RYSZARD CHANAS JANUSZ CZERWIŃSKI LWÓW PRZEWODNIK TURYSTYCZNY WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO 1992 Okładkę projektował EDWARD KOSTKA Zdjęcie na okładkę r STANISŁAW KLIMEK Plan Lwowa wykonał ROBERT ANTOSZEK Plan okolic Lwowa wykonał ROBERT ANTOSZEK Rysunki wykonał ZBIGNIEW HAICH Opracowanie kartograficzne RYSZARD CHANAS I JANUSZ CZERWIŃSKI Redaktor Wydawnictwa RYSZARD SZLAGOR Redaktor techniczny BOŻENA SOBOTA © Copyright by Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo. Wrocław 1992 Printed in Poland ISBN 83-04-03913-3 Akc.___19.1 SPIS TREŚCI Wykaz planów, rzutów i rysunków....... 6 Od autorów.............. 7 Wstęp................ 9 Informacje ogólne............ 11 Z dziejów Lwowa............ 13 Kulturalne i naukowe oblicze dawnego Lwowa . . 36 Rozwój przestrzenny miasta i jego architektura . . 50 Proponowane trasy zwiedzania miasta ..... 62 Wysoki Zamek............. 63 Średniowieczne fortyfikacje miejskie...... 65 Kościoły............... 69 Cerkwie............... 108 Synagogi............... 119 Rynek średniowiecznego miasta ....... 120 Ulicami starego Lwowa.......... 131 Stare osiedla Lwowa........... 161 Muzea................ 166 Wyższe uczelnie............. 173 Biblioteki............... 176 Cmentarz Łyczakowski .......... 179 Pomniki................ 189 Parki................ 192 Polszczyzna Lwowa............ 195 Okolice Lwowa............. 205 Literatura............... 211 Informator............. . 213 Skorowidz............... 223 WYKAZ PLANÓW, RZUTÓW I RYSUNKÓW Dawny herb Lwowa ................... 1, 8 Lwów w XVIII w......'............... 55 Centrum miasta w XIX w.................. 57 Wysoki Zamek — rzut . . . \............... 64 Katedra Wniebowzięcia NMP (łacińska)............. 71 Katedra łacińska — rzut.................. 73 Kaplica Boimów — fasada................. 77 Kościół i klasztor Bernardynów................ 81 Kościół Św. Andrzeja — rzut................ 82 Kościół Bożego Ciała (Dominikanów) ............. 83 Kościół Bożego Ciała — rzut ................ 84 Kościół Św. Jana Chrzciciela — rzut.............. 85 Kościół Św. Elżbiety................... 86 Kościół Św. Marii Magdaleny................ 89 Kościół Oczyszczenia NMP................. 91 Kościół Matki Boskiej Śnieżnej — rzut............. 93 Kościół Św. Mikołaja — rzut ................ 93 Kościół Św. Mikołaja i stary Uniwersytet ............ 94 Kościół Św. Św. Piotra i Pawła — rzut............. 99 Katedra ormiańska Wniebowzięcia NMP ............ 105 Katedra ormiańska Wniebowzięcia NMP — rzut.......... 106 Wzgórze Św. Jura w XVIII w................. 109 Sobór Św. Jura..................... 110 Sobór bizantyjsko-ukraiński Św. Jura — rzut........... 111 Cerkiew Św. Paraskewji (Piatnyci)............... 113 Cerkiew Św. Paraskewji — rzut ............... 114 Cerkiew Preobrażeńska — rzut................ 115 Cerkiew Uspieńska (Wołoska)................ 116 Cerkiew Uspieńska — rzut................. 117 Plan Rynku...................... 121 Portal kamienicy „Królewskiej" ............... 125 Plac Mickiewicza ..................... 142 Centrum Nauk Społecznych i Politycznych (d. Muzeum Rzemiosł Artystycznych) 152 Teatr Wielki...................... 154 Muzeum Budownictwa Ludowego....... ....... 169 Cmentarz Łyczakowski .................. 180 Plan Lwowa...................na wkładce Plan okolic Lwowa................na IV s. okładki UD AUTUKUW Tych, których osobiste losy na dłużej lub krócej związały ze Lwowem — przewodnik niniejszy z pewnością nie zadowoli. Nie sposób bowiem przedstawić na jego stronicach tego wszystkiego, co emocjonalnie wiąże Polaków z tym miastem i jego bogatą historią. Łączyła się ona nierozerwalnie z dniami chwały, ale i tragedii naszego Narodu. Tu żyło i tworzyło wielu wybitnych rodaków: polityków, działaczy gospodarczych i społecznych, artystów, pisarzy i uczonych. Nie można ani słowem, ani piórem, ani obrazem oddać owej niepowtarzalnej atmosfery tego wielonarodowościowego, wielojęzycznego, wielo wyznaniowego i wreszcie wielokulturowego miasta, kształtowanego przez wiele stuleci. Lwów był zawsze i na swój sposób pozostał miastem szczególnym, niepojętym dla obcych i przyjaznym dla swoich; miastem, którego wizerunek w różny sposób utrwalił się w naszej zbiorowej pamięci. Obraz takiego właśnie miasta jawi się ludziom kolejnych pokoleń, którzy depcząc dziś po brukach lwowskich ulic, w murach budowli, na starych cmentarzach i w śpiewnej, kresowej mowie miejscowych Polaków postrzegają polską historię miasta. Pisząc ten mały przewodnik po mieście naszego dzieciństwa, nie kierowaliśmy się ani nostalgią, ani nawet sentymentem, lecz towarzyszącym nam stale poczuciem dumy z dokonań naszych przodków. Dedykujemy go tym wszystkim, którzy myślą podobnie. ? rys. Miłosz Sieradzki DAWNY HERB LWOWA W użyciu od potowy XIV w., byt kilkakrotnie modyfikowany, zanim uzyskał formę, w jakiej byt przedstawiany do czasów II wojny światowej. Herb Lwowa, nadany miastu przez króla Zygmunta I Starego w 1526 r. (s. 1), przedstawiał w błękitnym polu mur miejski barwy różowej, o sześciu blankach, z trzema wieżami (dwie skrajne nieco niższe) krytymi zielonymi kopułami. W murze widnieje czarna brama z podniesioną kratą; w bramie kroczący lew. Taki wizerunek herbu został w 1586 r. wzbogacony przez papieża Sykstusa V kilkoma elementami z jego herbu — trzymanymi w prawej łapie lwa trzema pagórkami i unoszącą się nad nimi srebrną, ośmiopromienną gwiazdą. Niewielkie zmiany (niemiecka tarcza herbowa, złota korona nad tarczą i in.) wprowadzili do herbu Austriacy w 1789 r. Najbardziej znany i rozpowszechniony był przedwojenny wizerunek herbu (s. 8): na renesansowej, niebieskiej tarczy widnieje brama miejska w murze, z kamiennymi blankami. Nad murem