Tytu�: "UZDROWISKA KARPACKIe" Autor: ZYGMUNT KRUCZEK AGNIESZKA WESELI KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA W KRAKOWIE 1987 Od Autor�w Wsp�czesna cywilizacja, a zw�aszcza �ycie w wielkich aglomeracjach miejskich, niesie wiele zagro�e� dla zdrowia cz�owieka. W zwi�zku z tym obserwujemy zwi�kszone zapotrzebowanie na r�norodne dzia�ania przywracaj�ce ludziom zdrowie, w tym r�wnie� us�ugi uzdrowiskowe. Maj�c na uwadze dotkliwy brak materia��w informacyjnych o uzdrowiskach naszego kraju, mo�liwo�ciach pobytu i leczenia Krajowa Agencja Wydawnicza postanowi�a wyda� informator o uzdrowiskach Polski. Pierwszy tom z tej serii zawiera opisy uzdrowisk wchodz�cych w sk�ad tzw. strefy karpackiej. Obejmuje on uzdrowiska po�o�one w samych Karpatach oraz na ich przedpolu w rejonie Krakowa i na pograniczu Kotliny O�wi�cimskiej, oraz Wy�yny �l�skiej z Karpatami. Na tym niewielkim obszarze skoncentrowana jest jedna trzecia krajowych uzdrowisk, co �wiadczy o randze regionu karpackiego w lecznictwie uzdrowiskowym i du�ych zasobach naturalnych �rodk�w leczniczych tego regionu. Karpaty s� r�wnocze�nie znanym regionem turystyczno-wypoczynkowym. W pierwszej cz�ci informatora zawarto og�lne dane o lecznictwie uzdrowiskowym, naturalnych czynnikach leczniczych, profilach leczenia i zak�adach lecznictwa uzdrowiskowego. Cz�� druga zawiera opis miejscowo�ci o statusie uzdrowiska i te na kt�re zosta�y rozci�gni�te przepisy o ustawie uzdrowiskowej (w uk�adzie alfabetycznym). Podano tu najwa�niejsze informacje o ich po�o�eniu geograficznym, naturalnych czynnikach leczniczych, profilu i specjalizacji uzdrowiskowej oraz zak�adach przyrodoleczniczych i innych urz�dzeniach leczniczych. Om�wiono r�wnie� atrakcje krajoznawcze opisywanych miejscowo�ci i ich najbli�szej okolicy, a tak�e podano mo�liwo�ci korzystania z us�ug kulturalnych, rozrywki i inne informacje u�ytkowe. Informacje zawarte w niniejszej publikacji zosta�y tak opracowane aby korzysta� z niej mogli zar�wno kuracjusze, jak i wczasowicze czy tury�ci. Oczywi�cie zawarte tu wiadomo�ci nie zast�pi� szczeg�owych informator�w czy przewodnik�w po poszczeg�lnych uzdrowiskach. Zdajemy sobie spraw� z niedoskona�o�ci informatora, zw�aszcza w odniesieniu do zak�ad�w i urz�dze� leczniczych nie zgrupowanych w Zjednoczeniu "Uzdrowiska Polskie". B�dziemy zatem wdzi�czni za wszelkie uwagi, kt�re mo�na by�oby wykorzysta� przy redakcji tego typu wydawnictw. Obiekty zaznaczone na mapkach cyframi s� opisane w informacjach u�ytkowych dotycz�cych ka�dego uzdrowiska. l. UZDROWISKA W POLSCE 1. CELE l ZADANIA LECZNICTWA UZDROWISKOWEGO' Uzdrowiska stanowi� swoiste rezerwaty zdrowia, daj�ce mo�liwo�� przeniesienia si� do innego �rodowiska, umo�liwiaj�cego dzia�anie wielu korzystnych dla organizmu bod�c�w. Tymi czynnikami s� mineralne wody lecznicze, peloidy oraz klimat. Ca�y ten zesp� wraz z warunkami �rodowiskowymi umo�liwia proces regeneracji ustroju w szczeg�lnie korzystnych warunkach. Zdaniem prof. A. Brodniewicza najwi�ksz� efektywno�� bioproces�w regeneracji ustroju zapewnia jedynie d�u�szy wypoczynek, zwi�zany ze zmian� sta�ego miejsca pobytu, w odmiennym �rodowisku krajobrazowym, klimatycznym i spo�ecznym, po��czony ze zmian� rytmu �ycia, �ywienia, wi�ksz� ilo�ci� zaj�� ruchowych, rozrywkami. Najlepsze warunki dla wypoczynku i regeneracji si� stwarza pobyt w nieska�onej przyrodzie, w o�ywczym kontakcie ze s�o�cem, czystym powietrzem, w ciszy, pi�knym krajobrazie, w�r�d zieleni i nad zbiornikami wodnymi. O znaczeniu regeneracyjnym i przyrodoleczniczym takiego pobytu �wiadczy zwi�kszone zapotrzebowanie na turystyczne formy wypoczynku, w tym na wyjazdy do uzdrowisk. Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym (Dz. U. nr 23, p�z. 150) stwierdza, �e miejscowo�� (miasto, osiedle, gromada lub cz�� gromady), kt�ra ma warunki niezb�dne do prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego, mo�e by� uznana przez Rad� Ministr�w za uzdrowisko2. Lecznictwem uzdrowiskowym jest zorganizowana dzia�alno�� w zakresie jak najszerszego zapobiegania chorobom i ich leczenia przy wykorzystaniu: a) warunk�w naturalnych, a w szczeg�lno�ci; - w�a�ciwo�ci leczniczych klimatu i krajobrazu (klimatoterapia), - naturalnych zasob�w leczniczych, jak: wody lecznicze, gazy lecznicze i peloidy (balneoterapia), - w�a�ciwo�ci leczniczych morza (talassoterapia), b) innych czynnik�w �rodowiskowych maj�cych korzystny wp�yw na wyniki dzia�a� zapobiegawczych i leczniczych. Dzia�alno�� lecznicza jest prowadzona w zak�adach lecznictwa uzdrowiskowego, kt�re dysponuj�: ' W opracowaniu rozdzia�u l wykorzystano wybrane fragmenty publikacji: Uzdrowiska Polskie, Zjednoczenie Uzdrowiska Polskie, Warszawa 1973 r., po ich uzupe�nieniu i aktualizacji. 