliwe narządy zmysłów węchu, dotyku, a często także smaku. Pierwotnie głowa składała się z 6 pierścieni, które jednak zlały się ze sobą tak ściśle, że utworzyły jednolitą całość. Tułów składa się z 3 pierścieni. Na każdym z nich znajduje się 1 para nóg, a na środkowym i tylnym po parze skrzydeł. Niekiedy jedna para skrzydeł jest przekształcona, lub też uwsteczniona. Tak na przykład pierwsza para skrzydeł chrząszczy zmieniła się w twarde pokrywy, które chronią znajdujące się pod nimi delikatne, błoniaste tylne skrzydła. U muchówek pierwsza para skrzydeł jest normalnie rozwinięta, podczas gdy skrzydła drugiej pary są silnie uwstecz-nione i przekształcone w kolbkowate przezmianki, służące jako stymulatory i stabilizatory lotu. Jednak nie wszystkie owady mają skrzydła. Niektóre, tzw. owady pierwotnie bezskrzydłe, czyli wi-dłogonki, pierwogonki, skoczogonki, przerzutki i rybiki (pierwsze z trzech wymienionych grup nie są już obecnie zaliczane do owadów - przyp. tłum.) nigdy ich nie miały, inne, jak pchły czy wszoły utraciły je wtórnie w toku rozwoju ewolucyjnego. Bezskrzydłe gatunki występują zresztą we wszystkich chyba rzędach owadów. Noga owada składa się z biodra, kręta-rza, uda, goleni i kilkuczłonowej stopy zakończonej zwykle dwoma pazurkami, a niekiedy także przylgami (np. u muchówek). Większość owadów ma nogi bieżne, ale u niektórych gatunków wykształciły się, odpowiednio do prowadzonego przez nie trybu życia, nogi grzebne, skoczne, pływne i chwytne. Czasami nogi są częściowo uwstecznio-ne lub zanikają (np. u samic niektórych czerwców). Odwłok zbudowany jest na ogół z 11 pierścieni i u owadów dorosłych nie ma na nim odnóży (za wyjątkiem widłogonków, pierwogonków i przerzutek, mających szczątkowe nogi odwłokowe - przyp. tłum.), może być natomiast zakończony różnego typu przysadkami. Poszczególne pierścienie odwłoka składają się z części grzbietowej (tergitu) i brzusznej (sternitu), połączonych zwykle elastyczną błoną, niekiedy jednak mocno ze sobą zrośniętych. W odwłoku, lub na nim, znajdują się również narządy rozrodcze i kopulacyjne, mające istotne znaczenie w systematyce wielu grup owadów. Czasami tylko na podstawie szczegółów ich budowy można prawidłowo oznaczyć blisko spokrewnione gatunki. Narządy wewnętrzne Owady są niewątpliwie najwyżej rozwiniętą grupą bezkręgowców lądowych. Niektóre motyle i chrząszcze mają tak niewiarygodnie czuły zmysł węchu, że są w stanie wyczuć zaledwie jedną cząsteczkę specyficznej dla danego gatunku wydzieliny gruczołów zapachowych (tzw. feromonu płciowego) i odpowie- 15 Zdobycz: zbrojce dwuzębne wysysające gąsienicę (str. 74) Wierzcholówka z upolowanym motylem (str. 232) Toniak żeberkowany pożerający larwę traszki (str. 116) 17 dnio na nią zareagować. Jednak układ nerwowy owadów w porównaniu z układem nerwowym kręgowców jest zdecydowanie słabiej rozwinięty. W głowie znajduje się mózg, zwany także zwojem nadprzełykowym, połączony ze zwojem podprzełykowym (tzw. mózgiem brzusznym) konektywami około-przełykowymi. Łącznie zwoje te tworzą centralny układ nerwowy, łączący się z unerwiającymi całe ciało owada układami: obwodowym oraz sympatycznym. Reakcje owadów są zwykle dość stereotypowe; zdolność uczenia się jest bardzo ograniczona. Układ krążenia jest otwarty, a proste, rurkowate serce położone jest po grzbietowej stronie odwłoka. W przewodzie pokarmowym niektórych owadów, np. termitów, żyją symbio-tyczne mikroorganizmy - bakterie i wi-ciowce - umożliwiające im trawienie celulozy. Układ oddechowy składa się z silnie rozgałęzionego systemu cienkościennych rurek, tzw. tchawek, doprowadzających tlen atmosferyczny do wszystkich narządów. Otwierają się one na powierzchni ciała