trzy ceglane baszty. W murze półkoliście sklepiona, otwarta brama ze zwisającą od góry srebrną kratą (broną). W czarnym polu bramy złoty lew, kroczący na tylnych łapach, trzymający model trzech srebrnych pagórków, nad którymi złota, ośmiopromienną gwiazda. Tarczę herbową wieńczy złota korona królewska (tzw. zygmuntowska). Z obu stron tarczy zwisają końce wstęgi czerwono-niebieskiej (barwy miasta), na której napis: Semper Fidelis — Zawsze Wierny, będący dewizą Lwowa. Pod tarczą, na dwu skrzyżowanych gałązkach wawrzynu zawieszony krzyż Virtuti Militari, jaki Lwów otrzymał za bohaterską obronę jego polskości w 1918 roku. WSTĘł* Przewodnik jest adresowany do polskiego czytelnika i siłą rzeczy koncentruje jego uwagę na postaciach, zdarzeniach i miejscach bliskich sercu Polaka, związanych z historią Polski i długim, kilka stuleci trwającym, polskim okresem historii miasta. Rodzić się stąd może zarzut o nieuwzględnianiu lub niedocenianiu roli innych nacji w tworzeniu materialnego i duchowego oblicza Lwowa. Chcieliśmy tego, na miarę naszych możliwości, uniknąć, a na ile to się nam udało — ocenią sami Czytelnicy. Przypominając bogatą historię Lwowa, kierowaliśmy się chęcią ukazania go jako miasta wielokulturowego, którego byt i rola w tej części Europy, na pograniczu Wschodu i Zachodu, kształtowały się przez wieki dzięki zgodnemu na ogół współżyciu i współpracy wielonarodowościowej i wielowarstwowej społeczności żyjącej we Lwowie. Inny zarzut dotyczyć może niedostatku informacji o Lwowie współczesnym jako wielkim ośrodku życia gospodarczego i umysłowego całej zachodniej Ukrainy, budującej wreszcie niepodległy byt narodowy. Posiadane w tym względzie informacje są jednakże niewystarczające, niekiedy mało wiarygodne, a co najważniejsze — szybko się dezaktualizują. Dzisiejszy Lwów, o czym warto pamiętać, jest miastem dwukrotnie większym niż przed wojną, tak w sensie przestrzennym, jak i pod względem liczby ludności, której zdecydowaną większość stanowią Ukraińcy i Rosjanie. Polacy, których liczbę szacuje się tu na ok. 20 tysięcy, w życiu Lwowa odgrywają rolę podrzędną. I jeśli mimo to ślady polskiej przeszłości miasta nie zostały całkowicie zatarte, a pamięć o niej jest wciąż żywa, to niemała w tym zasługa owej nielicznej, przez wiele lat dyskryminowanej, a dziś zdezintegrowanej społeczności polskiej. Jest to także zasługa tych Ukraińców i Rosjan, którzy w kulturowej spuściźnie dziejowej Polski i Polaków postrzegają wartości uniwersalne. Przewodnik składa się z części tekstowej i planu miasta w 9 skali ok. 1:10 000. Część tekstowa zawiera wiadomości ogólne i w miarę szczegółowy opis obiektów krajoznawczych. Obiekty te oznaczono numerami, takimi samymi w tekście, co i na planie. Lokalizację obiektów na planie miasta powinny ułatwić współrzędne literowe i cyfrowe (G—5, H—8 itp.). W szukaniu informacji radzimy także korzystać ze skorowidza, zamieszczonego na końcu przewodnika. Czytelnik, zwłaszcza znający przedwojenny Lwów, może mieć pewne trudności z identyfikacją nazw ulic, tym bardziej że na wielu planach Lwowa wydanych po wojnie, nazwy (i nazwiska) podawano w języku rosyjskim. W przewodniku przyjęliśmy następujące zasady: — nazwy ulic w tekście i na planie, które po wojnie nie uległy zmianie, a ich brzmienie w języku ukraińskim i polskim jest zbliżone, utrzymaliśmy w polskim brzmieniu, z dopiskiem w nawiasie nazwy ukraińskiej (w transkrypcji), np. ul. Ormiańska (ukr. Wirmeńska), Podwale (ukr. Pidwąlna) itd., — nowe nazwy ukraińskie podano w transkrypcji fonetycznej (w nawiasie tłumaczenie nazwy), np. ul. Wokzalna (ul. Dworcowa) i in., — nazwy (nazwiska) ukraińskie lub rosyjskie, znane powszechnie w języku polskim (np. w historii), podano w brzmieniu polskim, np. ul. Chmielnickiego, Krzywonosa, Czajkowskiego i in., — nazwy (nazwiska) mniej znane podano w transkrypcji, np. ul. Stefanyka, Fedorowa i in., najczęściej za Encyklopedie} Powszechną PWN. Opracowanie przewodnika w miarę aktualnego nie było rzeczą prostą, ze względu na różnorodność informacji i tempo dokonujących się we Lwowie zmian. Nieocenioną okazała się w tym względzie pomoc wielu osób, a szczególnie panów Andrzeja Bartoszewskiego i Zbigniewa Jarmiłki, którym w tym miejscu składamy serdeczne podziękowania. INFORMACJE OGÓLNE Tam, gdzie kończy się garb Roztocza, a zaczyna rozległa płyta Podola, na wododziale Wisły i Dniestru, pośród niezbyt wysokich, wapiennych i piaskowcowych wzgórz — leży kotlina źródliskowa górnej Pełtwi. To właśnie miejsce wybrali, najpierw książę halicki Daniło, a później król Polski Kazimierz Wielki, na założenie miasta, na cześć księcia halickiego Lwa Daniłowicza nazwane Lwowem. Z czasem miasto niepomiernie się rozrosło i dawno już przekroczyło wyznaczone mu granice średniowiecznej lokacji, rozbudowując się zwłaszcza w kierunku południowo-zachod-nim, po kolei wchłaniając nie tylko dawne przedmieścia, ale także stare wsie i podmiejskie osady, z których każda ma swą własną historię. Z konieczności więc prezentowany na kartach przewodnika krajoznawczy opis Lwowa ograniczony został głównie do jego starej i najstarszej części leżącej nad Pełtwią, u stóp Wysokiego Zamku, w kotlinie zamkniętej prawie ze wszystkich stron wzgórzami sięgającymi 370—390 m n.p.m., rzadko nieco wyżej. Pełtew, o której tu mowa, na terenie miasta była niewielkim potokiem, zasilanym licznymi, tryskającymi u podnóża wzgórz źródłami — dziś praktycznie niewidoczna, gdyż płynie zasklepionym na początku XX w. korytem. Pełtwi natomiast i jej dopływom zawdzięcza swe powstanie kotlina lwowska, wyerodowana w luźnych osadach trzeciorzędowych aż do twardego, wapiennego podłoża. Kotlinę tę zamykają na północy wzniesienia Łysej Góry, Wysokiego Zamku, Wilczej Góry, Lonszanówki i