2 Ustawa uzdrowiskowa z 1966 r. nie wprowadza podzia�u uzdrowisk na zdrojowiska, stacje klimatyczne i k�pieliska morskie, jak to czyni�a poprzednia z 1922 r. Obecna ustawa stwarza jednak mo�liwo�ci prowadzenia dzia�alno�ci uzdrowiskowej przez wymienione wy�ej typy miejscowo�ci. R�wnie� w innych krajach okre�lenie uzdrowisko wyst�puje w szerokim uj�ciu. - zasobami naturalnych surowc�w leczniczych, k��rych dzia�anie przyspiesza procesy regeneracyjne ustroju. - odpowiednimi warunkami klimatycznymi, �rodowiskowymi i krajobrazowymi, - mo�liwo�ci� stosowania odpowiedniego leczenia, - odpowiednio do tego celu przystosowan� i wyposa�on� baz� materialn�: hotelow�, diagnostyczn�, �ywieniow� i zabiegow�, - odpowiednimi terenami i pomieszczeniami dla prowadzenia kine-zyterapii, - odpowiedni� kadr� lekarsk� i pomocniczo-lekarsk�, psycholog�w, instruktor�w wychowania fizycznego itp., - organizacyjnym powi�zaniem z klinicznymi plac�wkami naukowymi, co umo�liwia nadz�r konsultacyjny, instrukta�owy, szkoleniowy oraz prowadzenie bada� naukowych przez te plac�wki na terenie uzdrowiska. Ogromny post�p nauk medycznych po drugiej wojnie �wiatowej da� naukowe podstawy lecznictwu uzdrowiskowemu pozwalaj�c r�nicowa� wskazania lecznicze i dob�r odpowiednich uzdrowisk dla poszczeg�lnych zespo��w chorobowych. Zr�wnanie uprawnie� wszystkich pracownik�w w zakresie �wiadcze� socjalnych przez ujednolicenie norm urlopowych oraz konsekwentne skracanie czasu pracy na stanowiskach pracy w warunkach uci��liwych i szkodliwych dla zdrowia wp�yn�o na zwi�kszenie zapotrzebowania spo�ecznego na �wiadczenia uzdrowisk zar�wno w zakresie lecznictwa, jak i profilaktyki oraz na rozszerzenie wszelkich form lecznictwa uzdrowiskowego, tak stacjonarnych, jak i ambulatoryjnych. Jako kierunek przysz�o�ciowy wprowadzono rehabilitacj� uzdrowiskow� dla chorych, kt�rym skr�cono okres hospitalizacji, przenosz�c faz� leczenia rehabilitacyjnego do kompleksowo dogodniejszych warunk�w uzdrowiskowych. Rehabilitacja umo�liwia przy�pieszenie powrotu do aktywnego �ycia zawodowego i spo�ecznego przez skr�cenie okresu absencji chorobowej. Pr�cz tego przed�u�a okres aktywno�ci zawodowej. Niezb�dne jest przygotowanie uzdrowisk do podj�cia leczenia rehabilitacyjnego szczeg�lnie w przypadku tych grup chorobowych, kt�re b�d� wykazywa�y tendencje wzrostowe, jak np.: 1) choroby wymagaj�ce rehabilitacji pourazowej zwi�zane z rozwojem motoryzacji oraz szybk� rozbudow� przemys�u i mechanizacji rolnictwa, 2) choroby wieku starczego, 3) choroby uk�adu kr��enia i uk�adu trawiennego stanowi�ce nieod��czn� konsekwencj� ujemnych skutk�w wsp�czesnej cywilizacji, 4) choroby zawodowe zwi�zane z uci��liwymi warunkami zatrudnienia oraz szybkim rozwojem niekt�rych ga��zi przemys�u. Nale�y oczekiwa�, �e szerzenie si� tych chor�b zwi�kszy zapotrzebowanie spo�eczne na us�ugi lecznictwa uzdrowiskowego w stopniu nie daj�cym si� zr�wnowa�y� rozwojem wszelkich form lecznictwa zamkni�tego, do kt�rych w uzdrowiskach zalicza si� szpitale uzdrowiskowe, sanatoria i prewentoria uzdrowiskowe. Rola, jak� lecznictwo uzdrowiskowe i uzdrowiska maj� do spe�nienia w zakresie regeneracji si� fizycznych i psychicznych cz�owieka jest niezwykle istotna. Jest to zagadnienie nowe, stoj�ce na styku podstawowej funkcji uzdrowisk, kt�r� jest post�powanie profilak-tyczno-lecznicze, oraz modelu racjonalnego sp�dzania wolnego czasu, na kt�ry sk�ada si� programowany przez lekarzy wypoczynek i turystyka. Coraz wi�cej os�b pragnie wykorzysta� urlop dla poprawy kondycji fizycznej, zachowania zdrowia lub uzupe�nienia tej energii, kt�r� utraci�y w wyniku szczeg�lnie szkodliwych warunk�w pracy i �ycia. Osoby te powinny sp�dza� urlop; - w spos�b planowy i czynny (forma aktywnego wypoczynku), - w miejscowo�ciach o walorach klimatycznych i dostosowanych do indywidualnych cech danego organizmu, - przy zastosowaniu ,,dozowanych" bod�c�w klimatoterapeutycz-nych, - zgodnie ze wskazaniami lekarza, - w warunkach zapewniaj�cych odpowiedni wypoczynek, - przy mo�liwo�ciach wykorzystania urz�dze� turystyczno-spor-towych i lecznictwa uzdrowiskowego, przy�pieszaj�cych lub utrwalaj�cych proces regeneracji si� fizycznych i psychicznych. Taki model sp�dzania wolnego czasu nosi nazw� ukierunkowanej turystyki zdrowotnej. Statuty uzdrowisk Prawid�owa dzia�alno�� lecznictwa uzdrowiskowego, jak r�wnie� funkcje wczasowo-turystyczne spe�niane przez uzdrowisko wymagaj� ochrony warunk�w naturalnych oraz odpowiedniego kszta�towania czynnik�w �rodowiskowych. Z powy�szych wzgl�d�w obowi�zuj�ca ustawa o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym przewiduje ustawowy obowi�zek ustalenia statutu dla ka�dej miejscowo�ci z chwil� uznania jej za uzdrowisko. Statut w uzdrowisku stanowi zbi�r prawnych przepis�w zawieraj�cych szereg odr�bnych ogranicze� i kompetencji, obowi�zuj�cych na terenie obszaru ochrony uzdrowiskowej danego uzdrowiska lub uzdrowisk. Sta�ut uzdrowiska