DZIECKO NIEPE�NOSPRAWNE JEGO RODZINA I EDUKACJA Kazimierz Jacek Zab�ocki DZIECKO NIEPE�NOSPRAWNE JEGO RODZINA i EDUKACJA Wydawnictwo Akademickie "�ak" Warszawa 1999 J�zef Marek �nieci�ski Opracowanie graficzne El�bieta Malik Korekta Katarzyna Makaruk � U Copyright by Wydawnictwo Akademickie "�ak" and Kazimierz Jacek Zab�ocki ISBN 83-88149-03-2 Wydawnictwo Akademickie "�ak" Teresa i J�zef �nieci�scy 02-127 Warszawa, ul. Mo�dawska 13/56 tel./fax 822-82-67 Tel. (O-22) 613 21 65 r Prac� t� po�wi�cam pami�ci mojego Ojca M&rek � Copyrigbt by ISBN SPIS TRE�CI PRZEDMOWA........................................................................................ 11 Kazimierz Jacek Zab�ocki - KSZTA�CENIE SPECJALNE W POLSKIEJ MY�LI PEDAGOGICZNEJ ..................................... 17 1. Lata dwudzieste i trzydzieste - okres mi�dzywojenny....................22 2. Od lat czterdziestych do lat osiemdziesi�tych .................................23 3. Wsp�czesne za�o�enia kszta�cenia specjalnego ...............................27 4. Filozoficzne idee w kszta�ceniu specjalnym .....................................32 Bibliografia............................................................................................. 36 J�zef Placka - DZIECKO NIEWIDOME W RODZINIE ORAZ W INSTYTUCJI WYCHOWAWCZEJ................................... 37 1. Niebezpiecze�stwo przedmiotowego podej�cia do opieki nad dzieckiem w rodzinie i spo�ecze�stwie. ................................................... 37 2. Miejsce dziecka niepe�nosprawnego w rodzinie i jego szczeg�lne zagro�enia. ........................................................................................39 3. Rodzina naturalna a suhstytutywna rola wychowania zak�adowego niewidomych ............................................................... 42 4. Badania w�asne na przyk�adzie O�rodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych w Laskach ................................................48 a. Charakterystyka �rodowiska pedagogicznego O�rodka..............48 b. Opis i analiza bada�..................................................................... 50 c. Wnioski i postulaty pedagogiczne ................................................58 Bibliografia............................................................................................. 61 Agnieszka Orkwiszewska - DZIECKO NIEPE�NOSPRAWNE NA WSI ............................................................................................. 63 Wychowanie w rodzinie wiejskiej.......................................................... 66 Sytuacja w szkolnictwie wiejskim......................................................... 70 Postulaty zmian w szkolnictwie............................................................ 72 Bibliografia............................................................................................. 73 Wojciech Brejnak - DZIECKO I JEGO PROBLEMY PRZED S�DEM................................................................................75 Ma�oletni �wiadek w sprawie ................................................................ 76 Ma�oletni jako ofiary przemocy............................................................. 78 Dziecko jako ofiara niewydolnej wychowawczo rodziny......................82 Dobro dziecka.........................................................................................90 Nieletni przed s�dem.............................................................................93 Bibliografia........................................................................................... 100 Ryszard Borowski - �RODOWISKO RODZINNE DZIECI I M�ODZIE�Y POGOTOWIA OPIEKU�CZEGO ....................... 101 Bibliografia........................................................................................... 115 Ma�gorzata Graczyk - DZIECKO W ZAK�ADZIE POPRAWCZYM .............................................................................. 117 Bibliografia........................................................................................... 131 Jan Bielecki - PSYCHOLOGICZNE PROBLEMY DZIECI I M�ODZIE�Y J�KAJ�CEJ SI�................................................... 134 1. Wprowadzenie................................................................................. 134 2. Poj�cie i charakterystyka j�kania .................................................. 135 3. Objawy j�kania ............................................................................... 136 4. Etiologia j�kania ............................................................................. 138 5. Osobowo�� j�kaj�cych si� dzieci i m�odzie�y w �wietle bada� psychologicznych............................................................................. 141 6. Potrzeby psychiczne i samoocena.................................................. 142 7. L�k i agresja u j�kaj�cych si� dzieci i m�odzie�y.......................... 144 8. Obraz samego siebie w�r�d j�kaj�cej si� m�odzie�y ..................... 147 9. Bibliografia......................................................................................149 Ewa Kasprzewska - DZIECKO Z IMPLANTEM W SZKOLE MASOWEJ......................................................................................151 Moje do�wiadczenia w pracy z dzieckiem z wad� s�uchu w szkole masowej........................................................................................... 166 Bibliografia........................................................................................... 170 Katarzyna Bie�kowska-Robak - UDZIA� RODZINY W TERAPII DZIECKA Z WAD� S�UCHU PROWADZONEJ METOD� AUDYTYWNO-WERBALN� ......................................................... 171 1. Wst�p................................................................................................. 171 2. Metoda audytywno-werbalna.......................................................... 173 3. Rola rodziny w terapii dziecka z uszkodzonym s�uchem .............. 177 4. Zako�czenie ..................................................................................... 187 5. Bibliografia....................................................................................... 