dalej od wschodu pagórki Zniesienia, Krzywczyckie i Lesienickie, z wysuniętą jak reduta, najwyższą w okolicy Czartowską Skałą (414 m) w Winnikach. Od południowego wschodu piętrzą się wzniesienia Pohulanki, na południu półkolem ciągną się wzgórza Snopkowa, Zofiówki, Żelaznej Wody i Parku Stryj-skiego. Na zachodzie wyrasta wzgórze Sw. Jura, Kortumowa 11 Góra i Góra Stracenia, zwana też Hyclową. Jedynie ku północy kotlina otwiera się szeroką bramą w stronę płaskiej na ogół, miejscami nawet zabagnionej, Niziny Nadbużańskiej (Pobuża). r Lwów, ukr. Lwiw, ros. Lwów, łac. Leopolis, Lemburga, civi-tas Leona, niem. Lemberg (ale także w różnych zapisach źródłowych: Lemborg, Lemburg, Loewenburg, Lowensburg), gr. Litbon, Litbade, Leobios, Leontopolis, tur. Iii, Ilibot. Miasto, historyczna stolica Rusi Czerwonej, do poł. XIV w. w księstwie halickim, później do 1772 r. w Polsce, w 1. 1772— —1918 w zaborze austriackim jako stolica autonomicznego królestwa Galicji i Lodomerii, w 1918 r. na krótko proklamowana stolicą Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej, w 1. 1918—39 w granicach II Rzeczypospolitej jako stolica województwa lwowskiego, w 1. 1939—91 r. w Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej (w 1. 1941—44 pod okupacją niemiecką) — jest dziś głównym, liczącym ok. 700 tys. mieszkańców centrum administracyjnym, przemysłowym, handlowym i kulturalnym zachodniej Ukrainy. Duży, zbudowany głównie po II wojnie światowej, ośrodek przemysłu maszynowego i środków transportu (fabryka autobusów LAZ), elektrotechnicznego i elektronicznego (duża fabryka odbiorników telewizyjnych), narzędziowego, chemicznego, petrochemicznego, farmaceutycznego, włókienniczego, odzieżowego, materiałów budowlanych, drzewnego i meblarskiego. Lwów jest znaczącym ośrodkiem ukraińskiej nauki, skupionym wokół Uniwersytetu, Instytutu Politechnicznego i 12 innych wyższych uczelni, a także licznych placówek Ukraińskiej Akademii Nauk z Biblioteką Naukową im. Stefanyka na czele oraz wielu towarzystw naukowych. Lwów jest ważnym węzłem komunikacyjnym o znaczeniu międzynarodowym, w którym krzyżuje się 9 linii kolejowych oraz 10 dróg kołowych (na Białoruś, do Rosji, Polski, Cze-cho-Słowacji, Węgier i Rumunii). Z DZIEJÓW LWOWA GRODY CZERWIEŃSKIE I RUŚ KIJOWSKA W zaraniu dziejów państwowości polskiej terytorium na południowo-wschodnich kresach, z granicą wschodnią przebiegającą wzdłuż Bugu, należało do rządzonej przez Mieszka I Polski. Była to Ziemia Czerwieńska, z głównym ośrodkiem (grodem) w Czerwieniu, zwana też Grodami Czerwieńskimi. Ziemie te, na których miał później powstać Lwów, zagarnął książę Rusi Kijowskiej Włodzimierz (980—1015), zwany Wielkim. Fakt ten odnotował kronikarz kijowski Nestor około 1113 r. w Księdze dorocznej (Latopisie): „W roku 981 po narodzeniu Chrystusa Pana wyprawił się Włodzimierz na Lachów i zajął grody ich — Przemyśl, Czerwień i inne grody, które są aż do tego dnia pod Rusią". Odtąd ziemie te, zwane Rusią Czerwoną, stanowiły przedmiot sporów między Polską a Rusią. Bratobójcze walki o tron kijowski, jakie wybuchły na Rusi po śmierci Włodzimierza w 1015 ?., spowodowały interwencję Bolesława Chrobrego, który wspierając swego zięcia Swiatopełka, w 1018 r. wyruszył z wyprawą na Kijów. Wyprawa Bolesława Chrobrego na Ruś zakończyła się ostatecznie zajęciem Przemyśla i powrotem do Polski Grodów Czerwieńskich. Tron kijowski objął Jarosław zwany Mądrym (1019—54) i on to, już za czasów Mieszka II, ponownie w 1030 r. zajął Grody Czerwieńskie. Próba ich odzyskania, podjęta potem w 1069 r. przez Bolesława Śmiałego, zakończyła się niepowodzeniem. Ze śmiercią Jarosława Mądrego skończył się szczytowy okres potęgi i znaczenia Rusi Kijowskiej. Dokonany przez niego podział państwa pomiędzy 5 synów zapoczątkował okres rozbicia dzielnicowego na Rusi, tak charakterystycznego dla całej feudalnej Europy. Wśród powstałych księstw ruskich rolę szczególną zaczęło odgrywać księstwo halicko-włodzimierskie. W jego bogatej historii na uwagę zasługują rządy (od 1221 r.) kniazia (póź- 13 niej króla) Daniły (Daniela), który w 1238 r. osiadł w Haliczu. W dążeniu do scalania ziem ruskich udało mu się w 1229 r. przejąć Wołyń, a w 1239 r. opanować Kijów. W 1240 r. nastąpił brzemienny w skutki najazd Mongołów (Tatarów), którzy w krótkim czasie podbili całą prawie Ruś, a w 1245 r. zmusili kniazia Daniłę do uznania zwierzchnictwa Złotej Ordy. Jemu też przypisuje się założenie grodu, nazwanego na cześć jego syna, Lwowem. Działo się to w czasach, gdy zniszczona najazdem mongolskim Ruś Halicka zaczęła zwolna dźwigać się z ruiny. Zapewne też w 1250 r. kniaź Lew objął we władanie nowo wzniesiony gród, o którym pierwszą wzmiankę przynosi kijowska kronika pod datą 1259 r. Gród, wzniesiony na jednej z najwyższych w okolicy kulminacji, zwanej Wysokim Zamkiem, opodal krzyżujących się u podnóża odwiecznych traktów handlowych — stać się miał wkrótce jednym z najważniejszych ośrodków tej części Rusi, którą zwykło się zwać Rusią Czerwoną. U stóp grodu rozłożyło się z czasem handlowo-rzemieślnicze podgrodzie, zasiedlone zarówno ludnością miejscową, jak też przybywającymi z Zachodu kolonistami, opuszczającymi swą ojczyznę Ormianami, a także Żydami, Tatarami, a nawet Grekami i Włochami. Oni to sprawili, że Lwów od początku swego istnienia przybrał wielonarodowy i wielokulturowy charakter, zrazu z wyraźną dominacją żywiołu niemieckiego, a to za sprawą niemieckich rzemieślników, kupców i zakonników. Ich dziełem była budowa dominikańskiego, przyklasztornego kościoła Św. Jana Chrzciciela i pierwszego kościoła farnego p.w. Matki Boskiej Śnieżnej. Powstały też, fundowane i bogato przez ruskich kniaziów uposażone, klasztory i cerkwie: Św. Mikołaja, Św. Onufrego, Św. Jerzego, Św. Teodora