przetchlinka-mi. Narządy rozrodcze dojrzewają dopiero po zakończeniu rozwoju larwalnego. Tryb życia Owady zasiedlają praktycznie wszystkie środowiska lądowe i słodkowodne. Zaczęły je opanowywać już przed ponad 300 min lat i wytworzyły od tego czasu niewiarygodną wręcz rozmaitość form, przystosowując się do najróż-norodniejszych nisz ekologicznych. Obszar ich rozprzestrzenienia na kuli ziemskiej rozciąga się od krawędzi wysokogórskich i polarnych lodowców oraz warstw atmosfery na wysokości wielu kilometrów (stanowią tam część tzw. planktonu powietrznego) po jaskinie, od wilgotnych lasów równikowych, w których owady osiągają największe bogactwo gatunkowe po najsuchsze pustynie i od malutkich strumyków po głębiny ogromnych jezior. Ich łączna 18 liczebność jest nieprawdopodobnie wielka, a masa wielokrotnie przekracza masę wszystkich ludzi na świecie. Owady służą jako pokarm wielu innym zwierzętom, zwłaszcza owadożernym ptakom i ssakom (np. nietoperzom), płazom, gadom i pająkom. Najgroźniejszymi wrogami owadów są chyba jednak ... inne owady. Żarłocznymi drapieżnikami są m.in. ważki, liczne chrząszcze (np. biegaczowate, pływakowate), niektóre muchówki (np. łowikowate) i pluskwiaki różnoskrzydłe. Larwy wielu błonkówek (tzw. owadziarek) i muchówek (zwłaszcza rączycowatych) pasożytują w różnych stadiach rozwojowych owadów, przy czym same też bywają atakowane przez jeszcze mniejsze od nich owadziarki. Dzięki krótkiemu cyklowi rozwojowemu są one w stanie skuteczniej przeciwdziałać masowemu wystąpieniu szkodników, niż inne owadożerne zwierzęta (np. ptaki), odgrywają więc główną rolę w biologicznym lub integrowanym zwalczaniu szkodliwych owadów, wyrządzających niekiedy olbrzymie straty gospodarcze. Niektóre owady przenoszą groźne choroby, np. śpiączkę afrykańską (mucha tse-tse), malarię (komary z rodzaju Anopheles) czy dżumę (pchły). Do niedawna to właśnie owady dyktowały warunki konfrontacji pomiędzy nimi a człowiekiem. Dawniej nie znano żadnego sposobu zapobiegania niszczycielskim nalotom szarańczy a jeszcze w latach pięćdziesiątych naszego wieku jedyną, a i to właściwie nieskuteczną metodą zwalczania chrabąszcza majowego czy stonki ziemniaczanej było ręczne zbieranie i niszczenie tych szkodników. Obecnie natomiast mamy do dyspozycji tak silne środki chemiczne, zwane insektycydami (dosłownie: zabójcami owadów), że ich moc nierzadko jest znacznie większa, niż można byłoby sobie tego życzyć. Ich często nadmierne, a czasami wręcz bezmyślne stosowanie powoduje śmierć wielu pożytecznych organizmów, a w rezultacie zachwianie rów- nowagi ekologicznej. Nic więc dziwnego, że dąży się do stosowania wspomnianego już biologicznego zwalczania szkodników za pomocą ich wrogów naturalnych oraz wytwarzania nieszkodliwych dla tych ostatnich insektycydów selektywnych (na tym głównie polega zwalczanie integrowane). Postęp w tej dziedzinie, jak również w szeroko pojętej ochronie owadów będzie jednak możliwy tylko pod warunkiem gruntownego poznania biologii jak największej liczby gatunków i ich powiązań z innymi elementami środowiska. Wierzymy, że niniejszy leksykon również przyczyni się do osiągnięcia tego szczytnego celu. Pajęczaki Grupa ta, do której należą m.in. skorpiony, zaleszczotki, kosarze, roztocze oraz powszechnie wszystkim znane pająki, wchodzi wraz z owadami i wieloma innymi bezkręgowcami w skład typu stawonogów. Ciało pajęczaków składa się z dwóch podstawowych odcinków, a mianowicie głowotułowia z 4 (niemal zawsze) parami nóg i odwłoka. U pająków na końcu odwłoka znajdują się kądziołki przędne, których wydzielina krzepnąc na powietrzu tworzy pajęczynę. Pająki przędą z niej kokony jajowe oraz budują precyzyjne i skomplikowane sieci łowne. Jad