iLEKSYKON PRZYRODNICZY # Owady LEKSYKON PRZYRODNICZY Helgard Reichholf-Riehm Owady Przekład i adaptacja Henryk Garbarczyk i Eligiusz Nowakowski A Świat Książki Użyte skróty i symbole: O samiec 2 samica W Wygląd Ś Środowisko Ww Występowanie L Liczebność R Rozród P Pokarm U Uwagi * Gwiazdką oznaczono nazwy wprowadzone przez tłumaczy Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytuł oryginału: Steinbachs Naturfiihrer: Insekten Konsultacja: dr Ernst Josef Fittkau, Zoologische Staatssammlung Munchen (Państwowe Muzeum Zoologiczne w Monachium) Konsultacja części dotyczącej ważek: prof. dr Gerhard Jurzitza, Karlsruhe © Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1984 © polskiego wydania Bertelsmann Publishing, Warszawa 1997 Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Owady: Pracownicy naukowi Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk: dr Henryk Garbarczyk dr Eligiusz Nowakowski przy współpracy dr. Waldemara Mikołajczyka i mgr. Włodzimierza Sterzyńskiego Redaktor serii: Elżbieta Gomulińska i Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Owady: Magdalena Hildebrand Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Slovakia ISBN 83-7129-442-5 Nr 1785 Spis treści 7 Wstęp 8 Przegląd symboli obrazkowych 10 Owady 10 Systematyka 12 Głowy owadów (ilustracje) 14 Budowa ciała 16 Zdobycze (ilustracje) 18 Narządy wewnętrzne 18 Tryb życia 18 Pająki, kosarze, roztocze 20 Widłogonki 20 Skoczogonki 20 Rybiki 22 Jętki 24 Ważki 48 Widelnice 48 Skorki 50 Modliszki 50 Straszyki 52 Karaczany 54 Termity 54 Prostoskrzydłe długoczułkowe 62 Prostoskrzydłe krótkoczułkowe (szarańczaki) 68 Pluskwiaki równoskrzydłe (68 mszyce, 70 czerwce, mączliki i koliszki) 72 Pluskwiaki różnoskrzydłe 90 Pluskwiaki równoskrzydłe (piewiki) 96 Wielkoskrzydłe 96 Wielbłądki 98 Sieciarki 104 Chrząszcze 188 Błonkówki 218 Chruściki 220 Wojsiłki 222 Muchówki 248 Pchły 248 Wachlarzoskrzydłe 250 Skorpiony 250 Pająki 256 Zaleszczotki 256 Kosarze 266 Roztocze 270 Wylęganie się ważki (ilustracje) 272 Modliszka zwyczajna (ilustracje) 274 Rozwój mrówkolwa (ilustracje) 276 Rozwój chrabąszcza majowego i stonki ziemniaczanej (ilustracje) 278 Pszczoła miodna (ilustracje) 280 Słowniczek terminów fachowych 282 Autorzy zdjęć 283 Wykaz gatunków Wstęp W Europie żyje kilkadziesiąt tysięcy gatunków owadów, zrozumiałe więc, że w niniejszym leksykonie mogty zostać uwzględnione tylko niektóre z nich. Przyjęto wobec tego założenie, że czytelnik powinien w nim znaleźć przede wszystkim gatunki powszechnie znane i pospolite, które mógłby oznaczyć na podstawie ich wyglądu przedstawionego na ilustracji oraz informacji zawartych w zamieszczonym na sąsiedniej stronie opisie. Takie grupy owadów natomiast, których przynależność systematyczną potrafią prawidłowo określić jedynie specjaliści, przedstawiono na przykładzie typowych gatunków. Kryteriami wyboru jakimi kierowała się Autorka była, obok liczebności, stopnia poznania, swoistości cech i znaczenia gospodarczego, także chęć zapoznania czytelnika z przedstawicielami przynajmniej najważniejszych krajowych rodzin owadów. Nie ulega wątpliwości, że tak pomyślany przewodnik, jak ten właśnie, oddaje największe usługi przy zaliczaniu spotkanego owada do pewnej konkretnej, ale szerszej grupy, co jest zresztą zupełnie wystarczające, ponieważ wygląd i tryb życia wielu blisko spokrewnionych - należących do tego samego rodzaju lub rodziny - gatunków różnią się zwykle tylko mało istotnymi szczegółami. Zamieszczone na następnych stronach symbole obrazkowe, które mają ułatwić czytelnikowi korzystanie z niniejszego leksykonu, mogą pośrednio świadczyć o tym, jak opornie przyroda poddaje się próbom jej systematyzowania przez człowieka. Gatunki należące do niektórych rodzin czy nawet rzędów niewiele się różnią wyglądem, inne natomiast bardzo. W dużej, a może nawet decydującej mierze zróżnicowanie to zależy od liczby gatunków wchodzących w skład danej jednostki systematycznej. Użyto więc tu 44 symboli odnoszących się do różnej rangi grup owadów. Kłopoty związane z oznaczaniem potęguje fakt, że wiele owadów przechodzi złożony rozwój (przeobrażenie zupełne) od jaja poprzez kilka stadiów larwalnych i poczwarkę, aż po uskrzydloną zwykle postać doskonałą. Larwy i poczwarki w tym przypadku zupełnie nie są podobne do dorosłych owadów. Kilka przykładów takiego przeobrażenia przedstawiono na ilustracjach zamieszczonych na końcu książki. Kolejnym problemem jest zróżnicowanie rozmiarów owadów. Mogło ono zostać rozwiązane tylko przy przyjęciu zasady, że każdy owad, niezależnie od jego rzeczywistych rozmiarów przedstawiony jest w takim powiększeniu, aby możliwie najlepiej uwidocznić jego charakterystyczne cechy. Nawet blisko spokrewnione i znajdujące się na tej samej stronie owady mogą być powiększone w różnym stopniu, a ich rzeczywistą wielkość należy znaleźć w opisach. Podobnie jak w innych tomach tej serii, również i w tym przywiązywano szczególną wagę do tego, aby zamieszczać zdjęcia żywych owadów sfotografowanych w ich naturalnym środowisku. Nie zawsze jednak było to możliwe, ale zaledwie 14 spośród ponad 500 znajdujących się tu barwnych zdjęć, to fotografie preparatów udostępnionych dzięki uprzejmości dr. Ernsta Josefa Fittkau'a, kierownika Państwowych Zbiorów Zoologicznych w Monachium, za co składam mu serdeczne podziękowania. Niemało z ukazanych tu gatunków należy już niestety do bardzo rzadkich, a drastyczny spadek liczebności, a nawet miejscowe wyginięcie dotknęły nie tylko motyle dzienne i duże chrząszcze, ale także wiele innych grup owadów. Droga do ochrony przyrody wiedzie tylko przez jej zrozumienie. Wierzę, że również ta książka może się do tego przyczynić. G.S. Przegląd symboli obrazkowych 1 V r A Widlogonki, skoczogonki, rybiki str. 21 Jętki str. 23 Ważki str. 25 Widelnice str. 49 ł d § ft Skorki str. 49 Modliszki str. 51 Straszyki str. 51 Karaczany str. 53 4Q> W f\ Termity str. 55 Świerszczowate turkuciowate str. 55 , Inne prostoskrz dlugoczułkowe str. 59 ydle Prostoskrzydle krótkoczulkowe str. 63 • * •w Mszyce str. 69 Czerwce, mączliki, koliszki str. 71 Pluskwiaki różnoskrzydle str. 73 Piewiki str. 91 ¦ i ¦ Wielkoskrzydle str. 97 Wielbłądki str. 97 Sieciarki str. 99 Trzyszczowate, biegaczowate str. 105 Q 1 Plywakowate, kre- Kusakowate Omarlicowate Swietlikowate takowate, kałuż- str. 121 str. 123 str. 125 nicowate str. 115 Sprężykowate str. 187 Gąsienicznikowate, męczelkowate str. 217 Pchły str. 249 Omomilkowate Bęblikowate, prze- Biedronkowate Kolatkowate. skór str. 127 kraskowate, bo- str. 133 nikowate i inne gatkowate str. 129 str. 137 Pszczoły, rośli- Mrówkowate, niarki, osy, grzeba- żronkowate cze, złotolitki str. 189 str. 211 Chruściki str. 219 Wojsilki str. 221 Wachlarzoskrzydłe str. 249 Skorpiony, pająki str. 251 # Jelonkowate. Kózkowate Stonkowate Ryjkowcowate, pod żukowate str. 143 str. 157 str. 169 ryjowate, korniko-wate str. 177 T Galasówki str. 215 Muchówki str. 223 Zaleszczotki, kosarze, roztocze str. 267 Owady Owady stanowią największą pod względem liczby gatunków gromadę zwierząt. Nie ma z całą pewnością takiego entomologa, który by znał wszystkie gatunki owadów żyjących w Polsce. Nawet najwybitniejsi specjaliści zajmują się tylko jedną, wybraną grupą, ponieważ jedynie wtedy są w stanie dobrze ją poznać; tak wielka jest bowiem liczba i zróżnicowanie owadów. W naszym kraju występuje około 30 000 gatunków owadów, a na całym świecie, według różnych ocen, od 2-3 do 30 milionów gatunków, z których co najmniej 800 000 zostało już opisanych. Niemożliwe jest więc stworzenie takiego podręcznego leksykonu, w którym można byłoby przedstawić wszystkie żyjące w Polsce gatunki owadów. Znajdujące się na rynku i cieszące się powodzeniem przewodniki ograniczają się do bardziej lub mniej zawężonego wyboru gatunków. Dokładne oznaczenie znalezionego owada jest zwykle możliwe tylko dzięki pomocy wysoko wykwalifikowanego specjalisty lub też fachowego klucza czy monografii dotyczącej danej grupy. Leksykon ten nie może, rzecz jasna, ich zastąpić. Ma on raczej umożliwić zapoznanie się w przystępny sposób z najważniejszymi, z różnych punktów widzenia, gatunkami i grupami owadów, ich wyglądem i trybem życia. Kryteriami wyboru przedstawionych tu owadów była nie tylko ich przynależność do obszernej pod względem liczby gatunków grupy, ale także fakt czy są one znane lub pospolite, dzięki czemu mogły się stać interesujące dla miłośnika przyrody, a nawet zupełnego laika w tej dziedzinie. Najwięcej uwagi poświęcono owadom występującym w środkowej Europie (motylom został poświęcony oddzielny tom). Przedstawione w leksykonie owady zostały uszeregowane zgodnie z ich rzeczywistym lub domniemanym pokrewieństwem. Badaniem stopnia pokrewieństwa między poszczególnymi gatunkami i grupami zwierząt oraz tworzeniem na ich podstawie naturalnego układu systematycznego zajmuje się gałąź nauki zwana systematyką. Systematyka Uporządkowanie pomaga w zrozumieniu różnorodności. Każdy człowiek, zwykle zresztą nieświadomie, klasyfikuje w jakiś sposób znane mu obiekty. Można je przy tym porządkować w bardzo rozmaity sposób - według rozmiarów, barw lub innych rzucających się w oczy cech i właściwości. Przedmioty wytwarzane przez człowieka, a także inne obiekty nieożywione, pomiędzy którymi nie zachodzą określone relacje, można klasyfikować umownie, arbitralnie, zależnie od potrzeb i założonych celów, z żywymi organizmami sprawa ma się jednak inaczej. Wszystkie one pochodzą bowiem od wspólnych przodków, żyjących niegdyś, przed milionami lat, w zamierzchłej przeszłości Ziemi, więc łączy je bliższe lub dalsze pokrewieństwo. Często jest ono „zamaskowane" przez powstałe później przystosowania do życia w konkretnym środowisku. Tak więc, na przykład, larwy niektórych owadów są na pierwszy rzut oka podobne do robaków obłych, niemniej jednak nadal są one owadami, a nie robakami. Mrówki i termity wyróżniają się m.in. zdolnością do tworzenia wysoko zorganizowanych społeczeństw, pod wieloma względami do siebie podobnych. Niemniej jednak mrówki należą do błonkó-wek, a więc całkiem innego rzędu niż termity, z którymi nie łączy ich bliższe pokrewieństwo. Systematyka owadów oparta jest głównie na cechach budowy postaci doskonałych. Próba podania charakterystyk każdej z licznych przedstawionych w leksykonie rodzin (a przecież zmieściła się tu tylko część spośród wszystkich występujących w Europie!) spowodowa- Budowa głowy owada Budowa ciała owada ciemię oko złożone oko pojedyncze (przyoczko) czułek policzek czoło nadustek żuwaczka szczęka (żuchwa) gtaszczek wargowy głaszczek szczękowy Typy czulków szczecinowaty załamany skapoczłonowy z wicią blaszkowaty pilkowany Skrzydło muchówki (na przykładzie bąka komórki bazalne żyłka podramieniowa / żyjka środkowa ż. ramieniowa stopa 1 - żytka promieniowa 1 2- żytka promieniowa 2 - żytka promioeniowa 3 3 - żytka promieniowa 4 + żytka promieniowa 5 4-łuska skrzydłowa 5 - skrzydełko 6 - żyłka środkowa 1 7 - żytka środkowa 2 8 - komórka brzeżna 1 9 - żyłka łokciowa + żyłka pachowa 10 - komórka pachowa 11 - rozgałęzienie żyłki 12-komórka brzeżna 2 13 - żyłka łokciowa łaby jednak znaczne przekroczenie zaplanowanej objętości książki. Na szczęście w przytłaczającej większości przypadków doskonale widać te ogólne cechy budowy na zdjęciach. Starano się przy tym pokazać najbardziej typowych przedstawicieli poszczególnych, wybranych z podanych na wstępie względów, rodzajów, rodzin i rzędów. Stadia rozwojowe przedstawiono natomiast tylko przykładowo, aby czytelnik mógł zobaczyć, jak odmienne mogą być one u różnych grup owadów. Przeobrażenie zupełne i niezupełne Owady, podobnie jak wszystkie stawonogi, rosną inaczej niż na przykład ssaki czy mięczaki. Ich zwykle sztywny, chitynowy oskórek może się rozciągać tylko przez stosunkowo krótki okres po jego powstaniu, a następnie twardnieje i staje się nieelastyczny. Rosnący owad musi więc zrzucać od czasu do czasu stary, sztywny oskórek i wytwarzać nowy. Tylko w ten sposób może bowiem osiągnąć stadium ostateczne zwane owadem dorosłym, postacią doskonałą albo imago. Stadia larwalne mają niemal zawsze prostszą budowę od postaci doskonałych, a u wielu owadów również całkowicie odmienną. Wyróżnia się w związku z tym dwa podstawowe typy rozwoju, a zarazem dwie główne grupy owadów: o przeobrażeniu zupełnym (holometaboliczne) i niezupełnym (he-mimetaboliczne). W pierwszym z nich poszczególne stadia rozwojowe bardzo wyraźnie różnią się wyglądem, ponadto 11 Głowy owadów: samca jelonka rogacza (str. 142) samca chrabąszcza majowego (str. 146) maska larwy ważki świtezianki (str. 25) szarańczaka (str. 66) bąka bydlęcego (str. 230) \ ^m Lv osy dachowej (str. 200) 13 pomiędzy ostatnim stadium larwalnym a owadem dorosłym występuje stadium spoczynkowe - poczwarka, w której pomimo pozornego bezruchu zachodzą intensywne przemiany prowadzące do powstania postaci doskonałej owada. W przeobrażeniu niezupełnym nie występuje stadium poczwarki, a larwy podobne są do owadów dorosłych (ima-gines). Do pierwszej z omówionych grup należy większość występujących w Europie owadów m.in. motyle, chrząszcze, błonkówki i muchówki, do drugiej natomiast np. jętki, ważki, prostoskrzydłe i pluskwiaki. U chrząszczy ze złożonych przez samicę jaj wylęgają się małe larwy zupełnie niepodobne do przyszłego dorosłego owada. Na dużej puszce głowowej znajdują się jedynie dobrze rozwinięte narządy gębowe i kilka oczek pojedynczych (przyoczek bocznych). Tułów zaopatrzony jest w 3 pary krótkich, często dość silnie zbudowanych nóg, a za nimi znajduje się nieco robakowaty z wyglądu odwłok, podzielony na wyraźne pierścienie. Larwa intensywnie żeruje, w określonych odstępach czasu zmienia oskórek (linieje) i rośnie. Po dorośnięciu do ostatecznych, możliwych do osiągnięcia w konkretnych warunkach środowiskowych rozmiarów, przepoczwarcza się. Poczwarka pod wieloma względami przypomina już dorosłego chrząszcza. Wprawdzie nie odżywia się i nie porusza, ale zachodzą w niej głębokie przemiany, w wyniku których powstaje i po pewnym czasie wylęga się imago. Każdy chrząszcz, którego spotkacie, jest dojrzałym, w pełni rozwiniętym owadem, nawet jeśli jest bardzo mały. Całkiem inaczej przebiega rozwój owadów o przeobrażeniu niezupełnym. Z jaja szarańczaka wylęga się mała larwa, bardzo już podobna do przyszłego owada doskonałego. Ma taką samą budowę ciała, ale tylko zawiązki skrzydeł, które przy kolejnych linieniach przekształcają się stopniowo w normalne, całkowicie funkcjonalne skrzydła imago. Równoleg- le rozwijają się również narządy rozrodcze. Jak już wspomniano, w tym typie rozwoju brak jest stadium poczwarki. Nie u wszystkich jednak grup owadów o przeobrażeniu niezupełnym ma miejsce takie bezpośrednie przekształcenie się ostatniego stadium larwalnego w dorosłego owada. Niektóre z nich zbliżają się w swym rozwoju do typu przeobrażenia zupełnego. Dotyczy to zwłaszcza przylżeńców i mączlików, u których występują stadia podobne do poczwarek. W pewnej mierze do owadów takich należą również ważki. Ich żyjące w wodzie larwy dość znacznie różnią się bowiem budową od postaci doskonałych tych owadów. Oddychają skrzelotchawkami, podczas gdy dorosłe ważki tchawkami, mają również specyficzny, powstały z przekształconej dolnej wargi narząd chwytny, tzw. maskę (służący do chwytania zdobyczy). Różnice są więc na tyle duże, że podświadomie można byłoby oczekiwać istnienia u ważek stadium poczwarki. Nie ma go jednak, a larwa po każdym linieniu ma coraz dłuższe zawiązki skrzydeł, by po ostatnim przeobrazić się wreszcie w imago. Różnice w budowie ciała spowodowane są więc przystosowaniem larw i postaci dorosłych ważek do dwóch odmiennych środowisk - wodnego i lądowego. Budowa ciała Pomimo wszelkich dzielących je różnic, owady mają oczywiście wspólne cechy budowy, pozwalające na jednoznaczne wyróżnienie ich jako samodzielnej gromady w obrębie typu stawonogów (Arth-ropoda). Ciało ich podzielone jest zawsze na trzy wyraźnie wyodrębnione odcinki: głowę, tułów i odwłok. Na głowie znajdują się narządy gębowe, które mogą być rozmaitego typu (gryzące, gryząco-liżące, kłująco-ssące, ssące i inne) i służą do bezpośredniego pobierania pokarmu. Oprócz nich na głowie położone są czułki i oczy. U większości owadów występują zarówno oczy złożone, składające się z mniejszej lub większej liczby jednakowych jednostek opty- M rowka rudnica wielkość naturalna cznych, tzw. omatidiów, jak i oczy pojedyncze, czyli przyoczka, leżące pomiędzy oczami złożonymi. Oczy owadów nie odbierają prawdopodobnie tak ostrego obrazu postrzeganych przedmiotów jak oczy kręgowców czy głowonogów, jednak przynajmniej niektóre owady mogą widzieć niedostrzegalne dla nas światło nadfioletowe. Na czułkach znajdują się bardzo wrażliwe narządy zmysłów węchu, dotyku, a często także smaku. Pierwotnie głowa składała się z 6 pierścieni, które jednak zlały się ze sobą tak ściśle, że utworzyły jednolitą całość. Tułów składa się z 3 pierścieni. Na każdym z nich znajduje się 1 para nóg, a na środkowym i tylnym po parze skrzydeł. Niekiedy jedna para skrzydeł jest przekształcona, lub też uwsteczniona. Tak na przykład pierwsza para skrzydeł chrząszczy zmieniła się w twarde pokrywy, które chronią znajdujące się pod nimi delikatne, błoniaste tylne skrzydła. U muchówek pierwsza para skrzydeł jest normalnie rozwinięta, podczas gdy skrzydła drugiej pary są silnie uwstecz-nione i przekształcone w kolbkowate przezmianki, służące jako stymulatory i stabilizatory lotu. Jednak nie wszystkie owady mają skrzydła. Niektóre, tzw. owady pierwotnie bezskrzydłe, czyli wi-dłogonki, pierwogonki, skoczogonki, przerzutki i rybiki (pierwsze z trzech wymienionych grup nie są już obecnie zaliczane do owadów - przyp. tłum.) nigdy ich nie miały, inne, jak pchły czy wszoły utraciły je wtórnie w toku rozwoju ewolucyjnego. Bezskrzydłe gatunki występują zresztą we wszystkich chyba rzędach owadów. Noga owada składa się z biodra, kręta-rza, uda, goleni i kilkuczłonowej stopy zakończonej zwykle dwoma pazurkami, a niekiedy także przylgami (np. u muchówek). Większość owadów ma nogi bieżne, ale u niektórych gatunków wykształciły się, odpowiednio do prowadzonego przez nie trybu życia, nogi grzebne, skoczne, pływne i chwytne. Czasami nogi są częściowo uwstecznio-ne lub zanikają (np. u samic niektórych czerwców). Odwłok zbudowany jest na ogół z 11 pierścieni i u owadów dorosłych nie ma na nim odnóży (za wyjątkiem widłogonków, pierwogonków i przerzutek, mających szczątkowe nogi odwłokowe - przyp. tłum.), może być natomiast zakończony różnego typu przysadkami. Poszczególne pierścienie odwłoka składają się z części grzbietowej (tergitu) i brzusznej (sternitu), połączonych zwykle elastyczną błoną, niekiedy jednak mocno ze sobą zrośniętych. W odwłoku, lub na nim, znajdują się również narządy rozrodcze i kopulacyjne, mające istotne znaczenie w systematyce wielu grup owadów. Czasami tylko na podstawie szczegółów ich budowy można prawidłowo oznaczyć blisko spokrewnione gatunki. Narządy wewnętrzne Owady są niewątpliwie najwyżej rozwiniętą grupą bezkręgowców lądowych. Niektóre motyle i chrząszcze mają tak niewiarygodnie czuły zmysł węchu, że są w stanie wyczuć zaledwie jedną cząsteczkę specyficznej dla danego gatunku wydzieliny gruczołów zapachowych (tzw. feromonu płciowego) i odpowie- 15 Zdobycz: zbrojce dwuzębne wysysające gąsienicę (str. 74) Wierzcholówka z upolowanym motylem (str. 232) Toniak żeberkowany pożerający larwę traszki (str. 116) 17 dnio na nią zareagować. Jednak układ nerwowy owadów w porównaniu z układem nerwowym kręgowców jest zdecydowanie słabiej rozwinięty. W głowie znajduje się mózg, zwany także zwojem nadprzełykowym, połączony ze zwojem podprzełykowym (tzw. mózgiem brzusznym) konektywami około-przełykowymi. Łącznie zwoje te tworzą centralny układ nerwowy, łączący się z unerwiającymi całe ciało owada układami: obwodowym oraz sympatycznym. Reakcje owadów są zwykle dość stereotypowe; zdolność uczenia się jest bardzo ograniczona. Układ krążenia jest otwarty, a proste, rurkowate serce położone jest po grzbietowej stronie odwłoka. W przewodzie pokarmowym niektórych owadów, np. termitów, żyją symbio-tyczne mikroorganizmy - bakterie i wi-ciowce - umożliwiające im trawienie celulozy. Układ oddechowy składa się z silnie rozgałęzionego systemu cienkościennych rurek, tzw. tchawek, doprowadzających tlen atmosferyczny do wszystkich narządów. Otwierają się one na powierzchni ciała przetchlinka-mi. Narządy rozrodcze dojrzewają dopiero po zakończeniu rozwoju larwalnego. Tryb życia Owady zasiedlają praktycznie wszystkie środowiska lądowe i słodkowodne. Zaczęły je opanowywać już przed ponad 300 min lat i wytworzyły od tego czasu niewiarygodną wręcz rozmaitość form, przystosowując się do najróż-norodniejszych nisz ekologicznych. Obszar ich rozprzestrzenienia na kuli ziemskiej rozciąga się od krawędzi wysokogórskich i polarnych lodowców oraz warstw atmosfery na wysokości wielu kilometrów (stanowią tam część tzw. planktonu powietrznego) po jaskinie, od wilgotnych lasów równikowych, w których owady osiągają największe bogactwo gatunkowe po najsuchsze pustynie i od malutkich strumyków po głębiny ogromnych jezior. Ich łączna 18 liczebność jest nieprawdopodobnie wielka, a masa wielokrotnie przekracza masę wszystkich ludzi na świecie. Owady służą jako pokarm wielu innym zwierzętom, zwłaszcza owadożernym ptakom i ssakom (np. nietoperzom), płazom, gadom i pająkom. Najgroźniejszymi wrogami owadów są chyba jednak ... inne owady. Żarłocznymi drapieżnikami są m.in. ważki, liczne chrząszcze (np. biegaczowate, pływakowate), niektóre muchówki (np. łowikowate) i pluskwiaki różnoskrzydłe. Larwy wielu błonkówek (tzw. owadziarek) i muchówek (zwłaszcza rączycowatych) pasożytują w różnych stadiach rozwojowych owadów, przy czym same też bywają atakowane przez jeszcze mniejsze od nich owadziarki. Dzięki krótkiemu cyklowi rozwojowemu są one w stanie skuteczniej przeciwdziałać masowemu wystąpieniu szkodników, niż inne owadożerne zwierzęta (np. ptaki), odgrywają więc główną rolę w biologicznym lub integrowanym zwalczaniu szkodliwych owadów, wyrządzających niekiedy olbrzymie straty gospodarcze. Niektóre owady przenoszą groźne choroby, np. śpiączkę afrykańską (mucha tse-tse), malarię (komary z rodzaju Anopheles) czy dżumę (pchły). Do niedawna to właśnie owady dyktowały warunki konfrontacji pomiędzy nimi a człowiekiem. Dawniej nie znano żadnego sposobu zapobiegania niszczycielskim nalotom szarańczy a jeszcze w latach pięćdziesiątych naszego wieku jedyną, a i to właściwie nieskuteczną metodą zwalczania chrabąszcza majowego czy stonki ziemniaczanej było ręczne zbieranie i niszczenie tych szkodników. Obecnie natomiast mamy do dyspozycji tak silne środki chemiczne, zwane insektycydami (dosłownie: zabójcami owadów), że ich moc nierzadko jest znacznie większa, niż można byłoby sobie tego życzyć. Ich często nadmierne, a czasami wręcz bezmyślne stosowanie powoduje śmierć wielu pożytecznych organizmów, a w rezultacie zachwianie rów- nowagi ekologicznej. Nic więc dziwnego, że dąży się do stosowania wspomnianego już biologicznego zwalczania szkodników za pomocą ich wrogów naturalnych oraz wytwarzania nieszkodliwych dla tych ostatnich insektycydów selektywnych (na tym głównie polega zwalczanie integrowane). Postęp w tej dziedzinie, jak również w szeroko pojętej ochronie owadów będzie jednak możliwy tylko pod warunkiem gruntownego poznania biologii jak największej liczby gatunków i ich powiązań z innymi elementami środowiska. Wierzymy, że niniejszy leksykon również przyczyni się do osiągnięcia tego szczytnego celu. Pajęczaki Grupa ta, do której należą m.in. skorpiony, zaleszczotki, kosarze, roztocze oraz powszechnie wszystkim znane pająki, wchodzi wraz z owadami i wieloma innymi bezkręgowcami w skład typu stawonogów. Ciało pajęczaków składa się z dwóch podstawowych odcinków, a mianowicie głowotułowia z 4 (niemal zawsze) parami nóg i odwłoka. U pająków na końcu odwłoka znajdują się kądziołki przędne, których wydzielina krzepnąc na powietrzu tworzy pajęczynę. Pająki przędą z niej kokony jajowe oraz budują precyzyjne i skomplikowane sieci łowne. Jad niektórych pająków jest niebezpieczny również dla człowieka. Roztocze, w odróżnieniu od pozostałych pajęczaków, które są bez wyjątku drapieżne, żywią się na ogół martwą materią organiczną lub pasożytują na roślinach i zwierzętach. Część z nich jest tak przekształcona w wyniku pasożytniczego trybu życia (np. szpeciele, mające tylko 2 pary nóg i robakowate ciało), że trudno rozpoznać w nich pajęczaki. Niektóre roztocze są groźnymi szkodnikami, inne, zwykle nie zauważane, żyją w mieszkaniach, a nawet w mieszkach włosowych wielu ludzi. Ze względu na brak miejsca w leksykonie przedstawiono tylko nieliczne, wybrane przykładowo gatunki pajęczaków. Widłogonka krucha (Campodea fragilis) Wygląd: długość 3,5 mm, bezskrzydła. Widło-gonki zaliczane były do tzw. owadów pierwotnie bezskrzydłych (Apterygota), obecnie jednak systematycy uważają, że są one bliżej spokrewnione z wijami niż z owadami. Świadczą o tym następujące cechy: na ich odwłoku znajdują się woreczki biodrowe, które mogą się wynicowywać, oraz wyrostki (styliki), będące zapewne szczątkowymi odnóżami, ponadto nie pojawiają się nawet zawiązki skrzydeł. Gryzące narządy gębowe ukryte są wewnątrz puszki głowowej. Odwłok zakończony jest 2 zwykle nitkowatymi przysadkami. Widłogon-ki nie mają oczu i są jasno ubarwione. Linieją także osobniki dorosłe. Występowanie, środowisko i liczebność: na całym świecie, głównie w próchnicznej warstwie gleby, często bardzo licznie. Rozród: samice składają jaja do norek, przeobrażenie niezupełne. Pokarm: głównie obumarłe szczątki roślinne, rzadziej zwierzęce, niektóre widłogonki są roślinożerne lub drapieżne. Podskocznik* wodny* (Smithurides aquaticus) Wygląd: zaledwie 1 mm długości; odwłok krępy, silnie wygrzbiecony, na głowie, sprawiającej wrażenie niekształtnej, mocno zbudowane czułki. Podobnie jak wszystkie skoczogonki ma aparat skoczny, za pomocą którego wykonuje skoki na wysokość kilku cm. Środowisko: powierzchnia niewielkich zbiorników wodnych, zwłaszcza obficie zarośniętych. Występowanie: w Europie pospolity. Liczebność: liczny, niekiedy pojawiający się masowo. Rozród: samiec klamrowatymi czułkami chwyta czułki większej od niego samicy, która nosi go ze sobą. Po pewnym czasie samiec składa pakiet nasienia (spermatofor), a samica krąży, dopóki go nie podejmie. Larwy przechodzą ponad 40 linień, linieją także dorosłe podsko-czniki. Pokarm: pyłek i drobne szczątki organiczne zbierane z powierzchni wody. 20 Pchliczka wodna (Podmą aquatica) Wygląd: długość 1,1-1,3 mm, ciemno ubarwiona, z długimi widełkami skokowymi podgięty-mi w pozycji spoczynkowej do brzusznej strony odwłoka, przy czym ich końce skierowane są ku przodowi. W razie zagrożenia silne mięśnie gwałtownie odginają je ku tyłowi i w dół, a pchliczka wykonuje dzięki temu wysoki skok. Środowisko: wilgotne, zwłaszcza powierzchnie kałuż powstałych z topniejącego śniegu. Występowanie: Europa, Azja, Ameryka Północna. Liczebność: wiosną często bardzo liczna, później również nie jest rzadka, ale mniej rzuca się w oczy. Pokarm: drobne szczątki organiczne zbierane z powierzchni wody. Uwagi: znanych jest około 3500 gatunków sko-czogonków, które obecnie nie są już zaliczane do owadów. Rybik cukrowy (Lepisma saccharina) Wygląd: długość 7-10 mm. Łatwy do rozpoznania po 3 przydatkach na końcu odwłoka (2 przysadki odwłokowe i nić ogonowa), długich czuł-kach, a przede wszystkim po pokrywających ciało delikatnych, srebrzystych łuseczkach. Środowisko: głównie w mieszkaniach i magazynach, na południu Europy także w środowisku naturalnym. Występowanie: kosmopolityczne. Liczebność: nigdzie nie jest rzadki, mając pod dostatkiem pokarmu może występować masowo. Rozród: zachowania godowe rybików zostały poznane dopiero niedawno, Samiec i samica najpierw żwawo biegają wokół siebie. Następnie samiec składa chroniony z wierzchu oprzędem pakiet nasienia (spermatofor), który samica odnajduje i podejmuje. Linieją również osobniki dojrzałe płciowo. Pokarm: różne substancje organiczne, szczególnie chętnie słodycze (stąd nazwa cukrowy). Uwagi: rybik cukrowy należy do właściwych owadów bezskrzydłych (Apterygota). Widłogonki skoczogonki rybiki Jętka górska (Ephemera danica) Wygląd: długość 1,5-2,5 cm. Skrzydła brązowe. Łatwe do rozpoznania po 2 długich, cienkich, nitkowatych przysadkach wyrastających z końca odwłoka, pomiędzy którymi często znajduje się jeszcze nić ogonowa. Czułki krótkie, przednie nogi bardzo długie. Tylne skrzydła zawsze mniejsze od przednich, czasem zupełnie zanikają. Środowisko: larwy wszystkich jętek żyją w wodzie, zwłaszcza o piaszczystym dnie, w którym mogą się bez trudu zagrzebywać; dorosłe jętki przebywają zwykle w pobliżu brzegów wód. Występowanie: niemal cała Europa. Liczebność: dorosłe jętki roją się od maja do sierpnia, głównie w czerwcu. Rozwój: natychmiast po wykluciu się z poczwarek jętki przystępują do rozrodu i wkrótce po tym giną. Rozwój larw może trwać od 1 do 3 lat. Pokarm: martwe szczątki organiczne i glony. Dorosłe jętki mają silnie uwstecznione narządy gębowe i nie pobierają pokarmu. Zmarwlocik żółtawy {Heptagenia sulphurea) Wygląd: długość 1 cm. Trudny do oznaczenia. Środowisko: wyłącznie szybko płynące wody, zwłaszcza bystre strumienie górskie. Występowanie: głównie środkowa i północna Europa, zachodnia Azja. Liczebność: w odpowiednich środowiskach wciąż jeszcze liczny. Gospodarcza działalność człowieka doprowadziła jednak w wielu miejscach do spadku liczebności również tego gatunku. Rozród: samice składają jaja od maja do sierpnia. Larwa jest dobrze przystosowana do specyficznych warunków środowiska, w którym żyje: brzuszna strona jej ciała jest zupełnie płaska, natomiast grzbietowa - dachówkowato uwypuklona, dzięki czemu prąd przepływającej nad larwą wody przyciska ją mocno do podłoża, zwykle kamienia, a nie porywa ze sobą. Pokarm: wszelkie niewielkie szczątki roślin i zwierząt, także żywe glony. 22 Jętka pospolita {Ephemera vulgata) Wygląd: długość 1,4-2,2 cm. Skrzydła szarawe, przezroczyste, z brązowymi plamami. Środowisko: stojące i wolno płynące wody o mulistym i piaszczystym dnie. Występowanie: Europa. Liczebność: bardzo pospolita i liczna; w ciepłe, letnie wieczory tworzy często ogromne roje, „tańczące" nad powierzchnią wód. Rozród: życie dorosłych jętek trwa bardzo krótko, często zaledwie kilka godzin. W tym czasie nie przyjmują żadnego pokarmu. Samica po zapłodnieniu składa jaja wprost do wody. Larwa rozwija się w wodzie, linieje ponad 20 razy, zanim osiągnie ostatnie stadium zwane nimfą. Przekształca się ona w mające już skrzydła tzw, subimago, które dopiero po opuszczeniu wody i jeszcze jednym linieniu przo-braża się w osobnika dojrzałego płciowo. Pokarm: jak większość jętek. Talarka* listkowata (Prosopistoma foliaceum) Wygląd: długość 0,5 cm; mała, niepozorna jętka. Środowisko: duże rzeki, w których larwy prowadzą denny tryb życia. Występowanie: Europa; w Polsce dotychczas nie stwierdzona. Liczebność: niegdyś bardzo liczna w Renie, obecnie wszędzie rzadka. Rozród: niezwykle charakterystyczna larwa wykazuje przystosowania do życia w dużych rzekach. Ciało tworzy jednolitą całość podobną do tarczy, spod której wystają rozstawione wachlarzowato przysadki odwłokowe i nić ogonowa. Silnie przyczepione do kamienia lub innego twardego podłoża larwy skutecznie opierają się porwaniu przez prąd wody. Spłoszone uciekają szybko spływając z prądem. Dorosłe talarki latają przy brzegach rzek i przystępują do rozrodu bezpośrednio po wykluciu się z poczwarek. Pokarm: larwy są drapieżne; żywią się skąpo-szczetami i larwami owadów wodnych. Larwa Świtezianka dziewica (Calopteryx viigo) Wygląd: mająca 30-40 mm długości świtezianka dziewica należy do największych przedstawicieli podrzędu ważek równoskrzydłych (Zy-goptera). Samca można łatwo rozpoznać po bardzo ciemnych skrzydłach o metalicznym, niebieskim połysku, natomiast skrzydła samicy są jasnobrązowe ale przezroczyste. Skrzydła samca podobnej świtezianki błyszczącej (poniżej) są tylko częściowo zaciemnione. W spoczynku świtezianki zawsze składają skrzydła razem - jest to cecha charakterystyczna dla większości ważek równoskrzydłych. Środowisko: tylko szybko płynące, czyste potoki i niewielkie rzeki z obfitą roślinnością wodną i nadbrzeżną. Larwy świtezianki dziewicy, tak jak wszystkich ważek, żyją w wodzie, podczas gdy osobniki dorosłe prowadzą drapieżny tryb życia w pobliżu wód. Występowanie: prawie cała Europa (do wysokości 700 m n.p.m.), północna Azja. Liczebność: bardzo różna, w odpowiednich środowiskach liczna. W wielu rejonach zagro- Wygląd: mająca 5 cm długości i około 7 cm rozpiętości skrzydeł świtezianka błyszcząca jest nieco większa od podobnej do niej świtezianki dziewicy (powyżej). Samiec ma zaciemnioną tylko połowę skrzydeł. Samica tego gatunku ma w odróżnieniu od samicy świtezianki dziewicy wprawdzie również przezroczyste, ale zielonkawe skrzydła. Świtezianki zwykle siedzą na gałęziach i kamieniach wznoszących się do 1 m ponad powierzchnię wody i strzegą swych terytoriów osobniczych. Lot ważek równoskrzydłych, do których należą świtezianki, nie jest tak sprawny i szybki, jak lot ważek różnoskrzydłych, przypomina raczej trzepoczący lot motyli dziennych. Środowisko: w przeciwieństwie do świtezianki dziewicy gatunek ten preferuje większe, wolno płynące, dobrze nasłonecznione strumienie i rzeki o brzegach porośniętych trzciną i turzycami. Występowanie: niemal cała Europa, Azja Mniejsza, Bliski Wschód, północna Afryka; w górach do 1200 m n.p.m. żona wskutek wzrastającego zanieczyszczenia wód. Rozród: pierwsze świtezianki dziewice pojawiają się w ciepłe dni już pod koniec kwietnia, a w sierpniu lub wrześniu znikają ostatnie z nich. Po pełnym gracji locie godowym następuje kopulacja, po której samica składa jaja do tkanek różnych roślin wodnych rosnących w rewirze bronionym przez samca, często cała zanurza się wtedy w wodzie. Pokarm: dorosłe ważki łowią komary i inne owady, natomiast ich larwy żywią się rozmaitymi niewielkimi zwierzętami wodnymi chwytanymi przekształconą w tzw. maskę dolną wargą. Rozwój larwalny trwa 2 lata. Larwy mają trójgraniaste przydatki analne. Uwagi: podczas polowania ważki posługują się doskonale rozwiniętym wzrokiem - liczba omatidiów tworzących ich oczy złożone może sięgać 30 000! Ważki mogą przy tym obracać głowę o blisko 180°, w związku z czym niewiele uchodzi ich uwagi. Liczebność: jedna z najpospolitszych środkowoeuropejskich ważek, choć ostatnio, zwłaszcza na zachodzie Europy, jej liczebność wskutek zanieczyszczenia i regulacji rzek zaczęła się niepokojąco zmniejszać. Rozród: świtezianki błyszczące latają od połowy maja do połowy września, przy czym poszczególne osobniki żyją około 2 tygodni. Krótko po wylęgnięciu się z poczwarek świtezianki przystępują, przy ładnej pogodzie, do lotu godowego, po którym następuje kopulacja i składanie jaj. Do kopulacji dochodzi w najcieplejszych godzinach dnia. Odbywa się ona na liściu i trwa zwykle tylko kilka minut. Szczególnie rzucający się w oczy, charakterystyczny jest koszący lot samca tuż nad powierzchnią wody, służący wyznaczaniu granic jego terytorium. Natychmiast po kopulacji samica składa około 300 jaj w zanurzone w wodzie łodygi i liście różnych roślin wodnych. Larwy przed zakończeniem rozwoju dwukrotnie zimują. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. Świtezianka błyszcząca (Calopteryx splendens) 24 Pałatka pospolita [Lestes sponsa) Wygląd: długość 3,5 cm, rozpiętość skrzydeł 4-4,5 cm. Pałatka pospolita jest typową przedstawicielką rodziny pałątkowatych (Lestidae), spośród której w Europie żyje 8 niełatwych do oznaczenia gatunków. Wszystkie gatunki należące do rodzaju pałatka [Lestes) trzymają w spoczynku skrzydła w pozycji na wpół otwartej. Ciało samca z wierzchu jest ciemnozielone z metalicznym połyskiem, natomiast grzbietowa strona ciała samic ma barwę miedzi. U starszych samców zarówno dwa pierwsze, jak i dwa ostatnie pierścienie odwłoka mają niebieskawy odcień. Środowisko: wody stojące, zwłaszcza płytkie, np. stawy i torfianki, ale plastyczność ekologiczna pałatki pospolitej jest bardzo duża, ponieważ ważkę tę przyciągają nawet bardzo małe zbiorniki wodne zarośnięte sitowiem lub trzciną. Pałatki występują gromadnie i w ciepły letni dzień można niekiedy zobaczyć setki tych ważek latających nad powierzchnią wody lub siedzących na nadbrzeżnej roślinności. Występowanie: od środkowej i północnej Europy po północną Azję. W górach do 1200 m n.p.m. Liczebność: pałatka pospolita jest jedną z najpospolitszych naszych ważek, potrafi przystosować się również do zmian w środowisku spowodowanych działalnością człowieka. Bardzo szybko zasiedla nowo powstałe zbiorniki wodne, nawet o całkowicie sztucznym charakterze, jeśli tylko pojawiły się w nich pierwsze rośliny wodne, do tkanek których samice składają jaja. Rozród: pałatki nocują w nadbrzeżnej roślinności tuż nad powierzchnią wody, a więc w miejscu, w którym najobficiej tworzy się rosa, tak że rano są niekiedy gęsto pokryte jej kropelkami. Dopiero o godzinie 9 lub 10 rano, gdy słońce wzniesie się wyżej, zaczynają budzić się z porannego odrętwienia. Podczas najcieplejszych południowych godzin dnia są już aktywne, w tym czasie ma miejsce kopulacja i składanie jaj przez samice. Samiec dolatuje do samicy i chwyta jej przedtułów cęgo-watymi przysadkami odwłokowymi. Budowa przysadek jest specyficzna dla danego gatunku. Jeśli samiec uchwyci samicę innego gatunku niż on sam, ta zwykle nie dopuści do kopulacji. Gdy jednak samiec wybierze właś- ciwą samicę, najpierw napełnia nasieniem torebkę nasienną znajdującą się na drugim pierścieniu odwłoka we wtórnym narządzie kopulacyjnym, z położonego na 9 pierścieniu odwłoka otworu płciowego, wyginając w tym celu odwłok w dół i ku przodowi. Następnie samica wygina odwłok tak daleko do przodu, aby sięgnąć swym otworem płciowym narządu kopulacyjnego samca. Ciała obojga partnerów tworzą wówczas zamknięte koło. Samiec najpierw usuwa nasienie poprzednika, a dopiero potem przekazuje samicy swoje własne. Samica cofa wówczas odwłok. Samiec trzyma ją jednak nadal towarzysząc jej podczas składania jaj. Od tego zwyczaju pochodzi nazwa gatunkowa tej ważki - sponsa, co po łacinie znaczy „zaręczona". Jaja składane są w tkanki wodnych roślin, zwykle po 2, rzadziej 3 jednocześnie. Samica nacina pokładełkiem zanurzony w wodzie liść lub łodygę i umieszcza we wnętrzu nacięcia jajo. Składanie jaj rozpoczyna się nad powierzchnią wody, po czym ważki powoli zanurzają się pod nią. Mogą przebywać pod wodą do 30 min. Larwy wylęgają się dopiero wiosną następnego roku. Początkowo są ospałe, podobnie jak larwy świtezianek. Niekiedy podpływają do powierzchni wody, by potem znów opaść ku dołowi. Starsze larwy chętnie łażą natomiast po dnie zbiornika. Kończą rozwój po 6-8 tygodniach przechodząc w tym czasie 13 stadiów larwalnych. Opuszczają wówczas wodę i wkrótce przeobrażają się w dorosłe pałatki. Pokarm: larwy żywią się głównie różnymi wodnymi bezkręgowcami (skorupiakami, owadami itp.), natomiast dorosłe pałatki polują w pobliżu brzegów wód na niewielkie owady. ważka różnoskrzydla ważka równoskrzydla (= lepszy lot) 26 Pałatka zielona (Lestes viridis) Pałatka południowa* [Lestes baibatus) Wygląd: długość 4,5 cm, rozpiętość skrzydeł około 6 cm. Obie płci ubarwione jednakowo: wierzch ciała zielony z metalicznym połyskiem, bez woskowatego nalotu. Środowisko: wody stojące i wolno płynące o brzegach porośniętych krzewami i drzewami, których gałęzie zwieszają się nad powierzchnią wody. Występowanie: gatunek ciepłolubny, pospolitsza w południowej Europie, w środkowej rzadsza, w północnej nie występuje; ponadto Azja Mniejsza, Bliski Wschód, północna Afryka. Liczebność: w miejscach odpowiednich do rozrodu często tworzy duże zgrupowania. Rozród: samica składa jaja w szczeliny kory wystających nad wodą gałęzi. Larwy wylęgają się wiosną i spadają do wody. Pokarm: larwy żywią się drobnymi wodnymi zwierzętami, dorosłe pałatki polują najchętniej na małe muchówki. Łunica [Pynhosoma nymphula) Wygląd: długość 3,5 cm, rozpiętość skrzydeł 4,5 cm. Głowa i nogi czarne, wierzch tułowia i odwłoka ciemnoczerwono-czarny, spód żółty. Ciało mocniej zbudowane niż u innych pałatek. Lunica odpoczywająca w ciągu dnia trzyma skrzydła rozłożone, w nocy, podczas snu, przyciska je do ciała. Występowanie: niemal cała Europa, oprócz jej części wysuniętych najdalej na północ i południe, ponadto Azja Mniejsza; w górach dociera do wysokości 1200 m n.p.m. Rozród: pierwsze dorosłe tunice pojawiają się na początku maja, ostatnie latają na początku sierpnia lub września, zależnie od wysokości stanowiska nad poziomem morza. Rozród przebiega podobnie jak u innych ważek rów-noskrzydłych. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. 28 Wygląd: długość 3,5 cm, rozpiętość skrzydeł do 5 cm. Ciało metalicznie ciemnobrązowozie-lone, boki i spód tułowia żółte, skrzydła przezroczyste, z dwubarwnym (z zewnątrz białym, od wewnątrz brunatnym) znamieniem skrzydłowym. Środowisko: wody stojące z bujną nadbrzeżną roślinnością. Występowanie: wędrowny gatunek śródziemnomorski, w środkowej Europie pojawia się w odpowiednich środowiskach, przez 1-2 lata jest liczna, po czym znowu znika. Liczebność: w rejonie śródziemnomorskim pospolita, w środkowej Europie występuje nieregularnie. Rozród: samiec towarzyszy samicy podczas składania jaj w wystające nad wodą części roślin. Jaja zimują. Rozwój larwalny trwa 2-3 miesiące. Pokarm: głównie małe owady. Pióronóg nadwodnik (Platycnemis pennipes) ¦o^ Wygląd: długość 3,5 ^^5^. cm, rozpiętość skrzy- ^%>v deł około 4,5 cm. Bar- f»^ dzo podobny do iNOt. przedstawicieli rodzi- noga tlM ny łątkowatych (Coe- p|or°- nit ¦ -j i ¦ j i noga ^\. nagnomdae), jednak t- łatwy do rozpoznania dzięki specyficznej budowie nóg: golenie środkowych i tylnych nóg są wyraźnie spłaszczone i pokryte długimi szczecinkami, co upodabnia je do piór (stąd nazwa!). Środowisko: wody stojące i powoli płynące. Występowanie: Europa, Bliski Wschód. Liczebność: na nizinach pospolity, w górach rzadszy. Rozród: samce latają zygzakami nad wodą, dzięki czemu zwracają na siebie uwagę samic. Podczas składania jaj (chętnie w szypułki kwiatowe grążeli żółtych) samicy towarzyszy samiec. Larwy zimują, dorosłe pióronogi pojawiają się od połowy maja. Pokarm: głównie małe owady. 29 Oczobarwnica większa* (Erythromma najas) Wygląd: długość 3,5 cm, rozpiętość skrzydeł około 5 cm. Oczy samca z ciemnoczerwonym połyskiem, ciało czarne z jasnoniebieskimi (u samic zielonymi) bokami tułowia i końcem odwłoka. Środowisko: duże zbiorniki ze zróżnicowaną gatunkowo roślinnością wodną. Unika kwaśnych wód torfowiskowych. Samce chętnie przesiadują na liściach grzybieni i grążeli. Występowanie: Europa (oprócz południa, ale na północy dociera za krąg polarny) i Azja po Japonię. Liczebność: w środkowej Europie dość pospolita. Rozród: lata od maja do końca sierpnia; samica, której towarzyszy samiec, składa jaja w linii zygzakowatej do łodygi rośliny wodnej, przy czym zanurza się niekiedy do głębokości 60 cm. Samiec wynurza się jako pierwszy, czeka na samicę, po czym chwyta ją ponownie i razem szukają nowego miejsca odpowiedniego do składania jaj. Rozwój larwalny trwa 1 rok. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. Tężnica wytworna (Ischnura elegans) Wygląd: długość 3 cm, rozpiętość skrzydeł 4 cm. Ciało z wierzchu czarne, boki tułowia i koniec odwłoka jasnoniebieskie. Od oczobar-wnic różni się oczami u góry czarnymi, u dołu niebieskimi, oraz małą, okrągłą plamką koło oka. Środowisko: wszelkiego typu wody stojące i powoli płynące (oprócz torfowiskowych). Występowanie: od północnej i środkowej Europy po Japonię. Nie występuje w południowych Włoszech i na południu Hiszpanii, ale żyje na niektórych śródziemnomorskich wyspach. W górach dociera niemal do 1000 m n.p.m. Liczebność: w środkowej Europie pospolita i liczna. Rozród: samica składa jaja zawsze samotnie, bez towarzystwa samca. Pozostałe zwyczaje rozrodcze takie same jak u innych ważek rów-noskrzydłych. Na południu, a w ciepłych latach prawdopodobnie także u nas, ma 2-3 pokolenia rocznie. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. 30 Oczobarwnica mniejsza* (Erythromma viridulum) Wygląd: długość 3 cm, rozpiętość skrzydeł prawie 4 cm. Bardzo podobna do oczobarw-nicy większej, ale oczy nie są tak intensywnie czerwone. Odwłok obu płci metalicznie ciemnozielony, boki tułowia i koniec odwłoka samca również jasnoniebieskie, ale, w przeciwieństwie do samca poprzedniego gatunku, ma na wierzchu rysunek w kształcie litery X, Środowisko: wody stojące, chętnie stawy i starorzecza, z grzybieniami i grążelami oraz leżącymi w wodzie pniami drzew. Występowanie: wyspowo na niewielkim obszarze, którego północna granica biegnie przez Holandię, Westfalię i Polskę. Na Półwyspie Apenińskim i Iberyjskim nie występuje lub jest bardzo rzadka. Unika gór. Liczebność: silnie zróżnicowana ze względu na wyspowe występowanie. Rozród: bardzo podobny jak u oczobarwnicy większej. Lata od połowy maja do początku września, lecz przy złej pogodzie krócej. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce. Tężnica zmienna (Ischnura pumilio) Wygląd: długość niespełna 3 cm, rozpiętość skrzydeł 3,5 cm. Bardzo podobna do tężnicy wytwornej. Barwa jej ciała, podobnie jak się to dzieje u większości ważek, zmienia się w ciągu życia raz lub kilka razy. Tężnica ta może zmieniać się z pomarańczowoczerwonej w jasno-lub oliwkowozieloną. Samce obu gatunków tęż-nic mają czarno-białe znamię skrzydłowe. Środowisko: preferuje wody płytkie, gęsto zarośnięte; jako jedna z pierwszych zasiedla nowo powstałe zbiorniki wodne. Występowanie: wyspowo w Europie (oprócz północy), ponadto Syberia i Azja Mniejsza. Liczebność: zróżnicowana; w środkowej Europie liczniejsza tylko na niewielu stanowiskach. Rozród: lata od końca maja do początku września. Na południu prawdopodobnie 2 pokolenia rocznie. Ponieważ tężnica ta jest aktywna tylko podczas słonecznej pogody, złe warunki atmosferyczne mogą silnie ograniczyć okres jej lotu. Kopulacja i składanie jaj jak u tężnicy wytwornej. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. Szklarka (Cordulia aenea) Łątka dzieweczka (Coenagńon puella) Wygląd: długość 5 cm, rozpiętość skrzydeł 7,5 cm. Przedstawicielka podrzędu ważek różno-skrzydłych, łatwych do rozpoznania po niejednakowo wykształconych skrzydłach - tylne skrzydła są silnie rozszerzone u nasady. W pozycji spoczynkowej skrzydła są zawsze rozłożone na boki. Oczy zielone, ciało metalicznie zielone z miedzianym połyskiem, co stanowi charakterystyczną cechę ważek z rodzajów szklarka i miedziopierś (Somatochlora). Środowisko: stojące wody wszelkich typów. W górach do ok. 1800 m n.p.m. Występowanie: cała Europa, aż za koło podbiegunowe; ponadto Azja i północna Afryka. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: kopulacja rozpoczyna się w locie, a kończy na gałązce, na której uwieszają się szklarki. Jaja składane są w małych zatoczkach w ukrytych miejscach, bezpośrednio do wody; samica lata falistym lotem nad jej powierzchnią i zanurza do niej koniec odwłoka. Larwy przed dorośnięciem zimują 2-3 razy. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce. Łątka halabardówka* (Coenagńon hastulatum) Wygląd: długość 3 cm, rozpiętość skrzydeł 4 cm. Jej nazwa gatunkowa pochodzi od rysunku w kształcie ostrza halabardy, znajdującego się na 2 pierścieniu odwłoka samca. Środowisko: wody torfowisk niskich. Występowanie: północna część środkowej Europy, północna Europa aż poza koło podbiegunowe, na południu w górach (Alpy, Pireneje i in.) do 1200 m n.p.m. Liczebność: dość liczna. Rozród: lata od maja do lipca. Kopulacja odbywa się na roślinach. Po jej zakończeniu samica przystępuje do składania jaj w tkanki roślin wodnych. Zanurza się przy tym do głębokości 50 cm, pociągając za sobą samca, który trzyma ją za przedtułów swymi przysadkami odwłokowymi. Larwy wylęgają się jeszcze w tym samym roku, a szybkość ich rozwoju, trwającego 1-2 lata, zależy przede wszystkim od temperatury wody. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce. Wygląd: długość 3,4 cm, rozpiętość skrzydeł prawie 5 cm. Na 2. pierścieniu odwłoka samca znajduje się rysunek przypominający podkowę. Dokładne oznaczenie łątki dzieweczki jest jednak trudne, ponieważ w Europie żyje jeszcze 12 innych gatunków łątek. Środowisko: niemal wszystkie typy wód stojących, poza torfowiskowymi. Występowanie: znaczna część Europy, na północy po środkową Szwecję, na wschodzie po St. Petersburg; ponadto Bliski Wschód i pn.-zach. Afryka. W górach do 1800 m n.p.m. Liczebność: pospolita i bardzo liczna, być może najliczniejsza środkowoeuropejska ważka. Rozród: od maja do sierpnia nad większymi i mniejszymi zbiornikami można obserwować połączone ze sobą pary łątek dzieweczek. Podczas składania jaj samiec ustawia ciało prostopadle do ciała samicy. Jaja składane są wyłącznie podczas słonecznej pogody w tkanki wielu wodnych roślin. Rozwój larwalny trwa około 3 miesięcy. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce. Wygląd: długość 3,5 cm, rozpiętość skrzydeł niespełna 5 cm. Nazwa tej łątki pochodzi od znajdującego się na 2. pierścieniu odwłoka samca rysunku przypominającego nietoperza. Środowisko: stawy, starorzecza i inne niewielkie zbiorniki wodne, zwłaszcza porośnięte grzybieniami, grążelami i trzciną. Występowanie: niemal cała Europa, oprócz terenów położonych na północ od koła podbiegunowego i wysuniętych najdalej na południe. W górach dociera do 1000 m n.p.m. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: ta zgrabna ważka zamieszkuje te same zbiorniki wodne, co znacznie od niej liczniejsza łątka dzieweczka. Do ich krzyżowania się dochodzi jednak wyjątkowo, ponieważ przydatki odwłokowe samców są specyficzne dla gatunku. Samicy, podczas składania jaj do tkanek roślin wodnych, towarzyszy samiec. Niekiedy oboje partnerzy zanurzają się pod powierzchnię wody. Rozwój larwalny trwa rok. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce. Łątka nietoperzówka* (Coenagńon pulchellum) 32 Gadziogłówka zwyczajna (Gomphus vulgatissimus) Wygląd: długość do 5 cm, rozpiętość skrzydeł 7 cm. Prawidłowe rozpoznanie tej ważki w warunkach polowych wymaga niemałego doświadczenia, ponieważ w środkowej Europie żyje szereg innych, podobnych gatunków, jednak gadziogłówka zwyczajna była dawniej spośród nich jedną z najliczniejszych. Środowisko: zachowujące naturalny charakter strumienie, rzeki i rowy, także jeziora, zwłaszcza leśne. Często odlatuje daleko od zbiorników wodnych. Występowanie: Europa; w górach dociera do wysokości około 700 m n.p.m. Liczebność: z powodu zanieczyszczeń wód obecnie w dużym stopniu zagrożona, tylko jeszcze lokalnie miejscami liczna. Rozród: gadziogłówka zwyczajna lata od początku maja do końca lipca. Poszczególne osobniki tej ważki rzadko kiedy żyją dłużej niż 4 tygodnie. W locie i podczas odpoczynku na gałązce lub leżącym w wodzie kamieniu gadziogłówka sprawia wrażenie ociężałej i niezgrabnej, ale w razie zagrożenia potrafi błys- Trzepla zielona (Ophiogomphus cecilia) Wygląd: długość 5-5,5 cm, rozpiętość skrzydeł 7 cm. Żółto-zielona, mocno zbudowana ważka. Obie płci ubarwione jednakowo. Środowisko: czyste leśne strumienie i rzeki o piaszczystym dnie. Tę piękną ważkę można obserwować tym łatwiej, że nie jest tak płochliwa jak większość innych. Łączenie się par ma miejsce na nasłonecznionych, piaszczystych, leśnych drogach. Do wody trzepie wracają dopiero w celu składania jaj. Występowanie: gatunek wschodni, docierający na zachodzie kontynentu tylko do środkowoeuropejskich gór, nie spotykany w Wielkiej Brytanii. W górach sięga do 1000 m n.p.m. Liczebność: na wschodzie Europy dość pospolita, poza nią raczej rzadka. Zagrożona, podobnie jak wszystkie gatunki związane z wodami płynącymi. W Polsce pod ochroną. Rozwój: larwy żyją na piaszczystym, nie zarośniętym dnie strumieni, nigdy w mule. W rzekach tylko w miejscach o szybkim prądzie. Rozwój larwalny trwa 3-4 lata. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce. kawicznie uciec. W celu złożenia jaj samica siada tuż przy brzegu i wytłacza z uniesionego odwłoka dużą liczbę jaj, które jednak nadal się go trzymają. Następnie zaczyna latać na wysokości 20-30 cm ponad otwartą powierzchnią wody. Od czasu do czasu dotyka jej końcem odwłoka, wtedy pojedyncze jaja oddzielają się od całej ich masy i powoli osiadają na dnie. Larwy preferują dno muliste, w którym chętnie się zagrzebują. Latem dochodzi tu często do niedoboru tlenu, na który jednak larwy gadzio-główki są zdumiewająco odporne. Zanim zakończą rozwój, zimują 3 lub 4 razy. Pokarm: zarówno larwy, jak i dorosłe gadzio-główki wiodą drapieżny tryb życia, przy czym nierzadko zdarza się, że łowią również inne, mniejsze ważki, jak na przykład łątki. Uwagi: ze względu na to, że każda samica gadziogłówki zwyczajnej składa do 500 jaj, zbiornik wodny, w którym się rozwijają larwy, musi być bardzo zasobny w odpowiedni pokarm, aby większość z nich mogła zakończyć swój rozwój. Gadziogłówka zachodnia* (Gomphus pulchellus) Wygląd: długość 4,5-5 cm, rozpiętość skrzydeł 6-7 cm. Głowa i tułów zielono-czarne, odwłok żółto-czarny. Delikatna budowa ciała. Środowisko: duże, głębokie jeziora ze słabo rozwiniętą roślinnością. Odpoczywające gadziogłówki zachodnie spotyka się na brzegu w nasłonecznionych miejscach. Występowanie: zachodnia i południowo-za-chodnia Europa; na wschodzie sięga poprzez Alzację do Nadrenii, północnej Westfalii i Dolnej Saksonii. Rozprzestrzenia się jednak stopniowo na wschód. Liczebność: w odpowiednich środowiskach nierzadka. Rozród: gadziogłówka zachodnia lata od maja do lipca. Samica składa jaja wprost do wody. Larwy żyją w mule pokrywającym dno jeziora. Rozwój larwalny trwa 4-5 lat. Pokarm: larwy gadziogłówki zachodniej żywią się małymi wodnymi zwierzętami, np. skorupiakami, wodopójkami, owadami, a dorosłe ważki polują na niewielkie owady latające. 34 Miedziopierś metaliczna (Somatochlora metalika) Miedziopierś żółtoplama* (Somatochlora flavomaculata) Wygląd: długość 5-6 cm, rozpiętość skrzydeł 7 cm. Szczególnie charakterystyczne jest zielone ubarwienie ciała z metalicznym połyskiem oraz żywo zielone oczy. Środowisko: wolno płynące i stojące wody w obficie zalesionych rejonach, w tym również na torfowiskach. Występowanie: przede wszystkim północna Europa (aż za koło podbiegunowe). W środkowej Europie głównie w średnich położeniach górskich i w północnych strefach tego regionu; ponadto znaczna część zachodniej Azji. W górach do 1400 m n.p.m. Liczebność: w środkowej Europie dość liczna. Rozwój: lata od końca maja do połowy września. Samica składa jaja na przybrzeżnych płyciznach za pomocą wyjątkowo długiego, jak na ważki, skierowanego ku dołowi pokładełka. Larwy wylęgają się po 4-6 tygodniach, a przed zakończeniem rozwoju dwukrotnie zimują. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce. Szklarnik górski (Cordulegaster boltonii) Wygląd: długość 8 cm, rozpiętość skrzydeł 10 cm. Na środkowych pierścieniach odwłoka po 2 żółte, poprzeczne przepaski. Środowisko: wąskie, szybko płynące, czyste górskie potoki. Dorosłe szklarniki rzadko i tylko na niewielkie odległości oddalają się od swych macierzystych wód. Występowanie: znaczna część Europy, ale wyspowo. W górach do niemal 1500 m n.p.m. Liczebność: ze względu na wyspowe występowanie tylko lokalnie liczny. Rozród: lata od czerwca do końca sierpnia. Samica fruwa nad płyciznami falistym lotem wznosząc się i opadając, z odwłokiem zagiętym niemal prostopadle ku dołowi i za pomocą długiego pokładełka składa jaja wprost do wody. Rozwój larwalny trwa kilka lat. Pokarm: larwy żywią się głównie wodnymi bezkręgowcami, rzadziej młodocianymi stadiami kręgowców (np. wylęgiem ryb), natomiast dorosłe szklarniki polują na drobne owady latające. Wygląd: długość 5 cm, rozpiętość skrzydeł do 7 cm. Jej nazwa gatunkowa pochodzi od leżących po bokach odwłoka cytrynowożółtych plam, które później ciemnieją i stają się brązowe. Żółte plamy na spodzie ciała i na głowie występują natomiast również u innych gatunków należących do tego rodzaju. Środowisko: bagniste łąki, skraje wilgotnych lasów, zarośnięte rowy. Nigdy nie spotykana nad otwartymi wodami. Lata nad trzcinowiskami i polanami. Występowanie: w środkowej Europie przede wszystkim na nizinach, na północy po rejony polarne, na zachodzie po Francję. Liczebność: dawniej była liczniejsza, obecnie tylko lokalnie. Ważce tej szczególnie zagraża odwadnianie zasiedlanych przez nią terenów. Rozwój: lata od czerwca do września. Zagrzebane w mule jaja mogą przetrwać bez żadnej szkody kilka tygodni suszy. Rozwój zarodkowy trwa 1-5 tygodni, larwalny do 3 lat. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce. 3 Szklarnik źródliskowy* (Cordulegaster bidentatus) Wygląd: długość 8 cm, rozpiętość skrzydeł 10 cm. Bardzo podobny do szklarnika górskiego, ale środkowe pierścienie odwłoka tylko z 1 żółtą przepaską, tył głowy (potylica) całkowicie czarny. Środowisko: czyste, dobrze natlenione strumienie, a zwłaszcza ich strefy żródliskowe. Występowanie: w środkowej i zachodniej Europie rozmieszczony wyspowo. Spotykany również w Polsce. Na południu Europy rozprzestrzeniony od Hiszpanii po Rumunię. Liczebność: ze względu na swe wymagania środowiskowe liczniejszy tylko lokalnie. Rozród: lata od końca maja do końca lipca. Biologia rozrodu podobna jak u szklarnika górskiego. Rozwój larwalny trwa 3-5 lat. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce. Uwagi: szklarnik źródliskowy żyje w zasadzie w tych samych środowiskach co szklarnik górski, wydaje się być jednak ściślej związany ze żródliskowymi strefami potoków. 36 Husarz władca (Anax imperator) Wygląd: długość 7-8 cm, rozpiętość skrzydeł 10-11 cm! Odwłok samca błękitny z czarnym rysunkiem, natomiast samicy zielononiebieski z rozległym brązowym rysunkiem. Skrzydła z lekkim odcieniem brązowym lub żółtym. Ta jedna z najbardziej okazałych i niewątpliwie najpiękniejszych środkowoeuropejskich ważek zawdzięcza swą nazwę właśnie swym imponującym rozmiarom i efektownemu wyglądowi. Środowisko: zarastające stawy, starorzecza, rozlewiska i jeziora; unika wód płynących. Znakomicie lata, dzięki czemu spotykana jest również daleko od swych macierzystych zbiorników wodnych. Od czasu do czasu pojawia się na wybrzeżu morskim. Występowanie: centrum rozprzestrzenienia husarza władcy jest południowa i środkowa Europa. Północna granica zasięgu występowania przebiega przez południową Anglię, południową Skandynawię i Polskę. Na wschodzie sięga po Turkiestan, na południu po Przylądek Dobrej Nadziei w Afryce. Husarze żyjące na Żagnica okazała (Aeshna cyanea) Wygląd: długość 7-8 cm, rozpiętość skrzydeł 10-11 cm. Ciało ciemne, pokryte jasnozielonymi lub żółtymi oraz jasnoniebieskimi plamami (odwłok samicy wyłącznie z zielonymi plamami). Pomimo tak jaskrawego ubarwienia żagnica siedząca nieruchomo na roślinie jest bardzo trudna do dostrzeżenia. Dzięki dużym rozmiarom i silnej budowie ciała znakomicie lata, można ją więc spotkać daleko od jej macierzystych zbiorników wodnych. Nawet w miastach w ciepłe letnie dni żagnice przemykają zręcznie pomiędzy jadącymi samochodami. Środowisko: prawie wszystkie typy zbiorników wodnych. Występowanie: niemal cała Europa, na północy aż po rejony polarne (północna Szwecja), ponadto północna Afryka i Azja Mniejsza. W górach dociera do 1400 m n.p.m. Liczebność: prowadzi samotny tryb życia i zaciekle broni swego terytorium osobniczego przed innymi przedstawicielami własnego gatunku, w związku z czym spotyka się ją zwykle pojedynczo lub po kilka osobników jednocześ- 38 południe od Sahary należą do podgatunku A. i. mauricianus, uważanego przez część odona-tologów za odrębny gatunek. Husarz władca zamieszkuje głównie niziny, w górach dociera zwykle tylko do wysokości kilkuset metrów n.p.m., powyżej 1000 m n.p.m. spotykany jest bardzo rzadko. Liczebność: prowadzi samotny tryb życia, nigdy zatem nie występuje gromadnie, ponieważ jednak jest dość pospolity, więc też nie brak go w odpowiednich środowiskach. Chętnie zasiedla również, podobnie jak wiele innych gatunków ważek, tak modne obecnie na zachodzie Europy stawiki ogrodowe o naturalnym charakterze. Rozwój: lata od połowy czerwca do połowy sierpnia. Samica składa jaja pojedynczo, zwykle w obumarłe szczątki roślinne pływające po powierzchni wody. Rozwój zarodkowy trwa 3 tygodnie, larwalny 1-2 lata. Pokarm: larwy polują na owady wodne, wodo-pójki, wylęg ryb, kijanki itp., a dorosłe husarze na drobne owady latające. nie, W środkowej Europie, obok żagnicy mniejszej, jest najliczniejszą przedstawicielką rodziny żagnicowatych (Aeshnidae). Rozród: lata od połowy czerwca do połowy października. Te duże ważki nie są tak wrażliwe na spadki temperatury jak mniejsze i bardziej delikatnie zbudowane ważki równoskrzy-dłe, latają więc jesienią i w późnych godzinach wieczornych. Nie są płochliwe i zdarza się niekiedy, że wlatują przez otwarte okno do mieszkania. Należy je wówczas ostrożnie złapać i wypuścić z powrotem na swobodę. Pojawiają się też szybko nad świeżo założonymi stawikami ogrodowymi i jeśli tylko są one właściwie urządzone, wkrótce składają do nich jaja, Rozwój larwalny żagnicy okazałej trwa 2 lata. Pokarm: zarówno larwy, jak i dorosłe żagnice są drapieżne. Pierwsze z nich polują na niewielkie zwierzęta wodne, głównie bezkręgowce, natomiast drugie łowią w locie komary, ślepaki, motyle i inne owady. Żagnica wielka {Aeshna grandis) Żagnica sitowa (Aeshna juncea) Wygląd: długość 7-8 cm, rozpiętość skrzydeł 10 cm. Łatwa do rozpoznania po brązowych skrzydłach i czerwonobrązowym ciele z żółtymi, a u samca dodatkowo z jasnoniebieskimi plamami po bokach. Środowisko: wody stojące, bagna, trzcinowiska. Zwykle szybuje, prawie nie uderzając skrzydłami, unosi się i opada; rzadko fruwa tak szybko i niespokojnie jak większość ważek. Występowanie: na północ sięga poza koło podbiegunowe, na wschodzie po Syberię. We Francji rzadsza. W Alpach dociera do 1400 m n.p.m. Rozród: lata od końca czerwca do końca września. Samiec strzeże swego terytorium osobniczego; każdy intruz jest z niego natychmiast wypędzany. Samica, która po kopulacji rozłącza się z samcem, składa jaja w butwiejące resztki roślinne: pniaki, gałęzie, trzciny, turzyce itp. Jaja zimują, podobnie jak na wpół wyrośnięte larwy (cykl rozwojowy trwa więc 2 lata). Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. Żagnica mniejsza (Aeshna mirta) Wygląd: długość 5 cm, rozpiętość skrzydeł 8 cm. Uderzający dymorfizm płciowy: u samca na bardzo ciemnym odwłoku znajdują się duże, jasnoniebieskie i malutkie żółte plamy, samica natomiast ma brązowe ciało z żółtozielonymi plamami. Rzadko spotykane są samice ubarwione tak samo jak samce. Środowisko: stawy i jeziora, niekiedy również torfowiska. Świetnie lata, więc spotykana jest także daleko od zbiorników wodnych. Występowanie: przede wszystkim południowa Europa, na północy po Anglię i Danię, na wschód po Japonię. Liczebność: w środkowej Europie dość liczna. Rozród: lata od końca lipca lub początku sierpnia aż do listopada, a więc wyjątkowo długo. Rozmnażanie przebiega podobnie jak u innych zagnie. Jaja oraz młode larwy zimują, cykl rozwojowy trwa 2 lata. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. 40 Wygląd: długość 7-8 cm, rozpiętość skrzydeł 10 cm. Z wyglądu i rozmiarów podobna do żagnicy okazałej, ale wszystkie plamy na jej odwłoku są niebieskie. Środowisko: na południu w zasadzie tylko w górach, na północy Europy również na nizinach. Torfowiska wysokie i niskie, także inne wody stojące porośnięte turzycami i sitami. Występowanie: środkowa, północna i wschodnia Europa, Azja, Ameryka Północna; na północy przekracza koło podbiegunowe. W Alpach do wysokości 2000 m n.p.m., może się tam także rozmnażać. Liczebność: w górach i na północy lokalnie najliczniejsza ważka. Rozród: lata od czerwca do października. Samica składa jaja w leżące w wodzie obumarłe gałęzie i do tkanek różnych roślin, np. torfowców. Larwy wylęgają się wiosną następnego roku. Cały cykl rozwojowy trwa 3-4 lata. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. Żagnica torfowiskowa* [Aeshna subaictica) Wygląd: długość 7-8 cm, rozpiętość skrzydeł 10 cm. Trudna do odróżnienia od żagnicy sitowej, jej obecność w Europie stwierdzono dopiero w 1927 r. Niebieskie plamy na jej ciele są jednak bledsze, a pasy na bokach tułowia jasnoniebieskie (u żagnicy sitowej żółte). Środowisko: ściśle związana z torfowiskami wysokimi. Występowanie: gatunek północny. Pospolity w północnej Europie i Ameryce Północnej, zwłaszcza na północ od koła podbiegunowego. W środkowej Europie spotykana głównie w górach, w północnych Niemczech także na nizinach; stwierdzona również w Polsce. Liczebność: w środkowej Europie nieliczna. Gatunek zagrożony ze względu na zanikanie torfowisk wysokich. Rozród: lata od połowy lipca do połowy września. Samica, jak się wydaje, składa jaja wyłącznie w torfowce. Cykl rozwojowy trwa 3-4 lata. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. Ważka płaskobrzucha (Libellula depressa) Wygląd: długość 4 cm, rozpiętość skrzydeł 8 cm. Odwłok samca szaroniebieski, bardzo szeroki (6-8 mm), samicy nieco węższy, zwykle brązowy lub żółtobrązowy. Obie pary skrzydeł z ciemnymi plamami u nasady. Środowisko: wszelkiego typu wody stojące, najczęściej jednak niewielkie zbiorniki wodne. Ważka płaskobrzucha przed osiągnięciem dojrzałości płciowej odbywa dalekie loty i jako jedna z pierwszych ważek pojawia się nad nowo powstałymi zbiornikami, m.in. stawikami ogrodowymi. Pozostaje nad nimi jednak tylko wówczas, gdy mają czystą wodę, nie przeszkadzają jej np. wybetonowane brzegi. Jeśli nad powierzchnię wody wystaje gałąź rosnącego opodal drzewa, stanie się z pewnością ulubionym miejscem odpoczynku tej ważki - będzie z niej startować do łowów i oczekiwać na partnera. Występowanie: cała Europa, Bliski Wschód. W górach dociera do 1000 m n.p.m., ale wysokich gór unika. Liczebność: pospolita i zwykle liczna. Wygląd: długość 4-5 cm, rozpiętość skrzydeł 8 cm. Nazwę zawdzięcza ciemnym plamom na skrzydłach, przy czym na przednich skrzydłach znajdują się po 2 (nie ma plam u ich nasady, jak u ważki płaskobrzuchej), a na tylnych po 3 plamy (licząc łącznie ze znamieniem skrzydłowym). Ciało żółtobrązowe, koniec odwłoka czarny. Środowisko: wody stojące z obfitą roślinnością zanurzoną, zwłaszcza zarastające jeziora i torfowiska wysokie. Występowanie: cała półkula północna. W Europie przekracza koło podbiegunowe, w górach dociera powyżej 1000 m n.p.m. Wciąż jeszcze obserwowane są masowe przeloty (wędrówki) tej ważki. Liczebność: jedna z najpospolitszych i najliczniejszych środkowoeuropejskich ważek. Rozród: ważka czarnoplama lata od początku maja do połowy sierpnia. Nie wykazuje zachowań terytorialnych, tak jak wiele innych ważek. Lata na wysokości 40-50 m szybkim, sprężystym lotem w poszukiwaniu komarów ł Rozród; lata od maja do początku sierpnia, i Jest jedną z pierwszych, pojawiających się ¦ wiosną ważek. Dojrzewa płciowo już kilka dni po przeobrażeniu się w dorosłą ważkę. Łączenie par odbywa się zawsze w locie; trwa od , kilku sekund do maksymalnie 1 minuty. Później partnerzy rozłączają się. Podczas składa- ¦ nia jaj samiec unosi się nad samicą i odpędza i potencjalnych rywali. Samica jednak zwykle I wkrótce przystępuje do kopulacji z innym samcem. W okresie składania jaj samica ró- i wnież krąży po okolicy przenosząc się z miejsca na miejsce, dzięki czemu zwiększa się szansa, że trafi do wszystkich, odpowiednich do rozwoju larw zbiorników wodnych, a zarazem zmniejsza się prawdopodobieństwo wystąpienia ostrej konkurencji pokarmowej wśród larw stłoczonych tylko w jednym niewielkim zbiorniku. W razie wyschnięcia wody larwy zagrzebują się w muł i zapadają w rodzaj letargu, w którym mogą przetrwać ponad 6 tygodni. Cykl rozwojowy trwa 2 lata. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce. i innych ofiar. Odpoczywa siedząc na gałęziach nadbrzeżych krzewów i drzew lub źdźbłach trzcin, grzejąc się w promieniach słonecznych i obserwując najbliższą okolicę. Pochmurne, zimne dni spędza podobnie jak inne ważki w ukryciu. Nie jest aktywna również podczas chłodnych godzin porannych. Pierwsze osobniki pojawiają się około godziny 10, a „śpiochy" rozpoczynają dzień dopiero o 12. Łączenie się par ma miejsce w locie i trwa zaledwie około 30 sekund. Wkrótce po kopulacji samica przystępuje do składania jaj. Frunąc falistym lotem dotyka co pewien czas powierzchni wody końcem odwłoka i składa jednocześnie po kilka jaj, które chronione galaretowatą osłonką opadają na dno zbiornika. Samicy strzeże wówczas samiec. W następnych dniach osłonki jaj porastają glonami, dzięki czemu stają się doskonale zamaskowane. Glony te nie wpływają niekorzystnie na rozwój zarodków. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce. Wazka czarnoplama (Libellula guarimaculata] 42 Lecicha południowa* (Orthetrum brunneum) Wygląd: długość 4,5 cm, rozpiętość skrzydeł 7 cm, ciało brązowe, u samca tułów i odwłok pokryte zwartym błękitnym nalotem. Środowisko: wody stojące i płynące, takie jak strumienie, rowy i kanały, nigdy jednak na torfowiskach. Preferuje miejsca, w których tereny otwarte, np. łąki, dochodzą do brzegu wód. Chętnie w takich miejscach siada na powierzchni ziemi. Występowanie: gatunek ciepłolubny, którego centrum zasięgu leży w regionie śródziemnomorskim. Liczebność: w południowej części środkowej Europy lokalnie dość liczna; stwierdzona również w Polsce. Rozród: lata w czerwcu i lipcu. Kopulacja odbywa się na podłożu, zwykle podczas najcieplejszych godzin południowych. Wkrótce po kopulacji samica przystępuje do składania jaj wprost do wody, zanurzając odwłok pod jej powierzchnię. Strzeże jej wówczas samiec. Preferowane są bardzo płytkie miejsca. Rozwój larwalny trwa 2-3 lata. Lecicha mała* (Orthetrum coerulescens) Wygląd: długość 4-4,5 cm, rozpiętość skrzydeł 6-7 cm. Samiec z jasnoniebieskim, samica z brązowym odwłokiem. Mniejsza od większości pozostałych lecich. Środowisko: małe, powoli płynące, obfitujące w związki wapnia cieki wodne. Zwykle odpoczywa na ziemi lub roślinach. Spłoszona ucieka szybkim zygzakowatym lotem tuż nad powierzchnią ziemi lub wody. Występowanie: niemal cała Europa po południową Anglię i południową Skandynawię. W górach do wysokości 700 m n.p.m. Liczebność: nigdzie nie jest liczna; w zachodniej Europie uważana za gatunek zagrożony. Rozród: lata od czerwca do sierpnia. Kopuluje siedząc na podłożu. Zapłodniona samica fruwa wzdłuż brzegu szybkim, falistym lotem, składając jaja wprost do wody. Samica strzeżona jest przy tym przez samca, który unosi się nad nią i odgania rywali. Cykl rozwojowy trwa 2 lata. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce. eum) Lecicha wielka (Orthetrum cdncellatum) zydeł Wygląd: długość 5 cm, rozpiętość skrzydeł do Iwłok 9 cm. Odwłok masywny, środek u starszych samców pokryty jest błękitnawym woskowym e jak nalotem. Młode lecichy są ubarwione żółtawo, k na a na ich odwłoku ciągną się dwa słabo za- :h te- znaczone, podłużne pasy. zegu Środowisko: duże jeziora, starorzecza i stawy. a na Występowanie: niemal cała Europa, Azja, północna Afryka. irego Liczebność: pospolita i zwykle liczna. mno- Rozród: lata od końca maja do września. Samce chętnie odpoczywają na piaszczystej ziemi, ;owej rzadziej na roślinach, jednak w razie naj- rów- mniejszego nawet zaniepokojenia odlatują nad powierzchnię wody. Latają nisko, zwykle a od- na wysokości zaledwie kilku centymetrów nad ciep- powierzchnią wody lub ziemi. Samiec chwyta 0 ko- samicę w locie, ale partnerzy kopulują a jaj siedząc na jakimś podłożu. Samica, strzeżona d jej przez samca, składa jaja na płyciżnie, ponad nieć. roślinami wodnymi. Larwy wylęgają się po Roz- 3 tygodniach, a ich rozwój trwa zwykle 3 lata. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce. Szablak czarny (Sympetrum danae) :ydeł Wygląd: długość 3 cm, rozpiętość skrzydeł mica 5 cm. Odwłok dorosłego samca czarny, sami-ny. dki, rozmieszczony wyspowo, uluje Rozród: lata od lipca do początku listopada, i fru- Podczas składania jaj partnerzy pozostają portem, łączeni, podobnie jak to jest u wszystkich szatrze- blaków. Larwy przebywają zawsze w pobliżu jnosi powierzchni wody, gdzie są narażone na jowy szczególnie duże wahania temperatury. Cykl rozwojowy szablaka czarnego trwa rok. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. 44 Szablak zwyczajny {Sympetrum vulgatum) Szablak krwisty (Sympetrum sanguineum) Wygląd: długość 4 cm, rozpiętość skrzydeł 6 cm. Samiec z ciemnoczerwonym odwłokiem. Samica zwykle brązowa, tylko niekiedy ciemnoczerwona. Pewną cechą systematyczną jest pokładełko, ustawione prostopadle do odwłoka. Środowisko: wszystkie typy wód stojących: rozlewiska, stawy, starorzecza, jeziora, rowy, ale także powoli płynące wśród łąk strumienie. Często poluje daleko od wody. W celu kopulacji i składania jaj powraca jednak nad wodę. Występowanie: głównie środkowa i północna Europa (na południu kontynentu rzadki), Azja. W górach do 1200 m n.p.m. Liczebność: w środkowej Europie pospolity i liczny. Rozród: lata od lipca do października. Kopulacja rozpoczyna się w locie, ale kończy na podłożu. Samica składa („rozsiewa") jaja do wody lecąc nad nią na wysokości 10—80 cm. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. Szablak żółtawy (Sympetrum flaveolum) Wygląd: długość 3,5 cm, rozpiętość skrzydeł 5-6 cm. Odwłok samca czerwonobrązowy, samicy żółtobrązowy. Łatwy do rozpoznania po żółtych plamach na skrzydłach. Wielkość tych plam może być różna, niemniej na tylnych skrzydłach są zawsze większe niż na przednich. Środowisko: słabiej związany z wodą niż inne gatunki szablaków. Często spotykany nad bagnami, zarośniętymi stawami lub w pobliżu strumieni, także daleko od wody. Otwarte zbiorniki odwiedza tylko w celu złożenia jaj. Występowanie: niemal cała Europa i północna część Azji po Kamczatkę. Liczebność: bardzo zmienna, w niektórych latach liczny. Rozród: lata od końca lipca do końca września. Jaja nie mają ochronnej, galaretowatej otoczki. Z wcześniej złożonych jaj larwy wylęgają się jeszcze w tym samym roku, później złożone jaja zimują. Cykl rozwojowy szablaka żółtawego trwa rok. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. 46 Wygląd: długość 4 cm, rozpiętość skrzydeł 5-6 cm. Wierzch odwłoka samca krwistoczerwony, samicy brązowy, rzadziej również czerwony; osobniki po przeobrażeniu zawsze jasne. Środowisko: małe i bardzo małe zbiorniki wodne wszelkich typów. Występowanie: niemal cała Europa, północna Afryka, Azja po Amur. Liczebność: w środkowej Europie pospolity i liczny. Rozród: lata od lipca do połowy października. Samica składa jaja na płyciznach lub do wilgotnej gleby w pobliżu brzegu. Samiec po kopulacji pozostaje połączony z samicą, później jednak partnerzy rozłączają się i samica składa jaja samotnie. Z odpowiednio wcześnie złożonych jaj larwy wylęgają się jeszcze w tym samym roku, później złożone jaja zimują. Cykl rozwojowy szablaka krwistego trwa rok. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce, zwłaszcza owady. Szablak plamoskrzydły* (Sympetrum pedemontanum) Wygląd: długość 3 cm, rozpiętość skrzydeł 5 cm. Odwłok samca czerwony, samicy brązowy. Najłatwiej rozpoznać go po szerokich ciemnych przepaskach na skrzydłach. Środowisko: lata nad bagnistymi łąkami, także nad murawami kserotermicznymi, o ile w ich pobliżu znajdują się zbiorniki wodne, do których udaje się wyłącznie w celu złożenia jaj. Występowanie: głównie środkowa Europa, wyspowo. Na południu kontynentu lokalnie w Hiszpanii, północnych Włoszech, Korsyce, Rumunii, na północy sięga po Bałtyk. Ponadto Azja po Japonię. Liczebność: w niektórych okolicach liczny. Rozród: lata od połowy czerwca do początku października, głównie podczas najgorętszych godzin dnia w pełni lata, a w razie utrzymywania się pięknej pogody także jesienią. Jaja chronione galaretowatą otoczką rozmieszczone są zwykle grupami. Zimują. Rozwój zarodkowy trwa około 2 miesięcy. Pokarm: głównie drobne bezkręgowce. Widelnica dwukropka (Perlą bipunctata) Wygląd: długość 2-3 cm. Trudno ją poprawnie oznaczyć, podobnie jak niemal wszystkie spośród około 120 środkowoeuropejskich gatunków widelnic. Charakterystyczna dla widelnic jest budowa gęsto użytkowanych skrzydeł - przednie skrzydła są zawsze dłuższe i węższe od tylnych. W pozycji spoczynkowej skrzydła złożone są płasko na grzbiecie. Odwłok zakończony dwoma, zwykle długimi i wieloczłonowymi, przysadkami odwłokowymi. W przeciwieństwie do ważek, widelnice mają długie, cienkie czułki. Wszystkie te cechy pozwalają nawet początkującym entomologom na odróżnianie widelnic od jętek, chruścików i sieciarek. Środowisko: larwy wszystkich widelnic żyją w wodach płynących. Dorosłe widelnice również przebywają w bezpośrednim sąsiedztwie wody, zwykle tuż nad jej powierzchnią. Często tworzą duże roje. Występowanie: widelnice, których znanych jest obecnie ponad 2000 gatunków, rozprzestrzenione są na całym świecie. Wiele z nich Skorek pospolity (Forficula auricularia) Wygląd: długość 1-1,5 cm. Przednie skrzydła skorków przekształcone są w krótkie, twarde pokrywy, pod którymi ukryte są w stanie spoczynku duże, błoniaste, potrójnie złożone skrzydła tylne. Skorki latają jednak rzadko, wolą biegać. Odwłok zakończony jest zmienionymi w mocne cęgi przysadkami odwłokowymi, które u samców są silniej, natomiast u samic słabiej wygięte. W środkowej Europie żyje zaledwie 7 spośród około 1300 występujących na świecie gatunków skorków. Środowisko: skorki zasiedlają różne środowiska, zamieszkują powierzchnię i wierzchnie warstwy gleby, w której także zimują. Dobrze czują się w mieszkaniach, szczególnie chętnie przebywają w doniczkach z kwiatami. Występowanie: skorek pospolity został mimowolnie rozprzestrzeniony przez człowieka na niemal całym świecie. Liczebność; w Europie pospolity i liczny. Rozród: samice skorków, co jest rzadkością wśród owadów, wykazują daleko posuniętą troskę o potomstwo. Na wiosnę i jesienią skła- 48 wymaga do rozwoju czystej, dobrze natlenionej wody. Widelnica dwukropka żyje w Europie, głównie w potokach, płynących na średnich wysokościach, oraz nad ich brzegami. Liczebność: liczna. Rozród: lata od maja do lipca. Kopulacja odbywa się na brzegu. Wkrótce po niej samica składa małe porcje zlepionych wydzieliną gruczołów klejowych jaj wprost do wody, zanurzając do niej na chwilę koniec odwłoka. Lepka wydzielina rozpuszcza się, a jaja pojedynczo opadają na dno. Spłaszczone grzbieto-brzusznie larwy żyją przyciśnięte silnie do powierzchni leżących na dnie kamieni, podobnie jak larwy części jętek (które jednak mają zwykle 3, a nie 2 przysadki odwłokowe). Pokarm: larwy wielu widelnic są drapieżne, niektóre jednak żywią się roślinami i glonami, są także larwy wszystkożerne. Dorosłe widelnice odżywiają się drobnymi glonami i porostami lub nic nie jedzą. Uwagi: cykl rozwojowy widelnic trwa zwykle rok, niektórych gatunków jednak 2-3 lata. dają w wygrzebanych przez siebie w ziemi norkach po 20-40 jaj, których następnie nieustannie strzegą przed wrogami i czyszczą, chroniąc je przed pleśnią. Po 5-6 tygodniach z jaj wylęgają się larwy, które pozostają w gnieździe do 2 linienia i dopiero po nim wychodzą na powierzchnię ziemi. Nawet wówczas jednak są chronione i pielęgnowane przez matkę! Kolejne linienia prawie nie zmieniają wyglądu młodych skorków - od początku są one bardzo podobne do swych rodziców. Jesienią są już dojrzałe płciowo i łączą się w pary jeszcze przed zimą. Samice, które złożyły jaja późną jesienią, pilnują ich aż do wiosny. Pokarm: skorki uważane są za owady wszystkożerne - żywią się zarówno martwymi, jak i żywymi owadami, a także delikatnymi częściami roślin, np. płatkami kwiatów i miąższem owoców, są jednak znacznie bardziej pożyteczne niż szkodliwe. Całkowicie fałszywy jest przesąd, że skorki przebijają błony bębenkowe śpiących ludzi. Modliszka zwyczajna (Mantis religiosa) Wygląd: długość 4-6 cm. Łatwa do rozpoznania po charakterystycznie szyjowato wydłużonym przedtułowiu i chwytnych przednich nogach, których poszczególne, uzbrojone w kolce człony składają się w specyficzny sposób jakby do modlitwy. Ubarwienie zielone lub brązowe. Doskonale zamaskowana w otoczeniu. Środowisko: ciepłe, suche murawy z krzakami. Występowanie: w środkowej Europie tylko na izolowanych stanowiskach wyspowych, w Polsce rzadka - pod ochroną gatunkową. Rozprzestrzeniona głównie w obszarze śródziemnomorskim. Liczebność: bardzo rzadka. Rozród: kopulacja obu nierównej wielkości partnerów odbywa się latem - samica jest wyraźnie większa od samca. W zawieszanym na gałązce pakieciku jajowym (kokonie) znajduje się ok. 100 jaj. Wylęgające się z jaj larwy przypominają wyglądem osobniki dorosłe. Szybko rozpraszają się w otoczeniu, by uniknąć wzajemnego pożarcia. Pokarm: drapieżnik polujący na owady. Patyczak galijski* (Clonopsis gałka) Wygląd: długość blisko 8 cm. Ciało bardzo wydłużone, smukłe, o wyjątkowo cienkich nogach. Ubarwiony brązowo. Sylwetką, barwą i sposobem zachowania imituje uschniętą gałązkę. Aby w pełni ocenić doskonałość tej imitacji, należy zadać sobie trud odszukania tego straszyka w warunkach naturalnych. Środowisko: patyczak galijski nie jest naszym rodzimym gatunkiem; jest natomiast bardzo chętnie hodowany. Latem może być trzymany na zewnątrz, jednak naszej zimy nie przetrwa. Występowanie: obszar śródziemnomorski. Rozród: rozmnaża się przeważnie partenoge-netycznie, tzn. jaja rozwijają się bez zapłodnienia; samce są wyjątkowo rzadkie. Uwagi: rząd straszyków obejmuje ok. 2000 gatunków, rozmieszczonych na całej kuli ziemskiej. Większość gatunków przypomina kształtami ciała liście, gałązki lub pewne kwiaty. Modliszka śródziemnomorska (Empusa pennata) Wygląd: długość prawie 7 cm. Bardzo podobna do modliszki zwyczajnej, ale wyraźnie od niej smuklejsza i dłuższa. Ubarwienie ciała zielone do brązowawego. Oczy owalne. Środowisko: suche, skąpo porośnięte powierzchnie z krzakami. Występowanie: cały obszar śródziemnomorski. Liczebność: w odpowiednich biotopach nie jest rzadka. Rozród: jaja, podobnie jak nasza rodzima modliszka zwyczajna, składa w ochronnych pakieci-kach jajowych, które mają ok. 1 cm długości i zawierają 25-40 jaj. Pakiety jajowe zimują. Na wiosnę lęgną się larwy, które już po pierwszym linieniu mają w pełni wykształcone przednie nogi chwytne. Dojrzałość płciową osiąga po 4-5 linieniach. Pokarm: larwy i dorosłe modliszki śródziemnomorskie są drapieżnikami łowiącymi niewielkie owady i inne bezkręgowce. Jako typowe zwierzęta polujące z zasadzki oczekują w bezruchu na ofiarę. Patyczak pałeczkowaty (Bacillus rossii) Wygląd: długość do 8 cm. Bardzo podobny do patyczaka (Carausius morosus), jednak zawsze jaskrawiej zielono ubarwiony. Patyczak ten jest „żywą gałązką". Doskonale maskuje się, więc nigdy nie spotkamy go na uschniętym krzewie lub czerwonawej gałęzi, gdzie byłby doskonale widoczny. Środowisko: suche, krzaczaste zbiorowiska. Występowanie: obszar śródziemnomorski. Liczebność: na niektórych stanowiskach częsty. Rozród: również i ten gatunek patyczaka rozmnaża się przede wszystkim partenogenetycz-nie, tzn. samica składa niezapłodnione przez samca jaja, w których rozwijają się zarodki. Jaja są owalne i mają małą przykrywkę, którą wylęgający się owad odrzuca. Małe patyczaki wyglądają jak miniatury dorosłych osobników. Uwagi: w ciepłych rejonach Anglii niektóre gatunki patyczaków zadomowiły się w warunkach naturalnych. 50 Karaczan wschodni [Blatta orientalis) Wygląd: długość 2-2,5 cm. Typowy przedstawiciel rzędu karaczanów; nogi pokryte kolcami, dobrze rozwinięte skrzydła, ich pierwsza para, czyli pokrywy, jest skórzasta. Skrzydła leżą płasko na ciele. Na końcu odwłoka 2 silne przysadki odwłokowe (cerci). Wyjątkowo sprawnie biega i kryje się w szparach. Środowisko: jako synantop częsty w domach, w warunkach naturalnych spotykany w lasach i zaroślach śródpolnych w warstwie próchnicy na lżejszych glebach. Występowanie: kosmopolityczny. Rozród: krótkoskrzydła samica składa 20-50 jaj w pakietach jajowych (ootekach). Po 6 lśnieniach larwalnych karaczan wschodni uzyskuje dojrzałość. Larwy wyglądają jak miniatury kró-tkoskrzydłych dojrzałych osobników. Pokarm: wszystkożerny. Chętnie żywi się artykułami spożywczymi, może powodować szkody. Uwagi: może przenosić zarazki niektórych chorób, obecność karaczanów oraz ich odchodów może być niebezpieczna! Prusak (Blatella germanica) Wygląd: długość nieco ponad 1 cm. Szybko biega dzięki bardzo długim, silnym, zaopatrzonym w mocne kolce nogom. Obie płci mają w pełni wykształcone skrzydła, latają jednak sporadycznie. W razie niebezpieczeństwa kryją się w szczelinach i szparach. Środowisko: w środkowej Europie żyje niemal wyłącznie w pomieszczeniach, gdzie przez cały rok jest ciepło i sucho. Występowanie: pierwotnie jego ojczyzną była południowa Azja. Obecnie prusak jest rozsiedlony kosmopolitycznie niemal na całej kuli ziemskiej. Liczebność: najczęściej spotykany karaczan środkowej Europy. Rozród: gody rozpoczynają się zrytualizo-wanymi zalotami, podczas których samiec zachęca samicę do rozrodu dotykiem długich czułków. Przeważnie upływa dłuższy czas, nim samica będzie gotowa do kopulacji. Po zapłodnieniu samica składa do 30 jaj w kokonie jajowym, który do momentu wylęgu larw nosi ze sobą. W ciągu życia samica składa 3-4 pakieciki jajowe. Zadomka polna (Ectobius lapponicus) Wygląd: długość 1 cm. Mały, bardzo zwinny karaczan o wyjątkowo długich czułkach, służących do orientacji w szparach i szczelinach, oraz do wyszukiwania pokarmu. Obie płci mają w pełni wykształcone skrzydła i są zdolne do aktywnego lotu. Środowisko: zamieszkuje glebę pod drzewami liściastymi, krzewami, paprociami, borówką czarną i innymi roślinami. Występowanie: w Europie od północnych Włoch po Laponię, na wschodzie do Syberii. Liczebność: częsta. Rozród: w przeciwieństwie do większości ka-raczanowatych jest aktywna w ciągu dnia. Samica tworzy kilkumilimetrowej wielkości kokon jajowy, w którym umieszcza nieco ponad 20 jaj. Zewnętrzna powłoka pakiecików jajowych różnych gatunków karaczanowatych ma odmienne urzeźbienie, po którym można je dobrze oznaczyć. Kokony zadomki polnej są poprzecznie żeberkowane. Przybyszka amerykańska (Periplaneta americana) Wygląd: długość 2-4 cm. Typowy karaczan o dużym, tarczowatym przedpleczu, silnych, uzbrojonych w kolce nogach, długich czułkach i dużych skrzydłach, za pomocą których może sprawnie latać. Pokrywy u samicy nieco krótsze niż u samca. Fruwa niechętnie i w razie niebezpieczeństwa raczej szybko biega. Środowisko: w środkowej Europie wyłącznie w ciepłych, suchych budynkach, głównie cieplarniach. Występowanie: rozsiedlona na całym świecie. Jej pierwotną ojczyzną była przypuszczalnie południowa Azja, a nie - jak sugeruje nazwa - Ameryka. Liczebność: w miastach częsta, zwłaszcza w budynkach użyteczności publicznej, gdzie mimo intensywnego zwalczania utrzymuje się i skutecznie rozmnaża. Rozród: samica zagrzebuje kokony jajowe w luźnej glebie i maskuje bądź ukrywa w jakiejś szparze. Przybyszki ratują się ucieczką, gdy tylko padnie na nie snop światła. 52 Termiciak żółtonogi (Reticulitermes flavipes) Wygląd: długość zaledwie 1 cm. Przypomina mrówkę, ale nie jest z nią spokrewniony. Środowisko: jego pierwotną ojczyzną jest Ameryka; zawleczony do Francji, Niemiec i Austrii. Żyje tutaj wyłącznie w drewnie ludzkich budowli. Dotąd nie stwierdzono go w warunkach naturalnych. Występowanie: w niektórych miejscach w Europie (patrz wyżej), gdzie żyją jedynie 2 spośród ok. 2000 znanych na całym świecie gatunków termitów. Na południu naszego kontynentu zasiedlają obumarłe drzewa i budują gniazda także w drewnie budowlanym, czyniąc niekiedy szkody. Mający złą sławę termiciak mroczny* (Reticulitermes lucifugus) stanowi w Wenecji poważne zagrożenie dla historycznych zabytków. Liczebność: w Europie bardzo rzadki. Rozród: podstawowa różnica w strukturze społecznej termitów w stosunku do innych owadów społecznych polega na tym, że we wszystkich kastach stosunek płci jest niemal taki sam. Na czele kolonii stoją król i królowa. Mrowiszczak mrówkomirek (Myrmecophile acenowm) Wygląd: długość 2-3 mm. Ze względu na małe rozmiary ciała i skryty tryb życia, trudno spotkać tego przedstawiciela prostoskrzydłych długoczułkowych. Obie płci są bezskrzydłe. Charakterystyczna dla prostoskrzydłych długoczułkowych jest mocna budowa nóg trzeciej pary; nogi 1. i 2. pary są znacznie słabsze. Mrowiszczaki doskonale orientują się w ciemności za pomocą długich czułków, na których znajdują się wrażliwe narządy zmysłów. Środowisko: występuje wyłącznie w towarzystwie mrówek. Dokładne wzajemne relacje między mrowiszczakiem a mrówkami zostały słabo poznane, tak że nie wiadomo dotychczas, czy jest to symbioza czy też pasożytnictwo. Występowanie: środk. i pd. Europa. Liczebność: nieznana. Rozród: samica rozmnaża się partenogenety-cznie. Rozmnażanie się bez zapłodnienia obserwowano u szeregu podobnych gatunków, które tak jak mrowiszczak mrówkomirek przywędrowały do Europy z Azji. 54 Przed lotem godowym są one uskrzydlone, jednak wkrótce po rójce tracą skrzydła, wspólnie wykopują jamkę w luźnej glebie i urządzają tam sobie gniazdo - zaczątek nowej kolonii. Król i królowa mogą dożyć późnego wieku. W pierwszym okresie odwłok samicy silnie nabrzmiewa, przemienia się ona w „maszynkę do składania jaj". Szybko wzrasta liczebność kolonii, którą tworzą 3 kasty: osobniki o wykształconych narządach płciowych, żołnierze i robotnicy. Ci ostatni są najliczniejszą grupą kolonii i zaopatrują w pokarm osobniki płciowe oraz żołnierzy, których zadaniem jest obrona kolonii przed nieprzyjaciółmi. U t. żół-tonogiego robotnikami są już larwy, zanim w razie potrzeby nie przeobrażą się w osobniki płciowe bądź żołnierzy. U niektórych wyżej rozwiniętych termitów tropikalnych taka przemiana nie jest możliwa. Już w momencie urodzin ich przeznaczenie jest ściśle określone. Pokarm: wyłącznie drewno. Niestrawną dla innych zwierząt celulozę rozkładają zasiedlające jelito symbiotyczne wiciowce. Nakwietnik trębacz [Oecanthus pellucens) Wygląd: długość 1-1,5 cm. Niewielki, blado ubarwiony, żółtawy „świerszcz" z długimi pokrywami i skrzydłami oraz bardzo długimi nogami. W ciepłe wieczory samce niezmordowanie terkoczą za pomocą pocieranych o siebie pokryw (których znaczną powierzchnię zajmuje aparat dźwiękowy, czyli narząd strydulacyj-ny). Wydawany dźwięk jest delikatny i stały, zmienia się jedynie natężenie głosu. Już przy najmniejszym zaniepokojeniu samiec cichnie i trudno go wtedy odnaleźć. Środowisko: w miejscach ruderalnych z krzewami i wysokimi bylinami; często spotyka się go siedzącego na kwitnących bylinach. Występowanie: ciepłe rejony środk. i pd. Europy. Cały obszar rozsiedlenia tego gatunku sięga po Azję Środkową i północną Afrykę. Liczebność: w środkowej Europie rzadki, częstszy w południowej Europie. Rozród: jaja są składane w łodygi różnych bylin. Pokarm: części kwiatów. Świerszcz polny (Grillus campestris) Wygląd: długość 2-2,5 cm. Smoliście czarny o krępej budowie ciała i krępych nogach. Skrzydła w pełni wykształcone; za ich pomocą samiec wydaje ćwierkające dźwięki. Środowisko: ciepłe, słoneczne, suche stoki, zręby i miejsca o charakterze ruderalnym. Na terenach przekształconych przez człowieka świerszcz polny zanika. Występowanie: szeroko rozsiedlony w środk. i pd. Europie; jego zasięg obejmuje również północną Afrykę i Azję Mniejszą. Liczebność: jego liczebność jest bardzo uzależniona od warunków pogodowych. Rozród: od maja do czerwca słyszy się w ciepłe dni i noce niezmordowane ćwierkotanie samców, które wydawanymi dźwiękami wabią samice. Obie płci żyją oddzielnie w wygrzebanych przez siebie długich norkach, które mogą sięgać na głębokość 30-40 cm. Samica składa wielokrotnie jaja wewnątrz swojej norki. Po wylęgu larwy pozostają przez pewien czas razem, ale przed zimowaniem rozpraszają się i kopią sobie oddzielne norki. Piechotek podgajowy (Nsmobius sylmtris) Wygląd: długość 1 cm. Średniej wielkości, prawie czarny, z krótkimi pokrywami. Samce za ich pomocą głośno ćwierkotają, natomiast nie mogą latać. Środowisko: ściółka w lasach liściastych. Występowanie: szeroko w Europie. Liczebność: chociaż jest to gatunek niemal nie znany, to nie jest wcale taki rzadki. Łatwo bowiem przeoczyć jego cichy ćwierkot. Rozród: w celu zwabienia samicy samiec wydaje 2 tony dźwięków głośny-wabiący i cichy-zalecający się. Jeśli zachęcona nimi samica stanie się gotowa do rozrodu i zbliży się, samiec dotyka ją czułkami i po krótkim czasie dochodzi do kopulacji. Po niej samiec wciska się jeszcze raz pod samicę. Ze złożonych jaj maleńkie larwy lęgną się jeszcze tego samego roku. Zimują w ściółce liściastej. Zimują również duże larwy i dojrzałe świerszcze, lecz przypuszczalnie nie przeżywają, gdyż na wiosnę spotyka się jedynie małe larwy piechotka podgajowego. Świerszczyk domowy (Acheta domesticus) Wygląd: długość 1,5-2 cm. Mniejszy i jaśniej ubarwiony od świerszcza polnego. Środowisko: z uwagi na preferowaną optymalną temperaturę 31-32=C najkorzystniejsze warunki znajduje w cieplarniach, na śmietniskach, w laboratoriach lub innych tego typu ogrzewanych miejscach. W środowisku naturalnym może utrzymać się jedynie latem. Występowanie: w całej Europie, w północnej Afryce w warunkach naturalnych; zawleczony do Ameryki Północnej. Liczebność: w odpowiednich miejscach liczny. Rozród: w ciepłe wieczory samce ćwierkają godzinami, by przywabić samice. Jaja są ukrywane w szparach i szczelinach budynków. Pokarm: wszystkożerny. Żywi się okruchami chleba, mąką, starymi owocami, zjada również resztki mięsa i zdechłe owady. Uwagi: świerszczyk domowy jest hodowany w ogrodach zoologicznych i przez wielu hodowców jako pokarm dla owadożernych zwierząt. Turkuć podjadek (Gryllotalpa gryllotalpa) Wygląd: długość 5 cm. Ubarwiony brązowawo, pokryty delikatnymi włoskami. Przednia para nóg przekształcona w silne odnóża grzebne. Bardzo duże przedplecze. Skórzaste pokrywy krótkie, natomiast błoniaste skrzydła są w pełni rozwinięte, turkucie mogą zupełnie dobrze latać, czynią to jednak rzadko. Środowisko: luźne gleby, w których może kopać swoje chodniki. Preferuje miejsca o charakterze ruderalnym na piaszczystych glebach, także ogrody, gdzie jego obecność z uwagi na podgryzanie korzeni nie jest pożądana. Występowanie: szeroko w Europie. Liczebność: częsty. Rozród: „pieśń godową" turkucia podjadka można niekiedy usłyszeć latem jako delikatny, regularny ćwierkot. Samica składa jaja (w liczbie blisko 1000) w chodniku. Zarówno gniazdo, jak i larwy, są przez długi czas pod jej opieką. Pokarm: szkodliwość turkucia podjadka jest znacznie przesadzona, gdyż korzenie stanowią tylko część jego pokarmu; żywi się głównie niewielkimi zwierzętami glebowymi. 56 Pasikonik zielony (Tettigonia viridissima) Wygląd: dtugość 2-3,5 cm. Wyróżnia się zarówno dzięki swoim rozmiarom, jak i opalizują-co zielonym barwom. Przednie skrzydła długie, wąskie i skórzaste, tylne długie, szerokie, szkliście przezroczyste i zazielenione. Długie czułki sięgają do końca odwłoka. Duże, czerwone oczy. Znakomicie fruwa. Środowisko: brzegi lasów, łąki, ogrody i widne zespoły roślinne o charakterze parkowym. Występowanie: cała Europa, północna Afryka i Azja Mniejsza. Liczebność: dawniej był znacznie liczniejszy. Nowoczesna gospodarka w znacznym stopniu eliminuje tego pasikonika, z wielu obszarów zniknął zupełnie. Rozród: w godzinach wieczornych samce wspinają się z powierzchni gruntu na krzewy i drzewa, na których „grają" całymi godzinami. Aktywność „śpiewaków" w dużym stopniu zależy od temperatury; w chłodniejsze dni pasikoniki nie są skore do ćwierkotania. Graniem chcą przywabić samice. Narząd słuchu mieści się u nich na goleniach przednich Śpieszek cieplarniany {Tachycines asynamorus) Wygląd: długość 1,5-2 cm. Uderzająco długie są czułki, za pomocą których wyśmienicie orientują się w otoczeniu i nic nie uchodzi ich uwagi. Czułki samicy osiągają 8, samca 7,5 cm długości. Nogi łatwo odpadają. Środowisko: śpieszek cieplarniany jest związany z siedzibami ludzkimi. Spotyka się go regularnie w szklarniach, szczególnie często w oranżeriach ogrodów botanicznych, w których znajduje idealną namiastkę warunków tropikalnych. Występowanie: w Europie jedynie w osiedlach ludzkich. Jego pierwotną ojczyzną są przypuszczalnie Chiny, obecnie jednak nie można stwierdzić tego z całą pewnością, gdyż rozmieszczony jest kosmopolitycznie. Liczebność: miejscami liczny. Rozród: tak jak u pasikonika zielonego. Pokarm: zwierzęcy, głównie owady, a ponadto młode pędy roślin; niekiedy może być szkodnikiem. nóg w pobliżu stawu kolanowego. Jest on tak czuły, że pasikoniki mogą słyszeć dźwięki o 2 oktawy wyższe niż człowiek, a najwrażliw-szy jest w zakresie ultradźwięków. Dzięki owym narządom słuchu pasikoniki są w stanie dokładnie umiejscowić źródło dźwięków. Również samce mają takie narządy słuchu - za ich pomocą słyszą swoich rywali, z którymi podejmują „śpiewaczy" pojedynek. Kopulacja trwa blisko 45 minut; w jej czasie samiec przekazuje samicy pakiecik spermy. Samica za pomocą podktadetka składa ok. 100 jaj w pulchną glebę, gdzie pozostają przez całą zimę. Malutkie larwy wylęgają się dopiero następnej wiosny. Pokarm: małe larwy żywią się najchętniej mszycami, starsze larwy i dojrzałe pasikoniki zjadają większe ofiary, takie jak muchówki, gąsienice i okazyjnie dojrzałe motyle. Jako wszystkożerca spożywa również pokarm roślinny. Uwagi: w faunie światowej znamy ponad 5000 gatunków prostoskrzydłych długoczułkowych, w Polsce stwierdzono 43 gatunki. Latczyn brodawnik (Decticus verrucivorus) Wygląd: długość 2,5-4,5 cm. Kształtem ciała bardzo przypomina pokrewnego pasikonika zielonego, jest jednak bardziej krępy. Za pomocą krótkich, ale w pełni wykształconych skrzydeł może dobrze latać, co czyni w razie grożącego mu niebezpieczeństwa. Ubarwienie bardzo zmienne - może być brązowe, zielone oraz pośrednie zielonobrązowe. Środowisko: wilgotne i suche łąki, lasy łęgowe, a także pola uprawne i wrzosowiska. Występowanie: Europa i Azja po Syberię. Liczebność: przeważnie liczny, jednak zagęszczenie jego populacji uległo znacznemu zmniejszeniu. Rozród: od czerwca do września. Jego „śpiew" można usłyszeć jedynie w najgorętszych godzinach dnia. Wydawane przez niego dźwięki brzmią ostrzej niż w przypadku pasikonika zielonego. Pokarm: owady i inne martwe zwierzęta, resztki roślinne. Uwagi: dawniej używano go do usuwania brodawek, czyli kurzajek, stąd jego nazwa. 58 Nadrzewek długoskrzydły [Meconema thalassinum) Wygląd: długość 1-1,5 cm. Wygląda jak mniejszy, blado ubarwiony brat pasikonika zielonego, zalicza się go jednak do odrębnej rodziny. Szczególnie rzucające się w oczy są wyjątkowo długie czułki i tylne nogi, wykorzystywane do wykonywania długich skoków. Tak jak wszystkie nadrzewkowate (Meconematidae) ma tylko krótkie przydatki odwłokowe [cerci). Są one u samca zakrzywione do wewnątrz i służą do przytrzymywania samicy w czasie kopulacji. Samica składa jaja za pomocą długiego pokładełka. Środowisko: występuje na drzewach liściastych w lasach, parkach, ogrodach i na cmentarzach; w ciepłe wieczory przylatuje niekiedy do źródeł światła. Występowanie: szeroko rozsiedlony w Europie (biom lasów liściastych). Liczebność: spotykany stosunkowo nielicznie. Rozród: jaja są składane w martwe gałązki. Pokarm: roślinny i zwierzęcy. Miecznik łąkowy {Conocephalus dorsalis) Wygląd: długość 1-1,5 cm. Charakteryzuje się wyciągniętą ku przodowi głową i wystającym czołem; czoło i ciemię tworzą ostry kąt, po czym można go najłatwiej rozpoznać. Pokładeł-ko samicy jest niemal proste, a jego długość zbliżona do długości ciała. Pokrywy i skrzydła mogą być silnie zredukowane; za pomocą pokryw samce głośno i wytrwale ćwierkają, skrzydła u form krótkoskrzydłych nie mogą służyć do latania. Kształtem ciała miecznik przypomina nadrzewka, jest jednak bardziej krępy. Środowisko: gatunek wilgociolubny, preferuje wigotne łąki, torfowiska i pobrzeza wolno płynących potoków, gdzie może przebywać również na roślinach wodnych. Występowanie: główny obszar rozsiedlenia obejmuje południową Anglię, południową Skandynawię i północne Niemcy; w całej Polsce. Liczebność: u nas pospolity, w południowej Europie nieliczny. Rozród: samica składa jaja za pomocą długiego pokładełka w pochewki liściowe. Pokarm: rośliny, a także owady. Siodlarka (Ephippigera ephippiger) Wygląd: długość 2-3 cm. Kształtem ciała przypomina śpieszka cieplarnianego, należy jednak do odrębnej rodziny siodlarkowatych (Ephippigeridae). Charakterystyczne dla niej jest silne uwypuklenie w tylnej części krępego przedplecza. Skrzydła całkowicie uwstecznione. Środowisko: ciepłe i suche stanowiska na stepach i murawach kserotermicznych. Występowanie: w środkowej Europie tylko w niektórych rejonach; częstsza w zachodniej i południowej Europie. Cały zasięg tego gatunku sięga przez południowe obszary Rosji i Ukrainy daleko na wschód. Liczebność: na południu Polski dość pospolita. Rozród: latem można usłyszeć ćwierkanie obu płci. Zaloty i rozmnażanie podobnie jak u pasikonika zielonego. Uwagi: siodlarka uważana jest za relikt okresu ciepłego, który nastąpił po epoce zlodowaceń. Za taki relikt uważana jest również bardzo rzadka siodlarka stepowa* (E. vittoni), którą spotyka się w południowoniemieckich winnicach. Wątlik charłaj (Leptophyes punctatissima) Wygląd: długość 1-1,5 cm. Krępe ciało. Przed-plecze duże, o siodełkowatym kształcie, z mniej lub bardziej widocznym żółtym podłużnym rysunkiem. Pokrywy bardzo krótkie, u samicy zasłonięte przez przedplecze. Pokła-dełko samicy krótkie, szerokie i sierpowato zakrzywione ku górze. Środowisko: na wysokich bylinach, krzewach i drzewach liściastych. Występowanie: środkowa, zachodnia i południowa Europa. Liczebność: na południu Polski dość pospolity. Rozród: w ciepłe dni letnie można usłyszeć jego nietypowy „śpiew". Dojrzałe wątliki spotyka się od sierpnia. Ćwierka jedynie samiec w odróżnieniu od przedstawicieli rodziny sza-rańczowatych, u których wzajemne nawoływanie się obu płci stanowi regułę. W „śpiewie" samca wyróżnia się tony wabiące i zalecające się. Larwy wylęgają się ze złożonych jaj następnej wiosny. Pokarm: wątlik jest drapieżnikiem łowiącym drobne owady. 60 Szarańcza wędrowna {Locusta migratoria) Wygląd: długość 3-6 cm. Bardzo masywnie zbudowany, dobrze latający przedstawiciel rodziny szarańczowatych. Spotyka się wiele odmian barwnych. Blisko spokrewnione rasy tej szarańczy zamieszkują całą Afrykę, gdzie tworzą budzące grozę migrujące stada. Środowisko: łąki, pola i inne otwarte biotopy. Występowanie: szeroko rozmieszczona w południowej i wschodniej Europie, brak w rejonach północnych. Liczebność: dawniej dochodziło do masowych pojawów tego gatunku. Obecnie znacznie rzadsza. Rozród: już w Biblii szarańcza stanowiła jedną z bożych plag. Jej stada były tak olbrzymie, że całkowicie ogałacała pola z roślin uprawnych. Chociaż w Europie umiarkowany klimat nigdy nie sprzyjał jej liczniejszemu rozwojowi, to jednak tu i ówdzie dochodziło do zupełnego zniszczenia przez nią zbiorów na polach. Ciągi wędrowne odbywają się nieregularnie-całymi latami szarańcza pozostaje na miejscu (tę fazę rozwojową określa się jako samotną Konik włóczęga (Chorthippus vagans) Wygląd: długość ponad 1,5 cm, a więc nieco większy i masywniej zbudowany od bardzo podobnego k. pospolitego. Przedplecze i pokrywy brązowe do czerwonawobrązowych, pozostałe części ciała również brązowe lub zie-lonobrązowe; silne nogi skoczne. Tak jak u wszystkich szarańczowatych narząd słuchu nie znajduje się na goleniach przedniej pary nóg, lecz na bokach brzusznej powierzchni pierwszego pierścienia odwłokowego. Środowisko: suche łąki, miedze, brzegi lasów i tym podobne ekstensywnie użytkowane biotopy w krajobrazie rolniczym. Występowanie: Europa. Liczebność: pospolity, chociaż jego liczebność ograniczają intensywne zabiegi pielęgnacyjne, przede wszystkim nadmierne stosowanie nawozów fosforowych i insektycydów. Rozród: latem samica składa jaja niewielkimi grupkami płytko pod powierzchnię gleby, a pa-kiecik złożonych jaj otacza ochronną wydzieliną. Pokarm: rozmaite trawy. 62 - sedentaria), a liczebność jej populacji utrzymuje się na stałym, niskim poziomie. W sprzyjających warunkach klimatycznych dochodzi do masowego pojawu, który wyzwala pęd do wędrówek (faza stadna, czyli gregaria). Aby zaspokoić nienasycony apetyt, szarańcza opanowuje pola uprawne, ogałaca krzewy z liści i niszczy roślinność na znacznych obszarach. Wprawdzie w Europie szarańcza wędrowna nie stanowi żadnego zagrożenia, to jeszcze dzisiaj w Afryce zdarzają się - pomimo intensywnego zwalczania chemicznego - masowe wędrówki, które rozpoczynają się w południowych obszarach Sahary, przeważnie w rejonach nie zamieszkanych. Uwagi: szarańcza wędrowna należy do rodziny szarańczowatych (Acrididae), której przedstawicieli można rozpoznać po krótkich, zwykle do przodu skierowanych czułkach. Jest to najbogatsza w gatunki rodzina naszych pros-toskrzydłych krótkoczułkowych. W Polsce 42 gatunki, których oznaczenie nie sprawia specjalnych problemów. Konik pospolity (Chorthippus biguttulus) Wygląd: długość 1,5-2 cm. Szarańczak o niepozornym, niewielkim, brązowym ciele i bardzo silnych tylnych nogach skocznych. Jest to jeden z 10 pospolitych gatunków koników, których dokładne oznaczenie wymaga pewnej wprawy. Koniki bardzo chętnie ćwierkają. Tak jak u wszystkich owadów „śpiew" ma podłoże mechaniczne - aparat dźwiękowy tworzą szereg brodaweczek na wewnętrznej krawędzi tylnych goleni, czyli tzw. smyczek, i zgrubiała żyłka na pokrywach. Regularne pocieranie smyczkiem o pokrywę powoduje powstawanie terkoczących dźwięków. Są to zwierzęta zmiennocieplne, więc wielogodzinne ćwier-kotanie usłyszeć można jedynie w ciepłe dni. Środowisko: ekstensywnie zagospodarowane łąki, pobocza dróg, miedze, brzegi lasów, zadrzewienia śródpolne. Występowanie: Europa, Syberia, pn. Afryka. Liczebność: szczególnie pospolity w środk. Europie, ale zanika na przenawożonych łąkach. Rozród: ćwierkają obie płci; samica umieszcza jaja w glebie za pomocą pokładełka. Siwoszek błękitny (Oedipoda caewlescens) Siwoszek czerwony* (Oedipoda germanica) Skrzydła błoniaste niebieskie Wygląd: długość 1,5-2,8 cm. Błoniaste skrzydła drugiej pary szerokie, opalizująco niebieskie, jest to jeden z najładniej ubarwionych rodzimych prostoskrzyd-łych krótkoczułkowych. Na skórzastych pokrywach dwie szerokie brązowe przepaski pełnią ważną rolę maskującą. Siedzący na ziemi siwoszek jest bardzo trudny do zauważenia. Środowisko: suche, ciepłe tereny pokryte skąpą roślinnością, opuszczone żwirownie czy wrzosowiska. Występowanie: środk. i pd. Europa (brak go w Anglii, a w Skandynawii tylko w południowej części); Azja Mniejsza i północna Afryka. Rozród: gody w ciepłe dni od lipca do września. Jaja są składane do gleby. Larwy, które można rozpoznać po rozmiarach i króciutkich zawiązkach skrzydeł, lęgną się na wiosnę. Skoczek zielony [Omocestus viridulus) Wygląd: długość 1,5-2,3 cm. Jest jednym z najliczniejszych szarańczaków występujących latem na naszych łąkach. Ubarwiony bardzo zmiennie - brązowo, zielonkawo lub żółtawo w zależności od zasiedlanego środowiska, gdyż barwą ciała jest dostosowany do otoczenia. Odbiegające ubarwieniem osobniki, które nie są dostatecznie zamaskowane, szybko padają ofiarą licznych wrogów naturalnych. Środowisko: przede wszystkim wilgotne łąki. Spotyka się go również w suchych biotopach, w których jest jednak wyraźnie mniej liczny. Liczebność: pospolity, ale niezbyt znany. Rozród: jak innych szarańczowatych Uwagi: poza skoczkiem zielonym w Polsce występują pospolicie jeszcze 2 pokrewne gatunki - s. zmienny (0. ventralis) i s. mały (0. haemor-rhoidalis). W odróżnieniu od s. zielonego oba te gatunki preferują suche środowiska otwarte, tak więc pomocną cechą przy oznaczaniu może być uwzględnienie charakteru środowiska. Pokarm: rozmaite dziko rosnące trawy. Skrzydła błoniaste czerwone Wygląd: długość 1,8-2,8 cm. Również siwoszek czerwony ma na pokrywach typowy deseń barwny pełniący rolę maskującą. Krótko przed lądowaniem na ziemi siwoszek wykonuje nagły zwrot, wskutek czego czerwone skrzydła przestają być widoczne. Środowisko: bardzo suche, ciepłe, skąpo porośnięte biotopy na piaszczystym podłożu, takie jak wrzosowiska czy stare wyrobiska żwiru. Występowanie: środkowa i południowa Europa. Północna granica zasięgu przebiega przez środkowe Niemcy i południową Polskę. Liczebność: znacznie rzadszy od siwoszka błękitnego. Rozród: przebieg rozmnażania taki jak u szarańczowatych. Pokarm: rozmaite dzikie gatunki traw. Trajkotka czerwona (Psophus stńdulus) Wygląd: długość 2,3-3,2 cm. W locie przypomina siwoszka czerwonego. Dokładna obserwacja pozwala jednak na uchwycenie istotnych różnic - czerwień na skrzydłach jest rozleglej-sza, a na pokrywach brak szerokich, ciemnych przepasek. Nieruchomo siedząca trajkotka doskonale się maskuje, bardzo trudno ją zauważyć w trawie. Środowisko: łąki, prześwietlenia, szczególnie w wyższych położeniach. Występowanie: w środkowej i południowej Europie; brak jej w Anglii, Danii i Skandynawii. Liczebność: dawniej znacznie pospolitsza, obecnie w niektórych rejonach zupełnie zanikła. Rozród: charakterystyczny jest trajkot wydawany przez samca w locie, który niesposob pomylić z innymi dźwiękami. Trajkoczący lot jest jednym z elementów zalotów, za pomocą których samiec próbuje przypodobać się samicy. Po kopulacji samica składa jaja porcjami do gleby. Larwy wylęgają się następnej wiosny. 64 65 Mirka alpejska {Miramella alpina) Skakun szydłówka (Tetrix subulata) Wygląd: długość 1,5-3 cm. Jeden z licznych prostoskrzydłych krótkoczułkich, reprezentujący rodzinę grechotkowatych (Catantopidae), który żyje w wysokich górach, gdzie niemal ciągle wieją silne wiatry. Gatunek ten wykształcił osobliwą cechę - musiał zrezygnować z latania (fruwające grechotki łatwo porywałby wiatr), a obie pary skrzydeł jako zbyteczne uległy uwstecznieniu. Samce ćwierkają za pomocą zredukowanych pokryw. Jednak nie wszystkie populacje tego gatunku mają skrzydła uwstecznione - zamieszkujące miejsca niżej położone, a więc mniej wystawione na działanie wiatru, posiadają normalnie wykształcone obie pary skrzydeł. Środowisko: łąki i hale górskie i wysokogórskie. Występowanie: góry Europy, w Polsce na halach w Sudetach i Karpatach. Liczebność: nierzadka, ale o rozmieszczeniu wyspowym. Rozród: tak jak u innych prostoskrzydłych kró-tkoczułkowych. Pokarm: rozmaite dzikie gatunki traw. Napierśnica ciemna (Arcyptera fusca) Wygląd: długość 2,3-4 cm. Napierśnica jest bardzo ładnie ubarwioną przedstawicielką rodziny szarańczowatych - dolna powierzchnia tylnych ud jest jasnoczerwona, staw kolanowy czarny, a tylne golenie czerwone z żółtym pasem u podstawy. Dzięki tym cechom łatwo ją oznaczyć. Środowisko: wrzosowiska, suche łąki, łąki górskie (do wysokości 1000 m n.p.m. - element subalpejski). Występowanie: wyspowo w Europie, w Polsce nie występuje, omyłkowo podany ze Śląska Górnego. Liczebność: dawniej pospolitsza. Rozród: ćwierkanie pobrzmiewa jak „cyk" i wydobywa się dzięki pocieraniu goleniami tylnych nóg o żyłki na pokrywach. Pokarm: rozmaite dziko rosnące trawy. 66 Wygląd: długość 1 cm. Niewielki, nie rzucający się w oczy przedstawiciel rodziny skakunowa-tych. Przedplecze w tylnej części wyciągnięte w długi wyrostek. Wprawdzie pokrywy są silnie zredukowane, za to druga para skrzydeł błoniastych jest normalnie rozwinięta, więc skakuny potrafią doskonale fruwać. Poza skrzypieniem potrafią również ćwierkać. By odszukać partnera posługują się wzrokiem. Środowisko: ma niewielkie wymagania w stosunku do wilgotności środowiska. Występowanie: w całej Europie, na wschodzie po Syberię, na południu po północną Afrykę. W górach sięga do wysokości 1000 m n.p.m. Liczebność: pospolity, regularnie spotykany. Rozród: samiec stara się o względy samicy często podlatując. Na wiosnę pojawiają się pierwsze larwy, które rozwija się w ciągu następnych tygodni, uzyskują dojrzałość płciową, po czym kopulują. Jeszcze tego samego roku larwy wylęgające się ze złożonych jaj przechodzą niemal cały rozwój; w sprzyjających latach zimują również dojrzałe owady. Pałkowiak plamisty [Myrmeleotettix maculatus) Wygląd: długość 1,2-1,6 cm. Trudny do oznaczenia szarańczak. Obie pary skrzydeł w pełni rozwinięte. Spód ud czerwony. Nogi skoczne pokryte kolcami. Środowisko: suche, piaszczyste biotopy porośnięte skąpą roślinnością. Pałkowiaka plamistego spotyka się regularnie na wrzosowiskach, w starych żwirowniach, parowach oraz na słonecznych brzegach lasów. Występowanie: szeroko rozmieszczony w całej Europie. Na północy sięga w Laponii poza koło polarne, na wschodzie po Syberię, na południowym wschodzie po Bałkany i Azję Mniejszą. Liczebność: w Polsce pospolity. Rozród: obie płci ćwierkają. Składanie jaj, wyląg i rozwój larwalny przebiega podobnie jak u innych szarańczowatych. Pokarm: wyłącznie roślinożerny; żywi się rozmaitymi dzikimi gatunkami traw. Ochojnik świerkowy zielony (Sacchiphantes viridis) Wygląd, środowisko, liczebność, pokarm: długość 2 mm. Należy do rodziny ochojnikowa-tych (Adelgidae) z podrzędu mszyc (Aphido-dea), które z kolei zaliczane są do rzędu pluskwiaków równoskrzydłych (Homoptera). W samej tylko Europie Środkowej żyje około 850 gatunków mszyc. Wszystkie mają jedynie do kilku milimetrów długości oraz owalny kształt ciała. Wspólną ich cechą jest kłująco-ssący aparat gębowy, za pomocą którego wysysają liście i młode, delikatne pędy. Charakteryzują się ogromną rozrodczością, część z nich jest groźnymi szkodnikami. Mszyce są do siebie bardzo podobne i przez to nadzwyczaj trudne do rozróżnienia. Pierwszą ważną cechą rozpoznawczą jest roślina żywicielska. I tak na przykład ochojnik świerkowy zielony żyje tylko Mszyca różano-szczeciowa (Macrosiphon rosae) Wygląd: długość do 4 mm. Jak na to wskazuje nazwa, ten przedstawiciel rodziny mszycowa-tych (Aphididae) żyje przede wszystkim na różach. Poza tym występuje także na szczeci i świerzbnicy. Dorosłe mszyce różano-szcze-ciowe mogą być uskrzydlone i bezskrzydłe. Skrzydła ich są przezroczyste jak szkło. Za ich pomocą mogą pokonywać znaczne odległości, przy czym nie zawsze muszą aktywnie latać, lecz głównie unoszone są przez wiatr. Środowisko: zarośla i skraje lasów, ogrody. Występowanie: Europa. Liczebność: ku utrapieniu hodowców róż i miłośników ogrodów mszyce te są bardzo liczne. Stawiają one opór nawet intensywnemu zwalczaniu chemicznemu. Rozród: złożone na jesieni jaja przezimowują. Wylęg następuje na wiosnę. Larwy potrzebują około 10 dni na rozwój, linieją czterokrotnie. Rozwijające się z nich samice są bezskrzydłe i rodzą żywe młode. W pełni lata pojawiają się uskrzydlone migrujące samice. Z początkiem jesieni rozwijają się po części beskrzyd-łe samice, po części mające skrzydła samce. Zapłodnione samice składają jaja w szczelinach kory i w pobliżu pąków, gdzie przezimowują. W ten sposób zamyka się cykl rozrodczy tej mszycy. 68 na świerkach, mszyca różano-szczeciowa głównie na różach itd. Dalszymi pomocniczymi cechami są powstające wskutek żerowania mszyc wyrosła (galasy), sposób ułożenia składanych przez nie jaj (rzędy albo skupiska) lub ich zagęszczenie. Niektóre mszyce siedzą na gałązkach w rzędzie jedna za drugą, inne zajmują całą roślinę. Takie zachowanie się jest specyficzne dla gatunku. Wyrosła ochoj-nika świerkowego zielonego mają postać małych szyszek z wieloma komorami, w których znajdują się jaja, a później larwy pozostające tutaj aż do ostatniego linienia. Te „szyszki" można oglądać jeszcze po latach. Występowanie: cała Europa. Mszyca bzowa (Aphis sambuci) Wygląd: długość kilka milimetrów. Barwa nie-bieskozielona albo głęboko czarna, nogi zawsze czarne. Na grzbiecie znajdują się małe rurkowate twory, tzw. syfony, przez które wydzielana jest ciecz służąca jako substancja obronna. Powoduje ona zlepianie się narządów gębowych napastnika. Nie działa jednak ona na głównych wrogów mszyc, którymi są biedronki i larwy niektórych sieciarek. Środowisko: lasy łęgowe, parki i ogrody. Gatunek ten żyje prawie wyłącznie na dzikim bzie, oprócz tego także na babce i roślinach z rodziny goździkowatych. Występowanie: Europa. Liczebność: zwykle liczna. Rozród: z jaj, które były złożone w ukrytych szparach gałązek dzikiego bzu i przezimowały, wylęgają się na wiosnę bezskrzydłe samice, które już po krótkim czasie składają nieza-płodnione przez samce jaja. Odgrywa to w rozmnażaniu się mszyc nadzwyczaj dużą rolę, bowiem pojedyncza samica w ciągu niewielu tygodni może dać życie ponad tysiącowi osobników potomnych. Częściowo są one uskrzydlone, a częściowo bezskrzydłe. Osobniki uskrzydlone opuszczają rośliny i poszukują nowego środowiska życia. Dopiero na jesieni pojawiają się samce, aby przed zimą zapłodnić ostatnie pokolenie samic. Kermes czerwony* {Kermes vermillo) Wygląd: samice kulistego kształtu o średnicy 6-7 mm, barwy jednolicie cynobrowej; biały, mączysty nalot na powierzchni ciała nie maskuje podstawowego koloru. Gatunek obupłcio-wy. Uskrzydlone samce żyją tylko jeden dzień. Ponieważ nie posiadają otworu gębowego, nie mogą przyjmować pokarmu. Środowisko: pierwotnie gatunek ten licznie występował w lasach dębowych obszaru śródziemnomorskiego. Obecnie spotyka się go jeszcze tylko w niedostępnych lasach. Występowanie: obszar śródziemnomorski. Liczebność: różna, miejscami liczny. Uwagi: należący do rodziny kermesowatych (Kermesidae) z podrzędu czerwców (Coc-codea), kermes czerwony znany jest już od czasów antycznych, kiedy to z okrywającej go zesklerotyzowanej kutikuli uzyskiwano czerwony barwnik, wykorzystywany jako „purpurę kardynalską". Jej żywo czerwony kolor był wysoko ceniony. Później mieszano ten barwnik z octem i stosowano go jako środek leczniczy na rany i choroby oczu. Mączlik szklarniowy (Trialeurodes vaporariorum) Wygląd: długość 1 mm. Gatunek ten należy do podrzędu mączlików (Aleurododea). Najbardziej charakterystyczną cechą tych pluskwiaków równoskrzydłych jest puparium. W takim zbudowanym z wosku w kształcie wieńca tworze dorastające larwy przeobrażają się w osobniki dorosłe. Przypominają one motyle, jednakże skrzydła ich są zawsze dachowato złożone oraz pokryte, tak jak i ciało, białą warstwą wosku. Środowisko: szklarnie, w rejonie śródziemnomorskim także w środowisku naturalnym, na spodniej stronie liści różnych roślin. Występowanie: kosmopolita. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: w przeciwieństwie do większości mszyc, mączliki rozmnażają się przeważnie płciowo. Do wnętrza spodniej strony liścia składanych jest obok siebie po kilka jaj. Świeżo wylęgnięte larwy mają nogi. Każdego roku jest po kilka pokoleń. Przezimowują larwy przebywające w puparium. 70 Skorupik jabłoniowy (Lepidosaphes ulmi) Wygląd: długość 2-3,5 mm. Ciało samicy wydłużone, brązowe i lekko wygięte. Samice są ślepe, bezskrzydłe i pozbawione nóg; samce posiadają tylko jedną parę słabo rozwiniętych skrzydeł, natomiast druga jest przekształcona w ruchliwe kolbkowate twory, tzw. rozpinacze. Na fotografii przedstawiony jest reprezentant blisko spokrewnionych z tarcznikowatymi (Diaspididae), do których należy skorupik, czerwców właściwych (Coccidae). środowisko: Na licznych gatunkach drzew. Występowanie: kosmopolita. Liczebność: pomimo zwalczania liczny. Rozród: nieruchome samice rozmnażają się bezpłciowo. Mogą być zapładniane przez sporadycznie pojawiające się samce. Uwagi: szkodliwość tarcznikowatych polega z jednej strony na wysysaniu soków z roślin żywiciel-skich, a z drugiej na rozwoju saprofitycznych grzybów sadzaków na zawierających cukry wydalinach tych zwierząt. Oprócz tego tarcznikowa-te są także przenosicielami chorób roślinnych. Miodówka jabłoniowa (Psy/la mali) Wygląd: długość 3,5 mm. Należy do koliszków (Psyllodea), będących jednym z podrzędów pluskwiaków równoskrzydłych. Obie płci są uskrzydlone. Potrafią dość dobrze skakać. Ciało wiosną i latem jest jasnozielone, na jesieni ma barwę brązową. Czułki na końcach błyszcząco czerwone. Środowisko: prawie wyłącznie jabłonie; przede wszystkim na młodych pędach i kwiatach, później na spodniej stronie liści. Występowanie: kosmopolityczne. Liczebność: liczna. Miodówka powoduje znaczne szkody, dlatego jest intensywnie zwalczana przy pomocy środków chemicznych. Rozród: posługując się zmysłem powonienia zapłodniona samica odnajduje właściwą roślinę żywicielską, na której składa jaja. Wyszukuje przy tym szczeliny i szpary w bardzo młodych pędach. W nich przezimowują jaja, które wytrzymują bez szkody bardzo niskie temperatury (do -40: C). Na wiosnę wylęgają się małe larwy, które wędrują ku wierzchołkom pędów, pąkom i kwiatom. Zółwinek żółwik (Eurygaster testudinaria) Zółwinek zbożowy {Eurygaster maura) Wygląd: długość 1,1 cm. Typowy przedstawiciel rodziny tarczkownicowatych (Scutelleri-dae), należącej do rzędu pluskwiaków różno-skrzydłych (Heteroptera), odznacza się szczególnie dużą tarczką, która przykrywa całą tylną część ciała. Barwa ciała czerwonawobrą-zowa. Owady te posiadają dobrze rozwinięte czułki oraz gruczoły zapachowe, które produkują cuchnącą i żrącą płynną wydzielinę służącą jako obrona przed wrogami. Środowisko: wilgotne biotopy z turzycami. Występowanie: cała Europa. Liczebność: liczny. Rozród: w ciągu roku jedno pokolenie. Dotychczas nie zostało jeszcze wyjaśnione, czy podczas wyszukiwania partnera rolę odgrywa jedynie zmysł powonienia, czy także i słuch. Samice składają jaja na górnej powierzchni liścia. Wkrótce wylęgają się małe larwy, które dorastają po pięciokrotnym linieniu. Pokarm: za pomocą kłujki wysysa soki z różnych gatunków roślin. Warzywnica kapustna (Eurydema oleraceum) Wygląd: długość 8 mm. Kontrastowo ubarwiona: na ciemnym, metalicznie błyszczącym tle z zielono lub niebiesko mieniącym się odblaskiem znajdują się żółte, czerwone albo pomarańczowe, czasami także białe plamki. Środowisko: ekstensywnie użytkowane łąki z ubogą roślinnością. Występowanie: cała Europa. Liczebność: pospolita, liczna. Rozród: dorosłe owady opuszczają na wiosnę swoje zimowe kryjówki i przenoszą się na rośliny żywicielskie, głównie kapustę, które wysysają. Po kopulacji samice składają jaja w małych kupkach na wierzchniej stronie liści. W czerwcu wylęgają się larwy i przechodzą zwykle na rośliny z rodziny krzyżowych. Po pięciokrotnym linieniu warzywnicę są dojrzałe płciowo. Pokarm: wysysa soki z roślin z rodziny krzyżowych, szczególnie z kapusty, ale również z różnych gatunków baldaszkowatych. Niekiedy odżywia się pokarmem zwierzęcym. Wygląd: długość blisko 1 cm. Zwykle brązowy, jednak dość często o barwie od jasnoszarej do czarnej. Od strony grzbietowej pluskwiaki te chroni mocna tarcza głowowa, tarcza przedplecza oraz tarczka osłaniająca całą tylną część ciała; jest to typowa cecha tarczkownicowatych, do których zalicza się również żółwinka zbożowego. Środowisko: preferuje ubogie murawy. Młode larwy wędrują na sąsiadujące i pobliskie pola, gdzie wysysają soki z różnych gatunków zbóż, ale również i z chwastów. Występowanie: cała Europa i Azja, także i Ameryka Północna. Liczebność: pospolity. W niektórych latach zdarzają się jego masowe pojawy. Wtedy, aby zapobiec poważnym szkodom, zwalcza się go za pomocą środków chemicznych. Rozród: samice składają jaja w małych pakietach na górnej stronie liści. Po kilku tygodniach wylęgają się z nich larwy, które podczas swego rozwoju pięciokrotnie linieją. Zimują dorosłe żółwinki ukryte w ściółce. Tarczówka rudonoga (Pentatoma rufipes) Wygląd: długość 1,5 cm. Ciemnobrązowa, może być też barwy złotobrązowej. Typowy przedstawiciel rodziny tarczówkowatych Pentatomidae, z czerwonawymi nogami. Środowisko: obrzeża lasów, parki i sady, na krzewach i drzewach liściastych. Występowanie: cała Europa, Azja Mniejsza i Syberia. Liczebność: pospolita i liczna. W niektóre lata może wyrządzać znaczne szkody, jeśli przy dużej liczebności wysysa owoce. Rozród: w przeciwieństwie do innych tarczówkowatych przezimowują larwy, a nie dorosłe tarczówki. Larwy są ubarwione żółto i mają ciemne plamy. Wczesnym latem zostaje zakończony rozwój larwalny i tarczówki osiągają dojrzałość płciową. Po kopulacji samice składają jaja na górnej stronie liści. Pokarm: pluskwiaki te mogą wprawdzie przez wysysanie soków wyrządzać szkody na drzewach owocowych, ale często prowadzą również drapieżny tryb życia - polują na małe muchy, wysysają też i martwe owady. 72 Odorek zieleniak {Palomena prasina) Wygląd: długość 1-1,4 cm. Duży, błyszcząco zielony pluskwiak. Oznaczenie do gatunku jest bardzo trudne. Na świecie znanych jest ponad 6000 gatunków tarczówkowatych, z czego około 50 żyje w Europie, przede wszystkim południowej. Intensywność ubarwienia zależy od podłoża i rodzaju pożywienia. Pluskwiaki te są ogólnie ciemniejsze jesienią i zimą niż wiosną Matem. Środowisko: łąki, skraje dróg i lasów, także sady i ogrody. Żyje na krzewach, drzewach i roślinach z rodziny baldaszkowatych. Występowanie: środkowa i południowa Europa. Liczebność: w południowej części Europy Środkowej nierzadki. Rozród: podobnie jak i u innych tarczówkowatych. Pokarm: soki roślinne i płyny zwierzęce. Uwagi: odorek w razie niebezpieczeństwa wydziela żrącą, o odrażającym zapachu ciecz, która wywołuje u niektórych ludzi reakcje alergiczne. Zbrojec dwuzębny (Piciomerus bidens) Wygląd: długość 1-1,5 cm. Na osobliwie ukształtowanej tarczce znajdują się dwie czerwone plamki. Czułki są bardzo długie. Przy ich pomocy zwierzęta te mogą „wymacać" zdobycz. Środowisko: lasy liściaste i mieszane, ogrody. Występowanie: Europa, północna Azja. Liczebność: pospolity. Rozród: zapłodnione samice składają jaja na wierzchniej stronie liści, gdzie przezimowują. Dopiero na wiosnę wylęgają się z nich małe larwy. Po pięciokrotnym linieniu zbrojce stają się dojrzałe płciowo. W lipcu lub sierpniu można je spotkać w lasach, gdzie tępią między innymi mszyce. Pokarm: zarówno larwy jak i dorosłe zbrojce są drapieżnikami. Odżywiają się wysysając larwy owadów. Uwagi: tak jak u prawie wszystkich pluskwiaków różnoskrzydłych charakterystyczne jest i dla tego gatunku tarczówkowatych występowanie w ciągu roku tylko jednego pokolenia. Strojnica baldaszkówka (Graphosoma lineatum) Wygląd: długość 1 cm. Chyba najładniejszy przedstawiciel rodzimych tarczówkowatych, w podłużne czarne i czerwone paski. Trująca! Środowisko: dobrze nasłonecznione i ciepłe stanowiska, łąki, południowe zbocza wzniesień, skarpy. Chętnie przebywa na baldaszkowatych, na przykład na trybule. Występowanie: południowa część Europy Środkowej, przede wszystkim jednak w południowej Europie. Liczebność: w Europie Środkowej niezbyt liczna, w południowej miejscami masowa. Rozród: do kopulacji dochodzi po wyraźnym rytuale godowym. Następnie partnerzy się rozdzielają, a samice składają jaja w małych pakietach na wierzchu liści. Po wylęgnięciu, larwy są przez pewien czas strzeżone przez matkę. Młode strojnice baldaszkówki posiadają już ubarwienie ostrzegawcze, przez co przypominają wyglądem rodziców . Po pięciokrotnym linieniu osiągają dojrzałość płciową. Pokarm: soki roślinne; okazyjnie polują. Knieżyca szara (Elasmucha grisea) Wygląd: długość blisko 1 cm. Podobnie jak tarczówkowate także i puklicowate (Acantho-somatidae) mają na grzbiecie za przedple-czem dużą tarczkę, która u knieżycy szarej jest, tak jak pozostała część ciała i nogi, brązowa z ciemną punktacją. Kontrastem w stosunku do nich są błyszcząco zielone skrzydła. Środowisko: żyje na brzozach i olszach. Występowanie: większa część Europy. Liczebność: pospolita, miejscami liczna. Rozród: podczas łączenia się w pary, co ma miejsce na początku lata, partnerzy płciowi wydają swoiste gatunkowo dźwięki, które sprzyjają osiągnięciu gotowości do kopulacji i synchronizacji związanych z nią czynności. Po kopulacji samica składa na górnej stronie liścia 30-40 jaj w kupce, którą przykrywa własnym ciałem i chroni aż do czasu wylęgnięcia się larw. Jeszcze przez przynajmniej 2-3 tygodnie po wylęgu otacza ona swe potomstwo opieką, a larwy nawet po drugim linieniu powracają jeszcze do swojej matki. Pokarem: soki z brzóz i olsz. 74 Wtyk straszyk (Coreus marginatus) Wygląd: długość 1-1,4 cm. Przypomina tarczó-wkowate, jednak tarczka jest mniejsza, a brzeg silnie rozszerzonego odwłoka tworzy charakterystyczną szeroką obwódkę. Gatunek ten jest najliczniejszy spośród naszych rodzimych wtykowatych (Coreidae). Środowisko: brzegi lasów, polany, wilgotne rowy lub podmokłe miejsca, gdzie rośnie szczaw i starzec. Występowanie: Europa, Azja Mniejsza. Liczebność: pospolity, bywa liczny. Rozród: pluskwiaki te osiągają dojrzałość płciową od maja do czerwca. Rozwój larw trwa do zimy, ale nie osiągają wtedy jeszcze zdolności do rozrodu. Pokarm: wysysa wyłącznie soki roślinne. Przebywa przede wszystkim na różnych szczawiach, a więc na szczawiu zwyczajnym, szczawiu lancetowatym, szczawiu wodnym i innych. Uwagi: głównym obszarem występowania wtykowatych są tropiki, gdzie mogą one wyrządzać szkody w uprawach roślin użytkowych. Zażartka podtrawna [Nabis rugosus) Wygląd: długość 7 mm. Średniej wielkości, o smukłej budowie i z długimi nogami przedstawiciel rodziny zażartkowatych (Nabidae), posiada czteroczłonową kłujkę. U blisko spokrewnionych zajadkowatych kłujka jest zawsze trójczłonowa. Wśród zazartek podtra-wnych, podobnie jak i u większości pozostałych gatunków z rodzaju zażartka, zwykle spotyka się formy ze zredukowanymi skrzydłami. Środowisko: ekstensywnie użytkowane łąki, środowiska ruderalne, skraje dróg, skarpy, zbocza wzniesień itp. Występowanie: cała Europa oraz strefa umiarkowana Azji. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: od maja do czerwca samica składa jaja na trawach. Larwy, które przypominają swoim wyglądem mrówki, rozwijają się do jesieni. Dorosłe owady przezimowują na ziemi chronione przez rośliny. Pokarm: wszystkie zażartki są drapieżnikami. Zbliżają się do zdobyczy powoli, a następnie chwytają ją jednym szybkim ruchem. Glinik lulkarz (Corizus hyoscyami) Wygląd: długość 1 cm. Tarcza głowowa, przedplecze, pokrywy skrzydłowe oraz część tarczki, są błyszcząco pomarańczowoczer-wone. Na przedpleczu i pokrywach znajdują się silnie kontrastujące, duże czarne plamy. Najbardziej charakterystyczną cechą blisko spokrewnionej z wtykowatymi rodziny wysyso-watych (Rhopalidae), do której należy glinik, jest położenie gruczołów zapachowych. Ich ujścia ukryte są pomiędzy środkowymi i tylnymi biodrami, w przeciwieństwie do wtykowatych, u których są one wyraźnie widoczne z zewnątrz i mają uchowaty kształt. Środowisko: głównie ubogie murawy lub ekstensywnie użytkowane łąki, przydroża, skarpy itp. Najczęściej spotyka się go na roślinach z rodziny baldaszkowatych, również na leszczynie, dziewannie lub dębie. Występowanie: prawie cała Europa. Liczebność: pospolity, bywa liczny. Rozród: samice składają jaja na przełomie czerwca i lipca. Larwy przezimowują. Zażartka drzewna (Himacerus apterus) Wygląd: długość 1 cm. Nieco większa od blisko spokrewnionej z nią zażartki podtrawnej, a poza tym jest od niej znacznie bardziej krępa. Skrzydła zawsze silnie skrócone. Ponieważ larwy są bardzo podobne do dorosłych zwierząt, a skrzydła są u tego gatunku rzadko w pełni wykształcone, ważną cechą rozpoznawczą jest linia między tarczką i skrzydłami, która u dorosłych zazartek jest bardzo wyraźna. Dotyczy to wszystkich pluskwiaków różnoskrzydłych. Wyraźnie widoczna, sierpowato wygięta nasadowa część kłujki. Środowisko: lasy różnych typów. Występowanie: umiarkowana strefa Europy. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: w maju lub czerwcu wylęgają się larwy z przezimowujących jaj. Do sierpnia są już one w pełni rozwinięte. Pokarm: tak jak i wszystkie zażartkowate prowadzi drapieżny tryb życia. Preferuje mszyce i inne równie małe bezkręgowce, które po uśmierceniu wysysa. Owalniak napiaskowy (Coranus subapterus) Wygląd: długość 1-1,2 cm. Ten przedstawiciel zajadkowatych (Reduviidae) jest bardzo podobny do zażartki drzewnej: brązowy, średniej wielkości, często ma zredukowane skrzydła, silnie owłosione nogi i długie czułki. Najbardziej charakterystyczną cechą przedstawicieli tej rodziny jest trójczłonowa kłujka, która u za-żartkowatych jest zawsze czterocztonowa. Za-jadkowate doskonale biegają. Rodzina ta obejmuje niewiele gatunków. Środowisko: najczęściej spotyka się go we wrzosie, również na wydmach. Zwykle widzi się go tylko szybko przemykającego. Występowanie: Europa; na północy po środkową część Skandynawii. Liczebność: w odpowiadających mu biotopach jest liczny. Rozród: na wiosnę wylęgają się z przezimo-wujących jaj małe larwy, które osiągają pełny rozwój w lipcu lub sierpniu. Dorosłe owady można obserwować do października. Pokarm: pająki i owady. Zwinięć (spodziec) rycerzyk (Lygaeus equestris) Wygląd: długość 1,1 cm. Bardzo rzucający się w oczy pluskwiak ze względu na czerwone i białe elementy rysunku. Skrzydła w pełni rozwinięte; długie i silne nogi. Wyglądem i zachowaniem przypomina srogonia baldaszko-wca, należy jednak do rodziny zwińcowatych (Lygaeidae), reprezentowanej w Europie przez ponad 100 gatunków; większość z nich jest trudna do oznaczenia. Środowisko: suche murawy, również widne lasy, zarośla i środowiska ruderalne. Przebywa często na ciemiężyku białokwiatowym i na innych trujących roślinach. Występowanie: cieplejsze rejony Europy. Liczebność: liczny; liczniejszy na południu. Rozród: spodźce wydają swoiste gatunkowo dźwięki, które jednak są tak ciche, że człowiek ledwie może je słyszeć. Te „pieśni" wykonywane są podczas łączenia się tych pluskwiaków w pary i są „zrozumiałe" tylko dla partnerów tego samego gatunku. Pokarm: soki roślinne. Srogoń baldaszkowiec (Rhinocofis iracundusj Wygląd: długość 1,3-1,8 cm, Duży, mocny przedstawiciel rodziny zajadkowatych. Chociaż pluskwiak ten nie wysysa krwi ssaków, potrafi je jednak boleśnie ukłuć, o czym można się przekonać chwytając srogonia baldasz-kowca gołą ręką. Czerwono-czarny rysunek na jego ciele jest nadzwyczaj zmienny. Prawie nie są znane pluskwiaki odznaczające się tak wielką liczbą podgatunków i odmian jak właśnie srogoń baldaszkowiec. Wszystkie mają w pełni rozwinięte skrzydła. Środowisko: ekstensywnie użytkowane łąki. Występowanie: Europa oprócz Anglii i Irlandii. Liczebność: rzadki; czasem występuje liczniej, zwłaszcza na terenach suchych. Rozród: z przezimowujących jaj wylęgają się na wiosnę larwy, które do lata, po pięciokrotnym linieniu, osiągają dojrzałość płciową. Uwagi: blisko spokrewnionym gatunkiem jest srogoń duży* (/?. personatus). Srogoń napastnik* (Rhinocoris annulałus) Wygląd: długość 1,6 cm. Typowy przedstawiciel zajadkowatych z charakterystycznym czerwono-czarnym rysunkiem. Środowisko: zarośla, łąki i skraje lasów. Występowanie: Europa. Liczebność: nierzadki; miejscami liczny. Rozród: w lecie spotyka się dorosłe srogonie. Samice składają pakiety jaj na liściach. Larwy z wyglądu przypominają osobniki dorosłe, lecz mają doskonale przystosowane do otoczenia barwy ochronne. Tak jak wszystkie zajadkowate, srogonie potrafią wydawać skrzypiące dźwięki dzięki pocieraniu zaopatrzonej w drobne ząbki kłujki o podłużną bruzdę z poprzecznymi rowkami znajdującą się na przedpiersiu. Do wydawania słyszalnych dźwięków są zdolne nie tylko dorosłe osobniki, ale również i larwy kiedy czują się zagrożone, na przykład gdy chwyta je człowiek. Pokarm: zarówno dorosłe srogonie, jak i larwy polują na różne stawonogi, szczególnie na muchy, niekiedy także ich łupem padają osobniki własnego gatunku. 7R Zwinięć (spodziec) okrajkowy (Lygaeus saxatilis) Wygląd: długość 1 cm. Okazały, z rzucającym się w oczy rysunkiem przedstawiciel rodziny zwińcowatych. Przednie skrzydła są, tak jak głowa, przedplecze i tarczka, błyszcząco czarno i czerwono ubarwione, natomiast tylne skrzydła są ciemne. Środowisko: ciepłe, dobrze nasłonecznione stanowiska, pastwiska, miedze, brzegi lasów i ubogie łąki. Unika intensywnie użytkowanych terenów rolniczych. Występowanie: przede wszystkim cieplejsze obszary Europy. Liczebność: lokalnie bywa liczny, ale ogólnie dosyć rzadki. Pokarm: soki różnych roślin. Uwagi: bardzo ładne czerwono-czarne ubarwienie tych pluskwiaków pełni rolę sygnału ostrzegawczego dla potencjalnych wrogów, którzy po pierwszym ich spróbowaniu w przyszłości unikają już owadów o takim barwnym wzorze. Ptaki, które próbują zjadać zwińce, wypluwają je z wyraźnymi oznakami wstrętu. Kowal bezskrzydty (Pyrrhocoris apterus) Wygląd: długość 1 cm. Pluskwiak o charakterystycznym czerwono-czarnym rysunku. Kowal bezskrzydty (zwany też k. dwuplamkiem) jest najliczniejszym i największym w środkowej Europie przedstawicielem rodziny kowalo-watych (Pyrrhocoridae), obejmującej ponad 100 gatunków, Spotyka się formy krótkoskrzyd-te i długoskrzydłe. Dorosłe krótkoskrzydłe kowale rozpoznaje się po linii ostro oddzielającej tarczkę od skrzydeł; u larw granica między nimi jest niewyraźna. Środowisko: parki, aleje z robiniami akacjowymi lub kasztanowcami. Chętnie przebywa pod starymi lipami. Występowanie: Europa, Azja, północna Afryka i Ameryka Środkowa. Liczebność: żyje w skupiskach, często o dużej liczebności. Rozród: na wiosnę, po wyjściu dorosłych kowali z zimowych kryjówek, następuje dobieranie się par, kopulacja i składanie jaj. W sierpniu pojawiają się pierwsze dorosłe kowale. Pokarm: sok z nasion lipy i z innych roślin. Barczel świerkowy* [Gastrodes abietum) — Wygląd: długość 0,7 cm. Niepozornie czarnia-:ym wy lub brązowawy. Należy do rodziny zwiń-Mny cowatych (Lygaeidae), która w Europie Środ-jak kowej jest reprezentowana przez około 100 ar- gatunków. Dorosłe barczele świerkowe mają Ine w pełni rozwinięte i fukcjonalne skrzydła, lecz chętnie i żwawo biegają. Dne Środowisko: lasy świerkowe, szczególnie sów w górach. Także w świerkowych monokul-ych turach na nizinach. Występowanie: szeroko rozprzestrzeniony sze w strefie borów iglastych Europy i w wyższych położeniach górskich. Jego zasięg wykracza Inie poza Europę. Liczebność: zwykle pospolity, ale liczniejszy tylko w niektórych regionach, ba- Rozród: podobnie jak u innych pluskwiaków iału różnoskrzydłych. Dorosłe owady przezimo-ów, wuja w szyszkach świerkowych, 'zy- Pokarm: sok z młodych szyszek. iym Uwagi: podobny brudziec (gorlik) sosnowy ice, (Rhyparochromus pini) jest większy, ciemniej-tu. szy i żyje na sosnach. Pluskwa domowa (Cimex lectularius) (te- Wygląd: długość 0,3-0,8 cm. Dzięki współczes- Ko- nemu stanowi higieny w dużej mierze wyparta ;m) z ludzkich siedzib, dawniej częsty pasożyt ko- człowieka. )lo- Środowisko: zawsze w ludzkich domostwach, lad oborach itp, gdzie nocą wysysa krew nie tylko yd- z ludzi, lecz często ze zwierząt domowych. ko- Występowanie: kosmopolita. iją- Liczebność: różna. Przy niedostatecznym sta- dzy nie higieny szybko staje się liczna! Rozród: samice składają od 100 do 200 jaj; wy- przedtem jednak muszą wypić tak dużą ilość 3od krwi, ażeby masa ich ciała mniej więcej się podwoiła. Ponieważ w okresie zimowym yka w ogrzewanych mieszkaniach rozwój tych zwierząt nie ulega zahamowaniu, nie obser-iżej wuje się u nich sezonowego cyklu rozrodczego. Samice mogą składać jaja przez cały rok, ko- a larwy będące w różnych stadiach rozwojowa- wych spotyka się we wszystkich miesiącach, irp- W ciągu dnia pluskwy kryją się za tapetami, w szparach i tym podobnych miejscach. Nocą szukają śpiącej „zdobyczy". 80 Mrównikowiec zgrabny (Myrmecoris gracilis) Plusknia jagodziak [Dolycoiis baccarum) Wygląd: długość 0,4-0,6 cm. Jako pluskwiaka można go rozpoznać dopiero po dokładnym przyjrzeniu się jego ssącej kłujce. Z wyglądu, sposobu poruszania się i zapachu ten reprezentant tasznikowatych (Miridae) tak łudząco podobny jest do mrówki, że zwykle nie jest nawet od niej odróżniany. Środowisko: lasy liściaste o dość bogatym gatunkowo drzewostanie. Występowanie: większa część Europy. Liczebność: pospolity, liczny. Rozród: przezimowuje na ziemi w stadium jaja. Larwy wylęgają się na wiosnę; prawie nie różnią się wyglądem od swoich dorosłych rodziców. Zarówno larwy jak i dojrzałe owady zawsze żyją w towarzystwie mrówek. Pokarm: wyłącznie mszyce. Ponieważ mrówki bronią swoich kolonii mszyc przed pokarmowymi konkurentami, sens podobieństwa tych pluskwiaków do mrówek polega oczywiście na tym, że nie są one przez mrówki rozpoznawane jako ich konkurenci. Dzióbałek gajowy {Anthocoris nemowm) Wygląd: długość 0,5 cm. Mały pluskwiak z rodziny dzióbałkowatych (Anthocoridae) o rysunku ciała z jasnymi i ciemnymi elementami. Środowisko: lasy, polany, sady, ogrody i parki. Prawie wszędzie. Występowanie: Europa; także północna Afryka, Azja Mniejsza i północna część Azji. Liczebność: jeden z najliczniejszych pluskwiaków. Rozród: zwykle dwa, czasem także trzy pokolenia w ciągu roku. Przezimowujące samice składają jaja na liściach. Wylęgające się z jaj larwy już po kilku tygodniach osiągają dojrzałość płciową i same składają jaja. Rozwijające się z nich potomstwo dorasta do jesieni, ale zimują tylko zapłodnione samice. Samce giną późną jesienią. Pokarm: dzióbałek gajowy żywi się owadami i innymi bezkręgowcami, jak na przykład przę-dziorkiem owocowcem, roztoczem, który powoduje znaczne szkody w sadach owocowych. Daje sobie radę również ze zdobyczą znacznie większą od siebie samego (zdjęcie). Wygląd: długość 1 cm. Sprawia wrażenie małej, również często spotykanej, tarczówki ru-donogiej, z którą zresztą jest blisko spokrewniona (oba gatunki należą do rodziny tarczów-kowatych, Pentatomidae). Zwykle jest jednak jaśniejsza, a poza tym wierzchołek jej tarczki nie jest czerwony, lecz jasny. Środowisko: lasy liściaste o zróżnicowanym składzie gatunkowym, skraje lasów i polany; często w ogrodach, gdzie wysysa jagody oraz truskawki i poziomki. Występowanie: Europa. Liczebność: bardzo liczna. Rozród: przezimowują dorosłe owady, które dojrzałość płciową osiągają dopiero na wiosnę. Wczesnym latem samice składają jaja w małych pakietach. Wylęgające się z nich larwy muszą pięciokrotnie linieć, zanim na jesieni osiągną dojrzałość płciową. Pokarm: pluskwiaki te chętnie wysysają jagody i poziomki. Pozostawiają przy tym na nich przenikliwy smak, który czyni je nie nadającymi się do spożycia dla człowieka. Wyłupień świerszczowaty (Geocoiis grylloides) Wygląd: długość 0,5 cm. Mały, krępy, czarny z jasnym obramowaniem skróconych pokryw skrzydłowych i przedplecza. Wygląda jak świerszcz (którego widocznie naśladuje). Środowisko: na piaszczystych glebach wśród niskiej roślinności, odłogach i ubogich murawach oraz nie spryskiwanych poboczach dróg. Jest typowym przedstawicielem zwińcowatych (Lygaeidae), pluskwiaków żyjących na ziemi. Występowanie: umiarkowana strefa Europy. Nie ma go na południu, w Hiszpanii i na Bałkanach, a także w Wielkiej Brytanii i Skandynawii. Liczebność: nie wszędzie liczny. Rozród: dorosłe owady przezimowują na ziemi w ściółce. W ciągu lata może dorastać i osiągać dojrzałość płciową jedno pokolenie. Pokarm: larwy i dorosłe pluskwiaki wysysają soki z różnych dzikich traw. Uwagi: naśladownictwo świerszczy dotyczy nie tylko wyglądu, ale także i zachowania się. 82 Lednica zbożowa [Aelia acuminata) Wygląd: długość 0,9 cm. Stosunkowo łatwa do rozpoznania po czarniawych i żółtawych podłużnych paskach. Charakterystyczną cechą tego przedstawiciela tarczówkowatych (Penta-tomidae) jest także spiczasto wydłużona ku przodowi głowa. Środowisko: łąki, miedze, niekiedy także uprawy zbóż. Występowanie: cała Europa, północna Afryka. Liczebność: pospolita, lokalnie spotykana także w dużej liczebności, przede wszystkim w południowo-wschodniej części Europy. Rozród: dorosłe pluskwiaki przezimowują dobrze ukryte pod suchymi kępami traw. Na wiosnę albo wczesnym latem można w ciepłe dni słyszeć tokujące pary. Potrafią one wydawać delikatne, ćwierkające dźwięki. Po kopulacji samice składają jaja na liściach traw. Rozwój larw trwa do końca sierpnia. Pokarm: larwy i dorosłe owady wysysają dzikie trawy, a czasem również niedojrzałe ziarna zbóż. Niekiedy wyrządzają szkody, zwłaszcza w południowo-wschodniej Europie. Poślizg wysmukły {Hydrometra stagnowm) Wygląd: długość 1-1,3 cm. Bardzo smukły, z silnie wydłużoną ku przodowi głową. Nadzwyczaj długie nogi i czteroczłonowe czułki. Zwykle występują formy krótkoskrzydłe. Spodnia część ciała pokryta gęstym, niezwilża-jącym się meszkiem. Poślizgi tworzą samodzielną rodzinę poślizgowatych (Hydro-metridae). Wszystkie poruszają się po powierzchni wody, ponieważ ich „piórkowa" waga i odpowiednia budowa stóp uniemożliwia im przebicie jej powierzchniowej błonki. Stają się aktywne podczas wieczornego zmierzchu. W czasie odpoczynku przebywają na lądzie. Zaniepokojone udają, że są martwe. Środowisko: można je spotkać prawie we wszystkich zbiornikach wodnych; najliczniejsze są na płyciznach. Występowanie: Europa oprócz północy, ponadto północna Afryka. Liczebność: pospolity i na ogół liczny. Rozród: po zimowaniu dorosłych owadów. Pokarm: martwe owady znajdujące się na powierzchni wody. 84 Pukhca rudnica (Acanthosoma haemonhoidale) Wygląd: długość 1 cm. Pluskwiak łatwy do rozpoznania po czarno i żółto prążkowanej głowie, krwistoczerwonych pokrywach skrzydłowych i tej samej barwy krawędzi przedple-cza. Pozostała część ciała zielona z drobnymi ciemnymi plamkami. Krawędź tylnych skrzydeł jasna. Najlepszą cechą rozpoznawczą rodziny puklicowatych (Acanthosoma-tidae) są dwuczłonowe stopy i mała tarczka między nasadami skrzydeł. Środowisko: lasy liściaste, brzegi lasów, zadrzewienia śródpolne. Najczęściej przebywa na jarzębinie i głogu. Występowanie: Europa. Liczebność: pospolita, liczna. Rozród: dorosłe owady przezimowują na ziemi pod zeszłoroczymi liśćmi. Składanie jaj odbywa się na wiosnę. Rozwój larwalny trwa kilka tygodni. Każdego roku występuje tylko jedno pokolenie. Pokarm: odżywiają się tylko sokami roślinnymi, preferują krzewy jagodowe. Nartnik powierzchniowiec [Gems lacustris (G. gibifer)} Wygląd: długość 1 cm. Pluskwiak ten, będący przedstawicielem rodziny nartnikowatych (Gerhdae), jest bardziej krępy niż podobny do niego poślizg wysmukły. Poruszając się po powierzchni wody utrzymuje ciało w pozycji ukośnej. Tylko środkowa i tylna para nóg służą mu do charakterystycznego szybkiego [zręcznego „skokowego" biegania. Środowisko: stawy, bajorka i kałuże, spokojne strefy potoków i rzek. Występowanie: duża część Europy, głównie jej rejony centralne i południowe. Liczebność: prawie wszędzie liczny, żyje w skupiskach. Rozród: po przezimowaniu na wiosnę oraz w pełni lata; w ciągu roku dwa pokolenia. Pokarm: owady i inne małe bezkręgowce, które wpadną do wody; również świeżo wylęgnięte owady wodne. Są one wykrywane dzięki bardzo czułemu zmysłowi wrażliwemu na wstrząsy powierzchni wody. Pluskolec pospolity (Notonecla gleuca) Wioślak punktowany (Córka punctata) Wygląd: długość 1,5 cm. Ten należący do rodziny pluskolcowatych (Notonectidae) przedstawiciel pluskwiaków różnoskrzydłych jest pod względem budowy i kształtu ciała szczególnie dobrze przystosowany do życia w wodzie. Grzbietowa część ciała uwypukla się dachowato i jest jasno zabarwiona, natomiast strona brzuszna jest ciemna i płaska. Ponieważ na spodniej stronie gromadzi się powietrze umożliwiające oddychanie pod wodą, pływa on grzbietem do dołu. Odwrotne niż zwykle ubarwienie odpowiada więc odwróconej pozycji ciała. Dzięki temu, że skierowana ku dołowi strona ciała jest jasna, a górna ciemna, zmniejsza się kontrast między barwami zwierzęcia i środowiska, a zatem i możliwość dostrzeżenia go przez wrogów. Środowisko: bajorka, stawy i silnie zarośnięte strefy przybrzeżne jezior. Występowanie: prawie cała Europa po północną Afrykę. Liczebność: zwykle nierzadki; może być liczny, szczególnie w małych zbiornikach wodnych. Rozród: zimują dorosłe owady, które przystępują do rozrodu na wiosnę. Kopulacja może trwać kilka godzin, odbywa się tuż pod powierzchnią wody. Partnerzy przyjmują przy tym pozycję skośną względem siebie. Zapłodniona samica przy pomocy ostrego pokładełka składa pojedynczo do 200 jaj w łodygi roślin. Młode larwy potrafią zabrać ze sobą tylko niewielki zapas powietrza do oddychania, stąd też muszą częściej wypływać na powierzchnię wody. Po pięciokrotnym linieniu stają się dorosłe. Pokarm: pluskolce polują na żywe owady - przeważnie pod wodą i przy jej powierzchni - chwytając je po błyskawicznym ataku. Dzięki bardzo czułemu zmysłowi wrażliwemu na wstrząsy potrafią zlokalizować miejsce poruszenia się wody, które spowodowane jest przez potencjalną ofiarę. Jednym ruchem przedniej pary nóg chwytają zdobycz. Później wstrzykują do niej substancje trawienne, które rozpuszczają wnętrze jej ciała, po czym wysysają płynną zawartość. Wygląd: długość 1,5 cm. „Piewik wodny", jak również bywa nazywany ten gatunek z rodziny wioślakowatych (Corixidae), z wyglądu i sposobu życia przypomina pluskolca pospolitego. Jednakże nie pływa on na grzbiecie, ponieważ gromadzi powietrze pod skrzydłami oraz między głową a przedpleczem. Jest lżejszy od wody i dlatego musi, kiedy nie płynie, przyczepić się do rośliny rosnącej na dnie zbiornika, aby nie zostać wyniesionym na powierzchnię. Można go zaobserwować tylko wtedy, kiedy wypływa na powierzchnię wody po nowy zapas powietrza. Tak jak pluskolec posiada w pełni rozwinięte skrzydła, przy pomocy których może w razie potrzeby dobrze latać. Nowo powstające zbiorniki wodne są przez niego bardzo szybko zasiedlane. Wioślaki potrafią jako jedyne pluskwiaki wodne wystartować do lotu wprost z wody. Uderzają swoimi mocnymi wiosłowatymi nogami o jej powierzchnię, rozpościerają suche skrzydła i odlatują. Środowisko: wody stojące, przede wszystkim bajora i stawy. Występowanie: od Europy po środkową część Azji. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: zimują dorosłe owady. Wiosną rozpoczyna się kojarzenie par. Samce delikatnie ćwierkają, aby pobudzić samice. Po kopulacji samice składają jaja przy pomocy ostrego pokładełka w liściach i łodygach wodnych roślin. W lipcu można spotkać pierwsze dorosłe wioślaki nowego pokolenia. Zwykle tworzą one duże skupiska. W ciepłe lata, kiedy zawartość tlenu w wodzie silnie się obniża, opuszczają swoje zbiorniki wodne i szukają bardziej odpowiednich. Wtedy nierzadko duże ich roje lecą nocą ku źródłom światła. Pokarm: przede wszystkim młode glony, które zeskrobują z podłoża za pomocą rozszerzonych przednich nóg i następnie wysysają albo połykają w całości. Nie są więc drapieżnikami, jak większość innych pluskwiaków wodnych! 86 Płoszczyca szara [Nepa rubra (N. cinerea)] Topielnica (Ranatra linearis) Wygląd: długość około 2 cm. Długa rurka oddechowa na końcu odwłoka. Ciało krótkie, mocno zbudowane i spłaszczone. Ubarwienie grzbietu brązowe do czerwonawego. Rzucające się w oczy „drapieżne", silnie zmodyfikowane przednie nogi, służą do chwytania zdobyczy. Płoszczyca, należąca do rodziny płosz-czycowatych (Nepidae), posiada narząd zmysłu (narząd hydrostatyczny), za pomocą którego może zawsze ustalać odpowiednią głębokość zanurzenia ciała, zapewniającą rurce oddechowej dostęp do powierzchni wody. Środowisko: wszelkiego rodzaju bardzo płytkie zbiorniki wodne. Występowanie: od Europy po Chiny. Liczebność: różna, zwykle jest nieliczna. Rozród: w kwietniu i maju samice składają jaja w łodygach i liściach wodnych roślin. Jaja mają od 6 do 9 delikatnych przydatków oddechowych, które umożliwiają dopływ tlenu z otaczającego je płaszcza powietrznego. Pokarm: kijanki, larwy owadów, rzadko również drobne ryby. Żyrytwa pluskwowata (llyocoris cimicoides) Wygląd: długość 1,5 cm. Kształtem podobna do chrząszczy z rodziny pływakowatych. Zmodyfikowane przednie odnóża są hakowato zakończone. Za ich pomocą żyrytwa chwyta zdobycz. Jest doskonałym pływakiem, który tak jak chrząszcze wodne pływa grzbietem do góry. Przy zaczerpywaniu powietrza przykłada grzbiet do powierzchni wody. Dzięki pobranemu zapasowi powietrza może bardzo długo oddychać pod wodą. Środkowe i tylne nogi zaopatrzone są w gęste pływne włoski. Środowisko: bajora, stojące i wolno płynące wody. Występowanie: duże obszary Europy aż po Kaukaz. Liczebność: pospolita. Rozród: zimują dorosłe owady. W kwietniu i maju samice składają za pomocą pokładełka jaja w łodygach i liściach podwodnych roślin. Larwy pięciokrotne linieją. Jedno pokolenie w ciągu roku. Pokarm: drobne bezkręgowce. 88 Wygląd: długość 3,5 cm. Ma dwucentymetro-wej długości cienką rurkę oddechową. Znacznie smuklejsza niż należąca do tej samej rodziny płoszczyca. Również zaopatrzona w chwytne odnóża, choć nie tak szerokie, które także służą do chwytania zdobyczy. Szczególny kształt ciała maskuje topielnice wśród roślin wodnych. Skrzydła są dobrze rozwinięte. W przeciwieństwie do płoszczycy dobrze lata. Obie potrafią sprawnie pływać, ale jeszcze lepiej biegać po dnie. Zajmują taką pozycję, aby ich rurka oddechowa ciągle pozostawała w kontakcie z powierzchnią wody. Środowisko: płytkie, najchętniej silnie zarośnięte zbiorniki wodne. Występowanie: od Europy po Chiny. Liczebność: w odpowiadających jej zbiornikach wodnych nierzadka. Z powodu osuszania wielu środowisk jest gatunkiem ustępującym. Rozród: dorosłe topielnice mogą dożywać dwóch lat. Jaja składane są w miękkim materiale roślinnym. Pokarm: drobne zwierzęta wodne. Dennik głębinowiec (Aphelocheirus aestivalis) Wygląd: długość 1 cm. Ciemnobrązowy z żółtym wzorem, skrzydła silnie uwstecznione, słabe nogi. Trzyma się przy dnie zbiorników wodnych, gdzie porusza się powoli, po części idąc, a po części pływając. Larwy oddychają całą powierzchnią ciała, natomiast dorosłe owady dzięki tak zwanemu „fizycznemu płucu". Zachodzi u nich wymiana gazowa między wodą i cieniuteńką warstewką powietrza, która przytrzymywana jest na brzusznej stronie ciała przez drobniusieńkie gęste włoski. Znajdują się one na odwłoku przy przetchlinkach, przez które tlen dostaje się w głąb ciała. Denniki mogą żyć jedynie w szybko płynących, bogatych w tlen ciekach, ponieważ tylko w nich wymiana gazowa może zachodzić z wystarczającą wydajnością. Środowisko, występowanie, liczebność: szybko płynące potoki całej Europy; rzadki. Rozród: zimują dorosłe owady. Samica przykleja pakiet jaj do twardego podłoża. Pokarm: groszkówki (małże), które wysysa. Ogromik andaluzyjski* (Tibicen baeticus) Wygląd: długość 2 cm, rozpiętość skrzydeł 5 cm. Z piewikami czyli skoczkami (Cicado-dea), będącymi jednym z podrzędów pluskwiaków rownoskrzydtych, kojarzą się głośne, mechanicznie wywoływane, charakterystyczne ćwierkające dźwięki słyszalne w czasie gorących godzin południowych i ciepłych nocy w krajach śródziemnomorskich lub tropikach. Także w Europie Środkowej występują dość liczne piewiki, których głosy nie są jednak tak donośne. Stosunkowo najgłośniejsze dźwięki wydają piewikowate (Cicadidae). Należy do nich również opisywany tu gatunek, którego wysoki melodyjny głos rozchodzi się od wschodu słońca aż po późne godziny wieczorne. Jednak, o czym już wiedzieli starożytni Grecy, tylko samce piewikowatych potrafią „śpiewać". Piewiki tak samo jak i pozostałe pluskwiaki mają kłujkę, za pomocą której wysysają soki roślinne, ich zawsze dobrze rozwinięte skrzydła są w stanie spoczynku dacho-wato złożone. Dzięki nim są one w stanie bardzo szybko wznieść się w powietrze. Czu- łki piewikowatych są, tak jak u wszystkich piewików, krótkie. Ich nogi są dobrze przystosowane do biegania i wspinania się. Liczne piewiki żyją na krzewach i drzewach, często na dużej wysokości, potrafią one sprawnie wchodzić na górę i schodzić w dół nie ześlizgując się. Dzięki kolcom znajdującym się na nogach mocno przytrzymują się kory lub skórki roślin. Po tych kolcach można rozpoznawać poszczególne rodziny piewików. Środowisko: tak jak niemal wszystkie piewikowate, żyje na krzewach i drzewach. Jego brązowa barwa ciała i szklisto przezroczyste skrzydła doskonale go maskują wśród gąszczu drobnych gałązek. Gatunek ciepłolubny. Występowanie: Hiszpania i południowa Francja. Na południu jego zasięg jest zwarty. Liczebność: lokalnie liczny, szczególnie na południu. Rozród: patrz piewik śródziemnomorski. Pokarm: soki z różnych gatunków traw i krzewów. Larwy żerują pod ziemią na korzeniach roślin. Piewik śródziemnomorski* (Cicadetta tibialis) Wygląd: długość 1 cm. Jak wszystkie 14 środkowoeuropejskich gatunków piewikowatych jest trudny do oznaczenia. Środowisko: ciepłe, suche, skąpo porośnięte pagórki. Występowanie: tylko nieliczne stanowiska w południowej części Europy Środkowej. W rejonie śródziemnomorskim jest pospolity. Liczebność: w środkowej Europie rzadki. Rozród: dźwięki wydawane przez samce tych piewików są wyrazem ich gotowości do rozrodu. Tak jak ptaki śpiewające, określają nimi granice swoich rewirów i ostrzegają rywali, a równocześnie przywabiają samice. Po kopulacji samice składają jaja w nadziemnych częściach roślin. Wylęgające się z nich małe larwy schodzą na ziemię, a następnie za pomocą grzebnych, łopatkowato zmodyfikowanych nóg przemieszczają się w głąb gleby, gdzie często spędzają wiele lat zanim na ostatnie linienie znowu wyjdą na powierzchnię. Piewik śródziemnomorski przebywa w ziemi kilka lat. Pod tym względem znacznie nad nim góruje zna- na, występująca w Ameryce piewikówka* amerykańska* (Tibicen septendecim), która żyje 17 lat w glebie. W ciągu tego bardzo długiego okresu czasu linieje ona tylko siedmiokrotnie, podczas gdy nasz europejski piewik pięciokrotnie. Larwy piewikowatych wysysają soki z korzeni roślin, a przez to - przede wszystkim w strefie tropikalnej - sporadycznie powodują szkody. Na ostatnie linienie opuszczają glebę i przyczepiają się do łodyg roślin. Po wylęgnięciu się dorosłych owadów wylinki pozostają na łodygach, gdzie można je jeszcze przez długi czas znajdować. Dojrzałe płciowo piewikowate w porównaniu z ich larwami żyją bardzo krótko. Po lecie ich życie kończy się. Pokarm: dorosłe owady wysysają soki z różnych roślin, a larwy z ich korzeni. Uwagi: z piewikowatymi spokrewnione są latar-nikowate (Fulgoridae), których głównym obszarem występowania są tropiki. 90 91 Pienik olchowiec [Aphrophora sini) Pienik ślinianka [Philaenus spumarius) Wygląd: długość 1 cm. Brązowożółto zabarwiony, dzięki czemu jest doskonale zamaskowany na brązowym podłożu. Dobrze lata i zwinnie biega. Nieprzezroczyste skrzydła w spoczynku są dachowato ułożone, co jest cechą typową dla piewików. Pienik olchowiec należy do rodziny pienikowatych (Ceicopidae), których najbardziej charakterystyczną cechą jest wytwarzanie piany przez larwy. Wielu ludzi dziwi się, że podczas pięknej letniej pogody w lesie łęgowym ciągle czują spadające na nich „krople deszczu". Jeśli się dokładniej rozejrzeć można stwierdzić, że te krople pochodzą od piankowatych tworów, które znajdują się na olszach i wierzbach. W takich gniazdach z piany chroniącej przed wrogami, żyją larwy pienika olszowca. Środowisko: lasy łęgowe, tereny wzdłuż potoków i rzek. Wszędzie tam gdzie rosną olsze. Występowanie: cała Europa, Azja. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: podobny jak u pienika ślinianki. Pokarm: soki z olsz. Wygląd: długość 0,5 cm. Mały, bardzo ruchliwy, o bardzo zmiennym ubarwieniu. Brązowawy z rozjaśnieniami, aż po kontrastowo cie-mno-jasny. Środowisko: na wszelkiego rodzaju łąkach. Wraz z intensyfikacją rolnictwa ten niegdyś bardzo liczny gatunek staje się zdecydowanie coraz rzadszy. Najczęściej spotyka się go na rzeżusze łąkowej (Cardamine pratensis). Występowanie: cała strefa umiarkowana Europy i Azji. Liczebność: pomimo ustępowania jest obecnie jeszcze jednym z najliczniejszych środkowoeuropejskich gatunków piewików. Rozród: po kopulacji samice składają w roślinach, zwykle w rzeżusze łąkowej jaja, z których wkrótce wylęgają się larwy. Następnie żyją one w gniazdach z piany. Ta tworzona przez larwy zawierająca białko masa chroni je przed wyschnięciem oraz wrogami. Nawet silne przelotne deszcze nie są w stanie w pełni zmyć tej piany. Kolcoróg bizoniak [Stictocephala bisonia) Krasanka natrawka (Cercopis vulnerata) Wygląd: długość 6-10 mm. Jak wszystkie zgar-bowate (Membracidae) gatunek ten ma silnie wydłużony przedplecze, u nasady którego znajdują się dwa ostre rzucające się w oczy kolcowate wyrostki. W przeciwieństwie do podobnego zgarba rogatego można go łatwo odróżnić po błyszcząco zielonej barwie. Spreparowane kolcorogi zmieniają kolor na żółty. Środowisko: sady, winnice, odłogi. Występowanie: Europa z wyjątkiem północy. W Europie Środkowej gatunek ten znany jest od kilku lat z terenów położonych nad górnym Renem. Jego właściwą ojczyzną jest Ameryka Północna, skąd został on zawleczony do Europy dopiero w tym wieku. W Polsce nie występuje. Liczebność: we Francji miejscami liczny. Pokarm: soki z winogron i innych owoców. Uwagi: jako ciepłolubny gatunek dość szybko rozprzestrzenił się w południowej Europie, przede wszystkim na terenach z licznymi sadami i winnicami. Dotychczas dotarł do Kaukazu. 92 Wygląd: krasanka natrawka ma taką samą długość ciała (1 cm) jak bardzo do niej podobna krasanka przepaskówka (C. sanguinolenta). Dokładne oznaczenie tych krasanek należy pozostawić specjalistom. Jednak miejsce znalezienia którejś z nich daje już pierwszą wskazówkę dotyczącą jej przynależności gatunkowej, bowiem oba te gatunki nie występują w tym samym biotopie. I tak krasanka natrawka żyje na pogórzu i w średnich położeniach górskich, gdzie preferuje kwaśne gleby, natomiast krasanka przepaskówka na nizinach. Środowisko: bujnie porośnięte krzewami, nasłonecznione zbocza średniej wysokości gór i rozległe trawiaste łąki. Występowanie: bardzo szeroko rozprzestrzeniona w Europie. Liczebność: w odpowiadających jej biotopach i w ciepłych latach może być, podobnie jak i drugi wymieniony gatunek, bardzo liczna. Rozród: larwy żyją pod ziemią na korzeniach. Pokarm: krasanki, i ich larwy, żywią się sokami roślinnymi. Zgarb rogaty {Centrotus cornutus) Wygląd: długość 1 cm. Cała rodzina zgarbo-watych (Membracidae), do których zaliczany jest także zgarb rogaty, charakteryzuje się osobliwie ukształtowanymi wyrostkami na przedtułowiu. U tego gatunku jeden bardzo długi kolcowały wyrostek skierowany jest do tyłu, a dwa stosunkowo krótkie usytuowane po bokach skierowane są skośnie ku tyłowi. Ciało zabarwione jest na brązowo i przez to dobrze zamaskowane wśród roślinnego gąszczu, Na świecie występuje około 3000 gatunków zgar-bowatych. Środowisko: skraje lasów, polany oraz większe zadrzewienia śródpolne. Najliczniejszy w pobliżu wilgotnych terenów. Występowanie: cała Europa oprócz skrajnej północy oraz Azja Mniejsza. Liczebność: liczny tylko w odpowiadających mu biotopach. Rozród: samice przy pomocy pokładełka, składają kilka jaj w łodygi roślin. Jaja przezi-mowują. Larwy nie posiadają jeszcze długich kolcowatych wyrostków jak rodzice. Szroniec leśny [Cixius nenosus (C. mita)] Wygląd: długość 0,9 cm. Rzucają się w oczy szklisto przezroczyste, jasne skrzydła z licznymi żyłkami i ciemnymi plamkami na ich zewnętrznych krawędziach. Ten gatunek piewika należy do rodziny szrońcowatych (Ci-xiidae), grupy rozprzestrzenionej głównie w tropikach. Podczas gdy piewiki z reguły trzymają skrzydła ułożone dachowato, u szrońca leżą one prawie płasko. Środowisko: lasy liściaste, zwłaszcza łęgowe. Najczęściej znajduje się go na jesionach, topolach i wiązach. Występowanie: Europa. Liczebność: stosunkowo rzadki. Rozród: wszystkie występujące w Europie szrońcowate (jest ich około 20 gatunków) mają ogólny wygląd nieco zbliżony do muchówek i podobnie do nich się zachowują. Pod względem trybu życia przypominają pienikowate. Larwy szrońców można łatwo rozpoznać po kępkowatych wyrostkach na odwłoku, które powleczone są woskowatą substancją. 94 Skoczek sadowiec (Cicadella viridis) Wygląd: długość blisko 1 cm. Spośród ponad 5000, zwykle bardzo małych, występujących na świecie gatunków błonicowatych (Typh-locybidae) i bardzo blisko z nimi spokrewnionych skoczkowatych i bezrąbkowatych w Europie Środkowej spotyka się ich ponad 300. Nietypowy dla piewików, ale raczej normalny dla błonicowatych jest dymorfizm płciowy. Samce skoczka sadowca mają błyszcząco ciemnoniebieskie przednie skrzydła, u samic, tak jak i pozostała część ciała, są one zielone. Wśród samic spotyka się również formy ze zredukowanymi skrzydłami. Środowisko: wilgotne łąki, trzęsawiska i bagna, a także sady, gdzie składają jaja w owocach powodując szkody. Występowanie: cała północna półkula. Liczebność: wszędzie szeroko rozprzestrzeniony i liczny. Rozród: jaja przezimowują. Larwy znajduje się na różnych roślinach wodnych, np. na sicie (Juncus) i sitowiu (Scirpus), ale także na roślinach uprawnych, szczególnie na owocach. Owoszcza brązowa {Issus coleoptratus) Wygląd: długość 0,7 cm. Mały piewik o mocnej budowie ciała. Przednie skrzydła skórzaste z gęstym użytkowaniem i szeroką nasadą. Z wyglądu, jak i pod względem zachowania podobna do chrząszcza. Barwa złotożółta do jasnobrązowej. Środowisko: lasy liściaste. Występowanie: Europa, głównie w średnich i wyższych, ale także i w najwyższych położeniach górskich. Liczebność: właściwie nierzadka, jednakże ze względu na sposób życia bardzo trudna do zauważenia. Rozród: larwy owoszczy, należącej do rodziny owoszczowatych (Issidae) spędzają zdecydowanie większą część życia w glebie, gdzie wysysają soki z korzeni. Dopiero po kilku latach wychodzą na powierzchnię, mocno przyczepiają się do gałązek i po linieniu osiągają dojrzałość płciową. Dorosłe owoszcze żyją tylko kilka tygodni. Pokarm: soki z liści i młodych gałązek różnych drzew liściastych. Zylenica nadwodna (Sialis lutaria) Wygląd: długość blisko 2 cm. Dachowato ułożone skrzydła u odpoczywającej żylenicy wystają daleko poza odwłok. Z wyglądu podobna do wielbłądek, ale bez charakterystycznego dla nich silnie wydłużonego przedutowia. Od sieciarek różni się użytkowaniem skrzydeł i masywniejszym ciałem. Trzy rzędy: wielko-skrzydłe (Megaloptera), do których należy zylenica z rodziny żylenicowatych (Sialidae), wielbtądki (Haphidioptera) i sieciarki (Neu-roptera) tworzą nadrząd siatkoskrzydłych (Neuropteroidea). U wszystkich występuje rozwój z przeobrażeniem zupełnym i kolejnymi stadiami: jajo - larwa - poczwarka - owad dorosły. Środowisko: brzegi potoków, stawów, bajor i eutroficznych jezior; zawsze w pobliżu wody. Żylenicowate poruszają się zwykle po nadbrzeżnych roślinach i raczej niechętnie latają. Larwy żyją w wodzie. Występowanie: cała Europa; nie ma jej na południowym wschodzie. Na wschodzie sięga daleko w głąb Syberii. Wielbłądka pospolita (Raphidia notata) Wygląd: długość 1,5 cm, rozpiętość skrzydeł prawie 3 cm. W środkowej Europie występuje około 10, a na świecie 100 gatunków wielbłądek. Wszystkie one mają głowę wysuniętą daleko ku przodowi i skośnie ku górze oraz silnie wydłużony przedtutów. Daleko z tyłu osadzone nogi podkreślają wrażenie „wielbłądziej szyi". Głowa jest bardzo ruchliwa. Obie pary skrzydeł są duże, szklisto przezroczyste i bogato użytkowane. Lot jest bardzo powolny. W pozycji spoczynkowej skrzydła ułożone są dachowato nad ciatem. Środowisko: w prześwietlonych lasach liściastych i mieszanych, w starych borach iglastych, na skrajach lasów i na zacienionych polanach. Występowanie: Europa, przede wszystkim jej środkowa i północna część. Nie ma jej na Półwyspie Iberyjskim i na Bałkanach. Liczebność: ten przedstawiciel wielbłądko-watych (Raphidiidae) jest zwykle pospolity i liczny, niekiedy nawet lokalnie bardzo liczny. Rozród: poszukiwanie partnera ma miejsce latem i odbywa się za pomocą zmysłu wzroku 96 Liczebność: bardzo liczna. Rozród: kopulacja ma miejce na wiosnę na ziemi. Samce „pieszo" poszukują samic, które, jeśli są gotowe do kopulacji, oczekują ich pozostając w jednym miejscu. Samiec przytrzymuje mocno samicę za pomocą przednich nóg, wsuwa głowę pod jej ciało i podnosi odwłok ukośnie ku górze, aż osiągnie on zbiornik nasienny samicy. Następnie wprowadza I do niego pakiet z nasieniem (spermatofor). I Ściana spermatoforu rozpuszcza się, a plemniki wędrują w głąb dróg płciowych samicy. Po kopulacji samica składa jaja na wystającej ponad powierzchnię wody łodydze. Świeżo wylęgłe larwy są spłukiwane do wody przez deszcz. Pokarm: larwy prowadzą drapieżny tryb życia ' w zamulonych zbiornikach wodnych. Małe larwy polują wśród roślin wodnych, starsze prowadzą denny tryb życia. Po zakończeniu rozwoju larwalnego opuszczają wodę. Przepoczwarzają się na brzegu kilka centymetrów pod powierzchnią ziemi. Łącznie cykl rozwojowy trwa około 2 lat. i powonienia. Jaja składane są za pomocą I prawie równie długiego jak odwłok pokładełka I w pakietach w szpary i szczeliny kory drzew. I Wkrótce wylęgają się z nich bardzo ruchliwe larwy. Żywią się one larwami kózkowatych, jajami brudnicy mniszki itp. Starsze larwy zi-mują w niewielkich zagłębieniach i jamkach w pniach i gałęziach drzew, a otwory wiodące do swych kryjówek zwykle zasnuwają wytwarzaną przez specjalne gruczoły jedwabną przędzą. Wiosną się przepoczwarczają. Początkowo nieruchome poczwarki stają się później bardzo ruchliwe i sprawne. Ponieważ są to poczwarki typu wolnego, więc mają nogi i skrzydła swobodne (a nie przyrośnięte na I całej długości do ciała, jak u poczwarek typu I zamkniętego) i za ich pomocą poruszają się po pniach drzew. Pokarm: zarówno dorosłe owady jak i larwy prowadzą drapieżny tryb życia, odżywiają się I owadami leśnymi, które wyszukują dzięki dob- I remu wzrokowi i błyskawicznie chwytają wykorzystując dużą ruchliwość głowy. 97 Naklonek (Drepanopteryx phalaenoides) Wygląd: długość 0,8 cm, rozpiętość skrzydeł do 3 cm. Ten przedstawiciel rodziny życior-kowatych (Hemerobiidae) jest blisko spokrewniony z życiorkiem przyleśnym (Hemerobius humulinus). Jednak trudno go z nim pomylić, ponieważ wierzchołkowa część skrzydeł naklonka jest tylko z przodu zaokrąglona, a z tyłu wyraźnie zatokowato wycięta. Kształtem skrzydeł przypomina on motyle z rodziny wycinkowatych (Drepanidae). Larwy są dość silnie wydłużone i pokryte gęstymi szczecinkami; posiadają też mocne narządy gębowe i dobrze wykształcone nogi. Środowisko: lasy liściaste i ogrody. Wygląd: długość 2 cm, rozpiętość skrzydeł do 5 cm. Szklisto przezroczyste skrzydła z licznymi brązowymi plamkami, z których większość znajduje się na ich przedniej parze. Skrzydła opatrzone są licznymi ciemnymi, wyraźnie zaznaczającymi się żyłkami. Środowisko: brzegi wód, zwłaszcza płynących. Występowanie: umiarkowana i ciepła strefa Europy. Na północy strumycznik sięga po południową Skandynawię. Liczebność: niezbyt pospolity. Rozród: w płytkich strefach zbiorników wodnych samice składają jaja na liściach roślin. Wylęgające się z nich larwy żyją po części na Wygląd: długość 3 cm, rozpiętość skrzydeł 5 cm. Skrzydła trójkątne, przezroczyste, z żół-tobrązowym rysunkiem. Od bardzo podobnego żupałka plamistego różni się brakiem plam na przednich skrzydłach, a od żupałka ważkowa-tego czarną półksiężycowatego kształtu plamą na tylnych skrzydłach, obejmującą znajdującą się za nią plamę żółtą. Środowisko: ograniczony do nielicznych ciepłych stanowisk w Europie Środkowej. W Polsce nie występuje. Liczebność: w środk. Europie bardzo rzadki! Rozród: kopulacja odbywa się w powietrzu. Jaja składane są w podwójnych rzędach na Występowanie: duże obszary Europy. Liczebność: różna; nigdzie nie jest liczny. Rozród: jaja składane są od maja do lipca blisko powierzchni ziemi. Osadzone są one na cienkich trzonkach i przez to przypominają jaja złotooków, które jednak znajdują się na dłuższych stylikach. Larwy po kilkakrotnym linieniu budują sobie kokon, w którym zimują i z którego wychodzą po przepoczwarczeniu się na wiosnę. Pokarm: preferuje mszyce. lądzie, a po części w wodzie, zwykle przy brzegu, gdzie przebywają liczne owady. Larwy zimują na lądzie w pobliżu wody. Pokarm: drapieżny; żywi się różnymi drobnymi zwierzętami, głównie owadami. Uwagi: strumycznik zwyczajny jest najliczniejszym przedstawicielem rodziny strumyczniko-watych (Osmylidae). W przeciwieństwie do blisko spokrewnionych z nimi złotookowatych sieciarki te mają przyoczka. łodygach roślin. Po 2-3 tygodniach wylęgają się młode larwy, które czyhają na zdobycz pod mchem lub kamieniami. Pod względem wyglądu podobne są do larw mrówkolwów, jednakże w przeciwieństwie do nich nie budują one lejkowatych dołków pułapek. Przepoczwarzenie następuje w kokonie, który przywieszony jest do łodygi. Stadium poczwarki trwa około 3 tygodni, podczas gdy cały cykl rozwojowy trwa przynajmniej 2 lata. Pokarm: drapieżnik odżywiający się małymi bezkręgowcami. Strumycznik zwyczajny (Osmylus fuMcephalus) Żupałek księżycoplamy* {Ascalaphus longicornis) 98 Żupałek ważkowaty (Ascalaphus libelluloides) Wygląd: długość 2,5 cm, rozpiętość skrzydeł do 5,2 cm. Wyglądem i zachowaniem przypomina motyla. Żupałek nie ma jednak łusek na szklistych, przy nasadzie ciemnobrązowych, a dalej częściowo żółtych skrzydłach. Ciało gęsto, czarno owłosione. W spoczynku skrzydła są skośnie dachowało złożone nad ciałem. Aktywny w ciągu dnia, szczególnie w ciepłych godzinach południowych. Środowisko: gatunek ciepłolubny, przebywający na nasłonecznionych zboczach porośniętych ubogą roślinnością. Występowanie: na południu Europy pospolity, na północ od Alp tylko na nielicznych ciepłych stanowiskach. W Polsce nie występuje. Liczebność: w środkowej Europie bardzo rzadki i w wysokim stopniu zagrożony wyginięciem! Rozród: jaja są składane po kilka na łodygach traw. Żyjące na ziemi drapieżne larwy mają krótkie nogi, walcowate ciało oraz wielkie cę-gowate żuwaczki. Mrówkolew pospolity (Myrmeleon formicarius) Występowanie: duże obszary Europy; na północy po południową Skandynawię. Liczebność: niezbyt liczny. Pokarm i uwagi: znacznie bardziej od owadów dorosłych znane są larwy, które od dawna nazywane są przez ludzi „mrówkolwami". Wygrzebują one w suchych i piaszczystych miejscach małe lejkowate dołki o średnicy około 1,5 cm, a następnie ukryte na ich dnie czekają, aż wpadnie do nich drobne zwierzę, najczęściej mrówka. Owadami żywią się także dorosłe mrówkolwy. -inn Żupałek plamisty {Ascalaphus macaronius) Jaja L ~\ Larwa Wygląd: długość 2,7 cm, rozpiętość skrzydeł 5 cm. Tylne skrzydła ciemnobrązowe z szerokim żółtym pasem; na ich wierzchołku duża, żółta, okrągła plama. Środowisko: bardzo ciepłe stanowiska, zawsze na terenach otwartych. Występowanie: głównie rejon śródziemnomorski. W Polsce nie występuje. Liczebność: w środkowej Europie bardzo rzadki i zagrożony wyginięciem! Rozród: jak u żupałka ważkowatego. Pokarm: larwy polują na ziemi na małe bezkręgowce; dorosłe chwytają w powietrzu Inne owady. Mrówkolew plamoskrzydły (Formicaleo nostras) Wygląd: długość 3,5 cm, rozpiętość skrzydeł 7 cm. Podobny do blisko spokrewnionego mró-wkolwa pospolitego. W locie wydaje się łączyć w sobie cechy motyla i ważki. Skrzydła wyraźnie plamiste. Środowisko: tylko piaszczyste miejsca, gdzie larwy mogą wybudować lejkowate pułapki. Również dorosłe owady trzymają się tylko ciepłych stanowisk z ubogą roślinnością. Występowanie: podobnie jak w przypadku mrówkolwa pospolitego. Liczebność: stosunkowo rzadki. Rozród: podczas kopulacji samiec przy pomocy silnych przydatków odwłokowych przyczepia się mocno do odwłoka samicy. Zapłodniona samica składa jaja blisko powierzchni ziemi. Małe larwy dwukrotnie zimują, zanim przepoczwarczą się w kulistym, opatrzonym na zewnątrz drobnymi kamyczkami oprzędzie. Pokarm: drapieżny; żywi się najczęściej mrówkami. 06 Złotook zwyczajny [Chrysopa perlą) Wygląd: długość około 1 cm, rozpiętość skrzydeł około 3 cm. Skrzydła o gęstym, zielonym lub bladożółtym użytkowaniu sprawiają wrażenie jakby delikatnej krepy. Te mieniące się subtelnym odblaskiem skrzydła, które w pozycji spoczynkowej są ułożone dachowa-to nad ciałem, i żółte, o metalicznym połysku oczy nadają temu owadowi zwiewny wygląd. Złotook posiada na przedtułowiu gruczoły zapachowe wydzielające substancję o przykrym zapachu; stąd też bywa on czasem nazywany przez ludzi „śmierdzącą muchą". Ta substancja zapachowa służy do obrony przed wrogami. Niektóre gatunki z rodziny złotookowatych (Chrysopidae) mają u nasady przednich skrzydeł narząd bębenkowy (tympanalny), dzięki któremu mogą słyszeć ultradźwięki. Przypuszcza się, że jest to przystosowanie chroniące je przed nietoperzami, które w nocy polują na owady. Ztotookowate są aktywne o zmierzchu i w nocy. Na świecie występuje ponad 800 różnych gatunków należących do tej rodziny; z tego w Europie Środkowej żyje około 20 gatunków. Spotyka się wśród nich różne przystosowania ekologiczne. I tak na przykład niektóre składają jaja na długich, a niektóre na krótkich stylikach; jedne upakowują jaja gęsto razem, a u innych są one luźno rozrzucone na większej powierzchni. Te różne strategie służą ochronie przed wrogami i innymi niebezpieczeństwami. Środowisko: lasy, parki, ogrody i osiedla. W zimie często spotyka się złotooki w dużej liczbie na strychach lub w innych pomieszczeniach, gdzie zimują. Na wiosnę i latem licznie występują w ogrodach. W czasie ciepłych letnich wieczorów przylatują w większych rojach do światła. W ciągu dnia siedzą spokojnie na górnej powierzchni zielonych liści. Ich ubarwienie ochronne jest tak doskonałe, że z trudem można je wykryć. Występowanie: cała Europa. Niektóre gatunki złotooków są do siebie bardzo podobne i co za tym idzie trudne do rozróżnienia. Liczebność: nigdzie nie są rzadkie. Masowe pojawy występują nieregularnie co kilka lat i zależą głównie od pogody. Łagodne zimy, ciepłe i deszczowe lata sprzyjają ich masowemu rozwojowi. Rozród: po ściśle określonym rytualnym zachowaniu, związanym z dobieraniem się partnerów, samiec podczas kopulacji przekazuje samicy spermatofor zawierający plemniki. Samica po przyjęciu go i zapłodnieniu składa na liściu opatrzone stylikami jaja. Często można je znaleźć w pobliżu kolonii mszyc. Trzonek, na którym osadzone jest jajo, to zakrzepnięta na powietrzu nić wydzieliny wytworzonej przez specjalne gruczoły. Najpierw złotook przytwierdza na liściu koniec przyszłej nici stylika, następnie ją wydłuża, podnosząc przy tym odwłok, a dopiero na końcu składa na niej jajo. Długość tych nitkowatych stylików jest różna. Złożone jaja nie stykają się ze sobą. Wylęgają się z nich wkrótce larwy podobne do larw innych sieciarek. Są małe, o ciele pokrytym gęstymi włoskami i szczecinkami, i z bardzo silnym aparatem gębowym. Za jego pomocą mocno chwytają zdobycz. W celu dobrego zamaskowania się, niektóre larwy wykorzystują szczecinki i nadziewają na nie drobne fragmenty skórki roślin albo także puste wylinki mszyc. Przyjmują wtedy bardzo osobliwy wygląd. Aby się przepoczwarczyć tworzą oprzęd między gałązkami w ten sposób, że poczwarki wiszą swobodnie w powietrzu. Nici oprzędu pochodzą z tych samych gruczołów odwłoka, co i nici tworzące styliki dla jaj. Poczwarka opuszcza kokon, wygryzając w nim otwór, zanim w pełni rozwinie się w dorosłego złotooka. Dopiero na zewnątrz przeobraża się do końca w dorosłego owada. Zwykle zimują dorosłe owady, jednak u niektórych złotooków czynią to także wyrośnięte larwy. Każdego roku może pojawiać się od jednego do dwóch pokoleń. Jeśli zimują dorosłe owady, wtedy następuje zmiana barwy ich z początku zielonych skrzydeł na kolor blado-żółtobrązowy. Pokarm: złotooki należą do szczególnie pożytecznych zwierząt, ponieważ odżywiają się prawie wyłącznie mszycami. Obok biedronek są one najbardziej „zapalonymi" łowcami mszyc. Wstrzykują w nie wydzielinę, która w ciągu jednej minuty rozkłada wnętrze ofiary. Następnie tak powstała ciecz jest wysysana. 102 Trzyszcz leśny {Cicindela syhatica) Wygląd: długość 1,5-2 cm. Ten zgrabny trzyszcz pokryty brązowożółtym deseniem jest chrząszczem trudnym do oznaczenia, gdyż w środk. Europie występuje kilka podobnie ubarwionych gatunków trzyszczy. Najlepszą cechą odróżniającą jest czarna barwa górnej wargi, która ponadto ma podłużne żeberko. Środowisko: suche, ciepłe murawy i odłogi. Wyłącznie na glebach piaszczystych. Występowanie: gatunek północno-wschodni. W południowej i zachodniej Europie brak go zupełnie lub jest bardzo rzadki. Liczebność: dość rzadki. Rozród: samica kopie norkę w piasku, składa tam jaja i zasypuje ponownie. Larwy zamieszkują wygrzebane przez siebie chodniki, w których czatują na zdobycz. Zarówno larwy, jak i postacie dojrzałe, są drapieżnikami. Chrząszcze spotyka się od kwietnia do sierpnia. Pokarm: większe owady. Uwagi: w odróżnieniu od większości biegaczo-watych nie próbuje uciekać piechotą, lecz szuka ratunku w locie. Trzyszcz polny (Cicindela campestris) Wygląd: długość 1,5 cm. Wierzch ciała opali-zująco zielony z jedną lub więcej parą jasnych plam na pokrywach. Środowisko: suche, piaszczyste gleby wrzosowisk, opuszczone żwirownie, brzegi lasów, niekiedy wydmy. Występowanie: Eurazja, północna Afryka. Liczebność: pospolity, ale obecnie jego liczebność uległa poważnemu zmniejszeniu. Rozród: zimuje postać dojrzała. Trzyszcza polnego spotyka się od maja do września. Samice składają jaja do kilkumilimetrowej głębokości chodników w piasku. Pokarm: larwy kopią sobie 40-milimetrowej głębokości chodniki w piasku. U wejścia czatują na ofiary, którymi są zwykle gąsienice motyli i larwy innych owadów. Wciągają zdobycz do środka chodnika, wbijają żuwaczki w głowę ofiary i wysysają zawartość ciała. Uwagi: trzyszcze są wyjątkowo zwinne i potrafią się ukryć pod kępkami traw lub w zagłębieniach w ziemi, a w razie niebezpieczeństwa szybko odfrunąć. Trzyszcz górski, t. zaroślowy (Cicindela syMcola) Wygląd: długość 1,2-1,5 cm. Brązowożółty deseń pokrywający wierzch ciała, typowy dla większości europejskich trzyszczy utrudnia pewne oznaczenie tego gatunku. Jego ubarwienie jest bardzo zmienne, w związku z czym opisano liczne odmiany barwne. Środowisko: suche, piaszczyste, nasłonecznione miejsca skąpo porośnięte roślinnością. Występowanie: znajdowany przeważnie w górach środkowej Europy; na południu do środkowych Włoch. Chrząszcze pojawiają się w pierwsze ciepłe dni kwietnia. Częściej spotyka się je w pełni lata na nasłonecznionych miejscach. Liczebność: spotykany dość regularnie. Uwagi: larwy, czatujące u wejścia do norki, zatykają otwór wejściowy głową i przed-pleczem. Ich czułki i szczęki są skierowane do góry. Zdobycz wykrywają za pomocą wzroku. Osiem przyoczek zapewnia larwie pole widzenia równe 180". Gdy owad zbliży się, larwa chwyta go i zjada wewnątrz norki. Tęcznik liszkarz (Calosoma sycophanta) Wygląd: długość 2,5-3,5 cm. Biegacz łatwy do rozpoznania po dużych rozmiarach ciała imiedziano-zielono połyskujących pokrywach. Środowisko: lasy liściaste i bory iglaste. Występowanie: strefa klimatu umiarkowanego w Europie i Azji. Tęcznika liszkarza i pokrewnego tęcznika mniejszego (C. inquisitor) zaaklimatyzowano w Ameryce w celu biologicznego zwalczania larw szkodliwych owadów. Liczebność: nigdzie nie jest pospolity; w Polsce wszystkie tęczniki są pod ochroną. Uwagi: zarówno larwy, jak i postacie dojrzałe, polują dniem i nocą na owady, zwłaszcza na drzewach na gąsienice motyli. Chrząszcze doskonale fruwają i pojawiają się w rejonach masowego pojawu np. brudnicy mniszki. W ciągu roku tecznik liszkarz zjada blisko 400 gąsienic motyli. Już w sierpniu zagrzebują się w glebie na głębokość 40 cm na zimowanie. Jest to jeden z najdłużej żyjących jako imago biegaczowatych, gdyż może przeżywać do 4 lat, natomiast okres rozwoju larw jest wyjątkowo któtki, gdyż trwa tylko 2-3 tygodnie. 104 105 Tęcznik mniejszy (Calosoma inguisitor) Biegacz złocisty (Carabus auratus) Wygląd: długość do 2 cm. Bardzo podobny do tęcznika liszkarza, jednak jego przedplecze nie jest w pełni obrzeżone tak jak przedplecze t. liszkarza. Wyraźne obrzeżenie występuje jedynie na bokach. Barwa pokryw zmienna, zwykle czarna, czasem zielona lub niebieska. Środowisko: lasy mieszane, parki, również sady owocowe. Tęcznik mniejszy poluje najchętniej na pniach i w koronach drzew, równie często spotyka się go na powierzchni gleby. Występowanie: w Europie; na południowym wschodzie po Kaukaz, ponadto w pn. Afryce. Liczebność: pospolitszy od tęcznika liszkarza. Liczebność jego populacji ulega silnym wahaniom, jednak przeważnie nie jest rzadki; pod ochroną gatunkową. Pokarm: głównie gąsienice i poczwarki leśnych miernikowatych. Jest w związku z tym chroniony przez leśników i sadowników. Uwagi: na południu Europy żyje w rozległych dąbrowach. Biologia tego gatunku tęcznika jest podobna do biologii tęcznika liszkarza. Biegacz skórzasty (Carabus coriaceus) Wygląd: długość 4 cm - największy biegacz środkowoeuropejski, również jeden z największych i najbardziej charakterystycznych biegaczy europejskich. Większy od niego jest tylko 6-centymetrowej długości biegacz olbrzymi* [Procerus gigas), występujący w pd. Europie. Środowisko: lasy mieszane, ogrody, parki. Występowanie: w niemal całej Europie. Liczebność: pospolity, jednak ostatnio jego liczebność uległa zmniejszeniu; wszystkie biegacze z rodzaju Carabus są pod ochroną. Pokarm: ślimaki, gąsienice, chrząszcze; zjada także owoce. W związku ze swoim nienasyconym apetytem potrafi zupełnie oczyścić pole ziemniaków ze stonki, występującej w zagęszczeniu do 200 osobników na m2. Uwagi: zagrożony biegacz skórzasty nie ratuje się odlotem, gdyż jego błoniaste skrzydła są uwstecznione. Stara się natomiast odstraszyć napastnika, unosi wysoko ciało na nogach i rozwiera groźnie silne żuwaczki. Równocześnie wystrzykuje z gruczołów odwłokowych cuchnącą wydzielinę. Zaraz potem ucieka. Wygląd: długość 2-3 cm. Bardzo podobny do b. zielonozłotego (C. auronitens), od którego można go odróżnić po żeberkach na pokrywach, wyciętych tylnych krawędziach pokryw oraz większym i szerszym przedpleczu. Środowisko: ciepłe stanowiska w ogrodach, na łąkach i polach. Występowanie: w Europie do zachodniej, północnej i środkowej Polski, gdzie przebiega wschodnia granica jego zasięgu. Liczebność: u nas dość rzadki. Rozród: w kwietniu po przezimowaniu pojawiają się na powierzchni pierwsze chrząszcze. Zapłodniona samica składa jaja, z których już po 3—10 dniach wylęgają się larwy przepoczwarzające się po 3 linieniach. Przepoczwarzenie odbywa się w glebie w niewielkiej komorze poczwarkowej. Jesienią pojawiają się świeżo przeobrażone postacie dojrzałe. Pokarm: ślimaki, owady, w tym także stonka ziemniaczana; chrząszcz zjada dziennie pokarm o masie stanowiącej 1,3 masy własnego ciała. Jest to bardzo pożyteczny owad. Biegacz zielonozłoty (Carabus auronitens) Wygląd: osiąga długość 2,8 cm: jest nieco mniejszy od biegacza złocistego (cechy różniące - patrz wyżej). Barwa pokryw jest bardzo zmienna - czerwono- lub zielonozłota, w rzadkich przypadkach połyskliwie niebieska. Odcień zależny jest od wilgotności środowiska i oświetlenia. Środowisko: lasy na wyżynach i w górach. Przebywa tam pod pniakami drzew i leżącą korą. Aktywny w ciągu dnia. Występowanie: zachodnia i środkowa Europa; nie występuje w Wielkiej Brytanii i Skandynawii. Liczebność: spotykany regularnie, jednak nie jest pospolity. Rozród: chrząszcze po przezimowaniu pojawiają się już w pierwszych ciepłych dniach kwietnia. Kopulacja odbywa się tak jak u b. złocistego. Postacie dojrzałe giną po złożeniu jaj, tak że chrząszcze spotyka się jedynie wiosną jako osobniki po przezimowaniu i jesienią jako świeżo przeobrażone. Pokarm: taki jak b. złocistego. Gatunek pożyteczny. 106 Biegacz gajowy (Carabus nemoralis) Biegacz wręgaty (Cambus cancelletus) Wygląd: długość 2,1-3,3 cm. Pokrywy zielone, barwy brązu, niebieskie lub purpurowoczarne, często dwubarwne; wypukłe i pokryte dobrze widocznymi, prosto biegnącymi rzędami dołków. Punkty te są tej samej barwy co pozostała część pokryw. Środowisko: preferuje lasy liściaste, w których spotykany jest od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Podczas upalnego lata zapada w dia-pauzę letnią. Zimuje w pniakach drzewnych. Występowanie: środkowa i zachodnia Europa. Liczebność: lokalnie nie jest rzadki. Tryb życia: biegacz gajowy jest owadem aktywnym nocą. Dzień spędza ukryty pod kawałkami kory lub pod leżącym drewnem. Pokarm: gąsienice, larwy, ślimaki. Uwagi: wyróżnia się jego liczne pogatunki. Został zawleczony do Ameryki Północnej. Szykoń czarny (Platysma nigra) Wygląd: długość 1,7-2,1 cm. Czarny, pokrywy matowe. Czułki długie, nitkowate. Przedplecze u podstawy lekko uwypuklone, jego boki słabo i równomiernie zakrzywione. Nasady pokryw bardzo szerokie, a same pokrywy owalne, za środkiem wydłużone. Środowisko: lasy liściaste i mieszane, na dość wilgotnych, żyznych glebach, nad ocienionymi brzegami wód. Występowanie: w odpowiednich środowiskach środkowej Europy. Liczebność: w Polsce pospolity gatunek leśny. Rozród: postacie dojrzałe zimują w głębokich, wykopanych przez siebie norkach w próchni-cznej warstwie gleby. Wiosną odbywa się kopulacja i składanie jaj w niewielkie zagłębienia. Przed każdym linieniem larwy zagrzebują się. Chrząszcze, czyli postacie dojrzate, pojawiają się po przeobrażeniu jesienią; intensywnie żerują, by zgromadzić odpowiednie zapasy tłuszczu na przezimowanie. Pokarm: rozmaite owady i ich larwy. Wygląd: długość 1,5-2,5 cm. Wierzch brązowy z zielonkawymi odcieniami, w rzadkich przypadkach czysto czarny. Trudny do odróżnienia od innych gatunków. Środowisko: tereny otwarte - łąki i pola. Występowanie: umiarkowana strefa Europy, na północy po środk. Skandynawię, na południu do pn. Hiszpanii, środk. Włoch (brak w pozostałej części rejonu śródziemnomorskiego); spotykany również w wysokich górach. Liczebność: pospolity. Rozród: chrząszcze po przezimowaniu pojawiają się na powierzchni ziemi w kwietniu i można je spotkać do września. Wtedy ponownie zaczynają się przygotowywać do zimowania w niewielkich jamkach w glebie, położonych na głębokości blisko 50 cm. Larwy żyją wprawdzie na powierzchni gruntu, jednak przed każdą wylinką zagrzebują się, co jest typowym zjawiskiem u wielu biegaczowatych. Pokarm: postacie dojrzałe i larwy biegacza wręgatego są pożytecznymi tępicielami stonki ziemniaczanej. Pierzchotek pobrzeżny* (Elaphrus riparius (E. cupreus)] Wygląd: długość blisko 1 cm. W Polsce stwierdzono 5 gatunków pierzchotka (Elaphrus) - wszystkie są bardzo trudne do rozróżnienia. Wyglądem przypominają małe trzyszcze, jednak różnią się od nich silnie wypukłymi oczami, a przede wszystkim obecnością 4 rzędów oczkowatych (o zielonych lub niebieskich środkach) plam na pokrywach. Środowisko: wyłącznie na pobrzeżach potoków, rzek i stawów. Chrząszcze te trzymają się odsłoniętych, pozbawionych roślinności miejsc, które są zalewane przez fale. Występowanie: Europa. Liczebność: przeważnie częsty przy brzegach. Rozród: podobnie jak większość przedstawicieli rodziny biegaczowatych, świeżo przeobrażone jesienią postacie dojrzałe pierzchotka zimują zagrzebane głęboko w glebie. Tak naprawdę to niewiele jeszcze wiadomo o jego biologii i przystosowaniach do życia w bezpośredniej bliskości wody. Pokarm: małe owady i ich larwy. 108 109 Owalnik nadwodny (Omophron limbatum) Zuchwień głowacz (Broscus cephalotes) Wygląd: długość 0,5-0,7 cm. Czarny, okrągła-wy, silnie wygrzbiecony, co jest bardzo nietypową cechą dla biegaczowatych. Jednak chrząszcz ten należy niewątpliwie do tej rodziny - ma długie, typowe dla biegacza nogi, a ponadto zachowuje się tak jak większość swych krewniaków, co łatwo ustalić obserwując go w warunkach naturalnych. Pokrywa go barwny zielono-żółty deseń. Środowisko: ściśle związany z wodą - zamieszkuje piaszczyste ławice i namuliska, po których bardzo zwinnie biega. Jednak odkryć tam jego obecność jest bardzo trudno, gdyż zwykle spędza dzień zagrzebany w piasku. Występowanie: występuje wprawdzie w całej Europie, jednak wszędzie wyspowo, przy czym poszczególne populacje są zwykle od siebie odizolowane; obszar rozsiedlenia obejmuje również Afrykę Północną. Liczebność: przeważnie rzadki; jest to gatunek towarzyski, więc w niektórych miejscach spotyka się go w większej liczbie osobników. Pokarm: owady żyjące na piasku. Skorobieżek miedziak [Amara aenea) Wygląd: długość 0,8 cm. Jest przedstawicielem rodzaju skorobieżek (Amara), repezen-towanego w środkowej Europie przez ok. 60, a w Polsce ponad 40 trudnych do rozróżnienia gatunków. Wszystkie są ciemno połyskliwe i o owalnym zarysie ciała. Dokładne oznaczenie możliwe jest często dopiero po zbadaniu aparatów kopulacyjnych. Środowisko: suche, nasłonecznione stanowiska skąpo porośnięte roślinnością. Szczególnie dobrze można go obserwować w gorących godzinach południowych, gdy przemyka po piasku. Występowanie: umiarkowane strefy Europy i Azji. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: patrz biegacz złocisty. Pokarm: skorobieżki żywią się pokarmem mieszanym - polują na rozmaite owady, które wysysają, ale mogą je również po rozdrobnieniu połykać, ponadto, jak na to wskazują resztki z ich wola, zjadają miękkie ziarna z kłosów. Pobierają również innego rodzaju pokarm roślinny. Wygląd: długość 2 cm. Jest biegaczem łatwym do rozpoznania po nieproporcjonalnie dużej głowie i charaktyrystycznym, z przodu szerokim, z tyłu wąskim przedpleczu. Jego nogi nie nadają się do grzebania, więc kopie chodniki i niewielkie jamy w luźnej glebie za pomocą silnie rozwiniętego aparatu gębowego. Na goleniach przednich nóg znajdują się szczerby, tworzone u góry i u dołu przez 2 silne kolce. Za ich pomocą zuchwień czyści czułki. Takie wycięcia ma również wiele innych chrząszczy, jednak nie są one tak dobrze rozwinięte, jak u tego biegacza. Środowisko: doliny rzeczne w środkowym i dolnym biegu rzek, na piaszczystym podłożu. Występowanie: szeroko rozmieszczony w Europie, szczególnie na północy, na południu po środkowe Włochy. Liczebność: stosunkowo pospolity. Rozród: samica kopie liczne chodniki, w których składa jaja. Pokarm: głównie larwy owadów, na które poluje ukryty w norce. Drogoń miedziaczek* (Poecilus cupreus) Wygląd: długość 1-1,3 cm. W środkowej Europie występuje 11 gatunków z rodzaju drogoń (Poecilus), które różnią się od siebie m.in. barwą ciała, która może być jednak zmienna. Wierzch ciała gatunków należących do tego rodzaju jest przeważnie miedziany, niekiedy także niebieski, czarny lub metalicznie zielony. Nasadowe człony czułków nie są okrągłe, lecz w przeciwieństwie do gatunków z podobnych rodzajów kanciaste. Po tej cesze możemy oznaczyć te biegacze do rodzaju, jednak najczęściej dopiero zbadanie aparatu kopulacyjnego usunie ostatnie wątpliwości. Środowisko: ciepłe, suche miejsca, takie jak przydroża, wypaleniska i pastwiska. Występowanie: niemal w całej Europie, zwłaszcza na nizinach. Liczebność: bardzo pospolity. Dwa pokrewne gatunki - P. versicolor i P. lepidus występują również u nas pospolicie. Tryb życia i rozród: aktywny o zmierzchu. Zimują postacie dojrzałe, dobrze ukryte w glebie. 110 Łokaś garbatek (Isbms tenebrioides) Wygląd: długość 1,5 cm. Ciemno ubarwiony, silnie wypukły i krępy biegacz o stosunkowo krótkich czułkach i silnych nogach bieżnych. Środowisko: na uprawach zbożowych i odłogach. Występowanie: w całej Europie, na północy rzadki; na wschodzie po Azję Mniejszą. Liczebność: w minionych wiekach groźny szkodnik zbóż. Podczas naukowych, systematycznych odłowów biegaczowatych znajduje się obecnie jedynie 5 łokasi na 20 000 tysięcy osobników biegaczy. Rozród: zwykle zimują zarówno postacie dojrzałe łokasia garbatka, jak i jego jaja oraz małe larwy, które na wiosnę przechodzą bardzo szybki rozwój żywiąc się zielonymi pędami ozimin. Jeśli przezimowuje samica, to na wiosnę składa jaja, po czym ginie. Larwy żyją w 20-30-centymetrowej długości norkach, które same sobie wykopują. Pokarm: części roślin, głównie niedojrzałe nasiona zbóż, rzadziej larwy owadów i skąpo-szczety. Widek podkamiennik {Callistus lunatus) Wygląd: długość 0,5-0,7 cm. Z uwagi na charakterystyczny rysunek półksiężyca na każdej z pokryw biegacz ten jest łatwy do oznaczenia. Barwa ciała jest zmienna, jednak rysunek pozostaje niemal zawsze taki sam. Środowisko: ciepłe, podlegające silnej operacji słonecznej, skąpo porośnięte roślinnością miejsca - południowe stoki, nieczynne kamieniołomy i stanowiska z roślinością ruderalną. W dzień kryje się pod kamieniami, często razem z innymi biegaczami. Szczególnie preferuje gleby wapniowcowe. Występowanie: Europa, jednak tylko w ciepłych rejonach. Brak go na północy kontynentu i w Alpach. Centrum jego zasięgu to rejon śródziemnomorski. Liczebność: w środkowej Europie rzadki; nieco pospolitszy tylko w niektórych miejscach. Rozród: żyje towarzysko; aktywny nocą. Składanie jaj i przepoczwarczenie odbywają się w glebie. Larwy żyją w niewielkich norkach. Pokarm: drapieżnik polujący na małe owady. 