i Bohojawle-nija (Objawienia). Społeczności ormiańskiej zawdzięczały swe powstanie kościoły Św. Anny i Św. Jakuba. W 1272 ?., już po śmierci Daniły (zm. w 1264 ?.), Lwów stał się stolicą księstwa halicko- włodzimierskiego. Po śmierci kniazia Lwa w 1301 ?., w grodzie rządzili jego następcy: Jurij I {Jerzy), Andrej (Andrzej) i Lew II. Ci dwaj ostatni książęta z dynastii Romanowiczów zginęli w 1323 r. w bitwie z Mongołami. Do objęcia opuszczonego tronu bojarzy haliccy wezwali Bolesława, księcia sochaczewsko-czerskiego, syna Trojdena i Marii, córki Jurija I halickiego. Bolesław przyjął prawosławie i przybrał imię Jurija II, jednakże żonę swą Ofkę (córkę Giedymina) ochrzcił w kościele katolickim, a sam wspierał na Rusi żywioł katolicki, czym naraził się duchowieństwu i boja- 14 rom ruskim, i co stało się przyczyną jego tragicznej śmierci (otrucie) w 1340 r. Wśród pretendentów do tronu znalazł się Kazimierz III Wielki, którego Jurij II jeszcze za swego życia wyznaczył swym następcą. Niezadowoleni z decyzji bojarzy ruscy postanowili tymczasem zaprosić na tron litewskiego księcia Lubarta (syna Giedymina). Dla Polski, która w tym czasie traciła zasobny i gospodarczo rozwinięty Śląsk, opanowanie ziem, wówczas ruskich, oznaczało nie tylko odzyskanie dawnych terytoriów, ale przede wszystkim kontrolę nad ważnym szlakiem handlowym biegnącym z Zachodu i Północy do kolonii genueńskich nad Morzem Czarnym — Kaffy, Kilłii i Białogrodu. W KRÓLESTWIE POLSKIM Walki o Ruś Czerwoną wybuchły w 1340 r. Z końcem kwietnia Kazimierz Wielki, posiłkowany przez wojska węgierskie, zajął Lwów, obsadzając go polską załogą. Jednak prawie dziesięć lat musiał walczyć o te ziemie, zarówno z książętami litewskimi Lubartem i Kiejstutem, jak i z Tatarami, a dwukrotny najazd litewski prawie doszczętnie zniszczył Lwów. W 1344 r. do Polski przyłączono ziemię przemyską i sanocką, w 1349 r. ziemię lwowską i halicką oraz część Wołynia z Krzemieńcem i Oleskiem, a w charakterze lenna ziemie chełmską, bełzką i włodzimierską (1366) oraz Podole. Do odbudowy Lwowa wyznaczono nowe miejsce, nad Peł-twią, na południe od dawnego podgrodzia. Nowa osada, z czasem obwarowana murami obronnymi i strzeżona dwoma zamkami — Wysokim i Niskim, z rozległym przedmieściem, zwanym później Krakowskim — w 1356 r. uzyskała nadane jej przez Kazimierza Wielkiego magdeburskie prawa miejskie i uposażenie w postaci 60 łanów ziemi (zwiększone później do 100 łanów). Odtąd zarząd miasta spoczywał w ręku burmistrza i 12-oso-bowej Rady, a władzę sądowniczą pełnił, mianowany dożywotnio przez króla, wójt przy pomocy ławników. Dochody czerpać miało miasto z podatków, opłat targowych i rogatkowych, a także z dorocznego jarmarku wyznaczonego na dzień 22 lutego. Miasto rozwijało się szybko i szybko wzrastała liczba jego mieszkańców. Ludność skupiała się w odrębnych dla każdej nacji dzielnicach. Szczególnie liczną stała się gmina żydowska, która dzięki królewskiemu przywilejowi była największym skupiskiem tej narodowości w Polsce. Na schyłek rzą- 15 dów Kazimierza Wielkiego przypadły fundacje katedr łacińskiej, ormiańskiej i cerkwi Sw. Jura. Zbudowano też system umocnień. Po jego śmierci w 1370 r. rządy objął Ludwik Węgierski, który w 1372 r. przekazał Ruś Czerwoną ze Lwowem w lenno Władysławowi Opolczykowi, księciu z dynastii Piastów śląskich. Rządy Władysława, który zamieszkał we Lwowie, okazały się dla miasta nader korzystne: powstała mennica (bite tu były dalej srebrne półgrosze i miedziane denary, których bicie zapoczątkował wcześniej odrębnie dla Rusi Czerwonej Kazimierz Wielki, wprowadzając po raz pierwszy w Polsce miedź do monet), miasto uzyskało prawo wolnego handlu z Węgrami, prawo wyboru wójta i in. Powstały nowe fundacje klasztorne (Dominikanów i Franciszkanów). Po ustąpieniu Władysława (w zamian za Ruś otrzymał Ziemię Dobrzyńską), miasto przeszło pod bezpośrednie rządy Ludwika i jego córki Marii, w imieniu których władzę sprawowali starostowie węgierscy. W 1379 r. Lwów otrzymał przywilej składu handlowego (bezwzględne i całkowite prawo składu dopiero w 1444 ?.), jednakże tylko w odniesieniu do kupców wschodnich. Rychło też miasto, położone na szlaku handlowym wiodącym z Zachodu w głąb Azji i nad Morze Czarne, stało się ważnym ośrodkiem handlu europejskiego. Tu też kupcy przybywający z Saksonii, Śląska i Czech zaopatrywali się w drogocenne tkaniny, perskie kobierce, jedwab i bawełnę, kość słoniową, perły i korale, przyprawy korzenne i wina. W 1381 r. wybuchł wielki pożar, który strawił prawie całą, w większości drewnianą zabudowę. W 1387 r. królowa Jadwiga ponownie zajęła Lwów, który odtąd nieprzerwanie, przez cztery stulecia, aż do czasu rozbioru Polski w 1772 ?., wraz z Rusią Czerwoną pozostawał w jej granicach. W okresie rządów Władysława Jagiełły, który Lwów szczególnie sobie upodobał i często tu gościł, miasto szybko się rozwijało i wzbogacało o nowe tereny. Zakładano polskie i ruskie folwarki, które z czasem rozwinęły się w spore osady. W ten sposób powstały: Zamarstynów (1386), Hołosko Wielkie (1401), Kleparów (1419), Kulparków (1425), Biłohorszcze (1463), Hołosko Małe (1470), Brzuchowice (1503) i in. Już z końcem XIV w. Lwów posiadał bruki, wodociągi i kanalizację, a także łaźnie publiczne, szpitale, przytułki itp. W 1445 r. zakończono wiele lat trwające prace przy wznoszeniu murów obronnych, dzięki czemu Lwów stał się jednym z najbardziej warownych miast na wschodnich kresach. Stal się też Lwów znaczącym ośrodkiem rzemiosła. W pocz. XV w. istniało tu 9 cechów, w końcu XVI w. było ich już 20, a w poł. XVII w. aż 30, zrzeszających 133 różne specjalności rze- 16 mieślnicze. Pod tym względem Lwów przewyższał Poznań i Kraków, ustępując jedynie Gdańskowi. Wśród