us�a�a: a) granice uzdrowiska, je�li ma by� nim cz�� gminy; w innym przypadku granicami uzdrowiska b�d�cego miastem, osiedlem lub gmin� s� granice administracyjne tych miejscowo�ci, b) obszar ochrony uzdrowiskowej, c) czynno�ci, kt�re ze wzgl�du na ich oddzia�ywanie na warunki naturalne i czynniki �rodowiskowe mog� by� podejmowane na obszarze ochrony uzdrowiskowej wy��cznie na podstawie decyzji naczelnego lekarza uzdrowiska b�d� decyzji organu okre�lonego innymi przepisami, lecz po uprzednim zasi�gni�ciu opinii naczelnego lekarza uzdrowiska; s� to tzw. ,,czynno�ci zastrze�one", d) sprawy, kt�re z uwagi na ich znaczenie dla lecznictwa uzdrowiskowego, wymagaj� uzgodnienia z Ministrem Zdrowia i Opieki Spo�ecznej lub innym upowa�nionym organem (Zjednoczeniem ,,Uzdrowiska Polskie"), e) inne postanowienia istotne dla prawid�owej dzia�alno�ci i rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego, wynikaj�ce z potrzeb i warunk�w miejscowych. Za��czniki do ka�dego statutu stanowi� decyzje o utworzeniu obszaru g�rniczego dla poszczeg�lnych z�� w�d leczniczych lub gaz�w leczniczych, je�eli te z�o�a wyst�puj� na obszarze ochrony uzdrowiskowej. Postanowienia zawarte w statucie uzdrowiska zabezpieczaj� warunki naturalne uzdrowiska przed zniszczeniem, ograniczeniem lub zniekszta�ceniem; pozwalaj� na prawid�owe kszta�towanie czynnik�w �rodowiskowych, a ponadto umo�liwiaj� planowy rozw�j uzdrowiska. Zasadniczym aktem normatywnym, okre�laj�cym szczeg�owe zasady i tryb opracowywania oraz nadawania statutu uzdrowiska jest uchwa�a nr 168 Rady Ministr�w z dnia 28 maja 1968 r. w sprawie wzorcowego statutu uzdrowiska (MP nr 27, p�z. 174). Naczelny lekarz miejscowo�ci uzdrowiskowej Naczelny lekarz uzdrowiska jest przedstawicielem w�adzy miejscowo�ci uznanej za uzdrowisko, sprawuj�cym nadz�r nad poziomem �wiadcze� udzielanych przez zak�ady lecznictwa uzdrowiskowego, prawid�owym funkcjonowaniem urz�dze� lecznictwa uzdrowiskowego oraz czuwaj�cym nad ochron� warunk�w naturalnych i w�a�ciwym kszta�towaniem czynnik�w �rodowiskowych w uzdrowisku. Naczelnego lekarza uzdrowiska powo�uje i odwo�uje Minister Zdrowia i Opieki Spo�ecznej po porozumieniu z prezydium rady narodowej miejscowo�ci uznanej za uzdrowisko, spo�r�d lekarzy-specjalist�w w zakresie jednej z nast�puj�cych specjalno�ci: balneoklimatologii, organizacji ochrony zdrowia lub innej specjalno�ci w�a�ciwej dla profilu leczniczego danego uzdrowiska. Podstawowe zadania naczelnego lekarza okre�la obowi�zuj�ca ustawa, kt�ra uprawnia go do: 1) przeprowadzania lustracji zak�ad�w i urz�dze� lecznictwa uzdrowiskowego i ��dania wyja�nie� w zakresie dzia�ania tych zak�ad�w, 2) ��dania usuni�cia stwierdzonych w czasie lustracji niedoci�gni��, 3) zg�aszania do Ministerstwa Zdrowia i Opieki Spo�ecznej wniosk�w w sprawie eksploatacji naturalnych zasob�w leczniczych, 4) wydawania decyzji i opinii w sprawach zastrze�onych w statucie uzdrowiska do kompetencji naczelnego lekarza uzdrowiska. Rola zwi�zk�w zawodowych w rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego W dzia�alno�ci zwi�zk�w zawodowych po�wi�ca si� du�o miejsca ochronie zdrowia za��g pracowniczych i ich rodzin. Jedn� z istotnych form opieki zdrowotnej stanowi lecznictwo uzdrowiskowe. Instancje zwi�zkowe widz� konieczno�� rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego, czego wyrazem jest budowa nowoczesnych sanatori�w w wielu uzdrowiskach. Du�y wp�yw na znaczne zwi�kszenie liczby ��ek uzdrowiskowych mia�o przekszta�cenie dom�w wczasowych na sanatoria, a r�wnie� wykorzystywanie po sezonie letnim dom�w wczasowych, odpowiadaj�cych warunkom i potrzebom lecznictwa sanatoryjnego. Uwaga zwi�zk�w zawodowych jest od wielu lat skierowana na eliminowanie nieprawid�owo�ci wyst�puj�cych w kierowaniu na leczenie uzdrowiskowe. W tym zakresie nawi�zano wsp�prac� z lekarzami, przede wszystkim konsultantami do spraw uzdrowiskowych, ustalaj�cymi kryteria, kt�re gwarantowa�yby w�a�ciwe skierowania. W du�ych zak�adach pracy, tam gdzie dzia�a przemys�owa s�u�ba zdrowia, kierowanie pracownik�w do leczenia uzdrowiskowego odbywa si� w przychodniach przyzak�adowych, kt�re dysponuj� aktualn� dokumentacj� lekarsk�, znaj� nie tylko stan zdrowia pracownika, ale r�wnie� jego stanowisko pracy i wyst�puj�ce tam zagro�enia oraz uci��liwo�ci zawodowe. Pracownicy zatrudnieni w warunkach uci��liwych i szkodliwych dla zdrowia kierowani przez lekarzy przemys�owych maj� mo�no�� wyjazdu do sanatori�w specjalistycznych, z racji niezdolno�ci do pracy, w celu przerwania dzia�ania czynnika szkodliwego oraz zregenerowania si�. 