188 Kazimierz Jacek Zab�ocki - DZIECKO DYSLEKTYCZNE - TEORIA I PRAKTYKA TERAPEUTYCZNA ............................ 191 I. ETIOLOGIA DYSLEKSJI.............................................................. 193 1. Koncepcja genetyczna ................................................................ 194 2. Mikrouszkodzenia o�rodkowego uk�adu nerwowego jako pierwotna przyczyna dysleksji........................................... 194 3. Brak opanowania podstawowych technik czytania i pisania... 195 4. Zaburzenia procesu lateralizacji................................................ 196 5. Koncepcja hormonalna............................................................... 196 6. Zaburzenia emocjonalne ............................................................ 196 7. Zaburzenia tempa i rytmu rozwoju........................................... 197 II. DIAGNOZOWANIE DYSLEKSJI................................................. 198 III. POMOC TERAPEUTYCZNA W WYBRANYCH KRAJACH EUROPEJSKICH........................................................................... 200 Polska.............................................................................................. 201 Dania............................................................................................... 205 Belgia............................................................................................... 207 Niemcy ............................................................................................208 Francja ............................................................................................209 Szwajcaria .......................................................................................211 Bibliografia........................................................................................... 211 Anna Hryniewicka - ROLA AKTYWNO�CI TW�RCZEJ W PROCESIE RADZENIA SOBIE Z W�ASN� NIEPE�NOSPRAWNO�CI�. ........................................................214 Bibliografia........................................................................................... 226 Dariusz Czy�ewski - KOMPUTERY W REWALIDACJI DZIECKA NIEWIDOMEGO............................................................................ 227 Bibliografia........................................................................................... 237 . jaiuj 0HM�&I iLj�c;*Ai,......, .Batni .;,.�:"�'.< �.'!.:�;::.<:;.�::., :i<V; 'a'"' 9' fc m PRZEDMOWA Wsp�czesny �wiat jest coraz bardziej �wiadomy swej odpowiedzialno�ci za los ludzi niepe�nosprawnych, czego dowodem jest nie tylko szerokie i powa�ne zainteresowanie problematyk� naruszenia zdrowia i rehabilitacji, ale tak�e og�oszenie roku 1981 �wiatowym Rokiem Inwalid�w i Os�b Niepe�nosprawnych oraz lat 1983-1993 Dekad� Ludzi Niepe�nosprawnych, Inwalid�w, Emeryt�w. Przyjmuje si�, i� kul� ziemsk� zamieszkuje ponad p� miliarda ludzi niepe�nosprawnych. W tej liczbie najwi�kszy udzia� maj� ofiary wszelkich wypadk�w, - prawie 80 min os�b, niewidomi stanowi� oko�o 15 min, oko�o 10 min to g�usi, oko�o 15 min to ludzie chorzy z powodu pora�enia m�zgowego, oko�o 15 min stanowi� ludzie chorzy na padaczk�, 10 min to chorzy na tr�d, 40 min ludzi jest uzale�nionych od alkoholu i lek�w. Spo�r�d ogromnej liczby ludzi niepe�nosprawnych dwie trzecie zamieszkuje kraje Trzeciego �wiata. Na uwag� zas�uguje jeszcze jeden wska�nik liczbowy: dotyczy on liczby dzieci i m�odzie�y. Szacuje si� w�r�d niepe�nosprawnych prawie jedn� trzeci� tj. ponad 150 min, stanowi� dzieci i m�odzie�. Wed�ug szacunkowej oceny w Polsce osoby niepe�nosprawne stanowi� oko�o 14% og�u ludno�ci. I tak w 1993 roku inwalid�w z okre�lon� grup� inwalidzk� by�o oko�o 4 538 000, za� emeryt�w oko�o 3 500 000. (Dane dotycz�ce dzieci i m�odzie�y w wieku 0-19 lat om�wi� dok�adnie nieco dalej. Warto w tym miejscu wspomnie�, �e og�lna liczba dzieci i m�odzie�y w 1986 wynosi�a oko�o 12 milion�w). ,", 12 Przedmowa 1. Niewidomi - oko�o 2900 os�b. Przyjmuje si�, �e s�abo widz�cy stanowi� trzy razy wi�ksz� grup� - oko�o 9000 os�b. 2. G�usi i s�abo s�ysz�cy - oko�o 11 500 os�b, w tym g�usi 5200 os�b, a s�abo s�ysz�cy 6300. 3. Umys�owo upo�ledzeni - 240 000 os�b w tym lekko upo�ledzeni 152 000 a umiarkowanie i znacznie 88 000. 4. Chorzy neurologicznie oko�o - 163.500 os�b, w tym: - z pora�eniem m�zgowym dzieci�cym oko�o 30 000, - z padaczk� oko�o 60 000, - z przepuklin� oponowo-m�zgowo-rdzeniow� oko�o 15 000, - z zaburzeniami nerwowo-mi�niowymi 1500, - z afazj� 57 000 os�b. 5. Chorzy psychicznie - 30 877 os�b, w tym: - z psychoz� 1530, - z zaburzeniami niepsychotycznymi 28 780, - z innymi chorobami niepsychiatrycznymi 567. 6. Niedostosowani spo�ecznie - oko�o 50 000 os�b (w wieku 15-19 lat). 7. Z uszkodzonym narz�dem ruchu - oko�o 20 000 os�b. 8. Chorzy na gru�lic� - oko�o 832 os�b. 9. Chorzy na cukrzyc� - oko�o 6000 os�b. 10. Chorzy na reumatyzm - oko�o 2000 os�b. 11. Z chorobami uk�adu kr��enia oko�o 19 000 os�b. 12. Chorzy z zespo�ami z�ego wch�aniania - oko�o 40 000 os�b. 13. Chorzy na muskowiscydoz� - oko�o 7000 os�b. 14. Z wrodzonymi chorobami przemiany materii - oko�o 2000 os�b. 15. Z innymi chorobami, np. alergicznymi, nowotworowymi - oko�o 30 000 os�b. 16. Chorzy na przewlek�y nie�yt lub zapalenie oskrzeli: *o� a) w wieku 7 lat - oko�o 6% ' ,' b) w wieku 10-19 lat - 17%. e-ia Termin osoba niepe�nosprawna1 generalnie dotyczy tych os�b, kt�rych stan fizyczny, psychiczny lub umys�owy trwale lub okre- 1 Bli�sze om�wienie poj�� "inwalida, "osoba niepe�nosprawna", w: K. J. Za-b�ocki: Wprowadzenie do rewalidacji, Toru� 1997. Przedmowa 13 sowo utrudnia, ogranicza b�d� uniemo�liwia wype�nianie r�l spo�ecznych. Ta definicja osoby niepe�nosprawnej w zasadzie jest zbli�ona do definicji inwalidy - w szerszym, a nie wy��cznie prawnym znaczeniu tego poj�cia - podanej w tzw. mi�dzynarodowym uj�ciu. Cytuj� za A. Hulkiem "(...) inwalid� jest taka jednostka, u kt�rej istnieje naruszenie sprawno�ci i funkcji w stopniu wyra�nie utrudniaj�cym (w por�wnaniu z osobami zdrowymi w danym kr�gu kulturowym) pobieranie nauki w normalnej szkole, wykonywanie czynno�ci �ycia codziennego, udzia� w �yciu spo�ecznym oraz zaj�cia w czasie wolnym od pracy2". Oba te okre�lenia wywodz� si� z nast�puj�cych za�o�e�: - cz�owiek jest istot� biologiczn� i w tym wzgl�dzie podstawowym poj�ciem dla jego okre�lenia jest organizm (body); - cz�owiek jest osob� dzia�aj�c� i wype�niaj�c� okre�lone zadania, tote� poj�ciami istotnymi dla jego okre�lenia s� osoba i dzia�anie (person i actwity); - cz�owiek jest cz�onkiem grupy spo�ecznej, do kt�rej przynale�y i w kt�rej uczestniczy, zatem w tym uj�ciu podstawowymi poj�ciami s� spo�ecze�stwo i uczestnictwo (society i par-ticipation); - prawne uj�cie inwalidztwa wyr�nia dwa aspekty: znaczenie biologiczne i znaczenie zwi�zane z orzecznictwem lekarskim (stricte prawne). W znaczeniu prawnym inwalid� jest ' osoba, kt�ra posiada orzeczenie zespo�u orzekaj�cego o stopniu niepe�nosprawno�ci3. Niedawno - zgodnie z nowymi dyrektywami ustawowymi - zlikwidowano dotychczas funkcjonuj�ce trzy grupy inwalidzkie (I, II, III) 2 A. Hulek: Teoria i praktyka rehabilitacji inwalid�w. Warszawa 1969, s. 23. 