119 Strzel loskotnik {Brachinus crepitans) Wygląd: długość do 1 cm. Wszystkie 4 gatunki I żyjące w środkowej Europie (w Polsce 2) są I dwubarwne niebiesko-czerwone i mają uwste-cznione skrzydła błoniaste. Środowisko: na glebach wapniowcowych o skąpej roślinności, pokrytych kamieniami, głównie na poboczach dróg i pobrzeżach lasów. Ciepłolubny. Występowanie: w całej Europie, jednak na południu zdecydowanie pospolitszy; również północna Afryka i na wschodzie aż po Syberię. Liczebność: niezbyt pospolity, z uwagi na towarzyski tryb życia tego osobliwego biegacza spo-tyka się zwykle w większej liczbie osobników. Rozród: jak u innych biegaczowatych. Pokarm: roślinny i zwierzęcy. Uwagi: zagrożony strzel łoskotnik wyrzuca z położonej na końcu odwłoka komory eksplozyjnej niebieskawą chmurę gazów, która wybucha z hukiem. Może tak „strzelać" wiele razy. Mieszanina wybuchowa produkowana jest w dwóch niewielkich gruczołach obronnych, położonych po obu stronach odbytu. Wyszczerek żwawy (Nothiophilus biguttatus) Wygląd: długość 0,5 cm. Mały chrząszcz barwy miedzi, o uderzająco dużej głowie i dużych oczach. Brzegi pokryw równoległe. Skrzydła I błoniaste mogą być uwstecznione. W środko-1 wej Europie żyje 8, w Polsce 7, trudnych do odróżnienia gatunków. Środowisko: spotykany niemal wszędzie, ale I unika gleb bagiennych. Preferuje ściółkę igła-1 stą, mchy i kryjówki pod kamieniami w miejs-1 cach prześwietlonych w lasach, na ich skraju, także w zdziczałych ogrodach i parkach, u nas | liczniejszy na pogórzu i w górach. Występowanie: gatunek palearktyczny, rozsiedlony w całej Europie. Liczebność: najpospolitszy gatunek z rodzaju wyszczerek (Nothiophilus). Rozród: zimują postacie dojrzałe. Jaja są składane wiosną. Już po kilku dniach wykluwają się z nich larwy. Przepoczwarczenie odbywa się w glebie w pełni lata. Jesienią poją- I wiają się świeżo przeobrażone chrząszcze, I które jednak wkrótce zagrzebują się w glebie Samica, poniżej larwa Pływak żółtobrzeżek (Dytiscus mdrginalis) Samica Wygląd: duży, osiągający 2,7 do 3,5 cm długości, masywny wodny chrząszcz. Brzegi przedplecza i obwódka na pokrywach żółte, nie są one jednak tak szerokie, jak u blisko spokrewnionego, nieco większego, ale znacznie rzadszego pływaka olbrzyma (Dytiscus latissimus). Samiec i samica różnią się wyraźnie od siebie (dymorfizm płciowy). U samca pokrywy są stosunkowo gładkie (niekiedy również pokrywy samicy pokryte są tylko słabymi bruzdkami), a na stopach przednich nóg występują przylgi. Dwie większe tworzy do 150 mniejszych przyssawek, dając w efekcie bardzo skutecznie działający aparat czepny, ułatwiający samcowi przytrzymanie samicy w czasie kopulacji. Jest to niezbędne, gdyż całe ciało pływaka pokrywa nieprzepuszczalna dla wody, śliska emulsja tłuszczowa, chroniąca go przed zawil-żeniem. Maleńkie ssawki znajdują się również na środkowych nogach. Samica ma pokrywy pokryte bruzdkami, natomiast brak jej przylg. U obu płci na tylnych nogach znajdują się ustawione w gęstym rzędzie szczeciny pływ- ne, które przy ruchu kończyny do przodu skłal dają się, natomiast przy ruchu do tyłu rozkła-j dają, tworząc rodzaj wiosła. Większość czasu pływaki żółtobrzeżki przebył wają pod wodą, jednak muszą podpłynąć ku powierzchni w celu pobrania powietrza. Wystał wiają ponad lustro wody koniec odwłoka i naJ bierają pod pokrywy porcję świeżego powietl rza. W ciągu godziny muszą zaczerpnąć powie-l trza od 4 do 7 razy. Pływaki żółtobrzeżki latają] doskonale i szybko zasiedlają nowo powstają! ce zbiorniki wodne. Z reguły fruwają w nocy. I Środowisko: drobne i średniej wielkości zbior-l niki wodne. Pływaki żółtobrzeżki przeważnie] przebywają w nich w gęsto zarośniętych rośJ linnością strefach przybrzeżnych, w miarę możliwości unikają otwartej toni wodnej. Występowanie: w niemal całej Europie od re-j jonu śródziemnomorskiego po Skandynawię, na wschód przez Azję Środkową do Japonii. Występuje również w Ameryce Północnej. Liczebność: mimo ogromnego obszaru rozsie-i dlenie przeważnie nie jest liczny, jednak sto-j sunkowo pospolity. Rozród: patrz halawnik bagienny. Pokarm: poluje na większe owady wodne, napada również na małe, osłabione rybki lub traszki. Halawnik bagienny (Hydropows palustris) Wygląd: długość 0,4 cm. Można go rozpoznać po żółtawym rysunku na pokrywach. Środowisko: duże i małe zbiorniki wody stojącej różnych typów, także kałuże i zakola ze stagnującą wodą wolno płynących potoków. Występowanie: znaczne połacie Europy od nizin po wyższe położenia górskie. Liczebność: miejscami najpospolitszy chrząszcz wodny. Rozród: kopulacja odbywa się zawsze w wodzie. Samiec przyczepia się przyssawkami na przednich nogach do przedplecza samicy. Połączona para przebywa tuż pod zwierciadłem wody, jednak w razie zaniepokojenia nurkuje 114 szukając ukrycia w gąszczu roślin. Po zapłodnieniu samica składa pojedynczo jaja umieszczając je za pomocą poktadełka w łodydze rośliny wodnej. Larwy lęgną się już po upływie krótkiego czasu. Muszą one również zaczerpnąć powietrza z powierzchni wody. Po 5-6-tygodniowym rozwoju w wodzie larwa w celu przepoczwarczenia się wychodzi na ląd. Zagrzebuje się w glebie. Stadium poczwa-rki trwa 2 tygodnie. Z reguły zimują postacie dojrzałe. Pokarm: postacie dojrzałe i larwy są drapieżnikami. Toniak żeberkowany (Acilius sulcatus) Wygląd: długość 1,5-1,8 cm. Samce i samice wyglądają odmiennie (dymorfizm płciowy). Na pokrywach samicy znajdują się 3 głębokie bruzdy, a brak im buławkowatego zgrubienia na przednich nogach. Pokrywy samca są gładkie, a na jego stopach przednich nóg występują, podobnie jak u pływaka żółtobrzeżka, przyssawki, którymi przytrzymuje samicę w czasie kopulacji, Miejscem ich przyczepu jest jej przedplecze, które ma charakterystyczny żółto-czarny rysunek. Ciało u obu płci spłaszczone o doskonale opływowym kształcie, dzięki czemu chrząszcz ten jest znakomitym pływakiem. Jako wiosła służą mu tylne odnóża zaopatrzone w szczecinki pływne. Środowisko: wody stojące, zwłaszcza niewielkie, zarośnięte roślinnością bajorka. Niekiedy spotyka się go również w kałużach, jednak te dobrze latające chrząszcze długo w nich nie pozostają. Składanie jaj odbywa się tylko w większych, nie wysychających zbiornikach wodnych. Występowanie: cała Europa aż poza koło pola- Krętak pospolity (Gyrinus natator) Wygląd: długość 0,5-0,7 cm. Najpospolitszy spośród 11 gatunków środkowoeuropejskich krętakowatych, wyróżniających się swoimi pływackimi popisami na zwierciadle wody. Krążą po jej powierzchni kreśląc okręgi, linie faliste i zawirowania. Ich niezwilżające się grzbiety błyszczą czarno, a ciało jest zanurzone w wodzie zaledwie do połowy. Oczy są podzielone wyrostkiem głowy jakby na dwie części - górną i dolną, tak że krętaki widzą jednocześnie to, co dzieje się nad lustrem wody i pod jej powierzchnią. Dzielący oko wyrostek głowy znajduje się dokładnie na wysokości zwierciadła wody. Napęd przy pływaniu nadają krętakowi przekształcone w wiosła skrócone środkowe i tylne nogi. Normalnie wykształcona jest jedynie para nóg przednich. W razie niebezpieczeństwa krętaki błyskawicznie nurkują. Krętaki doskonale fruwają i szybko zasiedlają nowo powstające zbiorniki wodne. Środowisko: stojące i wolno płynące wody, przede wszystkim stawy i bajorka. Występowanie: rozległe obszary Europy 116 rne; brak go w południowej Hiszpanii i połu-j dniowych Włoszech. Liczebność: zwykle liczny, zwłaszcza! w małych zbiornikach wodnych. Rozród: postacie dojrzałe zimują w zasiedlanych przez siebie zbiornikach wodnych, nierzadko w pustych muszlach ślimaków. Pojawiają się na wiosnę i wkrótce przystępują do rozrodu. Tylko w wyjątkowych przypadkach zimują jaja, które są składane na brzegu. Larwy charakteryzują się bardzo silnymi żuwacz-kami, którymi chwytają i wysysają zdobycz, podobnie jak czynią to larwy pływaka żółtobrzeżka. Przód i tył ciała larw spiczaste, a same larwy są znacznie mniejsze od larw pływaka żółtobrzeżka. Żyją w wodzie, a przepo-czwarczają się na lądzie. Pokarm: postacie dojrzałe i larwy polują na te zwierzęta wodne, które są w stanie pokonać, wśród nich także na kijanki i narybek. w strefie klimatu umiarkowanego. Liczebność: w niezanieczyszczonych wodach pospolity, zwykle obserwowany stadkami. Rozród: zimuje postać dojrzała, na brzegu lub w wodzie. W czasie kopulacji samiec przytrzymuje się samicy cęgowatymi przednimi odnóżami. Zapłodniona samica składa wstęgi jaj na dnie zbiornika na obumarłe rośliny. Długie, wysmukłe larwy mają liczne oszczecone skrze-! la tchawkowe. Przed przepoczwarczeniem wychodzą na brzeg i budują ochronne kokony. Pokarm: żywe i martwe drobne zwierzęta, które opadły na powierzchnię wody, oraz niewielkie owady wodne, które uda się im zaskoczyć w czasie przeobrażania się. Ofiarę krętaki chwytają przednimi nogami i rozrywają silny-j mi żuwaczkami. Patrz także str. 17 VL* 117 Moczydlinek błyszczący* (Helocbares obscurus) Wygląd: długość 0,5-0,6 cm. Pospolicie występujący przedstawiciel licznej rodziny kałużni-cowatych (Hydrophilidae); jest tylko częściowo związany z wodą - niekiedy spotyka się go w odchodach zwierząt roślinożernych, wśród gnijących szczątków roślinnych lub na brzegu w strefie przejściowej między wodą a lądem. Od pływaka żółtobrzeżka najłatwiej odróżnić przedstawicieli rodziny kałużnicowa-tych po czułkach, które są u nich zakończone kilkuczłonową buławką (ponadto głaszczki szczękowe są zazwyczaj wyraźnie dłuższe od czułków - przyp. tłum.). Odnóża są zaopatrzone w szczecinki pływne i poruszają się naprzemiennie. Charakterystyczną cechą jest również sposób nabierania przez nie powietrza - wystawiają głowę ponad lustro wody i zasysają powietrze za pomocą buławek czuł-kowych. Warstewką powietrza otaczają oszcze-coną, nieprzepuszczalną dla wody brzuszną stronę ciała i nabierają je pod pokrywy skrzydłowe. Pływają często grzbietem do dołu. Kałużnik biegaczowaty (Hydrophilus caraboides) Wygląd: osiąga długość 1,5 cm; jest miniaturą kałużnicy, z którą zamieszkuje te same siedliska i prowadzi podobny do niej tryb życia. Środowisko: stojące, obficie zarośnięte wody. Występowanie: w całej Europie i umiarkowanych strefach Azji i Ameryki Północnej. Liczebność: dawniej znacznie pospolitszy. Rozród: jaja są składane w małych kokonach pływających po powierzchni wody. Larwy żyją wśród roślin wodnych. Dorosłe larwy opuszczają wodę i zagrzebują się na brzegu, gdzie się przepoczwarczają. Pokarm: postacie dojrzałe żywią się roślinami wodnymi; larwy są drapieżnikami. Wysysają małże i ślimaki wodne. Uwagi: kokon jajowy składa się z dwóch części - górna jest gęstym splotem przędzy i włókien, w dolnej są jaja, jedno obok drugiego. Zapewnia to stabilne unoszenie się kokonu przy powierzchni wody. 118 Kałużnica czarna, k. czarnozielona (Hydrous piceus) Wygląd: długość 45 cm. W środkowej Europie żyją dwa bardzo podobne do siebie gatunki kałużnic (Hydrous), będące jednymi z największych europejskich chrząszczy. W celu nabrania powietrza kałużnica podpływa ku powierzchni i za pomocą czułków doprowadza jego świeży zapas do powierzchni brzusznej. Środowisko: stojące wody z gęstą roślinnością podwodną. Występowanie: cała półkula północna (Holark-tyka). Liczebność: dawniej znacznie pospolitsza. Rozród: samica przędzie utrzymujący się stale przy powierzchni wody kokon jajowy, do którego następnie składa blisko 50 jaj. Na koniec splata u góry rodzaj „komina", który zapewnia stały dopływ powietrza do wnętrza. Pokarm: larwy rozwijają się w wodzie, gdzie prowadzą drapieżny tryb życia; postacie dojrzałe są roślinożercami, a więc w żadnym wypadku kałużnica czarna nie jest takim szkodnikiem, za jakiego się ją niekiedy uważa. Grążak czteroplamek* [llybius quadriguttatus (I. obscurus)} Wygląd: długość nieco ponad 1 cm. Trudny do odróżnienia od innych gatunków licznie w Europie reprezentowanego rodzaju grążak (llybius), zaliczanego do rodziny pływakowatych (Dytiscidae), do której należy m.in. pływak żółtobrzeżek. Środowisko: wody stojące, przede wszystkim zarośnięte przez rdestnice (Potamogeton). Występowanie: szeroko w Europie. Liczebność: nierzadki. Uwagi: larwy tego grążaka można rozpoznać po jasnych plamach na ciemnym tle. Chrząszcze przeważnie przebywają na dnie zbiornika, chociaż są znakomitymi pływakami. Na przed-tułowiu mają duże gruczoły produkujące silnie trującą substancję służącą do obrony. Dzięki niej są nieapetyczne dla wielu potencjalnych wrogów naturalnych. Toksyna ta różni się chemicznie od jadów produkowanych przez pływaka żółtobrzeżka (wiele innych pływakowatych wytwarza również takie trucizny). Pokarm: larwy i chrząszcze są drapieżne. Próchniczak czarniawy, kusaczek cuchnący (Ocypus olens) Wygląd: długość 2,2-3,2 cm. Typowy przedstawiciel rodziny kusakowatych (Staphylinidae), łatwo go rozpoznać po skróconych pokrywach. Pod nimi znajdują się zwinięte skrzydła błoniaste, za pomocą których kusak ten doskonale lata. Skrócenie pokryw jest wprawdzie typowe dla rodziny kusakowatych, jednak cecha ta zaznacza się również wśród przedstawicieli innych rodzin chrząszczy. Kusakowate są reprezentowane w środk. Europie przez ponad 2000 gatunków, z których liczne są bardzo trudne do oznaczenia. Obserwować można tylko niektóre kusaki, gdyż większość prowadzi skryty tryb życia. Około 300 gatunków żyje w towarzystwie mrówek zamieszkując ich gniazda (myrmekofile). Środowisko: w ściółce lasów mieszanych. Występowanie: w całej Europie. Liczebność: jeden z najpospolitszych i największych kusakowatych, jednak w Polsce spotykany dość rzadko. Rozród i pokarm: patrz kusak cezarek. Szaroń pospolity (Ontholestes tessellatus) Wygląd: długość 2 cm. Wydłużony, smukły i gęsto owłosiony. Czarne i żółte włoski tworzą mozaikę na stronie grzbietowej. Gdy włoski ulegną wytarciu szaroń staje się czarny tak jak większość innych kusakowatych. Środowisko: w butwiejących szczątkach w ogrodach, parkach i lasach. Występowanie: w środkowej Europie, również w Polsce, żyją 3 trudne do odróżnienia od siebie gatunki szaroni. Wykazują one ponadto duże podobieństwo do innych kusaków. Liczebność: liczny i pospolity. Rozród: większość kusakowatych składa jaja do gleby. Niektóre gatunki stanowią wyjątek - larwy lęgną się już w trakcie złożenia jaj, są to więc chrząszcze jajożyworodne. Pokarm: larwy, padlina. Uwagi: w środk. Europie żyje szereg bardzo małych kusaków zamieszkujących gniazda ptaków i nory ssaków. Są drapieżnikami polującymi na młodsze stadia rozwojowe pasożytów swych gospodarzy, np. pcheł. Tropikalne kusakowate są często pasożytami. Kusak cezarek (Staphylinus cesareus) Wygląd: długość 1,8-2,2 cm. Kolorowo ubarwiony kusakowaty o czerwonych pokrywach i żółto owłosionych plamach na odwłoku. Pozostałe części ciała są czarne. Środowisko: pobocza dróg i brzegi lasów, gdzie często można go obserwować w ciągu dnia. Występowanie: Europa, jednak nie wszędzie jest równie pospolity. Liczebność: w Polsce niezbyt często spotykany, pospolitszy na południu kraju. Rozród: pierwsze chrząszcze opuszczają kryjówki zimowe już wczesną wiosną. Jaja są składane dość płytko do gleby. Wkrótce lęgną się malutkie larwy, które po odbyciu 3 linień przygotowują w glebie małą komorę poczwar-kową. Niedługo potem poczwarka przeobraża się w postać dojrzałą - chrząszcza. Cały cykl rozwojowy trwa 2-3 miesiące. W roku jedno pokolenie. Pokarm: kusaki cezarki polują w padlinie na larwy owadów, które wysysają. Żarlinek pobrzeżnik (Paedeius littoralis) Wygląd: długość 0,8 cm. Wszystkie 10 żyjących w środkowej Europie, a w Polsce 8, gatunków żarlinków (Paederus), to bardzo jaskrawo ubarwione kusaki. Mają metalicznie niebieskie pokrywy i czerwonawe przedple-cza. Są trudne do odróżnienia od siebie. Środowisko: na brzegach jezior i rzek, przeważnie na glebach wapniowcowych. Występowanie: w całej Europie. Liczebność: pospolity. Rozród: żarlinki (Paederus) i myśliczki (Stenus) mają na odwłoku gruczoł wydzielający nieprzyjemnie pachnące i żrące substancje. Służą one z jednej strony do obrony przed prześladowcami, z drugiej obniżają napięcie powierzchniowe wody, dzięki czemu powstaje prąd ssący, popychający owada do przodu. Żrące działanie substancji produkowanych przez żarlinki może spowodować u ludzi poważne, trudno gojące się zmiany skórne (przyp. tłum.). Pokarm: żywe, przeważnie jednak martwe bezkręgowce w strefie oprysku wody. 120 Grabarz żółtoczarny [Nicrophorus vespilloides (Necrophorus vespilloides)} Wygląd: długość 1-2 cm. W środkowej Europie, również w Polsce, występuje 8 gatunków grabarzy {Nicrophorus). Oba najpospolitsze gatunki - grabarz żółtoczarny (A/. vespilloides) i g. pospolity (g. krzywonogi) (N. vespillo) różnią się zewnętrznie w niewielkim stopniu. G. żółtoczarny ma przedplecze zawsze gładkie, nieowłosione, natomiast u g. pospolitego przedni brzeg przedplecza jest pokryty żółtymi włoskami. Charakterystyczny czerwonawożó-łto-czarny rysunek na pokrywach przypomina ubarwienie żądłówek i służy do ostrzeżenia napastnika. Środowisko: ogrody, parki i lasy mieszane. Występowanie: umiarkowana strefa Eurazji. Liczebność: liczny i pospolity; przylatuje do światła. Rozród: larwy rozwijają się w przygotowanej przez rodziców padlinie. Pokarm: padlina. Uwagi: w razie zagrożenia chrząszcze wydzielają silnie pachnącą amoniakiem substancję. Ścierwiec [Oiceoptoma thoracicum (Oeceoptoma thoracicum)] Wygląd: długość 1,5 cm. Charakterystyczne jest czerwono ubarwione przedplecze o bardzo rozszerzonych bokach. Środowisko: lasy mieszane, ogrody, zdziczałe parki, w których ścierwiec przebywa na ziemi wśród mchów, porostów, w gnijących grzybach, na padlinie, niekiedy w odchodach. Występowanie: Eurazja po Japonię. Liczebność: pospolity. Rozród: gdy spotka się przy padlinie większa liczba ścierwców, zaczynają toczyć o nią między sobą bój typowy dla przedstawicieli rodziny omarlicowatych (Silphidae). Samice i samce walczą ze sobą tak długo, aż pozostanie przy padlinie tylko po jednym osobniku każdej płci. Tworzą one parę rodzicielską. Pokarm: znane jest zamiłowanie ścierwców do sromotnika bezwstydnego (Phallus impudi-cus), którego owocnikami się żywią. Równie często spotyka się je na padlinie. Scierwce są również drapieżnikami polującymi na inne owady. Zaciemka czarna {Phosphuga atrata) Wygląd: długość 1-1,5 cm. Charakterystyczna dla tej omarlicy jest wydłużona w kształcie < pyska głowa. Dzięki temu może ją wsadzić do i wnętrza muszli ślimaka. Środowisko: lasy, ogrody i parki, szczególnie w miejscach obfitujących w ślimaki i o grubej warstwie ściółki, a więc niezbyt suchych i kwaśnych. W związku z takimi preferencjami i brak jej w borach iglastych. Występowanie: w większej części Europy, zwłaszcza w biomie lasów liściastych. Liczebność: zwykle nie jest rzadka, na stanowiskach obfitujących w ślimaki pospolita. Rozród: przebieg rozmnażania podobny do rozrodu grabarza (Nicrophorus), jednak nie jest w takim stopniu jak u niego związany z obecnością padliny. Pokarm: ślimaki. Wykrywa je za pomocą zmysłu powonienia. Zaciemka podąża świeżym śladem śluzu, aż odnajdzie ślimaka. Najpierw wysysa wydzielany śluz, potem zabija ślimaka, a wstrzykiwana wydzielina trawienna rozpuszcza jego ciało. Pościerwka pomarszczona* (Thanatophilus rugosus) Wygląd: długość nieco ponad 1 cm. W środkowej Europie, również w Polsce, żyją 3 gatunki pościerwek, a najpospolitszym gatunkiem jest pościerwka pospolita (Th. sinuatus). Środowisko: pościerwki spotyka się wszędzie, gdzie leży padlina. Występowanie: Eurazja. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: patrz inne omarlicowate - grabarze i ścierwiec. Podobnie jak u większości omar-licowtych zimuje postać dojrzała. Wyjątkiem jest tutaj grabarz wiosenny* (N. interruptus), u którego imagines wylęgają się z poczwarek wiosną. Pokarm: padlina. Gatunki pokrewne: bardzo podobny omarliniec włochaty (Blithophaga opaca), mający wierzch ciała pokryty miodowobrązowymi włoskami. W niektórych rejonach tępiony, gdyż larwy niszczą zasiewy buraków, a postacie dojrzałe żywią się ich liśćmi. Iskrzyk (Phausis splendidula) samica samiec larwa Wygląd: długość prawie 1 cm; w dzień niczym specjalnym nie wyróżniający się chrząszcz, bardzo podobny do omomił-kowatych, o wyraźnie zaznaczonym dymorfizmie płciowym. Samica ma tylko kikuty pokryw skrzydłowych i przypomina larwę. Jest ubarwiona żółtobrą-zowo, słabo plamista, a na spodniej stronie odwłoka ma na 5. i 6. segmencie żółtawą płytkę narządu świecącego. Poza nią samica ma jeszcze niewielkie świecące plamki na brzegach od 1. do 5. segmentu odwłokowego. Wieczorem demonstruje ten świecący wzór latającym wokół samcom, które mają narząd świecący w postaci jedynie świecącej płytki. Są one ciemniejsze od samic i mają w pełni rozwinięte pokrywy skrzydłowe i skrzydła błoniaste, dzięki czemu mogą fruwać późnym zmierzchem spokojnym, okrążającym teren lo- tem. Ich ciało jest delikatnie, ciemno owłosione. Pokrywy i przedplecze są szerokie i w cią-j gu dnia zakrywają nogi. Ponadto przedplecze przykrywa od góry całą głowę, co jest charakterystyczne dla przedstawicieli rodziny świetli-kowatych (Lampyridae) (przyp. tłum.). Natężenie światła wytwarzanego w narządach świetlnych zmienia się w niewielkim stopniu, może być ono natomiast „włączane" lub „wyłączane"! Larwy również mają narządy świecące. Środowisko: łąki, ogrody, parki. Występowanie: umiarkowana strefa Europy oraz daleko na wschód w Azji. Liczebność: w okresie gromadnego występowania w ciepłe noce letnie spotykany jeszcze licznie, jednak w wielu rejonach populacje tego świetlika w ostatnich latach zanikają. Rozród: siedzące na źdźbłach traw samice sygnalizują latającym dokoła samcom swoją gotowość do rozrodu wabiąc je sygnałami świetlnymi. Jaja są składane do gleby. Pokarm: larwy i imagines tego chrząszcza żywią się ślimakami. Świetlik świętojański (Lampyris nocłiluca) Wygląd: długość 1-1,8 cm; zdecydowanie większy od isk-rzyka. Rozszerzone i wypukłe do przodu przedplecze zakrywa również głowę i ma w przedniej części przezroczystą strefę panoramicznej szyby"), która w od- samica samiec larwa (rodzaj różnieniu od iskrzyka nie jest podzielona na dwie części. Poza tym kształtem ciała i dymorfizmem płciowym bardzo przypomina wyżej omówiony gatunek. Samice wieczorami wspinają się chętnie na źdźbła traw. Środowisko: lasy mieszane, ogrody, parki, zwłaszcza stanowiska, na których rosną dziurawce (Hypericum). Występowanie: w wielu rejonach Europy występuje wyspowo, zwłaszcza w strefie umiarkowanej; na wschód sięga daleko do Azji. Liczebność: w ostatnich dziesięcioleciach ob- serwuje się kurczenie zasięgu i zmniejszanie liczebności populacji świetlika świętojańskiego. Dawniej ten świetlik, którego czas lotu godowego przypada na okres przesilenia letniego, był znacznie pospolitszy niż obecnie. Przyczyny spadku liczebności nie zostały poznane. Rozród: obie płci odnajdują się w ciepłe wieczory czerwcowe i lipcowe na podstawie wysyłanych sygnałów świetlnych. Samce mają bardzo duże oczy złożone i za ich pomocą rozpoznają wzór plam świetlnych samicy. Po kopulacji samica składa jaja do gleby. Larwy świecą już słabo przez skorupkę. Po 5 linie-niach larwy przepoczwarczają się w glebie. Pokarm: ślimaki, które zabijają trującą wydzieliną podczas zagryzania; postacie dojrzałe przeważnie nie żerują. Uwagi: „zimne światło" świetlików powstaje w wyniku reakcji chemicznej, podczas której świecący związek lucyferyna ulega utlenieniu przez enzym lucyferazę. 124 125 Omomiłek wiejski (Cantharis rustica) Wygląd: długość 1-1,5 cm. Typowy przedstawiciel omomiłkowatych (Cantharidae), które cechują się słabo zesklerotyzowanymi, giętkimi pokrywami skrzydłowymi i miękkim ciałem. Są to przeważnie smukłe chrząszcze o wydłużonych kształtach i czerwonej, niebieskiej lub żółtej barwie. Omomiłek wiejski ma długie, czarne pokrywy i czerwonawe przedplecze. Jego czułki, tak jak wszystkich omomiłkowatych, są długie, wieloczłonowe, bez końcowej buławki. Środowisko: na kwietnych łąkach i w zaroślach spotyka się go na kwiatach roślin z rodziny baldaszkowatych. Występowanie: w niemal całej Europie. Liczebność: bardzo pospolity i liczny. Rozród: samica składa jaja do gleby, Wylęgające się z nich larwy są gęsto oszczecone. Na wpół wyrośnięte przezimowują w ziemi. W ciepłe dni zimowe podczas roztopów wychodzą na powierzchnię pokrywy śnieżnej. Pokarm: chrząszcze i larwy są drapieżne; ima-gines polują na baldaszkach na drobne owady. Omomiłek czarny [Cantharis obscura) Wygląd: długość 1-1,2 cm. Kształty ciała typowe dla omomiłkowatych; wyróżnia się obecnością żółtego obrzeżenia czarnego przedplecza. Środowisko: preferuje dąbrowy, a także brzegi i prześwietlenia lasów. Występowanie: w Europie szeroko rozsiedlony. Liczebność: nierzadki. Rozród: jaja są składane w glebie na głębokości kilku centymetrów. Wylęgają się z nich gęsto owłosione larwy, które na wpół wyrośnięte zimują. Przepoczwarczają się na wiosnę i w ponad tydzień później przeobrażają się w postacie dojrzałe. W roku występuje jedno pokolenie. Pokarm: podczas gdy larwy wiodą drapieżny tryb życia, polując na ślimaki wykrywane za pomocą zmysłu powonienia, to imagines objadają młode pędy dębu, które później przebarwiają się czarno i obłamują. Uszkodzenia te nie mają jednak żadnego znaczenia gospodarczego. Uwagi: w środkowej Europie żyje około 80 gatunków omomiłkowatych. Omomiłek szary, o. żółty (Cantharis fusca) Wygląd: długość 1-1,5 cm. Czerwonym przed-pleczem i czarnymi pokrywami bardzo przypomina omomiłka wiejskiego, różni się od niego tym, że brzegi pokryw są u niego równoległe, podczas gdy u o. wiejskiego pokrywy zwężają się ku końcom. Środowisko: kwitnące łąki, gdzie występuje pospolicie na kwiatach roślin baldaszkowatych. Spotyka się go również na kwitnących krzewach rosnących na nasłonecznionych brzegach lasów i zarośli. Występowanie: Europa, na północ w Skandynawii, na południu po pn. Włochy i pn. Hiszpanię; w górach do wysokości 2000 m n.p.m. Liczebność: latem bardzo pospolity; w niektóre ciepłe dni letnie kwiaty są wręcz oblepione tymi omomiłkami. Rozród: patrz omomiłek wiejski. Pokarm: imagines łowią na kwiatach drobne owady, natomiast larwy polują w glebie na ślimaki zabijając je trującą wydzieliną. Ofiarę pożerają, a nie wysysają. Zmięk żółty {Rhagonycha fulva) Wygląd: długość do 1 cm. Ochrowobrązowy chrząszcz, końce pokryw niekiedy przyczernio-ne. Pokrywy skrzydłowe nie zakrywają w pełni odwłoka, tak że widoczny jest jego koniec. Dokładne oznaczenie zmięków {Rhagonycha) do gatunku jest wyjątkowo trudne, żyje ich w środkowej Europie 15 (w Polsce 13) gatunków. Zwykle dopiero zbadanie męskich narządów kopulacyjnych umożliwia prawidłowe oznaczenie. Środowisko: na kwitnących łąkach, gdzie spotyka się go licznie na baldachach szczwoła plamistego, dzikiej marchwi, kozieradki i dzięgieli oraz wielu innych baldaszkowatych. Występowanie: w całej Europie po południową Skandynawię, na wschodzie po Kaukaz; od równin po wysokość 2700 m n.p.m. w górach (Alpy). Liczebność: wszędzie pospolity. Rozród: podobny jak u omomiłka wiejskiego. Pokarm: postacie dojrzałe i larwy wiodą drapieżny tryb życia polując na szkodliwe owady, dlatego zmięk żółty wraz z innymi omomiłkowatymi jest zaliczany do owadów pożytecznych. 126 Bęblik strojny [Malachius aeneus) Wygląd: długość 0,7 cm. U wszystkich bębliko-watych (Malachiidae), reprezentowanych w środkowej Europie przez blisko 50, w Polsce przez 27 gatunków, ciało jest słabo zeskleroty-zowane, natomiast wyjątkowo jaskrawo ubarwione. U bęblika strojnego występuje dymorfizm płciowy - samiec ma niebieskie pokrywy, spod których wystaje czerwony odwłok, natomiast samica ma pokrywy czerwone. Typowe dla bęblikowatych są uwypuklające się na brzusznej stronie ciała fałdy skórne i gruczoły u samca, tzw. gruczoły wciągalne, wydzielające wabiącą substancję płciową (atraktant). W czasie zalotów samiec uwypukla fałdy i wydziela substancję zapachową. Samica gryzie ten pęcherzyk skórny, a związek zapachowy powoduje, że staje się gotowa do kopulacji. Środowisko: kwietne łąki. Występowanie: w większej części Europy. Liczebność: wszędzie pospolity. Rozród: patrz bęblik dwuplamek. Pokarm: larwy i imagines są drapieżne, postacie dojrzałe żywią się też pyłkiem kwiatowym. Przekrasek mróweczka (Thanasimus formicarius) Wygląd: długość 0,7-1 cm. Chrząszcza tego, który niby mrówka biega po powierzchni gleby, można rozpoznać po charakterystycznym czarno-białym ubarwieniu pokryw. Należy do rodziny przekraskowatych (Cleridae), cechujących się jaskrawym rysunkiem. W Europie żyje jedynie 27 spośród ponad 3600 znanych w faunie światowej gatunków przekraskowatych. Środowisko: bory iglaste. Występowanie: Eurazja i północna Afryka; zawleczony do Ameryki Północnej. Liczebność: pospolity. Rozród: samice składają jaja pod korę od marca do maja. Małe larwki żywią się różnymi resztkami, większe larwami korników, na które polują w ich chodnikach. Przepoczwarczają się pod korą. Przekrasek mróweczka nie wykazuje żadnego określonego rytmu rocznego - zimować mogą osobniki świeżo przeobrażone, wyrośnięte larwy, a nawet poczwarki. Charakterystyczna jest różowa barwa larw. Bęblik dwuplamek (Malachius bipustulatusj Wygląd: długość 0,6-0,7 cm. Zielony z czerwonymi lub żółtawymi końcami pokryw i tej samej barwy plamami na przedpleczu i przedniej części głowy. W środk. Europie żyje 16 bardzo podobnych do siebie gatunków bębli-ków {Malachius) o zróżnicowanej liczebności (w Polsce stwierdzono dotychczas 9). Dokładne oznaczenie któregoś z nich jest możliwe po ustaleniu położenia gruczołów zapachowych u samca. W razie zagrożenia bębliki uwypuklają po bokach ciała czerwone fałdy skórne, służące do odstraszenia prześladowcy. Środowisko: kwietne łąki, pobocza dróg i tym podobne biotopy. Występowanie: w całej Europie i większej części strefy umiarkowanej Azji. Liczebność: spotykany regularnie i miejscami bardzo pospolity. Rozród: przedstawiciele obu płci odszukują się „chemicznie". Samiec wydziela z gruczołów wciągalnych specyficzne dla gatunku związki zapachowe, które rozpoznaje samica. Barciel pszczolowiec (Tfichodes apiarius) Wygląd: długość 1-1,6 cm. Dzięki metalicznie czerwono-niebieskiemu rysunkowi na pokrywach skrzydłowych jest jednym z najładniejszych naszych rodzimych chrząszczy. Rodzaj barciel (Trichodes) jest reprezentowany w środkowej Europie, również w Polsce, przez 4 bardzo podobne do siebie gatunki. Środowisko: kwietne łąki, na kwiatach roślin baldaszkowatych poluje na rozmaite owady. Występowanie: dawniej szeroko rozmieszczony w całej Europie, obecnie w wielu miejscach - głównie na północy - zanika. Na wschodzie barciel sięga do Azji Mniejszej, na południu po północną Afrykę. Liczebność: rzadki. Rozród: samice składają jaja do gniazd dzikich pszczół, niekiedy znajduje się je również w ulach pszczoły miodnej. Larwy żywią się pszczelim czerwiem. Z uwagi jednak na rzadkość tego przekraska wyrządzane przez niego szkody są bez znaczenia. i?a Kwietniczek sadowy {Anthaxia fulgurans) Wygląd: długość 0,5 cm. Ciemny, nie rzucający się w oczy, a więc dość nietypowy przedstawiciel rodziny bogatkowatych (Bupresti-dae), z których w Europie stwierdzono występowanie 118, w Polsce 84 gatunków. Ich główne centrum rozsiedlenia stanowią tropiki, skąd znanych jest prawie 1500, przeważnie opalizu-jąco metalicznie ubarwionych gatunków. K. sadowy wykazuje wyraźny dymorfizm płciowy. Samce są połyskujące ciemnozielone natomiast samice mają połysk czerwony. Środowisko: łąki, brzegi lasów i sadów. Chrząszcz o dziennej aktywności, przebywa w godzinach południowych na kwitnących roślinach oraz drzewach żywicielskich. Występowanie i liczebność: głównie w środk. i pd. Europie, w Polsce rzadko spotykany, podobnie jak większość innych bogatków. Rozród: larwy żyją głównie w jabłoniach; jako drzewa żywicielskie notowano ponadto tarninę, róże, głogi i dereń. Żerują pod korą ściętych lub obumierających cienkich gałęzi. Chlubek lipowiec [Ovalisia włilans (Lampra rutilans)] Wygląd: długość 1,2-1,5 cm. Chrząszcz ten jest prawdziwym klejnocikiem godnym ochrony, gdyż z jednej strony cechuje się intensywnym zielonym połyskiem, a z drugiej jest bardzo rzadki. Środowisko: aleje lipowe i lasy liściaste z udziałem lipy, w których znajdują się stare, próchniejące, ale jeszcze stojące drzewa. W dzisiejszych lasach, w których prowadzi się nowoczesną gospodarkę leśną, chlubek lipowiec nie ma szans przetrwania. Występowanie: gatunek ciepłolubny, występuje głównie na południu Europy i w krajach śródziemnomorskich; w Polsce na obszarze całego kraju. Liczebność: spotykany sporadycznie. Rozród: chlubek lipowiec rozwija się w lipach. Larwy żyją w pniach i grubszych gałęziach, gdzie pod korą i w łyku drążą swoje chodniki żerowiskowe. Pokarm: larwa żywi się łykiem. 130 Zrąbień dębowiec (Chrysobothris affinis) Wygląd: długość 1,2-1,4 cm. Wspaniale metalicznie mszystozielono ubarwiony z 4 jasnymi owalnymi plamami na pokrywach. Środowisko: stare drzewostany liściaste i sady, w których leżą na ziemi grube, próchniejące konary. Występowanie: w całej Europie po południową Skandynawię, jednak często wyspowo i w zróżnicowanej liczebności. Brak go na północnym zachodzie środkowej Europy. Obszar rozsiedlenia zrąbienia dębowca sięga na wschodzie po Azję Środkową i Iran, a na południu po północną Afrykę. Liczebność: w wielu rejonach nie jest rzadki, w innych brak go zupełnie. Najczęściej spotkać go można w czerwcu i lipcu, siedzącego na suchych, ściętych lub powalonych drzewach, nieobrobionych klocach i drewnie ułożonym w sagi. Rozród: samica składa jaja pod korę lub w szpary drewna. Pokarm: larwy żerują pod korą pni i grubszych gałęzi dębów, buka i drzew owocowych. Kwietniczek czterokropek (Anthaxia quadripunctata) Wygląd: długość 0,45-0,8 cm. Niewielki chrząszcz, zwykle ciemno, metalicznie ubarwiony, łatwy do rozpoznania po obecności 4 wgłębień na przedpleczu. Środowisko: łąki przyległe do lasów mieszanych i borów iglastych oraz ich obrzeża. W godzinach południowych kwietniczki czterokro-pki żerują na kwiatach; odwiedzają przede wszystkim kwiaty żółte. Występowanie: cała Europa. Liczebność: kwietniczek czterokropek jest najpospolitszym z 25 środkowoeuropejskich gatunków z rodzaju kwietniczek (Anthaxia). Ponieważ jest chrząszczem towarzyskim, spotyka się go często w większych skupieniach. Rozród: jaja są składane pod korę oraz w szczeliny pni i obumierających gałęzi drzew iglastych, takich jak jodła, świerk i modrzew, a także wykonane z ich drewna słupki i łaty parkanów. Wydłużone, smukłe, nagie, ślepe i beznogie larwy wygryzają wkrótce chodniki żerowiskowe między łykiem a bielem. Biedronka siedmiokropka (Coccinella semptempunctata) Wygląd: długość 0,5-0,8 cm. Biedronkę tą łatwo rozpoznać właśnie po obecności 7 czarnych punktów na czerwonych pokrywach. Jest to jeden z blisko 100 środkowoeuropejskich gatunków z rodziny biedronkowatych (Cocci-nellidae), bardzo zmiennych pod wzglądem ubarwienia. Wszystkie biedronki cechują się owalnym kształtem ciała i mają krótkie czułki zakończone buławką, natomiast punkty lub plamy mogą mieć rozmaity kształt: być czarne na jasnym tle lub odwrotnie. Biedronki zasługują na ochronę gdyż niszczą szkodliwe mszyce. Środowisko: spotykana niemal wszędzie - na uprawach rolnych, w lasach, parkach i ogrodach, także w domach, gdzie znajduje się ją na kwiatach doniczkowych lub zimującą na poddaszach i strychach. Występowanie: w całej Europie. Liczebność: bardzo pospolita, niekiedy występuje masowo. Rozród: w razie zagrożenia biedronka siedmiokropka udaje martwą - spada i pozostaje nieruchomo nie ruszając się z miejsca. W razie poważnego niebezpieczeństwa wydziela żółtawą ciecz, która rzeczywiście odstrasza niektórych wrogów, takich jak np. mrówki. Gdy mrówka zetknie się z tą wydzieliną, czyści się potem pieczołowicie. Repelent ten nie jest jednak skuteczny przeciwko owadożernym chrzą- Wrzeciążka (Propylu quatuordecimpunctata) Wygląd: długość 0,4 cm. Tylko niewiele chrząszczy cechuje się taką zmiennością, jak ten gatunek biedronki. W literaturze naukowej opisano ponad 100 różnych jej odmian barwnych, w niektórych przypadkach okazało się, że są to odrębne gatunki. Przeważnie chrząszcze te są żółte i pokryte czarnymi punktami, jednak wielkość tych punktów jest bardzo różna, w skrajnych przypadkach mogą zlać się do tego stopnia, że niemal znika żółte tło. Środowisko: niemal powszechnie w lasach, ogrodach, parkach, także na polach i szczególnie licznie na łąkach. Występowanie: w prawie całej Europie, od jej południowej części po koło polarne. -no szczom i ptakom, zjadającym duże ilości biedronek. Wiosną samica składa do 400 jaj. Po tygodniu wylęgają się z nich pokryte jaskrawym deseniem, bardzo ruchliwe larwy, które żywią się znajdującymi się w pobliżu mszycami, a także jajami biedronek. Często zdarza się, że pierwsze wylęgające się larwy zjadają pozostała! część złoża jaj. Larwy przechodzą 4 stadia larwalne. Czas rozwoju zależy od panujących w tym okresie temperatur - wyższa temperatura otoczenia przyśpiesza rozwój. W trakcie przepoczwarczania larwa przytwierdza się twardniejącą wydzieliną do podłoża, a po-czwarka pozostaje częściowo w oskórku larwy. Także ona jest pokryta barwnym de-l seniem. Pełny rozwój biedronki siedmiokropki trwa 30-60 dni. W roku występują 2 pokolenia. Biedronki mogą rozmnażać się bardzo szybko, jednak dzieje się tak tylko przy obfitości pokarmu. Masowemu rozwojowi mszyc towarzyszy z pewnym opóźnieniem masowy pojaw biedronek. Pokarm: biedronki żywią się głównie mszycami i czerwcami, a więc są owadami bardzo pożytecznymi. Stwierdzono, że jedna larwal biedronki niszczy w czasie swego rozwoju 2100 czerwców! Biedronki są często wykorzystywane w walce biologicznej z tymi szkodnikami. Liczebność: pospolita i bardzo liczna. Rozród: gatunek ten cechuje się wysoką płod-l nością, gdyż samica składa blisko 400 jaj. Przeważnie jednak nie dochodzi do masoweH go pojawu wrzeciążki, gdyż wysoka śmiertel-j ność ogranicza liczbę jej larw. Tylko przyj sprzyjającej pogodzie i obfitości pokarmu bie-J dronki te rozmnażają się liczniej. Przeobrażo-^ ne postacie dojrzałe zimują w ściółce, alej chętnie wnikają do siedzib ludzkich, by przezi-j mować na poddaszach. Pokarm: mszyce; jako bardzo skuteczny ich] tępiciel powinna być chroniona. Czerwonka trzynastokropka (Hippodamia tredecimpunctata) Wygląd: dtugość do 0,7 cm. Popularna nazwa tej biedronki związana jest z obecnością 13 czarnych punktów - po 6 na każdej czerwonej pokrywie i jednym na łączącym je szwie. Przedplecze jaśniejsze, pokryte czarnym rysunkiem. Gatunek ten wykazuje dużą zmienność pod względem ubarwienia i rysunku -od osobników zupełnie czerwonych po czarne, inne odmiany kolorystyczne są rzadkie. Środowisko: na podmokłych i wilgotnych łąkach, na jeżogłówkach, turzycach, sitowiu i trzcinach. Znajduje się ją zarówno na łąkach na tarasach zalewowych rzek, jak i na podmokłych miejscach na wyżynach. Występowanie: Europa, Syberia. Liczebność: nie jest rzadka, ale z uwagi na wymagania środowiskowe nie wszędzie spotykana. Rozród: zimuje młode pokolenie; co ciekawe, właśnie późną jesienią spotyka się tę biedronkę najczęściej. Pokarm: mszyce żyjące na sitach i trzcinach. Gielas dziesięcioplamek (CaMa decemguttata) Wygląd: długość 0,6-0,7 cm. Żółte punkty na brązowych pokrywach niestety nie pozwalają z całą pewnością stwierdzić, czy obserwowana przez nas biedronka należy do tego gatunku, gdyż w środk. Europie żyje szereg bardzo podobnych, blisko spokrewnionych gatunków, czy też jest to niemal identyczny g. czternasto-plamek (C. quatuordecimgułtata). Środowisko: gatunek wilgociolubny, występujący na obrzeżach potoków, wilgotnych łąkach i bagnach. Występowanie: główny obszar występowania w Europie stanowią kraje śródziemnomorskie; dalej przez umiarkowaną strefę Azji sięga przez Syberię po Japonię. Liczebność: ulegająca silnym wahaniom - niekiedy biedronka ta jest rzadka lub brak jej zupełnie, kiedy indziej występuje masowo. Rozród: młode pokolenie zimuje w zagłębieniach w ziemi lub szczelinach w drzewach, a wiosną przystępuje do rozrodu. Pokarm: żywi się różnymi gatunkami mszyc. Oczatka (Anatis ocellata) Wygląd: osiąga długość 1 cm - jest jedną1 z naszych największych rodzimych biedronek. Swoją popularną nazwę biedronka ta zawdzięcza czarnym punktom otoczonym białą obwódką, pokrywającym czerwonobrązowe pokrywy. U niektórych osobników tego gatunku brak jest owej obwódki, „oczek", w związku z czym wyglądają odmiennie. Przedplecze u oczatki jest zawsze czarno-żółte. Środowisko: tylko w borach iglastych, również pod okapem drzew iglastych w ogrodach i parkach. Występowanie: Eurazja i Afryka. Liczebność: pospolita, niekiedy liczna. Rozród: już bardzo wczesną wiosną oczatki opuszczają swoje kryjówki zimowe w ściółce iglastej. Larwy tego gatunku są szaro ubarwione i mają czarno-żółte plamy. Pokarm: larwy, podobnie jak postacie dorosłe, są drapieżne i żywią się różnymi gatunkami mszyc. Uwagi: tępiąc szkodliwe mszyce oczatka pełni w leśnictwie bardzo pożyteczną rolę. Biedronka mączniakówka [Thea vigintiduopunctata (Psyllobora vigintiduopunctata)] Wygląd: długość tylko 0,5 cm. Łatwa do odróżnienia po obecności 22 czarnych punktów na połyskliwie żółtych pokrywach i przedpleczu. Środowisko: ciepłe nasłonecznione brzegi lasów, przydroża, odłogi i tym podobne skąpo porośnięte miejsca. Od równin po wysokość 1000 m n.p.m. w górach. Występowanie: Europa, w Azji sięga daleko na wschód. Liczebność: pospolita, a w sprzyjających jej biotopach niekiedy bardzo liczna. Rozród: tak jak biedronka siedmiokropka. Pokarm: biedronka mączniakówka wyspecjalizowała się w odżywianiu grzybami mączniakami. Uwagi: wśród zwykle żywiących się mszycami biedronek są również inne gatunki ściśle wyspecjalizowane pod względem pobieranego pokarmu - malutka biedronka skulik przędzio-rkowiec (Stethorus punctillum) żywi się przędzarkami, które są groźnymi szkodnikami należącymi do roztoczy. 134 135 Kołatek domowy, k. wrężyk {Anobium puncłatum) Wygląd: długość 0,5 cm. Ten ciemny, niepozorny chrząszcz nie rzuca się specjalnie w oczy, a jednak jest wszystkim znany jako groźny szkodnik, którego larwy niszczą drewno budulcowe i meblowe. Niektóre drewniane zagrody chłopskie padły dosłownie ofiarą tego kołatka. Środowisko: w warunkach naturalnych w próchniejących drzewach i ich konarach. Częstszy w zabudowaniach jako synantrop. Występowanie: w Eurazji aż po koło polarne; w Ameryce i Australii zawleczony. Liczebność: zróżnicowana, w niektórych miejscach pospolity. Rozród: kołatek domowy składa jaja do drew- Skórnik sloniniec (Dermestes lardarius) Wygląd: długość tylko 1 cm. Ciemny, gęsto owłosiony chrząszcz z żółtobrązową przepaską z przodu pokryw. Szkodnik. Środowisko: w warunkach naturalnych rzadki. Znacznie częstszy w ludzkich zabudowaniach, spichrzach, magazynach, a także w gniazdach ptaków i ssaków. Występowanie: rozwleczony po całym świecie. Liczebność: niekiedy bardzo pospolity. Rozród: samica składa jaja w produkty spożywcze. Larwy linieją od 5 do 7 razy. W razie zbyt skąpego pożywienia liczba wylinek może być większa, dopóki larwa nie osiągnie odpowiednich do przepoczwarczenia rozmiarów. Ogniczek większy (Pywchwa coccinea) Wygląd: długość 1,5-1,8 cm. Pokrywy i przed-plecze intensywnie czerwone, głowa trójkątna i tak jak nogi połyskliwie czarna. Czułki długie, u samca grzebieniaste, u samicy piłkowane. Środowisko: lasy mieszane i łęgowe. Występowanie: znaczne połacie Europy. Liczebność: nierzadki. Rozród: jaja są składane pod korę i w szczeliny pni stojących lub leżących drzew. Bardzo płaskie larwy polują na larwy chrząszczy z rodzin kózkowatych i bogatkowatych. Pokarm: postacie dojrzałe są nektaro- i pył-kożerne, larwy są drapieżnikami. na. Pędrakowate larwy o krótkich nogach mają bardzo silne żuwaczki, za pomocą których wygryzają chodniki w suchym drewnie. Rozwijają się w drewnie żywiąc się nim i tu też się przepoczwarczają. Cały cykl rozwojowy trwa ponad rok. Pokarm: trudna do strawienia celuloza jest rozkładana w jelicie larw i postaci dojrzałych przez symbiotyczne mikroorganizmy. Uwagi: tykotki (Xestobium), żywiak chlebowiec i kołatki (Anobium) wciągają w razie zagrożenia głowę w kapturowate przedplecze. Żywiak chlebowiec (Stegobium paniceum) Wygląd: długość 0,4 cm. Szkodnik. Środowisko: związany z człowiekiem (synantrop), w warunkach naturalnych rzadki. Częsty w spiżarniach w chlebie i innych artykułach żywnościowych, również w przyprawach lub nawet w będących truciznami lekarstwach. Występowanie: rozwleczony po całym świecie. Liczebność: pospolity, bardzo liczny. Rozród: samice żywiaka chlebowca składają jaja do chleba, wypieków, czekolady i w inne produkty żywnościowe. Larwy rozwijają się w nich i przepoczwarczają. Brak określonego rocznego rytmu rozwojowego. Schylik przepaskowiec [Variimorda fasciata (Mordella fasciata)] Wygląd: zaledwie 1 cm długości. Uderzająco długi, wyciągnięty w kolec koniec odwłoka. Środowisko: na różnych kwiatach na łąkach, brzegach lasów, ogrodach itd. Występowanie: Europa. Liczebność: pospolity. Rozród: larwy żyją w przegrzybiałym drewnie drzew liściastych i hubach nadrzewnych m. in. w gałęziach i pniach śliw. Przepoczwarczenie następuje po odbyciu szeregu wylinek. Uwagi: ze środkowej Europy znamy 118 gatunków schylikowatych (Mordellidae), z których w Polsce stwierdzono dotychczas zaledwie 41. 136 Wydzielanie substancji obronnej Oleica krówka (Meloe pwscarabaeus) Wygląd: długość 1-3,5 cm. Samiec zawsze znacznie mniejszy, tylko rzadko o długości ponad 1 cm. Niebieskoczarna. Samica o wyraźnie rozdętym odwłoku. Środowisko: kwietne łąki na nizinach. Występowanie: Europa. Liczebność: zróżnicowana, ale nigdy nie jest pospolita. Rozród: samica cechuje się wyjątkowo dużą płodnością - składa 2000-4000 jaj. Jednak tylko nieliczne z wylęgających się z nich larw przobrażają się w postacie dojrzałe, gdyż odbywają niezwykle skomplikowany rozwój. Bardzo ruchliwe, malutkie larwy pierwszego stadium - trójpazurkowce - mają na stopach trzy pazurkowate utwory, którymi wczepiają się w gęstą pokrywę włosową dzikich pszczołowa-tych. Pszczoła przenosi larwę oleicy do gniazda, gdzie żywi się ona początkowo pszczelimi jajami, a później, po przeobrażeniu się w niemal beznogą, czerwiowatą larwę, miodem. Po wylince larwa opuszcza pszczele gniazdo i po następnych 2 linieniach przepoczwarcza się. Omięk (Lagria hirta) Wygląd: długość 0,8-1 cm. Ten gęsto owłosiony chrząszcz jest dość łatwy do oznaczenia. Środowisko: w widnych lasach, na wilgotnych łąkach na tarasach nadrzecznych i w innych podmokłych miejscach. Występowanie: w całej Europie od niżu po wyższe położenia górskie; na wschód po Syberię. Liczebność: w odpowiednich biotopach pospolity. Rozród: samica składa jaja w ściółce liściastej. Po kilku dniach wylęgają się z nich gęsto oszczecone larwy. Przez cały czas rozwoju żywią się rozkładającymi się resztkami roślinnymi. Wiosną po dwóch latach rozwoju larwy przepoczwarczają się w glebie, a w maju pojawia się nowe pokolenie chrząszczy. Pokarm: aby móc rozkładać trudną do strawienia celulozę omięki korzystają z pomocy sym-biotycznych mikroorganizmów. Rozwijają się one w wypustkach jelita. Składane jaja są pokrywane wydzieliną jelitową, z której symbionty przenikają przez osłonki jajowe do wnętrza jaja. Majka lekarska, m. kantaryda, pryszczel lekarski (Lytta vesicatoiia) Wygląd: dług. 2 cm. Niebieskozielony chrząszcz o biologii podobnej do oleicy krówki. Środowisko: ciepłe lasy liściaste i ich skraje. Na początku lata chrząszcze i malutkie larwy siedzą na kwiatach ligustrów, bzów i jesionów. Występowanie: główny obszar rozsiedlenia to kraje basenu Morza Śródziemnego. Liczebność: nieliczna, niekiedy w środk. Europie zdarzają się jej masowe pojawy. Rozród: maleńkie trójpazurkowce, czekają na kwiatach na przylot pszczół samotnych. Przyczepiają się do ich gęstych włosków i są przenoszone do pszczelego gniazda. Larwy dobrze wykarmione miodem opuszczają je po 2. linieniu, by przeobrazić się w nieruchomą po-czwarkę rzekomą (pronimfę), która już do stadium poczwarki nie pobiera pokarmu. Uwagi: w średniowieczu sproszkowane po wysuszeniu „muchy hiszpańskie", bo tak ją dawniej nazywano, stosowano jako lekarstwa. Dawka 0,3 g kantarydyny jest dla człowieka śmiertelna. Grzebyczak żółtawy* [Cteniopus flavus (C. sulphureus)] Wygląd: żółtawy chrząszcz o długości zaledwie 1 cm, często gromadnie występujący na baldachach kwiatowych dzikiej marchwi i innych roślin z rodziny baldaszkowatych. W dotyku jest miękki. Zalicza się go do rodziny cisawkowatych (Alleculidae), reprezentowanej w Polsce przez 22 gatunki. Środowisko: przydroża, pastwiska, zakrzacze-nia, widne lasy liściaste, łęgi. Występowanie: głównie w cieplejszych okolicach środkowej i południowej Europy. Liczebność: lokalnie zwykle pospolity i zawsze występujący gromadnie. Rozród: larwy odbywają rozwój w próchniejącym drewnie leżącym na ziemi. Tu też przepoczwarczają się, a chrząszcze po wydobyciu się z poczwarek przelatują na baldaszki kwiatowe, gdzie odbywa się kopulacja. Pokarm: roślinny; ponieważ spożywany pokarm jest bogaty w trudną do strawienia celulozę, jej rozkładem zajmują się symbiotyczne mikroorganizmy żyjące w uchyłkach jelita. 138 Mącznik młynarek (Tenebrio molitor) Wygląd: długość do 2 cm. Czarna barwa ciała stała się powodem nadania tej rodzinie chrząszczy - Tenebrionidae - polskiej nazwy czar-nuchowate. Jest ona reprezentowana w środk. Europie przez 80, w Polsce 58 gatunków. Niektóre czarnuchowate żyjące w strefie tropikalnej mogą być bardzo jaskrawo ubarwione. Środowisko: wprawdzie mącznik młynarek występuje w warunkach naturalnych dość często - w lasach, zbiorowiskach zaroślowych, ogrodach i parkach, to jednak jest on bardziej znany jako żyjący w domach i magazynach szkodnik produktów spożywczych. Występowanie: kosmopolita. Liczebność: pospolity. Rozród: zapłodniona samica żyjąca w warunkach naturalnych składa jaja w ściółkę liściastą, przebywająca w piwnicach w mąkę lub inne produkty spożywcze. Specjalnie hodowane żół-tobrunatne larwy można kupić w sklepach zoologicznych, do karmienia zwierząt owado-żernych. Pokątnik złowieszczek {Blaps mortisaga) Wygląd: długość 2-3 cm. Duży, czarny chrząszcz. W środkowej Europie żyje 6, w Polsce 4 trudne do rozróżnienia gatunki z rodzaju pokątnik (Blaps). Na końcu odwłoka znajdują się gruczoły zapachowe, których wydzielina szczególnie nieprzyjemnie cuchnie. Zagrożony pokątnik wystrzykuje ciecz w stronę prześladowcy. Wydłużone na końcu w spiczaste wyrostki pokrywy są ze sobą zrośnięte, więc chrząszcz ten nie może latać. Środowisko: w warunkach naturalnych w ściółce i warstwie próchnicznej gleby. Często w piwnicach i magazynach produktów żywnościowych. Prowadzi skryty tryb życia. Występowanie: Europa i niektóre rejony Azji. Liczebność: dość pospolity. Rozród: larwy żyją w produktach żywnościowych. W warunkach naturalnych żywią się rozmaitymi, rozkładającymi się resztkami roślinnymi. Pokątniki złowieszczki w warunkach naturalnych wykazują ściśle określony roczny cykl rozwoju, te które przebywają w piwnicach mają cykl niezależny od pór roku. 140 Zalęszczyca grubouda (Oedemera femorata) I Wygląd: długość 0,8-1 cm. Charakterystyczne dla wszystkich przedstawicieli rodziny zalęsz-1 czycowatych (Oedemeridae) są zwężające się I ku tyłowi zakończenia miękkich pokryw skrzy-1 dłowych, tak że widać koniec odwłoka i błonia-1 U stych skrzydeł. Wszystkie 30 żyjących w środk. I Europie gatunków zalęszczycowatych trudno I od siebie odróżnić, a zalęszczyca grubouda jest jednym z najpospolitszych. Samiec mai silnie zgrubiałe uda. Środowisko: chrząszcze przebywają na oświe-1 tlonych słońcem kwiatach na brzegach dróg I i na nadrzecznych tarasach. Występowanie: na znacznych połaciach Euro- I py, głównie w południowej części. Liczebność: przeważnie pospolita. Rozród: larwy rozwijają się w murszejącymB drewnie lub w usychających łodygach roślin I zielnych. Wyglądem i trybem życia przypomi- I nają larwy chrząszczy z rodziny kózkowatych. I Postacie dojrzałe pojawiają się VI—VII. Pokarm: postacie dojrzałe żywią się pyłkiem. I Omrzel piaskowy (Opatrum sabulosum) Wygląd: dług. do 1 cm. Brunatnoczarny chrząszcz o pokrywach pokrytych licznymi bruzdami. Kształtem ciała różni się zdecydowanie od mącznika młynarka i pokątnika zło-wieszczka, gdyż przedstawiciele rodziny czar-nuchowatych cechują się dużą zmiennością postaci. Barwa ciała zależy od podłoża - żyjące na ciemnych glebach omrzele są ciemniejsze. Środowisko: ciepłe i piaszczyste podłoże. Spotyka się go często w środowiskach ruderal-nych na południowych skłonach, w zaroślach, na brzegach lasów i poboczach szos. Występowanie: w całej Europie. Liczebność: pospolity. Rozród: ze złożonych do gleby jaj lęgną się małe larwy, które żywią się roślinami żyjącymi w najbliższym otoczeniu. Nie mają specjalnych wymagań pokarmowych. Przenoszą się nieustannie z miejsca na miejsce i żerują intensywnie zarówno na powierzchni gleby, jak i w jej głębi, mogą spowodować poważne szkody w roślinach uprawnych. Larwy zimują dwukrotnie. Jelonek rogacz {Lucanus cen/us) Wygląd: samiec (z „porożem") osiąga długość 3,5-8 cm, samica osiąga 2,5-5 cm długości i jest zdecydowanie mniejsza. Najlepszą cechą pozwalającą rozróżnić płeć jest brak silnie rozwiniętych, tworzących „poroże" żuwaczek u samicy. Nie jest to jednak regułą, gdyż w niektórych okresach przy niedostatecznym odżywieniu mogą pojawić się również tzw. głodowe samce pozbawione rozrośniętych żuwaczek. Bardzo trudno odróżnić je wówczas od samic. „Poroże" samca tworzą silnie rozrośnięte żuwaczki, tak że owad nie może się już więcej za ich pomocą odżywiać. Służą one do walki. Pobieranie pokarmu u jelonków odbywa się w szczególny sposób - wysysają za pomocą czerwonobrunatnej wargi dolnej sok wyciekający z różnych drzew, zwłaszcza dębów. Potężne żuwaczki służą samicy do wgryzania się w korę, aby dostać się do słodkiego soku dębowego. Środowisko: ściśle związany ze starymi dąbrowami, w których można spotkać jelonki siedzące na próchniejących pniakach, leżących konarach lub stojących jeszcze drzewach. Dla egzystencji tego gatunku niezbędna jest prawidłowa, zbliżona do naturalnej struktura wiekowa drzewostanów leśnych. Występowanie: w większej części biomu lasów liściastych w Europie. Liczebność: dawniej jelonki rogacze były w środkowej Europie tak pospolite, że każde dziecko bawiło się nimi i regularnie mogło zbierać ich »poroże«. Dzisiaj jelonek rogacz to ogromna rzadkość, którą objęto ochroną gatunkową i wpisano na „Czerwoną listę gatunków zagrożonych". Przyczyniła się do tego na pewno nie działalność zbieracka koleopterolo-gów, lecz nowoczesna gospodarka leśna. Dopóki nie przestanie się usuwać z lasu każdej spróchniałej gałęzi, każdego dziuplastego drzewa i wszystkich większych pniaków, to ten nasz największy i najpiękniejszy chrząszcz nie ma szans na przetrwanie! Przepisy ochronne zabraniają łowienia, zabijania i zabierania jelonków z ich naturalnego środowiska, jednak nic nie mówią na temat właściwej struktury lasu, więc w obecnym kształcie nie mogą odegrać pozytywnej roli w odtworzeniu populacji tego chrząszcza. 142 Rozród: jelonki rogacze stają się aktywne o zmierzchu. W ciepłe wieczory szukają miejsc, w których wycieka sok. Gdy zbierze się większa liczba samców, wtedy dochodzi do zaciętych walk. Samce nacierają na siebie, zaczepiają się żuwaczkami i jeden próbuje drugiego unieść w górę. Celem zapasów jest zrzucenie przeciwnika z pniaka. Samice również są przepędzane. Na koniec wielogodzinnych zapasów pozostaje jedynie jedna para. Teraz samiec staje nad samicą. Głowy są wówczas równo wyprostowane. W takiej pozycji trwają kilka dni. Ponieważ znajdują się zawsze nad miejscem wycieku soku, mogą pobierać pokarm. Samiec wysuwa wargę dolną niby język poprzez żuwaczki samicy. Po udanym zapłodnieniu samica składa jaja w zmurszały pień lub w glebę otaczającą korzenie. Rozwój larw trwa 2-5 lat w zależności od dostępności pokarmu i temperatury. Dobrze odżywione, pędrakowate larwy dorastają do 10 cm długości. Krótko przed przepoczwar-czeniem budują kolebkę poczwarkową. „Męskie" komory poczwarkowe są zawsze większe od tych, w których przeobrażą się przyszłe samice. Zawiązki żuwaczek znajdujdują się na stronie brzusznej. Młode pokolenie chrząszczy przeobraża się jeszcze na jesieni, jednak pozostaje w ukryciu do wiosny. Dopiero wczesnym latem, w czerwcu i lipcu, chrząszcze wydobywają się na powierzchnię. Pokarm: postacie dojrzałe jelonka ssą sok różnych drzew liściastych, szczególnie chętnie dębów. Samica swymi mocnymi żuwaczkami jest sama w stanie wygryźć miejsce, z którego będzie wyciekał sok, samce muszą wyszukać takie miejsce wycieku soku. Posługują się w tym celu swym zmysłem powonienia. Są przy tym przywabiane substancjami zapachowymi wydzielanymi przez samicę przebywającą przy wyciekającym soku, a zawartymi w odchodach, rozrzucanych przez nią w różnych kierunkach. Larwy żywią się murszejącym drewnem pniaków, pni i korzeni dębów, rzadziej innych drzew, np. buków i wiązów. Uwagi: formy o małych żuwaczkach traktuje się jako odmianę capreolus, co w wolnym tłumaczeniu można określić jako „o paro-stkach sarny". Ciołek (Dorcus parallelopipedus) Kostrzeń [Sinodendron cylindricum) Wygląd: długość 2-3,2 cm. Stanowi jakby miniaturą jelonka rogacza, ale zawsze bez „poroża" utworzonego z żuwaczek. Masywna głowa i potężne żuwaczki występują u obu płci. Środowisko: lasy mieszane. Występowanie: w całej Europie, jednak na północy znacznie rzadszy niż na południu. Również Azja Mniejsza. Liczebność: znacznie pospolitszy od jelonka rogacza, jednak liczebność jego populacji także maleje. Rozród: jaja są składane do gleby. Rozwój wieloletni. Pokarm: chrząszcze spijają sok różnych drzew. Larwy żywią się tkankami roślinnymi, zwłaszcza korzeni. Uwagi: tryb życia i wymagania pokarmowe ciołka są bardzo podobne do tychże u jelonka rogacza. Ciołek nie jest jednak tak ściśle związany ze starymi dębami. Larwy rozwijają się również w lipach, bukach, wiązach, modrzewiach, sosnach i drzewach owocowych. Zakliniec [Platycews caraboides (Systenocems caraboides)] Wygląd: długość 1-1,4 cm. Wielkością i wyglądem bardzo przypomina biegacza. Ubarwienie bardzo zmienne, jednak przeważa odcień niebieski. Zwykle chrząszcz połyskuje metalicznie niebiesko, zielono, niebieskofioletowo lub niebieskoczarno. Jest trudny do odróżnienia od nieco większego zaklińca koziego* [P. caprea). Oba te gatunki są ze sobą mylone. Środowisko: w lasach mieszanych w dolinach rzecznych na niżu. Zaklińca koziego spotyka się zazwyczaj w średnich i wyższych położeniach górskich również w borach mieszanych. Występowanie: w zach. i środk. Europie; brak go na północy i południu kontynentu. Liczebność: oba gatunki zaklińców są rozsiedlone wyspowo i spotyka się je nieregularnie. Niekiedy jednak mogą wystąpić masowo. Rozród: podobny do rozrodu jelonka rogacza. Larwy odbywają rozwój w butwiejącym, zmurszałym drewnie dębów i buka. Pokarm: pojawiające się latem postacie dojrzałe zjadają pąki dębów i buków. 144 Wygląd: długość prawie 1,5 cm. Matowoczarny o cylindrycznym ciele. Łatwo odróżnić płeć - samiec ma na głowie zakrzywiony ku tyłowi róg, który u samicy jest zastąpiony jedynie przez nieznaczną wyniosłość. Biologiczna funkcja tego rogu nie jest jasna, przypuszczalnie odgrywa on jakąś rolę w trakcie spotkań z rywalami. Środowisko: kostrzeń żyje w różnego typu lasach. Występowanie: szeroko rozmieszczony w Eurazji aż po Syberię. Liczebność: dość pospolity. Rozród: samice składają jaja w drewno pni i korzeni drzew liściastych, m.in. dębów, buków, wierzb. Wylęgające się z jaj larwy rozwijają się tam co najmniej 3 lata, zanim nie zbudują sobie kolebki poczwarkowej. W związku z tym zimą znajduje się zimujące larwy lub postacie dojrzałe po przeobrażeniu. Pokarm: postacie dojrzałe spijają sok różnych drzew liściastych, zwłaszcza buków. Bawolec (Odontaeus armiger) Wygląd: długość do 1 cm. Łatwy do oznaczenia, o niewielkim, krótkim, silnie wypukłym ciele. Samiec wyróżnia się obecnością wąskiego, o ruchomej podstawie rogu na głowie, u samicy w tym miejscu występuje poprzeczna listewka z 2 małymi hakowatymi wzgórkami. Matowo czarny. Środowisko: tego niepozornego chrząszcza spotyka się w lasach mieszanych oraz w łę-; gach w dolinach rzecznych. Występowanie: wyspowo w Europie. Liczebność: występuje zwykle pojedynczo. Jego masowe pojawy nie są znane. Rozród: bawolec należy o rodziny żukowatych (Scarabaeidae). Niewiele wiadomo o jego trybie życia i wymaganiach ekologicznych. Powinny być one jednak zbliżone do tychże u innych przedstawicieli chrabąszczy {Sca-rabaeinae) - jednej z podrodzin żukowatych. Uwagi: żukowate są szczególnie zróżnicowaną, bogatą w gatunki rodziną chrząszczy. Na świecie znanych jest ok. 20 000 gatunków; w Polsce wykazano występowanie 152 gatunków. Chrabąszcz majowy (Melolontha melolontha) Wygląd: długość 2-3 cm. Różni się od bardzo podobnego eh. kasztanowca tym, że koniec odwłoka (pygidium) jest u niego zwężony w wąski, igłowaty wyrostek - kolec kuprowy. Ponadto jego śródpiersie jest połyskliwie czarne. Pokrywy o połysku laku są przeważnie jasnobrązowe lub brunatne, jednak gama odcieni może być znaczna. Samiec ma buławkę czutkową złożoną z 7 blaszkowato rozszerzonych członów, samica z 5 krótszych. Spód odwłoka z dobrze widocznym białym kilem na czarnym tle. Pojaw postaci dojrzałych zależnie od rejonu od końca kwietnia do początku czerwca, w środk. Europie przeważnie na początku maja (główny pojaw). Środowisko: łąki, ogrody i tereny uprawne do wysokości 1000 m n.p.m. Występowanie: środk. Europa i południowa część pn. Europy. Liczebność: pod koniec zeszłego stulecia i do lat 20. naszego wieku bardzo pospolity i często pojawiał się masowo, a wówczas ogałacał całkowicie z liści lasy liściaste i sady owocowe. Później nastąpił znaczny spadek jego li- Wygląd: osiąga długość blisko 2,5 cm; jest nieco mniejszy od swego krewniaka eh. majowego. Kolec kuprowy jest u niego na końcu dość szeroki, tępo ścięty, a śródpiersie brązowawe, nieznacznie owłosione. Pokrywy są jaśniejsze i nie tak wyraźnie żeberkowane. Środowisko: jasne lasy, brzegi lasów, zwłaszcza w górach i na wrzosowiskach. Występowanie: we wschodnich rejonach środkowej Europy, Alpy; często jego rozsiedlenie ma charakter wyspowy. Liczebność: pomimo tego, że nigdzie nie jest rzadki, to nigdy też nie występuje aż w takich ilościach jak chrabąszcz majowy. Wydaje się jednak, że jego liczebność jest bardziej stabilna. Rozród: podobnie jak chrabąszcz majowy również eh. kasztanowiec musi najpierw pobrać pokarm, nim przystąpi do rozrodu. Widocznie ma to związek z produkowaniem odchodów, które są niezbędne do zainfekowania pędraków symbiotycznymi mikroorganizmami, by czebności i obecnie jest niemal wszędzie rzadkim chrząszczem. Lokalne populacje cechują duże wahania liczebności. Rozród: przeobrażająca się jesienią z po-czwarki postać dojrzała pozostaje przez zimę w komorze poczwarkowej. Wiosną chrząszcze wydobywają się z ziemi niemal jak na rozkaz w tym samym terminie i roją się wraz z zapadnięciem zmroku. Gromadzą się na młodych pędach drzew liściastych. Po pierwszym posiłku chrabąszcze zaczynają kopulować. Zapłodniona samica składa jaja w małe zagłębienia w glebie łąkowej. Składa także nieco odchodów, aby dostarczyć wylęgającym się pędra-kowatym larwom symbiotyczne mikroorganizmy, niezbędne do strawienia tkanek korzeni. Zależnie od rejonu występowania cały rozwój trwa 3-4 lata. Przy masowym występowaniu pędraki powodują znaczne szkody w ogrodach i sadach, więc wciąż jeszcze zwalcza się zarówno postacie dojrzałe, jak i larwy. Pokarm: chrząszcze - liście rozmaitych drzew liściastych, pędraki - korzenie różnych roślin. w ich przewodach pokarmowych rozkładały na prostsze, przyswajalne składniki celulozę zawartą w tkankach korzeni, którymi się żywią. Być może zanik chrabąszcza majowego w naszych czasach został spowodowany stosowaniem środków ochrony roślin, niszczących florę jelitową pędraków, co nie pozostało bez wpływu na liczebność jego populacji. Uwagi: rójka chrabąszczy jest dostosowana do pory roku, temperatury gleby i aktualnej pogody. Dlatego wylot odbywa się niemal zawsze w tym samym terminie, zwykle wówczas, gdy młode listowie jest już dostatecznie rozwinięte. Chrabąszcze żerują nocą. Rankiem dają się łatwo strząsnąć z drzew, gdyż są odrętwiałe. W związku ze stosunkowo znaczną masą ciała chrząszcze fruwają charakterystycznym, ukośnym lotem, wydając przy tym głośny buczący dźwięk. Chrabąszcz kasztanowiec {Melolontha hippocastani] 146 Patrz także s. 12 i s. 276 ~4 asa ¦X. P fi Ł^s =*UJI> Walkarz lipczyk (Polyphylla fullo) W.: dług. 2,5-3,6 cm. Okazały chrząszcz, z uwagi na wielkość i ubarwienie nie można go pomylić z żadnym innym rodzimym chrząszczem. Ś.: na glebach piaszczystych na wrzosowiskach i w borach sosnowych, w winnicach. Ww.: wyspowo w całej Europie; wschodnią granicę zasięgu stanowi Wołga. L: należący do podrodziny chrabąszczy w. lipczyk spotykany jest sporadycznie i tylko lokalnie występuje częściej. R.: podobnie jak chrabąszcze uaktywnia się w godzinach wieczornych. Chrząszcze lecą w stronę ciemnych sylwetek, takich jak brzegi lasów lub grupy drzew, widocznych na tle jasnego widnokręgu. Samica, mająca jedynie 5 krótkich, blaszkowatych członów w buławce czułkowej (samiec ma 7 dłuższych) składa po kopulacji, odbywającej się na drzewie żerowi-skowym, pakiety jaj w piasek lub inną luźną glebę. Pędraki żywią się korzeniami traw, ale także winorośli, Postacie dojrzałe spotyka się na sosnach, na których objadają igły. Nierówienka listnik, listnik zmiennobarwny (Anomala dubia) Wygląd: długość 1,2-1,5 cm. Podobna do ogrodnicy niszczylistki, jednak wierzch ciała ma nagi. Przedplecze i głowa są intensywnie metalicznie ubarwione, co sprawia wrażenie dwubarwności - zielono-brązowe, z niebieskim lub zielonkawym połyskiem. Środowisko: wrzosowiska, bory sosnowe i inne środowiska na glebach piaszczystych. Występowanie: środkowa Europa. Liczebność: pospolita. Rozród: nierówienkę listnika spotyka się od maja do sierpnia w ciepłe dni. Maksimum pojawu w czerwcu. Regionalne, zależne od warunków pogodowych różnice wydłużają lub ograniczają czas pojawu. Biologia - patrz chrabąszcze. Cały cykl rozwojowy trwa 2 lata. Pokarm: postacie dojrzałe żywią się liśćmi rozmaitych drzew, okazjonalnie także igłami sosen, pędrakowate larwy korzeniami zbóż, dzikich gatunków traw i krzewów. Nie stwierdzono szkodliwości nierówienki listnika. 148 Ogrodnica niszczylistka {Phylloperta horticola) Wygląd: długość prawie 1 cm. Pokrywy brązo-j we, przedplecze i głowa opalizujące zielono-' niebiesko. Ciało gęsto owłosione. Chrząszcz! łatwy do oznaczenia. Środowisko: ogrody, parki, łąki i brzegi lasów. Występowanie: w całej Europie, na wschód! sięga po Mongolię. Liczebność: najpospolitszy przedstawiciel podrodziny chrabąszczy. Rozród: w ciepłe wieczory czerwcowe przeobrażone jesienią postacie dojrzałe opuszczają komory poczwarkowe. Wydobywające siej z gleby samice są szybko odnajdywane i za-pładniane przez latające nisko nad ziemią samce. Niedługo potem samice składają jaja do gleby, po czym wydostają się z niej, ponownie są zapiadniane i znowu składają jaja. Pokarm: postacie dojrzałe latają nad różami i innymi kwitnącymi krzewami, a także zjadają ich liście. Larwy żywią się korzeniami koniczyn, zbóż i traw, ale nie są uznawane za szkodniki. Guniak czerwczyk [Rhizotrogus solstitialis (Amphimallon solsticialm W.: dług. 1,4-1,8 cm. Gęsto owłosiony, jasno-brązowy lub brunatny w żółtych odcieniach chrząszcz. Pokrywy, przedplecze i głowa jednakowej barwy. Samiec ma większe blaszko-wate człony buławek czułkowych. Ś.: otwarte tereny - łąki, ogrody, pobocza dróg i miedz, o ile nie stosowano na nich związków chemicznych, zatruwających pędraki guniaka. Ww.: w całej Europie i w całej umiarkowanej strefie Azji. Od niżu po obszary górskie. L.: pospolity. R.: patrz chrabąszcze. Guniaki czerwczyki odbywają rójkę bardzo licznie w ciepłe wieczory czerwcowe wraz z zapadnięciem ciemności. Kopulacja i składanie jaj odbywa się w ciągu kilku dni. Pełny cykl rozwojowy trwa 2-3 lata. Larwy żyją w glebie i tu też przepoczwarczają się na wiosnę. Ponad tydzień później następuje przeobrażenie w postacie dojrzałe. P.: pędraki żywią się korzeniami traw i roślin dwuliściennych, niekiedy sadzonek w szkółkach leśnych. Poświętnik pigularz* (Scarabaeus pius) Wygląd: długość 2-3 cm. Ciemnoczarny o silnie rozwiniętych żuwaczkach, przekształconych w grzebne łopaty. Łatwy do odróżnienia od pokrewnych gatunków chrząszczy. Środowisko: ciepłe, suche, skąpo porośnięte stanowiska na glebach piaszczystych. Ww.: basen Morza Śródziemnego z pn. Afryką, przygodnie w pd. Europie, ale nie rodzimy. Liczebność: miejscami pospolity. Rozród: poświętnik pigularz rzeczywiście zasługuje na taką nazwę - samiec i samica lepią z nawozu niewielkie kule, które toczą idąc wstecz. Samica czeka, gdy samiec kopie zagłębienie w piaszczystej glebie. Następnie włazi z kulką nawozu do dziury i nadaje jej gruszkowaty kształt, po czym na szczycie tej gruszki składa jajo. Wylęgająca się larwa żyje w niej dopóty, dopóki starczy zapasów pokarmu. Wówczas przepoczwarcza się. Pokarm: postacie dojrzałe również żywią się kulkami nawozu, które zakopują. Uwagi: starożytni Egipcjanie czcili poświętniki, czyli skarabeusze i wkładali je do grobowców. Kopyciak żółtozielony (Hoplia farinosa) Wygląd: długość 1 cm. Łatwy do rozpoznania po gęstych łuseczkach, które połyskują srebrzyście żółto, zielonkawo, niekiedy brązowawe niczym skrzący się puder. Środowisko: tereny otwarte z zadrzewieniami śródpolnymi, parki, lasy mieszane i ich brzegi, zdziczałe ogrody i łąki. W ciągu dnia kryje się w kępkach traw lub w ściółce. Występowanie i liczebność: w pd. Niemczech, w Alpach i na pogórzu przedalpejskim pospolity, w środk. i pn. Niemczech spotykany nieregularnie; w Polsce notowano go przed wielu laty tylko z 3 stanowisk na Niz. Wlkp.