niektórych pająków jest niebezpieczny również dla człowieka. Roztocze, w odróżnieniu od pozostałych pajęczaków, które są bez wyjątku drapieżne, żywią się na ogół martwą materią organiczną lub pasożytują na roślinach i zwierzętach. Część z nich jest tak przekształcona w wyniku pasożytniczego trybu życia (np. szpeciele, mające tylko 2 pary nóg i robakowate ciało), że trudno rozpoznać w nich pajęczaki. Niektóre roztocze są groźnymi szkodnikami, inne, zwykle nie zauważane, żyją w mieszkaniach, a nawet w mieszkach włosowych wielu ludzi. Ze względu na brak miejsca w leksykonie przedstawiono tylko nieliczne, wybrane przykładowo gatunki pajęczaków. Widłogonka krucha (Campodea fragilis) Wygląd: długość 3,5 mm, bezskrzydła. Widło-gonki zaliczane były do tzw. owadów pierwotnie bezskrzydłych (Apterygota), obecnie jednak systematycy uważają, że są one bliżej spokrewnione z wijami niż z owadami. Świadczą o tym następujące cechy: na ich odwłoku znajdują się woreczki biodrowe, które mogą się wynicowywać, oraz wyrostki (styliki), będące zapewne szczątkowymi odnóżami, ponadto nie pojawiają się nawet zawiązki skrzydeł. Gryzące narządy gębowe ukryte są wewnątrz puszki głowowej. Odwłok zakończony jest 2 zwykle nitkowatymi przysadkami. Widłogon-ki nie mają oczu i są jasno ubarwione. Linieją także osobniki dorosłe. Występowanie, środowisko i liczebność: na całym świecie, głównie w próchnicznej warstwie gleby, często bardzo licznie. Rozród: samice składają jaja do norek, przeobrażenie niezupełne. Pokarm: głównie obumarłe szczątki roślinne, rzadziej zwierzęce, niektóre widłogonki są roślinożerne lub drapieżne. Podskocznik* wodny* (Smithurides aquaticus) Wygląd: zaledwie 1 mm długości; odwłok krępy, silnie wygrzbiecony, na głowie, sprawiającej wrażenie niekształtnej, mocno zbudowane czułki. Podobnie jak wszystkie skoczogonki ma aparat skoczny, za pomocą którego wykonuje skoki na wysokość kilku cm. Środowisko: powierzchnia niewielkich zbiorników wodnych, zwłaszcza obficie zarośniętych. Występowanie: w Europie pospolity. Liczebność: liczny, niekiedy pojawiający się masowo. Rozród: samiec klamrowatymi czułkami chwyta czułki większej od niego samicy, która nosi go ze sobą. Po pewnym czasie samiec składa pakiet nasienia (spermatofor), a samica krąży, dopóki go nie podejmie. Larwy przechodzą ponad 40 linień, linieją także dorosłe podsko-czniki. Pokarm: pyłek i drobne szczątki organiczne zbierane z powierzchni wody. 20 Pchliczka wodna (Podmą aquatica) Wygląd: długość 1,1-1,3 mm, ciemno ubarwiona, z długimi widełkami skokowymi podgięty-mi w pozycji spoczynkowej do brzusznej strony odwłoka, przy czym ich końce skierowane są ku przodowi. W razie zagrożenia silne mięśnie gwałtownie odginają je ku tyłowi i w dół, a pchliczka wykonuje dzięki temu wysoki skok. Środowisko: wilgotne, zwłaszcza powierzchnie kałuż powstałych z topniejącego śniegu. Występowanie: Europa, Azja, Ameryka Północna. Liczebność: wiosną często bardzo liczna, później również nie jest rzadka, ale mniej rzuca się w oczy. Pokarm: drobne szczątki organiczne zbierane z powierzchni wody. Uwagi: znanych jest około 3500 gatunków sko-czogonków, które obecnie nie są już zaliczane do owadów. Rybik cukrowy (Lepisma saccharina) Wygląd: długość 7-10 mm. Łatwy do rozpoznania po 3 przydatkach na końcu odwłoka (2 przysadki odwłokowe i nić ogonowa), długich czuł-kach, a przede wszystkim po pokrywających ciało delikatnych, srebrzystych łuseczkach. Środowisko: głównie w mieszkaniach i magazynach, na południu Europy także w środowisku naturalnym. Występowanie: kosmopolityczne. Liczebność: nigdzie nie jest rzadki, mając pod dostatkiem pokarmu może występować masowo. Rozród: zachowania godowe rybików zostały