2. ZARYS ROZWOJU LECZNICTWA UZDROWISKOWEGO W POLSCE Najdawniej stosowan� form� wypoczynku by�y wyjazdy do uzdrowisk. Praktyka takich wyjazd�w znana by�a w odleg�ej staro�ytno�ci. Szczeg�lnym zainteresowaniem cieszy�y si� miejscowo�ci posiadaj�ce ciep�e �r�d�a, jak np. Rzymskie Baiae ko�o Neapolu, egipskie Heluan, panno�skie Aquincum, czyli obecny Budapeszt czy Akwizgran, ulubiona siedziba Karola Wielkiego. Miejscowo�ci te by�y celem wyjazd�w rzymskich patrycjuszy czy �redniowiecznych komes�w. W dziele popularyzacji k�pielisk szczeg�lne zas�ugi po�o�yli Rzymianie, budowali je bowiem jako pomniki laty�skiej kultury na r�wni z amfiteatrami i �wi�tyniami bog�w. Zami�owanie do k�pieli przej�li p�niej muzu�manie, Arabowie i Turcy. Ci ostatni stworzyli nowy typ �a�ni, zwanej do dzi� tureck�. Ciep�e �r�d�a budzi�y zainteresowanie tak�e i w �redniowieczu, kiedy kultywowano b�d� dawn� tradycj� rzymskich term, b�d� te� urz�dzano k�pieliska przy �r�d�ach nowo odkrytych. Najbardziej znanym nowym k�pieliskiem by�y Karlove Vary urz�dzone sumptem cesarza Karola IV w XIV wieku. Na terenie Polski - jak g�osi legenda - odkryto pierwsze termy w Cieplicach w XII w. Ksi���ta �widniccy z rodu Piast�w korzystali z tych �r�de� w XIII w. W wiekach XVI i XVII Cieplice cieszy�y si� du�ym powodzeniem w �rodkowej Europie'. Coraz wi�cej Polak�w jecha�o na Dolny �l�sk leczy� si�, a przy okazji w�drowa� po Karkonoszach. W 1625 r. bawi� w Cieplicach kuruj�cy si� po trudach niewoli tureckiej i ranach odniesionych pod Cecor� Stanis�aw Koniecpolski, pogromca Gustawa Adolfa pod Trzcian�. W 1617 r. bawi� w Cieplicach, a nawet wjecha� konno na szczyt �nie�ki Micha� Kazimierz Radziwi��, podkanclerzy litewski. Go�ci�a tu te� m, in. kr�lowa Maria Kazimiera Sobieska (1687), o czym opowiada� towarzysz�cy jej dworzanin, przekazuj�c nam najstarszy opis tego uzdrowiska. W okresie rozbior�w Cieplice i inne uzdrowiska sudeckie by�y cz�sto odwiedzane przez Polak�w, np. Chopin by� w Dusznikach w 1826 r., a Wincenty Poi i Seweryn Goszczy�ski w Cieplicach. R�wnie� na prze�omie XIX i XX w. wydawano dla polskiej klienteli przewodniki w j�zyku polskim, m. in. po L�dku. ,,Ksi�ga �nie�ki", zawieraj�ca spis tych, kt�rzy wyszli na szczyt g�ry w latach 1886- -1900, jak r�wnie� ksi�ga go�ci bawi�cych w Cieplicach, Dusznikach itp. pozwalaj� stwierdzi�, �e Polacy stanowili tam 1/6 do 1/4 og�u kuracjuszy. Najwi�ksze nasilenie datuje si� na pierwsz� po�ow� XIX w, ' Z. Kulczycki, Zarys i rozw�j turystyki, Sport i Turystyka, Warszawa 1977. 10 �r�d�ami mineralnymi zainteresowano si� w Polsce stosunkowo wcze�nie. Szczeg�lnie k�piele siarczane sta�y si� bardzo popularne z uwagi na lecznicze oddzia�ywanie wody mineralnej na sk�r�. W Polsce ju� w XVI w. znane by�y k�piele w Szkle po�o�onym mi�dzy Jaros�awiem a Lwowem. W ko�cu XVI w. jako jeden z pierwszych leczy� si� tam Krzysztof Radziwi�� zwany Sierotk�. Mo�liwe, �e te k�pielowe zainteresowania magnata pozostawa�y w jakim� zwi�zku z odbyt� podr� do Ziemi �wi�tej i Egiptu, gdzie nie>� . i zetkn�� si� z podobnymi praktykami arabskimi. P�niej cz�sto je�dzi� do Szk�a W�adys�aw IV szukaj�c tam leku na podagr� i oty�o��. Szczeg�lnie upodoba� sobie to k�pielisko kr�l Jan III, kt�ry by� zreszt� w�a�cicielem Szk�a i mia� swoj� rezydencj� w pobliskim Jaworowie. W p�niejszym okresie powsta�y uzdrowiska w Krzeszowicach (gdzie marsza�kowa Lubomirska z �a�cuta urz�dzi�a k�pielisko w ko�cu XVIII w.) oraz Swoszowicach. K�piele w Lubieniu upodoba�a sobie szczeg�lnie ludno�� �ydowska z Galicji. Opis uzdrowiska daje Niemcewicz w ,,Podr�ach historycznych" (1820) pisz�c: przyby�em do Lubienia, s�awnych w tych stronach k�pieli. S� to wody ciep�e, mocno z siark�, wielu chorych dozna�o w nich dobroczynnych skutk�w. Miejsce to coraz si� pomna�a w wygody i porz�dki dla przyje�d�aj�cych. Dalej opisuje kuracjuszy pochodz�cych z zamo�nych kupieckich i finansowych kr�g�w ludno�ci �ydowskiej, zw�aszcza z Brod�w. Kuracjusze ci w spos�b zasadniczy r�nili si� od go�ci marsza�kowej Lubomirskiej w Krzeszowicach. Powsta� nowy mieszcza�ski typ klienta, coraz bardziej powszechny w tego rodzaju , uzdrowiskach w owym czasie na terenie ca�ej Europy. W p�niejszym okresie zainteresowano si� pozosta�ymi zdrojami mineralnymi, np. Krynic� spopularyzowa� s�decki komisarz Syx w 1784 r. Pe�ny rozkwit tego uzdrowiska rozpocz�� si� w sze��dziesi�tych latach XIX w., kiedy to uczyni� je s�awnym J�zef Dietl, profesor Uniwersytetu Jagiello�skiego uwa�any za tw�rc� naukowej balneologii. Dietl przeprowadzi� badania nad leczniczymi warto�ciami �r�de� krynickich, ustalaj�c metody leczenia. Za�o�y� on wsp�lnie z Edwardem Korczy�skim w po�owie XIX w. komisj� balneologiczn� w Krakowie. Rozw�j Krynicy w owych latach ilustruj� cyfry: w 1800 r. leczy�o si� w niej 70 os�b, w 1850 r. zaledwie 131, w 1880 r. liczba kuracjuszy wzros�a do 3000 os�b, by w 1911 r. po otwarciu linii kolejowej z Muszyny doj�� do 11 000. Podobn� karier� zrobi�a Szczawnica, kt�ra ju� w po�owie XIX w. zosta�a rozbudowana i urz�dzona przez w�a�cicieli, rodzin� Szalay�w. Tempo jej rozwoju by�o