-Kuj., więc jego występowanie powinno zostać potwierdzone. Rozród: partnerzy odnajdują się w ciemnościach i kopulują. Orientację ułatwia im zmysł powonienia. Tak jak wiele innych nocnych zwierząt k. żółtozielony kieruje się podczas lotu światłem księżyca. Przy krótkich przelotach pozycja księżyca jest stała, więc może on zachować właściwy kierunek lotu. Pokarm: pędraki żywią się korzonkami roślin, nie wyrządzają jednak szkód. Jedwabek brunatny iSerica brunnea) Wygląd: długość 1-1,5 cm. Brunatny chrząszcz z żebrowanymi pokrywami jajowatego kształtu; bardziej wypukły od chrabąszcza, którego bardzo przypomina, jednak z uwagi na znacznie mniejsze rozmiary nie można go z nim pomylić. Środowisko: lasy mieszane, parki, zdziczałe ogrody, zakrzaczone i zadrzewione tereny otwarte. Jedwabka znajduje się pod mchem i kamieniami, gdzie odpoczywa w ciągu dnia. Występowanie: szeroko rozsiedlony w Europie. Liczebność: pospolity. Rozród: jedwabek staje się aktywny o zmierzchu. Rójka od czerwca do lipca. Samice składają pakiety jaj w luźną glebę. Wylęgające się z nich pędraki potrzebują 2 lat, by prze-poczwarczyć się w kolebce poczwarkowej. Pokarm: pędraki podgryzają korzenie świerków i sosen, a samice zjadają młode pędy. Występując w większej liczebności mogą doprowadzić do powstania szkód w uprawach leśnych. Rohatyniec garbarz, r. nosorożec (Oryctes nasicornis) W.: dług. 2-4 cm. Nie do pomylenia z żadnym innym chrząszczem! Samiec ma na głowie zakrzywiony ku tyłowi róg, a na przedpleczu głębokie wycięcia i występy. Przedplecze samicy ma tylko płytkie wgniecenie o tylnej krawędzi z 2 ząbkami, a na miejscu rogu znajduje się mała tarczka rogowa. Przedplecze i róg są ciemne, często czarne, pokrywy brązowe. Ś.: dąbrowy, w których larwy rozwijają się w próchniejącym drewnie pniaków. Pędraki rohatyńca spotyka się również w składowiskach kory zgromadzonej na kompost lub dla celów garbarskich, niekiedy także w stertach nawozu i trocin. Ww.: znaczne połacie Europy. L.: w warunkach naturalnych spotykany rzadko, w Polsce jedynie jako synantrop. R.: pędraki przepoczwarzają się po 2-3 latach, gdy osiągną 12 cm dług. Dojrzałe latają w maju. Pokarm: postacie dojrzałe zlizują wyciekający z drzew sok, pędraki żywią się murszejącym drewnem, nie są więc żadnymi szkodnikami! owate Kruszczyca złotawka (Cetonia aurata) Wygląd: długość 1,5-2 cm. Można ją łatwo rozpoznać po metalicznie połyskujących zielo-noniebieskich pokrywach i tej samej barwy przedpleczu i głowie. Kruszczyce kształtem i barwami przypominają kwietnice (Potosia sp.), które mają jednak na brzusznej stronie ciała wgniecenia i wypukłości. Środowisko: zbiorowiska zaroślowe, ogrody, parki, brzegi lasów. W ciepłych godzinach południowych spotyka się chrząszcze siedzące na kwiatach, a w krajach basenu Morza Śródziemnego na dojrzałych figach. Występowanie: w całej Europie. Liczebność: na południu pospolitsza niż na północy, częstsza na południowych zboczach niż na północnych. Rozród: postacie dojrzałe znajduje się od kwietnia do września. Larwy rozwijają się w glebie, częściej jednak w starych pniakach i mrowiskach mrówek leśnych. Pokarm: chrząszcze żywią się pyłkiem i nektarem kwiatowym, larwy próchnicą i obumarłymi korzeniami. Nie jest szkodnikiem! Pług rudonogi (Aphodius rufipes) Wygląd: długość 1-1,2 cm. Czarny z czerwonymi nogami. Typowy przedstawiciel podrodziny pługów (Aphodiinae), do których w faunie światowej zalicza się 300 gatunków, a w Polsce występuje 77. Można go pomylić z równie pospolitym nieczystkiem (Oxyomus sylvestris), od którego różni się obecnością zagłębienia na przedpleczu. Środowisko: wszędzie na krowich odchodach. Występowanie: cała Europa, południowo--wschodnia Azja, południowa Afryka oraz Ameryka Południowa i Północna. Na preriach, gdzie prowadzi się ekstensywną hodowlę bydła, pług rudonogi znalazł nową ojczyznę. Liczebność: pospolity. Rozród: pługi zwabione zapachem zbierają się gromadnie na placku krowiego nawozu. Chrząszcze spijają płynne części odchodów, kopulują i składają do nawozu jaja. Młode larwy żywią się niestrawionymi resztkami roślinnymi i przepoczwarczają się wówczas, gdy nawóz nie wysechł jeszcze zupełnie. Rozwój przebiega więc bardzo szybko. 152 Orszoł prążkowany [Trichus rosaceus) Wygląd: długość 1-1,2 cm. Ten zgrabny chrząszcz pokryty rzucającym się w oczy cza-rno-żółtym rysunkiem jest, mimo dużej jego zmienności, łatwy do rozpoznania. Ciało ma zawsze mocno owłosione. Orszoł prążkowany jest blisko spokrewniony z kruszczycami (Cetonia sp.). Środowisko: widne lasy i zespoły o charakterze parkowym oraz przyległe łąki. Występowanie: w całej Europie, na południu także w wyższych położeniach górskich; na wschód sięga po Kaukaz. Liczebność: występuje wyspowo, miejscami pospolity. Rozród: orszoły prążkowane spotyka się w czerwcu i lipcu na kwiatach ostów, omanów, róż, świerzbnic itd. Tu też odbywa się kopulacja. Maleńkie larwy rozwijają się w próchnie różnych drzew liściastych. Potrzebują ok. 2 lat, nim się przepoczwarczą. Pokarm: postacie dojrzałe żywią się głównie pyłkiem, ale też częściami kwiatów, larwy próchnem. Pług pospolity (Aphodius fimetarius) Wygląd: długość 0,5-0,8 cm. Jego czerwone pokrywy skrzydłowe oraz czarne głowa i przedplecze nie są niestety właściwe wyłącznie dla tego gatunku pługa (Aphodius), nie mogą więc być dobrymi cechami diagnostycznymi. W środkowej Europie żyje jeszcze szereg podobnych gatunków. Środowisko: wszędzie tam, gdzie leży koński lub krowi nawóz - od dolin rzecznych po łąki górskie. Występowanie: w całej Europie, pn. Azji, również w pn. Afryce, a także w Ameryce Pn. Liczebność: bardzo pospolity! Rozród: samica składa ok. 30 jaj w na wpół wysuszony nawóz. Rozwój larw do momentu przepoczwarczenia trwa tylko kilka tygodni. Po ostatnim linieniu larwy zagrzebują się w glebie, gdzie następuje przepoczwarczenie. Pokarm: chrząszcze i larwy żywią się w nawozie niestrawionymi częściami roślinnymi. Uwagi: niektóre pługi są ściśle związane z nawozem określonych zwierząt, np. p. jeleniowy* (A. ceninus) z odchodami jelenia lub sarny. 153 Zuk gnojowy (Geotmpes stercorarius) Zuk wiosenny (Geotrupes mnalis) Wygląd: dtugość 1,5-2,5 cm. Największy, czarno ubarwiony żuk o silnych, owłosionych nogach. Środowisko: wszędzie, gdzie znajduje się nawóz, chętnie w ogrodach, w których powinien być chroniony z uwagi na jego rolę w naturalnym nawożeniu gleby i jej spulchnianiu. Występowanie: Eurazja, na wschód po Japonię; nie występuje w wyższych położeniach górskich. Liczebność: pospolity. Rozród: w bezwietrzne wieczory wiosenne chrząszcze wydobywają się z gleby, gdzie zimowały w komorach poczwarkowych. Lecąc niemal nad samą ziemią szukają stert nawozu. Tu dobierają się w pary. Po kopulacji kopią pod pryzmą nawozu 50-centymetrowej głębokości szyb, od którego odchodzi większa liczba chodników bocznych o długości do 20 cm. Zostają one wypełnione nawozem aż do otworu wyjściowego. Na koniec samica składa jajo. Larwa pozostaje w chodniku do momentu przepoczwarczenia, które następuje 2-3 lata później. Zatrawiec brązowawy (Onthophagus fracticornis) Wygląd: długość zaledwie 1 cm. Brązowy 0 żółtawym odcieniu. Samce zatrawców mają zwykle na głowie rożkowate lub hakowate wyrostki, samice jedynie wzgórki lub listewki. Środowisko: wszędzie tam, gdzie znajduje się nawóz. Występowanie: w całej Europie. Liczebność: pospolity. Rozród: podobnie jak żuki samice zatrawców kopią głębokie chodniki w glebie. Samiec trwa w oczekiwaniu lub zajmuje się usuwaniem ziemi, wynoszonej przez samicę na powierzchnię. W gęsto rozgałęzionym systemie chodników do każdej komory samica składa tylko 1 jajo, po czym całkowicie wypełnia komorę nawozem. Okres rozwoju larwy trwa tylko 4 tygodnie. Później następuje przepoczwarczenie i przeobrażenie się poczwarki w postać dojrzałą. Chrząszcz zimuje w glebie i dopiero na wiosnę po uzyskaniu dojrzałości płciowej opuszcza komorę poczwarkową. Pokarm: nawóz ssaków. Wygląd: dług. do 2 cm, jest to jeden z mniejszych gatunków żuków (Geotrupes). Nie zawsze jest czarno ubarwiony, przeważnie mieni się ciemnoniebiesko lub fioletowo. Środowisko: podobne biotopy jak żuk gnojowy. Występowanie: w niemal całej Europie. Liczebność: pospolitszy od żuka gnojowego. Rozród: sposób rozmnażania podobny do rozrodu żuka gnojowego. Główny „szyb" nie jest tak głęboki, ponadto ma lejkowaty kształt. Na końcu szybu samica kopie liczne chodniki o długości do 20 cm, do których składa po jednym jaju. Dopiero później wypełnia chodniki boczne i główny szyb aż do góry nawozem. Larwy żywią się nawozem i przepoczwarzają się jeszcze tego samego lata. Jesienią przeobrażają się w postacie dojrzałe, pozostają jednak do następnej wiosny w kolebkach poczwarkowych, które dla lepszej ochrony przed mrozem znajdują się na głębokości blisko 50 cm. Na powierzchi nowe pokolenie żuka wiosennego pojawia się wczesną wiosną. Pokarm: larwy i chrząszcze żywią się nawozem. Krowieńczak księżycoróg (Copris lunaris) Wygląd: długość 1,5-2,4 cm. Czarny, o podłużnie bruzdkowanych pokrywach. Samiec cechuje się obecnością długiego rogu na głowie i charakterystycznymi występami na przedple-czu. Róg samicy jest znacznie krótszy. W środku przedplecza niewielki wzgórek. Środowisko: pastwiska bydła, ponieważ preferuje krowi nawóz; w końskich odchodach spotykany jest rzadko. Występowanie: Europa; z południa na północ spotykany coraz rzadziej. Liczebność: nie jest pospolity. Rozród: oboje partnerzy kopią wspólnie pod stertą nawozu głębokie chodniki i obszern komory, które zapełniają 7-8 gruszkowatego kształtu kulkami nawozu. W każdej komorze rozwija się jedna larwa, która odżywia się zgromadzonymi przez rodziców obfitymi zapasami pokarmu. Jeszcze tego samego lata następuje przepoczwarczenie w opróżnionym z nawozu chodniku. Jesienią poczwarka przeobraża się w postać dojrzałą, pozostaje w ukryciu do następnej wiosny. 154 Rębacz sosnowiec, r. szary [Rhagium incuisitor) Rębacz pniowiec, r. pstry {Rhagium mordax) Wygląd: długość 1-2,2 cm. Na brązowoszarych pokrywach pokrytych nieregularnym rysunkiem 2 ciemne przepaski. Czułki samca są dłuższe od czułków samicy, co jest cechą charakterystyczną dla wszystkich kózkowatych (Cerambycidae). Środowisko: bory iglaste i mieszane, inne typy lasów z udziałem sosny i świerka. Występowanie: cała Europa, umiarkowana strefa Azji i Ameryka Północna. Liczebność: najpospolitszy rębacz (Rhagium). Rozród: samica składa jaja pod korę obumierających drzew iglastych, pniaków i leżaniny. Larwy żerują pod korą i przepoczwarczają się tu w charakterystycznej okrągłej komorze po-czwarkowej sporządzonej z wiórów drewna. Przebrażenie w postacie dojrzałe następuje jesienią, jednak chrząszcze pozostają zimą w kolebkach poczwarkowych. Pełny rozwój trwa 2 lata. Chrząszcze przebywają na pniach drzew, gdzie odbywa się kopulacja i składanie jaj; spotyka się je również na kwiatach, których pyłkiem się żywią. Borodziej cieśla [Ergates laber) Wygląd: długość 6 cm. Chrząszcz ten jest jednym z naszych największych, a zarazem najlepiej znanych przedstawicieli rodziny kózkowatych. Płeć jest u niego łatwa do odróżnienia - czułki 9 są równe jedynie połowie długości ciała, u o dłuższe od ciała, zaś przedplecze 2 jest mniejsze i równomiernie błyszczące. Środowisko: stare drzewostany sosnowe. Występowanie: na zachód od Laby spotykany bardzo rzadko; w Polsce znany z prawie całego kraju. Liczebność: obecnie spotykany rzadko lub bardzo rzadko! Rozród: w lipcu i sierpniu chrząszcze latają o zmierzchu w poszukiwaniu pni starych, obumarłych sosen. Samica składa od 200 do 300 jaj pod korę. Po 4-letnim rozwoju larwy osiągają imponującą długość 8 cm! Wygryzają nieregularnie przebiegające chodniki w drewnie. Uwagi: borodziej cieśla był dawniej zaliczany do technicznych szkodników drewna, gdyż atakował nie impregnowane słupy oświetleniowe i telefoniczne, podkłady kolejowe, drewno budowlane, itd. Wygląd: długość 1,3-2,2 cm. Barwa ciała waha się od brunatnej do ciemnoszarej. W połowie długości pokryw ma duże czarne plamki; u 3 pozostałych gatunków rodzimych rębaczy plamek takich brak. Środowisko: bory mieszane i lasy mieszane. Występowanie: w większej części Europy. Liczebność: pospolity. Rozród: samice składają jaja pod obluźnioną korę drzew liściastych, głównie dębów, buka i brzóz, rzadko iglastych. Po dwuletnim rozwoju larwy budują pod korą z włókien drzewnych kolebkę poczwarkową. Przepoczwar-czenie następuje latem, a przeobrażenie w postacie dojrzałe późnym latem i jesienią. Nowe pokolenie rębacza pniowca pojawia się na pniach drzew dopiero na wiosnę, wyjątkowo chrząszcze wygryzają się na zewnątrz w czasie ciepłej jesieni. W południowych godzinach ciepłych dni w maju i czerwcu rębacze przelatują na kwiaty, gdzie żywią się pyłkiem i częściami kwiatów. Dyląż garbarz [Prionus coriarius) Wygląd: długość 1,8-4,5 cm. Masywny, ciemnobrunatny lub czarny przedstawiciel rodziny kózkowatych. Czułki samca 12-członowe i silnie piłkowane, czułki samicy 11-członowe, delikatne i słabiej piłkowane. Przedplecze u obu płci z zębami na bokach, Środowisko: lasy liściaste różnych typów. Występowanie: większa część Europy (brak na dalekiej północy kontynentu), na wschód po Syberię Zachodnią; północna Afryka. Liczebność: pospolity, nigdy nie masowo. Rozród: staje się aktywny o zmierzchu. Okres godowy w lipcu i sierpniu; dyląż garbarz wydaje skrzypiące tony przez pocieranie pokryw o listwę na tylnych udach. Larwy żerują w próchniejącym, wilgotnym drewnie przyziemnych części pniaków drzew liściastych, rzadziej iglastych, docierając głęboko do korzeni. W ciągu 3-4 lat osiągają imponującą dług. 5 cm. Kolebki poczwarkowe budują w otaczającej glebie. Pokarm: rozkładające się drewno pni i korzeni różnych drzew liściastych, bardzo rzadko również drzew iglastych. 156 Samica Klopotek czarny (Spondylis buprestoides) Wygląd: długość 1,2-2,5 cm. Czarniawy, walcowaty chrząszcz o wyjątkowo krótkich czuł-kach, zupełnie nietypowych dla kózkowatych. Środowisko: bory iglaste i lasy z udziałem drzew iglastych, czasem w obrobionym drewnie w suchych słupach, palach i masztach. Występowanie: w całej Europie, na wschód sięga po Japonię. Liczebność: pospolitszy jedynie w odpowiadających mu biotopach. Rozród: kłopotki są aktywne głównie o zmierzchu, ale latają również za dnia i nocą. W nocy kierują się światłem księżyca, więc często padają ofiarą mylących je „pułapek świetlnych", np. latarni ulicznych czy oświetlonych domów. Samice składają jaja w suche pniaki sosnowe, rzadziej świerkowe. Larwy potrzebują 2-4 lat do przepoczwarczenia. Wyrabiają chodniki w drewnie przyziemnej części pozostawionych w lesie pniaków i korzeni doprowadzając je do humifikacji. W ciągu dnia chrząszcze kryją się pod odstającą korą świerków, sosen i innych drzew iglastych. Zmorsznik mały* [Pseudovadonia livida (Leptura livida)\ Wygląd: dług. tylko 1 cm. Można go rozpoznać po czarnym, zaokrąglonym i silnie wypukłym przedpleczu oraz żółtobrązowych pokrywach. Środowisko: przyległe do lasu kwietne łąki, murawy, pastwiska, pola uprawne, także zręby i polany śródleśne. Występowanie: w całej Europie od równin po wyższe położenia w Alpach. Liczebność: pospolity, lokalnie liczny (w naszym kraju jedna z najpospolitszych kózek). Rozród: lata od końca maja do sierpnia. Samica składa jaja za pomocą specjalnie zbudowanego pokładełka w warstwę próchniczną gleby lub w szpary zakopanych w ziemi gałęzi. Podłoże musi być suche i ciepłe oraz przerośnięte grzybnią twardzioszka przydrożnego. Larwy rozwijają się w glebie, przebywają w niej na głębokości 2-6 cm. Jesienią w drugim roku rozwoju larwa sporządza komorę poczwarko-wą, w której zimuje. Przepoczwarcza się dopiero na wiosnę, a po upływie 2 tygodni po-czwarka przeobraża się w postać dojrzałą. Zmorsznik czerwony [Corymbia rubra (Leptura rubra)} W.: długość 1-2 cm. Większa od samca samica ma pokrywy i przedplecze opalizująco czerwone, samiec ma przedplecze czarne i żółto-brązowe pokrywy. W środkowej Europie, również w Polsce, żyje 10 niekiedy trudnych do oznaczenia gatunków zmorszników (Corym-bia, dawniej Leptura; niektórzy specjaliści rozbijają rodzaj Corymbia na 3: Corymbia, Ana-strangalia i Brachyleptura - przyp. tłum.). Ś.: przyleśne łąki, zręby itd. Od czerwca do lipca zmorsznika czerwonego spotyka się na kwitnących baldaszkach, pniakach i sagach drewna drzew iglastych. Ww.: Europa, na wschód po Syberię, na południu w północnej Afryce. W średnich i wyższych położeniach górskich pospolitszy niż na niżej położonych terenach. L.: pospolity. R.: samica składa jaja do drewna pniaków lub w leżaninę sosny, świerka i jodły. P,: larwy żywią się murszejącym drewnem drzew iglastych, postacie dojrzałe żywią się pyłkiem. Ostrokrywka [Qxymirus cursor (Toxotus cursor)} W.: dług. 1,5-3 cm. Ubarwienie tej kózki jest szczególnie zmienne - może być pokryta podłużnymi paskami, czerwonawa, a nawet całkowicie czarna. Budowa krępa, pokrywy zwężają się ku tyłowi. Chrząszcz aktywny w ciągu dnia. Ś.: brzegi lasów, prześwietlenia i przyleśne kwietne łąki. Ww.: gatunek eurosyberyjski, w Europie w jej północnej i środkowej części oraz na południowych stokach Pirenejów, Alp, Karpat Południowych i Starej Płaniny. W Polsce ma rozerwany zasięg - brak go w środkowej nizinnej części kraju (poza Puszczą Białowieską). L.: spotykany dość rzadko, pojedynczo. R.: pojaw postaci dojrzałych od maja do sierpnia. Samica składa jaja do gleby. Larwy wygryzają chodniki w murszejącym drewnie podziemnej części pniaków świerkowych i sosnowych P.: chrząszcze zjadają pyłek i spijają nektar kwiatów z rodziny astrowatych, larwy żywią się drewnem. 159 Borówka brunatna (Tetropium castaneum) W.: dług. 1-1,8 cm. Typowa kózka o wydłużonym ciele i piłko-wanych czułkach. Barwa pokryw czerwonawa, brązowa lub smoliście czarna. Nogi często jasne. S.: bory świerkowe i lasy z udziałem świerka. Chrząszcze spotyka się od maja do czerwca na osłabionych lub ściętych drzewach. Świerki rosnące na zbyt wilgotnym podłożu lub uszkodzone przez wiatr, mróz czy śnieg w krótkim czasie są dobijane przez borówkę brunatną. Szkodnik fizjologiczny drewna! Ww.: Europa, na wschód po Japonię. L: cechuje się znacznymi wahaniami, w niektórych latach zdarzają się masowe pojawy. R.: samica składa jaja pod obluźnioną korę. Larwy wygryzają chodniki w łyku i bielu. Pokarm: łyko i drewno; groźny szkodnik techniczny drewna! Strangalia czarniawa* [Stenurella melanura (Strangalia melanura)] W.: dług. 1 cm. Ciało czarne, pokrywy samicy czerwonawe szeroko zaczernione wzdłuż szwu i na końcu, samca żółte, słabo przyczer-nione na wierzchołkach. U pokrewnej, nieco większej s. przepasanej* (Stenurella bifascia-ta) u samicy dodatkowa czarna przepaska na pokrywach, u samca pokrywy czerwonawe i bardziej przyczernione na wierzchołkach. Ś.: prześwietlenia i brzegi lasów mieszanych, zręby, kwietne łąki przylegające do lasu. Od maja do września spotyka się chrząszcze głównie na kwiatach krwawnika. Ww.: cała Europa. L: pospolita, na niektórych stanowiskach bardzo liczna. R.: od lata do wiosny spotyka się larwy w drewnie przyziemnych części cienkich pni martwych drzew liściastych i iglastych. U.: 3. gatunkiem z tego rodzaju jest nieco rzadziej spotykana Sr. nigra o zupełnie czarnych pokrywach, natomiast w Karpatach, St. semtempunctata, nie notowana u nas od 70 lat. Strangalia plamista [Leptura maculata (Strangalia maculata)} W.: dług. 1,5-2 cm. Wraz ze zmorsznikami (Corymbia) 6 środkowoeuropejskich gatunków z rodzaju Leptura (dawniej Strangalia) to najczęściej spotykane kózki na kwiatach. Przedstawiciele rodzaju Leptura (i pokrewnych Pe-dostrangalia, Stenurella i Strangalina) cechują się wysmukłym, zwężającym się ku tyłowi ciałem, a tylne kąty ich przedplecza są wydłużone i zaostrzone w odróżnieniu od zmorszni-ków (Corymbia). Część z nich ma żółto-brązo-wo bądź żółto-czarno punktowane pokrywy, jednak ów deseń jest bardzo zmienny, więc nie może być cechą diagnostyczną. Ś.: prześwietlenia, brzegi lasów, na kwiatach astrowatych (złożonych), baldaszkowatych, różowatych itd. Ww.: w wielu rejonach Europy, w Polsce na obszarze całego kraju poza wysokimi górami. L: dość pospolita. R.: rójka postaci dojrzałych od maja do sierpnia. Larwy rozwijają się w zmurszałym drewnie drzew liściastych, rzadziej iglastych. Krępień* górski* (Judolia cerambyciformis) Wygląd: długość 0,8-1,1 cm. Barwą i plamistym deseniem nieco przypomina strangalię plamistą, lecz ma krótsze, bardziej krępe ciało. Jest trudny do odróżnienia od pokrewnego gatunku J. erratica. Środowisko: brzegi lasów, prześwietlenia; chrząszcze spotyka się od końca maja do sierpnia (w górach) na kwiatach, zwłaszcza na górskich łąkach. Występowanie: szeroko rozmieszczony w Europie, w Polsce na południu kraju. Liczebność: pospolity, w niektórych okolicach liczny. Rozród: chociaż spotyka się niekiedy tę kózkę dość licznie, jej biologia była poznana słabo. Wg badań B. Burakowskiego samica składa jaja w obumierające lub martwe cienkie korzenie (średnicy 1-3 cm) drzew liściastych i iglastych, znajdujące się na powierzchni lub płytko w glebie, zwłaszcza w wykrotach powalonych drzew. Przepoczwarczenie następuje w maju-czerwcu w glebie. i«n 161 Kozioróg dębosz {Cerambyx cerdo) Wygląd: dług. 2,5-5,3 cm. Jeden z najpiękniejszych i największych chrząszczy europejskich. Środowisko: dąbrowy i parki ze starymi przestojami dębowymi. Występowanie: pierwotnie w catej Europie, obecnie w środk. Europie, również w Polsce, gatunek wymierający, objęty ochroną. Częściej można go dzisiaj spotkać we wsch. i pd. Europie. Liczebność: w Europie rzadki. Rozród: larwy żerują początkowo pod korą, później wdrażają się w biel, a następnie zaczynają drążyć chodniki w twardzieli dębów. Drzewo nie obumiera, jednak drewno próchnieje wskutek stoczenia chodnikami grubości palca. Po 3-4 latach rozwoju 10-centymet-rowej długości larwa wyrabia chodnik hakowatego kształtu, na którego końcu znajduje się komora poczwarkowa. Przeobrażenie w postać dojrzałą następuje jeszcze tej samej jesieni, ale chrząszcz wydobywa się dopiero w maju następnego roku. Rójka od maja do sierpnia. K. dębosz jest aktywny o zmroku. P.: chrząszcze spijają sok wyciekający z dębów. Wonnica piżmówka (Aromia moschata) Wygląd: długość 1,3-4,3 cm. Ubarwiona metalicznie niebiesko lub niebieskozielono. Środowisko: łęgi nadrzeczne i przystrumy-kowe; z wierzbami, topolami i osikami. Głównymi drzewami żywicielskimi są różne gatunki wierzb. Rójka chrząszczy od czerwca do sierpnia; spotyka się je na kwiatach i liściach wierzb, zwłaszcza tzw. wierzb płaczących. Występowanie: w niemal całej Europie. Liczebność: dawniej pospolita, obecnie wyraźnie rzadsza. Rozród: samica składa jaja w szczeliny kory u podstawy pnia, rzadziej w grubsze gałęzie wierzb. Larwy wdrażają się głęboko w twardziel. Rozwój larwalny wieloletni. Silnie opad-nięte drzewa obumierają po kilku latach. Pokarm: chrząszcze żywią się sokiem wyciekającym z wierzb, topól i brzóz, pyłkiem kwiatowym i sokiem owoców, larwy drewnem wierzb, wg nie w pełni sprawdzonych danych również topól i olch. Uwagi: wonnice znane są z wydzielania aromatycznej substancji. Kozioróg bukowiec [Cetamby* scopolil) Wygląd: dług. 1,7-3 cm. Wielkością i wyglądem przypomina k. dębosza. Jego polska nazwa gatunkowa-bukowiec jest związana z tym, że poza dębami opada również buki, a także stare drzewa owocowe. Środowisko: lasy mieszane i regla dolnego, stare sady owocowe. Postacie dojrzałe spotyka się od maja do lipca przy wyciekającym z drzew soku oraz na kwiatach. Występowanie: środk. i pd. Europa, w Polsce notowany jedynie w zachodniej i pd. części kraju, a więc zgodnie z naturalnym rozmieszczeniem u nas buka. Liczebność: nie wszędzie pospolity; w Polsce objęty ścisłą ochroną gatunkową. Rozród: trwający 2 lata rozwój przebiega podobnie jak u k. dębosza. Kolebka poczwarkowa, znajdująca się na końcu hakowatego chodnika larwalnego, jest zamknięta rodzajem za-tyczki, zapobiegającej wtargnięciu wrogów naturalnych, takich jak dzięcioły, mrówki, larwy i postacie dojrzałe chrząszczy z rodziny prze-kraskowatych czy pasożytnicze błonkówki. Nadobnica alpejska (Rosalia alpina) Wygląd: długość 1,5-3,8 cm. Jeden z najpiękniejszych chrząszczy europejskich. Nie można jej pomylić z żadnym innym chrząszczem z uwagi na jasnoniebieskie włoski i niebiesko-czarny rysunek na pokrywach i przed-pleczu. Czułki samca są dłuższe od ciała, samicy niemal dorównują długością ciału. Środowisko: stare drzewostany bukowe, zwłaszcza na obszarach górzystych, gdzie sięga, do wysokości 1500 m n.p.m. (Alpy). W środk. Europie odbywa rozwój w bukach, na południu' także w jesionie, orzechu włoskim i grabie. Występowanie: w wielu rejonach środk. Europy wyginęła. W Polsce spotykana na rozproszonych stanowiskach w zachodniej i południowej części kraju oraz w Górach Świętokrzyskich. Liczebność: spotykana rzadko; w Polsce również zagrożona wymarciem, objęta ochroną gatunkową. W przypadku tej kózki ważne jest zachowanie starych buków będących jej drzewami żywicielskimi! Rozród: chrząszcze spotyka się od połowy] czerwca do września. 1fi9 Żerdzianka szewc (Monochamus sutor) Wygląd: dług. 1,5-2,5 cm. Chrząszcz czarno ubarwiony, błyszczący, o wyjątkowo długich czutkach. Żerdzianka szewc jest drugim po ż. sosnówce (M galloprovincialis pistor) najpospolitszym gatunkiem z rodzaju żerdzianka (Monochamus), mającego w środk. Europie 5 przedstawicieli. Środowisko: bory iglaste w wyższych położeniach górskich, w górach do 2200 m n.p.m.; w zasadzie omija obszary równinne. Występowanie: gatunek borealno-górski; w Polsce w południowej części kraju, na niżu (poza Puszczą Białowieską) tylko lokalnie. Liczebność: dawniej częściej spotykana. Rozród: samica wygryza w korze świerka lub sosny lejkowatą jamkę jajową, do której składa tylko jedno jajo. Larwa przegryza się przez korę i początkowo drąży pod nią placykowate chodniki, następnie po przezimowaniu wdraża się w drewno, gdzie toczy szerokie, nieregularnie biegnące chodniki znacznie obniżające wartość drewna. W drugim roku larwa buduje w drewnie kolebkę poczwarkową, w której zimuje, a przepoczwarcza się późną wiosną. Rzemlik topolowiec (Saperda populnea) Wygląd: dług. 1-1,5 cm. Rzemliki (Saperda) można rozpoznać po czutkach niemal tak długich jak ciało, równolegle do siebie biegnących krawędziach pokryw i niezgrubiałych udach; rz. topolowiec cechuje się czarno-żółtym owłosieniem pokryw, co nadaje mu plamisty wygląd. Środowisko: łęgi nadrzeczne i przystrumy-kowe, a także inne zbiorowiska leśne z udziałem topól w drzewostanie, parki, itd. Opada przede wszystkim topolę osikę, znacznie rzadziej wierzby. Występowanie: na znacznych obszarach Europy, w pn. Afryce, wsch. Azji i Ameryce Pn. Liczebność: pospolitszy od rz. osinowca. Rozród: samica wygryza na cienkiej gałązce podkowiaste nacięcie, a w jego środku głębszy otwór w korze, w który składa jedno jajo. Otwór zatyka żelatynową wydzieliną, pobudzającą tkanki roślinne do tworzenia kalusa przyrannego, a w efekcie doprowadzającą do powstania charakterystycznego kulistego wyrosła; gałązka za wyrosłem zamiera. Pełny cykl rozwojowy trwa 2 lata. Rzemlik osinowiec (Saperda carcharias) ubar- Wygląd: długość 2-3 cm. Krępy chrząszcz, Ikach. pokryty ciemnymi punktami, żółtawo lub szaro lówce owłosiony. W środk. Europie, również w Pol- ti ga- sce, żyje 7 gatunków rzemlików (Saperda). mus), Środowisko: łęgi nadrzeczne i przystrumy- łi. kowe, nasadzenia topól, iłoże- Występowanie: Europa, północna Azja. ,p.m.; Liczebność: zwykle niezbyt pospolity, jednak w nasadzeniach topól może dochodzić do jego orski; masowych pojawów i znacznych szkód. . niżu Rozród: w przyziemnej części pni topól 3. i wierzb samica wygryza lejkowate jamki jajowe, w które składa po jednym jaju. Jajo zimu- a lub je, a larwa lęgnie się dopiero na wiosnę i że- skła- ruje początkowo pod korą, dopiero później przez wdraża się w drewno. Z zewnątrz obecność iwate chodników larwalnych można rozpoznać po Jrąża trocinkach sypiących się z otworów wokół szyi gula- korzeniowej. Po 2-3 latach larwa przepoczwa- ające rcza się w komorze poczwarkowej zrobionej jduje w chodniku. Chrząszcze spotyka się od czerw- ej zi- ca do września na topolach, gdy wyżerają lą. duże otwory w blaszkach liściowych. •a) Ściga purpurowa (Pynhidium sanguineum) ) mo- Wygląd: długość 1-1,2 cm. Pokrywy połyskli- ugich wie żółtoczerwone; tak samo ubarwione i kra- przedplecze. Wierzch i spód ciała pokrywają i; rz. czerwone włoski, będące dobrą cechą rozpo- tosie- znawczą tej kózki. ląd. Środowisko: lasy mieszane od nizin po urny- wyższe położenia górskie. Preferuje rejony dzia- o cieplejszym klimacie. pada Występowanie: cała Europa, jednak na półno- rza- cy znacznie rzadsza. Liczebność: miejscami pospolita; w Polsce Euro- spotykana rzadko. i. Rozród: już w kwietniu można natknąć się na dębach, jesionach, bukach i grabach na pierw- lązce sze ścigi purpurowe. Obserwuje się je w ciągu głęb- dnia i nocą do czerwca. Samice składają jaja jajo. w szczeliny kory pni, pniaków i leżaniny, zwła- >obu- szcza na nasłonecznionych miejscach. Począt- alusa kowo larwa żeruje w wewnętrznej warstwie :ą do kory drążąc charakterystyczny chodnik, który stego jest stosunkowo krótki (60 cm) i szybko roz- 3ełny szerzą się. Przepoczwarczenie odbywa się w powierzchniowych warstwach drewna. 1R4 Cioch (Anaglyptus mysticus) Wygląd: długość 0,5-1,3 cm. Kózkę tę łatwo rozpoznać po bardzo charakterystycznym cza-rno-biało-czerwonym rysunku na pokrywach. Środowisko: lasy liściaste i mieszane, zarośla. Występowanie: środk. i pd. Europa; w niektórych rejonach występuje wyspowo. Liczebność: nie jest rzadki, chociaż spotykany pojedynczo. Rozród: rójka w maju i czerwcu; larwy żyją w drzewach liściastych o bardzo twardym drewnie - grabach, bukach, głogach itd. Cykl rozwojowy przynajmniej dwuletni. Kurtek mniejszy (Molorchus minor) Wygląd: długość 0,6-1,6 cm. Kózkę tę łatwo rozpoznać po skróconych pokrywach skrzydłowych i wyraźnie zgrubiałych udach. Środowisko: lasy mieszane. Postacie dojrzałe spotyka się od maja do lipca na kwiatach lub drzewach żywicielskich. Występowanie: środk. i pn. Europa, Syberia. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: larwy wygryzają chodniki pod korą (naruszając biel) uszkodzonych lub ściętych gałęzi świerka. Przepoczwarczają się w hakowatego kształtu chodniku w drewnie. Świeżo przeobrażone chrząszcze zimują w komorze poczwarkowej. P.: larwy żywią się łykiem, chrząszcze pyłkiem, Kwiatomir czteroplamy* {Pachyta quadrimaculata) Wygląd: długość 1,1-2 cm. Na połyskliwie żółtych pokrywach skrzydłowych cztery czarne plamy. Środowisko: bory iglaste regla górnego do wysokości 1350 m n.p.m. i na nizinach w Skandynawii i pn.-wsch. części Europy. Występowanie: gatunek eurosyberyjski, w Polsce ma zasięg borealno-górski; spotykany na południu kraju oraz na Mazurach i w Puszczy Białowieskiej. Liczebność: niekiedy dość pospolity. Rozród: rójka VI—VIII. Larwy rozwijają się w grubych korzeniach sosen; przepoczwarcze-nie w glebie. Biegowiec klonowy* (Cyrtoclytus capra) Wygląd: długość 0,7-1,4 cm. Kózka ta imituje osę czarno-żółtym rysunkiem na pokrywach i przedpleczu. Barwy ostrzegawcze mają za zadanie odstraszyć ewentualnego wroga. Środowisko: postacie dojrzałe spotyka się od maja do lipca w lasach liściastych, prześwietleniach, brzegach dróg leśnych itd., na kwiatach i klonie zwyczajnym, który jest jego głównym drzewem żywicielskim. Występowanie: środk. i wsch. Europa, pn. Azja. Liczebność: częstszy jedynie w górach, na niżu bardzo rzadki. Paśnik palączasty (Plagionotus arcuatus) Wygląd: długość 0,6-2 cm. Przypomina poprzedni gatunek, jest jednak większy i bardziej krępy. Środowisko: nasłonecznione lasy mieszane. Występowanie: Europa. Liczebność: pospolity, lokalnie liczny. Rozród: samica składa jaja pod korę dębów, rzadziej innych drzew liściastych. Larwy żerują w łyku drążąc szeroko rozgałęziającą się sieć chodników. Przed przepoczwarczeniem wygryzają hakowaty chodnik sięgający głęboko w drewno. Pokarm: imagines nie odwiedzają kwiatów i zaraz po opuszczeniu kolebek poczwar-kowych przystępują do rozrodu. Zgrzytnica zielonkawowłosa (Agapanthia villoso viridescens) Wygląd: długość 1-2,3 cm. Pokryta jasnymi i ciemnymi włoskami, nadającymi jej plamko-waty deseń; później włoski ulegają otarciu. Środowisko: na roślinności zielnej brzegów lasów i łąk łęgowych, prześwietleń w lasach, odłogów, ogrodów i parków. Występowanie: Europa. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: chrząszcze spotyka się od maja do sierpnia na wyższych roślinach zielnych. W razie zagrożenia spadają na ziemię. Larwy odbywają rozwój wewnątrz łodyg! ostów, ostro-żeni, pokrzyw i niektórych baldaszkowatych. -Ififi Rzęsielnica mannówka (Donacie semicuprea) Wygląd: długość blisko 1 cm. Bardzo przypominający kózkowate przedstawiciele rodzaju rzęsielnica (Donacia) mają metalicznie błyszczące pokrywy. W środk. Europie żyje 21, w Polsce 19 trudnych do rozróżnienia gatunków. Środowisko: brzeżna strefa jezior, stawów, sadzawek, starorzeczy i rowów melioracyjnych. Występowanie: cała Europa. Liczebność: pospolita, miejscami liczna. Spotykana głównie na trzcinach. Rozród: po kopulacji samica składa otoczone galaretowatą otoczką jaja tuż nad lustrem wody. Larwy mają na 8. segmencie odwłoka dwa długie, sterczące ku tyłowi kolce, którymi nakłuwają tkanki przewietrzające podwodnych części roślin i w ten sposób zaopatrują się w tlen. Larwa jesienią przepoczwarcza się pod wodą w kokonie wypełnionym powietrzem, jednak przeobrażony chrząszcz pozostaje w kokonie do wiosny. Pokarm: liście i delikatne części łodyg roślin wodnych oraz nadbrzeżnych; larwy żerują na roślinach pod wodą. Zmróżka złotawa (Cryptocephalus sericeus) Wygląd: długość 0,8 cm. Metalicznie zielona przedstawicielka rodziny stonkowatych o ciele w zarysie owalnym, z przodu i z tyłu tępo ściętym. Trudna do odróżnienia od innych, ponad 70 gatunków zmróżek (Cryptocephalus), z których w Polsce wykazano dotychczas 55. Przeważnie trzyma głowę ukrytą pod przedpleczem. Środowisko: kwietne łąki, miedze, brzegi lasów, murawy. Występowanie: Europa; nie występuje w basenie Morza Śródziemnego i na znacznych połaciach Skandynawii. Liczebność: miejscami bardzo liczna. Rozród: chrząszcze od maja do lipca przebywają na żółtych kwiatach roślin z rodziny ast-rowatych (złożonych), np. na mniszkach, jastrzębcach, złocieniach, rumiankach i omanach. Podobnie jak larwy moszenic również larwy z. złotawej żyją w osłonce złożonej głównie z odchodów. Tak chronione larwy rozchodzą się po roślinie żywicielskiej. Pokarm: rośliny. Moszenica czterokropka (Clytra quadripunctata) Wygląd: dług. 0,8-1,1 cm. Trzy żyjące w środk. Europie (w Polsce 2) gatunki moszenicy (Clytra) można rozpoznać po 4 czarnych plamkach na ciemnożółtych pokrywach. Wprawdzie są one bardzo do siebie podobne pod względem wyglądu zewnętrznego, różnią się jednak wyraźnie wymaganiami ekologicznymi - m. wierzbówka (C. Iaeviuscula) żyje na wierzbach, natomiast m. czterokropka (C. quadripunctata) na brzozach, olchach i topolach, a rzadziej na wierzbach. Środowisko: zadrzewienia śródpolne, przydro-ża, murawy kserotermiczne, brzegi lasów. Występowanie: szeroko w Europie. Rozród: samica składa osłonięte otoczką z odchodów jajo na gałązce, na gnieździe mrówek lub bezpośrednio na ziemi. Świeżo wylęgłe larwy, które nigdy nie opuszczają otoczki kałowej, chwytają za nogę przechodzącą obok mrówkę i pozwalają się jej donieść do mrowiska. Pełny cykl rozwojowy trwa 2-4 lata. Pokarm: chrząszcze żywią się liśćmi, larwy jajami i larwami mrówek. Skrzypionka zbożowa [Oulema melanopus (Lema melanopus)] Wygląd: długość zaledwie 0,5 cm. Stonka o bardzo zmiennym ubarwieniu - spotyka się osobniki całkowicie niebieskie lub zielone, względnie o przedpleczu i nogach czerwonych, a niebieskich bądź zielonych pokrywach. W środkowej Europie żyje 7 gatunków, z których w Polsce stwierdzono 5. Zagrożone chrząszcze wydają skrzypiące dźwięki (stąd nazwa!) pocierając pokrywami o listwę na grzbiecie, Środowisko: łąki, pola zbóż. Występowanie: Europa, Syberia, północna Afryka; zawleczona do Ameryki Północnej. Liczebność: pospolita, niekiedy liczna. Rozród: skrzypionki zbożowe spotyka się od kwietnia do września na kłosach zbóż i innych traw, na których żerują, kopulują i składają jaja. Świeżo wylęgnięte larwy otaczają się osłonką z odchodów, która jest bardzo śluzowata, więc larwy można niekiedy pomylić ze ślimakami. Pod taką otoczką następuje również przepoczwarczenie. 168 Poskrzypka liliowa (Lilioceris lilii] Złotka jasnotowa (Dlochrysd fastuosa) Wygląd: długość 0,6-0,8 cm. Ten gatunek po-skrzypki jest dość intensywnie czerwono ubarwiony, z ciemną głową i ciemnymi nogami. Środowisko: wilgotne łąki, brzegi zbiorników wodnych, ogrody i parki, głównie na dziko rosnących i uprawianych liliach. Występowanie: Europa, Syberia i północna Afryka - występuje powszechnie, jednak w literaturze fachowej notowana jest rzadko. Liczebność: nie jest pospolita, jednak w uprawach lilii może pojawiać się masowo i wyrządzać szkody. Rozród: poskrzypkę liliową spotyka się od kwietnia do czerwca na konwalii majowej, liliach i szachownicach, gdzie odbywa się kopulacja i składanie jaj. Po trzymiesięcznym rozwoju larwy przepoczwarczają się. Przeobrażenie w postać dojrzałą następuje we wrześniu. Chrząszcze kryją się na przezimowanie. Larwy otaczają się osłonką kałowo-śluzową. Pokarm: rośliny z rodziny liliowatych. Uwagi: blisko spokrewniona jest dość pospolita poskrzypka szparagowa (Crioceris asparagi). Hurmak olszowiec (Agelastica alni) Wygląd: długość 0,6-0,7 cm, ciemnoniebiesko błyszczący. Zawsze na olszach. Środowisko: lasy łęgowe, olsy, na pojedynczych olszach na łąkach, brzegach wód itp. Występowanie: Europa i umiarkowana strefa Azji; zawleczony do Ameryki Północnej. Liczebność: wykazuje tendencje do masowych pojawów. Rozród: pierwsze hurmaki olszówce opuszczają kryjówki zimowe w ściółce liściastej na początku maja. Samice można rozpoznać po silnie obrzmiałym odwłoku. Już wkrótce zaczynają składać jaja w niewielkich skupieniach na spodniej stronie liści olsz; łącznie samica składa ponad 100 jaj. Smoliście czarne larwy ogryzają blaszki liściowe pozostawiając jedynie nerwy. Przy masowym pojawię mogą zupełnie ogołocić z liści lasy olszowe, drzewa jednak nie obumierają. Na przepoczwarczenie larwy zagrzebują się w glebie. Jesienią tego samego roku pojawia się nowe pokolenie hurmaków. W deszczowe lata większość poczwarek ginie zatopiona. Pokarm: liście olsz. Wygląd: długość 0,5-0,6 cm. Pokrywy i przed-plecze barwy złota z odcieniem czerwonym lub zielonym. Mimo znacznej zmienności ubarwienia jest łatwa do rozpoznania; głowę często chowa pod przedplecze. Środowisko: roślinność ruderalna, ogrody, brzegi lasów - niemal wszędzie tam, gdzie rosną pokrzywy i jasnoty. Występowanie: Europa i Azja po Japonię. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: stonkę tę spotyka się od kwietnia do sierpnia na pokrzywach (Urtica), jasnotach (Lamium) i poziewnikach (Galeopsis). Ściśle związana z miejscem przebywania. Jaja są składane na rośliny żywicielskie. Pokarm: rośliny. Larwy unikają szkodliwego działania trujących związków roślinnych odkładając je w ciele, natomiast nie wydalają ich w odchodach. Uwagi: rodzaj Dlochrysa jest blisko spokrewniony ze złotką - Chrysolina; gatunki (bardzo liczne) zaliczane do tego ostatniego rodzaju wiodą podobny tryb życia. Naliścica wierzbowa (Lochmaea capreae) Wygląd: długość 0,5 cm. Brązowa bądź brunatna stonka o nagim wierzchu ciała. W środkowej Europie, również w Polsce, żyją 3 gatunki naliścic (Lochmaea). Środowisko: zarośla wierzbowe w dolinach rzecznych, łęgi i ogrody. Występowanie: Europa. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: w kwietniu pierwsze naliscice wierzbowe opuszczają kryjówki zimowe. Samice składają pakiety jaj pod mech, kamienie i w szczeliny ziemi pod drzewami żywicielskimi. Młode larwy wspinają się na drzewa, aby żerować na liściach. Przed przepoczwarczeniem się wyrośnięte larwy zagrzebują się na głębokość kilku centymetrów w glebie. Jeszcze tego samego roku następuje przeobrażenie w postacie dojrzałe, które żerują przez pewien czas na liściach, nim nie ukryją się w schronieniach zimowych. Przy masowym pojawię n. wierzbowe mogą spowodować gołożery na wierzbach, topolach i brzozach. Pokarm: liście wierzb (Salix) i innych drzew o miękkim drewnie. i7n Rynnica topolowa [Chrysomela populi {Melasoma popuĘ Wygląd: długość nieco ponad 1 cm. Pokrywy zołtoczerwone, przedplecze i głowa niebieskie. Owalny zarys silnie uwypuklonego ciała są typowe dla stonkowatych (Chrysomelidae). Rodzaj rynnica (Chrysomela, dawniej Melasoma) reprezentowany jest w środkowej Europie przez 8 gatunków, z których w Polsce stwierdzono 7. Są one łatwe do odróżnienia od siebie. Charakterystyczne dla r, topolowej jest czarne zakończenie pokryw skrzydłowych. Środowisko: lasy liściaste i mieszane, na różnych gatunkach topól. Występowanie: szeroko rozmieszczona w Europie, a także umiarkowanej i subtropikalnej strefie Azji. Liczebność: pospolita, w niektórych latach masowy pojaw. Rozród: rynnice topolowe przystępują do kopulacji w ciepłe kwietniowe dni, wkrótce po opuszczeniu swych kryjówek zimowych. Już w kilka dni później samice składają jaja w pakietach, zawierających 20-30 sztuk. Łącznie samica składa ponad 100 jaj. Po kilku dniach Wygląd: długość blisko 1 cm. Chrząszcz powszechnie znany, łatwy do rozpoznania po 10 czarnych liniach na żółtych pokrywach skrzydłowych (po 5 na każdej z nich) i czarnych kropkach na żółtym przedpleczu. Środowisko: pola ziemniaków, ogrody, lasy liściaste i mieszane. Występowanie: pierwotną ojczyzną stonki ziemniaczanej jest Ameryka Północna, gdzie chrząszcz ten żyje na miejscowych psiankowatych. W 1874 r. pierwsze stonki dotarły do Europy, gdzie szybko opanowały cały kontynent. Obecnie stonka ziemniaczana jest rozmieszczona kosmopolitycznie na całym świecie, częściowo zawleczona przez człowieka, a częściowo rozprzestrzeniła się sama. Liczebność: regularnie masowe pojawy. Rozród: wiosną chrząszcze opuszczają swoje kryjówki zimowe w glebie. Na spodniej stronie liści roślin z rodziny psiankowatych, do których należy również ziemniak, a także pokrzyk wilcza jagoda, tytoń szlachetny i bieluń dzię-dzierzawa. samica składa 20-30 jaj w niewiel- lęgną się z nich czarne larwy, które szybko się rozchodzą. Objadają liście aż do nerwów, po czym przenoszą się na następne. W ciepłe, suche lata może dochodzić do masowego po-jawu tego gatunku i zupełnego ogołocenia topól z liści. Larwa ostatniego stadium przytwierdza mocno swą wylinkę do kory i w niej się przepoczwarcza. Po niespełna tygodniu następuje przeobrażenie w postacie dojrzałe. Cały rozwój od jaja do imago trwa tylko kilka tygodni, tak że w sprzyjających latach (ciepłych i suchych) może być kilka pokoleń i w rezultacie masowy pojaw. Szczególnie zagrożone są wówczas plantacje topolowe. W lasach naturalnych i zdrowych masowe pojawy rynnicy topolowej zdarzają się niezmiernie rzadko, gdyż stonka ta nie tworzy tam zwartych populacji, lecz występuje w znacznym rozproszeniu. Znalezienie w takim lesie nowego drzewa żywicielskiego dla larw jest bardzo utrudnione. Wiele z nich ginie, nim do niego dotrze. W monokulturach topolowych nie mają z tym natomiast żadnego problemu. kim skupieniu. W ciągu całego życia, które trwa do 2 lat, samica może złożyć 2400 jaj! Małe larwki są winnoczerwone, starsze poma-rańczowoczerwone. Po 2-4 tygodniach larwy przepoczwarczają się, a po dalszych 24 dniach następuje przeobrażenie w postacie dojrzałe. W ciepłych latach 2 pokolenia w roku są w środkowej Europie regułą, co prowadzi do gwałtownego namnażania się stonki ziemniaczanej. Jednak obecnie dzięki stosowanym chemicznym środkom ochrony roślin i aktywności wrogów naturalnych masowe pojawy są w znacznym stopniu ograniczane. Akcje chemicznego zwalczania niosą za sobą szereg szkodliwych skutków ubocznych dla środowiska, więc najlepszą metodą pozostaje zbiór chrząszczy i larw. Pokarm: liście różnych psiankowatych (Sola naceae). Uwagi: stonka ziemniaczana dostosowała się tak dobrze do życia w Europie, że mimo intensywnego zwalczania nie można jej już zupełnie wytępić. Stonka ziemniaczana (Leptinotarsa decemlineała) 172 Tarczyk łopianowy* (Cassida vibex) Wygląd: długość 0,7-0,9 cm. Trawiastozielony, o charakterystycznym tarczkowatym, grzbieto-brzusznie spłaszczonym ciele. Pokrywy skrzydłowe i wielkie przedplecze są tak dopasowane do siebie, że tworzą rodzaj zamkniętej, płaskiej muszli okrywającej ciało tej stonki. Głowa jest słabo widoczna. Przeważnie spod przedplecza wystają jedynie nitkowate czułki. To samo odnosi się do najbardziej zewnętrznych części nóg. W razie zagrożenia tarczyk przywiera do podłoża, tak że brzegi „tarczki" ściśle do niego przylegają. Głowa, czułki i nogi są wówczas całkowicie ukryte. W odróżnieniu od tarczyka zielonego (C. viridis), który ma wierzch jednolicie zielony, t. łopianowy ma na pokrywach czarny rysunek. W środkowej Europie występuje 30, w Polsce 27 bardzo trudnych do odróżnienia gatunków tarczyków (Cassida). Ich zielone zabarwienie zanika u wysuszonych, spreparowanych okazów. Zielonkawe lub czarniawe larwy mają na bokach ciała liczne, pierzasto rozgałęzione kolce. Środowisko: łąki, miedze i zarośla. Pchełka falistosmuga (Phyllotreta undulata) Wygląd: długość tylko 0,25 cm. Ciemno ubarwiona stonka z jedną żółtą podłużną smugą na każdej pokrywie. Jest gatunkiem trudnym do oznaczenia, gdyż w tym samym rejonie może występować 11 innych gatunków pchełek z podobną smugą na pokrywach. W środkowej Europie żyją 23, w Polsce 19 gatunków pchełek z rodzaju Phyllotreta, które mogą być czarne, niebieskie lub czarno-żółte. Swoją nazwę rodzajową zadzięczają zdolności do skakania dzięki silnym, zgrubiałym udom tylnych nóg; skaczą na metr wysoko. Środowisko: pola i łąki. Występowanie: większa część Europy, Azji i Ameryki Pn„ do której została zawleczona. Liczebność: pospolita i liczna, zdarzają się także masowe pojawy. Rozród: na wiosnę pojawiają się pierwsze pchełki falistosmugie i zaczynają żerować na młodych pędach kapust i na innych roślinach. Jaja są składane do gleby. Larwy żerują w glebie na drobnych korzeniach. Występowanie: umiarkowana strefa Eurazji. Liczebność: nierzadki, lokalnie liczny. Rozród: samiec tarczyka ma wysuwalny narząd kopulacyjny, którym może sięgnąć pod „tarczkę" samicy. Po zapłodnieniu samica składa jaja na roślinę żywicielską, gdzie szybko następuje wyląg larw, więc na jednej roślinie spotyka się wszystkie stadia rozwojowe. Pokarm: chrząszcze, które przezimowały, żywią się wiosną młodymi pędami różnych roślin zielnych, zwłaszcza z rodziny astrowatych (złożonych). Często chrząszcze i larwy spotyka się na liściach łopianów, ostów i ostrożeni, na których wyżerają okrągłe otwory. Uwagi: larwy tarczyków mają do kolców ostatniego segmentu odwłokowego, tworzących rodzaj „widełek ogonowych", mocno przytwierdzone resztki ostatniej wylinki larwalnej, które dodatkowo są pokryte kałem. Widełki wraz z wylinką są skierowane do przodu tworząc dla larwy rodzaj osłony przed wrogami naturalnymi. Również złoże jaj jest powlekane przez samicę kałem. Ociernica [Hispa atra (Hispella atra)] Wygląd: długość 0,3-0,4 cm. Ta pokryta gęstymi kolcami stonka prawdopodobnie naśladuje wyglądem nasiona o kolczastej okrywie, których pełno w suchych rejonach, będących właściwą jej ojczyzną. Chrząszcza tego nie można pomylić z żadnym innym. Środowisko: suche murawy ze skąpą roślinnością. Tylko w ciepłych okolicach. Występowanie: południowa część środkowej Europy, w Polsce przypuszczalnie na całym obszarze. Centrum rozmieszczenia w krajach nad Morzem Śródziemnym i w północnej Afryce. Liczebność: nie podlega silnym wahaniom; stonka rzadko spotykana. Rozród: postacie dojrzałe, które przeobrażają się jesienią, zimują w glebie. Przed złożeniem jaj muszą odbyć żer uzupełniający, dopiero później samice rozpoczynają składanie jaj w niewielkich skupieniach na dolnej stronie liści różnych gatunków traw. Larwy wyżerają w liściach miny. Często spotyka się je w perzach i wiechlinach. Przepoczwarczenie odbywa się w minie. 174 Opuchlak czarny [Otionhynchus niger) Obryzg (Polydwsus sp.) Wygląd: długość 1 cm. Cechą wszystkich ryj-kowcowatych (Curculionidae) jest ryjkowato wydłużona głowa z narządami gębowymi umieszczonymi na końcu owego ryjka oraz z najczęściej załamanymi, zakończonymi buławką czułkami (mogą być one zarówno długie i cienkie, jak też krótkie i masywne). Większość z 40 000 występujących na świecie gatunków ryjkowcowatycłi cechuje się zaokrąglonym, silnie wypukłym ciałem i ciemnym ubarwieniem, jednak są również ryjkowce czerwone, zielone lub niebieskie. Ze środkowej Europy znamy blisko 1200 gatunków (w Polsce stwierdzono 736), z których 170 zalicza się do rodzaju opuchlak (Otionhynchus). Podstawową cechą wyróżniającą dla tego rodzaju jest rozszerzenie końca ryjka w kształcie dużych uszatych płatów. Środowisko: bory iglaste ze świerkiem. Występowanie: strefa borów iglastych w Europie na wyżynach i w górach. Nie występuje na obszarach nizinnych. Liczebność: w odpowiednich środowiskach zazwyczaj częsty. Rozród: jaja są składane do gleby, głównie w szkółkach, zwłaszcza pod stosami wypielo-nych chwastów. Larwa żeruje 2 lata ogryzając z kory grubsze korzenie sadzonek, a drobniejsze korzenie zjadając w całości. Przepoczwar-czenie w glebie lub w ściółce, poczwarka zimuje, a przeobrażenie następuje na wiosnę. Chrząszcze są aktywne w nocy. Pokarm: żyjące w glebie larwy ogryzają korzenie, chrząszcze żywią się igłami świerków, niekiedy także innych drzew. Mimo tego, że postacie dojrzałe mogą żyć do 2 lat, potrzebują jedynie 1-2 g pokarmu! Nie wyrządzają więc specjalnych szkód, natomiast żer larw, zwłaszcza w zadbanych szkółkach i uprawach świerkowych, może powodować znaczne szkody - zaatakowane siewki i młode sadzonki giną od razu, starsze po upływie 2-3 lat. Uwagi: u różnych gatunków opuchlaków występuje zjawisko partenogenezy. Samice mogą składać również niezapłodnione jaja, z których lęgną się larwy. Ich rozwój prowadzi jednak zawsze do przeobrażenia się w samice. Z tej przyczyny samce opuchlaków spotyka się w warunkach naturalnych rzadko. 17R Wygląd: długość 0,6-0,8 cm. W środkowej Europie żyje 26 gatunków obryzga (Polydrusus), z których w Polsce stwierdzono 18. Różnią się od siebie wielkością i ubarwieniem, które może być zielone, brązowe lub czarne z niebieskimi punktami, jednak ich dokładniejsze oznaczenie jest trudne. Środowisko: lasy mieszane i bory iglaste, zarośla, zadrzewienia śródpolne, ogrody i parki. Występowanie: strefa lasów w Europie. Liczebność: pospolite, miejscami liczne. Rozród: w niektórych okolicach do dnia dzisiejszego nie znaleziono samców obryzgów. Samice wydają więc potomstwo bez zapłodnienia. Dlatego cały materiał genetyczny przekazują mu wyłącznie matki, a konsekwencją jego rozwoju jest powstawanie wyłącznie samic. Jednak na większej części areału rozsiedlenia występują również samce, więc rozród przebiega tak jak u pozostałych chrząszczy. Obryzgi są aktywne nocą. Pokarm: żyjące w glebie larwy żywią się korzeniami drzew liściastych i roślin zielnych. Szeliniak sosnowiec {Hylobius abietis) Wygląd: długość 0,8-1,3 cm. Brązowy z żółtymi plamami. Jest jednym z najbardziej znanych i najpospolitszych gatunków ryjkowców. Środowisko: bory iglaste. Występowanie: od Europy po Japonię. Liczebność: pospolity i liczny, w niektórych latach następują masowe pojawy. Rozród: samice składają jaja na szyi korzeniowej i korzeniach świeżych lub kilkuletnich pniaków drzew iglastych; larwy żerują w korze, a później wdrażają się w drewno. Ich żer nie ma znaczenia gospodarczego. Dojrzałe larwy wygryzają w drewnie hakowaty chodnik z kolebką poczwarkową na końcu. Przeobrażenie odbywa się wiosną. Uwagi: szkodnikami są chrząszcze. Żywią się one łykiem i korą drzew iglastych, żyją wyjątkowo długo - 3-6 lat. W razie masowego poja-wu atakowane są szczególnie siewki i młode drzewka świerków i sosen. W czasie żeru zdarte płaty obejmują nierzadko cały obwód i długość strzałki drzewek, więc giną one szybko. Słonik żołędziowiec (Curculio gldndium) Słonik orzechowiec [Curculio nucum) Wygląd: długość 0,5-0,8 cm. Uderzająco długi, smukły ryjek, u samicy większy niż u samca. W środkowej Europie, również w Polsce, żyje 11 trudnych do odróżnienia gatunków. Środowisko: dąbrowy, parki. Występowanie: biom lasów liściastych w Europie i w Azji. Liczebność: pospolity, lecz o znacznych wahaniach liczebności; w północnej części środkowej Europy rzadki. Rozród: samica wygryza długim ryjkiem mały otwór w jeszcze miękkim żołędziu i składa do niego jajo. Wraz ze wzrostem żołędzia otwór zasklepia się i przestaje być widoczny, tak że oglądając go nie sposób poznać, czy zawiera larwę. Larwa jest beznoga i ślepa. Wyżera wnętrze dojrzałego żołędzia i wraz z nim spada na ziemię. Wówczas wygryza w łupinie otwór na zewnątrz i zagrzebuje się w pulchnej glebie, gdzie przepoczwarcza się. Poczwarka zimuje, a na wiosnę przobraża się w postać dojrzałą. Pokarm: żołędzie; niekiedy szkodnik. Rozpucz lepiężnikowiec (Liparus glabrirostris) Wygląd: długość 1,7-2,1 cm. Wraz z kilkoma bardzo podobnymi gatunkami jest jednym z największych ryjkowców środkowej Europy. Środowisko: łąki, zbocza, usypiska żwiru w średnich i wyższych położeniach w górach, chętnie w wilgotnych miejscach. Występowanie: w Europie wyspowo z centrum rozsiedlenia na południu; w Polsce na wyżynach i w górach, wyspowo na pojezierzach. Liczebność: miejscami pospolity, ku północy stopniowo zanika. Rozród: samice nagryzają korzenie lepiężnika różowego (Petasites officinalis) lub I. białego (P. albus) i składają w nie jaja. Larwy minują korzenie. Na przepoczwarczenie przechodzą do gleby. Postacie dojrzałe żyją na lepiężni-kach i podbiałach (Tussilago farfara). Rośliny te rosną w wilgotnych miejscach, więc rozpu-cze spotyka się przeważnie nad potokami. Pokarm: larwy żerują w korzeniach lepiężni-ków, chrząszcze żywią się liśćmi lepiężników i podbiałów. 170 Wygląd: długość zaledwie 1 cm. Długi ryjek, barwa brązowa lub brunatna. Bardzo podobny do pozostałych 10 rodzimych gatunków słoników. Środowisko: lasy łęgowe, brzegi lasów, ogrody, parki, wszędzie tam, gdzie rośnie leszczyna. Występowanie: szeroko rozmieszczony w Europie; na północ sięga po pd. Skandynawię. Liczebność: zdecydowanie rzadszy od s. żołę-dziowca. Rozród: patrz s. żołędziowiec. W maju lub czerwcu nagryza łupinę jeszcze miękkiego orzecha leszczynowego i w wygryziony otwór składa jajo. Gdy larwa zje zawartość orzecha, ten spada na ziemię. Teraz wyrośnięta larwa opuszcza orzech, zagrzebuje się w glebie i tu zimuje. Może tak przeleżeć 3 lata do momentu przepoczwarczenia. W maju pojawiają się przeobrażone chrząszcze. Pokarm: chrząszcze żerują na liściach rozmaitych drzew liściastych i krzewów. Larwy mogą rozwijać się jedynie w orzechach leszczyny. Uwagi: wiele ryjkowców jest ściśle wyspecjalizowanych pokarmowe Tutkarz cygarowiec (Byctiscus betulae) Wygląd: długość 0,5-0,7 cm. Metalicznie zielony lub połyskliwie niebieski. Środowisko: lasy, zarośla, ogrody, parki. Występowanie: umiarkowana strefa Europy i Azji po Japonię. Liczebność: pospolity, tylko sporadycznie liczny - może być wówczas szkodnikiem winorośli. Rozród: jest przedstawicielem rodziny podry-jowatych (Attelabidae). Samica zwija liść, rzadziej kilka liści w tutkę i ukrywa we wnętrzu jajo. Liść więdnie, opada, a w jego obumarłych resztkach rozwija się larwa, która przed przepoczwarczeniem zagrzebuje się w glebie. Jesienią z poczwarki wydobywa się chrząszcz, który jednak pozostaje w ziemi do wiosny. Wraz z rozwojem liści na krzewach i drzewach pojawiają się również postacie dojrzałe, by tak długo żerować na pąkach i delikatnych listkach, aż uzyskają dojrzałość płciową (żer uzupełniający). Jeśli w jednej tutce liściowej znajduje się więcej jaj, to znaczy, że złożyło je kilka samic. Samica robi dziennie do 2 tutek, a w ciągu życia 20-30. Tutkarz osinowiec, zdobnik topolowiec (Byctiscus populi) Wygląd: długość blisko 0,5 cm. Zielono lub niebiesko metalicznie ubarwiony przedstawiciel rodziny podryjowatych (Attelabidae). Samiec cechuje się obecnością 2 ostrych kolców na przedpleczu. Środowisko: uprawy topolowe, lasy łęgowe i inne lasy liściaste z udziałem osiki w drzewostanie; głównie na topolach. Występowanie: umiarkowana strefa Eurazji. Liczebność: spotykany regularnie; niekiedy na jednym drzewie wiele chrząszczy. Rozród: podobny do rozrodu tutkarza cygaro-wca. Samica zwija tylko młody liść w tutkę o średnicy 3 mm. Na jej zewnętrznej ściance przykleja jajo. Wkrótce liść opada na ziemię i dalszy rozwój larwy odbywa się wewnątrz zwiniętego, zwiędłego liścia. Przed przepoczwarzeniem larwa opuszcza swoje dotychczasowe schronienie i zagrzebuje się w glebie. Może w niej przeleżeć rok lub dwa lata, nim się przepoczwarczy, a następnie przeobrazi się w postać dojrzałą. Podryj dębowiec (Attelabus nitens) Wygląd: długość blisko 0,5 cm. Czerwony lub czerwonobrązowy o silnie wypukłym grzbiecie. Łatwy do rozpoznania. Środowisko: na dębach w dąbrowach, parkach, alejach. Występowanie: umiarkowana strefa Europy, część Azji. Liczebność: pospolity, przeważnie liczny. Rozród: występuje tylko na dębach; zwijane przez samicę „tutki liściowe" przypominają kształtem puszkę lub beczułkę. Nacięcie blaszki liściowej z obu stron, złożenie nadciętych połówek i następnie ich zwinięcie jest procesem bardzo skomplikowanym; tutki zawierają większą liczbę jaj. Larwa żeruje w wiszącym, obumierającym liściu, który później wraz z nią opada na ziemię; żywi się tkankami zwiniętego, zwiędłego liścia i podobnie jak larwy pokrewnych gatunków podryjowatych przed przepoczwarczeniem zagrzebuje się w glebie. Tu poczwarka wkrótce przeobraża się w postać dojrzałą. 180 Tutkarz brzozowiec (Deporaus betulae) fe> Wygląd: długość za- t_--, ledwie 0,5 cm. Cza- jfcy rny z metalicznym |jjbf połyskiem, trudny do P Tutka odróżnienia od po- W liściowa krewnych gatunków \|\ tutkarzy. Najlepiej \$ zdradzają latem jego obecność w środowisku charakterystycznie zwinięte liście brzóz. Środowisko: ogrody, parki, aleje, torfowiska, widne lasy; związany z brzozami. Występowanie: umiarkowana i ciepła strefa Europy i Azji, północna Afryka. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: na spodniej stronie liścia samica ryjkiem przygotowuje rodzaj okrągłej „kieszeni", do której składa 2-5 jaj, zwijając przy tym liść w tutkę. Larwa przepoczwarcza się w glebie. Uwagi: liczne gatunki z rodziny podryjowatych noszą polską nazwę tutkarzy, ponieważ samice nacinają i zwijają nadciętą dolną część blaszki liściowej w cygarowatą tutkę. Oszynda leszczynowiec (Apoderus coryli) Wygląd: długość 0,6-0,8 cm. Ubarwieniem i kształtem przypomina podryja dębowca, jednak różni się od niego wyraźnie smuklejszym przedpleczem. Ponadto uda u oszyndy są czerwone, u podryja czarne; odmiennie zbudowany jest również ryjek (por. ilustracje). Środowisko: lasy liściaste, parki i ogrody. Występowanie: Europa i Azja po Japonię. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: chrząszcze spotyka się od maja do sierpnia. Zimują zagrzebane w ziemi. Samice zwijają w charakterystyczny sposób liście leszczyny, które jednak nie więdną i nie opadają. Larwa rozwija się i przepoczwarcza w liściu na drzewie. Jeszcze tej samej jesieni następuje przeobrażenie i młode pokolenie chrząszczy chowa się wkrótce w kryjówkach zimowych. W tutce liściowej samica umieszcza od 1 do 4 jaj. W latach o korzystnych warunkach klimatycznych 2 pokolenia. W tym przypadku larwy zimują w opadłych na ziemię liściach i przepoczwarczają się wiosną. Pokarm: głównie liście leszczyny. Zieleńczyk zielonawy* (Chlorophanus ńidis) Wygląd: długość 0,8-1,1 cm. Niebieskozielony ryjkowiec, którego można odróżnić po bokach przedplecza pokrytych gęsto żółtozielonymi łuskami. Cztery żyjące w środkowej Europie (w Polsce 3) gatunki zieleńczyków trudno odróżnić od siebie, ale zieleńczyk zielonawy jest niewątpliwie spośród nich najpospolitszy. Środowisko: łęgi i inne wilgotne miejsca, w których chrząszcze przebywają na wierzbach, a w warstwie runi na pokrzywach. Występowanie: szeroko w Europie. Liczebność: pospolity. Rozród: chociaż zieleńczyk jest u nas pospolitym ryjkowcem, mamy o jego biologii i wymaganiach ekologicznych jedynie skąpe informacje. Larwy przypuszczalnie żerują na korzeniach olsz i wierzb. W naszym leksykonie możemy przedstawić jedynie mały fragment ogromnej różnorodności prezentowanej przez chrząszcze z rodziny ryjkowcowatych (Curcu-lionidae). W celu poprawnego ich oznaczania i pogłębienia wiedzy o ich biologii i ekologii należy korzystać z literatury fachowej. Wołek zbożowy {Sitophilus granarius) Wygląd: długość 0,25-0,35 cm. Kasztanowo-brązowy lub czarny, bez białych plam na pokrywach pokrytych delikatnymi, równoległymi żeberkami. Na przedpleczu liczne, gęsto obok siebie ułożone punkty. Środowisko: rozwój przebiega w ziarnach zbóż - pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa, gryki, prosa, rzadziej w nasionach kasztanowca, żołędziach lub makaronach. W. zbożowego spotyka się w spichrzach zbożowych, magazynach żywności i sklepach, a właściwie nigdy w środowiskach naturalnych na roślinach uprawnych. Występowanie: kosmopolityczne. Liczebność: niekiedy pojawia się masowo. Rozród: w Europie występują rocznie 3-4 pokolenia wołka zbożowego. Na początku marca wylęgają się maleńkie larwy. Wkrótce zaczynają żerować na ziarnach zboża. Po 30-35 dniach następuje przepoczwarczenie, a po upływie tygodnia z poczwarki wylęga się postać dojrzała. Wołki zbożowe dożywają 2,5 lat. Uwagi: rozwleczony po całym świecie szkodnik zbóż! Smolik sosnowiec (Pissodes pini) Wygląd: długość 0,5-0,9 cm. Brunatny z różnej wielkości żółtymi plamami na przedpleczu i pokrywach. Każdy z 8 środkowoeuropejskich gatunków smolików (Pissodes) jest ściśle związany z określonym gatunkiem drzewa - s. sosnowy opada chore, osłabione lub martwe sosny, inne smoliki świerki lub jodły. Środowisko: bory iglaste, na sosnach. Występowanie: większa część Europy; brak go na południu Włoch i Hiszpanii. Liczebność: pospolity, w razie masowego po-jawu staje się groźnym szkodnikiem! Rozród: samice składają pakiety jaj pod odstającą korę chorych lub martwych sosen. Larwy wygryzają pod korą chodniki o nieregularnym przebiegu. Przepoczwarczają się w kokonie z włóknistej przędzy. Przeobrażenie w postacie dojrzałe następuje bardzo szybko. Chrząszcze żyją kilka lat zachowując przez całe życie zdolność do rozrodu, więc w jednym miejscu można spotkać obok siebie jaja, larwy, poczwarki i postacie dojrzałe. Pokarm: roślinny. Naliściak srebmiak [Phyllobius (Dieletus) argentatus] Wygląd: długość 0,4-0,6 cm. Opalizująco zielony z czerwonawymi udami, które mogą być również czarniawe. Naliściak (Phyllobius) jest bogatym w gatunki rodzajem - w Polsce stwierdzono 21 trudnych do odróżnienia gatunków grupowanych w 9 podrodzajach. Są one przeważnie ubarwione zielono lub szarobrązowo i pokryte jaśniejszymi lub ciemniejszymi łuskami nadającymi im plamisty wygląd. Środowisko: lasy liściaste i mieszane, zdziczałe parki i duże, stare ogrody; zwykle na drzewach liściastych, rzadziej iglastych. Występowanie: umiarkowana strefa Eurazji. Liczebność: pospolity, miejscami bardzo liczny. Rozród: postacie dojrzałe przebywają wysoko na drzewach, larwy żyją w glebie żerując na korzeniach. Wyrośnięta larwa buduje w glebie komorę poczwarkową, w której zimuje; przepoczwarczenie następuje w marcu. Kornik drukarz (Ips typographus) Wygląd: długość 0,4-0,6 cm. Niewielki, walcowaty, czarny, błyszczący chrząszcz o brązowawym owłosieniu i silnych nogach przypominających nieco nogi pługów. Czułki krótkie z dobrze wykształconą buławką końcową. Pokrywy z tyłu spadziste, ze wspólnym wgłębieniem, na którego zewnętrznych brzegach znajdują się po 4 wyraźne ząbki. Głowa ukryta pod dużym przedpleczem, które jest równie szerokie jak pokrywy skrzydłowe, tak że kornik ten na całej długości ma równą szerokość, co pozwala mu precyzyjnie dopasować się do swego chodnika żerowiskowego. W Polsce żyje jeszcze 5 innych, trudnych do odróżnienia od siebie gatunków drukarzy (Ips), jednak k. drukarz jest z nich najpospolitszy. Środowisko: bory iglaste z udziałem świerka. Występowanie: biom borów iglastych w Eurazji; w górach do górnej granicy lasu. Liczebność: ulegająca znacznym wahaniom, niekiedy zdarzają się masowe pojawy. Kornik drukarz jest szkodnikiem wtórnym, opadającym drzewa osłabione wskutek innych przyczyn, np. żeru gąsienic motyli, jednak w razie masowego pojawu atakuje również drzewa zupełnie zdrowe. Nowoczesna gospodarka leśna ogranicza szanse masowego rozwoju tego kornika. Rozród: wśród kornikowatych (Scolytidae), z których w Polsce stwierdzono dotychczas występowanie 105 gatunków, kornik drukarz należy do grupy korników żerujących pod ko- Rytownik pospolity (Pityogenes chalcogiaphus) Wygląd: dług. 2 mm. Najłatwiej wykryć jego występowanie po żerowisku - chodniki macierzyste mają układ gwiaździsty i są wyraźnie zaznaczone zarówno w korze, jak i w bielu. Środowisko: bory iglaste Eurazji. Występowanie: od zach. Europy po Japonię. Liczebność: zmienna. W odpowiednich warunkach (dużo osłabionych drzew świerka) bardzo pospolity, powodujący znaczne szkody. Rozród: w roku 2, rzadziej 3 pokolenia; zimują postacie dojrzałe lub larwy. Pokarm: łyko gałęzi i górnej części strzał świerków, rzadziej sosen i jodeł. rą. Po wgryzieniu się w korę samiec drąży pod otworem wejściowym rozszerzenie, tzw. komorę godową. Samica, a także następne, zwabione feromonami samca samice (zwykle 2-3 - k, drukarz jest gatunkiem poligamicznym, czyli w słowniku leśników i drzewiarzy tzw. kornikiem wielożennym) wygryzają pod korą równolegle do osi drzewa chodniki, tzw. chodniki macierzyste (na ogół jedna samica drąży chodnik biegnący do góry, a druga w dół), które całkowicie oczyszczają z trocinek usuwając je przez chodnik w korze do komory godowej. Z kolei samiec wypycha je na zewnątrz. Samice składają jaja naprzemianlegle na bokach chodnika macierzystego do wygryzanych jamek, tzw. nyży jajowych, co każdorazowo poprzedzone jest kopulacją w komorze godowej. Wylęgające się z jaj larwy drążą w bok od chodnika macierzystego swoje chodniki larwalne, które stają się coraz szersze w miarę wzrostu larw. Powstaje w ten sposób charakterystyczny obraz żerowiska, typowy dla określonego gatunku kornika - w przypadku k. drukarza leśnicy określają ten układ jako chodnik macierzysty gwiaździsty dwu- lub trój-ramienny podłużny. Larwy przepoczwarczają się w kolebkach poczwarkowych na końcach wygryzionych przez siebie chodników, a przeobrażające się chrząszcze po krótkim żerowaniu wydobywają się przez otwory wylotowe na zewnątrz. Kora opadniętego świerka wygląda wówczas jak postrzelana śrutem. Korniczek (Orthotomicus sp.) Wygląd: dług. 0,5 cm. Typowy przedstawiciel kornikowatych - mały, czarny i owłosiony. Środowisko: drzewostany sosnowe. Występowanie: Palearktyka. Liczebność: pospolicie, niekiedy masowo. Rozród: już w pierwsze ciepłe dni lutego chrząszcze opuszczają swoje zimowe kryjówki pod korą lub w bielu. Zapłodniona samica drąży długi (do 10 cm długości) chodnik macierzysty, który zaraz na początku jest kolankowato zagięty. Właśnie po owym kolankowatym wygięciu można żerowiska korniczków odróżnić od podobnych żerowisk cetyńca większego [Tomi-cus piniperda (Blastophagus piniperda)}. 