poznane dopiero niedawno, Samiec i samica najpierw żwawo biegają wokół siebie. Następnie samiec składa chroniony z wierzchu oprzędem pakiet nasienia (spermatofor), który samica odnajduje i podejmuje. Linieją również osobniki dojrzałe płciowo. Pokarm: różne substancje organiczne, szczególnie chętnie słodycze (stąd nazwa cukrowy). Uwagi: rybik cukrowy należy do właściwych owadów bezskrzydłych (Apterygota). Widłogonki skoczogonki rybiki Jętka górska (Ephemera danica) Wygląd: długość 1,5-2,5 cm. Skrzydła brązowe. Łatwe do rozpoznania po 2 długich, cienkich, nitkowatych przysadkach wyrastających z końca odwłoka, pomiędzy którymi często znajduje się jeszcze nić ogonowa. Czułki krótkie, przednie nogi bardzo długie. Tylne skrzydła zawsze mniejsze od przednich, czasem zupełnie zanikają. Środowisko: larwy wszystkich jętek żyją w wodzie, zwłaszcza o piaszczystym dnie, w którym mogą się bez trudu zagrzebywać; dorosłe jętki przebywają zwykle w pobliżu brzegów wód. Występowanie: niemal cała Europa. Liczebność: dorosłe jętki roją się od maja do sierpnia, głównie w czerwcu. Rozwój: natychmiast po wykluciu się z poczwarek jętki przystępują do rozrodu i wkrótce po tym giną. Rozwój larw może trwać od 1 do 3 lat. Pokarm: martwe szczątki organiczne i glony. Dorosłe jętki mają silnie uwstecznione narządy gębowe i nie pobierają pokarmu. Zmarwlocik żółtawy {Heptagenia sulphurea) Wygląd: długość 1 cm. Trudny do oznaczenia. Środowisko: wyłącznie szybko płynące wody, zwłaszcza bystre strumienie górskie. Występowanie: głównie środkowa i północna Europa, zachodnia Azja. Liczebność: w odpowiednich środowiskach wciąż jeszcze liczny. Gospodarcza działalność człowieka doprowadziła jednak w wielu miejscach do spadku liczebności również tego gatunku. Rozród: samice składają jaja od maja do sierpnia. Larwa jest dobrze przystosowana do specyficznych warunków środowiska, w którym żyje: brzuszna strona jej ciała jest zupełnie płaska, natomiast grzbietowa - dachówkowato uwypuklona, dzięki czemu prąd przepływającej nad larwą wody przyciska ją mocno do podłoża, zwykle kamienia, a nie porywa ze sobą. Pokarm: wszelkie niewielkie szczątki roślin i zwierząt, także żywe glony. 22 Jętka pospolita {Ephemera vulgata) Wygląd: długość 1,4-2,2 cm. Skrzydła szarawe, przezroczyste, z brązowymi plamami. Środowisko: stojące i wolno płynące wody o mulistym i piaszczystym dnie. Występowanie: Europa. Liczebność: bardzo pospolita i liczna; w ciepłe, letnie wieczory tworzy często ogromne roje, „tańczące" nad powierzchnią wód. Rozród: życie dorosłych jętek trwa bardzo krótko, często zaledwie kilka godzin. W tym czasie nie przyjmują żadnego pokarmu. Samica po zapłodnieniu składa jaja wprost do wody. Larwa rozwija się w wodzie, linieje ponad 20 razy, zanim osiągnie ostatnie stadium zwane nimfą. Przekształca się ona w mające już skrzydła tzw, subimago, które dopiero po opuszczeniu wody i jeszcze jednym linieniu przo-braża się w osobnika dojrzałego płciowo. Pokarm: jak większość jętek. Talarka* listkowata (Prosopistoma foliaceum) Wygląd: długość 0,5 cm; mała, niepozorna jętka. Środowisko: duże rzeki, w których larwy prowadzą denny tryb życia. Występowanie: Europa; w Polsce dotychczas nie stwierdzona. Liczebność: niegdyś bardzo liczna w Renie, obecnie wszędzie rzadka. Rozród: niezwykle charakterystyczna larwa wykazuje przystosowania do życia w dużych rzekach. Ciało tworzy jednolitą całość podobną do tarczy, spod której wystają rozstawione wachlarzowato przysadki odwłokowe i nić ogonowa. Silnie przyczepione do kamienia lub innego twardego podłoża larwy skutecznie opierają się porwaniu przez prąd wody. Spłoszone uciekają szybko spływając z prądem. Dorosłe talarki latają przy