naprawd� imponuj�ce. W 1847 roku go�ci�o 11 �am 49 kuracjuszy, a w 1865 r. ju� blisko 3000. Szczawnica by�a odwiedzana przez znakomi�ych go�ci (a� do chwili zdetronizowania jej przez Zakopane). R�nego rodzaju dodatkowe atrakcje, jak sp�yw Dunajcem z pochodniami, kapela cyga�ska w w�gierskiej csardzie na brzegu Dunajca - stanowi�y sta�y repertuar rozrywek. Do zmniejszenia popularno�ci Szczawnicy w pocz�tkach XX wieku przyczyni� si� mi�dzy innymi brak dojazdu kolejowego (pos�ugiwano si� dyli�ansami). Dopiero wprowadzenie komunikacji autobusowej udost�pni�o ponownie to uzdrowisko i spowodowa�o jego rozkwit najpierw w latach trzydziestych, a nast�pnie ju� po wojnie. Na terenie Kongres�wki powsta�o kilka uzdrowisk ze �r�d�ami mineralnymi, m. in. w Busku i Solcu, oraz najbardziej znane - w Ciechocinku i Na��czowie. Szczeg�lnie szybka by�a kariera Ciechocinka, dzi�ki blisko�ci linii kolejowej (z Kutna do Torunia). Specjalna bocznica w Aleksandrowie zbudowana zosta�a niemal wy��cznie dla potrzeb kuracjuszy. Na��cz�w mia� te� stosunkowo dobre po��czenie i dlatego ju� w ko�cu XIX wieku by� najbardziej renomowanym uzdrowiskiem po�r�d mieszka�c�w Warszawy. Przebywali tam na leczeniu m. in. Prus, Sienkiewicz, 2eromski. Dla naukowo-lekarskiego przygotowania uzdrowisk powsta�o w 1905 r. w Krakowie Polskie Towarzystwo Balneologiczne. W Warszawie rol� t� spe�nia� Wydzia� Uzdrowisk Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego. W�a�ciciele uzdrowisk, z inicjatywy Jana Potockiego z Rymanowa, za�o�yli w 1910 r. Zwi�zek Uzdrowisk Polskich z siedzib� pocz�tkowo we Lwowie, a nast�pnie w Warszawie. Po II wojnie �wiatowej uzdrowiska sta�y si� w�asno�ci� spo�eczn� i dlatego rol� Zwi�zku przej�a administracja pa�stwowa poprzez Zjednoczenie Uzdrowisk. W 1935 r. powta�a w Poznaniu plac�wka naukowa istniej�ca do chwili obecnej - Instytut Balneoklimatyczny. Pocz�tek rozwoju Zakopanego nast�pi� dzi�ki odkryciu �r�de�. W opisach w�dr�wek po Tatrach znajdujemy opisy ,,cieplicy"; w Jaszczur�wce. Jednym z punkt�w docelowych podr�y podtatrza�skich w latach czterdziestych XIX w. by�a w�gierska wtedy Orawica, kt�ra r�wnie� posiada�a sw�j "jasterikowy pramen" (jaszczurcze �r�d�o). Przez kilka lat losy przysz�ej stolicy p�nocnego Podtatrza waha�y si�. Orawica posiada�a uroczego gospodarza, le�niczego Antoniego Kocjana, ale Zakopane by�o �atwiej dost�pne i ostatecznie ko�o 1850 r. zdystansowa�o swoj� konkurentk�. Przyczyni�a si� do tego r�wnie� systematyczna praca profesora z krakowskiego gimnazjum �w. Anny, ks. Eugeniusza Janoty, przyje�d�aj�cego do Zakopanego od 1846 r. Wychowa� on kadry zaprzysi�onych mi�o�nik�w Tatr i Zakopanego. Janota by� autorem wydanego w 1860 r. ,,Przewodnika 12 w wycieczkach na Babi� G�r�, do Tatr i Pienin". W�r�d jego uczni�w znalaz� si� przysz�y wsp�organizator Towarzystwa Tatrza�skiego Walery EIjasz. Podczas gdy Janota i EIjasz zdobywali dla ruchu turystycznego w Tatry Krak�w i Galicj�, podobn� akcj� prowadzili w Warszawie, a wi�c za kordonem carskim, niezale�nie od siebie, J�zef Ignacy Kraszewski i Tytus Cha�ubi�ski. Realia krynickie wyst�puj� w powie�ci Kraszewskiego ,,Wielki nieznajomy". Znajdujemy tam nazwy hoteli krynickich ("Pod trzema r�ami" mieszka� autor ksi��ki). R�wnie� wybitne osobisto�ci galicyjskie, jak Dietl, Zyblikiewicz i in., pojawiaj� si� na kartach ksi��ki. Przebywali oni w Krynicy w tym samym czasie co Kraszewski. Opisy Krynicy, �egiestowa, Iwonicza i Tatr s� przeniesieniem wra�e� autora. Dzia�alno�� Kraszewskiego zbieg�a si� z organizacyjn� prac� Tytusa Cha�ubi�skiego, kt�ry zamieszka� w Zakopanem w 1873 r. Urzeczony pi�knem Tatr i przekonany o skuteczno�ci leczniczej tamtejszego klimatu, sta� si� pierwszym popularyzatorem Zakopanego. Szczeg�lny wp�yw wywar� na Cha�ubi�skiego folklor tatrza�ski. Swoj� rozleg�� warszawsk� praktyk� i nie mniejsze stosunki towarzyskie wykorzysta� Cha�ubi�ski dla propagowania Zakopanego. W ci�gu kilkunastu lat wyros�y w Zakopanem dziesi�tki willi i pensjonat�w, a mimo niedogodno�ci podr�y (trzeba by�o podr�owa� furmank� najpierw z Krakowa, a p�ni�' z Chab�wki) upodobali tu sobie pobyt liczni poeci, literaci i dzia�acze spo�eczni. Wystarczy wymieni� cho�by Adama Asnyka, Kazimierza Przerw�-Tetmajera czy Franciszka Nowickiego, kt�rych poezja pe�na jest tatrza�skich impresji. P�niej strony te zachwyci�y Stefana Zeromskiego, Jana Kasprowicza, Stanis�awa Wit-kiewicza (Witkiewicz stworzy� w oparciu o motywy ludowe styl architektoniczny, zwany zakopia�skim), Stanis�awa Przybyszewskiego. W Poroninie w latach 1913-1914 mieszka� W�odzimierz lljicz Lenin. Robi� on st�d liczne wycieczki w Tatry. W ci�gu p�wiecza sta�o si� Zakopane w opinii publicznej najpierw letni�, a p�niej i zimow� stolic� Polski. Zakasowa�o popularno�ci� wszystkie uzdrowiska i letniska. Bywali tu dos�ownie wszyscy, kt�rzy w owych