184 Osiewnik rolowiec (Agriotes lineatus) Wygląd: długość do 1 cm. Ubarwiony czarno-brązowo, pokrywy ma podłużnie paskowane (naprzemiennie szerszymi, jasnymi i gęsto owłosionymi oraz węższymi, ciemnymi i rzadko owłosionymi paskami). Leżący na grzbiecie sprężyk może podskoczyć na kilkadziesiąt centymetrów w górę dzięki specjalnemu mechanizmowi zatrzaskowemu przed- i śródtuło-wia, po czym wylądować na brzusznej stronie ciała. Jest chrząszczem dobrze latającym. Środowisko: pierwotnie związany z łęgami, zwłaszcza łąkami łęgowymi, gdzie jest najpospolitszy, ale spotykany również na brzegach lasów i terenach rolniczych - łąkach oraz uprawach roślin zbożowych i okopowych. Występowanie: w Europie, po koło polarne. Liczebność: zwykle pospolity, a w odpowiadających mu biotopach może wystąpić bardzo licznie. Larwy osiewników, zwane drutow-cami, rozpoznaje się po 2 dużych owalnych przetchlinkach na grzbietowej stronie ostatniego segmentu odwłoka (patrz ilustracja obok). Nieskorek czarny [Pseuddthous niger (Athous niger)] Wygląd: długość 1-1,4 cm. Smukły, o czułkach sięgających niemal połowy długości ciała, od 3. członu mocno piłkowanych. Połyskliwie czarny z przedpleczem bez wycięcia na tylnym brzegu i włoskami skierowanymi do przodu; pazurek bez ząbka. Środowisko: lasy liściaste, a zwłaszcza ich skraje, oraz łąki w dolinach rzecznych. Występowanie: środkowa i północna Europa. Liczebność: pospolity, na kwiatach. Rozród: późną wiosną pierwsze nieskorki czarne opuszczają glebę, w której spędziły zimę. Przepoczwarczenie następuje późnym latem. Są aktywne w ciągu dnia. Zaloty i kopulacja odbywają się na kwiatach. Samice składają jaja w wierzchnią warstwę gleby. W niej żyją larwy, również nazywane „drutowcami", które po wielu wylinkach budują kolebki poczwar-kowe. Pokarm: larwy są wszystkożerne, m. in. żywią się korzonkami roślin, chrząszcze odwiedzają kwiaty. -I SR Zęboszyjka walcowata (Denticollis linearis) Wygląd: długość 1-1,2 cm. Typowy przedstawiciel rodziny sprężykowatych (Elateridae). Rodzaj zęboszyjka (Denticollis) cechuje się ukośnie ustawionym w stosunku do pozostałej części ciała przedpleczem, które jest węższe od pokryw. Czułki długie i mocno piłkowane. Już przy najmniejszym zaniepokojeniu sprężyk ten ucieka odskakując. Środowisko: łęgi wierzbowe, dąbrowy, zarośla, w górach do 1200 m n.p.m. Występowanie: Europa, Syberia, Azja Mniejsza. Liczebność: wprawdzie szeroko rozmieszczony, ale przeważnie nie jest pospolity. Rozród: wiosną chrząszcze opuszczają kolebki poczwarkowe po spędzeniu w nich zimy i przystępują do kopulacji. Samice składają jaja pod korę lub w wilgotne drewno pniaków i leżących kłód. Larwy rozwijają się w drewnie i otaczającej go glebie. Sprężyk sosnowy, s. czerwony (Ampedus sanguineus) Wygląd: długość 1,2-1,8 cm. Jaskrawa czerwona barwa pokryw i czarne przedplecze nie są całkowicie pewnymi cechami wyróżniającymi tego sprężyka, gdyż w środkowej Europie występuje kika podobnie ubarwionych gatunków. Środowisko: przyleśne łąki i prześwietlenia w lasach mieszanych. Występowanie: umiarkowana strefa Eurazji. Liczebność: pospolity, niekiedy bardzo liczny. Rozród: postacie dojrzałe przeobrażają się z poczwarek w sierpniu, zimę spędzają w kolebkach poczwarkowych, a opuszczają je na wiosnę. Giną dopiero pod koniec czerwca po kopulacji i złożeniu jaj, tak więc można je spotkać właściwie w ciągu całego roku. Larwy żyją w murszejącym drewnie drzew liściastych, głównie dębów i buka. Maleńkie larwy żywią się rozkładającym się drewnem, starsze stają się drapieżnikami polującymi na większe larwy drewnożernych chrząszczy; sprężyk sosnowy zasługuje na ochronę ze strony leśników. Pszczoła miodna (Apis mellifera) Wygląd: długość pszczoły miodnej, należącej do podrzędu żądłówek (Aculeata) z rzędu błonkówek (Hymenoptera), wynosi około 1,3-1,5 cm. Tułów i odwłok pokryte są, szczególnie z boków, gęstymi żółtawymi włoskami. Pszczoła miodna żyje wyłącznie społecznie i tworzy trzy kasty: jedną kastę stanowi królowa (płodna samica), drugą trutnie (samce) a trzecią robotnice, które tworzą główną część społeczeństwa pszczół. Robotnice będące niedojrzałymi płciowo samicami są mniejsze od form płciowych, mają dłuższy niż królowa, przystosowany do zbierania nektaru języczek, oraz w przeciwieństwie do niej specjalne gruczoły, z których wydzielany jest wosk. Samice i robotnice posiadają na wierzchołku odwłoka żądło, którego nie ma u trutni. Opatrzone jest ono małym haczykiem, który powoduje, że po wbiciu w elastyczną skórę stałocieplnego kręgowca żądło pozostaje w niej i wraz z gruczołami jadowymi wyrywane jest z odwłoka samicy. Tym właśnie pszczoły różnią się bardzo wyraźnie od os, które mogą kłuć wielokrotnie i_ nie tracą przy tym swojego żądła. Środowisko: widne lasy i skraje lasów, łąki i ogrody. Forma hodowlana jest całkowicie uzależniona od człowieka, który ją rozprzestrzenił prawie na całym świecie w odpowiednich dla niej strefach klimatycznych. Występowanie: zagospodarowane obszary świata od klimatu umiarkowanie chłodnego po tropiki. W Europie Środkowej pszczoła miodna zwykle nie tworzy swobodnie żyjących społeczeństw. Liczebność: w zależności od stopnia przydatności dla niej środowiska jest umiarkowanie liczna lub liczna. Jej liczebność kontrolowana jest przez człowieka (pszczelarstwo). Rozród: królowe nowego pokolenia dorastają w ulu w specjalnych komórkach. Pierwsza z nich, która się wylęgnie zabija pozostałe, jeszcze nie wylęgłe królowe i podejmuje lot godowy. Wyczekujące cierpliwie od pewnego czasu trutnie, które wykluwają się w pełni lata, podążają za nią na rójkę. Po kopulacji młoda królowa z powrotem wraca do ula, zaś stara królowa z reguły opuszcza go wyprowadzając ze sobą część roju i zakłada nowe gniazdo. W dobrze rozwiniętym pszczelim społeczeńst- wie może żyć ponad 50000, a w pewnych okolicznościach nawet kilkaset tysięcy osobników. Królowa kontroluje zachowanie się robotnic za pomocą wydzielanej przez siebie specjalnej substancji. Powoduje ona, że robotnice normalnie karmią znajdujące się w komórkach larwy. W ten sposób znowu przybywają tylko robotnice. Jeśli królowa z jakiegoś powodu zginie, wtedy robotnice budują większe komórki dla larw, które następnie szczególnie dobrze karmią. Z nich wyrastają znowu królowe. Po rójce królowa posiada zapas nasienia, który wystarcza jej na zapłodnienie, w przeciągu jej cztero- lub pięcioletniego okresu życia, ponad 100000 składanych przez nią łącznie jaj. Z niezapłodnionych jaj wylęgają się trutnie. Robotnice żyją tylko kilka tygodni. W tym czasie wykonują one kolejno określone prace w ulu jak jego czyszczenie, budowa komórek, karmienie larw oraz przynoszenie pyłku i nektaru. Właściwym rozrodem obarczona jest jedynie królowa. Robotnice troszczą się o swoje rodzeństwo różnych „pokoleń". Gromadzą także na czas niesprzyjających do zbioru pokarmu warunków, a zwłaszcza na okres zimowy, zapasy w postaci pyłku i przetworzonego nektaru kwiatowego czyli miodu. W zależności od rasy spotyka się pszczoły miodne mniej lub bardziej pracowite. Także stopień ich agresywności jest różny. Najsilniej jest on wyrażony u afrykańskich pszczół. Przeważająca większość form hodowanych w Europie Środkowej uchodzi za spokojne. Pokarm: pyłek i nektar (miód). Uwagi: człowiek udomowił pszczoły miodne już przed tysiącami lat. Pierwotnie gnieździły się one prawdopodobnie w dziuplach drzew, zagłębieniach i szczelinach skalnych, gdzie budowały swoje charakterystyczne woskowe plastry z sześciokątnymi komórkami. Pszczelarze oferują pszczołom zaraz po rójce odpowiedni ul z przygotowanymi podkładami na plastry, jak również systematyczną opiekę i karmienie w okresie zimy. „Afrykańskie pszczoły", które sprowadzono w 1956 roku w celach doświadczalnych do Brazylii, bardzo szybko rozprzestrzeniły się na obszarze Ameryki Południowej, a po przekroczeniu Andów dotarły w 1983 roku do Panamy. Zadrzechnia fioletowa (Xylocopa violacea) Wygląd: długość blisko 3 cm; połyskująco nie-bieskoczarna barwa ciała, ciemne owłosienie. Środowisko: głównie ciepłe odłogi. Występowanie: południowa część środkowej Europy, obszar śródziemnomorski. W Polsce prawdopodobnie już wyginęła. Liczebność: występuje wyspowo. W Europie Środkowej rzadka. Rozród: samice wygryzają w suchych gałęziach, kłodach, belkach lub palach pionowe chodniki długości do 30 cm, które podzielone są na 15 komór. Następnie znoszą do nich pyłek tak długo, aż będą napełnione po brzegi i w każdej z nich składają po jednym jaju. Pokarm: pyłek i nektar. Frantka zębouda (Panurgus calcaratus) Wygląd: długość blisko 2 cm. Trudna do oznaczenia żądłówka z silnie rozszerzonym odwłokiem i gęsto owłosionym ciałem. Środowisko: Doskonale lata pokonując duże odległości, można ją zaobserwować prawie wszędzie, gdzie znajdują się kwitnące rośliny zielne lub krzewy. Najczęściej spotyka się tę błonkówkę siedzącą na kwiatach różnych gatunków jastrzębca lub mniszka. Występowanie: cała Europa. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: frantki żyją samotnie, ale i w koloniach jak pszczolinki. Frantka będąca tzw. brzuchoz-bieraczką (patrz obok rys. a) pełza w poprzek kwiatu, aż brzuszna strona jej ciała całkowicie pokryje się pyłkiem, który następnie zanosi do swojego gniazda, gdzie zdejmuje go nogami. Czynności te są powtarzane, dopóki jej jamka nie będzie wypełniona pyłkiem po brzegi. Pyłek ten jest pokarmem dla wylęgających się tu larw, które przepoczwarczają się i opuszczają gniazdo wiosną następnego roku. ¦4 r\r\ Pszczolinka piaskowa* (Andrena vaga) Liczebność: lokalnie liczna, zwykle tworzy duże kolonie złożone z setek a nawet tysięcy osobników. Na miejsce znajdowania się kolonii wskazują stożkowate kupki piasku wys. ok. 3 cm. Rozród: pszczolinki wylęgają się na wiosnę. Po kopulacji samice wygrzebują w luźnym podłożu rozgałęziające się na końcu komory i schodzące na głębokość około 30-50 cm chodniki. Następnie znoszą do komór pyłek, którym żywią się larwy wylęgłe ze złożonych tam jaj. Okres aktywności tych błonkówek ogranicza się do kilku wiosennych tygodni. Pokarm: pyłek kwitnących wierzb. Kornutka długoczułkowa ------------------L--------- (fucera longicomis) ^Im^mk Wygląd: długość 1,5 yJ ^__^ cm. Samce charakte- b> ' \±f/ ryzuią sie- nadzwyczaj ^^=^yfc/a;^ długimi czułkami. (<^P|1m||§P^ Nogi są bardzo silnie '^Mr owłosione. Kornutka '^«r należy do tzw. no- gozbieraczek (patrz obok rys. b). Środowisko: suche murawy z ubogą roślinnością, nasłonecznione, piaszczyste zbocza. Występowanie: prawie cała Europa. Liczebność: nieliczna; wyspowo. Rozród: kornutka samotnie wygrzebuje sobie w ziemi norkę na gniazdo. Korytarz posiada kilka chodników bocznych zakończonych komorami lęgowymi. Każda z nich wypełniana jest pyłkiem i nektarem, i do każdej składane jest jedno jajo. Larwa tu żeruje, linieje i przepoczwarza się w dorosłego owada. Pokarm: nektar z kwiatów wyki, farbownika. Murarka leśna* (Osmia bicolor) Wygląd: długość około 1 cm. Z wyglądu trudna do oznaczenia. Gatunek ten zdradza się jednak swym zachowaniem. Murarki wylepiają mieszaniną śliny i gliny swoje gniazda, które zakładają w charakterystycznych miejscach: na przykład murarka ruda (0. rufa) głównie w różnych szczelinach budynków, a murarka leśna w pustych muszlach ślimaków. Środowisko: lasy mieszane, widne zadrzewienia, rzadziej ogrody i parki. Występowanie: większa część Europy. Liczebność: pospolita, nierzadka. Rozród: samotnie żyjące murarki, będące typowymi brzuchozbieraczkami, wyszukują puste skorupy ślimaków, napełniają je pyłkiem i nektarem, po czym składają do nich jaja. Aby zamaskować swoje gniazda, przykrywają je igłami i źdźbłami traw. Ich ścianki wewnętrzne zbudowane są z przeżutych liści. Uwagi: przedstawicieli rodziny miesierkowa-tych (Megachilidae) cechuje wielka różnorodność pod względem form gniazd i sposobów ich budowania. W środkowej Europie żyje około 30 gatunków z rodzaju murarka (Osmia). Makatka wełnista [Anthidium punctatum) Wygląd: długość około 1 cm. Wszystkie środkowoeuropejskie gatunki makatek (Anthidium), których jest 8, charakteryzuje, podobny jak u os, czarno-żółty rysunek na pierścieniach odwłoka. Łatwo jednak stwierdzić po innych cechach, że należą one do nadrodziny pszczół, a nie os. Środowisko: tereny otwarte. Należąca do mie-sierkowatych (Megachilidae) makatka wełnista buduje gniazdo w jamkach wygrzebanych przez siebie w ziemi wśród traw. Występowanie: szeroko, choć wyspowo, rozmieszczona w Europie. Liczebność: nieliczna. Rozród: podczas lotu makatki potrafią unosić się w powietrzu niejako zawisając w jednym miejscu. W ten sposób zatrzymują się nad kwiatem i nie siadając na nim wysysają z niego nektar. Czasem zachowują się tak również nad swoim gniazdem, które budują z włosków roślinnych, na przykład dziewanny. Niektóre gatunki wykorzystują także żywicę, za pomocą której przyklejają na spodniej stronie kamieni swoje komórki lęgowe. Uwagi: blisko spokrewnione z makatkami są miesierki (rodzaj Megachile), które do budowy gniazd wykorzystują wycięte przez siebie i następnie odpowiednio zwinięte kawałki liści. Obrostka rudonoga* (Dasypoda plumipes) Wygląd: długość do 1,5 cm. Szczególnie rzucające się w oczy, a zarazem będące dobrą cechą rozpoznawczą tych żądłó-wek z rodziny spójni-cowatych (Melittidae), jest rude owłosienie goleni i pierwszego członu stóp tylnych nóg, stanowiące tzw. portki. Dzięki nim możliwe jest zbieranie i transportowanie zadziwiająco dużych ilości pyłku i nektaru. I tak obrostka będąca typową nogozbie-raczką, przynosi w około 7 lotach prawie ...W/////, Budowa gniazda 300 mg pyłku, to jest mniej więcej tyle, ile potrzeba dla pełnego zaopatrzenia w pokarm jednej larwy. Środowisko: piaszczyste, nasłonecznione stanowiska z ubogą roślinnością. Występowanie: większa część Europy. Liczebność: niezbyt liczna. Rozród: samica wygrzebuje sięgający 50 cm głębokości chodnik, który w dolnej części gro-nowato się rozgałęzia. Na końcu każdego, kończącego się komorą lęgową odgałęzienia umieszcza jedną, opatrzoną trzema nóżkami, ulepioną z pyłku i nektaru bryłkę, na której składa następnie jajo. 192 Trzmiel ziemny [Bombus terresłris) Wygląd: dług. 2,5-2,8 cm. Należące do rodziny pszczołowatych trzmiele mają krępe i silnie owłosione ciało, długi „ryjek" sięgający dna kwiatów o głębokich kielichach. Nie dotyczy to t. ziemnego. Aby dostać się do nektaru kwiatu, musi on najpierw odpowiednio naciąć go z boku i dopiero wtedy może pobierać nektar. Obie płci, jak i poszczególne osobniki tej samej płci bardzo różnią się wielkością i ubarwieniem. W środk. Europie występuje około 30 gatunków trzmieli. Środowisko: spotykany niemal wszędzie. Występowanie: cała Europa. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród i pokarm: patrz następne gatunki. Trzmiel kamiennik (Bombus lapiddrius) Wygląd: długość 2-2,5 cm. Łatwy do rozpoznania po ciemnym ciele z pomarańczowobrązo-wawym końcem odwłoka. Środowisko: spotykany prawie wszędzie. Występowanie: strefa umiarkowana Eurazji. Liczebność: pospolity i bardzo liczny. Rozród: w kwietniu pojawiają się pierwsze samice, które zostały zapłodnione na jesieni. Zakładają one gniazda pod stosami kamieni, w których pod koniec sezonu zamieszkuje 100-500 osobników. Uwagi: w gnieździe spotyka się niekiedy brzmiki, będące podobnymi do trzmieli ich pasożytami gniazdowymi. Trzmiel polny (Bombus agrorum) Wygląd: długość 2-2,2 cm. Nie jest łatwy do oznaczenia. Nastroszone włoski odstają od ciała. Ubarwienie niewyraźnie szaro-żółte. Środowisko: łąki, skraje lasów. Występowanie: większa część Europy. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: z mchu i wosku samica buduje komorę, w której rozwija się pierwsze pokolenie bezpłodnych robotnic trzmieli. Pomagają one podczas rozbudowy gniazda oraz przy dalszym zaopatrywaniu jego mieszkańców w pokarm. Dzięki temu samica może całkowicie poświęcić się składaniu jaj. Pokarm: pyłek i nektar. 194 Trzmiel leśny (Bombus sylvawm) Wygląd: długość 2 cm. Brązowo-żółte paskowanie jest niejednolite i bardzo różne u poszczególnych osobników. Środowisko: leśne polany i przesieki w niższych i średnich położeniach górskich. Występowanie: Europa oprócz pn. Skandynawii. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: zapłodnione jesienią samice zimują w kryjówkach na ziemi lub w szczelinach pni drzew. Pierwsze z nich ukazują się w maju i wyszukują kwitnącej jasnoty i dąbrówek, Swoje gniazda zakładają w starych gniazdach ptaków lub w norach ssaków. Pokarm: na jesieni zwykle nektar z kwiatów. Trzmiel ogrodowy (Bombus hortorum) Wygląd: długość 2,4-2,8 cm. Żółto-czarno-bia-ły grzbiet jest mniej charakterystyczny dla tego gatunku niż jasnożółta strona brzuszna trzmiela ciemnopasego (B. ruderatus). Środowisko: tereny otwarte, ogrody, itp. Występowanie: większa część Europy. Liczebność: liczny. Rozród: samice zakładają gniazda nad, ewentualnie pod ziemią. Na jesieni zamieszkuje je niezbyt duża liczba osobników. Gniazdo budowane jest z mchu i pokryte od wewnątrz wodoszczelną wyściółką. Trzmiel łąkowy (Bombus pratowm) Wygląd: długość do 2 cm. Głowa samca i koniec odwłoka żółto owłosione. Środowisko: ogrody, zarośla. Występowanie: znaczna część Europy. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: trzmiel łąkowy należy do pierwszych zwiastunów wiosny. Samice troszczą się o pierwsze pokolenie swojego bezpłodnego potomstwa, które następnie przejmuje od nich obowiązki. Dopiero latem dojrzewają płodne samce oraz samice, które później stają się królowymi. Kopulacja następuje po locie godowym. Potem samce giną, zaś samice wyszukują dla siebie kwatery zimowe. Osnuja czerwonogłowa (Acantholyda erythrocephala) Wygląd: długość 1-1,2 cm. Stalowoniebieski z czerwoną głową przedstawiciel rodziny osnujowatych (Pamphilidae), należącej do podrzędu rośliniarek (Symphyta). Środowisko: silnie związana z drzewostanami sosnowymi. Przy składaniu jaj preferuje zagajniki w wieku 10-15 lat. Występowanie: Europa, oprócz południa. Liczebność: różna, ogólnie gatunek pospolity. Czasem zdarzają się pojawy masowe. Rozród: dorosłe osnuje spotykane są od kwietnia do maja. Podłużne jaja samice przylepiają po kilka do igieł w górnej części koron drzew. Wkrótce po wykluciu się każda z larw buduje dla siebie rurkowaty oprzęd. Aby się przepoczwarzyć, larwy spuszczają się na nitkach przędzy na ziemię, następnie zagrzebują się w pulchnej próchnicy. Przezimowują w niej często kilkakrotnie, zanim przepoczwarczą się na wiosnę. Stadium poczwarki trwa kilka tygodni. Pokarm: igły sosny. Szczerbatek zielony (Rhogogaster viridis) Wygląd: długość 1 cm. Ciało barwy jasnozielonej. Oznaczenie trudne, ponieważ rodzina pi-larzowatych (Tenthredinidae) jest nadzwyczaj bogata w gatunki. Na świecie żyje około 4000, a w środkowej Europie kilkaset gatunków pila-rzowatych. Środowisko: silnie zakrzaczone tereny, zróżnicowane gatunkowo lasy liściaste i mieszane, ogrody i parki. Występowanie: umiarkowana strefa Europy oraz Azji aż po Japonię. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: dorosłe szczerbatki i ich larwy spotyka się w ciągu całego lata. W czasie gorących dni szczerbatki polują wśród gąszczu krzewów i w warstwie runa na owady, które po schwytaniu wysysają. Są naturalnymi wrogami stonki ziemniaczanej, której larwami chętnie się żywią. Larwy szczerbatków - podobne do gąsienic motyli, ponieważ oprócz nóg tułowiowych mają także odnóża odwłokowe - żywią się liśćmi olsz, topól lub wierzb, ale również jaskrów. Bryzgun brzozowiec [Cimbex femorata) — Wygląd: długość 2,5 cm. Rodzinę bryzgunowa-ki tych (Cimbicidae) rozpoznaje się po maczugo-ly wato zgrubiałych wierzchołkach czułków. Prało wie wszystkie należące do niej gatunki są okazałymi owadami z różnego rodzaju żół-ni tp-czarnym rysunkiem ciała. ij- Środowisko: Bryzgun brzozowiec (czyli b. pospolity) jest silnie związany z brzozami; stąd też spotyka się go tylko w większych skupis-y. kach tych drzew. Występowanie: większa część Europy, it- Liczebność: pospolity, ale nie powoduje ją szkód. n. Rozród: larwy bryzguna podobne są do gąsie-je nic motyli, jednak oprócz 3 par nóg tułowio-o- wych mają one nie 5, jak motyle, ale 8 par ;h odnóży na odwłoku, co pozwala na ich prawidle łowe oznaczenie. Mające 3-4 cm długości gą-ę- sienice w ciągu dnia odpoczywają zwinięte na la liściach, natomiast o zmierzchu żerują siedząc na ich krawędzi i ogryzając je aż do samych głównych nerwów. Dorosłe osobniki nacinają pierścieniowato korę brzozowych gałązek. Pilarz zielononogi* (Tenthredo mesomelas) o- Wygląd: długość 1-1,3 cm. Budowa czułków ii- u tego przedstawiciela pilarzowatych jest róż-aj na, ale zwykle długość ostatniego członu czuł-0, ków jest dwukrotnie większa od jego szeroko-a- ści. Odwłok z wąskimi żółtozielonawymi przepaskami na pierścieniach. Również nasady ii- czułków przy czole są żółtozielone, e, Środowisko: ogrody, odłogi, skraje dróg. W czasie ciepłych godzin południowych rośli->y niarki te poszukują pokarmu na kwiatach. Występowanie: duże obszary Europy i Azji po Japonię, y- Liczebność: pospolity, nierzadki. :h Rozród: latem łatwo jest zaobserwować odby-e- wający się na kwiatach rytmiczny taniec godo-io wy, po którym następuje kopulacja. Samice ni składają jaja w łodygi łopianu większego ie i rdestu plamistego, ale także innych roślin, le Larwy żerują o zmierzchu, a w ciągu dnia > odpoczywają. W razie niebezpieczeństwa po-y- wstają razem przyjmując „esowatą" postawę, v- czym różnią się od podobnych do nich gąsienic motyli. 1Qfi Bucz olszynowiec {Xiphydria camelus) Kruszel czarny {Xeris spectrum) Wygląd: długość 1-2 cm. Buczą łatwo można rozpoznać po wyciągniętym w kształcie szyi przedtułowiu, na którym osadzona jest wyraźnie oddalona od ciała głowa. Środowisko: olsy, łęgi, lasy brzozowe. Występowanie: cała Europa wraz ze skrajnym południem kontynentu, Syberia. Liczebność: pospolity; nie jest jednak liczny. Rozród: biologią przypomina inne rośliniarki z rodziny buczowatych (Xiphydriidae). Larwy drążą w gałązkach olsz chodniki i żywią się drewnem, a także wyciekającymi przy tym sokami. Przepoczwarczają się tuż pod korą. Dorosłe owady wygryzają się na zewnątrz małym okrągłym otworem. Samica ma długie pokładełko, które wbija w miękkie drewno, aby złożyć w nim jedno lub kilka jaj. Proces ten trwa do 2 godzin. Jedna samica składa łącznie kilkaset jaj. Pokarm: w trawieniu znajdującej w drewnie celulozy pomagają larwom pewne grzyby. Samice smarują składane jaja zawartością swojego jelita, w której są strzępki symbioty-cznego grzyba. Trzpiennik olbrzym (Urocerus gigas) Wygląd: długość 1-4 cm. Samce są zawsze mniejsze, a poza tym trudniejsze do zaobserwowania, ponieważ, w przeciwieństwie do samic, latają w obrębie środkowych i górnych partii koron drzew. Środowisko: bory iglaste. Występowanie: większa część Europy, umiarkowana strefa Azji, północna Afryka. Rozród: samice wbijają pokładełko (patrz kruszel czarny) na głębokość około 1 cm w korę różnych drzew iglastych i na dnie powstałej wąskiej jamki składają po kilka jaj. Jedna samica składa w ciągu jednego lata do około 1000 jaj. Larwy żerują w drewnie, drążą one chodnik mniej więcej 40 cm długości, przy czym powstającą przy tym trocinową mączkę tak mocno sprasowują, że zapchany nią tunel jest później ledwie zauważalny. Przepoczwar-czenie się następuje w drewnie w tak zwanej kolebce poczwarkowej. Pełny cykl rozwojowy trwa kilka lat. Trzpiennik olbrzym należy do szkodników technicznych drewna. 198 Wygląd: Długość 1,5-3 cm. Samica kruszela czarnego osiąga wraz ze swoim bardzo długim, mniej więcej jak całe ciało, pokładełkiem łączną długość prawie dwa razy większą od długości samca. Ciało ma ubarwienie od ciemnobrązowego do czarnego i jest, jak u prawie wszystkich gatunków z rodziny trzpienni-kowatych, walcowatego kształtu. Pokładełko jest skomplikowanym narządem, który samica potrafi wbić nawet w twarde drewno na głębokość do 1 cm. W jego skład wchodzą dwa ostre sztylety, które samica stopniowo, na przemian wbija w drewno. Ich końcowe części są piłkowane, a strony wewnętrzne zaopatrzone w małe łopatkowate twory, za pomocą których wydobywany jest na zewnątrz powstający podczas pracy pył drzewny. Środowisko: bory iglaste. Występowanie: Europa, Syberia, płn. Afryka. Liczebność: pospolity. Rozród: samice składają jaja pod korą świerków, jodeł i sosen, głównie osłabionych i chorych. Cykl rozwojowy trwa od 3 do 6 lat. Trzpiennik świerkowiec (Sirex juvencus) Wygląd: długość 1,5-3 cm. Ciało niebiesko-czarne. Od bardzo podobnego trzpiennika sosnowca (S. noctilio) można go odróżnić po poma-rańczowoczerwonawych czułkach. Samce mają na odwłoku szeroki czerwonawozłoty pas. Środowisko: zwykle bory sosnowe, wyjątkowo świerkowe. Występowanie: prawie cały świat: Europa, Japonia, Australia, Ameryka Północna. Liczebność: pospolity. Rozród: samice za pomocą pokładełka składają pod korę świeżo powalonych, chorych lub mechanicznie uszkodzonych drzew po 8-10 jaj; łącznie jedna samica może złożyć ich kilkaset. Larwy są białe, ślepe, mają krótkie, kikutowate nogi tułowiowe, nie posiadają nóg odwłokowych. Drążą chodniki, które wypełniają za sobą silnie ugniecionym pyłem drzewnym. Aby się przepoczwarczyc, budują tuż pod korą małą kolebkę poczwarkową. Cykl rozwoju trwa 3-6 lat. Pokarm: drewno. Dorosłe trzpienniki nie pobierają pokarmu. Szerszeń pospolity (VespB crabro) Wygląd: długość 2-3,5 cm. Ze względu na wielkość i rysunek na odwłoku łatwo można go rozpoznać. Szerszenie są przedstawicielami społecznie żyjących żądłówek z rodziny osowatych (Vespidae). Ich przednie i tylne skrzydła są zawsze spięte ze sobą haczykami, a przednie w stanie spoczynku składają się podłużnie w fałdę. Wszystkie mają służące do obrony żądło, za pomocą którego próbują w czasie walki uśmiercić przeciwnika. Ukłucie szerszenia może być, choć rzadko, niebezpieczne także i dla życia człowieka. Zależy to od tego, jak wrażliwa jest ofiara oraz w jakim miejscu następuje ukłucie. Znacznie groźniejsze jest ukłucie w głowę niż na przykład w stopę. Na szczęście szerszenie są zdecydowanie spokojnymi owadami i atakują tylko wtedy, jeśli czują się skrajnie zagrożone, na przykład gdy niszczy się ich gniazdo. Środowisko: wielogatunkowe lasy liściaste, ogrody, parki, silnie zakrzewione tereny. Występowanie: cała Europa, umiarkowana strefa Azji, pn. Afryka, Ameryka Północna. Osa dachowa (Paravespula germanica) fp_ Wygląd: długość 1-2 I fiS „ cm. Pod względem s| v27 3| wyglądu i zachowa-v ma się jest małą „ko- ff^ *B pią" szerszenia. Z po-I [jP] | wodu podobnych O W "° i dość licznych gatun-°' V ° c ków os w środkowej Europie jest ona trudna do prawidłowego oznaczenia. Środowisko: ogrody, osiedla, widne lasy. Występowanie: umiarkowana i subarktyczna strefa Europy i Azji; Ameryka Północna. Liczebność: pospolita i liczna; w ciepłe i parne lata bardzo liczna. Rozród: samice, które przezimowały, zakładają gniazda w opuszczonych norach myszy lub kretów, gdzie budują kilka plastrów, w których dorasta pierwsze pokolenie robotnic. W ciągu lata przejmują one wszelkie prace: należy do nich znoszenie pokarmu, budowa kolejnych plastrów i czyszczenie ich komórek. Pod koniec sezonu znajdujące się w ziemi gniazdo Liczebność: różna; gatunek zwykle pospolity, a w ciepłych latach bywa także liczny. Rozród: zapłodniona samica (królowa) przezi-mowuje. Na początku lata rozpoczyna budowę gniazda od jednego plastra z masy papierowej. Po kilku tygodniach wylęgłe bezpłodne robotnice przejmują od niej „prace domowe": czyszczenie gniazda, budowę dalszych plastrów, karmienie larw. Królowa ogranicza się do składania jaj. Pod koniec sezonu społeczność szerszeni osiąga liczebność około 5000 osobników. Dopiero późnym latem rozwijają się samce oraz płodne samice. Kopulują one na jesieni. Pierwsze mrozy powodują, że szerszenie masowo giną, (wszystkie robotnice i samce, oraz stara królowa). Tylko zapłodnione samice wyszukują sobie zimowe kryjówki za odstającymi płatami kory, w szczelinach drewna lub w dziuplach, albo też na poddaszach domów. Pokarm: szerszenie są drapieżnikami polującymi na inne, ale zwykle nie większe od pszczoły, owady. osiąga rozmiar 20-30 cm. Wtedy zamieszkiwane jest ono przez około 3000 osobników. Na jesieni jeszcze w gnieździe samce zapładniają samice. Samce rozwijają się z niezapłodnio-nych jaj składanych przez królową, ale czasem także z jaj złożonych przez robotnice. Po trzykrotnym linieniu larwa przepoczwarcza się w komórce plastra w samodzielnie wykonanym oprzędzie. Pokarm: osy polują chwytając w locie owady lub inne drobne bezkręgowce. Zdobycz jest rozżuwana i formowana w małe kulki, którymi robotnice karmią larwy i królową. Pod koniec lata osy zlizują sok z dojrzałych owoców. Uwagi: żółto-czarny rysunek ciała os służy jako znak ostrzegawczy dla potencjalnych wrogów, którymi są przede wszystkim ptaki. Te jednak szybko uczą się ich unikać, gdyż taki pokarm także dla nich jest „bolesny". Wyjątkiem jest żołna pszczołojad, która wyspecjalizowała się w odżywianiu się błon-kówkami. Wykonując jeden umiejętny ruch głową zabija osę albo pszczołę. r Osy ~W ' i. 'W Patrz także str. 13 201 Osa saksońska {Dolichovespula saxonica) Osa rudawa (Vespula rufa) Wygląd: długość 1-1,8 cm. Jest wprawdzie trudna do oznaczenia, ale ogólnie znana, gdyż spotyka się ją często na poddaszach i w altankach ogrodowych. Niestety, wiele gniazd tych os jest usuwanych z powodu nieuzasadnionego lęku przed ich użądleniem. Jeśli pozostawia się je w spokoju, bardzo rzadko dochodzi do takich wypadków, bowiem te żądłówki tylko wtedy żądlą, kiedy czują się poważnie zagrożone. Żądło os tym różni się od żądła pszczół, że pozbawione jest haczyka. Pszczoła ginie po użądleniu stałocieplnego kręgowca, ponieważ jej opatrzone haczykiem żądło pozostaje w skórze, wyrwane z odwłoka podczas próby jego wyciągnięcia. Nie mające haczyka żądło osy łatwo daje się wyciągnąć po użądleniu. Środowisko: głównie antropogeniczne. Występowanie: cała Europa, Syberia, Ameryka Północna. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: patrz osa dachowa. Pokarm: chwytane w locie owady i pająki, sok z dojrzałych owoców. Klecanka pospolita* (Polistes gallicus) Wygląd: długość 1-1,5 cm. Ten zgrabny, ale niełatwy do oznaczenia przedstawiciel rodziny osowatych jest najliczniejszy spośród wszystkich gatunków swojego rodzaju żyjących w środkowej i północnej Europie. Środowisko: łąki, zarośla, skraje lasów i przesieki leśne. Występowanie: umiarkowana strefa Europy. Liczebność: pospolita, zwykle liczna. Rozród: kilka zapłodnionych samic zakłada wspólne gniazdo składające się z jednego plastra i niewielu komórek. Jest ono nieosłonięte i przytwierdzone na trzonku do łodygi lub kamienia. Wkrótce po złożeniu jaj najsilniejsza z samic zjada jaja pozostałych. Trwa to tak długo, aż samice zaczną się zachowywać jak zwykłe robotnice. Jeśli najsilniejsza samica zginie, jej miejsce zajmuje inna. Regulacja temperatury w gnieździe odbywa się tak samo jak w przypadku klecanki polnej. Pokarm: poluje na małe owady i pająki, roz-żuwa je i przetwarza w twarde kulki, którymi karmi dominującą samicę oraz larwy. 202 Wygląd: długość 1-2 cm. Najlepszą cechą ro-poznawczą osy rudawej jest czerwonawe zabarwienie nasadowej części odwłoka, który poza tym ma zwykły dla os czarno-żółty rysunek. Środowisko: łąki, suche murawy, nasłonecznione stoki. Występowanie: większa część Europy, zachodnia Syberia, Ameryka Północna. Liczebność: pospolita, nierzadka. Rozród: samica wygrzebuje na końcu ziemnego chodnika małą jamkę, w której buduje pierwsze komórki późniejszego gniazda. Po kilku tygodniach nowo wylęgnięte robotnice mogą już przejąć wszelkie prace. Zakładają one złożone z 3-5 plastrów i kilkuset komórek gniazdo, które osiąga wielkość pięści. Takim gniazdom zagrażają różne niebezpieczeństwa. Czasem dostają się do nich pasożyty żywiące się larwami. Niekiedy odkrywają je trzmielojady, które za pomocą swoich długich nóg wygrzebują je z ziemi, aby wyciągnąć z nich plastry i następnie zjeść znajdujące się w nich larwy. Ptakom tym ukłucia os nie szkodzą. Klecanka polna (Polistes nimpha) ^^-v W Wygląd: długość 1,2 j^oMn^ I-I cm. Bardzo podobna mBa&yf V% Środowisko: nastone-2Sft*xfM \\ cznione, pokryte ską-imSf^y \ \ P3 murawą stoki i te-^^j^ Gniazdo \".' reny kamieniste. v Występowanie: pd-i środkowa Europa, umiarkowana sfera Azji, pn. Afryka. Liczebność: w środkowej Europie rzadka natomiast w południowej pospolita i liczna. Rozród: patrz klecanka pospolita. Interesująca jest zdolność tych os do regulacji temperatury w gnieździe. W czasie silnych upałów klecanki przynoszą wodę i wypluwają ją na plaster. Dzięki wachlowaniu skrzydłami powodują jej szybkie parowanie, co w konsekwencji prowadzi do obniżenia temperatury we wnętrzu gniazda. W czasie chłodów znajdującym się w gnieździe klecankom drżą mięśnie, a to z kolei powoduje jego ogrzewanie się. ....'* Samica (królowa) 203 Taszczyn pszczeli {Philanthus triengulum) Wygląd: długość 1,2-1,8 cm. Podobny do typowej osy. Można go rozpoznać po charakterystycznej, dużej głowie oraz czułkach, których środkowa część jest wyraźnie zgrubiała. Taszczyn jest przedstawicielem żądłówek z rodziny grzebaczowatych (Sphecidae), reprezentowanej na świecie przez 5000, a w środkowej Europie przez blisko 300 gatunków. Wszystkie gatunki tej rodziny wiodą samotny tryb życia. Środowisko: ciepłe, suche i ubogie murawy o stepowym charakterze. Występowanie: większa część Europy (nie ma go na północy) oraz Syberia. Liczebność: dawniej był o wiele liczniejszy. Ustępowaniu taszczyna winny jest człowiek poprzez niszczenie jego środowisk życia: ubogie murawy są użyźniane i przeobrażane w użytki rolne. Ekstensywnie użytkowane tereny, choć w ograniczonej mierze, można jeszcze spotkać na wschodzie Europy. Taszczyn staje się rzadkością i w związku z tym każde jego stanowisko należy objąć ochroną. Rozród: w połowie czerwca świeżo wylęgłe taszczyny wygrzebują się ze swoich ziemnych norek. W ciepłe godziny południowe polują na kwiatach na poszukujące tam nektaru pszczoły miodne. Inną potencjalną zdobyczą gardzą. Taszczyn rzuca się na swoją ofiarę, dochodzi do walki, przy czym oba owady spadają na ziemię. Jeszcze w czasie spadania taszczyn zadaje pszczole jadowite ukłucie, które jej nie zabija, lecz działa paraliżująco. Gdy pszczoła znieruchomieje, napastnik wyciska z niej słodką zawartość przewodu pokarmowego, którą następnie zlizuje. Zdobycz wykrywa dzięki wzrokowi i węchowi. Taszczyn najpierw podlatuje do kwiatu i „zawisa" nad nim, aby ustalić, czy siedzi na nim pszczoła. Jeśli tak, to obniża swój lot, aż poczuje typowy pszczeli zapach. Dopiero wtedy gwałtownie rzuca się na swoją ofiarę. Taszczyny żyją samotnie. Samice zakładają gniazdo wygrzebując w ziemi rurkowatą jamkę długości do 1 m, zakończoną 5-7 komorami lęgowymi. Następnie do każdej z nich samica przynosi 3 lub 4, maksymalnie 6 pszczół. Przyszła samica taszczyna potrzebuje jako pokarmu o jedną pszczołę więcej niż przyszły samiec. Jeśli do komory zostanie już przyniesiona wystarczająca licz- ba sparaliżowanych pszczół, wtedy samica składa tam jedno jajo. Gdy biała, robakowata larwa zje wszystkie pszczoły, przepoczwarcza się. Czas trwania cyklu rozwojowego wynosi 1 rok. Ponieważ grzebaczowate nie zabijają swojej zdobyczy, lecz tylko ją paraliżują, zapobiegają w ten sposób psuciu się zapasów pokarmu przed ich wykorzystaniem. Podczas gdy taszczyny polują na pszczoły miodne, łupem innych gatunków grzebaczowatych padają takie bezkręgowce jak osy, pająki, motyle, chrząszcze, mszyce, modliszki, larwy roślinia-rek z rodziny pilarzowatych, muchy, komary i wiele innych. Większość z nich jest wyspecjalizowana w polowaniu na jeden lub kilka gatunków ofiar oraz stosuje specyficzną metodę ich chwytania i transportowania. Taszczyny obejmują nogami sparaliżowaną pszczołę w ten sposób, że jej głowa zawsze skierowana jest ku przodowi, tzn. znajduje się przy ich głowie. Następnie zanoszą ją do już wygrzebanej norki. Zadziwia pewność i precyzja, z jaką taszczyny odnajdują miejsce, gdzie znajduje się wejście do norki. Niewątpliwie orientują się przy tym za pomocą wzroku Taszczyn zapamiętuje położenie każdeg krzewu, każdej kępy trawy, a także kierune ustawienia poszczególnych źdźbeł znajdujących się w pobliżu gniazda. Jeżeli w czasie doświadczeń zmieni się ich usytuowanie, nie jest w stanie swojego gniazda odnaleźć. Wejście do niego po każdorazowych odwiedzinach jest pieczołowicie zasłaniane. Chodzi o to, aby nie mogli się tam dostać naturalni wrogowie, zwłaszcza niektóre chrząszcze oraz pasożytnicze błonkówki z rodziny gąsienicznikowa-tych. Inne interesujące przystosowanie związane jest z przepoczwarczaniem się tasz-czynów. Larwa buduje oprzęd umieszczony na styliku z przędzy, dzięki czemu poczwarka nie ma żadnej styczności z dnem lub ściankami komory, w której się przeobraża. W ten sposób panująca w jamce wilgoć nie doprowadza do zagrzybienia poczwarki. Przystosowanie to okazuje się szczególnie przydatne w deszczowe lata. Pokarm: pszczoły miodne. Dorosłe taszczyny wylizują nektar z kwiatów. OCld 205 Szczerklina piaskowa [Ammophila sabulosa) Wygląd: długość 1,8-2,8 cm, bardzo smukły kształt ciała. Oba pierwsze pierścienie odwłoka przekształcone w stylik. Środkowa część odwłoka rdzawobrązowa, reszta połyskująco ciemnobrązowa do czarnej. Szczerklina piaskowa jest podobna do niektórych innych przedstawicieli licznej gatunkowo rodziny grzebaczowatych (Sphecidae). Środowisko: ciepłe stanowiska o piaszczystej, skąpo porośniętej glebie. Występowanie: znaczna część Europy. Liczebność: rozmieszczona wyspowo, ale w odpowiednich środowiskach dość pospolita. Rozród: patrz taszczyn pszczeli. Szczerklina piaskowa spotykana jest od czerwca do października. W pogodne i słoneczne dni spija często nektar z kwiatów macierzanki, świerzb-nicy lub chabrów. Pokarm: dla larw łowi gąsienice motyli i larwy rośliniarek, które paraliżuje kilkoma celnymi użądleniami w brzuszny łańcuszek nerwowy, a następnie mocno obejmuje je nogami i zanosi do zbudowanego uprzednio gniazda. Osmyk okazały (Cerceris areneria) Wygląd: długość 1-1,6 cm. W środkowej Europie żyje 10 gatunków grzebaczowatych należących do rodzaju osmyk (Cerceris), a wszystkie charakteryzują się wyraźnie oddzielonymi od siebie i w związku z tym sprawiającymi wrażenie guzowatych pierścieniami odwłoka, a szczególnie pierwszym. Wszystkie te gatunki są do siebie podobne pod względem wyglądu i trybu życia. Niektóre z nich łowią dziko żyjące pszczoły, inne, wyłącznie ryjkowce. Środowisko: stanowiska o piaszczystych, skąpo porośniętych glebach, dobrze nasłonecznione, zwłaszcza na zboczach. Występowanie: znaczna część Europy. Liczebność: ze względu na specyficzne wymagania środowiskowe rozmieszczony wyspowo, zwykle grupowo. Rozród: każda samica buduje własną komorę gniazdową, u wejścia do której formują się kopczyki wygrzebanej podczas kopania ziemi. Pokarm: larwy żywią się przyniesionymi przez samicę i sparaliżowanymi jej użądleniem ryjkowcami, a dorosłe osmyki nektarem. Wardzanka (Bembex rostrata) Wygląd: długość do 2,5 cm. Duża błonkówka o krępej budowie ciała, łatwa do rozpoznania po spiczasto wydłużonej, wyciągniętej ku przodowi górnej wardze. Ciało czarno-żółte. Środowisko: kserotermiczne murawy rosnące na piaszczystej glebie. Wyraźnie preferuje miejsca obfitujące w kwiaty. Ciepłolubna. Występowanie: Europa, Azja Mniejsza, część środkowej Azji, północna Afryka. Liczebność: ogólnie rzadka. Rozród: wardzanki można spotkać w lipcu i sierpniu. Przy kopaniu norki posługują się tylko nogami. Może ona sięgać do 1 m w głąb piaszczystej gleby i zakończona jest kilkoma komorami gniazdowymi, do których w ciągu następnych tygodni samica znosi różne muchówki, przede wszystkim z rodziny bzygo-watych. Żarłoczne larwy muszą być bowiem nieustannie zaopatrywane w świeży pokarm. Wardzanka napada na upatrzoną ofiarę, paraliżuje ją celnym użądleniem, obejmuje nogami i niesie do starannie zamkniętej norki. Otwierając ją cały czas mocno trzyma zdobycz. Nęk świerszczojad (Sphex maxillosus) Wygląd: długość 1,5-2,5 cm. Typowy przedstawiciel rodziny grzebaczowatych. Trudny do oznaczenia, bardzo podobny do os. Przednie skrzydła grzebaczowatych nigdy jednak nie składają się podczas spoczynku wzdłuż swej długiej osi, tak jak skrzydła osowatych. Środowisko: przyleśne łąki; ciepłolubny. Występowanie: południowa część środkowej Europy, rejon śródziemnomorski, Azja Mniejsza, północna Afryka, Bliski Wschód. Liczebność: w środkowej Europie rzadki. Rozród: dorosłe nęki można spotkać w południowych godzinach w letnich, ciepłych miesiącach spijające nektar z kwiatów macierzanki. Norka, znajdująca się zwykle w pobliżu lasu, sięga zaledwie kilka centymetrów w głąb piaszczystej ziemi. Od głównego chodnika odchodzą boczne korytarze zakończone komorami lęgowymi. Larwa nęka podczas swego rozwoju zjada 5 larw prostoskrzydłych, łowionych przez samicę, paraliżowanych użądleniami i zanoszonych do nie zamkniętej norki. Nęki gnieżdżą się grupowo. ona Swędosz pajęczarz (Anoplius vidticus) Bolica kolconoga (Odynerus spinipes) Wygląd: długość 1-2 cm. Należy do rodziny nastecznikowatych [Pompilidae), których w środkowej Europie żyje około 100 trudnych do oznaczenia gatunków. Wszystkie mają brą-zowo-czarne ubarwienie i dzięki swym długim nogom potrafią doskonale biegać. Latają tylko na niewielkie odległości. Środowisko: łąki na piaszczystej glebie. Występowanie: niemal cała Europa. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: gdy samica wykryje pająka, paraliżuje go celnym użądlenieniem, po czym odgryza mu nogi (aby, gdyby przypadkiem doszedł do siebie, nie mógł uciec!), a następnie, cofając się do tyłu, ciągnie go do wygrzebanej w ziemi komory lęgowej. Po umieszczeniu w niej swej zdobyczy, składa na niej jajo. Niekiedy inna samica swędosza wydobywa pająka, zjada jajo złożone przez poprzednią samicę, składa swe własne jajo i na powrót zakopuje nieszczęsnego pająka. Pokarm: dorosłe swędosze żywią się wyłącznie nektarem i sokami roślin, larwy pająkami. Złotolitka ognista (Chrysis ignita) Wygląd: długość około 1 cm. Ubarwienie metaliczne, od niebiesko-zielonego, poprzez złociste do purpurowego. W środkowej Europie żyje ok. 60 gat. złotolitko-watych (Chrysididae). Środowisko: gliniaste brzegi wód; w pobliżu gniazd żywicieli swych larw. Występowanie: duża część Palearktyki. Liczebność: pospolita, lokalnie liczna. Rozród: w ciepłe, letnie dni złotolitka ognista chętnie spija nektar z kwiatów roślin z rodziny baldaszkowatych. Jaja składa do gniazd różnych żądłówek, głównie z rodziny kopułkowa-tych (Eumenidae), gdzie jej larwa zjada larwę gospodarza, a często również zebrane dla niej zapasy pokarmu. Atakowane przez broniące swych gniazd błonkówki zwijają się kłębek - chroni je wówczas bardzo twarda kutikula grzbietowej strony ciała. '////// Komory lęgowe z larwami Wygląd: długość '1-1,5 cm. Jaskrawe, czarno-żółte ubar-i wienie nie jest pomocne w oznaczaniu, ponieważ jest bardzo zmienne, a poza tym żyje u nas wiele podobnie ubarwionych gatunków należących, tak jak bolica, do rodziny kopułkowatych (Eumenidae). Środowisko: opuszczone wyrobiska gliny, strome gliniaste zbocza. Dorosłe bolice latają nad kwietnymi łąkami. Występowanie: Europa, północna Afryka, znaczna część Azji; wyspowo. Liczebność: niezbyt liczna. Rozród: samica kopie w stromej gliniastej ścianie norkę, do której znosi larwy ryjkowca ziołomirka (Phytonomus), służące za pokarm jej własnym larwom. Z grudek gliny buduje u wejścia do norki rurkę, mającą prawdopodobnie znaczenie ochronne. Złotolitka południowa* (Chrysis trimaculata) Wygląd: długość około 1 cm, intensywnie metalicznie ubarwiona, trudna do oznaczenia. Środowisko: strome gliniaste zbocza, żwirownie, zbutwiałe słupy, gliniane budynki. Występowanie: ciepłe rejony Europy. Liczebność: miejscami liczna. Rozród: tak jak wszystkie złotolitki pasożytuje w gniazdach innych, zwykle uzbrojonych w żądło, żądłówek. W razie niebezpieczeństwa zwija się w kulkę i udaje martwą. Chroni w tenl sposób delikatną brzuszną stronę ciała, podczas gdy w twardą, grzbietową stronę niej sposób wbić żądła. Jedyne, co może zrobićJ niepokojona przez złotolitkę żądłówka, to wy-j nieść ją z gniazda. Larwy złotolitek żywią się larwami żądłówek, często również zmaga-| zynowanymi dla nich zapasami pokarmu. Wyrośnięte larwy zimują i przepoczwarczają się wiosną. Niektóre gatunki złotolitkowatych ma-| ją kilka pokoleń w roku. Pokarm: dorosłe złotolitki chętnie zlizują wy-| dalaną przez mszyce słodką spadź. OOR Mrówka rudnica [Foimica rufa) s^L Wygląd: długość 0,4- jG\N; -0,9 cm. Typowy dla ^a^>i*l mrówek kształt ciała. fl|7Sar^^ ..« W gruncie rzeczy jest I / r"3^ Iv t0 komPleks 5, bardzo u -Adz^A^ trudnych do rozróż- ' nienia gatunków mró- Mrówka tryskająca kwasem wek określonych CZę- sto jako „rude mrówki leśne". Środowisko: lasy liściaste i bory szpilkowe. Mrowiska zakładane są zawsze w takich miejscach, w których docierają do ziemi promienie słońca. Występowanie: Europa, umiarkowana strefa Syberii. Liczebność: pospolita. Dawniej znacznie liczniejsza i pomimo ochrony staje się coraz rzadsza, m.in. wskutek skażenia środowiska. Tryb życia i rozród: mrówki tworzą społeczeństwa złożone z niedorozwiniętych płciowo robotnic oraz zapłodnionych i składających jaja samic, tzw. królowych. Zwykle w mrowisku rudnicy znajduje się kilkaset, a nawet kilka tysięcy królowych (społeczeństwa poligini-czne) oraz do miliona robotnic. Spotykane są jednak również takie mrowiska mrówki rudnicy, w których żyje tylko jedna jedyna królowa (społeczeństwa monoginiczne). Cykl rozwojowy w obu tych typach mrówczych społeczeństw przebiega jednak tak samo. Już w marcu samica lub samice składają w specjalnie służących do tego celu miejscach mrowiska duże jaja. Wylęgają się w nich larwy, z których powstaną później dojrzałe płciowo, zdolne do rozrodu, uskrzydlone samice. Robotnice karmią je specjalnym rodzajem pokarmu, którego nie otrzymują wylęgające się później larwy robotnic. Pokarm ten zawiera wydzielinę ze znajdujących się w tułowiu gruczołów ślinowych, których ujścia znajdują się na wardze dolnej (tzw. gruczołów wargowych). To więc czy z larwy powstanie zdolna do rozrodu samica, przyszła królowa, czy też niedorozwinięta płciowo robotnica, rozstrzyga się w ciągu kilku dni od jej wylęgnięcia się z jaja i zależy wyłącznie od rodzaju podawanego jej pożywienia. Samce natomiast powstają z jaj niezapłodnionych i skład ich pokarmu nie ma już prawdopodobnie żadnego znaczenia dla przebiegu ich rozwoju. Wkrótce po wylęgnię- ciu się z poczwarek samice i samce opuszczają mrowisko, by odbyć lot godowy. Podczas kopulacji samica otrzymuje porcję nasienia, która wystarcza jej na całe życie; jest ono przechowywane w tzw. zbiorniku nasiennym. Jaja zapładniane są więc podczas ich składania, niejako przez samą samicę. Samce giną zaraz po rójce. Po locie godowym zapłodniona samica pochodząca ze społeczeństwa poliginicznego próbuje dostać się do jakiegoś istniejącego już mrowiska, aby się w nim zadomowić, lub też, tak jak to zawsze robi samica pochodząca ze społeczeństwa monoginicznego, przystępuje do zakładania nowego, własnego gniazda. W tym celu wnika do mrowiska pierwomrówki łagodnej {Seniformica fusca), zabija prawowitą królową i zajmuje jej miejsce, a robotnice pierwomrówki opiekują się teraz jej potomstwem. W miarę upływu czasu przybywa w przejętym mrowisku robotnic rudnicy, a ubywa pie-rwomrówek. Wzrost liczebności rudnic w mrowisku monoginicznym jest stosunkowo powolny, a wraz ze śmiercią królowej ginie również całe społeczeństwo, o ile nie przyjmuje nowej królowej. Natomiast społeczeństwa poliginicz-ne mogą przetrwać kilkadziesiąt lat i z wiekiem stają się coraz potężniejsze. Mrowisko składa się z części podziemnej i nadziemnej. Panuje w nim dość stała temperatura, o co dbają same mrówki. W lecie, przy silnym nasłonecznieniu budują kanały wentylacyjne umożliwiające przewietrzanie mrowiska. W razie chłodów zamykają wiodące do nich otwory. W zimie mrówki skupiają się w podziemnej części mrowiska, a nadziemny kopiec pełni wówczas funkcję termoizolacyjną, chroniącą je przed mrozem. Pokarm: spadź, owady i inne drobne bezkręgowce. Mrówki rudnice uważane są za owady pożyteczne, ponieważ niszczą wiele szkodliwych owadów, powodujących straty w leśnictwie, jak np. gąsienice strzygoni chojnówki. Ulubionym ich pokarmem jest jednak wydalana przez mszyce, słodka spadż. Jedno duże mrówcze społeczeństwo potrafi zebrać w ciągu sezonu wegetacyjnego do 500 kg tego przysmaku! Nic więc dziwnego, że mrówki opiekują się mszycami i chronią je przed ich wrogami naturalnymi. ?m Hurtnica pospolita [Lasius niger) Wygląd: długość 0,3-1 cm. Brązowoczarna. Środowisko: spotykana niemal wszędzie. Liczebność: najpospolitsza i najliczniejsza środkowoeuropejska mrówka. Rozród: patrz mrówka rudnica. Mrowiska hurt-nicy pospolitej zakładane są pod kamieniami, starymi pniakami, leżącymi pniami, w miastach pod płytami chodnikowymi. W każdym mrowisku znajduje się tylko jedna królowa. Rójka w lipcu i sierpniu. Pokarm: spadż mszyc i czerwców. Ścieżki wiodące od mrowisk do kolonii mszyc są znaczone substancjami zapachowymi, a niekiedy także zadaszone. Gmachówka (Camponotus ligniperda) Wygląd: długość 0,6-1,8 cm. Trudna do oznaczenia. Środowisko: lasy. Występowanie: niemal cała Europa. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: mrowisko buduje w pniakach i w martwych częściach drzew lub pod kamieniami. Tworzy społeczeństwa monoginiczne. Samica zakłada gniazdo samodzielnie. Pokarm: spadż i drobne bezkręgowce. chodniki wygryzione w pniaku. Wścieklica dorodna (Manka rubida) Wygląd: długość około 1 cm. Czerwonobrązo-wa. Podobnie jak inne mrówki należące do podrodziny wścieklic (Myrmicinae) jest uzbrojona w żądło. Użądlenie jest bardzo bolesne. Środowisko: tereny otwarte w górach. Występowanie: góry Europy, również Kaukaz. Liczebność: w odpowiednich środowiskach pospolita i liczna. Rozród: mrowiska buduje w pulchnej ziemi lub pod kamieniami. Tworzy społeczeństwa poli-giniczne. Rójka od maja do sierpnia. Samica zakłada gniazdo sama. Pokarm: głównie spadż. Kolonie mszyc nie są przez nią jednak zbytnio chronione. Wścieklica zwyczajna (Myrmica rubra) Wygląd: długość 0,3-0,7 cm; jak niemal wszystkie mrówki trudna do oznaczenia. Środowisko: spotykana niemal wszędzie. Występowanie: Paleoarktyka. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: patrz mrówka rudnica. Pokarm: drapieżna, korzysta też ze spadzi. Uwaga: wściekł ice (Myrmicinae) tworzą jedną z największych (aż 4377 gatunków), podrodzinę mrówek. Znanymi ich przedstawicielkami są tropikalne mrówki parasolowe z rodzaju Atta, które żywią się wyhodowanymi przez siebie na odciętych i przeżutych fragmentach liści owoc-nikami specjalnych gatunków grzybów. Podziemnica zwyczajna (Lasius flavus) Mrożka rudonoga (Smicromyrme rufipes) Wygląd: długość 0,2-0,5 cm. Jednolicie żółta. Środowisko: ten pospolity i szeroko rozpowszechniony gatunek mrówki nie ma szczególnie dużych wymagań środowiskowych, preferuje jednak nasłonecznione, otwarte tereny; często spotykana na łąkach. Występowanie: Palearktyka. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: podobnie jak u innych mrówek. Podziemnica zwyczajna nad podziemnym gniazdem buduje gliniaste kopczyki lub żyje niekiedy w towarzystwie innych mrówek pod kamieniami. Pokarm: głównie spadż mszyc korzeniowch. 212 Wygląd: długość 0,5 cm. Samice zawsze bez-skrzydłe, biegają po powierzchni ziemi, samce uskrzydlone, siedzą na kwiatach. Ubarwienie zmienne. Bardzo trudna do oznaczenia. Środowisko: tereny piaszczyste o skąpej roślinności. Występowanie: Palearktyka, wyspowo. Liczebność: niezbyt liczna. Rozród: błonkówki z rodziny żronkowatych (Mutillidae), rozwijają się w gniazdach innych żądłówek. Mrożka rudonoga składa jaja w gniazdach grzebaczowatych. Larwy żywią się larwami grzebaczy i zgromadzonymi dla nich zapasami pokarmu. ?13 Korzenica dębowa (Biorrhiza pallida) Galasówka dębianka [Cynips quercusfolii) Wygląd: długość 0,4 cm, wyrosłe do 4 cm średnicy. Galasówkowate (Cynipidae) są niezwykle trudne do oznaczenia, ale często można określić po wyroślu, kto jest jego twórcą. Środowisko: drzewostany z dębami. Występowanie: znaczna część Europy, Azja Mniejsza, północna Afryka. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: w zimie z wyrośli znajdujących się na korzeniach dębów wylęgają się bezskrzydłe samice pokolenia jednopłciowego. Wspinają się na dąb, docierając do pąków na końcach gałązek i składają do nich jaja. Pod wpływem żerowania wylęgłych z nich larw powstają duże wyrosła, z których latem wylęgają się uskrzydlone samce i uskrzydlone oraz bezskrzydłe samice pokolenia obupłciowego. Po locie godowym samce giną, a samice za-grzebują się w ziemi i składają jaja w cienkie korzenie dębów, na których później powstają wyrosła. Pełny cykl rozwojowy trwa 2 lata. Pokarm: larwy żywią się galaretowatą wydzieliną wyrośli. Szypszyniec różany (Diplolepis rosae) "v ,,-' Wygląd: długość 0,5 CĘijj&0ĘP cm. Charakterystycz- , , y J^rrP^ ne wyrosła nie po- X^ŚiMk ' • zostawiają miejsca 4|§§ ¦sL na wątpliwości, kto ^mBĘĘę^ przyczynił się do ich ™ ^v Środowisko: nie tylko dzikie róże, ale także szlachetne. Występowanie: niemal cała Europa. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: z wielokomorowych wyrośli wylęgają się nie tylko szypszyńce, ale także liczne pasożytnicze błonkówki, których larwy żerowały na larwach gospodarza. Na 100 wylęgających się samic szypszyńca przypada zaledwie 1 samiec. Rozród tego gatunku zachodzi więc niemal wyłącznie na drodze dzieworództwa. Uwaga: wiele błonkówek rozwija się w wyroś-lach galasówek. Niektóre z nich, jak komornice (Synerginae) są sublokatorami, inne, jak np. liczne bleskotki (Chalcidoidea) - parazyto-idami, zjadającymi larwy gospodarzy. Wygląd: długość 0,3-0,5 cm. Samice pokolenia dzieworodnego są większe od osobników pokolenia obupłciowego. Obecność w środowisku tej galasówki zdradzają kuliste wyrosła na liściach dębów, Środowisko: ściśle związana z dębami. Występowanie: znaczna część Europy, Azja' Mniejsza. Liczebność: pospolita, niekiedy bardzo liczna. Nie powoduje szkód. Rozród: w zimie samice pokolenia jednopłciowego (dzieworodnego) wylęgają się ze swych mierzących 2 cm średnicy jednokomorowych wyrośli i składają jaja w śpiące pąki dębów. Powstają z nich niepozorne wyrosła długości 3 mm, z których w maju wylęgają się bardzo małe samce i samice pokolenia obupłciowego. Po locie godowym i zapłodnieniu samice te składają jaja do żyłek na spodzie liści. W tych miejscach powstają następnie duże, początkowo zielone, a później żółto-czerwone wyrosła, w których rozwijają się larwy pokolenia dzieworodnego (jednopłciowego). Letyniec szysznica (Andńcus fecundator) Wygląd: długość niespełna 0,2 cm. Jego obecność w środowisku zdradzają „szyszkowate", mierzące około 2 cm średnicy wyrosła powstające na gałązkach rozmaitych gatunków dębów, Środowisko: lasy, ogrody, parki. Występowanie: niemal cała Europa, Bliski Wschód. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: późną jesienią lub wczesną wiosną wylęgają się samice pokolenia dzieworodnego, które składają jaja w pąkach kwiatów męskich dębów. Powstają z nich niepozorne, mające zaledwie 2 mm długości wyrosła,! z których w czerwcu wylęgają się samce i saH mice pokolenia obupłciowego. Samice po zaj płodnieniu składają jaja do szczytowych i boJ cznych pąków, które przekształcają się w dui że, szyszkowate wyrosła. Każde z nich kryją w swym wnętrzu właściwy, wewnętrzny galas, w którym przebiega rozwój larwy pokolenia jednopłciowego. ?-\A 215 Zgłebiec trzpiennikowiec {Rhyssa persuasoria) Wygląd: długość 2-3,5 cm. Samice łatwo rozpoznać po niezwykle długim (równym długości ciała lub dłuższym) pokładełku. Środowisko: głównie lasy i bory mieszane. Występowanie: znaczna cząść Europy, Ameryka Północna. Liczebność: pospolity. Rozród: samica zgłębca trzpiennikowca składa za pomocą bardzo długiego pokładełka jaja w żyjące w drewnie larwy dużych rośliniarek. Larwy zgłębca po zakończeniu rozwoju prze-poczwarczają się, a dorosły zgłebiec wylęga się wiosną następnego roku. Ktowacznik* okazały* (Dolichomitus dux) Wygląd: długość 2 cm. Bardzo długie pokłade-łko, jednak nie tak długie jak zgłębca trzpiennikowca. Ciało czarne, nogi czerwonawe. Środowisko: lasy. Występowanie: Europa. Liczebność: pospolity, niekiedy liczny. Rozród: gąsienicznik ten jest parazytoidem zewnętrznym larw rębacza sosnowego {Rhagium inquisitor), tzn. jego larwa zjada larwę żywiciela od zewnątrz. Uwaga: ograniczanie liczebności owadów przez ich wrogów naturalnych, w tym pasożytnicze błonkówki (parazytoidy) gra dużą rolę w biologicznym zwalczaniu szkodników. Tęposz czarnożółty (Amblyteles armatorius) Wygląd: długość 0,12-0,16 cm. Odwłok w kontrastowo czarno-żółte poprzeczne pasy, pomimo to trudny do oznaczenia. Dobrze biega Mata. Brak widocznego pokładełka. Środowisko: lasy, zwłaszcza mieszane. Występowanie: niemal cała Europa, znaczna część Azji, północna Afryka. Liczebność: pospolity, niekiedy liczny. Rozród: larwy tęposza czarnożółtego są para-zytoidami gąsienic różnych motyli, m.in. bar-czatkowatycn (Lasiocampidae) i sówkowatych (Noctuidae), odgrywając istotną rolę w ograniczaniu liczebności tych szkodników. 91R Zamarnik cezarek (Ephialtes manifestator) Wygląd: długość 3 cm. Trudny do oznaczenia. Środowisko: głównie lasy mieszane. Samice najchętniej przebywają na leżących pniach drzew, które systematycznie obmacują nogami w poszukiwaniu żerujących w drewnie larw chrząszczy z rodziny kózkowatych (Cera-mbycidae). Występowanie: znaczna część Europy. Liczebność: pospolity. Rozród: samica wwierca, równie długie jak całe jej ciało, pokładełko w drewno i składa na larwie kózki jedno jajo. Cały proces trwa 20-45 minut. Jedna samica składa w ciągu swego życia zaledwie 14 jaj. Pragąsienicznik sówkowiec {Protichneumon pisorius) Wygląd: długość 2-3 cm. Silnie zbudowany, czarno-żółty, bez widocznego pokładełka. Środowisko: głównie bory szpilkowe, a także zdziczałe ogrody i parki. Występowanie: niemal cała Europa. Liczebność: pospolity. Rozród: gąsienicznik ten jest parazytoidem gąsienic małych motyli, głównie sówkowatych {Noctuidae) i zawisakowatych (Sphingidae). Porażone larwy żyją aż do przepoczwar-czenia. Jednak z poczwarki nie wylęga się motyl, lecz gąsienicznik. Baryłkarz bieliniak {Apanteles glomeratus) Wygląd: długość 0,3 cm. Przezroczyste skrzydła z trójkątnym, czarnym znamieniem skrzydłowym na przednim skraju. Środowisko: wszędzie, gdzie żyją bielinki: pola, łąki, ogrody, parki. Występowanie: cała Europa. Liczebność: pospolity, niekiedy bardzo liczny. Rozród: larwy baryłkarza bieliniaka są parazy-toidami larw bielinków. Samica składa do larwy żywiciela do 150 jaj. Larwa motyla ginie przed przepoczwarczeniem się, a wówczas larwy baryłkarza opuszczają wnętrze jej pustego już ciała i przepoczwarczają się na niej w żółtych, podłużnych kokonach (na zdjęciu). Prostka brązowawa* (Grammotaulius atomarius) Szczeciowłos jesienny* (Chaetopteryx villosa) Wygląd: rozpiętość skrzydeł 4 cm. Zarówno skrzydła przednie, jak i tylne są dobrze wykształcone. W czasie lotu połączone są rzędem haczyków i działają jako funkcjonalna całość. Wśród chruścików jest wiele gatunków, które chętniej biegają niż latają. Chruściki są blisko spokrewnione z motylami, jednak w odróżnieniu od tych ostatnich ich skrzydła pokrywają włoski, a nie łuski. Samice są wyraźnie większe od samców. W ciągu dnia chruściki siedzą spokojnie i ożywiają się dopiero wieczorem. Przebywają w pobliżu wody, ponieważ w niej żyją ich larwy. Larwy wielu gatunków chruścików chronią swoje miękkie odwłoki w kunsztownie zbudowanych pochewkach - domkach. Często znacznie łatwiej oznaczyć gatunek chruścika po charakterystycznej budowie domku niż po postaci dojrzałej. Do budowy domku larwa wykorzystuje gałązki, kamyki, małe muszle ślimaków i wiele innych znajdowanych na dnie przedmiotów. Z ponad 6000 żyjących na świecie gatunków chruścików w niniejszym leksykonie mogliśmy przedstawić tylko dwa. W środkowej Europie wiele gatunków chruścików występuje pospolicie. W celu ich prawidłowego oznaczenia należy posłużyć się literaturą fachową bądź poprosić specjalistę o sprawdzenie naszych oznaczeń. Środowisko: wilgotne miejsca z roślinnością krzewiastą, ogrody, parki, łęgi nadrzeczne. Larwy żyją w wodzie. Występowanie: Europa. Liczebność: latem często bardzo licznie. W ciepłe wieczory roje chruścików „tańczą" nad powierzchnią wody, przy czym jedne gatunki występują nad szybko płynącymi wodami, inne nad zbiornikami wody stojącej. Wiele gatunków chruścików może żyć tylko w czystej wodzie i te stają się coraz rzadsze wraz z postępującym zanieczyszczeniem wód. Rozród: patrz szczeciowłos jesienny. Uwagi: larwy niektórych gatunków żywią się pokarmem roślinnym w postaci glonów i drobnych roślin. Inne, jak wodosówki (Hydropsy-che), budują sieci łowne, w które wpadają małe zwierzęta, zjadane przez larwy. Niektóre larwy, m.in. z rodzaju otwornica (Rhyacophila) i właśnie wodosówki nie budują domków. Wygląd: długość 2-3 cm. Silnie owłosiony chruścik latający późną jesienią. Środowisko: larwy żyją w stojących i wolno płynących wodach. Szczeciowłosa jesiennego spotyka się w lasach łęgowych, rosnących wzdłuż rzecznych brzegów, a niekiedy również w osiedlach. Występowanie: w niemal całej Europie, jednak w niektórych okolicach liczebność tego gatunku wyraźnie spadła. Liczebność: pospolity lub bardzo pospolity. Rozród: wylot tego gatunku ma miejsce w październiku i listopadzie, gdy nie ma mrozu. Chruściki rozwinęły wiele fascynujących przystosowań do wodnego trybu życia. Muszą także, aby odbyć wspólny lot godowy, przeobrazić się w zbliżonym czasie. Przy dużym zagęszczeniu populacji larw mamy później rzeczywiście do czynienia z ogromnymi rojami chruścików, jednak mimo wszystko nie tak gęstymi, jak potrafią być chmary jętek. Podczas kopulacji i składania jaj chruściki latają charakterystycznym „tańczącym" lotem nad lustrem wody. Zwabia to pstrągi, które usiłują je pochwycić. Wykorzystują to wędkarze pozwalając opaść swoim sztucznym „muchom" w podobny sposób na powierzchnię wody. Samice chruścików składają jaja otoczone galaretowatą, pęczniejącą w wodzie osłonką w pierścieniach, bryłkach lub innych formach przestrzennych (zazwyczaj typowych dla każdego gatunku) na rośliny wodne lub drewno zanurzone w wodzie. U larw jedynie głowa jest silnie zesklerotyzo-wana, pozostałe części ciała, a zwłaszcza odwłok są delikatne i miękkie, więc larwa chroni je pod osłoną pochewki, czyli domku, który może być zbudowany z kamyczków, kawałków drewna i gałązek lub liści. Na odwłoku larwy znajdują się kiściowate skrzelotchawki. Larwy chruścików stanowią pokarm wielu zwierząt wodnych, zwłaszcza ryb, oraz ptaków. Uwagi: większość postaci dojrzałych naszych rodzimych chruścików prowadzi nocny tryb życia. Dzień spędzają w zaroślach, kryjąc się na spodniej stronie liści lub w szczelinach i dziuplach. Nocą chruściki przylatują często do źródeł sztucznego światła. 91R Wojsiłka pospolita {Panorpa communis) siadanie ^j Wygląd: długość v\ ia' J^s>l 1^2 cm, rozpiętość XV L^l^ skrzydeł 2,5-3 cm. ^T&&|fiZS5\ Przednia część głowy /7IPS^v~" ""yjkowato wydłużona. %lfmfm/^-'Sl- Skrzydła są bogato Wf///'//,• użytkowane, pokryte llllilllliliirmlllll!,i nieregularnymi plamkami. Odwłok samicy kończy się spiczasto (pokładełko), długi odwłok samca z parą przydatków w kształcie cęgów, zagięty jest na końcu ku górze, co przypomina zaodwłok skorpiona. W czasie kopulacji samiec przytrzymuje tymi przydatkami odwłok samicy. Środowisko: wilgotne lasy mieszane, bagna, łęgi, także ogrody i parki. Występowanie: cała Europa. Liczebność: pospolita, niekiedy bardzo liczna. Rozród: podczas zapłodnienia samiec wydziela 7 kropelek śluzowatego płynu, które samica zlizuje. Te zawierające białko kropelki wydzieliny są prawdopodobnie wytwarzane w gruczołach śliniankowych. Zawierają substan- Pośnieżek (Boreus westwoodi) Wygląd: długość 0,3-0,4 cm. Przypomina nieco świerszcza. Utrata skrzydeł jest przystosowaniem do prowadzonego przez nie trybu życia - pośnieżki spotyka się na wiecznym śniegu i lodowcach, a na nizinach zimą na lodzie i śniegu. Stają się aktywne przy temperaturach poniżej -5=C. Ich przynależność do woj-siłek można rozpoznać po „dziobie", który jest wyjątkowo długim wyrostkiem przedniej części głowy. W podobny sposób ryjkowato wydłużona jest także głowa wojsiłki pospolitej. Długie nogi umożliwiają pośnieżkom wykonywanie dalekich skoków. Samicę można rozpoznać po długim pokładełku. Środowisko: zimą na terenach otwartych, w lasach mieszanych, ogrodach i parkach. Występowanie: cała Europa. Liczebność: pospolity, niekiedy liczny. Rozród: jesienią pojawiają się pierwsze pośnieżki. Kopulacja po zrytualizowanych zalotach: samiec dotyka wielokrotnie samicę czułkami, potem stara się z zaskoczenia uchwycić klamrowatymi przydatkami odwłoko- oon cje niezbędne do rozwoju jaj. Jaja są składane w twardych pakietach jajowych (po 10-20 jaj) w górne warstwy gleby. Larwy wojsiłki mają 8 par nóg odwłokowych i 3 pary tułowiowych. Nóżki te są palcowate i znakomicie nadają się do poruszania w przestworach glebowych. Ciemno ubarwione larwy mogą również „wstawać". Cztery uwypuklające się fałdki na odwłoku przyczepiają się wówczas do gleby i larwa przyjmuje pozycję pionową. Prze-poczwarczenie następuje w kolebce w glebie. Zimuje larwa gotowa do przepoczwarczenia. W roku 2 pokolenia. Uwagi: wprawdzie wojsiłki chętnie zlizują nektar i spadź mszyc, to jednak ich pokarm składa się głównie z martwych owadów i innych drobnych bezkręgowców, a także z rozkładających się szczątków roślinnych. Uwagi: wojsiłkowate [Panorpidae), do których należy w. pospolita są jedną z 3 żyjących w środkowej Europie rodzin wojsiłek, pozostałe 2 to pośnieżkowate (Boreidae) i bugarowate (Bittacidae). wymi koniec jej odwłoka i objąć ją za tułowiem swymi szczątkowymi skrzydłami, a następnie puszcza jej uchwyconą uprzednio przydatkami nogę. Dopiero wówczas następuje przekazanie spermy. Samica składa jaja pojedynczo w górną warstwę gleby, gdzie zimują. Larwy wylęgają się na wiosnę. Mają nogi tułowiowe, brak im natomiast nóg odwłokowych. W pełni wyrośnięte mają 0,7 cm długości. Zimują gotowe do przepoczwarczenia, jednak dopiero w następnym roku w pełni lata lub wczesną jesienią przepoczwarczają się. Ściany komory larwa wzmacnia jedwabną przędzą. Ujścia gruczołów przędnych larwy znajdują się w jej dolnej wardze. Uwagi: pośnieżki szukają na lodzie i śniegu marwych drobnych owadów, żywią się jednak również częściami mchów i roślin wyższych. Trawienie jest zewnętrzne - na pokarm wydzielają ślinę, która w ciągu krótkiego czasu rozpuszcza go i tak powstający płyn pośnieżek następnie wsysa. Larwy żywią się mchem i drobnymi korzonkami. Koziułka warzywna (Tipula oleracea) Wygląd: długość 1,5-2,3 cm. Bardzo długie nogi, zwisające w czasie lotu, które łatwo się odłamują i odpadają. Koziułkowate mają dobrze rozwiniętą pierwszą parę skrzydeł, natomiast ich druga para jest przekształcona w kolbkowate przezmianki. Środowisko: łąki, tereny wilgotne. Występowanie: prawie cała Europa (szczególnie licznie w jej części zachodniej), północna Afryka. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: jedna samica składa do ziemi w ciągu lata do 1000 jaj. Larwy walcowate, beznogie, ale wyposażone w bardzo dobrze rozwinięty aparat gębowy. Żyją w glebie, gdzie po 4 linie-niach przepoczwarczają się. Mogą zimować w każdym ze stadiów rozwojowych. Mają dwa pokolenia w ciągu roku. Pokarm: larwy odżywiają się korzeniami, liśćmi, pędami roślin. W ogrodach, w przypadku liczniejszego występowania, mogą wyrządzać szkody. W lasach odgrywają ważną rolę, uczestnicząc w przetwarzaniu próchnicy. Koziułka wielka* (Tipula maxima) Wygląd: długość 4 cm, największy krajowy przedstawiciel muchówek długoczułkich. Między poszczególnymi gatunkami koziułek występują niewielkie różnice i dokładniejsze oznaczenie przynależności gatunkowej może być dokonane dopiero na podstawie budowy aparatów kopulacyjnych. Aparat gębowy, silnie wydłużony, przeznaczony jest do wysysania różnych soków, a nie krwi, więc strach, jaki niektórzy ludzie żywią przed tymi nieszkodliwymi owadami jest nieuzasadniony. Środowisko: wilgotne i podmokłe łąki, zarośla, ogrody, parki. Występowanie: przeważająca część Europy. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: patrz koziułka warzywna. Lata niezdarnie. Aktywna o zmierzchu. Owady dorosłe spotyka się wczesnym latem, drugie pokolenie późnym latem i wczesną jesienią, podobnie jak w przypadku koziułki warzywnej. Oba te gatunki występują w tych samych środowiskach, różnią się jednak okresem lotu. Pokarm: rośliny i ich butwiejące szczątki. ea) Zimień chłodolub* (Trichocera hiemalis) Izo długie Wygląd: długość 0,5 cm. Podobny do koziułek, i łatwo się z długimi nogami ale znacznie mniejszy, mają dob- Środowisko: lasy, ogrody, parki, zarośla; w gó-ióe\, nato- rach do wysokości ponad 3000 m n.p.m. kształcona Występowanie: w całej Europie. Liczebność: w chłodnych porach roku zimienie są najpospolitszymi owadami. Czasami (szczegół- tworzą w locie spore roje. Aktywne o zmroku północna i nocą. Rozród: jesienią łączą się w czasie swoistych lotów godowych. Jaja składają do ziemi, gdzie ni w ciągu żyją również robakowate larwy, zaopatrzone beznogie, na obydwu końcach ciała w przetchlinki. Prze-rozwinięty poczwarczenie odbywa się w glebie. Poczwa-po 4 linie- rki są łatwe do rozpoznania dzięki widocznym I zimować na ciele zawiązkom skrzydeł i czułków. Przed Mają dwa wylęgnięciem się dorosłego zimienia, poczwa- rki wydostają się na powierzchnię, niami, liś- Pokarm: rozkładające się szczątki roślinne, przypadku Uwagi: pokrewny gatunek żyje jedynie w jas-wyrządzać kiniach zamieszkanych przez nietoperze, rolę, uczę- gdzie żywi się ich odchodami. Nerkosz jesienny* (Nephrotoma crocata) y krajowy Wygląd: długość 2,5 cm. W przeciwieństwie do loczułkich. bardzo podobnej koziułki warzywnej, ma bły- i koziułek szczący tułów i odwłok z żółtymi przepaskami, ładniejsze Wbrew pozorom nie jest niebezpieczny, gdyż iwej może nie może ani użądlić, ani ukąsić. ie budowy Środowisko: łąki, pola, miedze, ogrody, parki, ibowy, sil- prześwietlone lasy, wilgotne tereny nizinne, o wysysa- Występowanie: przeważająca część Europy, ęc strach, Rozród: lot od sierpnia do października. Dzięki ii nieszko- temu unika konkurencji z koziułka warzywną. iy. Obydwa gatunki mają bowiem podobne wyma- ;i, zarośla, gania środowiskowe i podobny tryb życia. Pokarm: larwy żyją w glebie i żywią się korze- Europy. niami. Przy zagęszczeniu ok. 400 szt./m2 mogą powodować w ogrodach znaczne szkody. Star- ita niezda- sze larwy wypełzają nocą z ziemi i ogryzają Iy dorosłe nadziemne części roślin, pokolenie podobnie Bj. Oba te i środowi-itu. zątki. 222 Komar brzęczący (Culex pipiens) Wygląd: długość około 0,5 cm. Smukły komar z przezroczystymi skrzydłami. Siedząc, zawsze utrzymuje ciało poziomo i obmacuje podłoże przednimi nogami i czułkami. W Europie żyją liczne, podobne gatunki komarów. Środowisko: drobne zbiorniki wody stojącej, płytkie zatoki większych zbiorników. Również pozostawione na kilka tygodni beczki z deszczówką w ogrodach, bądź napełnione wodą wiadra, wystarczają larwom tych komarów do rozwoju. Występowanie: cała Europa aż po tundrę i dalej, na sąsiednich kontynentach. Liczebność: różna w różnych porach roku. Na terenach obfitujących w drobne zbiorniki wodne i w dolinach rzecznych bardzo liczny. Nieraz latem występuje tak masowo, że staje się istną plagą dla wszystkich przebywających w okolicy. Rozród: Dojrzałe samice zimują w chłodnych pomieszczeniach, np. w piwnicach czy jaskiniach. Wiosną zaczynają składać jaja, które w łódeczkowatych skupieniach pływają po powierzchni wody, Larwy poznaje się po odstających na boki kępkach szczecinek, które znajdują się przy rurce oddechowej, utrzymują one larwy, podwieszone skośnie w stosunku do powierzchni wody, głową w dół. Poruszają się, charakterystycznie koziołkując. Kulkowate poczwarki, z lekko podgiętym odwłokiem i dwiema rurkami oddechowymi, utrzymują się także tuż pod powierzchnią wody. Ochotka piórkówka (Chironomus plumosus) Wygląd: około 1 cm długości, jedna z większych wśród ponad 100 gatunków ochotkowa-tych, występujących w Europie. Ma uwypuklony tułów ze schowaną pod nim głową, która u samca wyposażona jest w długie, pierzaste czułki. Ochotki nie mają kłujki. Mimo zewnętrznego podobieństwa nie są one komarami, lecz tworzą oddzielną, obejmującą liczne gatunki rodzinę, rozprzestrzenioną w wielu środowiskach. Długi odwłok samca wystaje wyraźnie poza skrzydła. Środowisko: wszelkiego rodzaju wody i ich wilgotne obrzeża. Występowanie: prawie cała Europa, znaczne Pokarm: larwy żywią się wodnymi mikroorganizmami. Samicom do rozwoju jaj niezbędna jest porcja krwi ptaków, bądź ssaków. Samce odżywiają się sokami roślinnymi i nie mają kłujki. Uwagi: z komarem brzęczącym blisko są spokrewnione, występujące również w Europie, przenoszące zimnicę (malarię) komary z rodzaju widliszek {Anopheles). Można je rozpoznać po tym, że siedzą pochylone do przodu, ustawiając ciało skośnie do podłoża, ich larwy utrzymują się poziomo przy powierzchni wody. Poczwarki mają silniej podgięty odwłok, a jaja są zaopatrzone w pęcherzyki ułatwiające pływanie. Aby przenieść powodujące zimnicę zarodźce, widliszek musi kłuć dwukrotnie. Przy pierwszym ukłuciu pobiera z krwią gametocyty zarodźców. Po skomplikowanych przemianach powstają z nich tzw. sporozoity, które dostają się z przewodu pokarmowego widliszka do jego ślinianek, gdzie kolejny raz następuje ich podział. Jeśli widliszek ponownie ukłuje człowieka, przekazuje mu wraz ze śliną sporozoity powodujących zimnicę zarodźców. Wstrzyknięcie śliny, zawierającej substancje przeciwdziałające krzepnięciu krwi, jest niezbędne, aby krew nie! zakrzepła w wąskim przewodzie kłujki koma-j ra. Komar brzęczący w środkowej Europie zwykle nie przenosi żadnych chorób. obszary Azji i północna Afryka. Liczebność: bardzo liczna w wodach obfitujących w składniki biogenne. U niektórych gatunków następuje niemal jednoczesny, masowy wylot i tworzą się ogromne roje. Rozród: łączenie się w pary następuje w czaj sie rójki, na krzewach lub jeszcze w locieJ Bezpośrednio po tym samica składa do wodw jaja, które namakają i opadają na dno. Tam] rozwijają się robakowate larwy. Na tylnymi końcu ciała mają one, obok tzw. nóżek tyl-j nych, krótkie wyrostki analne. Stanowią ważnej źródło pokarmu dla ryb i ptaków wodnych. Mustyk koński (Wilhelmid equina) Leń marcowy (Bibio marci) Wygląd: długość 0,2-0,5 cm. Mały, jak gdyby przygarbiony, czarny, z szerokimi skrzydłami. Należy do liczącej wiele gatunków rodziny mustykowatych, zwanych także meszkami. Trudne do rozróżnienia, prawie wszystkie ssą krew i po bolesnym ukłuciu pozostawiają zgrubiałe, swędzące nabrzmienia. Mogą być plagą dla bydła. Środowisko: w pobliżu szybko płynących wód. Mogą także odlatywać daleko od wody i przebywać na pastwiskach, w okolicach gdzie nie ma żadnych zbiorników. Występowanie: prawie cała Europa. Liczebność: występuje powszechnie, nieraz licznie. Rozród: spotyka się go od maja do września. Samice składają po kilkaset jaj. Pokarm: larwy, silnie przytwierdzone do podłoża w miejscach o szybkim prądzie, żywią się przyniesionymi przezeń różnymi drobnymi cząsteczkami. Dojrzałe samce wysysają soki roślinne, samice do rozwoju jaj potrzebują krwi. Zielenucha kształtna (Chloromyia formosa) Wygląd: długość około 1 cm. Ciało metalicznie błyszczące. Odwłok szeroki. U wielu gatunków z rodziny zmróżkowatych, do których należy zielenucha, na końcu grzbietowej strony tułowia występują kolcowate wyrostki. W środkowej Europie żyje ich około 100 gatunków. Środowisko: łąki, ogrody, parki. Występowanie: cała Europa i poza jej granicami. Liczebność: pospolita i liczna. Czasami znaczną liczbę jej larw można znaleźć w pryzmach kompostowych. Rozród: zielenucha kształtna składa pojedyncze jaja w miękkiej, wilgotnej glebie, szczególnie chętnie w rozkładających się liściach lub w kompoście. Pokarm: larwy jedzą rozkładające się szczątki roślinne. Przyczyniają się do powstawania kompostu i dlatego są chętnie widziane w ogrodach. Uwagi: większość blisko spokrewnionych gatunków żyje w wodzie. Wygląd: długość 1-1,2 cm. Gęsto owłosiona, czarna, krepo zbudowana muchówka. Często widzi się latające samce z długimi, zwisającymi nogami. Środowisko: skraje lasów, ogrody, parki. Występowanie: Europa, środkowa Azja, północna Afryka. Liczebność: pospolity, często liczny. Rozród: samice i samce odnajdują się w czasie lotów godowych. Kopulacja następuje w locie, bywa że kończy się na ziemi lub na krzewach. Wkrótce po tym samica składa jaja w pulchnej, żyznej ziemi. Larwy żyją gromadnie w glebie w warstwie humusowej, w lesie pod warstwą opadłych liści, bądź w zbutwiałych pniach drzew. Zimują larwy starszych stadiów. Nie są zbyt wrażliwe na zimno, toteż w czasie mrozów nie muszą przebywać tak głęboko w ziemi, jak larwy innych owadów. Dorosłe lenie latają w kwietniu i maju. Rocznie wydają jedno pokolenie. Pokarm: Dorosłe lenie żywią się nektarem i sokami roślin, larwy ogryzają korzenie. Kobyliczka ogrodowa* (Rhagio immaculatus) b ,' Wygląd: długość około /$$¦¦'/¦.''¦¦ 1>5 cm- Kobyliczki sie- 1 i/aMr''' ¦'¦' ^za- w barclzo cliara" ° $@&fl kterystyczny sposób: " Wl&Ji' skośnie odchylone od I ^fc".; P'onu' 9'owa. w dół, o )|\' ;¦',':: z lekko rozchylonymi skrzydłami. Samce siedzące w tej pozycji spotyka się często na ścianach budynków, pniach, płotach. Środowisko: ogrody i łąki, obrzeża lasów, zakrzewienia. Występowanie: prawie cała Europa. Liczebność: wiele gatunków z rodziny kobyli-czkowatych (Rhagionidae) należy do pospolitych i licznych, szczególnie obserwowana często na zabudowaniach, kobyliczka pniowa (Rhagio scolopaceus). Rozród: jaja są składane pojedynczo, w buH wiejące szczątki organiczne. Pokarm: larwy pożerają dżdżownice i rozkładającą się substancję organiczną. 226 Dziewierka łąkowa* [Thereva nobilitata) ^ Wygląd: długość ff 0,8-1,2 cm. Prawie Larwa tf wszystkie gatunki łj z rodziny dziewier-// kowatych {Therevi- ,rLjX^"^ dae) są gęsto owło- j^"^ sione i mają smukłe y nogi z dwiema pła- towatymi przylgami na stopach. Ciało czarne. Od bardzo podobnych łowikowatych (Asilidae) różnią się wydatnymi oczyma i brakiem zaklę-śnięcia na czole. W środkowej Europie występuje kilkadziesiąt trudnych do rozróżnienia gatunków, prowadzących rozmaity tryb życia. Środowisko: łąki, ogrody, obrzeża lasów, parki. Spotykane na nizinach i w górach do wysokości 2500 m n.p.m. Występowanie: znaczne obszary Europy. Liczebność: pospolita, lokalnie liczna. Rozród: lot od maja do września. Dziewier-kowate są bardzo zręcznymi lotnikami. Nie jest jednak pewne, czy rzeczywiście prześcigają w locie inne owady. Często widzi się je Łownik* zręczny* (Vermileo vermileo) Wygląd: długość 1 cm. Larwa łownika jest bardziej znana niż postać dojrzała. Środowisko: ciepłe, suche, o południowej wystawie, piaszczyste tereny ze skąpą roślinnością. Występowanie: obszar śródziemnomorski. Gatunek nie spotykany na północ od Alp. Liczebność: w odpowiednim środowisku pospolity. Rozród: samica składa pojedynczo jaja do piaszczystej gleby. Wylęgające się wkrótce małe larwy od razu budują pułapkę. Aktywne nocą. Wpadające do lejka drobne owady są otaczane cienką, przednią częścią ciała drapieżcy i zjadane. Pokarm: drobne owady, szczególnie mrówki. siedzące na kwiatach i pijące nektar, lub odpoczywające w słońcu, na nagrzanym piasku. Jaja składają również w piaszczystej glebie lub w warstwie próchnicy, pod liśćmi. Larwy są niezwykle długie i cienkie. Ciało ich dzieli się na 19 wyraźnych pierścieni. Ponieważ są beznogie, poruszają się ruchem wężowatym. Przepoczwarczenie następuje jesienią, dorosłe dziewierki łąkowe wylęgają się na wiosnę. Muchówka ta ma jedno pokolenie rocznie. Pokarm: podczas gdy dorosłe dziewierki piją tylko nektar lub ssą płynne części odchodów, larwy prowadzą drapieżny tryb życia, polując na różne, żyjące w glebie zwierzęta, przede wszystkim na larwy i poczwarki owadów. Nie gardzą również rozkładającymi się szczątkami zwierząt i roślin. Pozmrok okienny [Syhicola fenestralis) Wygląd: długość około 0,6 cm. Kształtem ciała przypomina koziułki (Tipulidae) i zimieniowate (Trichoceridae), nie ma jednak tak długich nóg. Skrzydła przezroczyste, z brunatnymi plamami. Oczy wydatne. W środkowej Europie występuje około 10 gatunków pozmrokowa-tych (Anisopodidae). Przedstawiony na rycinie gatunek jest najpospolitszym z nich. Środowisko: odpady z siedlisk ludzkich, np. kompost. Występowanie: szeroko rozmieszczony na półkuli północnej. Liczebność: liczny w miejscach, gdzie znajduje odpowiednie środowisko dla rozwoju larw. Rozród i pokarm: samica składa jaja w rozkładające się szczątki roślinne, którymi żywią się larwy. 99R X J Bąk bydlęcy (Tabanus bovinus) Wygląd: długość 2-2,5 cm, krępe ciało z wyraźnymi, podłużnymi pręgami na tułowiu i szerokim odwłokiem o wyraźnie widocznych pierścieniach. Boki odwłoka są ubarwione rdzawo-brunatno, podobnie jak u innego, nieco większego bąka sudeckiego* (Tabanus sudeticus). Na czole znajdują się bardzo duże oczy złożone i krótkie czułki. Liczne podobne gatunki spotyka się na pastwiskach. Środowisko: pastwiska, skraje lasów, ogrody, większe tereny parkowe. W górach, na halach, do prawie 2000 m n.p.m, Występowanie: prawie cała Europa, północna Azja i północno-zachodnia Afryka. Liczebność: na większości terenów obecnego rozmieszczenia nie jest szczególnie liczny. W środkowej Europie występuje przeważnie pojedynczo. Jednak jeszcze przed półwieczem był o wiele liczniejszy i stanowił często wielką plagę dla bydła i koni. Upowszechniający się chów bydła w pomieszczeniach zamkniętych prawdopodobnie spowodował spadek jego liczebności. Także rozmiesz- Jusznica deszczowa (Haematopota pluvialis) Wygląd: długość około 1 cm. Jusznice są łatwe do rozpoznania wśród liczącej ponad 100 gatunków rodziny hakowatych, występujących w środkowej Europie. Kłują tylko samice, a kłujące części aparatu gębowego są mocniej zbudowane niż u komarów. Środowisko: wszelkiego typu środowiska do ponad 2000 m n.p.m. Występowanie: palearktyczna część Eurazji. Liczebność: pospolita, często liczna. Rozród: po krótkim locie godowym następuje kopulacja. Następnie samica poszukuje jakiegoś ssaka - także człowieka - aby zdobyć niezbędną dla rozwoju jaj ilość krwi. Początkowo kieruje się wzrokiem, później także węchem. Jaja są składane w pakiecikach, na roślinach w pobliżu wody. Larwy żyją w wodzie i oddychają przez oskórek, tak że tygodniami mogą nie wypływać na jej powierzchnię. Jusz-nica deszczowa ma dwa pokolenia w roku. Pokarm: samce żywią się nektarem kwiatów i sokami roślinnymi. Samice piją krew. czenie bąka bydlęcego staje się coraz bardziej lokalne i nie tak szerokie jak dawniej. Rozród: podobnie jak u innych hakowatych (Tabanidae), samica pobiera porcję krwi przed wytworzeniem się jaj. Larwy rozwijają się w glebie, gdzie atakują larwy innych owadów. Pokarm: dorosłe samice ssą krew krów i koni. Jednorazowo bąk może wyssać do 1 cm3 krwi. Nawet gdy ukłucie jest niewielkie, ranka krwawi, gdyż bąk wpuszcza do niej, wraz ze śliną, substancję zapobiegającą krzepnięciu krwi. Tylko bardzo liczne występowanie bąków końskich ma wpływ na wydajność pracy koni, bądź produkcję mleka u krów. Jednak każde ukłucie powoduje swędzenie i bardzo drażni zwierzęta. Samce żywią się nektarem i sokami roślin. Ślepak pospolity (Cbrysops caecutiens) Wygląd: długość 0,8-1,1 cm. Różni się nieco od innych gatunków z rodzaju ślepak (Chry-sops). Szczególnie piękne są jego oczy - jaskrawo błyszczące, zielonozłote. Środowisko: patrz bąk bydlęcy. Występowanie: znaczna część Europy. Liczebność: pospolity, miejscami liczny. Rozród: patrz bąk bydlęcy. Jak u wszystkich hakowatych, kłują tylko samice, które wykorzystują krew do wytworzenia jaj. Nie kłują jednak gdzie popadnie, lecz wyszukują odpowiednie miejsca: ślepak pospolity atakuje przede wszystkim głowę i okolice karku, bąk bydlęcy najczęściej kończyny. Pokarm: jak u innych gatunków hakowatych. U larw występuje również kanibalizm. Uwagi: ukłucie jest bolesne i dość długo krwawi. Tu i ówdzie panował przesąd, że powoduje ono ślepotę. Długotrwałe krwawienie jest spowodowane tym, że ślepaki wstrzykują do krwi substancję zapobiegającą jej krzepnięciu. Dzięki temu mogą jej pobrać dość dużo w stosunkowo krótkim czasie. 230 Lowik szerszeniak [Asilus crabroniformis) Wygląd: długość 1,5-3 cm. Czerwonożółty odwłok przypomina odwłok szerszenia. Jest to jednak tylko ubarwienie ostrzegawcze, nie żadne naśladownictwo, gdyż łowik szerszeniak, ze swoją kłujką, jest również wystarczająco dobrze uzbrojony. Typowe dla łowikowatych (Asilidae) są gęsto owłosione nogi, którymi przytrzymują zdobycz. W środkowej Europie występuje około 200 gatunków tych muchówek. Środowisko: obrzeża lasów, pola. Występowanie: znaczna część Europy. Rozród: przez prawie całe lato widać łowiki siedzące na oświetlonych słońcem belkach, płotach itp. Wypatrują much i innych owadów, rzucają się na ofiarę lotem nurkowym, zabijając trującą kłujką. Wysysają potem zdobycz swym długim ryjkiem. Składanie jaj i okres larwalny - patrz wierzchołówka żółtowłosa. Pokarm: larwy żywią się rozkładającymi się substancjami organicznymi. Dorosłe łowiki polują na muchy, szarańczaki, osy. Wierzchołówka obrzeżona* (Laphria marginata) Wygląd: długość 1,5-3,0 cm. Nieco większa niż wierzchołówka żółtowłosa. Ciało ciemne do czarnego, nogi gęsto owłosione. Środowisko: obrzeża lasów, tereny nasłonecznione. Występowanie: znaczna część Europy. Liczebność: pospolita, nie wszędzie liczna. Rozród: przed kopulacją wierzchołówki odbywają szczególny lot godowy. Samce latają przed siedzącymi samicami, pobłyskując jasnymi, oświetlonymi promieniami słońca nogami, którymi rytmicznie poruszają. Opuszczająca swe miejsce samica jest natychmiast ścigana przez samca, który usiłuje ją schwytać i zmusić do kopulacji. Wkrótce po tym samica składa jaja płytko w glebie. Larwy zasiedlają także opuszczone przez inne owady chodniki w drewnie, gdzie zjadają próchno. Pokarm: dorosłe wierzchołówki łowią owady, takie jak chrząszcze i pszczoły. Zdobycz jest chwytana w locie, zabijana i wysysana. 232 Wierzchołówka żółtowłosa (Laphria flava) Wygląd: długość 1,5-3 cm. Z ciemnożółtym, gęsto owłosionym odwłokiem przypomina trzmiela. Głowa łowikowatych jest bardzo ruchliwa; owady te doskonale widzą. Środowisko: prześwietlone lasy mieszane; preferuje przecinki, leśne drogi, słoneczne polany. Występowanie: prawie cała Europa, do ponad 2000 m n.p.m. Liczebność: pospolita, ale nigdzie nie jest liczna. Rozród: dorosłe owady spotyka się od wiosny do jesieni, najczęściej od czerwca do lipca. Samice składają jaja pod odstającą korę lub pod warstwę starych, opadłych liści, gdzie smukłe larwy spędzają całe swoje życie. Zasiedlają korytarze wydrążone przez larwy innych owadów. Tam również odbywa się prze-poczwarczenie. Pełny cykl rozwojowy trwa nieraz kilka lat. Pokarm: dorosłe wierzchołówki polują na wszelkie owady. Garnusznica bukowa (Mikiola fagi] Wygląd: długość 0,5 cm. Dorosła garnusznica jest bardzo trudna do oznaczenia. Obecność tego gatunku zdradzają charakterystyczne wyrosła, znajdujące się, przeważnie w skupieniach, na spodniej stronie liści buka. Środowisko: lasy bukowe, ogrody, parki. Występowanie: znaczna część Europy. Liczebność: pospolita i liczna. Sporadycznie wyrządza większe szkody młodym bukom. Rozród: w każdym wyroślu znajduje się jedna larwa, która z opadłego jesienią liścia dostaje się do gleby, gdzie się przepoczwarcza. Dorosłe garnusznice wylęgają się wiosną. Tworzenie się wyrośli powoduje wydzielina, którą żerujące larwy wprowadzają do tkanek liścia. Zawarty w niej hormon zakłóca jego normalny rozwój, powodując powstawanie wyrośli. Uwagi: w środkowej Europie występuje ponad 1000 gatunków pryszczarkowatych (Cecido-myiidae) prowadzących bardzo różny tryb życia. Wiele z nich nie powoduje tworzenia się wyrośli. Pryszczarkowate wyróżniają się długimi, paciorkowatymi czułkami. Bujanka większa (Bombylius mdjor) Wygląd: długość 0,8-1,2 cm. Owad ten, z gęstym, złotobrunatnym owłosieniem ciała, wygląda jak mały trzmiel. Jednak ze względu na jedną parę skrzydeł i znajdujące się za nimi kolbkowate przezmianki jest łatwy do rozpoznania jako muchówka. Charakterystyczny jest „kolibropodobny" lot przedstawicieli rodziny bujankowatych (Bombyliidae), których w środkowej Europie występuje ponad 100 gatunków. Środowisko: obrzeża lasów, ogrody i parki. Występowanie: cała Europa i Azja aż do Japonii; ponadto północna Afryka i Ameryka Północna. Liczebność: dość liczna. Rozród: lot - kwiecień, maj. Samica składa jaja w kwiatach, które są odwiedzane przez pszczoły, najchętniej z rodzaju pszczolinka (Andrena), lub w pobliżu wejść do nor tych samotnie żyjących błonkówek. Larwy przedostają się do gniazd, tam pasożytują na larwach pszczół i przepoczwarczają się. Pokarm: dorosłe owady piją nektar, larwy pasożytują na larwach różnych dzikich pszczół. Bujanka plamkoskrzydła (Bombylius discolor) Wygląd: długość około 1 cm. Z wyglądu przypomina bujankę większą, różni się jednak od niej plamkami na skrzydłach, które u bujanki większej są dwubarwne, jasno-ciemne, zaś u plamkoskrzydłej mają postać nieregularnych, ciemnych punktów na szklistym tle. Bujanka plamkoskrzydła jest podobna do małego samca trzmiela, można ją jednak odróżnić po jednej tylko parze skrzydeł. Środowisko: ogrody, parki, skraje łąk i pobocza dróg. W słoneczne dni wysysa nektar kwiatów. Występowanie: prawie cała Europa. Liczebność: pospolita, czasami bardzo liczna. Rozród: patrz bujanka większa i drogosz żałobny. Larwy pasożytują w gniazdach dzikich pszczół. Pokarm: dorosłe żywią się nektarem, larwy pyłkiem i larwami gospodarzy. Muchówki te wykluwają się z poczwarki przez wąską, prostą szczelinę, tworzącą się na jej grzbiecie (należą do grupy prostorysych - Orthorrhapha). Drogosz żałobny, żałobnica (Hemipenthes morio) Wygląd: długość około 1 cm. Bardzo podobny do bujanki większej, ale jego ciało jest ciemne. Ma typowy dla bujankowatych ryjek, prawie tak długi, jak całe ciało. Środowisko: ukwiecone łąki, ogrody, parki, pobocza dróg. Występowanie: chłodne i umiarkowane strefy Eurazji. Liczebność: pospolity, lokalnie liczny. Rozród: larwy rozwijają się w larwach gąsie-niczników i rączyc, które, z kolei, pasożytują w poczwarkach niektórych gatunków motyli. Takie nadpasożytnictwo spotyka się często w świecie zwierząt, jednak zwykle dotyczy to bardzo drobnych owadów. Przy liczniejszym pojawię drogosz żałobny przyczynia się do rozwoju brudnicy mniszki, jednej z najgroźniejszych w lesie ciem. Pokarm: dorosłe drogosze żywią się nektarem, natomiast jego larwy larwami wspomnianych owadów. Wujek (Empis sp.) Wygląd: małe lub średniej wielkości muchówki, brunatno ubarwione. Bardzo trudne do oznaczenia. Najwyraźniejszą cechą rodzajową jest głębokie, zatokowate wycięcie wewnętrznego skraju oczu. Wujkowate charakteryzują się długim ryjkiem, służącym do wysysania zdobyczy i cienkimi, owłosionymi nogami, dłuższymi od długości całego ciała. Środowisko: ogrody, łąki, parki, rzadkie, mieszane lasy liściaste. Larwy żyją w glebie lub w wodzie. Występowanie: cała Europa. Liczebność: pospolite i liczne. Rozród: samce w trakcie tanecznych lotów godowych wabią samice upolowaną zdobyczą. Samice rzucają się na przynętę i usiłują z nią odlecieć, samce podążają za nimi. Kopulacja następuje w locie, podczas którego ofiarowana zdobycz bywa wysysana. Zapobiega to pożarciu samego samca w trakcie kopulacji. Pokarm: drobne owady i inne bezkręgowce.; Sporadycznie występują przypadki kanibali-' zmu. ?34 235 Wyślepek czwórpasy* (Conops quadrifasciata) Ślipień trzmielowiec (Sicus fenugineus) Wygląd: długość około 1 cm. Przedstawiciel liczącej ponad 500 gatunków rodziny wyślep-kowatych (Conopidae), z których w środkowej Europie występuje około 80. Głowa z wyraźnie rozdętą częścią twarzową. Odwłok ze styliko-watym przewężeniem u podstawy. Prawie wszystkie wyślepkowate są podobne do os. Środowisko: ukwiecone łąki, ogrody, skraje lasów. Występowanie: prawie cała Europa. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: larwy wyślepkowatych pasożytują na społecznie i samotnie żyjących pszczołach i osach. Jaja składają na odwłoku ofiary. Larwy przenikają do jego wnętrza i pozostają tam aż do przepoczwarczenia się. Długim ryjkiem wysysają płyny ustrojowe. Aby oddychać, łączą swoje przetchlinki (otwory oddechowe) z układem oddechowym żywiciela i korzystają z jego tchawek. Przepoczwarczenie następuje w wyjedzonych szczątkach gospodarza. Gnojka trutniowata [Eristalis tenax) \ Rurka gp-w-~ Poczwarka 'oddechowa i -^ l Larwa i Wygląd: długość 1,5-2 cm. Podobna nieco do pszczoły. Środowisko: ogrody, gnojowniki, w oborach i w nawozie. Występowanie: na całym świecie. Liczebność: jeden z najpospolitszych gatunków bzygowatych. Rozród: dorosłe gnojki i ich larwy spotyka się od wiosny aż do jesieni. Larwy żyją w bardzo zanieczyszczonych, ubogich w tlen zbiornikach wodnych, gdzie może egzystować niewiele zwierząt. Larwy i poczwarki oddychają za pomocą długiej rurki. Pokarm: larwy filtrują wodę brudnych, bogatych w substancje odżywcze zbiorników. Wygląd: długość 1-1,3 cm. Ślipień należy do średniej wielkości wyślepkowatych, mogących osiągać rozmiary do 3 cm. Jego rdzawobruna-tne, wydłużone ciało nie charakteryzuje się tak typowym dla wyślepkowatych, przewężonym u podstawy odwłokiem. Środowisko: obrzeża lasów i pobocza dróg, łąki, ogrody. Występowanie: Europa i północna Azja. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: w akrobatycznym locie samica przytwierdza na ciele trzmiela jajo, zaopatrzone w hakowate i kolcowate wyrostki. Jajo wczepia się nimi w owłosienie trzmiela i zostaje przez niego zaniesione do gniazda. Larwy śli-pienia prowadzą tam pasożytniczy tryb życia, żywiąc się nagromadzonymi zapasami i larwami gospodarzy. W gnieździe trzmieli prze-poczwarczają się i przezimowują. Pokarm: ślipienie spotyka się przez całe lato, siedzące na kwiatach i spijające nektar. Pokarm ich larw został omówiony powyżej. Bzyg pospolity {Syrphus ribesi) Wygląd: długość prawie 1 cm. Odwłok w żół-j to-czarne przepaski wygląda jak odwłok osy. Dzięki temu te nieszkodliwe muchówki sprawiają wrażenie, niebezpiecznych, choć są pozbawione żądła. Bzygowate mogą zatrzymać się w powietrzu i podobnie jak śmigłowiec latać prostopadle w górę i w dół, jak również do tyłu. Uderzają przy tym skrzydłami z taką częstotliwością, że stają się one niemal niewidoczne, a widzi się jedynie ich zarys. Bzygowate są jedną z najliczniejszych pod względem liczby gatunków rodzin muchówek. W środkowej Europie żyje ich blisko 500. Środowisko: łąki, ogrody, skraje lasów i pobo-i cza dróg. Występowanie: na całym świecie, z wyjątkiem! południowej części Afryki. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: samice często składają jaja wśróa złóż jaj biedronek. Pokarm: larwy żywią się mszycami, przyczy-j niając się do ograniczania ich liczebności. Bzyg brzęk (Scaeva pyrastri) Toryjka żółtoryja* (Rhingia wstrata) Wygląd: długość blisko 2 cm. Ze swoim oso-watym wyglądem bzyg ten jest typowym przedstawicielem liczącej na całym świecie 4500 gatunków rodziny bzygowatych. Środowisko: ogrody, łąki, brzegi lasów, pobocza dróg. Występowanie: prawie cała Europa i znaczna część Azji, północna Afryka i Ameryka Pn. Liczebność: pospolity, czasem bardzo liczny. Rozród: jaja są składane w pobliżu kolonii mszyc, którymi żywią się larwy. Wygląd: długość 1 cm. Odwłok żółty, zaokrąglony, tułów i głowa czarne. Ciało gładkie, nie owłosione. Trudna do oznaczenia. Środowisko: pastwiska, lasy mieszane, gnojowiska. Występowanie: Europa i zachodnia Azja. Liczebność: liczna. Rozród: larwy żyją w nawozie bydlęcym i odgrywają pewną rolę w jego przetwarzaniu. Przepoczwarczają się i zimują w glebie. Pokarm: dorosłe toryjki spijają nektar, larwy żywią się nawozem. Trzmielówka leśna (Volucella pellucens) Trzmielówka łąkowa (Volucella bombylans) Wygląd: długość 1,5 cm. Z wyglądu i zachowania przypomina trzmiela. Trudne jest oznaczenie poszczególnych gatunków trzmielówek, gdyż większość z nich jest do siebie bardzo podobna. Środowisko: łąki, ogrody, pobrzeża lasów, prześwietlenia. Występowanie: Europa, Syberia, Japonia. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: larwy żyją w gniazdach trzmieli, żywią się odpadkami i martwymi trzmielami. Rzadko obserwuje się zjawisko pasożytnictwa. Przepoczwarczają się i przezimowują w gniazdach trzmieli. Trzmielówki nie są przez nie traktowane jako wrogowie. Wygląd: długość 1-1,5 cm. Nieco większa od trzmielówki leśnej, mimo to łatwo z nią mylona. Obydwie, dzięki futerkowato owłosionym odwłokom, naśladują trzmiele. Środowisko: kwietne łąki, ogrody, obrzeża lasów i pobocza dróg. Występowanie: Europa i zachodnia Azja. Liczebność: pospolita, często liczna. Rozród: larwy żyją w gniazdach trzmieli, są jednak raczej komensalami niż pasożytami, ponieważ żywią się tym samym pokarmem co gospodarze, a także zjadają pozostawione przez nich odpadki. Trzmielówka łąkowa ma jedno pokolenie w roku. Bzyg prążkowany (Episyrphus balteatus) Nieżłop nakwietny (Pipiza quadrimaculata) Mając długość około 1 cm i podobne do osy ubarwienie, ten typowy bzyg jest trudny do oznaczenia, gdyż w samej tylko środkowej Europie żyje około 500 gatunków należących do rodziny bzygowatych. Wielkie ich ilości widuje się latem na kwiatach, z których wylizują nektar. Liczne z nich osiągają długość zaledwie 0,4 cm, inne mierzą 3 cm, Jedne są podobne do trzmieli, inne do pszczół, os, a nawet mrówek. Niektóre chroni ich wygląd, inne żyją w społeczeństwach swych „wzorców" i są tolerowane w ich gniazdach, nawet jeśli żywią się ich potomstwem. 238 Wygląd: długość 0,7 cm. Przedstawiciel mniejszych bzygowatych. Ubarwienie podstawowe czarne, z wyraźnymi, czerwonymi plamkami. Środowisko: kwietne łąki, skraje lasów i pobocza dróg, także niezbyt starannie utrzymane ogrody i parki. Występowanie: prawie cała Europa, Ameryka Pn. Liczebność: pospolity, miejscami także liczny. Rozród: podobny jak u innych bzygowatych. Szczegóły słabo poznane. Należy do zróżnicowanej, liczącej wiele gatunków rodziny muchówek. Pokarm: nektar kwiatów i odpadki (larwy). Bzyg nadobny* (Metasyrphus corollae) Wygląd: długość około 1-1,5 cm. Typowy przedstawiciel rodziny bzygowatych. Lata bardzo szybko. Środowisko: kwietne łąki, ogrody, skraje lasów i pobocza dróg. Występowanie: cała Europa. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: bzyg nadobny jest jednym z prawie 100 europejskich gatunków bzygowatych żywiących się wyłącznie mszycami. Podczas gdy larwy I stadium preferują jaja mszyc, larwy II i III stadium zjadają same mszyce. W trakcie doświadczenia jedna larwa bzyga nadobnego w ciągu 8 dni pożarła około 700 osobników mszycy trzmielinowo-burakowej (Aphis fabae)\ Już po 8-14 dniach - zależnie od ilości pokarmu - larwy przepoczwarczają się. Bzyg nadobny ma liczne pokolenia w ciągu roku. Uwagi: wszystkie z 500 występujących w środkowej Europie gatunków bzygowatych naśladują zdolne do aktywnej obrony owady: pszczoły, osy, trzmiele, nawet szerszenie. Chroni je to przed drapieżcami. Narzępik koński (Hippobosca equina) Wygląd: długość 0,8 cm. Szerokie, płaskie ciało stanowi charakterystyczną cechę muchówek należących do rodziny narzępikowatych (Hippoboscidae), spośród których w Europie spotyka się około 25 gatunków. Są ściśle wyspecjalizowane w wyborze żywiciela. Narzępik koński wybiera konie, inny gatunek owce, jeszcze inny-jelenie. Środowisko: pastwiska. Występowanie: na całym świecie. Liczebność: różna. Rozród: narzępiki końskie kopulują na skórze krów i koni. Samica wydaje na świat przeważnie tylko pięć dojrzałych i gotowych do prze-poczwarczenia się larw. Przepoczwarczenie odbywa się w glebie, gdzie poczwarki zimują. Pokarm: krew parzysto- i nieparzystokopyt-nych. Uwagi: w związku z wysoce wyspecjalizowanym trybem życia, narzępikowate mają niewielu naturalnych wrogów i mogą dzięki temu „zrezygnować" z większej liczby potomstwa. 240 Kwiatówka zmierzchnicowata {Myathropa florea) Wygląd: długość około 1,5 cm. Odwłok z szerokimi, czarno-żółtymi przepaskami. Podobna do szerszenia. Na grzbiecie ma żółte plamy na ciemnym tle, przypominające wzór „trupiej czaszki". Przy wielkiej różnorodności gatunkowej bzygowatych nie jest łatwa do oznaczenia. Środowisko: lot od wiosny do jesieni. Kwiató-wki są szczególnie aktywne w słońcu, kiedy na kwiatach poszukują nektaru. Kwietne łąki, obrzeża lasów, pobocza dróg. Występowanie: prawie cała Europa i strefa klimatu umiarkowanego na Syberii. Liczebność: pospolita, bywa bardzo liczna. Rozród: patrz poprzednio omówione bzygowa-te. Małe larwy preferują jaja mszyc, większe żywią się mszycami. Ogromne zapotrzebowanie pokarmowe, żarłoczność i szybko następujące po sobie, kolejne pokolenia czynią bzygo-wate, liczącymi się reducentami tych szkodników. Odgrywają także ważną rolę w zapylaniu wielu roślin. Strzykacz (giez) owczy (Oestrus ovis) Wygląd: długość 1-1,2 cm. Przedstawiciel tzw. gzów, liczących w środkowej Europie około tuzina gatunków. Środowisko: pastwiska. Występowanie: cały świat. Liczebność: pospolity, czasem bardzo dokuczliwy. Rozród: po rytmicznym tańcu godowym, w którym uczestniczy wiele samców i samic, następuje kopulacja. Rozwój zarodkowy zachodzi wewnątrz ciała samicy. Następnie samice w locie wstrzykują wylęgłe już larwy w nozdrza owiec. Larwy wędrują do zatok czołowych, gdzie żywią się śluzem. Zapasożycone owce często kichają i bardzo chudną. Wyrośnięte larwy osiągają długość prawie 3 cm. Wypadają przy kichaniu, dostają się do gleby, tam się przepoczwarczają i przezimowują. Wiosną, kiedy owce wypędzane są na pastwiska, wylęgają się pierwsze strzykacze. Silnie opanowane przez pasożyty owce, oprócz wychudnięcia, zapadają na „fałszywą kołowaciznę", mają nie-zborne ruchy i kręcą się aż do upadku. Giez bydlęcy (Hypoderma bom) Mucha domowa (Musca domestica) Wygląd: długość 1,5 cm. Trudny do oznaczenia. Środowisko: pastwiska. Występowanie: Europa i umiarkowana strefa klimatyczna Azji. Liczebność: w rejonach o intensywniejszej hodowli bydła jest uprzykrzonym pasożytem; w pozostałych zdecydowanie nieliczny. Rozród: pojawienie się gzów na pastwisku wywołuje panikę wśród bydła. Oznacza to, że odróżnia ono doskonale gzy od zwykłych much. Samice gzów mają długie, teleskopowo wysuwane pokładełko, za pomocą którego składają jaja na nogach lub tylnych częściach ciała żywiciela. Larwy wędrują pod skórą i tworzą na grzbiecie żywiciela guzowatą przetokę. Wywiercają otwór w skórze krowy i obracają się, ustawiając na zewnątrz prze-tchlinki. Dziurawiąc skórę, obniżają jej wartość. Na wiosnę larwa wypada przez wywiercony otwór i przepoczwarcza się w glebie. Pokarm: rozkładające się tkanki, prawdopodobnie także krew. Bolimuszka kleparka (Stomoxys calcitrans) Wygląd: długość 0,5-0,8 cm. Bardzo podobna do muchy domowej i zgniłówki pokojowej. Po dokładnym obejrzeniu bolimuszki widać jednak złożoną, lub - u spokojnie siedzącej muchy - wyciągniętą do przodu cienką kłujkę. Siedząca bolimuszka, w przeciwieństwie do muchy domowej, ma uniesiony w górę przód ciała. Środowisko: najczęściej w pobliżu zabudowań wiejskich, choć także w miastach. Występowanie: cały świat. Liczebność: pospolita, czasami liczna. Rozród: bolimuszki kopulują już po 4 dniach od wyklucia. Jaja składają w odchodach koni lub bydła. Samica składa do 600 jaj, przy czym na długość ich złoża ma duży wpływ obecność samców i wysoka temperatura. Całkowity okres rozwoju wynosi tylko 14 dni. Pokarm: rozkładające się substancje organiczne (larwy) i krew ssaków (dorosłe). Uwagi: bolimuszki mogą przenosić niebezpieczne czynniki chorobotwórcze, takie jak bakterie, pierwotniaki, nicienie. Wygląd: wielkość - niespełna 1 cm. Mucha domowa, jak wiele innych muchówek, ma ssą-co-liżący aparat gębowy. Samca od samicy łatwo odróżnić po tym, że jego oczy stykają się nad czołem, podczas gdy u samicy są rozdzielone. Środowisko: głównie zabudowania. Występowanie: cały świat. Liczebność: pospolita, często masowa. Rozród: Po przezimowaniu, pierwsze muchy pojawiają się już w marcu na oknach, strychach, poddaszach. Samica składa do 150 jaj w rozkładające się substancje organiczne na śmietniskach lub w gnojownikach. Wkrótce wylęgają się tam i rozwijają larwy. Do przepo-czwarczenia zakopują się w ziemię. Całkowity rozwój przebiega niezwykle szybko, tak że w warunkach środkowoeuropejskich występuje 5 pokoleń w ciągu roku. Po złożeniu pierwszych jaj samica w krótkim czasie składa następne, produkując ich przez całe swoje życie, przez około 60-70 dni, do 1000 sztuk. Pokarm: odpadki. Zgniłówka pokojowa (Fannia canicularis) Wygląd: wielkością (0,5-0,7 cm) równa bolimu-szce, nie ma jednak kłujki. W pokojach często okrąża źródła światła, zygzakowatym lotem. Środowisko: w mieszkaniach od marca do października, także w środowiskach naturalnych. Występowanie: cały świat. Liczebność: pospolita, często występująca masowo. Rozród: samica składa jaja w wilgotnych miejscach, takich jak doły kloaczne, gnojówki, sterty nawozu i inne, rozkładające się substancje pochodzenia zwierzęcego i roślinnego. Znane są, choć rzadkie, przypadki znalezienia jej larw w odbycie i pęcherzu moczowym człowieka. W celu przepoczwarczenia się i przezimowania larwa zagrzebuje się w wierzchniej, pulchnej warstwie gleby. Zgniłówka pokojowa ma kilka pokoleń rocznie. Larwy mają osobliwy kształt: są lekko spłaszczone, zaopatrzone po bokach i na grzbietowej stronie ciała w liczne, kolcowate wyrostki i włoski. Pokarm: larwy żywią się rozkładającymi się substancjami organicznymi. 242 Cuchną nawozowa {Scathophaga stercoraria) Wygląd: długość 0,9-1 cm. Muchówka przylatująca na świeże odchody i biegające po nich. Ciało jej jest pokryte futerkowatym owłosieniem: gęstym, nastroszonym, żółtym do czerwonożółtego. Skrzydła w spoczynku są utrzymywane skośnie w stosunku do ciała i nie ułożone dachówkowato, ani płasko, jak u innych muchówek. Na głowie znajdują się czarne czułki. Prawie na środku przedniego skraju jakby zmętniałych skrzydeł znajduje się czarna plama. Środowisko: odchody ssaków, przede wszystkim przeżuwaczy; gnojowiska i wysypiska odpadków. Występowanie: znaczne obszary Europy, Azji i Ameryki Pn. Liczebność: często liczna, szczególnie na odchodach. Tłuścioszka trzcinowa* (Lipara lucens) Wygląd: długość 0,7 Trzcinowe cm. Lata niechętnie. 4S\4W/^ "cy9aro U niektórych nie-!r\w# zmiarkowatych (Chlo- II' Vv^' ropidae), liczących I jltW w środkowej Europie I IjNll^ o^to 300 gatunków, • 1 W\ występuje znaczna redukcja skrzydeł. Oznaczenie do gatunku jest trudne, ale larwy można poznać po żerowiskach. Tłuścioszka trzcinowa żyje na trzcinie, gdzie może powodować znaczne szkody. Środowisko: trzcinowiska. Występowanie: znaczna część Europy. Liczebność: pospolita i liczna. Rozród: samica składa jaja w węzłach łodyg trzciny. Wylęgłe z nich larwy wydzielają do rośliny hormon, który doprowadza do skrócenia pędu i ma wpływ na rozwój liści. Pęd nabrzmiewa w „cygaro" o długości 25 cm i grubości 1,5 cm. W nim tłuścioszka przepoczwarza się i zimuje. Pokarm: miąższ trzciny. Rozród: cuchnowate {Scathophagidae), dzięki doskonale rozwiniętemu zmysłowi powonienia, bardzo szybko odnajdują świeże krowie odchody. Po krótkim posiłku samce rozpoczynają lot godowy, do którego wnet przyłączają się samice. Kopulują w trawach. Po tym akcie samiec nie opuszcza samicy, lecz razem wracają na porzuconą chwilowo porcję odchodów. Samica składa jaja, samiec w tym czasie stara się odpędzać inne samce. Na jaju znajdują się skrzydełkowate struktury, służące prawdopodobnie do utrzymwania jaj na odpowiedniej głębokości, gdyż dzięki nim nie pogrążają się w głębsze warstwy ekskrementów. Larwy rozwijają się bardzo szybko w stopniowo wysychającym krowim placku. Przepoczwarzenie i zimowanie następuje w glebie. Pokarm: podczas gdy osobniki dorosłe zlizują tylko płynne części odchodów lub urządzają polowanie na inne, znajdujące się tam owady, larwy żywią się zawartymi w nich resztkami roślinnymi i bakteriami. Przyczyniają się tym samym do szybkiego rozkładu odchodów. Wywilżna karłówka (Drosophila melanogaster) Wygląd: długość 0,2-0,4 cm. Mała muchówka z dużymi skrzydłami i niewielkim odwłokiem. Środowisko: wszędzie tam, gdzie znajdują się fermentujące owoce. Pojawia się w lecie i jesienią. Występowanie: cały świat. Liczebność: pospolita, często występująca masowo. Rozród: samce i samice spotykają się na fermentujących owocach. W czasie tańca godowego wykonują rytmiczne ruchy ciałem i skrzydłami, po czym następuje kopulacja. Samice składają do 400 jaj. Przy sprzyjającej temperaturze cały rozwój trwa tylko 2 tygodnie. Uwagi: szybkie mnożenie się, krótki okres rozwoju, niewielka liczba chromosomów i ich znaczne rozmiary oraz łatwość hodowli są powodem, dla którego wywilżna stała się „zwierzęciem domowym" genetyków. Tym małym muszkom zawdzięczamy podstawowe i najważniejsze odkrycia współczesnej genetyki, nauki o dziedziczności. 244 M: Muchówki 245 Plujka pospolita (Cailiphora mina) Padlinówka cesarska {Lucilia caesar) Wygląd: długość 0,7-1,2 cm. Odwłok krępy, gęsto owłosiony, mieniący się błękitno. W Europie żyje około 100 gatunków plujkowatych (Calliphoridae), pewna ich część jest bardzo trudna do oznaczenia. Środowisko: siedziby ludzkie, pobliże obór i stajni, gnojówki. Występowanie: prawie cały świat. Liczebność: pospolita, często występująca masowo. Rozród: plujki mają doskonale rozwinięty zmysł powonienia, przy czym zapachy odbierane są odmiennie przez młodsze i bardziej dojrzałe osobniki, jak również przez samce i samice. Te ostatnie składają jaja na martwych zwierzętach, także w otwartych ranach, lub w stertach nawozu. Rozwój trwa 2-3 tygodnie. Plujka pospolita ma kilka pokoleń rocznie. Przepoczwarczenie następuje w substra-cie pokarmowym. Pokarm: rozkładające się substancje organiczne. Ścierwica mięsówka (Sarcophaga carnaria) Wygląd: długość około 1,5 cm. Okazała, ciemno, bądź czarno ubarwiona ścierwica mięsówka jest przedstawicielką liczącej w Europie około 270 gatunków rodziny ścierwicowatych [Sarcophagidae). Środowisko: pospolita i liczna w okolicach siedzib ludzkich, gdzie widzi się ją często siedzącą na stertach nawozu. W środowiskach naturalnych przebywa na kwiatach o silnym zapachu. Występowanie: znaczna część Europy i Afryki. Liczebność: pospolita, czasem liczna. Rozród: jak wskazuje nazwa, muchówka ta żywi się nieświeżym mięsem. Składa na nie w ciągu niewielu dni setki jaj. Przy wysokiej temperaturze już w kilka godzin później wylęgają się z nich larwy, które żywią się rozkładającym się mięsem i po tygodniu przepoczwarzają. Ścierwica mięsówka ma kilka pokoleń rocznie. Wygląd: długość 0,8-1,2 cm. Tułów i odwłok z metalicznym, zielonym połyskiem. Środowisko: antropogeniczne, szczególnie w pobliżu odchodów zwierzęcych i padliny. Występowanie: znaczna część Europy i Syberii. Liczebność: pospolita, czasami bardzo liczna. Rozród: dorosłe padlinówki przebywają na kwiatach o silnym zapachu, grzybach sromot-nikach, odchodach, także padlinie. Tu odżywiają się, kopulują, składają jaja. Larwy niektórych gatunków z tego rodzaju żyją w ranach zwierząt stałocieplnych. Ich rozwój przebiega niezwykle szybko, z reguły wydają kilka pokoleń w ciągu roku. Uwagi: licząc po około 100 jaj od jednej samicy, można byłoby przyjąć, że padlinówki rozmnożą się w ciągu roku w miliony. Jednak owadożerne ptaki i nietoperze, a przede wszystkim zimna i deszcze powodują wśród nich tak duże straty, że nigdy do takich masowych pojawów nie dochodzi. Rączyca rdzawa (Tachina fera) Wygląd: długość 0,9-1,6 cm. Przez żółty odwłok biegnie podłużny, czarny pas. Przedstawicielka rączycowatych (Tachinidae), których w środkowej Europie występuje około 500 gatunków, a na całym świecie kilka tysięcy. Biologia tylko niewielu została dotychczas poznana. Środowisko: lasy mieszane. Aktywna w ciągu dnia. Można ją spotkać i obserwować szczególnie w słoneczne, bezwietrzne dni. Występowanie: umiarkowana strefa klimatyczna Europy. Liczebność: pospolita. Bardzo liczna w czasie gradacji brudnicy mniszki. Rozród: samice składają jaja na roślinach ży-wicielskich brudnicy nieparki (Lymantria di-spar) i brudnicy mniszki (L monacha), jak również sówek z rodzaju rolnica (Agrotis). Pokarm: dorosłe spijają nektar i spadź. Larwy pasożytują w gąsienicach wymienionych powyżej gatunków. 246 Pchła ludzka (Pulex irritans) Pchła (Ceiatophyllus sp.) Wygląd: długość 0,2-0,3 cm. Bezskrzydła, ciało silnie bocznie spłaszczone, kłująco-ssące narządy gębowe, wyjątkowo mocno zbudowane tylne nogi, za pomocą których pchła potrafi skoczyć na wysokość 20 cm i odległość 35 cm. Środowisko: budynki, legowiska ssaków. Występowanie: cały świat. Liczebność: przestrzeganie zasad higieny sprawiło, że w wielu krajach pchła ludzka stała się, przynajmniej w domach, prawdziwą rzadkością. W ciepłych krajach jest jednak miejscami jeszcze bardzo liczna. Rozród: samica składa do 400 jaj w szpary w podłogach i inne zaciszne, pełne kurzu miejsca, a także w wyściółkę legowisk ssaków. W odpowiednich warunkach (sucho i ciepło), małe, robakowate, beznogie larwy rozwijają się szybko. W ciągu roku pchła ludzka może mieć kilka pokoleń. Pokarm: larwy żywią się martwą materią organiczną, dorosłe pchły ssą krew domowych i dzikich ssaków, również człowieka. Uwagi: niegdyś pchły przenosiły dżumę. Wachlarzoskrzydłe (Strepsiptera) \ L Wygląd: długość -5^ ijjfc/ ^\ 0,1-0,7 cm. Samiec "lS6*>" uskrzydlony, przed- 'M' nie skrzydła uwste- jUI. cznione do małych. vZyJW|V_y buławkowatych prze-zmianek, tylne dobrze samiec w locie rozwinięte. W spo- czynku są wachlarzowato złożone. Na świecie żyje kilkaset (w Europie kilkadziesiąt) gatunków tych owadów. Rząd ten dzieli się na dwa podrzędy: Mengenillidia, pasożytujące w rybi-kach, o samicach wolno żyjących, i znacznie liczniejsze pleszczykowce (Stylopidia), pasożytujące głównie w żądłówkach i piewikach, których bezskrzydłe samice są właściwie neo-tenicznymi, czyli zdolnymi do rozrodu larwami III stadium i nigdy nie opuszczają swego żywiciela. Owady zaatakowane przez wachlarzoskrzydłe noszą nazwę stylopizowanych. Wachlarzoskrzydłe przechodzą przeobrażenie całkowite, od jaja poprzez larwę, poczwarkę, aż do owada dorosłego (za wyjątkiem samic 248 Wygląd: na świecie występuje około 1600 gatunków pcheł, z których tylko jedna związana jest nieco ściślej z człowiekiem. Wszystkie inne żyją na różnych ssakach - psach, kotach, borsukach, owcach, jeżach, królikach, a także na ptakach. Nie są jednak zbyt wybredne w wyborze żywiciela i ta sama pchła może się żywić krwią różnych gatunków zwierząt, jaki również ludzi, na ogół jednak trzyma się raz wybranego gospodarza. Niemal wszystkie j pchły są do siebie bardzo podobne, a oznacza się je głównie na podstawie kształtu głowy i_ układu szczecinek. Środowisko: dorosłe pchły z rodzaju Cerato-; phyllus żyją na ptakach, larwy w ich gniazdach. Występowanie: cały świat. Liczebność: pospolite, niekiedy pojawiające się masowo. Rozród: larwy rozwijają się w gniazdach pta-. ków. Pchły te mają od 1 do kilku pokoleń rocznie. Zimują dorosłe osobniki. Pokarm: dorosłe - krew, larwy - martwa materia organiczna. pleszczykowców). Środowisko: łąki, pola, ogrody, zarośla. Występowanie: cały świat, w środkowej Europie tylko pleszczykowce. Liczebność: pospolite i liczne, lecz ze względu na niewielkie rozmiary i krótki czas życia samców, a także pozostawanie samic w żywicielach, zwykle przeoczane. Rozród: samce są aktywne w godzinach wieczornych. Odszukują samice, zaptadniają je i wkrótce giną. Żyją więc tylko kilka godzin. Samica rodzi 1000, a nawet więcej żywych larw, które opuszczają dotychczasowego żywiciela i czekają na nowego. Jeśli jest nim pszczoła, przyczepiają się do niej i pozwalają zanieść się do gniazda, gdzie wwiercają się w larwy. Podobnie atakują inne owady. Po 4 linieniach larwa samca przepoczwarcza się, a larwa samicy pozostaje w III stadium i nie opuszcza przeobrażonego już w dorosłego owada żywiciela, lecz wysuwa koniec workowatego ciała pomiędzy pierścieniami jego odwłoka i wówczas staje się widoczna. Skorpion włoski (Euscorpius italicus) Wygląd: długość prawie 4 cm. Pajęczak o bardzo charakterystycznym wyglądzie. Znajdujący się na końcu biczowatego „ogona", a właściwie zaodwłoka, pęcherzykowato rozszerzony ostatni człon jest zaopatrzony w kolec jadowy. Zagrożony skorpion broni się nim - zagina ku przodowi ogon nad grzbietem i uderza nim wielokrotnie w napastnika. Podobnie również poraża ofiarę. Powszechne mniemanie, że skorpiony w razie najwyższego zagrożenia mogą same się ukłuć i w ten sposób zadać sobie śmierć, jest błędne chociażby już z tego powodu, że są one odporne na własny jad. W interesujący sposób zróżnicowane są odnóża skorpionów. Pierwsza ich para to szczęko-czułki. Są one małe i służą do pobierania i rozdrabniania pokarmu. Druga para to nogo-głaszczki. Są one zakończone potężnymi szczypcami służącymi do schwycenia i przytrzymania zdobyczy. Cztery kolejne pary odnóży to kończyny kroczne. Skorpiony są pry-mitywniejszą od pająków grupą pajęczaków (Arachnida). Reprezentowane są przez blisko 600 gatunków rosiedlonych głównie w subtropikalnej i tropikalnej strefie kuli ziemskiej; tylko kilka gatunków żyje w pd. Europie. Środowisko: suche, skąpo porośnięte, kamieniste usypiska. Dzień spędza w ukryciu pod kamieniami i leżącym drewnem. Aktywny nocą. Występowanie: kraje nad Morzem Śródziemnym, Azja Mniejsza. Liczebność: występuje lokalnie. Rozród: kopulację poprzedzają skomplikowane zaloty, następnie samiec pozostawia pa-kiecik spermy i naprowadza nań samicę. Młode w liczbie 30-35 sztuk przychodzą na świat żywe. Wdrapują się na grzbiet matki i w pierwszych tygodniach życia są przez nią w ten sposób noszone, Matka je również karmi. Ciasno przylegające jedno do drugiego młode trzymają się pazurkami grzbietu matki tak mocno, że nie spadają nawet wtedy, gdy podczas łowów wykonuje ona gwałtowniejsze ruchy. Pokarm: skorpiony żywią się drobnymi stawonogami, takimi jak pająki i owady. Krzyżak ogrodowy (Araneus diadematus) Wygląd: długość do 1,7 cm. Na odwłoku jasne plamy układające się w charakterystyczny kształt krzyża, po którym łatwo tego pająka rozpoznać. Jednak rodzina krzyżakowatych (Araneidae) obejmuje wiele gatunków, które są trudne do oznaczenia. Cechą charakterystyczną wszystkich pająków jest obecność 4 par nóg krocznych na tułowiu. Aparat gębowy tworzą szczękoczułki i nogogłaszczki. Odwłok zawsze pozbawiony nóg, przeważnie jest pękaty. Samce są zwykle niewielkie, natomiast samice są znacznie większe dzięki odwłokowi wypełnionemu jajami. W faunie światowej opisano ponad 30 000 gatunków pająków, jednak liczba ta niewątpliwie ulegnie zwiększeniu, gdy systematycy dokładnie zbadają aparaty rozrodcze pająków i odkryją dzięki temu nowe gatunki. U pająków występuje bowiem szczególnie dużo tzw. gatunków bliźniaczych, to znaczy przedstawiciele takich gatunków nieznacznie różnią się morfologicznie od siebie (jedynie drobnymi cechami), natomiast nie krzyżują się ze sobą. Środowisko: krzewy i drzewa w ogrodach, zaroślach, młodnikach sosnowych. Występowanie: Eurazja. Liczebność: pospolity, lokalnie bardzo liczny. Rozród: patrz następne gatunki pająków. Pokarm: drobne zwierzęta. Uwagi: ukąszenie krzyżaka nie jest tak niebezpieczne, jak się powszechnie sądzi - powoduje u ludzi zaczerwienie i miejscowe obrzmienie, ale nigdy śmierć. Pająki są prawdziwymi mistrzami w przędzeniu sieci. Za pomocą kądziołków przędnych wytwarzają bez końca długie, delikatne, elastyczne i stosunkowo odporne na zerwanie nici, z których splatają mocną sieć, by łowić w nią zdobycz. Zdolność do budowy sieci łownej jest wrodzona - świeżo wylęgnięte młode już w pierwszych dniach życia splatają małe sieci, bardzo przypominające sieć matki. Krzyżaki budują sieci koliste, zawieszone między liśćmi lub gałązkami. Pająk pokrywa nici spirali łownej w sieci lepkimi kropelkami. Ponieważ tracą one już po 2 dniach swoje lepkie właściwości, pająk musi dbać o sieć codziennie. ?sn Skorpiony Pająki 251 Krzyżak zielony (Araniella cucurbitina) Kołosz szczelinowy (Nuctenea umbratica) Wygląd: długość 0,7 cm. Opalizująco zielony z 4-5 rzędami ciemnych plam na odwłoku. Środowisko: lasy mieszane, zarośla, stare ogrody i parki. Występowanie: umiarkowana strefa Eurazji, Liczebność: pospolity, częsty. Rozród: krzyżaka zielonego spotyka się w maju i czerwcu na krzewach i drzewach na skrajach lasów. Przeważnie siedzi w środku sieci i czeka na zdobycz. Tylko w czasie godów samiec ostrożnie zbliża się do samicy. Samica gotowa do rozrodu trwa w bezruchu, póki kopulacja nie zakończy się zapłodnieniem. Potem samiec musi szybko umknąć, aby uniknąć pożarcia przez partnerkę. Ten rozpowszechniony wśród pająków zwyczaj nie jest oczywiście bestialskim zamordowaniem małżonka, lecz służy jedynie niezbędnemu zaopatrzeniu samicy w pokarm. Zdobycz trafia się bowiem z rzadka, więc najprostszym rozwiązaniem jest takie, że samiec służy jako materiał do produkcji jaj. Zaobserwowano, że przy obfitości pokarmu samiec znacznie rzadziej pada ofiarą żarłoczności samicy. Krzyżak łąkowy {Araneus cuadrałus) Wygląd: długość prawie 1 cm. Kulisty odwłok z 4 jasnymi punktami na różowoczerwonym tle. Ubarwienie to i rysunek zapewniają doskonałe maskowanie się tego pająka na tle opadającego jesienią listowia leżącego na powierzchni gleby. Środowisko: brzegi lasów, prześwietlenia, zarośla, ogrody i parki. Występowanie: niemal na całym obszarze Europy i północnej Azji, zwłaszcza w lasach liściastych. Liczebność: pospolity lub bardzo pospolity. Rozród: kopulacja odbywa się przeważnie jesienią. Samiec jest znacznie mniejszy od samicy. Przeważnie siedzi ona w środku swej dużej, dochodzącej do 60 cm średnicy sieci łownej oczekując na zdobycz. Uwagi: krzyżakowate łowią w swoje sieci niewiarygodne ilości owadów - dzienna liczba ofiar może sięgać 500. Na powierzchni jednego hektara lasu liściastego żyje do pół miliona pająków z rodziny krzyżakowatych, łowiących w ciągu sezonu wegetacyjnego ponad 100 kg owadów. 252 Wygląd: długość 0,8-1,4 cm. Brązowy pająk z ciemnym, jasno obwiedzionym rysunkiem na odwłoku. Tryb życia i środowisko: dzień spędza ukryty pod korą, w szczelinie drzewnej lub między leżącym drewnem. Staje się aktywny dopiero wraz z zapadnięciem zmroku. Występowanie: niemal cała Europa. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: patrz krzyżak zielony. Samica składa jaja w małym, mocnym kokonie, który chroni je przed wiatrem i przemoczeniem, a także przed zagrzybieniem. Samice niektórych pająków dodatkowo bronią kokonów przed wrogami naturalnymi, ukrywając je w pobliżu sieci i pilnując, bądź nosząc ze sobą. W ten ostatni sposób postępują zwłaszcza te pająki, które nie budują sieci łownych, lecz aktywnie polują na zdobycz. Niektóre pająki karmią swoje młode bezpośrednio z otworu gębowego, innej opuszczają matkę zaraz po wylęgu z jaj, więc od tej pory muszą się same troszczyć o siebie. Kołosz wielobarwny {Aculapeira ceropegius) Wygląd: długość samca 0,7 cm, samicy 1,5-1,71 cm. Jest pająkiem łatwym do rozpoznania, gdyż na odwłoku ma podobny do liścia dębu rysunek na ciemnym tle. Środowisko: zarośla, pola, ogrody. Występowanie: w niemal całej Europie. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: sieci łowne tego pająka znajduje się na wysokości 50 cm nad ziemią rozwieszone między krzewami lub roślinami zielnymi. Pająk zwisa zaczepiony na górnej krawędzi sieci pod wykonanym przez siebie baldachimem, chroniącym go przed deszczem i słońcem. Jest to szczególnie istotne, gdyż kołosz wielobarwny nie buduje swych sieci łownych pod osłoną chroniących przed wiatrem krzewów, lecz jako wybitnie ciepłolubny pająk w pełnym słońcu na otwartej przestrzeni. Jego ofiarą padają przede wszystkim drobne motyle, sza-rańczaki i komarnice. Kopulacja i składanie jaj odbywają się jesienią. Zimuje jajo. Samica ukrywa kokony z jajami w szparach i pod korą. Poskocz krasny (Eresus niger) Nasosznik trzęś (Pholcus phdlengoides) W.: samiec osiąga długość 0,8-1,1 cm, ma uderzająco jaskrawo cynobrowoczerwony odwłok i obie pary tylnych nóg. Na odwłoku znajdują się 4 duże i 2 małe, biało punktowane i biało obwiedzione czarne cętki, które być może stanowią ubarwienie ochronne (o-strzegawcze), wzorowane na biedronkach. Głowotułów i obie pary przednich nóg są ak-samitnoczarne; nogi z białymi przepaskami. Samica osiąga długość 1-1,6 cm. Jej głowotułów jest pokryty ochrowożółtymi włoskami, reszta ciała jest ciemna lub wręcz czarna. Ś.: na suchych, ciepłych, skąpo porośniętych, piaszczystych glebach. Ww.: wyspowo, głównie w rej. śródziemnomorskim; w Polsce, na południu i zachodzie kraju. L: w Polsce jest pająkiem bardzo rzadkim, zasługującym na ochronę. R.: poskocze krasne nie budują sieci. Przebywają ukryte wewnątrz norek w glebie i polują na przechodzące obok drobne owady. Kopulacja odbywa się wewnątrz norki. Samiec nigdy nie jest zjadany po akcie płciowym. Spachacz zielonawy {Micrommata rosea) Wygląd: długość samca blisko 0,9 cm, samicy do 1,3 cm. Barwa ciała intensywnie zielona, odwłok samca z czerwonawym paskiem grzbietowym. Porusza się szybkimi, przemykającymi się ruchami, na ofiary wytrwale czatuje na liściach o identycznie zielonej barwie, bądź na młodych, świeżych pędach. Występowanie: szerokie połacie Europy i północnej Azji, zwłaszcza w biomie lasów liściastych. Liczebność: nierzadki, w niektórych rejonach nawet dość liczny. Ponieważ pająka tego trudno zauważyć z powodu maskującego ubarwienia, to zwykle jego rzeczywista liczebność jest poważnie zaniżana. Rozród: mniejszy samiec zbliża się ostrożnymi, badającymi ruchami do większej od siebie samicy i stara się upewnić ją swym zachowaniem, że nie jest dla niej potencjalną zdobyczą. Dla takich pająków reagujących gwałtownie na najsłabsze bodźce kopulacja stanowi zawsze duży problem. Pokarm: niewielkie owady, które szybko zabija. Wygląd: długość 0,5 cm. Jego długie nogi nadają mu wygląd kosarza, co znalazło odbicie w naukowej nazwie gatunkowej phalangoides. Przeważnie pająk ten zwisa na swojej delikatnie wyglądającej sieci głową w dół i w razie zagrożenia wprawia całą tę konstrukcję w tak silne drgania, że sylwetka pająka zupełnie się zamazuje. W środkowej Europie żyją 2 gatunki z rodzaju nasosznik {Pholcus). Środowisko: zabudowania, lasy mieszane, ogrody. Występowanie: w niemal całej Europie; brak go w Wielkiej Brytanii. Liczebność: pospolity i bardzo liczny. Rozród: samice noszą pakiety jaj ze sobą, by w ten sposób ochronić je przed niebezpieczeństwem. Ponieważ trzymają je w szczę-koczułkach, w trakcie posiłku muszą je odkładać. Narządy gębowe tych pająków są tak małe, że mogą one pobierać jedynie płynny pokarm. Pająk wstrzykuje więc soki trawienne rozpuszczające ciało ofiary i wysysa z niej płynną zawartość. Cofnik (Diaea dorsata) Wygląd: długość 0,5-0,7 cm. Jaskrawo zielono ubarwiony o brązowym wierzchu odwłoka. Środowisko: zarośla i korony drzew w lasach liściastych i mieszanych, starych ogrodach oraz parkach. Występowanie: Europa, na wschód do Kaukazu. Liczebność: pospolity, zwykle liczny. Rozród: krótko przed aktem płciowym samica wpada w rodzaj odrętwienia, trwającego tak długo, póki kopulacja nie dobiegnie końca. By przekazać nasienie, samiec wdrapuje się na samicę, w odróżnieniu od krzyżakowatych, u których samiec podczas kopulacji wciska się pod samicę. Pokarm: chwyta owady, na które oczekuje na kwiatach i liściach. Uwagi: ukośnikowate (Thomisidae) są mistrzami w maskowaniu się - niektóre gatunki naśladują części kwiatu, są zielone, niekiedy żółte, kiedy indziej pokryte barwnym deseniem. Nogi ułożone są w taki sposób, że pająki te mogą poruszać się i w bok, i do tyłu. Niektóre ukośniki zmieniają ubarwienie. 254 Kwietnik (Misumena vatia) Skakun arlekinowy (Salticus scenicus) Wygląd: długość samca 0,4 cm, samicy 1,0 cm. Długie przednie nogi ułożone są tak jak u kraba, więc kwietnik może się poruszać w bok, do przodu lub w tył. Ubarwienie ciała zmienia się w zależności od miejsca przebywania - może być białe, żółtawe lub brązowawe. Jego ubarwienie zmienia się również zależnie od rodzaju pobieranego pokarmu. Środowisko: kwietne łąki, ogrody, prześwietlenia w lasach; kwietniki spotyka się siedzące na kwiatach, w których czatują na owady. Występowanie: Eurazja. Liczebność: wprawdzie ten należący do rodziny ukośnikowatych (Thomisidae) pająk jest pospolity, to jednak jego ubarwienie maskujące jest tak doskonałe, że wypatrzyć go może jedynie wyjątkowo wprawne oko. Rozród: całe lato spotyka się dojrzałe kwietniki. Kopulacja odbywa się na kwiecie, a składanie jaj ma miejsce jesienią. Zimują jaja. Pokarm: pszczoły, osy, muchówki i inne owady pytko- i nektarożerne. Tarantula włoska, t. apulijska (Lycosa tarantula) Wygląd: długość prawie 3 cm, ale dzięki długim, mocnym nogom wydaje się większa. Tarantula włoska należy do bardzo bogatej w gatunki rodziny pogońcowatych (Lycosidae), goniących swoje ofiary lub polujących z zasadzki. Tarantule kopią w luźnej glebie norki, w których czatują na zdobycz bądź wyskakują z nich, by ją dopaść. Ich wyjątkowo silne szczękoczułki służą do wstrzyknięcia jadu w ciało ofiary. Środowisko: skąpo porośnięte tereny otwarte; wygony i odłogi. Występowanie: południowa Europa. Liczebność: w odpowiednich biotopach nie jest rzadka, a lokalnie bardzo liczna. Rozród: partner zbliża się bardzo ostrożnie do samicy, by rozładować jej agresję przed przystąpieniem do kopulacji. Pokarm: owady żyjące na powierzchni gleby. Uwagi: ukąszenie tarantuli włoskiej nie zagraża życiu człowieka. W.: dług. $ 0,4, Q 0,8 cm. Jest pająkiem łatwym do rozpoznania po pasiastym deseniu na odwłoku i tułowiu. Ś.: na nasłonecznionych skałach, murawach kse-rotermicznych, ścianach domów, sagach drewna. Ww.: cała Europa, Azja po Japonię, północna Afryka, Ameryka Północna. L.: pospolity, niekiedy bardzo liczny. R.: przedstawiciele rodziny skakunowatych (Salticidae) nie budują sieci i zazwyczaj cechują się kontrastowym rysunkiem; zwykle samce są jaskrawiej ubarwione od samic. Mają silnie rozwinięte oczy, w czasie łowów posługują się głównie wzrokiem, również samica za pomocą wzroku rozpoznaje w czasie tańców godowych samca właściwego jej gatunku po pokrywającym go wzorze barwnym. Do rytuału zalotów należy również wydzielanie przez samca chemicznych substancji, mających na celu uspokojenie samicy. P.: mniejsze bezkręgowce. Podczas łowów skakun korzysta z nici asekuracyjnej, by uniknąć upadku z wysokości. Wałęsak ogrodowy* (Pardosa hortensis) Wygląd: długość 0,6 cm. Mały, zwinnie biegający po powierzchni gleby, brązowy pająk, który nie buduje sieci, lecz aktywnie poluje na zdobycz. Rodzaj wałęsak (Pardosa) jest reprezentowany w Polsce przez 25 trudnych do oznaczenia gatunków. Należy do pogońcowatych. Środowisko: łąki, pola, ogrody, lasy. Występowanie: cała Europa. Liczebność: pospolity i bardzo liczny. Rozród: pierwsze wałęsaki ogrodowe opuszczają kryjówki zimowe w szparach w drewnie lub w starych drewnianych budowlach już pod koniec marca. Jednak dopiero w czerwcu spotyka się samice z kokonami jajowymi mocno przytwierdzonymi do ich kądziołków przędnych. Po upływie 3 tygodni, gdy młode już dwukrotnie przeszły wylinkę wewnątrz kokonów, opuszczają ochronną powłokę. Pomaga im przy tym matka, która przegryza ścianki kokonu. W ciągu następnych 10 dni matka nosi młode wszędzie ze sobą, chroniąc je w ten sposób przed wrogami naturalnymi, natomiast nie karmi ich. 256 O 257 Topik [Argyroneta aquatica) Wygląd: długość 0,8-1,5 cm. W odróżnieniu od niemal wszystkich innych pająków samiec topika jest większy od samicy. Zgodnie z nazwą pająk ten (przedstawiciel rodziny topikowatych - Argyronetidae) żyje pod wodą, więc nie można pomylić go z żadnym innym rodzimym gatunkiem pająka. Buduje 2-centymetrowej średnicy dzwon powietrzny, w którym uzupełnia zapas powietrza regularnie podpływając ku powierzchni wody. Bańka powietrza „przylepia się" do jego odwłoka dzięki obfitemu owłosieniu oraz sfałdowanej powierzchni skóry, ale przede wszystkim jest ona „uwięziona" gęstym splotem nici między tylnymi nogami i w ten sposób przetransportowana pod wodę. Samica zamieszkuje stale dzwon powietrzny i z niego poluje na wodne owady, samiec często przebywa pomiędzy łodygami roślin. Środowisko: stojące i wolno płynące wody - czyste, dobrze natlenione i obficie zarośnięte jeziora i stawy, również w torfiankach. Występowanie: umiarkowana strefa Eurazji, na wschód po Japonię; także na Nowej Zelandii. Darownik przedziwny (Pisaura mirabilis) Wygląd: długość 1,1-1,3 cm. Brązowy pająk z jaśniejszym paskiem na grzbiecie. Środowisko: ogrody, parki, łąki. Występowanie: Europa i północna Azja. Liczebność: w dolinach rzecznych w dolnym biegu rzek szczególnie liczny, w wyżej położonych okolicach pospolity. Rozród: by nie zostać zjedzonym samiec „u-spokaja" samicę prezentem ślubnym w postaci muchy omotanej nićmi. W czasie, gdy samica zajmuje się podaną w ściśle zrytualizowa-ny sposób muchą, samiec przystępuje do kopulacji. W czerwcu i lipcu samice biegają z kokonami jajowymi, trzymając je szczękoczułka-mi. Krótko przed wylęgiem matka skleja nićmi kilka liści i mocno przytwierdza do nich zielo-noniebieski, kulisty kokon, którego strzeże do momentu wyklucia się maleńkich pająków. Przez następne 8-10 dni młode, strzeżone przez matkę, przebywają w schronieniu, zbudowanym z liści nad kokonem. Pokarm: drobne owady; nie buduje sieci. Liczebność: bez wątpienia topik był dawniej znacznie pospolitszy, obecnie występuje tylko lokalnie. Topiki są towarzyskie, więc nierzadko spotyka się obok siebie większą liczbę ich dzwonów powietrznych. Rozród: przed złożeniem jaj samica umacnia „poszycie dachowe" swego dzwonu mieszkalnego i składa na stropie jaja, po czym troskliwie ich pilnuje. Dopiero po 4. wylince młode topiki opuszczają rodzinny dzwon i aż do tego momentu są zaopatrywane w świeże powietrze przez matkę. Ich dalszy rozwój trwa długo - dojrzałość płciową uzyskują dopiero w 2. roku życia. Zimują dorosłe topiki. Pokarm: małe owady i inne zwierzęta wodne, które chwyta w sieć. Po zabiciu jadowitym ukąszeniem i rozpuszczeniu tkanek sokami trawiennymi wysysa je wewnątrz dzwonu. Uwagi: topik dysponuje bardzo silnym jadem. Nie zdarzyły się jednak do tej pory nieszczęśliwe wypadki ukąszenia, co niewątpliwie wiąże się z faktem, że człowiek ma wyjątkowo rzadko sposobność kontaktu z tym pająkiem. Kątnik domowy większy (Tegenaria atrica) Typowa sieć Wygląd: długość ^fc_^-i-----1-1,8 cm. Brązowy \ v\i^Ł^w«T^7"' lUD brunatny, silnie ^g&ĘS$s. owłosiony. Sj^^ffir"i^'J Środowisko: zabudo- wania, jaskinie. Występowanie: Eura-| zja. Liczebność: pospolity, niekiedy bardzo liczny. Pokarm: głównie komary i muchy. Uwagi: strach przed tym pająkiem jest zupełnie nieuzasadniony - jego szczękoczułki są tak delikatne, że nie są w stanie przebić ludzkiej skóry. Kątniki budują w kątach pomieszczeń trójkątne sieci średnicy do 50 cm, uchodzące do lejka, w którym przebywają pająki. Zgodnie z taką konstrukcją sieci łownej cała rodzina pająków, do której zaliczane są również kątniki, otrzymała nazwę lejkowcowatych (Agelenidae). Do rodzaju kątnik (Tegenaria) zalicza się 2 blisko spokrewnione gatunki, z których kątnik domowy większy jest ciemniej ubarwiony. 