brzegach rzek i przystępują do rozrodu bezpośrednio po wykluciu się z poczwarek. Pokarm: larwy są drapieżne; żywią się skąpo-szczetami i larwami owadów wodnych. Larwa Świtezianka dziewica (Calopteryx viigo) Wygląd: mająca 30-40 mm długości świtezianka dziewica należy do największych przedstawicieli podrzędu ważek równoskrzydłych (Zy-goptera). Samca można łatwo rozpoznać po bardzo ciemnych skrzydłach o metalicznym, niebieskim połysku, natomiast skrzydła samicy są jasnobrązowe ale przezroczyste. Skrzydła samca podobnej świtezianki błyszczącej (poniżej) są tylko częściowo zaciemnione. W spoczynku świtezianki zawsze składają skrzydła razem - jest to cecha charakterystyczna dla większości ważek równoskrzydłych. Środowisko: tylko szybko płynące, czyste potoki i niewielkie rzeki z obfitą roślinnością wodną i nadbrzeżną. Larwy świtezianki dziewicy, tak jak wszystkich ważek, żyją w wodzie, podczas gdy osobniki dorosłe prowadzą drapieżny tryb życia w pobliżu wód. Występowanie: prawie cała Europa (do wysokości 700 m n.p.m.), północna Azja. Liczebność: bardzo różna, w odpowiednich środowiskach liczna. W wielu rejonach zagro- Wygląd: mająca 5 cm długości i około 7 cm rozpiętości skrzydeł świtezianka błyszcząca jest nieco większa od podobnej do niej świtezianki dziewicy (powyżej). Samiec ma zaciemnioną tylko połowę skrzydeł. Samica tego gatunku ma w odróżnieniu od samicy świtezianki dziewicy wprawdzie również przezroczyste, ale zielonkawe skrzydła. Świtezianki zwykle siedzą na gałęziach i kamieniach wznoszących się do 1 m ponad powierzchnię wody i strzegą swych terytoriów osobniczych. Lot ważek równoskrzydłych, do których należą świtezianki, nie jest tak sprawny i szybki, jak lot ważek różnoskrzydłych, przypomina raczej trzepoczący lot motyli dziennych. Środowisko: w przeciwieństwie do świtezianki dziewicy gatunek ten preferuje większe, wolno płynące, dobrze nasłonecznione strumienie i rzeki o brzegach porośniętych trzciną i turzycami. Występowanie: niemal cała Europa, Azja Mniejsza, Bliski Wschód, północna Afryka; w górach do 1200 m n.p.m. żona wskutek wzrastającego zanieczyszczenia wód. Rozród: pierwsze świtezianki dziewice pojawiają się w ciepłe dni już pod koniec kwietnia, a w sierpniu lub wrześniu znikają ostatnie z nich. Po pełnym gracji locie godowym następuje kopulacja, po której samica składa jaja do tkanek różnych roślin wodnych rosnących w rewirze bronionym przez samca, często cała zanurza się wtedy w wodzie. Pokarm: dorosłe ważki łowią komary i inne owady, natomiast ich larwy żywią się rozmaitymi niewielkimi zwierzętami wodnymi chwytanymi przekształconą w tzw. maskę dolną wargą. Rozwój larwalny trwa 2 lata. Larwy mają trójgraniaste przydatki analne. Uwagi: podczas polowania ważki posługują się doskonale rozwiniętym wzrokiem - liczba omatidiów tworzących ich oczy złożone może sięgać 30 000! Ważki mogą przy tym obracać głowę o blisko 180°, w związku z czym niewiele uchodzi ich uwagi. Liczebność: jedna z najpospolitszych środkowoeuropejskich ważek, choć ostatnio, zwłaszcza na zachodzie Europy, jej liczebność wskutek zanieczyszczenia i regulacji rzek zaczęła się niepokojąco zmniejszać. Rozród: świtezianki błyszczące latają od połowy maja do połowy września, przy czym poszczególne osobniki żyją około 2 tygodni. Krótko po wylęgnięciu się z poczwarek świtezianki przystępują, przy ładnej pogodzie, do lotu godowego, po którym następuje kopulacja i składanie jaj. Do kopulacji dochodzi w najcieplejszych godzinach dnia. Odbywa się ona na liściu i trwa zwykle tylko kilka minut. Szczególnie rzucający się w oczy, charakterystyczny jest koszący lot samca tuż nad powierzchnią wody, służący wyznaczaniu granic jego terytorium. Natychmiast po kopulacji samica składa około 300 jaj w zanurzone w wodzie łodygi i liście różnych roślin wodnych. Larwy przed zakończeniem rozwoju dwukrotnie zimują. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. Świtezianka błyszcząca (Calopteryx splendens) 24 Pałatka pospolita [Lestes sponsa) Wygląd: długość 3,5 cm, rozpiętość skrzydeł 4-4,5 cm. Pałatka pospolita jest typową przedstawicielką rodziny pałątkowatych (Lestidae), spośród której w Europie żyje 8 niełatwych do oznaczenia gatunków. Wszystkie gatunki należące do rodzaju pałatka [Lestes) trzymają w spoczynku skrzydła w pozycji na wpół otwartej. Ciało samca z wierzchu jest ciemnozielone z metalicznym połyskiem, natomiast grzbietowa strona ciała samic ma barwę miedzi. U starszych samców zarówno dwa pierwsze, jak i dwa ostatnie pierścienie odwłoka mają niebieskawy odcień. Środowisko: wody stojące, zwłaszcza płytkie, np. stawy i torfianki, ale plastyczność ekologiczna pałatki pospolitej jest bardzo duża, ponieważ ważkę tę przyciągają nawet bardzo małe zbiorniki wodne zarośnięte sitowiem lub trzciną. Pałatki występują gromadnie i w ciepły letni dzień można niekiedy zobaczyć setki tych ważek latających nad powierzchnią wody lub siedzących na nadbrzeżnej roślinności. Występowanie: od środkowej i północnej Europy po północną Azję. W górach do 1200 m n.p.m. Liczebność: pałatka pospolita jest jedną z najpospolitszych naszych ważek, potrafi przystosować się również do zmian w środowisku spowodowanych działalnością człowieka. Bardzo szybko zasiedla nowo powstałe zbiorniki wodne, nawet o całkowicie sztucznym charakterze, jeśli tylko pojawiły się w nich pierwsze rośliny wodne, do tkanek których samice składają jaja. Rozród: pałatki nocują w nadbrzeżnej roślinności tuż nad powierzchnią wody, a więc w miejscu, w którym najobficiej tworzy się rosa, tak że rano są niekiedy gęsto pokryte jej kropelkami. Dopiero o godzinie 9 lub 10 rano, gdy słońce wzniesie się wyżej, zaczynają budzić się z porannego odrętwienia. Podczas najcieplejszych południowych godzin dnia są już aktywne, w tym czasie ma miejsce kopulacja i składanie jaj przez samice. Samiec dolatuje do samicy i chwyta jej przedtułów cęgo-watymi przysadkami odwłokowymi. Budowa przysadek jest specyficzna dla danego gatunku. Jeśli samiec uchwyci samicę innego gatunku niż on sam, ta zwykle nie dopuści do kopulacji. Gdy jednak samiec wybierze właś- ciwą samicę, najpierw napełnia nasieniem torebkę nasienną znajdującą się na drugim pierścieniu odwłoka we wtórnym narządzie kopulacyjnym, z położonego na 9 pierścieniu odwłoka otworu płciowego, wyginając w tym celu odwłok w dół i ku przodowi. Następnie samica wygina odwłok tak daleko do przodu, aby sięgnąć swym otworem płciowym narządu kopulacyjnego samca. Ciała obojga partnerów tworzą wówczas zamknięte koło. Samiec najpierw usuwa nasienie poprzednika, a dopiero potem przekazuje samicy swoje własne. Samica cofa wówczas odwłok. Samiec trzyma ją jednak nadal towarzysząc jej podczas składania jaj. Od tego zwyczaju pochodzi nazwa gatunkowa tej ważki - sponsa, co po łacinie znaczy „zaręczona". Jaja składane są w tkanki wodnych roślin, zwykle po 2, rzadziej 3 jednocześnie. Samica nacina pokładełkiem zanurzony w wodzie liść lub łodygę i umieszcza we wnętrzu nacięcia jajo. Składanie jaj rozpoczyna się nad powierzchnią wody, po czym ważki powoli zanurzają się pod nią. Mogą przebywać pod wodą do 30 min. Larwy wylęgają się dopiero wiosną następnego roku. Początkowo są ospałe, podobnie jak larwy świtezianek. Niekiedy podpływają do powierzchni wody, by potem znów opaść ku dołowi. Starsze larwy chętnie łażą natomiast po dnie zbiornika. Kończą rozwój po 6-8 tygodniach przechodząc w tym czasie 13 