3 Ustaw� z 27.08.1997 o rehabilitacji zawodowej i spo�ecznej oraz zatrudnianiu os�b niepe�nosprawnych (Dz.U. nr 123 z dn. 9.10.1997) powo�ano instytucje orzecznika: Wojew�dzki Zesp� do Spraw Orzekania o Stopniu Niepe�nosprawno�ci (to pierwsza instancja) oraz Krajowy Zesp� do Spraw Orzekania o Stopniu Niepe�nosprawno�ci (druga instancja). Od orzeczenia Krajowego Zespo�u do Spraw Orzekania o Stopniu Niepe�nosprawno�ci przys�uguje odwo�anie do s�du pracy i ubezpiecze� spo�ecznych. Wojew�dzki Zesp� do Spraw Orzekania o Stopniu Niepe�nosprawno�ci powo�uje i odwo�uje dyrektor wojew�dzkiego urz�du pracy za� Krajowy Zesp� powo�uje i odwo�uje Pe�nomocnik do Spraw Os�b Niepe�nosprawnych. 14 Przedmowa i zast�piono je trzema stopniami niepe�nosprawno�ci (Dz. U. nr 123 z 9.10.1997, art. 3): znacznym, umiarkowanym, lekkim. Zgodnie z biologicznym uj�ciem za inwalid� uwa�a si� osob�, kt�ra z powodu przewlek�ej choroby lub niepe�nosprawno�ci nie ma zdolno�ci wykonywania stosownych dla swego wieku obowi�zk�w (nauka, praca); nie musi natomiast posiada� stosownego orzeczenia. Przemiany zachodz�ce w my�li kszta�cenia specjalnego zmieniaj� si� w kierunku pluralizmu. Obejmuj� one zmian� cel�w kszta�cenia specjalnego, procesy uspo�eczniania szko�y specjalnej, zwi�kszanie si� aktywno�ci samych nauczycieli na rzecz wspomagania proces�w wychowania i nauczania oraz wyzwalanie nowej �wiadomo�ci edukacyjnej szkolnictwa specjalnego. Szczeg�owe procesy przemian oraz wynikaj�ce z nich potrzeby i problemy mo�na scharakteryzowa� w nast�puj�cy spos�b4: - od nauczania dzieci niewidomych, g�uchych i umys�owo upo�ledzonych do nauczania i wychowywania dzieci z r�nymi niepe�nosprawno�ciami; - od stawiania przed szkolnictwem cel�w specjalnych po uto�samianie ich z celami edukacji w og�le; - od r�nicowania uczni�w ze wzgl�du na rodzaj ich niepe�nosprawno�ci do dostrzegania ci�g�o�ci zachowanych sprawno�ci i ich r�nic ilo�ciowych; - od stosowania specjalnych metod nauczania i wychowania po metodyki nauczania w�a�ciwe dla r�nych dzieci z r�nymi odchyleniami od normy; - od koncentracji na okre�lonych dysfunkcjach niepe�nosprawnego ucznia do dostrzegania z�o�ono�ci osi�gni�� szkolnych we wsp�pracy z lekarzem, terapeut�, rodzin� czy spo�eczno�ci� lokaln�; - od kszta�cenia dzieci w wieku 7-15 lat po kszta�cenie ludzi niepe�nosprawnych w ka�dym wieku; 4 Ukaza�y si� m.in. nast�puj�ce prace: A. Hulek: Wsp�czesne teorie i tendencje wychowania i kszta�cenia specjalnego; Kadra w kszta�ceniu specjalnym, stan obecny i perspektywy; Stan obecny kszta�cenia specjalnego w Polsce i jego przebudowa; Przysz�o�� kszta�cenia specjalnego; Ucze� niepe�nosprawny w szkole masowej. �-ai**/'�.�.� ��-$*,,.,*-w�-.- >fcvuiij^-.>i/; IK�T,�/ w^i^a c,u" Przedmowa 15 - od w�skich program�w szkolnych - przedmiot�w do poszerzania ich o przygotowanie ucznia niepe�nosprawnego do �ycia w rodzinie, w pracy, w �rodowisku spo�ecznym i w tzw. czasie wolnym; - od nauczania dzieci z jednorodnym rodzajem niepe�nosprawno�ci do nauczania dzieci z niepe�nosprawno�ci� z�o�on�; - od wi�zania pedagogiki specjalnej jedynie z medycyn� (st�d nazwa pedagogika lecznicza) do usprawniania i rozwoju ucznia niepe�nosprawnego za pomoc� proces�w spo�ecznych, psychicznych, technicznych, prawnych, kulturowych; - od segregacji i izolacji do integracji i normalizacji we wszystkich przejawach �ycia indywidualnego. Ten charakter zmian i potrzeb szkolnictwa specjalnego mo�na okre�li� jeszcze bardziej obrazowo: od nienormalno�ci do normalno�ci, od inno�ci do integracji, od bierno�ci do aktywno�ci. Zachodz�ce zmiany daj� szans� stworzenia dzieciom niepe�nosprawnym i m�odzie�y r�wnych szans rozwojowych oraz r�wnej jako�ci �ycia, ale zarazem wyznaczaj� nowe jako�ci organizacji szkolnictwa specjalnego, przyczyniaj� si� do tworzenia odpowiedniego poziomu kultury i edukacji spo�ecze�stwa, kszta�cenia kadry pedagogicznej, psychologicznej i pracownik�w socjalnych, wprowadzania wiedzy o ludziach niepe�nosprawnych na kierunki prawnicze, ekologiczne, architektoniczne itd., do inwestowania we wszelkie o�rodki uwzgl�dniaj�ce potrzeby os�b niepe�nosprawnych we wszystkich przedzia�ach wieku, �yj�cych w r�nych sytuacjach �rodowiskowych. Przedstawione wy�ej przemiany kszta�cenia specjalnego - �ci�lej, niekt�re jego aspekty - ukazuj� i to, �e za�o�enia i cele pedagogiki specjalnej ulegaj� generalnie zbli�eniu do za�o�e� i cel�w pedagogiki og�lnej, a niekiedy s� nawet z ni� uto�samiane, np. w rozwi�zywaniu zada� praktycznych. Za� zbytnie wyodr�bnianie pedagogiki specjalnej z og�lnej i zamykanie si� w obr�bie problematyki upo�ledze� oraz przyjmowanie za�o�e� a priori sprzyja�y dokonywaniu swoistych podzia��w tej dyscypliny. Z tymi podzia�ami i klasyfikacjami dzi� polemizuje si� m.in. i z tego powodu, �e za kryterium przyj�to rodzaj i stopie� niepe�nosprawno�ci i wynikaj�ce z niego konsekwencje. Obecnie istnie- i 16 Przedmowa je potrzeba przesuni�cia zainteresowa� pedagogiki specjalnej na potrzeby ucznia niepe�nosprawnego, jego sprawno�ci (tzw. mocna strona) oraz �rodowisko. Ten spos�b widzenia dziecka niepe�nosprawnego zmienia podej�cie do klasyfikacji nauczania i wychowywania specjalnego. Prezentowane w tym zbiorze zagadnienia rewalidacji dziecka niepe�nosprawnego obejmuj� swym zakresem tre�ciowym zar�wno przegl�d