258 Kwadratnik trzcinowy (Tetragnatba extensa) Wygląd: kwadratnik trzcinowy jest przedstawicielem bogatej w gatunki rodziny kwadratniko-watych (Tetragnathidae). Pająki te mają bardzo charakterystyczną wydłużoną sylwetkę, gdy siedzą przyciśnięte do gałązki lub liścia. Ich długie przednie nogi są wówczas wyciągnięte do przodu, a tylne do tyłu wzdłuż długiej osi ciała. Są wtedy tak wysmukłe, że można je pomylić z nadrzewkiem. Środowisko: lasy łęgowe, brzegi rzek i potoków, pobrzeża jezior i stawów. Występowanie: niemal kosmopolityczne. Środowisko: pospolity i liczny. Uwagi: rozmaite kwadratnikowate zachowują się odmiennie podczas budowania sieci. Kwadratnik trzcinowy buduje luźną sieć z nielicznymi promieniami, luźną spiralą łowną i pustym środkiem. Inne kwadratnikowate nie tworzą sieci względnie tylko jako młode osobniki budują niekompletne, niewielkie sieci. Wskazuje to na możliwość utraty zdolności do plecenia sieci, gdy pająki opanują odmienne techniki łowieckie. Aksamitnik leśny* {Clubiona tmialis) Wygląd: długość blisko 0,7 cm. Pająka tego trudno odróżnić od pozostałych 70 bardzo podobnych środkowoeuropejskich gatunków aksamitnikowatych (Clubionidae). Środowisko: lasy mieszane, ogrody. Występowanie: w niemal całej Europie. Liczebność: pospolity, bardzo liczny. Rozród: zapłodnienie ma nadzwyczaj skomplikowany przebieg. Najpierw samiec napełnia nasieniem specjalnie w tym celu uplecioną sieć na końcach przedniej pary nóg, a potem podejmuje ją stopami nogogłaszczków stanowiącymi narząd kopulacyjny. Dopiero wówczas samiec gotów jest do kopulacji. Otwór rozrodczy znajduje się u samca z przodu brzusznej strony odwłoka, rozbudowany w skomplikowaną płytkę płciową. Samiec wsuwa do otworu rozrodczego samicy pakiet z nasieniem. Opisany wyżej bardzo skomplikowany system „zamek-klucz" zapobiega zapłodnieniu samicy przez samca obcego gatunku. Pokarm: aksamitniki podkradają się nocą do małych owadów i chwytają je przednimi nogami. Kolczak zbrojny (Cheiracanthium punctorium) Wygląd: długość do 1,5 cm. Jaskrawo żółto] brązowa barwa odwłoka stanowi ostrzeżenie dla naturalnych wrogów przed jadem tego pająka. Rzeczywiście k. zbrojny jest obok topika i karakurta jednym z nielicznych gatunków pająków, których ukąszenie jest bolesne i prowadzi do opuchlizny, nie jest jednak dla człowieka śmiertelne. Kolczaka można łatwo rozpoznać po palczastych kolcach na przedniej parze nóg. Dzięki nim może mocno chwycić zdobycz. Należy do rodziny aksamitnikowatych. Środowisko: ciepłe, skąpo porośnięte piaszczyste i kamieniste miejsca. Występowanie: w środkowej Europie znany jedynie z okolic Keiserstuhl; centrum rozmieszczenia stanowi rejon śródziemnomorski. Liczebność: jedynie lokalnie liczniejszy. Rozród: w dzień k. zbrojny przebywa ukryty w pajęczynowej rurce umieszczonej w kryjówce ze splecionych traw lub liści. Uaktywnia się o zmroku. Samica opiekuje się jajami i młodymi w kryjówce i tylko wówczas jest agresywna. Sidlisz piwniczny (Amaurobius ferox) Wygląd: długość do 1,5 cm. Ciemnobrunatny, krępy pająk z mniej lub bardziej widocznym deseniem na odwłoku. Należy do rodziny sid-liszowatych (Amaurobiidae), zaliczanej do pająków posiadających ponad kądziołkami przędnymi dodatkowy narząd, tzw. pólko przędne (cribellum), stąd pająki te określa się jako prządniki (Cribellatae). Dzięki niemu wysnuwają delikatne, karbowane nici nakładane na ich sieć łowną, w które zaplątuje się zdobycz. Aby lepiej skędzierzawić nić prządniki mają na nasadowym członie tylnych nóg specjalny grzebień przędny. Pająki łowiące w lepkie sieci (czyli Ecribellatae) wytwarzają natomiast lepkie nici, do których przykleja się niewielka zdobycz. Środowisko: w lasach mieszanych pod obluź-nioną korą i w szczelinach, także w domach i osadach leśnych. Występowanie: cała Europa. Liczebność: pospolity, liczny. Rozród: jak u innych pająków. Pokarm: drobne zwierzęta. Knapiatek brązowy (Agroeca brunnea) Wygląd: dług. 0,5-0,9 cm. Knapiatek brązowy należy do aksamitnikowatych (Clubionidae), reprezentowanych w środk. Europie przez blisko 70, w Polsce ponad 30 trudnych do oznaczenia gatunków pająków. K. brązowy nie buduje sieci łownej, a na zdobycz poluje nocą. Środowisko: łąki, lasy łęgowe, zadrzewienia śródpolne, skraje lasów i prześwietlenia. Występowanie: w całej Europie. Liczebność: pospolity, miejscami bardzo liczny. Rozród: o ile niewiele można zaobserwować z życia pająków, które wiodą skryty tryb życia, to w przypadku tego aksamitnika rzuca się w oczy jego charakterystyczny kokon jajowy w kształcie lampionu, zawieszony na cienkiej nici. W jego wnętrzu znajdują się 2 komory - górna przeznaczona jest na jaja, do dolnej przechodzą wylęgające się pajączki i spędzają w niej pewien czas, zanim nie opuszczą kokonu. Pokarm: małe zwierzęta, w tym także pająki, na które aktywnie poluje nocą. Czaik jesienny {Meta segmentata) Wygląd: długość do 0,7 cm. Kulisty pająk o odwłoku pokrytym delikatnym żółtobrązowym deseniem. Środowisko: lasy łęgowe i mieszane, ogrody. Występowanie: w niemal całej Europie. Liczebność: późnym latem i wczesną jesienią jest miejscami najpospolitszym pająkiem. Rozród: czaiki budują, tak jak wiele pająków wytwarzających lepkie nici, duże sieci łowne. Wprawdzie budują sieci podobne do sieci pająków z rodziny krzyżakowatych, należą jednak do osobnej rodziny naśladownikowatych (Mimetidae). W odróżnieniu od sieci krzyżaka sieć czaika ma pusty środek. Wiele pająków można rozpoznać po kształcie zbudowanej przez nich sieci, ale zależy to nie tylko od wiedzy i doświadczenia. Jest zdumiewające, jaką pająki rozwinęły rozmaitość technik budowy sieci i zachowań w celu optymalizacji metod połowu zapewniających przeżycie. Niektóre sieci służą do łowienia silnych błonkó-wek, takich jak pszczoły i osy, inne dwuskrzy-dłych, takich jak muchy i komary. ?R2 Omatnik łąkowy* (Theridion sisyphium) Wygląd: niewielki pająk długości zaledwie 0,3-0,4 cm. którego łatwo po kulistym odwłoku (samica) zaliczyć do rodziny omatnikowatych (Theridiidae), do której należy aż 1300 żyjących na świecie gatunków pająków. Najbardziej znaną przedstawicielką omatnikowatych jest - czarna wdowa, jednak omatnikowate są, poza nielicznymi wyjątkami, trudne do rozróżnienia. Typowe dla pająków z tej rodziny jest przebywanie na swej umieszczonej przy samej ziemi sieci głową w dół. Środowisko: kwietne łąki, brzegi lasów, zdziczałe ogrody i stare parki. Występowanie: większa część Europy. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: samica nie tylko strzeże jaj i przez pewien czas młodych, ale również karmi swoje potomstwo strawionym uprzednio pokarmem, dopóki przebywają one na jej sieci. Pokarm: gdy owad wpadnie w sieć, omatnik krępuje go lepką nicią całkowicie unieruchamiając zdobycz. W ten sposób może pokonać ofiarę nawet wielkości pszczoły. Kołosz stożkowaty (Cyclosa conica) Wygląd: długość 0,7 cm. Wyglądem przypomina krzyżaka, jednak ma stożkowaty, wyraźnie zwężający się ku tyłowi odwłok. C. conica ma tylko jeden garbek na odwłoku, rzadsza C. oculata 3 stożkowate wzgórki. Środowisko: bory iglaste. Występowanie: w niemal całej Europie; w górach sięga wysoko. Liczebność: pospolity, liczny. Uwagi: kołosze przędą swoje regularnie zbudowane sieci między gałązkami drzew iglastych na wysokości 1,5-2 m nad poziomem gruntu. Charakterystyczne dla ich sieci jest biegnące środkiem pasmo gęstej pajęczyny z wplecionymi w nią resztkami złowionych owadów i kawałkami roślin. Sam pająk siedzi wśród nich nieruchomo ze zgiętymi nogami, jest niemal zupełnie niewidoczny. Po drganiach nici rozpoznaje że zdobycz wpadła w sieć. Rusza natychmiast do niej i zabija ukąszeniem szczękoczułków. Są one jednak tak słabe, że nie mogą przebić ludzkiego naskórka. Tygrzyk paskowany (Agriope bruennichi) Wygląd: samica długości do 2 cm, jest pokryta rzucającym się w oczy czarno-żółtym pasiastym deseniem, samiec jest drobny i skromnie ubarwiony. Tygrzyki rozpinają mocne sieci wzmocnione pionowym, zygzakowato biegnącym pasmem gęstej pajęczyny. Środowisko: nasłonecznione, ciepłe łąki w dolinach, zwłaszcza na siedliskach łęgowych. Występowanie: w niemal całej Europie, w Polsce w zachodniej i południowo-wschodniej części kraju. Liczebność: w odpowiednich środowiskach pospolity. Rozród: po kopulacji samica składa w ciągu 2 minut 300-400 jaj do kokonu z gęstej przędzy. Kokon zawieszony nad powierzchnią gleby między źdźbłami traw, dzięki brązowej barwie jest niewidoczny dla wrogów naturalnych. Jaja zimują. Gryziel (Atypus affinis) Wygląd: dług. 2 do 1,5 cm, rj znacznie mniejszy. Końcowe, sztyletowate człony szczękoczu-łków ustawione są względem siebie równolegle, gdyż pająk ten należy do podrzędu ptaszników występujących głównie w tropikach. Środowisko: tylko w ciepłych miejscach. Występowanie: głównie w rejonie śródziemnomorskim, na pozostałym obszarze Europy zwykle wyspowo, w Polsce rzadki, na południu. Liczebność: tylko w niektórych miejscach środkowej Europy pospolitszy. Uwagi: samica buduje w luźnej glebie szyb długości 15-50 cm i wyścieła go, a także wzmacnia jego ściany nićmi pajęczyny tworząc rodzaj „rękawa". W głębi gleby szyb biegnie pionowo na powierzchni pajęczynowy, całkowicie zamknięty rękaw leży poziomo. Gryziel zabija swoją zdobycz silnymi szczęko-czulkami poprzez ściankę rękawa, następnie rozrywa w tym miejscu oprzęd i wciąga ofiarę do wnętrza. Natychmiast naprawia powstałe uszkodzenie. Żyją 8-9 lat. Samce w okresie godowym prowadzą koczowniczy tryb życia. 9R4 Bagnik przybrzeżny (Dolomedes fimbriatus) Wygląd: osiąga długość ponad 2 cm; jest jednym z naszych największych pająków. Ubarwiony ciemnobrązowo z jaśniejszym rysunkiem, na spodniej stronie odwłoka ma 4 podłużne jasne smugi. Po nich można go odróżnić od pokrewnego darownika przedziwnego. Środowisko: gatunek wilgociolubny, często spotykany w pobliżu wody nad brzegami potoków, rzek i jezior. W razie niebezpieczeństwa ucieka po powierzchni wody lub nurkuje. Występowanie: większa część Europy. Liczebność: niezbyt liczny. Rozród: darownikowate (Pisauridae) nie budują sieci, lecz aktywnie polują na zdobycz. Samica nosi kokon jajowy w szczękoczułkach. Dopiero na krótko przed wykluciem młodych zawiesza kokon na jakiejś roślinie i od tej chwili pilnuje go. Małe bagniki po opuszczeniu kokonu wspinają się na grzbiet matki, która jeszcze długo nosi je ze sobą. Pokarm: drobne bezkręgowce. Czarna wdowa (Latrodectus mactans) Wygląd: długość 0,8-1 cm, Charakterystyczną cechą rozpoznawczą tego pająka jest czerwona plama w kształcie klepsydry na brzusznej stronie odwłoka; na jego grzbiecie mogą znajdować się również czerwone plamki - u występującego we Włoszech i dalej w Azji kara-kurta (po włosku „malmignatto") (L m. trede-cimguttatus), który jest palearktycznym podgatunkiem czarnej wdowy, jest ich 11-13. Samica pożera samca po odbyciu kopulacji, stąd nazwa „czarna wdowa". Środowisko: gatunek ciepłolubny, spotykany w suchych, gorących, piaszczystych, skąpo porośniętych biotopach, w których przędzie swoje sieci wśród krzewów i wysokich bylin. Występowanie: Holarktyka oraz Ameryka Środkowa i Południowa należące do Krainy Neo-tropikalnej - podgatunek nominotypowy czarna wdowa (L. m. mactans) zasiedla obie Ameryki, karakurt (L. m. tredecimguttatus) występuje w Europie w rejonie śródziemnomorskim oraz w części południowo-wschodniej. Liczebność: pospolita, niekiedy liczna. t ' oce Zaleszczotek pospolity (Chelifer cancroides) Wygląd: długość 0,3-0,5 cm. Charakterystyczne dla zaleszczotków są wielkie szczypce na końcu nogogłaszczkow, co upodobnia je nieco do skorpionów, jednak zaleszczotki (Pseu-doscorpiones), stanowiące osobny rząd pajęczaków, są ze skorpionami dość odlegle spokrewnione. Poruszają się stosunkowo powoli, także przesuwają się w bok. Środowisko: w mieszkaniach w szafach, regałach, w szparach i szczelinach, w warunkach naturalnych pod korą, w ściółce i mchach; często spotykany w zbiorach przyrodniczych. Występowanie: obecnie kosmopolitycznie. Liczebność: pospolity, często bardzo liczny. Rozród: podobnie jak u pająków samiec po zrytualizowanym tańcu godowym podaje samicy pakiet z nasieniem, czyli spermatofor. Samica nosi jaja w malutkiej torbie lęgowej, utworzonej w okolicy otworu rozrodczego. Pozostające w niej małe larwy są odżywiane do chwili uzyskania samodzielności. Zimuje w wykonanym przez siebie pajęczynowym gnieździe. Kosarz ścienny (Opilio parietinus) Wygląd: nieco mniejszy od kosarza pospolitego; u samicy odwłok jest jajowaty i szary, u samca - żółtawy. Rząd kosarzy (Opiliones) obejmuje blisko 3200 gatunków rozmieszczonych na całym świecie, Kosarze poruszają się zwinnie na swych długich nogach między łodygami i źdźbłami roślin. W razie zagrożenia odrzucają nogi! Środowisko: zabudowania, szopy, ogrodzenia, mury i inne miejsca. Występowanie: Eurazja, Ameryka Północna. Liczebność: pospolity, niekiedy masowo. Rozród: od końca sierpnia do listopada można obserwować kosarze ścienne na nasłonecznionych ścianach. Siedzą nieruchomo z szeroko rozstawionymi nogami. Zapłodnienie odbywa się przez podanie spermatoforu. Często samiec zostaje później zjedzony. Jaja zimują ukryte przez samicę w glebie lub w szparach. Pokarm: roślinny i zwierzęcy. Wprawdzie niekiedy kosarze aktywnie polują, jednak przeważnie żywią się martwymi lub rozkładającymi się roślinami i bezkręgowcami. OP.P, Kosarz pospolity (Phaldngium opilio) Wygląd: długość zaledwie 1 cm. Przedstawicieli rodziny kosarzowatych (Phalangidae) cechują wyjątkowo długie i cienkie nogi, jednak wszystkie 23 gatunki zasiedlające środkową Europę są w terenie trudne do oznaczenia. Mocno schwytany łatwo traci nogę. Środowisko: w pełni lata i jesienią liczny na trawach, krzewach, a nawet drzewach; także w miastach na ścianach budynków. Występowanie: w całej Europie oraz w Azji, północnej Afryce i Ameryce Północnej. Liczebność: pospolity i liczny. Rozród: młode kosarze spotyka się od maja do listopada. Po kopulacji, która przebiega podobnie jak u pająków i kończy się tak jak u nich, gdyż często samiec zostaje zjedzony po zapłodnieniu, samica składa jaja do gleby, w szczeliny w skałach lub w spróchniałe pnie drzew. Zimują jaja i świeżo wylęgnięte młode kosarze. Pokarm: rozkładające się resztki roślinne, martwe bezkręgowce. Skubun, kleszczownik (Ischywpsalis helwigi) Wygląd: długość 0,5-0,7 cm. Silne szczypce długości przekraczającej 1 cm; prowadzący drapieżny tryb życia skubun przytrzymuje nimi ofiarę. Osobniki świeżo po linieniu mają żółte nogi z czarnymi silniej zesklerotyzowanymi miejscami, później są jednolicie czarne. Środowisko: wilgotne doliny górskie; w ciągu dnia odpoczywa ukryty w szczelinach w pniach drzewnych, w wilgotnej ściółce lub pod mchem. Występowanie: strefa górskich lasów liściastych w Europie. W środkowej Europie, również w południowej Polsce występują 2 bardzo do siebie podobne gatunki skubuna. Liczebność: rzadki, Rozród: kopulacja, składanie jaj i rozwój młodych przebiega podobnie jak u pająków. Pokarm: skubun poluje na nagie i oskorupione ślimaki. Swymi potężnymi szczękoczułkami chwyta zdobycz i wyrywa z niej strzępy ciała krusząc niekiedy muszlę. Do dzisiaj nie wyjaśniono, dlaczego skubuny są tak rzadkie. Dręcz chrząszczowy* [Parasitus fucorum (P. coleoptratorum) W.: długość 0,1 cm. Ubarwiony pomarańczo-woźółto. Zawsze na spodniej stronie ciał chrząszczy. Ś.: ogrody, lasy mieszane. Ww.: Europa. L: pospolity, przeważnie liczny. R.: kopulacja tak jak u pająków. Jaja są składane na gospodarzu. Dojrzewa po 3 linie-niach. Deutonimła (nazwa dla larw roztoczy) przypomina osobnika dojrzałego, ma jednak tylko 3 pary nóg, gdy ten 4. P.: dręczę żywią się drobnymi bezkręgowcami. Kleszcz pastwiskowy, k. psi (Imdes ricinus) Wygląd: długość 0,2-0,3 cm, opitej krwią samicy do 1,1 cm! Czarny. Kleszcz pastwiskowy wysysa krew ze stałocieplnych ofiar, często z ludzi. Kleszcze przenoszą bakterie, wirusy i riketsje różnych groźnych chorób, jego ukąszenie może prowadzić do zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu lub boreliozę z Lyme. Środowisko: lasy, rowy, parki. Występowanie: kosmopolityczne. Liczebność: pospolity. Lądzień czerwonatka (Trombidium holosericeum) Wodopójka (Hydrodroma sp.) Wygląd: długość 0,4 cm. Jaskrawo pomarańczo-woczerwono ubarwiony. Ciało pokryte delikatnymi włoskami, które nadają mu aksamitny wygląd. Środowisko: lasy mieszane, ogrody. Występowanie: w większej części Europy. Liczebność: pospolity. Rozród: biegające po powierzchni gleby lądzienie można obserwować przez całe lato. Jaja składają w górnej warstwie gleby. Sześ-cionogie larwy są drapieżnikami polującymi na małe owady, a zwłaszcza na ich jaja; wykrywają je szczecinkami czuciowymi. Przeobrażenie poprzedzają 2-3 linienia. Przędziorek owocowiec [Panonychus ulmi {Metatetranychus ulmi)] Wygląd: długość 0,1-0,2 cm. Jaskrawo czerwono ubarwiony. Środowisko: drzewa i krzewy owocowe. Występowanie: większa część Europy. Liczebność: pospolity, niekiedy masowo. Uwaga: przędziorek owocowiec jest utrapieniem sadowników, ogrodników i hodowców kaktusów. Zwalczanie środkami chemicznymi nie prowadzi do pozbycia się go, lecz do powstania opornego na akarycydy szczepu. Wrogami naturalnymi przędziorka są malutka biedronka skulik przę-dziorkowiec (Stethorus punctillum) i pluskwiak dzióbałek gajowy {Anthocoris nemorum). 268 Wygląd: długość 0,1-0,2 cm. Jaskrawo poma-rańczowoczerwono ubarwiony roztocz. Nogi pokryte szczecinkami pływnymi, dzięki którym może szybko i zwinnie pływać. Wodopójki reprezentowane są przez liczne, trudne do oznaczenia gatunki. Środowisko: różnorodne zborniki wodne, również silnie zanieczyszczone, zeutrofizowane jeziora, a także wody gruntowe. Występowanie: cała Europa. Liczebność: pospolite. Rozród: kopulacja, składanie jaj i rozwój larwalny w wodzie. Pokarm: drobne skorupiaki. Lądzień jesienny {Trombicula autumnalis) W.: długość 0,3 cm. Prawidłowo, i to za pomocą lupy, oznaczyć go może jedynie specjalista. Ś.: łąki, pola, pobrzeża dróg i skraje lasów. Ww.: Europa. L.: zwykle masowo. Uwaga: w sprzyjających latach I. jesienne pojawiają się masowo. Ich ssące krew larwy mogą również napadać ludzi, a ukąszenie powoduje wyjątkowo silny świąd (trombidioza). Wiele z blisko 2000 środkowoeuropejskich roztoczy ma znaczenie sanitarne lub gospodarcze, m.in. kleszcze, przędziorki, rozkruszek mączny, serowiec, świerzbowiec ludzki, roztocz pszczeli, ptaszyniec kurzy i inne. 269 Wylęgająca się ważka Żagnica okazała (str. 38) 971 Modliszka zwyczajna (str. 50) Kopulacja Składanie jaj otoczonych kapsułką jajową Pułapki i larwy . . oraz poczwarka i postać dorosła mrówkolwa pospolitego (str. 100) Ht " ir*>-./; •,./V ¦ Rozwój chrabąszcza majowego (str. 146 276 Rozwój stonki ziemniaczanej (str. 172) Zbrojec dwuzębny wysysaj |cy stonkę ?77 Pszczoła miodna: królowa (str. 188) Posilające się trutnie Słowniczek terminów fachowych Allopatryczne występowanie - występowanie blisko spokrewnionych gatunków na odrębnych obszarach geograficznych. Buławka - zgrubienie końcowej części czułka owada. Chityna - wielkocząsteczkowy związek azotowy, podstawowy składnik oskórka zewnętrznego stawonogów, tworzącego bardzo odporny na czynniki zewnętrzne, często elastyczny, niekiedy twardy (wysycony solami wapnia) pancerz, stanowiący tzw. szkielet zewnętrzny tej grupy zwierząt. Czas lotu - okres, w którym prowadzą aktywne życie postacie dorosłe danego gatunku owada. Czulki - członowane, parzyste wyrostki znajdujące się na głowach owadów i stanowiące narządy dotyku, węchu, a często także smaku. Budowa czułków stanowi u wielu grup owadów ważną cechę systematyczną. Dymorfizm - występowanie w obrębie gatunku dwóch odmiennych form (morf) różniących się kształtem i/lub ubarwieniem ciała. Dymorfizm płciowy ma miejsce wówczas, gdy różnią się od siebie samce i samice, natomiast dymorfizm sezonowy wtedy, gdy różnią się od siebie przedstawiciele dwóch pokoleń. Endemizm - występowanie podgatunku, gatunku lub wyższej jednostki systematycznej wyłącznie na pewnym, ściśle określonym obszarze (i nigdzie indziej!). Gatunek - zbiór charakteryzujących się podobnymi cechami osobników, które mogą się ze sobą swobodnie krzyżować, dając płodne potomstwo. U owadów cechą systematyczną przesądzającą o ich przynależności gatunkowej jest zwykle budowa narządów kopulacyjnych, uniemożliwiająca, na zasadzie „zamka i klucza", połączenie się samca i samicy należących do odmiennych gatunków. W warunkach naturalnych krzyżowanie się osobników z różnych, nawet bardzo blisko spokrewnionych gatunków zdarza się bardzo rzadko, a ich potomstwo jest niemal zawsze bezpłodne. Głaszczki - jedno- lub kilkuczłonowe wyrostki pieńka szczęki (głaszczki szczękowe) i przed-bródka wargi dolnej (głaszczki wargowe) owadów, stanowiące narządy zmysłu dotyku. Holarktyka, region holarktyczny - jednostka zoogeograficzna, obejmująca Europę, północną Afrykę, Azję Mniejszą, Bliski Wschód, środkową i północną Azję oraz Amerykę Północną. Imago (w liczbie mnogiej: imagines) - postać dorosła (doskonała) owada, dojrzała płciowo, z w pełni rozwiniętymi wszystkimi zewnętrznymi i wewnętrznymi narządami, będąca końcowym stadium cyklu rozwojowego; u owadów o przeobrażeniu niezupełnym następuje po ostatnim stadium larwalnym, a u owadów o przeobrażeniu zupełnym po stadium po-czwarki. Kopulacyjne narządy - części narządów rozrodczych służące do połączenia się samca z samicą w akcie płciowym prowadzącym do zapłodnienia. Zbudowane są w taki sposób, że pasują do siebie tylko narządy samców i samic należących do tego samego gatunku, w zasadzie nie jest więc możliwe krzyżowanie międzygatunkowe. Larwa - postać młodociana owada, wykluwająca się z jaja, przechodząca szereg linień i dzięki temu obdarzona zdolnością wzrostu; u owadów o przeobrażeniu niezupełnym ostatnie stadium larwalne przekształca się w dorosłego owada, a u owadów o przeobrażeniu zupełnym w poczwarkę. Linienie - zrzucenie przez rosnącego osobnika starego, za ciasnego oskórka; proces umożliwiający wzrost stawonogów i niektórych innych grup zwierząt. Nearktyka, region nearktyczny - jednostka zoogeograficzna, obejmująca Północną Amerykę. Odwłok - końcowy odcinek ciała owadów i pajęczaków. U owadów, mających wyraźnie wyodrębnioną głowę i tułów, odwłok stanowi trzecią, główną część ciała, natomiast u pajęczaków, u których nastąpiło zlanie się głowy i tułowia w jednolity głowotułów, odwłok jest drugą główną częścią ciała. Mieszczą się w nim narządy rozrodcze i wydalnicze oraz znaczna część układu pokarmowego, krwionośnego i nerwowego. Palearktyka, region palearktyczny - jednostka zoogeograficzna, obejmująca Europę, północną Afrykę, Azję Mniejszą, Bliski Wschód oraz środkową i północną Azję. Parazytoid - zwierzę (z reguły larwa owada) zjadający stopniowo (od wewnątrz lub zewnątrz) swą żywą i do czasu normalnie funkcjonującą ofiarę (najczęściej larwę innego owada); w odróżnieniu od pasożyta zawsze doprowadza do jej śmierci. Pasożyt - organizm żyjący kosztem innego organizmu (tzw. żywiciela lub gospodarza), wyrządzający mu szkody i mogący nawet doprowadzić do jego śmierci; wyróżnia się pasożyty stałe i okresowe oraz zewnętrzne i wewnętrzne. Pasożyt jest z reguły znacznie mniejszy od swego żywiciela. Poczwarka - stadium tzw. spoczynkowe występujące w cyklu rozwojowym owadów o przeobrażeniu zupełnym; zachodzi w niej przebudowa ciała ostatniego stadium larwalnego w ciało dorosłego owada. Podgatunek - populacja lub grupa populacji danego gatunku, zamieszkująca ten sam obszar, izolowana rozrodczo od innych populacji tegoż gatunku i wyróżniająca się od nich pewnymi, utrwalonymi genetycznie cechami; w nazewnictwie systematycznym podgatunek określany jest własną nazwą, umieszczaną po nazwie gatunkowej (np. Microdiprion pallipes politus). Polimorfizm - występujące w obrębie gatunku zróżnicowanie ubarwienia i/lub kształtu bądź rozmiarów ciała poszczególnych należących do niego form (morf, kast). Populacja - zbiór osobników tego samego gatunku, zamieszkujących wspólnie określony obszar i mogących się ze sobą swobodnie krzyżować, a więc dysponujących wspólną pulą genetyczną. Przeobrażenie niezupełne, hemimetabolia - rozwój, w którym nie następuje daleko idąca przebudowa ciała rozwijającego się owada; postacie młodociane (larwy) owadów o przeobrażeniu niezupełnym są bardzo podobne do postaci dorosłych, zaś w cyklu rozwojowym nie występuje stadium poczwarki. Przeobrażenie zupełne, holometabolia - rozwój, w czasie którego zachodzi całkowita przebudowa ciała rozwijającego się owada; postacie młodociane (larwy) owadów o przeobrażeniu zupełnym nie są podobne do postaci dorosłych, a w cyklu rozwojowym występuje stadium poczwarki. Przyoczko - pojedynczy narząd wzroku wystę- pujący u większości owadów i pajęczaków. Rodzaj - kategoria taksonomiczna, obejmująca bardzo blisko spokrewnione gatunki. W nazewnictwie naukowym nazwa rodzaju (pisana z dużej litery) poprzedza nazwę gatunku (pisaną z małej litery), np. Tabanus (rodzaj) bovi-nus (gatunek) - bąk bydlęcy. Rodzina - kategoria taksonomiczna obejmująca blisko spokrewnione rodzaje, dająca się wyraźnie wyodrębnić od innych rodzin; jej nazwa naukowa ma zawsze końcówkę -idae, nazwa polska na ogół ma końcówkę -ate (np. Tabanidae - bąkowate). Symbioza - obopólnie (mutualizm) lub jednostronnie (komensalizm) korzystne współżycie dwóch organizmów, przy czym żaden z nich na żadnym etapie współżycia nie ponosi szkód. Sympatryczne występowanie - współwystępo-wanie różnych gatunków lub odrębnych populacji na tym samym obszarze. Środowisko - zbiór biotycznych (żywych) i abiotycznych (nieożywionych) elementów istniejących na określonej przestrzeni i tworzących pewną funkcjonalną całość. Środowisko jest swego rodzaju „adresem", pod którym najłatwiej zastać związany z nim gatunek zwierzęcia. Szczęki - części narządów gębowych większości stawonogów (nie występują u pajęczaków), służące zwykle do rozdrabniania pokarmu; u owadów o liżąco-ssących, kłująco-ssą-cych lub ssących narządach gębowych ulegają rozmaitym przekształceniom lub uwste-cznieniu. Tułów - środkowy odcinek ciała owadów, łączący głowę z odwłokiem i składający się z 3 części - przed-, śród- i zatułowia; u pajęczaków tułów zlał się z głową tworząc wraz z nią jednolity głowotułów. Na tułowiu znajdują się odnóża lokomocyjne, a u owadów zwykle również skrzydła. Ubarwienie ochronne - takie ubarwienie, które umożliwia zwierzęciu zamaskowanie się w środowisku, niejako „stopienie się" z tłem, z podłożem, na którym to zwierzę zwykle przebywa. Efekt ubarwienia ochronnego jest często dodatkowo wzmocniony odpowiednim, również ochronnym, kształtem ciała. Ubarwienie ostrzegawcze - ubarwienie mające uprzedzić potencjalnego wroga, że noszący 281 je osobnik jest niebezpieczny (np. ma żądło) lub niejadalny (niesmaczny lub wręcz trujący). Ubarwienie takie jest zawsze jaskrawe, kontrastowe, dobrze widoczne już z daleka. Nierzadko ubarwione są tak również owady bezbronne i nieszkodliwe (np. muchówki i motyle „udające" groźne żądłówki). Żuwaczki - części narządów gębowych więk- Autorzy zdjęć (Skróty: d.-na dole, d.p.-na dole po prawej, d.l.-na dole po lewej, g.-na górze, g.p.-na górze po prawej, g.l.-na górze po lewej, śr.-w środku, śr.p.-w środku po prawej, śr.l.-w środku po lewej). T.Angermayer: s. 23 g.p., 149 d.p.; Pletschinger: s. 21 d.p., 29 d.l., 49 d., 53 g.l.,57 d.p., 63 d.l., 65 g.l, 67 g.p., 67 d.p., 69 d.l, 69 d.p, 71 g.p, 73 g.l, 73 d.l, 75 g.l. 75 d.l, 77 g.l, 77 d.l., 77 d.p„ 81 g.l, 83 g.p, 93 g.l, 95 g.p, 95 d.l, 95 d.p, 97 g, 101 dl., 101 d.p, 103 g, 107 d.l, 109 g.l, 109 g.p., 111 d.l, 115 g.p, 115 d, 117 g, 119 d.p, 123 g.l, 123 g.p., 125 g.l., 125 g.p, 127 d.l., 129 g.l, 129 d.l, 131 d.p, 133 d.l., 135 g.p, 135 d.l, 137 śr, 139 g.l, 139 d.l, 139 d.p, 145 g.p, 145 d.l, 147 d, 149 g.p, 151 ii., 153 d.l, 159 g.p, 159 d.l, 161 g.l, 161 d.p, 169 g.p, 169 d.p, 171 g.l, 173 g.l, 175 g.p, 175 d.l, 177 g.l, 177 g,p, 181 d.l, 183 d.p, 185 d.l, 185 d.p.,187 g.p, 187 d.l, 191 d.p, 193 śr.l, 193 d, 195 g.l, 195 śr.p, 195 d.p, 197 d.l, 201 d.l, 203 g.p, 203 d.l, 209 g.p, 209 d.l, 211 g.p., 211 d, 213 g.l, 213 g.p, 213 śr.p, 215 g.p, 215 d.l, 217 g.l., 217 śr.p, 217 d.l, 217 d.p, 219 g.p, 219 śr.l, 219 śr.p, 219 d.l, 221 g, 223 d.l, 225 g.l, 225 g.p, 225 śr.l, 225 śr.p, 225 d.l, 225 d.p, 227 d.l, 227 d.p, 229 g, 229 d.p, 231 d.l, 233 g.p, 233 d.l, 233 d.p, 235 d.p., 237 d.l, 239 g.l, 239 g.p, 239 d.p, 241 g.p, 247 d.l, 247 d.p, 255 d.p, 257 g.p, 257 d.p, 259 g.l, 259 g.p, 259 d.p, 261 g.l, 263 g.l,. 263 g.p, 263 d.p, 267 g. p., 269 g.l, 269 g.p.; Dr. H.Bellmann: s. 41 d.l.; Foldi: s. 71 g.L; B.Gieges: s. 59 d.l, 65 g.p, 111 d.p, 113 g.l, 131 g.l, 141 d.l, 141 d.p, 145 d.p, 151 g.p, 155 g.l, 171 d.p, 175 d.p.; H.Heppner: s. 141 śr.l.; G.Jurzitza: s. 31 g.l, 31 g.p, 31 d.l, 31 d.p, 33 g.l, 33 g.p, 33 d.l, 35 g, 35 d.l.,35 d.p, 37 g.l, 37 g.p, 37 d.p, 39 g, 43 d, 45 d.l, 45 d.p, 47 g.l, 47 d.l, 47 d.p, 49 g.l, 49 g.p, 67 g.l, 79 d.p, 85 g.l, 107 g.l, 127 g.l, 137 g, 137 śr.p, 137 d.p, 159 d.p, 165 d.p, 277 g.p., 235 g.p, 237 g.p, 237 d.p, 239 śr.p, 241 g.l, 249 d.l, 261 g.p, 265 g.p.; CKalden: s. 79 g.p.; Wiayer: s. 51 d.l, 93 g.p, 107 g..p, 143 d.p, 151 g.!.;Bildar-chiv J. Lindenburger: Bandelin: s. 195 śr.l.; Bellmann: s. 21 g.l.,21 d.l, 23 d.l, 23 d.p., 27,33 d.p, 41 d.p, 55 d.l, 55 d.p, 57 g.p, 57 d.l, 61 d.l, 61 d.p, 65 d.l, 69 g.l, 73 g.p, 75 d.p, 79 g.l, 79 d.l, 81 g.p, 83 d.p, 89 d.p, 91 d, 99 g., 105 d.l, 109 d.p, 111 g.l, 111 g.p, 113 d.l, 113 d.p, 119 d.l, 125 d.p, 131 g.p, 139 g.p, 141 g.p, 156 g.p, 155 d.l, 159 g.l, 163 d.p, 167 g.l, 167 śr.l, 169 g.l, 175 g.l, 179 g.l, 179 g.p, 181 g.p., 183 g.l, 183 g.p, 191 d.l, 193 g.l, 193 g.p, 193 śr.p, 197 g.l., 197 d.p, 199 g.p, 203 g.l, 203 d.p, 205 g, 207 g.L, 207 g.p., 207 d.l, 207 d.p, 209 g.l, 209 d.p, 213 d.p, 215 g.l, 217 g.p., 219 g.l, 219 d.p, 221 d, 223 g.p, 229 śr.l, 229 d.l, 231 d.p., 235 g.L, 235 d.l, 239 śr.l, 241 d.l, 241 d.p, 243 g.p, 243 d.l, 245 szóści stawonogów (nie występują u pajęczaków), służące zwykle do chwytania i cięcia pokarmu, obrony, ataku, niekiedy wykonywania innych czynności; u niektórych owadów mogą być silnie przekształcone i wraz z innymi elementami aparatu gębowego tworzyć kłujki lub ssawki, albo zanikać. g, 245 d.l, 249 g.p, 249 d.p, 253 g.p, 253 g.l., 255 g.p, 263 d.l, 265 d.l, 267 g.l, 267 d.L,267 d.p.; Bruckner: s. 247 g.L; Cramm: s. 47 g.p, 61 g.p.; Gro/J: s. 53 g.p., 109 d.l, 171 g.p.; Jacana/Carrara: s. 141 g.L; Jacana/Champroux: s. 163 g.L; Jacana/Ermie: s. 127 d.p, Jacana/Kónig: s. 157 g.p, 157 d.p, 261 g.L; Jacana/Kerneis: s. 163 g.p.; Jacana/Labat: s. 63 g.; Jacana/Lorne: s. 23 g.l, 205 d, 259 d.l.; Jacana/Maiton: s. 37 d.l, 45 g.l, 135 d.p, 149 g.l, 167 śr.p, 191 g.L; Jaca-na/Tercafs: s. 133 g.p.; Jacana/Vrin: s. 265 d.p.; Happenhofer: s. 195 g.p.; Kapp: s. 53 d.l.; Kotzke: s. 77 g.p, 81 d.l, 95 g.l, 105 g.p, 107 d.p, 113 g.p, 121 g.p., 135 g.l, 137 d.l, 145 g.l, 155 d.p, 161 d.l, 169 d.l, 177 d.l, 179 d.p, 181 d.p.; Rohdich: s, 149 d.l.; Skibbe: s. 41 g.l, 41 g.p.; Aiimbrunner: s. 59 g, 123 d.l, 143 g.l, 185 g.p, 223 d.p.; K.H.Lóhr: s. 251 d.; The Natural History Photo Agency: Callow: s. 105 g.l, 227 g.l, 261 d.p.; Cambridge: s. 63 d.p.; Dalton: s. 53 d.p, 85 d.p, 87 p, 99 śr, 103 d.l, 129 g.p, 187 g.l, 195 d.l, 197 d.p.; Elkan: s. 249 g.l; Fotheringham: s. 123 d.p, 243 d.p.; Preston-Mafham: s. 65 d.p, 71 d.l, 83 d.L, 199 g.l, 233 g.L; Temps: s. 121 di; Tweedie: s. 21 g.p, 89 d.l, 117 d, 119 g.p, 121 d.p, 125 d.L; Naturę: Lanceau; s. 93 d.l, 217 śr.l.; Sauer: s. 183 d.L; H.Partsch: s. 43 g.l, 101 g.p, 115 g.l. 153 g.p., 213 śr.l. 261 śr.l.; M.Pforr: s. 25 g, 25 d, 61 g.l, 85 g.p, 93 d.p, 103 d.p, 121 g.l, 131 d.l, 133 d.p, 153 d.p, 167 d.l, 167 d.p, 185 g.i, 199 d.p, 201 g, 201 d.p, 215 d.p, 231 g, 255 d.l, 269 śr.l.; Dr. ŁPott: s. 87 g.l, 87 d.l, 89 g.l, 89 d.p, 115 śr, 163 d.L; Bildagentur H. Prenzel: F. Prenzel: s. 177 d.p,; Maier: s. 29 g.p, 39 d, 147 g, 223 g.L; T.Ruckstuhl: s. 29 g.l, 29 d.p, 71 d.p, 75 g.p, 97 d, 101 g.l, 127 g.p, 129 d.p, 165 g.l, 173 d, 199 d.L, 213 d.l, 257 d.L; D.J.Reichhoff: s. 171 d.l, 191 g.p.; H.Schrempp: s. 69 g.p, 237 g.l, 253 d.p.; G.Synatzschke: s. 187 d.p, 253 d.L; G.Steinbach: s. 211 g.L; K.Wothe: s. 45 g.p, 83 g.l.,85 d.l, 189,245 d.p, 247 g.p.; W.Zepl:s. 43 g.p, 51 g.l, 51 g.p, 51 d.p, 59 d.p, 67 d.l, 91 g, 99 d.l, 99 d.p, 105 d.p, 133 g.l, 143 d.l, 151 d.p, 153 g.l, 157 g.l, 157 d.l, 161 g.p, 165 g.p,, 165 d.l, 167 g.p, 173 g.p, 181 g.l, 251 g, 255 g.L, 257 g.L, 265 g.L; Ailgemeiner Teil: T.Angermayer: Pfletschinger: s. 6,12 g.L, 12 g.p, 17,273 g.p, 273 d, 274 g.L, 274 śr, 274 d, 275 g, 275 d, 276 g.l, 276 g.p, 276 śr.l, 276 śr.p, 276 d.l, 276 d.p, 277 g.l, 277 g.p, 277 śr.l, 277 śr.p, 277 d.l, 277 d.p, 278 g.l, 278 g.p, 278 d.l, 279 g.L, 279 g.p, 279 d.l.;H.Heppner: s. 272 d.L; Wiayer: s. 13 g.p, 13 d.; Aiimbrunner: s. 278 d.p.; Bildarchiv J. Lindenburger: Bellmann: S. 12 d.p, 13 g.l, 273 g.l, 274 g.p.; K.Hióhr: s. 272 g.; Natural History Photo Agency: Cambridge: s. 12 d.L; Bildagentur H. Prezel: hoff-mann: s. 16 g.; T.Ruckstuhl: s. 16 d.; H.Schrempp: s. 279 d.p.; G.Synatzschke: s. 270 g.l, 270 g.p, 270 d.l, 271 g.l, 271 g.p, 271 d.l, 271 d.p. Indeks nazw Acantholyda erythrocephala 196 Acanthosoma haemorrhoi- daieU Acanthosomatidae 74, 84 Acheta domesticus 56 Acilius sulcatus 116 Acńdidae 62 Aculapeira ceropegius 252 Adelgidae 68 Aelia acuminata 84 Aeshna cyanea 38 Aeshna grandis 40 Aeshna juncea 40 Aeshna mixta 40 Aeshna subarctica 40 Aeshnidae 38 Agapanthia villosovirides- cens 166 Agelenidae 258 Agriope bruennichi 264 Agroeca brunnea 262 Agriotes obscurus 186 Agriotes iineatus 186 Age/astica a/ni 170 Aksamitnik leśny 260 Aksamitnikowate 260, 262 Aleurododea 70 Alleculidae 138 Amara aenea 110 Amaurobius ferox 260 Amaurobiidae 260 Amblyteles armatorius 216 Ammophila sabulosa 206 Ampedus sanguineus 186 Amphimallon solsticiale 148 Anaglyptus mysticus 166 Anastrangalia 158 Anatis oceilata 134 Anax imperator 38 Anax imperator mauricianus 38 Andrena vaga 190 Andrenidae 190 Andricus fecundator 214 Anisopodidae 228 Anobium punctatum 136 Anomala dubia 148 Anopheles 224 Anoplius viaticus 208 Anthaxia fulgurans 130 Anthaxia quadripunctata 130 Anthidium punctatum 192 Anthocoridae 82 Anthocoris nemorum 82, 268 Anthophońdae 190 Apanteles glomeratus 216 Aphelocheirus aestivalis 88 Aphididae 68 Aphidodea 68 Aphis sambuci 68 Aphodiinae 152 Aphodius cervinus 152 Aphodius fimetarius 152 Aphodius rufipes 152 Aphrophora a/ni 92 Apidae 188 Apis mel/ifera 188 Apoderus córy li 180 Apoidea 190 Apterygota 20 Arachnida 250 Araneidae 250 Araneus diadematus 250 Araneus quadratus 252 Araniella cucurbitina 252 Arcyptera fusca 66 Argyroneta aąuatica 258 Argyronetidae 258 Aromia moschata 162 Ascalaphidae 98 Ascalaphus Hbeiluioides 100 Ascalaphus longicornis 98 Blatella germanica 52 Blatta orientaiis 52 Bleskotki 214 BHthophaga opaca 122 Błon i co watę 94 Bogatkowate 130 Bolica kolconoga 208 Bolimuszka kleparka 242 Bombus agrorum 194 Bombus hortorum 194 Bombus lapidarius 194 Bombus pratorum 196 Bombus ruderatum 194 Bombus sylvarum 194 Bombus terrestris 194 Bombyliidae 234 Bombylius discoior 234 Bombylius major 234 Boreidae 220 Boreus westwoodi 220 Borodziej cieśla 156 Borówka brunatna 160 Brachinus crepitans 112 Ascalaphus macaronius 100 Brachyleptura 158 Asilidae 228, 232 Asilus crabroniformis 232 Athous niger 186 Atta 212 Attelabidae 178, 180 Attelabus nitens 180 Atypus affinis 264 Bacillus rossii 50 Bagnik przybrzeżny 264 Barciel pszczołowiec 128 Barczel świerkowy 80 Baryłkarz bieliniak 216 Bawolec 144 Bąk bydlęcy 230 Bąk sudecki 230 Bąkowate 230 Bembex rostrata 206 Bezrąbkowate 94 Bęblik dwuplamek 128 Bęblik strojny 128 Bęblikowate 128 Bibio marci 226 Biedronka 134 Broscus cephalotes 110 Brudziec sosnowy 80 Bryzgun brzozowiec 196 Bryzgun pospolity 196 Bryzgunowate 196 Bucz olszynowiec 198 Buczowate 198 Bugarowate 220 Bujanka plamkoskrzydta 234 Bujanka większa 234 Bujankowate 234 Buprestidae 130 Byctiscus betulae 178 Byctiscus populi 180 Bzyg brzęk 238 Bzyg nadobny 240 Bzyg pospolity 236 Bzyg prążkowany 238 Bzygowate 236, 238, 240 Calliphora vicina 246 Calliphoridae 246 Ca/listus lunatus 112 mączniakówka Calopteryx splendens 24 Calopteryx virgo 24 Biedronka siedmiokropka Calosoma inguisitor 106 132 Biedronkowate 132, 134 Biegacz gajowy 108 Biegacz olbrzymi 106 Biegacz skórzasty 106 Biegacz wręgaty 108 Biegacz zielonozłoty 106 Biegacz złocisty 106 Biegaczowate 104, 106, 10 110, 112 Biegowiec klonowy 166 Biorrhiza pal lida 214 Bittacidae 220 Blaps mortisaga 140 Calosoma sycophanta 104 Calvia decemguttata 134 Calvia guatuordecimgutta- ta 134 Campodea fragilis 20 Camponotus ligniperda 212 Cantharidae 126 Cantharis fusca 126 Cantharis obscura 126 Cantharis rustica 126 Carabus auratus 106 Carabus auronitens 106 Carabus cancellatus 108 Carabus coriaceus 106 Blastophagus piniperda 184 Carabus nemora/is 108 Cassida vibex 174 Cassida vihdis 174 Catantopidae 66 Cecidomyiidae 232 Centrotus cornutus 94 Cerambycidae 156 Cera mb yx cer do 162 Cerambyx scopo/ii 162 Ceratophyllus sp. 248 Cerceris arenańa 206 Cercopidae 92 Cercopis sanguinolenta 92 Cercopis vulnerata 92 Cetonia aurata 152 Cetyniec większy 184 Chaetopteryx villosa 218 Chalcidoidea 214 Cheiracanthium puncto- rium 260 Che/ifer cancroides 266 Chironomus plumosus 224 Chloromyia formosa 226 Chlorophanus viridis 182 Chloropidae 244 Chlubek lipowiec 130 Chorthippus biguttuius 62 Chorthippus vagans 62 Chrabąszcz kasztanowiec 146 Chrabąszcz majowy 146 Chrabąszcze 144, 146, 148, 150 Chruściki 48, 218 Chrysididae 208 Chrysis ignita 208 Chrysobothris affinis 130 Chrysolina 170 Chrysomela populi 172 Chrysomelidae 172 Chrysopa perlą 102 Chrysopa vulgaris 102 Chrysopidae 102 Chrysops caecutiens 230 Chrząszcze 104-186 Cica delia viridis 94 Cicadetta tibiaiis 90 Cicadidae 90 Cicadodea 90 Cicindela campestris 104 Cicindela sy/vatica 104 Cicindela sykicoia 104 Cimbex femorata 196 Cimbicidae 196 Cimex lectularius 80 Cimicidae 80 Cinipidae 214 Cioch 166 Ciotek 144 Cisawkowate 138 Cixius aurita 94 Cixius nen/osus 94 C/eridae 128 C/onopsis gal/ica 50 C/ubiona trwa/is 260 C/ubionidae 260, 262 Clytra faeviuscufa 168 Clytra quadripunctata 168 Coccidae 70 Coccinella semptempunc- tata 132 Coccinellidae 132 Coce odea 70 Coenagrion hasłulatum 32 Coenagrion puella 32 Coenagrion pulchellum 32 Coenagrionidae 28 Cofnik 254 Conocephalus dorsalis 60 Conopidae 236 Conops guadrifasciata 236 Copris lunaris 154 Coranus subapterus 78 Cordulegaster bidentatus 36 Cordulegaster boltonii 36 Cordulia aenea 32 Coreidae 76 Coreus marginatus 76 Corixa punctata 86 Corixidae 86 Corizus hyoseyami 76 Corymbia 158, 160 Corymbia rubra 158 Cribel/atae 260 Crioceris asparagi 170 Cryptocephalus sericeus 168 Cteniopus flavus 138 Cteniopus sulphureus 138 Cuchną nawozowa 244 Cuchnowate 244 Ctf/ex pipiens 224 Curculio glandium 178 Curculio nucum 178 Curculionidae 176, 182 Cyclosa conica 262 Cyclosa oculata 262 Cykada wodna 86 Cynipidae 214 Cynips quercusfolii 214 Cyrtoclytus capra 166 Czaik jesienny 262 Czarna wdowa 262, 264 Czarnuchowate 140 Czerwce 70 Czerwce właściwe 70 Czerwonka trzynastokrop- ka134 Darownik przedziwny 258, 264 Darownikowate 264 Dasypoda hirtipes 192 Dasypoda plumipes 192 Decticus verrucivorus 58 Dennik głębinowiec 88 Denticollis linearis 186 Deporaus betulae 180 Dermestes lardarius 136 D/aea dorsata 254 Diaspididae 70 Diplolepis rosae 214 Dlochrysa fastuosa 170 Długoskrzydlakowate 60 Dolichovespula norvegica 200 Dolichovespula saxonica 202 Dofichovespu/a syivestris 200 Dofomedes fimbriatus 264 Dolycoris baccarum 82 Donacia semicuprea 168 Dorcus parallelopipedus 144 Drepanidae 98 Drepanopteryx phalaenoi- des98 Dręcz chrząszczowy 268 Drogoń miedziaczek 110 Drogosz żałobny 234 Drosophila melanogaster 244 Dyląż garbarz 156 Dytiscidae 118 Dytiscus latissimus 114 Dytiscus margina/is 114 Dziewierka łąkowa 228 Dziewierkowate 228 Dzióbałek gajowy 82, 268 Dzióbałkowate 82 Ecribeiiatae 260 Ectobius fapponicus 52 Elaphrus cupreus 108 Elaphrus riparius 108 Elasmucha grisea 74 Elateridae 186 fmp/5 5p. 234 Empusa pennata 50 Ephemera danica 22 Ephemera vulgata 22 Ephiaites manifesłator 216 Ephippigera ephippiger 60 Ephippigera vittoni 60 Ephippigeridae 60 Episyrphus balteatus 238 Eresus niger 254 Ergates faber 156 Eristalis tenax 236 Erythromma najas 30 Erythromma viridulum 30 Eucera longicornis 190 Eumenidae 208 Eurydema oleraceum 72 Eurygaster maura 72 Eurygaster testudinaria 72 Euscorpius italicus 250 Fannia canicularis 242 Forficula auricularia 48 Formica rufa 210 Formicaleo nostras 100 Frantka zębouda 190 Fulgoridae 90 Gadziogłówka zachodnia 34 Gadziogłówka zwyczajna 34 Galasówka dębianka 214 Galasówki 214 Galasówkowate 214 Gargara genistae 94 Garnusznica bukowa 232 Gastrodes abietum 80 Gąsieniczniki 216 Geocoris grylioides 82 Geotrupes stercorarius 154 Geotrupes vernalis 154 Gerridae 84 Ge/r/s gibifer 84 Ge/r/s iacustris 84 Gielas czternastoplamek 134 Gielas dziesięcioplamek 134 Giez bydlęcy 242 Giez owczy 240 Glinik lulkarz 76 Gmachówka drzewotoczna 212 Gnojka trutniowata 236 Gomphus pulcheflus 34 Gomphus vulgatissimus 34 Gorlik sosnowy 80 Grabarz krzywonogi 122 Grabarz pospolity 122 Grabarz wiosenny 122 Grabarz żółtoczarny 122 Grammotaulius atomarius 218 Graphosoma lineatum 74 Grążak czteroplamek 118 Grechotkowate 66 Griilus campestris 56 Gryilotaipa gryl/ota/pa 56 Gryziel 264 Grzebacze 204-206 Grzebaczowate 204, 206 Grzebyczak żółtawy 138 Guniak czerwczyk 148 Gyrinus natator 116 Gzy 240 Haematopota pluvialis 230 Halawnik bagienny 114 Helochares obscurus 118 Hemerobiidae 98 Hemerobius humulinus 98 Hemipenthes morio 234 Heptagenia su/phurea 22 Heteroptera 72 Himacerus apterus 76 Hippobosca equina 240 Hippoboscidae 240 Hippodamia tredecimpun- ctata 134 W/5pa afra 174 Hispella atra 174 Homoptera 68 Hoplia far i nosa 150 Hurmak olszowiec 170 Hurtnica pospolita 212 Husarek stalowy 198 Husarz władca 38 Hydrodroma sp. 268 Hydrometra stagnorum 84 Hydrometridae 84 Hydrophilidae 118 Hydrophilus caraboides 118 Hydroporus palustris 114 Hydropsyche 218 Hydrous piceus 118 Hy/obius abietis 176 Hypoderma bovis 242 flybius obscurus 118 llybius quadriguttatus 118 ilyocoris cimicoides 88 /ps typographus 184 Ischnura elegans 30 Ischnura pumilio 30 Ischyropsalis helwigi 266 Iskrzyk 124 issidae 94 /ssws coleoptratus 94 ixodes ricinus 268 Jedwabek brunatny 150 Jelonek rogacz 142 Jeionkowate 142, 144 Jętka górska 22 Jętka pospolita 22 Jętki 22, 48 Judolia cerambyciformis 160 Jusznica deszczowa 230 Kałużnica czarna 118 Kałużnica czarnozielona 118 Kałużnicowate 118 Kałużnik biegaczowaty 118 Karaczan wschodni 52 Karaczanowate 52 Karaczany 52 Karakurt 264 Kątnik domowy większy 258 Kermes czerwony 70 Kermes vermillo 70 Kermesidae 70 Kermesowate 70 Kleszczownik 266 Klecanka polna 202 Klecanka pospolita 202 Kleszcz pastwiskowy 268 Kleszcz psi 268 Kłopotek czarny 158 Kłowacznik okazały 216 Knapiatek brązowy 262 Knieżyca szara 74 Kobyliczka ogrodowa 226 Kobyliczka pniowa 226 Kobyliczkowate 226 Kolcoróg bizoniak 92 Kolczak zbrojny 260 Koliszki 70 Kołatek domowy 136 Kołatek wrężyk 136 Kołatkowate 136 Kołosz stożkowaty 262 Kołosz szczelinowy 252 Kołosz wielobarwny 252 Konik pospolity 62 Konik włóczęga 62 Kopułkowate 208 Kopyciak żółtozielony 150 Komar brzęczący 224 Komornice 214 Korniczek 184 Kornik drukarz 184 Kornikowate 184 Kornutka długoczułkowa 190 Korzenica dębowa 214 Kosarz pospolity 266 Kosarz ścienny 266 Kosarze 266 Kosarzowate 266 Kostrzeń 144 Kowal bezskrzydły 80 Kowalowate 80 Kozioróg bukowiec 162 Kozioróg dębosz 162 Koziułka warzywna 222 Koziułka wielka 222 Koziułkowate 222 Kózkowate 140, 156, 158, 160, 162, 164, 166, 168 Krasanka natrawka 92 Krasanka przepaskówka 92 Krępień górski 160 Krętak pospolity 116 Krętakowate 116 Krowieńczak księżycoróg 154 Kruszczyca złotawka 152 Kruszel czarny 198 Kruszę) paskowany 198 Kruszel świerkowiec 198 Krzyżak łąkowy 252 Krzyżak ogrodowy 250 Krzyżak zielony 252 Krzyżakowate 250, 252, 254, 262 Kurtek mniejszy 166 Kusaczek cuchnący 120 Kusak cezarek 120 Kusakowate 120 Kwadratnik trzcinowy 260 Kwadratnikowate 260 Kwiatomir czteroplamy 166 Kwiatówka zmierzchnico- wata 240 Kwietnice 152 Kwietnik 256 Kwietniczek czterokropek 130 Kwietniczek sadowy 130 Lagria hirta 138 Lampra rutilans 130 Lampyridae 124 Lampyris noctiluca 124 Laphria ffava 232 Laphria marginata 232 Lasius fiavus 212 Lasius niger 212 Latarnikowate 90 Latrodectus mactans 264 Latrodectus mactans mactans 264 Latrodectus mactans tre- decimguttatus 264 Lądzień czerwonatka 268 Lądzień jesienny 268 Lecicha mała 44 Lecicha południowa 44 Lecicha wielka 44 Lednica zbożowa 84 Lejkowcowate 258 Lema me/anopus 168 Leń marcowy 226 Lepidosaphes u/mi 70 Lepisma saccharina 20 Leptinotarsa decemlineata 172 Leptophyes punctatissima 60 Leptura 158, 160 Leptura livida 158 Leptura maculata 160 Leptura rubra 158 Lestes barbarus 28 Lestes sponsa 26 Lestes viridis 28 Lestidae 26 Libelluia depressa 42 Libeiluia quarimaculata 42 Lilioceris filii 170 Li para lucens 244 Liparus glabrirostris 178 Listnik zmiennobarwny 148 Lochmaea capreae 170 Locusta migratoria 62 Lucanus cervus 142 Lucilia caesar 246 Lycosa tarentula 256 Lycosidae 256 Lygaeidae 78, 80, 82 Lygaeus equestris 78 Lygaeus saxatilis 80 Lytta vesicatoria 138 Latczyn brodawnik 58 Łątka dzieweczka 32 Łątka halabardówka 32 Łątka nietoperzówka 32 Łątkowate 28 Lokaś garbatek 112 Lowik szerszeniak 232 Lowikowate 228, 232 Lownik zręczny 228 Lunica 28 Macrosiphon rosae 68 Majka kantaryda 138 Majka lekarska 138 Majkowate 138 Makatka wełnista 192 Ma/achiidae 128 Malachius aeneus 128 Malachius bipustulatus 128 Manica rubida 212 Mantis religiosa 50 Mączlik szklarniowy 70 Mączfiki 70 Mączlikowate 70 Mącznik młynarek 140 Meconema thalassinum 60 Meconematidae 60 Megachile 192 Megachilidae 192 Megaioptera 96 Melasoma popu/i 172 Me/ittidae 192 Meloe proscarabaeus 138 Melolontha hippocastani 146 Melolontha melolontha 146 Membracidae 92, 94 Mengenillidia 248 Meszki 226 Meta segmentata 262 Metasyrphus corollae 240 Metatetranychus ulmi 268 Micrommata rosea 254 Miecznik łąkowy 60 Miecznikowate 60 Miedziopierś metaliczna 36 Miedziopierś żółtoplama 36 Miesierki 192 Miesierkowate 192 Mikiola fagi 232 Mimetidae 262 Miodówka jabłoniowa 70 Miodówkowate 70 Miramella alp/na 66 Miridae 82 Mirka alpejska 66 Misumena vatia 256 Moczyd linek błyszczący 118 Modliszka śródziemnomorska 50 Modliszka zwyczajna 50 Modliszki 50 Molorchus minor 166 Monochamus galloprovin-cialis pistor 164 Monochamus sutor 164 Mordella fasciata 136 Moszenica czterokropka 168 Moszenica wierzbówka 168 Mrowiszczak mrówkomirek 54 Mrówka rudnica 210 Mrówki 210-212 Mrówki parasolowe 212 Mrówkolew plamoskrzydły 100 Mrówkolew pospolity 100 Mrówkolwowate 100 Mrówkolwy 98, 100 Mrównikowiec zgrabny 82 Mrożka rudonoga 212 Mszyca bzowa 68 Mszyca różano-szczeciowa 68 Mszycowate 68 Mszyce 68 Mucha domowa 242 Mucha hiszpańska 138 Mucha śmierdząca 102 Muchówki 222-246 Muchówki długoczułkie 222 Murarka leśna 192 Murarka ruda 192 Musca domestica 242 Mustyk koński 226 Mustykowate 226 Mutillidae 212 Myathropa ftorea 240 Myrmecophila acervorum 54 Myrmecoris graci/is 82 Myrmeleon formicarius 100 Myrmeleontidae 100 Myrmeleotettix maculatus 66 Myrmica rubra 212 Myrmicinae 212 Myśliczki 120 Nabidae 76 Nabis rugosus 76 Nadobnica alpejska 162 Nadrzewek długoskrzydły 60 Nadrzewkowate 60 Naklonek 98 Nakwietnikowate 54 Naliściak srebrniak 182 Naliścica wierzbowa 170 Napierśnica ciemna 66 Nartnik powierzchniowiec 84 Nartnikowate 84 Narzępik koński 240 Narzępikowate 240 Nasosznik trzęś 254 Nastecznikowate 208 Naśladownikowate 262 285 Naucoridae 88 Necrophorus vespliloides 122 Nemobius sylvestris 56 Nepa cinerea 88 Nepa rubra 88 Nephrotoma crocata 222 Nepidae 88 Nerkosz jesienny 222 Neuroptera 96, 98 Neuropteroidea 96 Nęk świerszczojad 206 Nicrophorus interruptus 122 Nicrophorus vespillo 122 Nicrophorus vespilloides 122 Nieczystek 152 Nierówienka listnik 148 Nieskorek czarny 186 Niezmiarkowate 244 Nieżlop nakwietny 238 Nothiophilus biguttatus 112 Notonecta glauca 86 Notonectidae 86 Nuctenea umbratica 252 Obrostka letnia 192 Obrostka rudonoga 192 Obryzg 176 Ochojnik świerkowy zielony 68 Ochojnikowate 68 Ochotka piórkówka 224 Ochotkowate 224 Ociernica 174 Ocypus olens 120 Oczatka 134 Oczobarwnica mniejsza 30 Oczobarwnica większa 30 Odontaeus armiger 144 Odorek zieleniak 74 Odynerus spinipes 208 Oecanthus pellucens 54 Oeceoptoma thoracicum 122 Oedemera femorata 140 Oedemeridae 140 Oedipoda caerulescens 64 Oedipoda germanica 64 Oestrus ovis 240 Ogniczek większy 136 Ogniczkowate 136 Ogrodnica niszczył istka 148 Ogromik andaluzyjski 90 Oiceoptoma thoracicum 122 Oleica krówka 138 Omarlicowate 122 Omarliniec włochaty 122 Omatnik łąkowy 262 Omatnikowate 262 Omięk 138 Omiękowate 138 Omocestus haemorrhoida- lis&A Omocestus ventralis 64 Omocestus viridulus 64 Omomiłek czarny 126 Omomiłek szary 126 Omomiłek wiejski 126 Omomiłek żółty 126 Omomiłkowate 124, 126 Omophron limbatum 110 Omrzel piaskowy 140 Onthoiestes tessellatus 120 Onthophagus fracticornis 154 Opatrum sabulosum 140 Ophiogomphus cecilia 34 Opilio parietinus 266 Opiliones 266 Opuchlak czarny 176 Orszoł prążkowany 152 Orthetrum brunneum AA Orthetrum cancellatum AA Orthetrum coerulescens 44 Orthorrhapha 234 Orthotomicus sp. 184 Oryctes nasicornis 150 Osa dachowa 200 Osa rudawa 200, 202 Osa leśna 200 Osa norweska 200 Osa saksońska 202 Osiewnik ciemny 186 Osiewnik rolowiec 186 Osiewnik skibowiec 186 Osmia bicolor 192 Osmia rufa 192 Osmyk okazały 206 Osmy/idae 98 Osmylus fulvicephalus 98 Osnuja czerwonogłowa 196 Osnujowate 196 Osowate 200, 202 Ostrokrywka 158 Osy 200-202, 208 Oszynda leszczynowiec 180 Otiorrhynchus niger 176 Otwornica218 Oulema melanopus 168 Ovalisia rutilans 130 Owady bezskrzydłe 20 Owalniak napiaskowy 78 Owalnik nadwodny 110 Owoszcza brązowa 94 Owoszczowate 94 Oxymirus cursor 158 Oxyomus sylvestris 152 Pachyta quadrlmaculata 166 Padlinówka cesarska 246 Paederus (ittoralis 120 Pająki 250-264 Pajęczaki 250 Palomena prasina 74 Pałatka południowa 28 Pałatka pospolita 26 Pałatka zielona 28 Pałątkowate 26 Pałkowiak plamisty 66 Pamphiliidae 196 Panonychus u/mi 268 Panorpa communis 220 Panorpidae 220 Panurgus calcaratus 190 Parasitus coleoptratorum 268 Parasitus fucorum 268 Paravespula germanica 200 Pardosa hortensis 256 Pasikonik zielony 58 Paśnik pałączasty 166 Patyczak galijski 50 Patyczak pałeczkowaty 50 Pchełka falistosmuga 174 Pchliczka wodna 20 Pchła ludzka 248 Pchły 248 Pedostrangalia 160 Pentatoma rufipes 72 Pentatomidae 72, 82, 84 Periplaneta americana 52 Perlą bipunctata 48 Phalangiidae 266 Phalangium opilio 266 Phausis splendidula 124 Philaenus spumarius 92 Philantidae 204 Philanthus triangulum 204 Phofcus pha/angoides 254 Phosphuga atrata 122 Phyllobius (Dieletus) ar- gentatus 182 Phylloperta horticola 148 Phyllotreta undulata 174 Picromerus bidens 74 Piechotek podgajowy 56 Pienik olchowiec 92 Pienik ślinianka 92 Pienikowate92, 94 Pierwomrówka łagodna 210 Pierzchotek pobrzeżny 108 Piewik śródziemnomorski 90 Piewiki 90-94 Piewikowate 90 Piewikówka amerykańska 90 Pilarz zielononogi 196 Pilarzowate 196 Pióronóg nadwodnik 28 Pipiza guadrimaculata 238 Pisaura mirabilis 258 Pisauridae 264 Pissodes pini 182 Pityogenes chalcographus 184 P/agionotus arcuatus 166 Planipennia 98 Platycerus caprea 144 Platycerus caraboides 144 Platycnemis pennipes 28 Platysma nigra 108 Pleszczyk pszczolinkowiec 249 Pleszczykowce 248 Pług jeleniowy 152 Pług pospolity 152 Pług rudonogi 152 Plujka pospolita 246 Plujkowate 246 Plusknia jagodziak 82 Plusknia poziomczak 82 Pluskolcowate 86 Pluskolec pospolity 86 Pluskwa domowa 80 Pluskwa zbożowa 84 Pluskwiaki równoskrzydłe 68-70, 90-94 Pluskwiaki różnoskrzydłe 72-88 Pluskwowate 80 Płoszczyca szara 88 Płoszczycowate 88 Pływak olbrzym 114 Pływak żółtobrzeżek 114, 116 Pływakowate 114, 116, 118 Podskocznik wodny 20 Podryj dębowiec 180 Podryjowate 178, 180 Podziemnica zwyczajna 212 Podura aquatica 20 Poecilus cupreus 110 Poecilus lepidus 110 Poecilus versico/or 110 Pogońcowate 256 Pokątnik złowieszczek 140 Po/lstes gallicus 202 Polistes nimpha 202 Polydrusus sp. 176 Polyphylla fullo 148 Pompilidae 208 Porobnicowate 190 Poskocz krasny 254 Poskrzypka liliowa 170 Poskrzypka szparagowa 170 Pościerwka pomarszczona 122 Pościerwka pospolita 122 Poślizg wysmukły 84 Poślizgowate 84 Pośnieżek 220 Pośnieżkowate 220 Poświętnik pigularz 150 Potosia 152 Pozmrok okienny 228 286 Pozmrokowate 228 Pragąsienicznik sówkowiec 216 Prionus coriarius 156 Procerus gigas 106 Propylea ąuatuordecim- punctata 132 Prosopistoma foliaceum 22 Prostka brązowawa 218 Pro story se 234 Prostoskrzydłe długoczuł- kowe 54-60 Prostoskrzydłe krótkoczuł- kowe 62-66 Protichneumon pisarius 216 Próchniczak czarniawy 120 Prusak 52 Pryszcza rkowate 232 Pryszczel lekarski 138 Prządniki 260 Przekrasek mróweczka 128 Przekraskowate 128 Przędziorek owocowiec 268 Przybyszka amerykańska 52 Pseudathous niger 186 Pseudoscorpiones 266 Pseudovadonia iivida 158 Psophus stridulus 64 Psylla mali 70 Psyllidae 70 Psyllobora vigintiduopunc- tata 134 Psyllodea 70 Pszczolinka piaskowa 190 Pszczolinkowate 190 Pszczoła miodna 188 Pszczoła wodna 86 Pszczołowate 188, 194 Pszczoły 188-194 Ptaszniki 264 Ptaszyniec kurzy 268 Pterostichus niger 108 Puklica rudnica 84 Puklicowate 74, 84 Puiex irritans 248 Pyrochroa coccinea 136 Pyrrhidium sanguineum 164 Pyrrhocoridae 80 Pyrrhocoris apterus 80 Pyrrhosoma nymphula 28 Ranatra finearis 88 Raphidia notata 96 Raphidiidae 96 Raphidioptera 96 Rączyca rdzawa 246 Rączycowate 246 Reduviidae 78 Reticulitermes flavipes 54 Reticulitermes iucifugus 54 Rębacz pniowiec 156 Rębacz pstry 156 Rębacz sosnowiec 156 Rębacz szary 156 Rhagio immaculatus 226 Rhagio scolopaceus 226 Rhagionidae 226 Rhagium inquisitor 156 Rhagium mordax 156 Rhagonycha fulva 126 Rhingia rostrata 238 Rhinocoris annulatus 78 Rhinocoris iracundus 78 Rhinocoris personatus 78 Rhizotrogus solstitialis 148 Rhogogaster viridis 196 Rhopalidae 76 Rhyparochromus pini 80 Rhyssa persuasoria 216 Rohatyniec garbarz 150 Rohatyniec nosorożec 150 Rosalia alpina 162 Rośliniarki 196-198 Rozkruszek mączny 268 Rozpucz lepiężnikowiec 178 Roztocz pszczeli 268 Roztocze 268 Rhyacophila 218 Rybik cukrowy 20 Rybiki 20 Ryjkowcowate 176,178,182 Rynnica topolowa 172 Rytownik pospolity 184 Rzemlik osinowiec 164 Rzemlik topolowiec 164 Rzęsieinica mannówka 168 Sacchiphantes viridis 68 Salticidae 256 Sa/ticus scenicus 256 Saperda carcharias 164 Saperda populnea 164 Sarcophaga carnarla 246 Sarcophagidae 246 Scaeva pyrastri 238 Scarabaeidae 144 Scarabaeinae 144 Scarabaeus pius 150 Scathophaga stercoraria 244 Scathophagidae 244 Schylik przepaskowiec 136 Schylikowate 136 Scolytidae 184 Scutelleridae 72 Serica brunnea 150 Serowiec 268 Serviformica fusca 210 Sialidae 96 Sialis lutaria 96 Siatkoskrzydłe 96 Siatkoskrzydłe właściwe 98 Sicus ferrugineus 236 Sidlisz piwniczny 260 Sidliszowate 260 Sieciarki 48, 96, 98-102 Sietnica europejska 90 Silphidae 122 Sinodendron cylindricum 144 Siodlarka 60 Siodlarka stepowa 60 Siodlarkowate 60 Sirex juvencus 198 Sirex noctilio 198 Sitophilus granarius 182 Siwoszek błękitny 64 Siwoszek czerwony 64 Skakun arlekinowy 256 Skakun szydłówka 66 Skakunowate 256 Skakunowate 66 Skoczek mały 64 Skoczek sadowiec 94 Skoczek zielony 64 Skoczek zmienny 64 Skoczki 90 Skoczkowate 94 Skoczogonki 20 Skorek pospolity 48 Skorki 48 Skorobieżek miedziak 110 Skorpion włoski 250 Skorpiony 250, 266 Skorupik jabłoniowy 70 Skórnik słoniniec 136 Skórnikowate 136 Skrzypionka zbożowa 168 Skubun 266 Skulik przędziorkowiec 134, 268 Słonik orzechowiec 178 Słonik żołędziowiec 178 Smicromyrme rufipes 212 Smithurides aquaticus 20 Smolik sosnowiec 182 Somatochlora flavomacu- lata 36 Somatochlora metallica 36 Spachacz zielonawy 254 Sphecidae 204, 206 Sphex maxillosus 206 Spodziec okrajkowy 80 Spodziec rycerzyk 78 Spondy/is buprestoides 158 Spójnicowate 192 Sprężyk czerwony 186 Sprężyk sosnowy 186 Sprężykowate 186 Srogoń baldaszkowiec 78 Srogoń duży 78 Srogoń napastnik 78 Staphylinidae 120 Staphylinus cesareus 120 Stegobium paniceum 136 Stenure/la 160 Stenurella bifasciata 160 Stenure/la melanura 160 Stenure/la nigra 160 Stenurella septempunctata 160 Stenus 120 Stethorus punctillum 134, 268 Stictocephala bisonia 92 Stomoxys calcitrans 242 Stonka ziemniaczana 172 Stonkowate 168, 170, 172, 174 Straszyki 50 Strangaiia 160 Stranga/ia macu/ata 160 Strangaiia melanura 160 Strangaiia czarniawa 160 Strangaiia dwupaskowa 160 Strangaiia plamista 160 Strangalina 160 Strojnica baldaszkówka 74 Strumycznik zwyczajny 98 Strumycznikowate 98 Strzel łoskotnik 112 Strzykacz owczy 240 Stylopidia 248 Swędosz pajęczarz 208 Sylvicola fenestra/is 228 Sympetrum danae AA Sympetrum flaveolum 46 Sympetrum pedemonta- num 46 Sympetrum sanquineum 46 Sympetrum vulgatum 46 Symphyta 196 Synerginae 214 Syrphus ribesi 236 Systenocerus caraboides 144 Szablak czarny 44 Szablak krwisty 46 Szablak plamoskrzydły 46 Szablak zwyczajny 46 Szablak żółtawy 46 Szarańcza wędrowna 62 Szarańczowate 60, 62, 66 Szaroń pospolity 120 Szczeciowłos jesienny 218 Szczerbatek zielony 196 Szczerklina piaskowa 206 Szeliniak sosnowiec 176 Szerszeń pospolity 200 Szklarka 32 Szklarnik górski 36 Szklarnik źródliskowy 36 Szroniec leśny 94 Szrońcowate 94 Szykoń czarny 108 Szypszyniec różany 214 Ścierwica mięsówka 246 Ścierwicowate 246 Ścierwiec 122 Ściga purpurowa 164 Ślepak pospolity 230 Ślipień trzmielowiec 236 Śpieszek cieplarniany 58, 60 287 Świerszcz polny 56 Świerszczyk domowy 56 Świerzbowiec ludzki 268 Świetlik świętojański 124 Świetlikowate 124 Świtezianka błyszcząca 24 Świtezianka dziewica 24 Tabanidae 230 Tabanus bovinus 230 Tabanus sudeticus 230 Tachina fera 246 Tachinidae 246 Tachycines asynamorus 58 Talarka listkowata 22 Tarantula apulijska 256 Tarantula wtoska 256 Tarczkownicowate 72 Tarcznikowate 70 Tarczówka rudonoga 72, 82 Tarczówkowate 72, 74, 82, 84 Tarczyk łopianowy 174 Tarczyk zielony 174 Taszczyn pszczeli 204 Tasz czy no watę 204 Tasznikowate 82 Tegenaria atrica 258 Tenebrio mo/itor 140 Tenebrionidae 140 Tenthredinidae 196 Tentbredo mesomelas 196 Termiciak mroczny 54 Termiciak żółtonogi 54 Termity 54 Tetragnatha extensa 260 Tetragnathidae 260 Tetrix subuiata 66 Tetropium castaneum 160 Tettigonia viridissima 58 Tęcznik liszkarz 104, 106 Tęcznik mniejszy 106 Tęposz czarnożółty 216 Tęźnica wytworna 30 Tężnica zmienna 30 Thanasimus formicarius 128 Tbanatophilus rugosus 122 Thanatopbilus sinuatus 122 Thea vigintiduopunctata 134 Thereva nobi/itata 228 Therevidae 228 Theridiidae 262 Theridion sisyphium 262 Thomisidae 254, 256 Tibicen baeticus 90 Tibicen septendecim 90 Tipula maxima 222 Tipula oleracea 222 Tipulidae 228 Tłuścioszka trzcinowa 244 Tomicus piniperda 184 Toniak żeberkowany 116 Topielnica 88 Topik 258 Topikowate 258 Toryjka żółtoryja 238 Toxotus cursor 158 Trajkotka czerwona 64 Tria/eurodes vaporariorum 70 Trichocera hiemalis 222 Trichoceridae 228 Trichus rosaceus 152 Trichodes apiarius 128 Trombicula autumnalis 268 Trombidium holosericeum 268 Trzepią zielona 34 Trzmiel ciemnopasy 194 Trzmiel kamiennik 194 Trzmiel leśny 194 Trzmiel łąkowy 194 Trzmiel ogrodowy 194 Trzmiel polny 194 Trzmiel ziemny 194 Trzmiefówka leśna 238 Trzmielówka łąkowa 238 Trzpiennik czarny 198 Trzpiennik olbrzym 198 Trzpiennik sosnowiec 198 Trzpiennik świerkowiec 198 Trzpiennikowate 198 Trzyszcz górski 104 Trzyszcz leśny 104 Trzyszcz polny 104 Trzyszcz zaroślowy 104 Trzyszczowate 104 Turkuć podjadek 56 Tutkarz brzozowiec 180 Tutkarz cygarowiec 178 Tutkarz osinowiec 180 Tygrzyk paskowany 264 Tykotki 136 Typhlocybidae 94 Ukośnikowate 254, 256 Urocerus gigas 198 Variimorda fasciata 136 Vermi/eo vermileo 228 Vespa crabro 200 Vespidae 200 Vespu/a rufa 200, 202 Volucella bomby/ans 238 Vo/uce/ia pellucens 238 Wachlarzoskrzydłe 248 Wałęsak ogrodowy 256 Wałkarz lipczyk 148 Wardzanka 206 Warzywnica kapustna 72 Ważka czarnoplama 42 Ważka płaskobrzucha 42 Ważki 2446, 48 Ważki równoskrzydłe 24, 26, 28, 30 Ważki różnoskrzydłe 24, 26, 32 Wątlik charłaj 60 Widek podkamiennik 112 Widelnica dwukropka 48 Widelnice 48 Widliszek 224 Widłogonka krucha 20 Widłogonki 20 Wielbłądka pospolita 96 Wielbłądki 96 Wielbłądkowate 96 Wielkoskrzydłe 96 Wierzchotówka obrzeżona 232 Wierzchotówka żółtowłosa 232 Wilhelmia eguina 226 Wioślak punktowany 86 Wioślakowate 86 Wywilżna kartówka 244 Wodo pój ka 268 Wodosówki 218 Wojsiłka pospolita 220 Wojsiłki 220 Woj sitko watę 220 Wotek zbożowy 182 Wonnica piżmówka 162 Wrzeciążka 132 Wścieklica dorodna 212 Wścieklica zwyczajna 212 Wścieklice 212 Wtyk straszyk 76 Wtykowate 76 Wujek 234 Wujkowate 234 Wycinkowate 98 Wyłupień świerszczowa ty 82 Wyszczerek żwawy 112 Wysysowatych 76 Wyślepek czwórpasy 236 Wyślepkowate 236 Xeris spectrum 198 Xestobium 136 Xiphydria camelus 198 Xiphydriidae 198 Xy/ocopa violacea 190 Za brus tenebrioides 112 Zaciemka czarna 122 Zadomka polna 52 Zadrzechnia fioletowa 190 Zajadkowate 78 Zakliniec 144 Zakliniec kozi 144 Zaleszczotek pospolity 266 Zaleszczotki 266 Zalęszczyca grubouda 140 Zalęszczycowate 140 Zamarnik cezarek 216 Zatrawiec brązowawy 154 Zażartka drzewna 76, 78 Zażartka podtrawna 76 Zażartkowate 76, 78 Zbroiec dwuzębny 74 Zdobnik topolowiec 180 Zęboszyjka walcowata 186 Zgarb ostrożyca 94 Zgarb rogaty 94 Zgarbowate 92, 94 Zgłębiec trzpiennikowiec 216 Zgniłówka pokojowa 242 Zgrzytnica zielonkawowto- sal66 Zielenucha kształtna 226 Zieleńczyk zielonawy 182 Zimieniowate 228 Zimień chfodolub 222 Złotka jasnotowa 170 Złotolitka ognista 208 Złotolitki 208 Ztotolitkowate 208 Złotook pospolity 102 Złotook zwyczajny 102 Ztotookowate 98, 102 Zmarwlocik żółtawy 22 Zmięk żółty 126 Zmorsznik czerwony 158 Zmorsznik mały 158 Zm rożka złotawa 168 Zmróżkowate 226 Zrąbień dębowiec 130 Zwijacz czarny 180 Zwinięć okrajkowy 80 Zwinięć rycerzyk 78 Zwińcowate 78, 80, 82 Zygoptera 24 Żagnica mniejsza 38, 40 Żagnica okazała 38, 40 Żagnica sitowa 40 Żagnica torfowiskowa 40 Żagnica wielka 40 Żagnicowate 38 Żałobnica 234 Żarlinek pobrzeżnik 120 Żerdzianka sosnówka 164 Żerdzianka szewc 164 Żółwinek zbożowy 72 Żółwinek żótwik 72 Żronki 212 Żronkowate 212 Żuchwień głowacz 110 Żuk gnojowy 154 Żuk wiosenny 154 Żukowate 144,146,148,150, 152, 154 Żupałek księżycoplamy 98. 100 Żupałek plamisty 100 Żupatek ważkowaty 100 Żupatkowate 98, 100 Życiorek przyleśny 98 Życiorkowate 98 Żylenica nadwodna 96 Żylenicowate 96 Żyrytwa pluskwowata 88 Żyrytwowate 88 Żywiak chlebowiec 136 288 I Kolorowy, wyczerpujący, podręczny leksykon dla miłośników przyrody ¦ Szczegółowe opisy 451 środkowoeuropejskich gatunków owadów i pajęczaków ¦ Kolorowe zdjęcia okazów wszystkich omawianych gatunków ¦ Wykaz polskich i łacińskich nazw gatunków Opisy 451 środkowoeuropejskich gatunków owadów i pajęczaków 524 kolorowe fotografie 89 rysunków czarno-białych ISBN 83-7129-442-5 9"788371"294426" ISBN 83-7129-567-7 Nr 1785 9788371294426