stadiów larwalnych. Opuszczają wówczas wodę i wkrótce przeobrażają się w dorosłe pałatki. Pokarm: larwy żywią się głównie różnymi wodnymi bezkręgowcami (skorupiakami, owadami itp.), natomiast dorosłe pałatki polują w pobliżu brzegów wód na niewielkie owady. ważka różnoskrzydla ważka równoskrzydla (= lepszy lot) 26 Pałatka zielona (Lestes viridis) Pałatka południowa* [Lestes baibatus) Wygląd: długość 4,5 cm, rozpiętość skrzydeł około 6 cm. Obie płci ubarwione jednakowo: wierzch ciała zielony z metalicznym połyskiem, bez woskowatego nalotu. Środowisko: wody stojące i wolno płynące o brzegach porośniętych krzewami i drzewami, których gałęzie zwieszają się nad powierzchnią wody. Występowanie: gatunek ciepłolubny, pospolitsza w południowej Europie, w środkowej rzadsza, w północnej nie występuje; ponadto Azja Mniejsza, Bliski Wschód, północna Afryka. Liczebność: w miejscach odpowiednich do rozrodu często tworzy duże zgrupowania. Rozród: samica składa jaja w szczeliny kory wystających nad wodą gałęzi. Larwy wylęgają się wiosną i spadają do wody. Pokarm: larwy żywią się drobnymi wodnymi zwierzętami, dorosłe pałatki polują najchętniej na małe muchówki. Łunica [Pynhosoma nymphula) Wygląd: długość 3,5 cm, rozpiętość skrzydeł 4,5 cm. Głowa i nogi czarne, wierzch tułowia i odwłoka ciemnoczerwono-czarny, spód żółty. Ciało mocniej zbudowane niż u innych pałatek. Lunica odpoczywająca w ciągu dnia trzyma skrzydła rozłożone, w nocy, podczas snu, przyciska je do ciała. Występowanie: niemal cała Europa, oprócz jej części wysuniętych najdalej na północ i południe, ponadto Azja Mniejsza; w górach dociera do wysokości 1200 m n.p.m. Rozród: pierwsze dorosłe tunice pojawiają się na początku maja, ostatnie latają na początku sierpnia lub września, zależnie od wysokości stanowiska nad poziomem morza. Rozród przebiega podobnie jak u innych ważek rów-noskrzydłych. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. 28 Wygląd: długość 3,5 cm, rozpiętość skrzydeł do 5 cm. Ciało metalicznie ciemnobrązowozie-lone, boki i spód tułowia żółte, skrzydła przezroczyste, z dwubarwnym (z zewnątrz białym, od wewnątrz brunatnym) znamieniem skrzydłowym. Środowisko: wody stojące z bujną nadbrzeżną roślinnością. Występowanie: wędrowny gatunek śródziemnomorski, w środkowej Europie pojawia się w odpowiednich środowiskach, przez 1-2 lata jest liczna, po czym znowu znika. Liczebność: w rejonie śródziemnomorskim pospolita, w środkowej Europie występuje nieregularnie. Rozród: samiec towarzyszy samicy podczas składania jaj w wystające nad wodą części roślin. Jaja zimują. Rozwój larwalny trwa 2-3 miesiące. Pokarm: głównie małe owady. Pióronóg nadwodnik (Platycnemis pennipes) ¦o^ Wygląd: długość 3,5 ^^5^. cm, rozpiętość skrzy- ^%>v deł około 4,5 cm. Bar- f»^ dzo podobny do iNOt. przedstawicieli rodzi- noga tlM ny łątkowatych (Coe- p|or°- nit ¦ -j i ¦ j i noga ^\. nagnomdae), jednak t- łatwy do rozpoznania dzięki specyficznej budowie nóg: golenie środkowych i tylnych nóg są wyraźnie spłaszczone i pokryte długimi szczecinkami, co upodabnia je do piór (stąd nazwa!). Środowisko: wody stojące i powoli płynące. Występowanie: Europa, Bliski Wschód. Liczebność: na nizinach pospolity, w górach rzadszy. Rozród: samce latają zygzakami nad wodą, dzięki czemu zwracają na siebie uwagę samic. Podczas składania jaj (chętnie w szypułki kwiatowe grążeli żółtych) samicy towarzyszy samiec. Larwy zimują, dorosłe pióronogi pojawiają się od połowy maja. Pokarm: głównie małe owady. 