koncepcji wychowania specjalnego, ukazanie sytuacji psychologiczno-pedagogicznej rewalidowanych dzieci z r�nymi niepe�nosprawno�ciami. Prac� ko�czy ukazanie mo�liwo�ci komputerowego wspomagania rewalidacji dziecka niepe�nosprawnego. W tym miejscu serdecznie dzi�kuje wszystkim, kt�rzy przyczynili si� do powstania tej ksi��ki, a zw�aszcza mojej �onie za inspiracj�. Kazimierz Jacek Zab�ocki KSZTA�CENIE SPECJALNE W POLSKIEJ MY�LI PEDAGOGICZNEJ Pedagogika specjalna to dzia� pedagogiki og�lnej, tej wieloaspektowej dzia�alno�ci, kt�rej zadaniem jest kszta�towanie cz�owieka. Wiele poszczeg�lnych dzia��w pedagogiki og�lnej (wychowanie moralno-spo�eczne, dydaktyka, wychowanie fizyczne i inne) jest wyodr�bnianych ze wzgl�du na rodzaj czynno�ci pedagogicznych podejmowanych w ich ramach. Inaczej jest z pedagogik� specjaln�. Jej zakres dzia�ania wyznacza nie tyle rodzaj dzia�ania, gdy� musi podejmowa� wszystkie mo�liwe, ile swoisto�� podmiotu, swoisto�� samej jednostki oddanej pod jej opiek�. Pedagogice specjalnej bowiem zosta�y powierzone jednostki w taki czy inny spos�b odchylone od normy - fizycznie, psychicznie lub spo�ecznie. I ten w�a�nie fakt - fakt w��czenia si� we wsp�lny cel, jakim jest szukanie dr�g "naprawy rzeczy ludzkich" - nadaje pedagogice specjalnej wysok� rang�, i jasno okre�la jej miejsce w tym olbrzymim, zjednoczonym wysi�ku odnajdywania konkretnej odpowiedzi na wezwanie nauk filozoficznych, etycznych, antropologicznych, spo�ecznych, kt�rych zadaniem jest stworzy� wizj� wzoru cz�owieka, jakiego potrzebuje �wiat. Pedagog, id�c po linii swojej specjalno�ci, przyjmuje zam�wienie prze�o�enia na j�zyk dzia�alno�ci praktycznej wizji teoretycznych, wybieraj�c spo�r�d wielu te, kt�re on i jego �rodowisko uwa�a za najw�a�ciwsze i najpotrzebniejsze dla aktualnego i przysz�ego �wiata. Liczba tych wizji jest wielka, chocia� w swych fundamentach cel ich jest ten sam: idea� cz�owiecze�stwa, ^ormu�u- j� one i wyznaczaj� r�ne zakresy my�li i dzia�alno�ci ludzkJBJ \ -* 18 Kazimierz Jacek Zab�ocki kt�re od pocz�tku istnienia �wiadomej refleksji stawiaj� pytania: Jaki jest �wiat i �ycie? Czym jest cz�owiek i jego godno��? Jaki jest jego udzia� w tworzeniu �wiata i w�asnego losu? Ten olbrzymi w swej nieprzebranej r�norodno�ci punkt�w wyj�cia i jednoznaczny w og�lnie ujmowanym punkcie doj�cia aksjologiczny idea� cz�owieka, do kt�rego ludzko�� ma d��y�, zarysowuje si� dla pedagogiki jako nakaz szukania �rodk�w w celu jego osi�gni�cia. Ukszta�towanie cz�owieka o godno�ci, jakiej si� po nim oczekuje, staje si� racj� bytu, og�lnym celem wszystkich ga��zi pedagogiki. Pedagogika specjalna musi spe�nia� swoje specyficzne zadania w obr�bie naczelnych zada� pedagogiki og�lnej. Nale�y j� ujmowa� jako ga��� pedagogiki og�lnej. Jest to wa�ne dlatego, �e charakter jej dzia�alno�ci - czy nazwiemy go ratowniczym, czy naprawczym - dopiero wtedy nabiera g��bokiego sensu i bogactwa tre�ci, gdy b�dzie to dzia�alno�� zawsze zorientowana na ca�okszta�t realizowania w cz�owieku cz�owieka na miar� mo�liwo�ci upo�ledzonych jednostek. A wi�c, z jednej strony, musimy traktowa� pedagogik� specjaln� jako integraln� ca�o��, z drugiej strony jednak, wymaga ona tak daleko id�cej indywidualizacji, jak �adna ga��� pedagogiki og�lnej zar�wno w teoretycznych badaniach, jak i w "strategii wychowawczej". Musi uwzgl�dnia� problematyk� szczeg�ow� poszczeg�lnych rodzaj�w upo�ledze�. St�d jest po��dane, aby tworzy�y si�, r�nicowa�y i pog��bia�y odr�bne dzia�y pedagogiki specjalnej. Odnosi si� to zar�wno do bada� naukowych, jak i - co trzeba z ca�ym naciskiem podkre�li� - do spraw warsztatowych, w kt�rych swoisto�� metod i organizacji pracy zaznacza si� wyra�nie. Ale tu zn�w wyst�puje trudno��, sygnalizowana r�wnie� i przez zagraniczn� literatur� specjalistyczn�, polegaj�ca na tym , �e nie mo�na przygotowa� pracownika w�skiej specjalizacji, poniewa� mo�e zaj�� sytuacja, dla kt�rej dany pracownik b�dzie musia� zmieni� dzia� pracy. Z biegiem czasu rozszerza si� zakres oddzia�ywa� pedagogiki specjalnej od strony zada�, jakie pedagog specjalny musi podj�� w odpowiedzi na nowe zapotrzebowania spo�eczne. Dawno min�- Kszta�cenie specjalne w polskiej my�li pedagogicznej 19 �y ju� czasy, kiedy funkcja pedagoga specjalnego sprowadza�a si� tylko do nauczania. 1. Pedagog specjalny, by osi�gn�� cel swej pracy, jakim jest doprowadzenie jednostki odchylonej od normy do poziomu jej dost�pnego, musi oddzia�ywa� na ni� w spos�b zintegrowany w zakresie wszystkich dzia��w pracy pedagogicznej. Wszystkie zadania pedagoga specjalnego w wysokim stopniu przekraczaj� tradycyjne zadania i formy pracy nauczyciela. St�d i przygotowanie go do zawodu powinno by� inne, gdy� musi odbiega� od jednokierunkowego przygotowania tylko do funkcji nauczyciela szkolnego. 2. Wraz z post�pem wiedzy i rozwojem opieki spo�ecznej mno�� si� funkcje, do kt�rych pedagog specjalny b�dzie powo�ywany. Pedagog specjalny musi zosta� przygotowany do pe�nienia wielorakich funkcji: a) ze wzgl�du na rozpi�to�� wieku wychowank�w (praca nad nimi powinna by� prowadzona od pocz�cia do ko�ca �ycia); b) ze wzgl�du na rozpi�to�� i rodzaj odchylenia od normy: wszystkie rodzaje uszkodze�, a nieraz ich nak�adanie si� (upo�ledzenia sprz�one) oraz wszystkie stopnie ich nasile� (od lekkich do najci�szych), r�wnie� pewne ci�sze formy tzw. mikrodefektologii, daj�ce wt�rne og�lne zaburzenia, przewa�nie nerwicowe; c) ze wzgl�du na formy pracy: - wszystkie formy nauczania i wychowania jednostek odchylonych od normy: praca terapeutyczno-wychowawcza w ��obkach i przedszkolach, nauczanie rewalidacyjne we wszystkich typach szk� specjalnych, ��cznie z r�nymi formami kszta�cenia zawodowego, nauczanie specjalistyczne w klasach specjalnych szk� normalnych, pomoc udzielana dora�nie nauczycielowi szk� normalnych w trudnych przypadkach z dzie�mi normalnymi (aktualne zw�aszcza w szko�ach zbiorowych), nauczanie indywidualne w domach dzieci chorych i kalekich, zaj�cia terapeutyczno-adaptacyjne w zak�adach dla ci�ko upo�ledzonych dzieci oraz prace terapeutyczno-wychowawcze we wszystkich typach internat�w (internat otwarty i zamkni�ty, w tym ��obki); 20 Kazimierz Jacek Zab�ocki - wszystkie formy pracy pozaszkolnej i