patrycjatu dominowali jeszcze Niemcy, ale coraz więcej prócz Polaków było tu Ormian, Greków, Żydów, a nawet Francuzów. Wśród ziemian, mających w mieście swoje dwory i rezydencje, dominowali Rusini, ulegając stopniowej polonizacji. W 1464 r. została zawarta jedyna w swoim rodzaju konfederacja szlachty ruskiej z mieszczaństwem lwowskim. Rosło też i polityczne znaczenie Lwowa, do czego przyczyniły się walnie częste wizyty królów, którzy na tutejszym rynku odbierali hołdy lenników Polski — hospodarów mołdawskich. Zdobycie przez Turków Konstantynopola (1453), później Kaffy (1475), wreszcie Killii i Białogrodu (Akermanu) nad Dniestrem (1484), położyło kres całemu handlowi lewantyń-skiemu, rujnując fortuny lwowskich kupców: Stecherów, Sommersteinów, Goldbergów, Eisehutlów, Wasserbrotów i in., którzy mieli swe składy i kantory w odległych krajach Wschodu. Handel odtąd musiał zmienić swe szlaki, kierując się lądem, wzdłuż Seretu do Suczawy i dalej na południe. Nie pomogły starania Jagiellonów, by ratować handel czarnomorski, nie pomogła zbrojna wyprawa Jana Olbrachta nad Morze Czarne (1497), zakończona, skutkiem zdrady hospodara Stefana, klęską polskiej armii. Tenże Stefan Wielki w niespełna rok później, opanowawszy wpierw Pokucie, sięgnął po Lwów. Mimo wysadzenia Bramy Halickiej i spalenia przedmieść, miasta nie zdobył. Kilkakrotnie jeszcze Turcy i Moł-dawianie ponawiali próby zdobycia Lwowa. W 1524 ?., po raz któryś z rzędu silnie ufortyfikowane i mężnie bronione miasto wytrzymało oblężenie tatarskie, aczkolwiek tracąc Krakowskie i Halickie Przedmieścia. Rok 1527 przynosi miastu zagładę: szalejący pożar niszczy je doszczętnie. Płonie cała gotycka zabudowa, także kościoły, klasztory, ratusz, a nawet oba zamki. W ruinę popada prawie cały gotycki Lwów. Wkrótce jednak rozpoczął się okres gospodarczego ożywienia, który w historii miasta zwie się jego „wiekiem złotym". Wybitny historyk, Aleksander Czołowski, w wydanym w 1896 r. Obrazie dzisiejszego Lwowa tak pisze o tym okresie: Lwów przybiera pozory całkiem samoistnego, niemal udzielnego organizmu, podobnego raczej do jakiejś kupieckiej republiki włoskiej, mającej na zawołanie bogactwa i silę zbrojną. Pod powłoką niemieckiej organizacji miejskiej już w XV w. pulsuje życie polskie, w którym żywioł niemiecki rozpływa się z wolna. Z początkiem XVI w. mieszczaństwo lwowskie jest już zupełnie polskie, lecz w charakterze jego wskutek krzyżpMglUU ??^-óżnorodnych ras, skupionych wśród murów, przebija się coś z nie-Pjłs^f%n"rfPiiCottfotności i pewności celu. Mieszczaństwo to tworzy świat dla się Bny, dumę sw€gb stanu i poczucie własnej godności wynosi ponad wszystko, \§~ Lwó* >T p I 17 l^rako szlachta i szlachectwo nie imponuje mu jeszcze. Samo bogate i rozumne, opasane warownymi basztami i murami, obeznane również dobrze z łokciem i mieczem, piórem i językiem, budzi w średniej i malej szlachcie zazdrość i szacunek zarazem. Mimo utrudnionych warunków kresowych, musi się utrzymać na wyżynie cywilizacji polskiej. Silny pierwiastek inteligencji budzi talenty, podnieca ambicje umysłowe. Wyborna szkoła miejska przy farze daje podstawy wiedzy, którą rozszerza następnie Kraków, uzupełniają uniwersytety w Bolonii, Padwie, Rzymie, Paryżu. Kształcą się na nich synowie najznakomitszych rodzin lwowskich. Uzyskany stopień doktora nie odwodzi ich następnie po powrocie do gniazda rodzinnego od zajęć kupieckich, każdy doktor jest zarazem kupcem. Rozbudzone życie umysłowe gromadzi w murach Lwowa szereg znakomitych i głośnych osobistości. Zmysł ładu, porządku i ścisłości był cechą rządów miasta. Sądownictwo i administracja miejska budziły zaufanie nie tylko u mieszczan, ale i u szlachty. Wyroki rajców lwowskich słynęły z bystrości. Powiadano powszechnie, że Lwów ma najmądrzejszą Radę w Polsce. Skarbiec ratuszowy był najbezpieczniejszym miejscem depozytów. Dzięki swym stosunkom handlowym mogło dostarczyć miasto wszystkiego, czego wymagała potrzeba lub zbytek. Nie brakowało rzemieślników wszelkiego rodzaju o wielkiej biegłości w swej sztuce. Byty wielkie hurtowne składy wszelkich możliwych towarów, zasobne piwnice win greckich, włoskich, węgierskich, wołoskich, bogate kramy obfitujące w najkosztowniejsze oraz najrzadsze przedmioty zbytku. Poczucie piękna w architekturze i rzeźbie, upodobanie w sztuce, zamiłowanie w książkach, przebija na każdym kroku, w urządzeniu komnat mieszkalnych, w skarbcach rodzinnych i ruchomościach domowych. Najpiękniejsze lwowskie zabytki, kościoły, domy, pomniki z tego wyłącznie pochodzą okresu. Na wskroś katolicka żarliwość religijna przebija się w życiu każdego mieszczanina. Za przywiązanie do kościoła katolickiego papież Sykstus V swój własny herb w 1586 r. daje miastu w nagrodę... Działo się to wszystko za sprawą wielu wybitnych jednostek, takich, jak np. Grzegorz z Sanoka (1407—77), prekursor Odrodzenia, w 1. 1440—50 sekretarz króla Władysława Warneńczyka; później powołany na tron arcybiskupi, zasłynął jako wybitny humanista, mecenas kultury i sztuki. Jego rezydencja w Dunajowie pod Lwowem stała się rychło ośrodkiem kultury, zwłaszcza gdy osiadł tu wybitny humanista rodem z Wenecji — Filip Buonacorsi (1437—96), który przybrał imię Kallimacha. We Lwowie w 1. 