czasach mieli co� do powiedzenia w polskiej kulturze, nauce i polityce. W czasie uroczysto�ci zwi�zanych z po�o�eniem kamienia w�gielnego pod pomnik Cha�ubi�skiego w Zakopanem Stanis�aw EIjasz--Radzikowski tak okre�li� rol� Cha�ubi�skiego: Cho� na wiele lat przedtem wiedziano Ju� u nas o Tatrach, cho� powiedzenie, �e Cha�ubi�ski odkry� Tatry mo�na uwa�a� za frazes, to przecie� tkwi w nim wiele prawdy. Sprowadza�, zach�ca�, �ci�ga� tak sam, jak s�aw� swego 13 imienia ludzi z zak�tk�w Rzeczypospolitej. On wi�d� cudzoziemc�w w Tatry, urz�dza� dla nich osobne wycieczki, a opisy de Bona, antropologa francuskiego, Tissota i innych powsta�y pod wp�ywem Cha�ubi�skiego. W Zakopanem do dyspozycji go�ci sta�y liczne zak�ady lecznicze i wille, z zak�adem dr� Andrzeja Chramca na czele. Mogli oni te� korzysta� z k�pieli na Jaszczur�wce, gdzie w ci�gu roku sprzedawano 6600 bilet�w, a wi�c ilo�� nie mniejsz� chyba ni� obecnie. Podobn� rol� jak Cha�ubi�ski odegra� w przypadku Wis�y Bogumi� Hoff. Urodzony w Radomiu, po kl�sce powstania styczniowego osiedli� si� w Beskidzie �l�skim, gdzie sp�dzi� 30 la� �ycia g�osz�c pi�kno i urok tej ziemi. W chwili zako�czenia pierwszej wojny �wiatowej uzdrowiska polskie by�y powa�nie zdewastowane. Uzyskanie niepodleg�o�ci przyczyni�o si� do radykalnej zmiany sytuacji, co znalaz�o wyraz w szybkiej rozbudowie uzdrowisk oraz we wzro�cie frekwencji. W 1922 r. wydano pierwsz� polsk� ustaw� uzdrowiskow�, znowelizowan� w 1928 r. kt�ra okre�li�a warunki porz�dkowania gospodarki uzdrowiskowej, przede wszystkim na odcinku inwestycji komunalnych oraz budownictwa. W tym okresie po raz pierwszy wp�yw na polityk� uzdrowiskow� zaczynaj� mie� ubezpieczenia spo�eczne - Kasa Chorych i ZUS. Powstaj� pierwsze sanatoria ZUS w zdrojowiskach (Inowroc�aw, Krynica, Iwonicz) oraz uzdrowiskach klimatycznych (Zakopane, Otwock, Bystra itp.). Kasa Chorych przyznaje ubezpieczonym kuracj� uzdrowiskow� obejmuj�c� bezp�atn� pomoc lekarsk� i niezb�dne zabiegi. Liczba kuracjuszy kierowanych do uzdrowisk na koszt spo�eczny by�a w okresie mi�dzywojennym znikoma w stosunku do ogromnych potrzeb spo�ecznych. W rozwoju uzdrowisk znaczn� przeszkod� by�a sezonowo��. Z uzdrowisk g�rskich korzystano wy��cznie w sezonie letnim przez okres 4-5 miesi�cy, wykorzystanie za� wszystkich miejsc przypada�o jedynie na okres 2 i 1/2 miesi�ca. Pobyty nad morzem ogranicza�y si� do oko�o 3 miesi�cy, a pe�ne wykorzystanie si�ga�o niespe�na 60 dni; jedynie Zakopane dzi�ki rozwojowi turystyki i sportu mia�o dwa sezony - letni i zimowy, lecz frekwencja zale�a�a w znacznej mierze od pogody. W okresie mi�dzywojennym 6 uzdrowisk stanowi�o w�asno�� pa�stwa (w rozumieniu ustawy z 1922 r.): Druskienniki, Busko, Krynica, Szk�o, Ciechocinek, Inowroc�aw; 15 mia�o statut u�yteczno�ci publicznej (Solec, Krzeszowice, Rabka, Szczawnica, �egiest�w i in.); 6 posiada�o prawo pobierania taksy uzdrowiskowej. Pozosta�e 23 by�y prywatne. We wszystkich uzdrowiskach przebywa�o w 1936 roku 622000 os�b (w liczbie tej wi�kszo�� stanowili letnicy nie korzystaj�cy ze �wiadcze� uzdrowisk). 14 Okres II wojny �wiatowej przyni�s� potworne zniszczenie polskich uzdrowisk. W czasie okupacji hitlerowskiej sanatoria s�u�y�y za szpitale i o�rodki rekonwalescencji dla �o�nierzy okupanta, a uzdrowiska by�y miejscem pobytu dla ludno�ci niemieckiej, ewakuowanej w ostatnich latach wojny do naszego kraju. Wycofuj�ca si� armia niemiecka niszczy�a urz�dzenia i wywozi�a sprz�t. Wiele uzdrowisk zaczyna�o wi�c swoj� dzia�alno�� powojenn� w pensjonatach pozbawionych ��ek i po�cieli, ze spalonymi zak�adami przyrodoleczniczymi oraz z nieliczn� kadr� fachowc�w. W tej trudnej sytuacji nale�a�o opracowa� nowe zasady organizacji i wykorzystania uzdrowisk oraz przyst�pi� do etapowej ich realizacji. Podstaw� przemian wprowadzanych w uzdrowiskach by�o uspo�ecznienie ochrony zdrowia w Polsce, daj�ce w konsekwencji zasad� powszechnego wykorzystania uzdrowisk, ,,Wyjazd do w�d" przesta� by� przywilejem nielicznej grupy spo�ecznej. Po II wojnie �wiatowej powr�ci�y do Polski odwiedzane od stuleci przez Polak�w uzdrowiska dolno�l�skie, jak Cieplice, Polanica, Duszniki, Kudowa, D�ugopole, L�dek oraz Po�czyn i Ko�obrzeg na Pomorzu. Liczba uzdrowisk uleg�a zmniejszeniu przez wyeliminowanie miejsc nie przygotowanych i zbyt prymitywnych. Ustawa uzdrowiskowa z 1966 r. stworzy�a nowe ramy rozwoju tej formy wypoczynku. 