r�ne formy terapii zaj�ciowej, r�nego typu zaj�cia pozaszkolne: obozy rekreacyjne, w�drowne kolonie dzieci�ce i m�odzie�owe, wczasy dla doros�ych odchylonych od normy itd.; - r�ne formy pracy profilaktycznej, zw�aszcza w zakresie profilaktyki wt�rnej, skierowanej przeciw pogarszaniu si� zastanego, utrwalonego ju� stanu, wzgl�dnie niedopuszczenie do obni�enia poziomu poprawy ju� osi�gni�tej; - wsp�praca z lekarzem, psychologiem i innymi specjalistami w poradniach diagnostycznych, poradniach dla rodzic�w dzieci i m�odzie�y kalekich, w poradniach dla m�odzie�y z r�nego typu odchyleniami od normy, - akcje rewaloryzuj�ce �rodowisko jednostek odchylonych od ; normy, zw�aszcza pomoc udzielana w tym zakresie rodzinie (na�wietlanie zagadnie� zwi�zanych z zaburzeniami dzieci, s porady pedagogiczno-terapeutyczne, po�redniczenie w kon-! taktach z w�a�ciwymi instytucjami spo�ecznymi, akcja propa-i gandowa w stosunku do ca�ego spo�ecze�stwa ludzi zdrowych i u�wiadamianie ich o przyczynach, objawach i skutkach upo�ledze�, o mo�liwo�ciach osi�gni�� rewalidacyjnych i resocjalizacyjnych, o formach pracy podejmowanej w zale�no�ci od rodzaju upo�ledzenia itd.); - praca pedagogizuj�ca pracownik�w zak�ad�w leczniczych, pracownik�w zak�ad�w pracy itd.; - praca w charakterze wsp�tw�rcy tzw. �rodowiska terapeutycznego w zak�adach leczniczych; - praca diagnostyczno-terapeutyczna w zak�adach pracy chronionej i sp�dzielniach inwalid�w w po��czeniu z poradnictwem, praca terapeuty zaj�ciowego i rozrywkowego w �wietlicach i "przy ��ku"; - praca naukowo-badawcza z dziedziny pedagogiki specjalnej; - prace popularnonaukowe z tej�e dziedziny i inne. We wszystkich tych zakresach terapeutyczna praca pedagoga specjalnego ma charakter diagnostyczny, powinna r�wnie� by� naj�ci�lej powi�zana z prac� cz�onk�w wielospecjalistycznych zespo��w. W zakresie podmiotu pedagogiki specjalnej zaznaczaj� si� w ostatnich czasach pewne tendencje zmian: **. Kszta�cenie specjalne w polskiej my�li pedagogicznej 21 1. Przede wszystkim istniej� tendencje dzielenia pedagogiki specjalnej na r�ne, niezale�ne dyscypliny tworz�ce ca�o��; dyscypliny te dot�d by�y jej podspecjalizacjami. 2. Zakres jednostek odchylonych od normy, jakimi zajmuje si� pedagogika specjalna, stopniowo ulega rozszerzeniu w nast�puj�cych kierunkach: a) w zwi�zku z badaniami biopsychologicznymi, kt�re wykaza�y wielkie znaczenie w sensie pozytywnym i negatywnym dla rozwoju wp�yw�w okresu wczesnego dzieci�stwa, przesuni�to dzia�alno�� pedagogiczn� (a r�wnie� rewalidacyjn�) na lata najwcze�niejsze, ��cznie z niemowl�ctwem; b) zosta� te� rozszerzony zakres oddzia�ywania pedagogiki specjalnej na wiek dojrza�y; c) inna zmiana, jaka dokona�a si� mniej wi�cej od II wojny �wiatowej, dotyczy przesuni�cia zainteresowania pedagog�w specjalnych z wyra�nie zr�nicowanych stan�w upo�ledzenia na mniej wyra�ne; d) jeszcze inna zmiana, jaka daje si� obecnie zauwa�y�, to zainteresowanie pedagog�w specjalnych - zar�wno teoretyk�w, jak i praktyk�w - najci�szymi kalectwami, kt�re dot�d by�y domen� opieki spo�ecznej (np. g��bokim upo�ledzeniem umys�owym, g�ucho-�lepot�), praktyka rewalidacyjn� wykry�a bowiem nieznane dot�d mo�liwo�ci rewalidacyjne tych jednostek; e) w zwi�zku z rozkwitem techniki zastosowano w rewalidacji ca�y szereg nieznanych dot�d aparatur, protez i �rodk�w lo-komocyjnych i dostosowano odpowiednio do tego metody rewalidacyjne; f) w zwi�zku ze szczeg�lnym zaakcentowaniem drugoroczno�ci i og�lnym stwierdzeniem niskiego poziomu osi�gni�� szkolnych zwr�cono uwag� na zjawisko mikrodefektologii; te ma�o zaznaczaj�ce si� wady, obni�aj�ce jednak mo�liwo�ci normalnego uczestnictwa w lekcji, nie nale�� jednak do pedagogiki specjalnej, lecz do leczenia reedukacyjnego; tylko wtedy, gdy przy tych s�abych wadach wyst�puj� zjawiska wt�rne, jak np. silne zaburzenia nerwicowe czy emocjonalne zwi�zane z niew�a�ciw� na nie reakcj� otoczenia (np. do- 22 Kazimierz Jacek Zab�ocki kuczanie koleg�w), potrzebna jest pomoc pedagoga specjalnego. Przedmiotem pedagogiki specjalnej -jak ka�dej ga��zi pedago-' giki - jest wychowanie, tzn. kszta�towanie osobowo�ci, za� wy-> chowywanie specjalne zajmuje si� (od strony teoretycznej i praktycznej) kszta�towaniem osobowo�ci danej jednostki, zwracaj�c szczeg�ln� uwag� na usuwanie lub zmniejszanie konsekwencji odchyle� od normy. Jest to jakby podanie potr�jnej specyfikacji pedagogiki specjalnej: 1. W stosunku do bada� nauk praktycznych, kt�re w przeciwie�stwie do bada� obiektywnych (zajmuj�cych si� obiektywnymi zale�no�ciami przyczynowymi) maj� zmieni� obiektywne stany rzeczy wed�ug za�o�onych r�norodnych cel�w pozabadaw-czych. 2. W stosunku do tych nauk praktycznych, kt�re wyodr�bnia si� jako pedagogiczne, realizuj�ce zadanie kszta�towania po��danej osobowo�ci. 3. W stosunku do swoisto�ci zada� pedagogiki specjalnej, kt�ra w obr�bie og�lnych cel�w pedagogiki og�lnej ma swoje w�asne zadania naprawcze w zakresie r�nych form dewiacji, jakim ulegaj� wychowankowie pedagogiki og�lnej. Tak wi�c pedagogika specjalna wraz z innymi naukami praktycznymi jest dyscyplin� celowo�ciow�, co sprawia, �e dzia�ania pedagog�w specjalnych mog� by� zamierzone i wykonalne. 1. Lata dwudzieste i trzydzieste - okres mi�dzywojenny \ Dat� rozpoczynaj�c� nasze kr�tkie rozwa�ania uczynili�my rok 1918 - rok, w kt�rym Polska odzyska�a niepodleg�o��1. W dekrecie z 7 lutego 1919 r. - pierwszym dokumencie reguluj�cym problemy o�wiatowe niepodleg�ej Polski, podj�to dzia�ania na rzecz dzieci upo�ledzonych umys�owo, g�uchych, niewidomych i moralnie zaniedbanych. Dokument ten zawiera� zapis o obj�ciu obowi�z- 1 Patrz: St. Mauersberg (red.): Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej. PWN, Warszawa 1990. Kszta�cenie specjalne w polskiej my�li pedagogicznej 23 kiem szkolnym dzieci niepe�nosprawnych. Zapis ten zosta� pog��biony w ustawie z dnia 11 marca 1932 r. o ustroju szkolnictwa. Na prze�omie lat dwudziestych i trzydziestych istnia�y w Polsce tylko nieliczne plac�wki dzia�aj�ce na rzecz dzieci niepe�nosprawnych. W 1922 roku w Warszawie zosta� za�o�ony Pa�stwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej kierowany od pocz�tku przez Mari� Grze-MX>rzewsk�. PIPS od 1974 roku