1516—18 pobierał nauki Mikołaj Rej (1505—69), autor Zwierciadła, uchodzący za ojca piśmiennictwa polskiego. Stąd wywodzili się Jan Nicz (zm. 1574), zwany Leopolitą, wybitny teolog, późniejszy profesor Akademii Krakowskiej, autor pierwszego, drukowanego, katolickiego przekładu biblii (tzw. Biblia Leopolity, 1561); Marcin Leopolitą (zm. 1589), europejskiej sławy kompozytor kilkudziesięciu motetów i wielu mszy ze słynną Missa paschalis na czele. W pocz. XVII w. zasłynął, głównie zresztą w Paryżu, gdzie tworzył, urodzony we Lwowie Jan Ziarnko (ok. 1575—1630), malarz, świetny rysownik i ilustrator ksiąg, za granicą znany pod nazwiskiem Le Grain — granulka (często z dodatkiem Polonus). Ze Lwowem związany był Szymon Szymonowie (1558—1629), znakomity filolog i poeta łacińsko-polski, póź- 18 niejszy nauczyciel synów Zamoyskiego w Akademii Zamojskich. Tu działał Józef Bartłomiej Zimorowic (1597—1677), historyk, poeta i rajca, od 1648 także burmistrz Lwowa, zasłużony dla miasta w czasie oblężenia przez armię kozacką Bohdana Chmielnickiego. Liczną, zorganizowaną, choć wewnętrznie podzieloną grupę etniczną, stanowili Żydzi. We Lwowie pojawili się już w XIII w., wraz z przeniesieniem tu z Halicza stolicy księstwa. Osiedlili się początkowo u podnóża Wysokiego Zamku, w rejonie ul. Żółkiewskiej i d. placu Zbożowego, po obu stronach Pełtwi. Były to tereny podlegające jurysdykcji królewskiej i rządzących tu w imieniu króla starostów. W 2 pol. XIV w., po lokacji przez Kazimierza Wielkiego nowego miasta, Żydzi także i tu utworzyli swoją gminę, zwaną odtąd „miejską", w odróżnieniu od starej na Krakowskim Przedmieściu. Popierający ich Kazimierz Wielki przywilejem z 1356 r. zrównał w prawach Żydów z innymi grupami etnicznymi. Po wielkich pogromach Żydów w zachodniej Europie w XVI w. spora ich liczba dzięki poparciu magnatów — Zamoyskich, Sieniaw-skich i Stadnickich — znalazła schronienie w miastach Rusi Czerwonej. Lwów stał się największą gminą żydowską w Polsce. W poł. XVII w. stanowili oni już ok. 25% ogółu liczącego około 30 000 mieszkańców miasta. Z czasem zmonopolizowali prawie cały handel czarnomorski (przywilej Zygmunta Starego z 1515 ?.), ?? wywoływało lokalne konflikty z innymi grupami. Dzielnica żydowska zajmowała południowo-wschodnią część miasta, przylegającą na północy do ul. Ruskiej, od zachodu do ul. Szkockiej (Serbskiej), od południa i wschodu do murów miejskich i arsenału. Środkiem biegła ul. Żydowska (od 1871 r. Blacharska, dziś Fedorowa), zwana tak już od 1387 r. Tu pod nr 27 znajdowała się siedziba Zarządu Gminy (kahału), tu urzędował syndyk, tu też mieściła się kancelaria seniorów. Cały kwartał zajmowali słynni żydowscy pasamonicy i szmuklerze, trudniący się wyrobem jedwabnych i wełnianych taśm, pasów, frędzli i in., służących do zdobienia sukien i mebli, znanych szeroko na rynkach europejskich i Wschodu. Ośrodkiem życia religijnego stała się zbudowana w 1555 r. według projektu Pawła Rzymianina, a ufundowana przez Izaaka Nachmanowicza, wielka bożnica, nazwana na cześć jego słynącej z urody żony — „Złotą Różą". W 1. 1604— 1801 była ona główną świątynią żydowską Lwowa. Obie gminy żydowskie posiadały wspólny cmentarz, założony w XIV w. (jeden z najstarszych na ziemiach polskich). Cmentarz ten, położony w rejonie ulic Kle-parowskiej, Meiselsa (obecnie Browarna), Szpitalnej i Rap- 2* 19 paporta, został w 1855 r. zamknięty i zastąpiony nowym przy ul. Pilichowskiej (obecnie Jeroszenki), w sąsiedztwie cmentarza Janowskiego. Małą, choć wpływową grupę etniczną stanowili Ormianie, którzy na Rusi Czerwonej i na Podolu pojawili się w 2 poł. XIII w., a we Lwowie mieli własną dzielnicę, nadaną im przez księcia Lwa. Pochodzili głównie z Kaffy na Krymie i trudnili się handlem towarami sprowadzanymi ze Wschodu, m.in. z Indii i Chin. Wielu z nich służyło na dworach jako doradcy handlowi, dyplomaci i tłumacze. Z czasem ich głównym skupiskiem stała się ul. Ormiańska i zaułki wokół katedry ormiańskiej. Reformacja, która skłóciła Polaków w innych dzielnicach kraju, we Lwowie, rzecz interesująca, nie zapuściła korzeni. Trwały natomiast konflikty między Kościołem katolickim a prawosławnym. Postanowienia unii brzeskiej z 1596 r. przez długi czas nie zyskiwały zwolenników i dopiero w 1706 r. uznał ją bp Józef Szumlański. W tym czasie (1608) powstała we Lwowie jezuicka szkoła średnia, przekształcona w 1661 r. w Akademię. Warto wspomnieć, że jednym z jej wychowanków był późniejszy przywódca powstania kozackiego, Bohdan Chmielnicki. Z kręgów jezuickich wywodził się, urodzony we Lwowie, a zmarły w Chinach, Michał Piotr Boym (1614—59), misjonarz i wybitny badacz przyrody, kultury i języka chińskiego, autor monumentalnego dzieła o florze Chin Flora sinensis, wydanego w Wiedniu w 1656 r. W 1620 r. na przedpolach Lwowa stanęli Tatarzy i tylko bohaterska obrona miasta pod wodzą Stanisława Lubomirskiego uratowała je przed zniszczeniem. Okres, który teraz nastąpił, przyniósł ustawiczne zagrożenia, a dla wielu oznaczał majątkową ruinę. W 1648 r. Lwów przeżył oblężenie wojsk kozackich i tatarskich pod wodzą B. Chmielnickiego. Ponownie oblegany był w 1655 r. przez wojska kozackie i rosyjskie, i znów wysoki okup przyniósł ratunek. Splądrowaniu i spaleniu natomiast uległy przedmieścia i Wysoki Zamek, zginęło też wielu mieszkańców i zakonników podmiejskich klasztorów. W 1656 r. w katedrze łacińskiej odbyły się słynne śluby Jana Kazimierza (s. 70). Sława, jaką cieszyło się niepokonane dotąd miasto sprawiła, że 8 sierpnia 1658 ?., ustawą sejmową Lwów został podniesiony do stanu szlacheckiego, podobnie jak wcześniej Wilno i Kraków. Odtąd prawa i tytuły szlacheckie należały się wszystkim mieszkańcom (z wyjątkiem Żydów), w elekcjach królów miasto reprezentowane było przez dwóch rajców, mieszczanie mogli nabywać dobra 20 ziemskie z prawem dziedziczenia, miasto zaś zyskało pewne ulgi „od ciężarów prawa publicznego". Pod koniec XVII w. ponownie wzrosło zagrożenie ze strony Tatarów, którzy ostatecznie pokonani zostali pod Lwowem w 1695 r. Upadek państwa za Sasów dotknął także Lwów. Gdy w wojnie pomiędzy obozem Augusta II a obozem S. Leszczyńskiego miasto opowiedziało się po stronie Augusta II, w 1704 r. do Lwowa wkroczyły oddziały szwedzkie Karola Gustawa XII. Miasto zostało splądrowane i ogołocone ze wszystkiego, co miało jakąkolwiek wartość i co można było wywieźć, a na dodatek obłożono je ogromną kontrybucją 200 tys. dukatów. Spowodowało to ruinę gospodarczą miasta, upadek rzemiosła i handlu. Zakończył się okres politycznego i militarnego znaczenia Lwowa na rubieży południowo-wschodnich kresów I Rzeczypospolitej. Nadeszły też czasy nietolerancji, zwłaszcza w stosunku do Żydów. W 1722 r. nakazano im opuszczenie wszystkich zajmowanych posesji, z wyjątkiem ul. Żydowskiej. Spowodowało to wielki exodus Żydów do innych miast, w tym zwłaszcza do pobliskich Brodów. W 1769 r. miasto szturmowane było przez konfederatów barskich, a po ich ustąpieniu wkroczyli popierający króla Rosjanie. POD ZABOREM AUSTRIACKIM W trzy lata później, w lipcu 1772 ?., na błoniach Skniłowa stanęła armia austriacka. 