29 Oczobarwnica większa* (Erythromma najas) Wygląd: długość 3,5 cm, rozpiętość skrzydeł około 5 cm. Oczy samca z ciemnoczerwonym połyskiem, ciało czarne z jasnoniebieskimi (u samic zielonymi) bokami tułowia i końcem odwłoka. Środowisko: duże zbiorniki ze zróżnicowaną gatunkowo roślinnością wodną. Unika kwaśnych wód torfowiskowych. Samce chętnie przesiadują na liściach grzybieni i grążeli. Występowanie: Europa (oprócz południa, ale na północy dociera za krąg polarny) i Azja po Japonię. Liczebność: w środkowej Europie dość pospolita. Rozród: lata od maja do końca sierpnia; samica, której towarzyszy samiec, składa jaja w linii zygzakowatej do łodygi rośliny wodnej, przy czym zanurza się niekiedy do głębokości 60 cm. Samiec wynurza się jako pierwszy, czeka na samicę, po czym chwyta ją ponownie i razem szukają nowego miejsca odpowiedniego do składania jaj. Rozwój larwalny trwa 1 rok. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. Tężnica wytworna (Ischnura elegans) Wygląd: długość 3 cm, rozpiętość skrzydeł 4 cm. Ciało z wierzchu czarne, boki tułowia i koniec odwłoka jasnoniebieskie. Od oczobar-wnic różni się oczami u góry czarnymi, u dołu niebieskimi, oraz małą, okrągłą plamką koło oka. Środowisko: wszelkiego typu wody stojące i powoli płynące (oprócz torfowiskowych). Występowanie: od północnej i środkowej Europy po Japonię. Nie występuje w południowych Włoszech i na południu Hiszpanii, ale żyje na niektórych śródziemnomorskich wyspach. W górach dociera niemal do 1000 m n.p.m. Liczebność: w środkowej Europie pospolita i liczna. Rozród: samica składa jaja zawsze samotnie, bez towarzystwa samca. Pozostałe zwyczaje rozrodcze takie same jak u innych ważek rów-noskrzydłych. Na południu, a w ciepłych latach prawdopodobnie także u nas, ma 2-3 pokolenia rocznie. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. 30 Oczobarwnica mniejsza* (Erythromma viridulum) Wygląd: długość 3 cm, rozpiętość skrzydeł prawie 4 cm. Bardzo podobna do oczobarw-nicy większej, ale oczy nie są tak intensywnie czerwone. Odwłok obu płci metalicznie ciemnozielony, boki tułowia i koniec odwłoka samca również jasnoniebieskie, ale, w przeciwieństwie do samca poprzedniego gatunku, ma na wierzchu rysunek w kształcie litery X, Środowisko: wody stojące, chętnie stawy i starorzecza, z grzybieniami i grążelami oraz leżącymi w wodzie pniami drzew. Występowanie: wyspowo na niewielkim obszarze, którego północna granica biegnie przez Holandię, Westfalię i Polskę. Na Półwyspie Apenińskim i Iberyjskim nie występuje lub jest bardzo rzadka. Unika gór. Liczebność: silnie zróżnicowana ze względu na wyspowe występowanie. Rozród: bardzo podobny jak u oczobarwnicy większej. Lata od połowy maja do początku września, lecz przy złej pogodzie krócej. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce. Tężnica zmienna (Ischnura pumilio) Wygląd: długość niespełna 3 cm, rozpiętość skrzydeł 3,5 cm. Bardzo podobna do tężnicy wytwornej. Barwa jej ciała, podobnie jak się to dzieje u większości ważek, zmienia się w ciągu życia raz lub kilka razy. Tężnica ta może zmieniać się z pomarańczowoczerwonej w jasno-lub oliwkowozieloną. Samce obu gatunków tęż-nic mają czarno-białe znamię skrzydłowe. Środowisko: preferuje wody płytkie, gęsto zarośnięte; jako jedna z pierwszych zasiedla nowo powstałe zbiorniki wodne. Występowanie: wyspowo w Europie (oprócz północy), ponadto Syberia i Azja Mniejsza. Liczebność: zróżnicowana; w środkowej Europie liczniejsza tylko na niewielu stanowiskach. Rozród: lata od końca maja do początku września. Na południu prawdopodobnie 2 pokolenia rocznie. Ponieważ tężnica ta jest aktywna tylko podczas słonecznej pogody, złe warunki atmosferyczne mogą silnie ograniczyć okres jej lotu. Kopulacja i składanie jaj jak u tężnicy wytwornej. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. Szklarka (Cordulia aenea) Łątka dzieweczka (Coenagńon puella) Wygląd: długość