zostaje przekszta�cony w WSPS. Prze�omem w polskiej pedagogice specjalnej by�a my�l Sergiu-Nza Hessena, kt�ry ostrzega� przed "izolacyjnym wychowaniem", tj. przed skupianiem si� pedagog�w specjalnych na izolowanym od otoczenia wychowywaniu dziecka niepe�nosprawnego. Pogl�dy te przedk�ada�y tre�ci spo�eczno-kulturowe nad tre�ci tech-n iczno-biologiczne. W pierwszej �wierci XX wieku o�wiat� zdominowa� progresy-wizm pedagogiczny. By� to ruch, kt�ry wp�yn�� na rozw�j pedagogiki niepe�nosprawnych. "Nowe wychowanie" to zwr�cenie si� W stron� zainteresowa� dziecka, wej�cie w jego �rodowisko spo-bczne. W 1934 roku wprowadzono polski system zapisu alfabetem Brail-b'a, a w 1936 zasady selekcji do szk� dla dzieci upo�ledzonych. I. Od lat czterdziestych do lat osiemdziesi�tych Dzia�ania wojenne spowodowa�y znaczny wzrost liczby dzieci i m�odzie�y niepe�nosprawnej, a tak�e brak wielu nauczycieli. Po Wojnie przyst�piono do prac nad szkolnictwem specjalnym. W 1951 roku zreformowano zasady selekcji dzieci do szk� spe-� (nlnych. W 1956 roku w plac�wkach specjalnych pozostawa�o bli-ko 21 tysi�cy dzieci. W�adze polityczne i o�wiatowe uzna�y, �e problem niepe�nosprawnych wynika z zaniedba� spo�eczno-> konomicznych. Negowano wiedz� psychologiczn� i metodyczn� n d/icciach upo�ledzonych. W tym samym roku ukaza� si� "De-J�iH o obowi�zku szkolnym" nakazuj�cy nauk� tak�e dzieciom II,MI. mym za niezdolne do nauki w normalnych szko�ach podsta- 24 Kazimierz Jacek Zab�ocki W 1958 roku otwarto na Uniwersytecie Warszawskim Katedr� ; Pedagogiki Specjalnej. Kszta�cenie kadr - podejmowa�y z czasem r�wnie� inne plac�wki. Pod koniec lat pi��dziesi�tych na posiedzeniu Komisji O�wiaty i Nauki Sejmu zapowiedziano rozszerzenie zakresu dzia�ania pedagogiki specjalnej na dzieci niedos�ysz�ce, niedowidz�ce itp. Lata sze��dziesi�te to lata bezbarwne dla pedagogiki specjalnej. Mo�na m�wi� o ma�ej stabilizacji, ale na bardzo niskim poziomie. W 1961 roku uchwalono ustaw� o rozwoju o�wiaty, kt�ra w artykule 20 okre�la�a zasady kszta�cenia dzieci niepe�nosprawnych. Podj�to tworzenie klas specjalnych przy plac�wkach dla dzieci pe�nosprawnych. W 1963 roku zorganizowano w Warszawie pierwsz� "szko�� �ycia" - plac�wk� dla dzieci g��biej upo�ledzonych umys�owo. By� to okres powolnego budowania teorii pedagogiki specjalnej. W roku 1970 odby�a si� druga rejestracja dzieci niepe�nosprawnych. W maju 1973 roku ukaza� si� "Raport o stanie o�wiaty", w kt�rym zawarto krytyczn� ocen� szkolnictwa specjalnego. Stwierdzono, �e nie spe�nia ono swoich zada�, bo 80 tysi�cy dzieci przebywa poza szko�� specjaln�. Wytkni�to w nim braki kadrowe i z�y system selekcji do szk� specjalnych. Przed pedagogami specjalnymi postawiono nowe zadania. Ministerstwo O�wiaty i Wychowania wyda�o "Wytyczne w sprawie rozwoju kszta�cenia specjalnego i pomocy dzieciom z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi". Okre�li�y one na wiele lat kierunki rozwoju eduka-'\ cji specjalnej w Polsce. Po raz pierwszy upomniano si� oficjalnie ;* 'o interesy dzieci z niewielkimi odchyleniami od normy rozwoju l intelektualnego i z fragmentarycznymi deficytami i zaburzenia-:| mi rozwoju. '�� Wymusi�o to podj�cie �rodk�w zaradczych, modyfikacj� systemu o�wiatowego i otwarcie si� Polski na wsp�prac� z krajami zachodnimi. Mo�na powiedzie�, �e podj�to �rodki zaradcze, zacz�to modyfikowa� system nauki i liberalizowano �ycie spo�eczne. Podejmowano badania naukowe nad dzie�mi i m�odzie�� oraz osobami niepe�nosprawnymi. Zacz�y by� to badania systemowe. 1 W latach osiemdziesi�tych zbli�y�y si� dwa nurty: pedagogika rewalidacyjna i pedagogika rehabilitacyjna. Uspo�eczniono edu- Kszta�cenie specjalne w polskiej my�li pedagogicznej 25 kacj� specjaln�, pomijaj�c instytucje pa�stwowe. Wiele os�b podj�o opiek� nad osobami niepe�nosprawnymi. Rodzice i opiekunowie os�b niepe�nosprawnych, sami niepe�nosprawni zacz�li zak�ada� stowarzyszenia, fundacje, grupy charytatywne na rzecz wspierania os�b niepe�nosprawnych. W�r�d wielu przyczyn takiego stanu rzeczy najistotniejsze s� dwa czynniki: - krach gospodarczo-ekonomiczny pa�stwa kt�ry dotkn�� osoby najs�absze, w tym niepe�nosprawnych; - asymilacja w spo�ecze�stwie idea��w psychologii humanistycznej. �wczesne zdarzenia potwierdzi�y, z jednej strony, s�abo�� pa�-pt wa, z drugiej udowodni�y wielkie mo�liwo�ci indywidualnego (w�asnego) wp�ywania na sukcesy i niepowodzenia �yciowe. Trudno poda� liczb� ruch�w na rzecz niepe�nosprawnych w tamtym okresie, szacuje si�, �e by�o ich oko�o 150. Warto wspomnie�, �e spo�eczna dzia�alno�� wspomagaj�ca niepe�nosprawnych J�in w Polsce dobre tradycje. Jest prowadzona szeroko zakrojona (l/,ia�alno�� organizacyjna, propagandowa, wydawnicza, rewalida-oyjna i rehabilitacyjna. Reasumuj�c, na z�o�ony obraz wsp�czesnej edukacji os�b niepe�nosprawnych sk�ada si� wiele czynnik�w: 1. Do�wiadczenie wynikaj�ce z organizowanego w r�nych instytucjonalnych formach nauczania i wychowania dzieci upo�ledzonych. 2. R�ne kierunki i formy kszta�cenia nauczycieli dla szkolnictwa specjalnego. 3. Zainteresowanie w okresie mi�dzywojennym i powojennym dzie�mi z niepowodzeniami szkolnymi. 4. Rozw�j rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych, kt�rego istotnym czynnikiem jest edukacja; bez elementu pedagogicznego przystosowanie do nowych warunk�w by�oby bardzo trudne. 5. D��enia rodzic�w do kszta�cenia ich dzieci wraz z dzie�mi niepe�nosprawnymi. (>. Rozw�j idei humanitarnych, wcielanych w �ycie poprzez s�u�by socjalne. , Post�p edukacji og�lnej, specjalnej i w naukach pokrewnych. 