19 września jej wojska weszły do miasta. W 1775 r. Lwów stał się stolicą królestwa Galicji i Lodomerii i siedzibą CK. Galicyjskiego Sejmu Stanowego. Rządy w imieniu cesarza Austrii objął zrazu gubernator, a od 1850 r. namiestnik. Do tworzonych tu instytucji i urzędów zaczęli masowo napływać funkcjonariusze i urzędnicy austriaccy, a także pozostający na służbie cesarskiej Niemcy, Czesi i Węgrzy. Rozpoczął się proces intensywnej germanizacji życia społecznego. Zlikwidowano większość szkół polskich, a Akademię Jezuicką i Kolegium Pijarów przekształcono w prowincjonalną, niemieckojęzyczną szkołę zawodową dla urzędników i lekarzy. W 1777 r. wydano nakaz likwidacji średniowiecznych fortyfikacji. Dekret cesarza Józefa II o kasacie zakonów i sekularyzacji dóbr kościelnych spowodował m.in. likwidację 18 kościołów rzymskokatolickich, 3 ormiańskich i 7 unickich. Z drugiej strony jednak, stołeczny charakter 21 miasta przyśpieszył jego demograficzny i gospodarczy rozwój. Lwów, który w 1783 r. liczył ok. 23 tys. mieszkańców, w 100 lat później miał ich już 108 tys. W 1784 r. powstał niemieckojęzyczny uniwersytet. W końcu XVIII i na pocz. XIX w. powstało we Lwowie kilkadziesiąt manufaktur, które łącznie z drukarniami zatrudniały około tysiąca robotników. Jedną z bardziej znanych była uruchomiona w 1782 r. na Zniesieniu wytwórnia wódek i likierów J. A. Baczewskiego. O gospodarczym obliczu miasta decydował jednak nie przemysł, a instytucje handlowe i finansowe, takie jak Towarzystwo Kredytowe Ziemskie (1841), Galicyjskie Towarzystwo Gospodarskie (1844), Galicyjska Kasa Oszczędności (1844), filia wiedeńskiego Banku Narodowego (1853), Bank Angielsko-Austriacki (1865), później Bank Krajowy Królestwa Galicji i Lodomerii (1883) i wiele podobnych. Ożywienie koniunktury gospodarczej przyniósł rozwój komunikacji kolejowej. W 1861 r. miasto uzyskało połączenie z Krakowem, dzięki któremu do centralnych Niemiec i Szczecina ruszyły transporty zboża, mięsa i drewna, pochodzące zarówno z kresów, jak też z południowej Rosji i Rumunii. Podejmowano też, choć bezskutecznie, działania na rzecz budowy linii ze Lwowa do Czerniowiec, jako części wielkiego szlaku kolejowego, mającego przez Jassy, Warnę i Stambuł połączyć Londyn z Bombajem. Obok Krakowa, Lwów stał się drugim w Galicji ośrodkiem polskiego życia kulturalnego, choć krępowanego polityką zaborcy. Od 1776 r. działał tu stały teatr niemiecki, ale sporadycznie występowały też zespoły polskie, m.in. w 1. 1795—99 zespół warszawskiego Teatru Narodowego pod kierunkiem W. Bogusławskiego. Wskrzeszony w 1817 r. Uniwersytet rozwijał się powoli, przy czym językiem wykładowym były wciąż łacina i niemiecki (na wydziale teologicznym także ruski) i dopiero w 1826 r. formalnie utworzono tu katedrę języka i literatury polskiej. Wydarzeniem wielkiej wagi było natomiast ustanowienie w 1817 r. Fundacji im. Ossolińskich i utworzenie Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, a później także i wydawnictwa, wielce zasłużonych dla rozwoju kultury narodowej. W 1842 r. dzięki hojnej fundacji Stanisława Skarbka miasto zyskało nowy gmach teatru, zwanego odtąd „Skarbkow-skim". Ważną rolę spełniała polska prasa, zwłaszcza zaś ukazująca się od 1811 r. „Gazeta Lwowska" i jej kulturalno-literacki dodatek „Rozmaitości". W różnych okresach wychodziło tu wiele tytułów o różnych orientacjach politycznych, takie jak 22 „Słowo Polskie", „Wiek Nowy", „Gazeta Narodowa", „Gazeta Poranna", dwutygodnik „Wiadomości Artystyczne", a później „Przegląd Muzyczny, Teatralny i Artystyczny" i inne. W 1. 1867—73, w związku z uzyskaniem przez Galicję znacznej autonomii, we Lwowie powstały liczne instytucje państwowe: Sejm Krajowy, Wydział Krajowy i Rada Szkolna Krajowa. Rozpoczął się powolny proces repolonizacji miasta. Stopniowo też, w 1. 1890—1914 Lwów przekształcał się w nowoczesne miasto z charakterystyczną dla tego okresu, wzorowaną na paryskiej i berlińskiej, a przede wszystkim na wiedeńskiej, secesyjną architekturą (s. 58). Ruch budowlany koncentrował się początkowo w śródmieściu, a na pocz. XX w. przeniósł się na południe, gdzie powstawały nowe willowe dzielnice. O ile jeszcze w 1873 r. było we Lwowie 2594 budynków, i to przeważnie jedno- i dwupiętrowych, o tyle w 1900 r. było już 4360 budynków, w większości trzy- i czteropiętrowych. Powstało wiele gmachów publicznych: banków i towarzystw ubezpieczeniowych, domów handlowych, restauracji i kawiarni. W ten sposób powstało miasto o specyficznym obliczu, kształtowanym gustem bogatego mieszczaństwa, z bogatym życiem intelektualnym i artystycznym koncentrującym się w salonach ziemiaństwa i z osobliwym, wielokulturowym folklorem przedmieść. Przypadające w 1869 r. 300-lecie Unii Polsko-Litewskiej uczcił Lwów usypaniem z inicjatywy Franciszka Smolki Kopca Unii Lubelskiej na szczycie Wysokiego Zamku. W 1870 r. przeprowadzono we Lwowie reformę