3. NATURALNE CZYNNIKI LECZNICZE Odnowa si� w uzdrowiskach nast�puje poprzez korzystanie z naturalnych czynnik�w lecznictwa uzdrowiskowego, do kt�rych nale�� klimat, krajobraz oraz surowce: wody i gazy lecznicze, wody morskie oraz peloidy stosowane do leczenia. Klimat Klimat, podobnie jak wody mineralne i peloidy, jest naturalnym czynnikiem regeneracyjno-leczniczym. Znaczenie walor�w klimatu na chronionych terenach uzdrowiskowych b�dzie wzrasta� w miar� post�pu urbanizacji i uprzemys�owienia kraju. Stawia si� du�e wymagania wobec uzdrowisk w zakresie warunk�w klimatycznych, zw�aszcza czysto�ci powietrza atmosferycznego. Kryteria klasyfikacji bioklimatycznej oparte s� na ocenie bod�cowego oddzia�ywania klimatu w danej miejscowo�ci lub regionie. Przyjmuj�c to kryterium, mo�na wyodr�bni� w Polsce kilka zr�nicowanych bioklimatycznie region�w, w kt�rych le�� uzdrowiska. S� to wi�c: - regiony g�rskie obejmuj�ce Karpaty i Sudety. Mo�na je dalej 15 podzieli� na strefy klimatu podg�rskiego, g�rskiego i wysokog�rskiego. Dla tych region�w charakterystyczne s� korzystne warunki nas�onecznienia, szczeg�lnie w zimie i wiosn�, kt�re oddzia�ywaj� dodatnio na uk�ad kr��enia i drogi oddechowe, sprzyjaj�c r�wnie� leczeniu chor�b alergicznych i sk�rnych. W regionach g�rskich i podg�rskich znajduje si� wi�kszo�� naszych uzdrowisk, - regiony o klimacie nizinnym, uwa�ane za ma�o bod�cowe, m. in. dlatego, �e wi�kszo�� ludno�ci naszego kraju przystosowana jest do �ycia w nizinnych warunkach bioklimatycznych. W ramach klimatu nizinnego nale�y wyodr�bni� klimat nizinno-le�ny. Du�e zespo�y le�ne sprzyjaj� poprawie warunk�w higieniczno-leczniczych, zmniejszaj� bowiem zanieczyszczenia gazowe powietrza i nasycaj� powietrze substancjami aromatycznymi. Klimat tego typu ma koj�cy wp�yw na uk�ad nerwowy i uk�ad kr��enia, - regiony o klimacie morskim o wi�kszym nasileniu czynnik�w bod�cowych ni� w regionach o klimacie nizinnym. Specyficznym walorem klimatu morskiego jest wyst�powanie aerozolu, co stwarza warunki do naturalnej inhalacji. Charakterystyczn� cech� klimatu morskiego jest silne promieniowanie s�oneczne - bezpo�rednie, a tak�e po�rednie, odbite od wody i piaszczystych brzeg�w. Ten typ klimatu cechuje ponadto do�� r�wnomierna temperatura i du�a wilgotno��. Klimat morski dzia�a hartuj�ce na organizm ludzki, ma korzystny wp�yw na b�ony �luzowe dr�g oddechowych a pr�cz tego przyspiesza przemian� materii. Dzi�ki tym w�a�ciwo�ciom sprzyja on leczeniu schorze� dr�g oddechowych i uk�adu kr��enia. Warto podkre�li�, �e im wi�ksze r�nice klimatyczne mi�dzy miejscem sta�ego pobytu a miejscem pobytu czasowego, tym wi�ksze jest nasilenie bod�c�w dzia�aj�cych na ustr�j. Polskie uzdrowiska rozmieszczone s� we wszystkich opisanych regionach o zr�nicowanych w�a�ciwo�ciach klimatycznych, co stwarza szerokie mo�liwo�ci odnowy si�. Krajobraz i szata ro�linna Krajobraz, jego harmonia i pi�kno wp�ywaj� na stany psychiczne ludzi, a zw�aszcza u chorych. Inaczej dzia�a krajobraz g�rski, dziki, inaczej malowniczy krajobraz nizinny, inaczej jeszcze monotonny. Dzia�anie klimatu i krajobrazu sumuj� si�, stwarzaj�c korzystne warunki przy leczeniu wielu schorze�. Wra�eniom wzrokowym mog� towarzyszy� s�uchowe jak np. szmer p�yn�cej wody. Dla tworzenia korzystnych warunk�w leczniczo-wypoczynkowych du�e znaczenie ma szata ro�linna, z regu�y bardzo bogata na terenie naszych uzdrowisk. Szczeg�lnie lasy i parki, stanowi�ce cz�sto otulin� 16 polskich uzdrowisk, wp�ywaj� korzystnie na miejscowe warunki bio-klimatyczne. Spraw� wa�n� jest dob�r odpowiednich drzew i krzew�w na terenach uzdrowiskowych, poniewa� okre�lone rodzaje ro�lin maj� szczeg�lne w�a�ciwo�ci wydzielania substancji bakteriob�jczych i oczyszczania powietrza z domieszek organicznych. Polskie uzdrowiska maj� z regu�y korzystne warunki krajobrazowe. Bogata szata ro�linna park�w zdrojowych, rozleg�e przestrzenie le�ne, otuliny uzdrowisk, akweny itd. podnosz� pi�kno teren�w uzdrowiskowych, wp�ywaj� korzystnie na stan psychiczny kuracjuszy i wczasowicz�w. Klasyfikacj� wielorakich funkcji, jakie pe�ni ziele� przeprowadza Aleksander Brodniewicz, wyr�niaj�c nast�puj�ce: a) krajobrazowo-estetyczn� - jako wa�ny czynnik kompozycyjny w ca�o�ci uk�adu przestrzennego, uzupe�niaj�cy t�o poszczeg�lnych obiekt�w architektury, tworz�cy ci�gi dr�g ko�owych, bulwar�w; wa�ny element rozlu�niaj�cy zabudow� osiedla, dziel�cy je na strefy odr�bnych dzielnic: rekreacyjno-spacerowej, uzdrowiskowej (sensu stricte), mieszkalnej, rozrywkowo-handlowej, kampingowej, p�l namiotowych itp., b)klimatotw�rcz� - jako czynnik stwarzaj�cy nie tylko w�asny, specyficzny mikroklimat o z�agodzonych cechach fizykochemicznych powietrza, znacznej jego czysto�ci i aromacie, lecz tak�e modyfikuj�cy w�a�ciwo�ci miejscowego bioklimatu przez �agodzenie dobowych i sezonowych amplitud temperatury, przez korzystny wp�yw na obieg wody w przyrodzie oraz regulowanie wilgoci w powietrzu i glebie, c) biologiczn� - jako czynnik wytwarzania tlenu i regulowania jego obiegu w przyrodzie, poch�aniania dwutlenku w�gla oraz olejk�w eterycznych nie tylko dzia�aj�cych na zmys� powonienia przez zapewnienie odczucia ,,�wie�o�ci powietrza", lecz tak�e wp�ywaj�cych bardzo korzystnie na drogi oddechowe; dzi�ki warunkom sprzyjaj�cym