26 Kazimierz Jacek Zab�ocki �* Stan obecny edukacji specjalnej jest wi�c wynikiem my�li humanistycznej, rozwoju r�nych nauk, wysi�k�w oddanych tej problematyce, pracy jednostek, plac�wek o�wiatowych, narodowych i mi�dzynarodowych organizacji spo�ecznych. Jak� ewolucj� przeby�a edukacja specjalna w okresie powojennym? W najwi�kszym skr�cie mo�na powiedzie�, �e zmiany prowadzi�y od nienormalno�ci do normalno�ci, od bierno�ci do aktywno�ci, od izolacji do integracji. Taki kierunek zmian zmierza do zapewnienia dzieciom i m�odzie�y niepe�nosprawnej i pe�nosprawnej r�wnych szans rozwojowych i poprawy jako�ci �ycia. Obecnie skupimy si� na niekt�rych aktualnych problemach edukacji specjalnej. Zastanowimy si�, jakie warto�ci i cele rysuj� si� przed ni�. R�ni autorzy k�ad� nacisk na r�ne problemy, ale w ich pracach mo�na odnale�� wsp�lne nastawienie i sprecyzowa� nast�puj�ce cele: - humanitarny: jednostce upo�ledzonej i s�abszej nale�y zapewni� szczeg�lne prawo do pomocy w uzyskaniu pe�ni rozwoju i uznania w �rodowisku spo�ecznym; - utylitarny: upo�ledzonego nale�y przygotowa� jak najlepiej do pracy zawodowej i w miar� mo�liwo�ci uniezale�ni� go od pomocy spo�ecznej; - wychowawczy: jednostk� upo�ledzon� nale�y wszechstronnie kszta�ci� i umo�liwi� jej optymalny rozw�j, tak aby jak najlepiej mog�a spe�nia� swoje zadania spo�eczne. Co niesie dla edukacji tera�niejszo�� i przysz�o��? Znajdujemy si� w chwili ostrego kryzysu edukacji i w okresie wysuwania r�nych koncepcji warto�ci, kt�re powinny lec u jej podstaw. Nowoczesny system edukacyjny powinien kszta�towa� osobowo�� ludzk� w toku szeroko rozumianego uczestnictwa spo�ecznego, a wi�c aktywno�ci �yciowej. Ro�nie zapotrzebowanie na ludzk� tw�rczo�� i inicjatyw�, na umiej�tno�� my�lenia i wsp�dzia�ania. W propozycjach Ministerstwa Edukacji Narodowej z lipca 1991 roku zapisane jest m.in., �e nowe kszta�cenie og�lne b�dzie pomaga�o uczniom: �y� zgodnie z samym sob�, efektywnie wsp�dzia�a� w ramach r�nego rodzaju grup, korzysta� z zasob�w informacyjnych naszej cywilizacji. Wsp�lne za�o�enia i cele pedagogiki og�lnej i specjalnej ulegn� zbli�eniu, na pewnych odcinkach uto�-; Kszta�cenie specjalne w polskiej my�li pedagogicznej 27 sarni� si� dzi�ki badaniom por�wnawczym nad edukacj� os�b pe�no- i niepe�nosprawnych. Warto�ci, cele edukacji specjalnej wywodz� si� wi�c z potrzeb edukacyjnych ludzi niepe�nosprawnych, cel�w pedagogiki og�lnej i licznych uwarunkowa�. G��wne tezy edukacji specjalnej, sformu�owane na podstawie do�wiadcze�, analiz i bada� naukowych, rzutuj� na twierdzenia, kt�re tkwi� u podstaw wsp�czesnej edukacji specjalnej. S� to nast�puj�ce twierdzenia: 1. Efektywno�� edukacji specjalnej wi��e si� z potrzebami psychicznymi i spo�ecznymi os�b niepe�nosprawnych, a nie z rodzajem i stopniem upo�ledzenia. 2. Sprawno�� psychiczna, spo�eczna i fizyczna jest tak zr�nicowana, �e rozgraniczenie mi�dzy pe�no - i niepe�nosprawnymi staje si� przynajmniej dla 1/3 populacji niemo�liwe. ,'J. Istota edukacji specjalnej sprowadza si� do indywidualnego traktowania os�b niepe�nosprawnych w procesie nauczania. 4, Zasady edukacji przenikaj� ca�y proces normalizacji �ycia os�b niepe�nosprawnych, w tym ich rehabilitacji. Powr�t osoby niepe�nosprawnej do maksymalnej normy w �yciu polega na uczeniu si� nowych sprawno�ci i umiej�tno�ci. ft. Istnieje teoria pedagogiki, kt�r� obecnie nazywamy specjaln�, rewalidacyjn� czy rehabilitacyjn�. Jednostka mo�e by� niepe�nosprawna z przyczyn somatycznych, psychicznych, spo�ecznych i fizycznych. Powy�sze twierdzenia rzutuj� na cele edukacji specjalnej oraz programy nauczania. H, Wsp�czesne za�o�enia kszta�cenia specjalnego Charakterystyczn� cech� wsp�czesnych system�w o�wiaty jest obj�cie nauczaniem wszystkich dzieci, a wi�c tak�e upo�ledzonych, i zapewnienie ka�dej jednostce warunk�w do osi�gania A-N/echstronnego rozwoju. W ostatnich latach podj�to intensywne d/ia�ania zmierzaj�ce do poprawy sytuacji dzieci z pogranicza upo�ledzenia i dzieci wykazuj�cych trudno�ci w szkole normal-1'onadto rozwijaj� si� r�norakie formy opieki i kszta�cenia 28 Kazimierz Jacek Zab�ocki specjalnego dzieci upo�ledzonych umys�owo, fizycznie i z zaburzeniami charakterologicznymi. Skuteczno�� form specjalnej pomocy zale�y przede wszystkim od przygotowania kadry pedagogicznej, kt�ra udziela tej pomocy i potrafi oceni� potrzeby dziecka upo�ledzonego. Podstawowe cele pedagogiki specjalnej sprowadzaj� si� do wychowania i nauczania jednostek upo�ledzonych, kt�re bez specjalnej pomocy nie zdo�a�yby osi�gn�� mo�liwego dla nich stopnia rozwoju. Cele te nie ulega�y zasadniczym zmianom w dziejach pedagogiki specjalnej. Bardzo znacz�ce przeobra�enia dokona�y si� w organizacji i metodach jej pracy. We wczesnym okresie rozwoju pedagogiki specjalnej dominuj�cym czynnikiem w dzia�alno�ci opieki specjalnej by�o rozwijaj�ce si� w spo�ecze�stwach XIX wieku poczucie odpowiedzialno�ci tak�e za dzieci upo�ledzone, a wi�c by�y to wzgl�dy natury humanitarnej. Obecnie argumentacja humanistyczna nie jest jedynym wzgl�dem. Has�a humanitarne nie s� dzi� kwestionowane, lecz w pe�ni akceptowane. Powszechnie uznaje si� jednostki upo�ledzone za r�wnoprawne, uznaje si� tak�e ich prawo do specjalnej pomocy i opieki w zale�no�ci od rodzaju i stopnia upo�ledzenia. Jednym s�owem chodzi o to, aby przez najskuteczniejsze metody przystosowa� osoby upo�ledzone do aktywnego udzia�u w �yciu spo�ecznym i w pracy zawodowej. Jednostki upo�ledzone �yj� w spo�ecze�stwie, w kt�rym warunki egzystencji i normy �ycia dostosowane s� przede wszystkim do potrzeb ludzi normalnych. Przystosowanie do tych warunk�w i do coraz bardziej z�o�onych wymog�w spo�ecznych jest dla nich trudne i cz�sto niemo�liwe bez pomocy. Ponadto ci�g�a rywalizacja i technicyzacja �ycia stwarzaj� dodatkowe trudno�ci osobom upo�ledzonym. Nak�ada to dodatkowe obowi�zki na pedagogik� specjaln�. Oczywi�cie, zadania te nie mog� zosta� spe�nione bez wzrastaj�cego udzia�u ca�ego spo�ecze�stwa w pomocy s�abszym i upo�ledzonym. Skuteczno�� dzia�ania rewalidacyjne-go zale�y tak�e od mo�liwie wczesnego udzielenia pomocy zainteresowanym. Wa�nym elementem wyst�puj�cym przy ograniczonych mo�liwo�ciach os�b upo�ledzonych jest stosowanie specjalnych metod Kszta�cenie specjalne w polskiej my�li pedagogicznej 29 dydaktycznych i wychowawczych. Upo�ledzenia wywo�uj�ce trudno�ci poznawcze s� bardzo r�ne: niekt�re dzieci nie mog� odbiera� okre�lonych informacji (np. akustycznych) albo maj� trudno�ci z rozumieniem i przyswajaniem informacji. St�d te� wniosek, i� metody i �rodki, a tak�e cele kszta�cenia musz� by� dostosowane do indywidualnych trudno�ci poznawczych danej osoby. Proces nauczania dzieci niewidomych musi by� oparty na innych za�o�eniach dydaktycznych ni� proces nauczania g�uchych. Dla poszczeg�lnych rodzaj�w upo�ledze� istniej� te� oddzielne metodyki nauczania i