samorządu miejskiego. W rok później przemianowano wiele ulic i placów, które otrzymały nazwy od nazwisk zasłużonych dla monarchii i dla miasta osób. W 1858 r. powstała gazownia miejska (drugą zbudowano w 1897 ?.), ? na głównych ulicach pojawiły się uliczne latarnie gazowe. W 1893 r. wprowadzono oświetlenie elektryczne, choć uliczne lampy naftowe, wynalazek lwowianina Ignacego Łukasiewicza z 1853 ?., były w użyciu jeszcze do I wojny światowej. Tramwaj konny, uruchomiony w 1880 ?., w 1894 r. zastąpiono elektrycznym, jako pierwszym w monarchii, a czwartym w Europie, znacznie wcześniej niż w Gdańsku, Poznaniu, Krakowie czy Warszawie. W 1898 r. linia telefoniczna połączyła Lwów z Krakowem i Wiedniem. Ważnymi wydarzeniami były organizowane tu Powszechne Wystawy Krajowe: pierwsza w 1877 r. i druga w 1894 r. Z tą ostatnią wiązało się otwarcie panoramy „Racławice" — znakomitego w swej artystycznej, ideowej i patriotycznej wizji dzieła Jana Styki, Wojciecha Kossaka i in. (s. 193). 23 W 1. 1899—1901 powstały nowe wodociągi miejskie, zbudowane według planów inż. O. Smrekera, które dostarczyły miastu wody z ujęć w Woli Dobrostańskiej (40 km na pn.--zach. od Lwowa). Do 1905 r. zasklepiono miejskie koryto Pełtwi, przebudowano też system kanalizacyjny. W 1901 r. na Gabryelówce powstała duża, nowoczesna rzeźnia miejska. Z czasem Lwów stał się ośrodkiem ruchu niepodległościowego i wojskowego, do którego zjeżdżano z ziem zaborów pruskiego i rosyjskiego. Tu od 1909 r. pod kierunkiem Józefa Piłsudskiego i Kazimierza Sosnkowskiego tworzyły się Polski Związek Strzelecki, Polskie Drużyny Strzeleckie, Drużyny Bartoszowe i inne zawiązki Wojska Polskiego. Stąd wyszli m.in. Józef Haller, Ed- ward-Rydz Śmigły, Władysław Sikorski, Czesław Mączynski i inni. PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA Z chwilą aneksji przez Austro-Węgry państw bałkańskich: Bośni i Hercegowiny, pogłębiły się we Lwowie nastroje niepewności i oczekiwanie wojny. Jej wybuch w 2 poł. 1914 r. nie był więc dla nikogo zaskoczeniem. Ożywiły się natomiast ugrupowania polityczne Polaków i Ukraińców, zarówno pro-jak i antyaustriackie. I Polacy, i Ukraińcy w wojnie dostrzegali szansę odbudowania własnej państwowości. Istniejąca we Lwowie konfederacja stronnictw niepodległościowych wydała odezwę do Polaków, wzywającą do wstępowania do polskich oddziałów wojskowych. Zawiązał się polski Centralny Komitet Narodowy. Już 29 sierpnia 1914 r. wyruszył ze Lwowa Legion Wschodni pod dowództwem Józefa Hallera, który jednak, po odmowie złożenia przysięgi na wierność Austrii, został rozwiązany. 3 września do miasta weszli Rosjanie, którzy pozostali tu do 22 czerwca 1915 r. Raz jeszcze wojskowe władze austriackie sięgnęły po represje w stosunku do Polaków. Doprowadziło to do wzrostu nastrojów antyaustriackich i demonstracji ulicznych, zwłaszcza w lutym 1918 ?., tym bardziej że dotarły tu wieści o podpisaniu traktatu brzeskiego, który pozbawił Polskę Ziemi Chełmskiej, a z Galicji Wschodniej czynił część Ukrainy. Tymczasem zmieniała się i odwracała sytuacja państw centralnych na froncie zachodnim (klęska nad Marną, rewolucja w Niemczech). W początku października 1918 r. miasto witało wracających z niewoli w Marmarosz Sziget legionistów... Do przejęcia władzy we Lwowie sposobili się i Polacy, 24 i Ukraińcy. 10 października powstał we Lwowie polski Komitet Obywatelski. Tajne organizacje — Polska Organizacja Wojskowa z por. Ludwikiem de Laveaux, Polskie Kadry Wojskowe z kpt. Czesławem Mączyńskim, Polski Korpus Posiłkowy z kpt. A. Kamińskim, „Wolność" i inne mobilizowały swych członków. W ostatnich dniach października warszawska Rada Regencyjna wyznaczyła na dowódcę wojsk polskich w Galicji gen. Puchalskiego, a na dowódcę obwodu lwowskiego i m. Lwowa mianowano gen. A. Kamińskiego. Ukraińcy, mając już ok. 10 tys. własnych żołnierzy w liczącym ok. 20 tys. garnizonie austriackim we Lwowie, ściągali dalsze posiłki, w tym doborowe oddziały Strzelców Siczowych arcyksięcia Wilhelma Habsburga (zw. Wasylem Wyszywanym). Siły polskie we Lwowie były nieliczne, źle zorganizowane i praktycznie pozbawione broni i amunicji. Do ostatnich chwil trwały pertraktacje w sprawie powołania jednolitego polskiego dowództwa, a także co do uprzedzenia działań Ukraińców. Późnym wieczorem 31 października w pobliżu koszar austriackich obsadzonych już przez żołnierzy ukraińskich, został śmiertelnie postrzelony sierżant legionów, Andrzej Bat-taglia — pierwsza ofiara walki o Lwów. Nocą oddziały ukraińskie przystąpiły do rozbrajania i internowania Polaków, żołnierzy armii austriackiej. Oddziały te zajęły także ważne strategicznie gmachy Pałacu Namiestnikowskiego, Sejmu Galicyjskiego, Dyrekcji Poczty, policji i budynek Ratusza. Polacy, wreszcie zjednoczeni, powołali Komendę Obrony Lwowa z kpt. Czesławem Mączyńskim na czele. Rankiem 1 listopada 1918 r. walki rozpoczęły się szturmem Ukraińców na Szkołę Sienkiewicza bronioną przez 85-osobowy oddział kpt. Z. Ta-tara-Trześniewskiego, zaopatrzony na szczęście w porę w austriacką broń, amunicję i żywność, a nawet mundury, zdobyte wcześniej w Rzęsnej Polskiej. Walki, początkowo rozproszone, z głównymi punktami oporu w Szkole Sienkiewicza i Domu Techników, od 5 listopada przybrały charakter zorganizowany. Tymczasem w Lublinie, Warszawie i Krakowie organizowano odsiecz dla Lwowa. 16 listopada Józef Piłsudski wydał rozkaz skoncentrowania wojsk w Przemyślu, kilka dni wcześniej opanowanym przez oddziały mjr. Stachiewicza. Dowódcą odsieczy mianowany został gen. Rozwadowski. W kierunku Lwowa jako pierwsze ruszyły oddziały 5 pp. Legionów („Zuchowatych") pod dowództwem ppłk. M. Karaszewicza- Toka-rzewskiego (po wybuchu II wojny światowej pierwszego d-cy Służby Zwycięstwu P