wychowania. Podstawowe cele kszta�cenia s� jednak takie same, niezale�nie od rodzaju upo�ledzenia. Wa�ny jest optymalny rozw�j jednostki i jej najlepsze przystosowanie do �ycia w normalnym �rodowi-Hku. Z tego wynikaj� og�lne za�o�enia i zasady wychowania specjalnego, kt�re w pedagogice specjalnej okre�la si� mianem zasad rewalidacji. Poj�cie rewalidacji mie�ci w sobie d��enie do przywr�cenia /drowia osobom pozbawionym go w jednym lub wielu zakresach, l'r�ywr�cenie dzieciom ca�kowitego zdrowia, a wi�c ca�kowita rewalidacja, jest mo�liwe tylko w stosunku do dzieci przewlekle i-horych. W stosunku do pozosta�ych dzieci poj�cie rewalidacji nale�y rozumie� w znaczeniu przeno�nym. Rewalidacj� mo�na wi�c og�lnie okre�li� jako wychowanie specjalne jednostek upo-nledzonych, zmierzaj�ce do najpe�niejszego ich rozwoju. Zasadnicze kierunki dzia�ania rewalidacyjnego to: l. Maksymalne rozwijanie tych si� biologicznych, i cech, kt�re s� najmniej uszkodzone. Upo�ledzenie ma bardzo cz�sto charakter upo�ledzenia parcjalnego, np. w przypadku uszkodze� lub braku organ�w zmys�owych. Jest wi�c konieczne, aby nieuszkodzone si�y biologiczne, wykazuj�ce najbardziej podatne mo�liwo�ci rozwojowe, zaktywizowa� i ukszta�towa� najpe�niej. '2. Wzmacnianie i usprawnianie uszkodzonych sfer psychicznych lub fizycznych. Je�li uszkodzenie organ�w poznawczych nie jest ca�kowite, nale�y d��y� do maksymalnego wykorzystania pozosta�ych mo�liwo�ci rozwoju. l 30 Kazimierz Jacek Zab�ocki 3. Wyr�wnanie i zast�powanie deficyt�w biologicznych i rozwojowych. Chodzi tu o zast�powanie jakiego� braku innym czynnikiem lub funkcj�, np. w lecznictwie zast�pienie (kompensacja) niedoczynno�ci jednej nerki przez drug�. W psychologii indywidualnej mianem kompensacji okre�la si� d��enie do wyr�wnania poczucia ni�szej warto�ci drog� dzia�a� w tej samej (kompensacja bezpo�rednia) lub innej dziedzinie �ycia psychicznego (kompensacja po�rednia). W zakresie rewalidacji kompensacja jest zasadniczym czynnikiem terapeutyczno-wychowawczym. U dzieci upo�ledzonych typowymi objawami s� poczucie l�ku, niepewno��, zniech�cenie. Na tym tle powstaj� zjawiska agresji lub rezygnacji, bariery rozwojowe, kt�re mog� by� przezwyci�ane przez wzmocnienie w dziecku poczucia warto�ci. Stwarza mu si� warunki, w kt�rych jego post�py oceniane s� pozytywnie. Jest to jedna z form dzia�ania kompensacyjnego. U dzieci z odchyleniami od normy upo�ledzenie nie zawsze jest wynikiem og�lnej s�abo�ci rozwojowej, lecz niemo�no�ci wyr�wnania funkcji uszkodzonych przez te, kt�re s� zdrowe. Dziecko niewidome, na przyk�ad, bez racjonalnej pomocy otoczenia nie jest w stanie samodzielnie wykorzysta� mo�liwo�ci rozwojowych. Przyczyn� tego stanu rzeczy jest to, �e dzieci upo�ledzone, kt�re zbyt p�no obj�to opiek� specjalistyczn�, wykazuj� r�norakie objawy zahamowa� rozwojowych. Dzia�anie kompensacyjne zmierza wi�c w kierunku wyr�wnania brak�w przez rozw�j funkcji zast�pczych. Ponadto jego celem jest d��enie do tego, aby upo�ledzenie w okre�lonej dziedzinie nie spowodowa�o niedorozwoju ca�ej osobowo�ci. W stosunku do ka�dego rodzaju upo�ledzenia dzia�ania wzmacniaj�ce, usprawniaj�ce i substytucyjne s� inne. Musz� bowiem zosta� dostosowane do potrzeb i mo�liwo�ci rozwojowych dziecka. W ka�dym wypadku rewalidacja musi by� oparta na: a) poznaniu ka�dej jednostki i warunk�w jej rozwoju, historii �ycia, charakteru oraz stopnia kalectwa; b) uwzgl�dnieniu w metodzie pracy typu uk�adu nerwowego; c) zorientowaniu si� w zahamowanych przez upo�ledzenie potrzebach; Kszta�cenie specjalne w polskiej my�li pedagogicznej 31 d) zorientowaniu si� w charakterze oddzia�ywania �rodowiska na dan� jednostk� upo�ledzon�; e) uwzgl�dnieniu czynnik�w, kt�re podnosz� pr�g tolerancji na frustracj�; f) zastosowaniu warunk�w kszta�tuj�cych nowe motywacje; g) dostosowaniu pracy do si� i mo�liwo�ci osoby upo�ledzonej. Rewalidacja dzieci upo�ledzonych, tak jak wychowanie jedno-(tnk normalnych, powinna by� oparta na og�lnych zasadach. Oto najwa�niejsze z nich: J. Zasada akceptacji, zgodnie z kt�r� dziecko upo�ledzone ma prawo do szczeg�lnej opieki i pomocy. Takie dziecko akceptuje si� nie jako dziecko specjalne, ale jako dziecko, kt�re jest obarczone wi�kszymi trudno�ciami rozwojowymi. 2. Zasada pomocy - ma ona zastosowanie w ka�dym dzia�aniu pedagogicznym. Ka�de dziecko ma prawo do pomocy w procesie rozwoju. Zasada ta ma szczeg�lne znaczenie w wychowaniu dziecka upo�ledzonego, kt�re nie jest zdolne do osi�gania pe�ni rozwoju bez pomocy socjalnej. 3. Zasada indywidualizacji - zasad� t� trzeba rozpatrywa� w dw�ch aspektach. Po pierwsze, jako dydaktyczn�, zmierzaj�c� do dostosowania procesu nauczania do indywidualnych w�a�ciwo�ci dziecka. Po drugie, ma ona uwidacznia� indywidualny cel kszta�cenia. Ma to szczeg�lne znaczenie, gdy� rodzaje upo�ledze�, a wi�c i mo�liwo�ci rozwojowe, s� bardzo r�ne. Nie mo�e tu by� mowy o schematach, gdy� ka�dy powinien rozwija� si� wed�ug swoistych warunk�w psychofizycznych. 4. Zasada terapii pedagogicznej, kt�ra przypomina o konieczno�ci uwzgl�dnienia problemu leczenia przy rewalidacji dziecka upo�ledzonego. Terapia pedagogiczna wspiera dzia�ania terapeutyczne lekarzy lub wsp�dzia�a z psychoterapeut�; prowadzona jest niezale�nie od innych form leczniczych. Najcz�ciej stosuje si� j� w przypadku zaburze� funkcjonalnych, np. na tle niepowodze� w szkole. Terapia pedagogiczna mo�e by� realizowana w trzech formach: - przygotowawczej, zmierzaj�cej do ustalenia osobniczych trudno�ci wychowawczych, t ~. > 32 Kazimierz Jacek Zab�ocki s.! - oddzia�ywania na �rodowisko wychowawcze drog� poradnictwa (np. rodzicom), - stosowania �rodk�w terapeutycznych przez odpowiedni� organizacj� pracy w grupie wychowawczej. 5. Zasada wsp�pracy z rodzin� zak�ada �cis�e wsp�dzia�anie pedagoga z lekarzem specjalist� i psychologiem, a w stosunku do dziecka spo�ecznie niedostosowanego tak�e z opiekunem spo�ecznym lub kuratorem. Wa�ne jest, by wsp�dzia�anie nauczyciela z rodzin� zacz�o si� jak najwcze�niej, a nie dopiero wtedy, gdy dziecko zostaje przyj�te do szko�y. Prawid�owe post�powanie z dzieckiem we wczesnym okresie �ycia jest szczeg�lnie wa�ne dla jego rozwoju. B��dy wychowawcze pope�niane s� zw�aszcza we wczesnym okre