gnie�d�eniu si� ptak�w, drobnych ssak�w i po�ytecznych owad�w, ziele� przyczynia si� do o�ywienia krajobrazu i zachowania fauny w przyrodzie, d) leczniczo-zdrowotn� - jako czynnik zwalniaj�cy napi�cie psychiczne oraz wyciszaj�cy stany emocjonalne bez ubocznych szkodliwych skutk�w zwi�zanych z u�ywaniem chemicznych �rodk�w uspokajaj�cych; drzewa chroni� wzrok przed nadmiern� jaskrawo�ci� promieniowania oraz zapewniaj� ch�odz�cy cie�; w zale�no�ci od sk�adu gatunkowego drzew, od zag�szczenia pi�trowej struktury las�w Oraz park�w, od sk�adu, rodzaju gleby i od rze�by terenu powstaj� jednostki krajobrazowe o nieprzebranej gamie barw, bogactwie kszta�t�w, o wyj�tkowym' psycho- 2 - Uzdrowiska Karpackie � \f -higienicznym dzia�aniu koj�cym i estetycznym; powstaj� tak�e zr�nicowane strefy mikroklimatyczne o dzia�aniu ochronnym b�d� silnie bod�cowym, e) sanitarn� - jako ochronne zapory o dzia�aniu filtruj�cym, umo�liwiaj�cym redukcj� ilo�ciow� i jako�ciow� szkodliwych zanieczyszcze� py�owych, gazowych, bakteryjnych w powietrzu, b�d� te� t�umi�cym nadmierny ha�as, f) rekreacyjn� - dzi�ki stwarzaniu korzystnych warunk�w �rodowiskowych do wypoczynku w kontakcie z naturalnym �rodowiskiem przyrody, co sprzyja aktywnym formom wypoczynku. Dzia�ania krajobrazu i klimatu wzajemnie si� uzupe�niaj�, stwarzaj�c okre�lone warunki sprzyjaj�ce procesowi odnowy si�. Mineralne wody lecznicze i peloidy Z formalnego punktu widzenia wody tego typu uznane s� przez kompetentne w�adze za lecznicze, na podstawie wynik�w wielostronnych bada� fizyko-chemicznych, bakteriologicznych, farmakologicznych i klinicznych, lub na podstawie analogii do w�d podobnych. W�r�d w�d leczniczych rozr�nia si� wody mineralne i swoiste. Pierwsze z nich odznaczaj� si� zawarto�ci� co najmniej 1 g soli rozpuszczonych w wodzie. Wody o mniejszej mineralizacji nosz� nazw� s�abozmineralizowanych. Wody swoiste odznaczaj� si� b�d� okre�lon� zawarto�ci� farmakologicznie czynnych pierwiastk�w (jod, brom, fluor, arsen, b�r, �elazo, siarka nieutleniona), b�d� zawarto�ci� gaz�w (dwutlenek w�gla, siarkowod�r), lub radoczynno�ci� (zawarto�� radonu lub soli radowych i innych promieniotw�rczych), albo te� wy�sz� temperatur� (co najmniej 20�C na wyp�ywie). Je�li wody zawieraj� co najmniej 1 g wolnego dwutlenku w�gla na 1 l, nazywamy je szczawami, natomiast gdy temperatura w�d na wyp�ywie przekracza 20�C nazywa si� je cieplicami lub termami. Inn� cech� w�d leczniczych jest ich ci�nienie osmotyczne zale�ne od stopnia mineralizacji (st�enia sk�adnik�w sta�ych rozpuszczonych w wodzie). Je�eli ci�nienie osmotyczne wody mineralnej r�wne jest ci�nieniu osmotycznemu p�ynu fizjologicznego i p�yn�w ustrojowych, woda nosi nazw� izoosmotycznej. Natomiast gdy ci�nienie to jest wi�ksze, mamy wtedy do czynienia z wod� hiperosmotyczn�, w przypadku gdy mniejsze od izoosmotycznego - wod� nazywamy hipoosmo-tyczn�. Wody izoosmotyczne jako roztwory odznaczaj� si� w leczeniu pitnym �atwym przenikaniem do ustroju; wody hipoosmotyczne dzia�aj� moczop�dnie i wyp�ukuj� sole z ustroju; natomiast hipero-smotyczne w leczeniu pitnym powoduj� odwodnienie ustroju. Wody mineralne dzieli si� wed�ug przewa�aj�cych anion�w Hcoa, Cl, SC>4 18 (makrosk�adnik�w) na wodorow�glowe, chlorkowe, siarczanowe, a wed�ug przewa�aj�cych kation�w Na, Ca, Mg - na sodowe, wapniowe i magnezowe. Polska jest krajem zasobnym w naturalne tworzywa lecznicze. Na terenie kraju wyr�nia si� cztery obszary balneologiczne: - sudecki, na kt�rym wyst�puje przede wszystkim du�a ilo�� szczaw wodorow�glanowych r�nych odmian, a tak�e wody cieplicze i radoczynne, sporadycznie za� - siarczkowe, - karpacki, charakteryzuj�cy si� wodami o bardzo zr�nicowanym sk�adzie chemicznym; za wyj�tkiem w�d siarczanowo-magne-zowych i radoczynnych wyst�puj� tu wszystkie g��wne typy w�d, - nidzia�ski, dysponuj�cy wodami chlorkowymi z zawarto�ci� siarczan�w i siarczk�w; solanki zawieraj� tu jednak mniej bromu i jodu, - pomorsko-kujawski, charakteryzuj�cy si� g��wnie wodami chlorkowo-sodowymi przewa�nie ubogimi w jod. Profil leczniczy uzdrowisk polskich jest szeroki. Jak okre�la Papier-kowski (...) obecnie posiadamy prawie wszystkie rodzaje w�d mineralnych, �mia�o mo�emy powiedzie�, i� prawie wszystkie przewlek�e choroby uleczalne mo�emy leczy� wodami mineralnymi - stosowanymi do picia, wziewania, p�ukania, k�pieli, jak te� peloidami, fzn. borowin� i mu�em s�u��cymi do k�pieli, owija�, ok�ad�w i tampon�w. Podzia� w�d leczniczych Wody mineralne z zawarto�ci� powy�ej 1 g sk�adnik�w sta�ych rozpuszczonych w 1 l wody: (HCOa") wodorow�glanowo- (Na^ sodowe czyli alkaliczne - (Ca'1') wapniowe czyli ziemnoalkaliczne - (Mg2"1') magnezowe (Cl') chlorkowe (S042") siarczanowe (Na4) sodowe czyli s�one i solanki od 14 g/l (Ca24) wapniowe (Mg2"1') magnezowe (Na"1') sodowe czyli glauberskie (Ca24) wapniowe czyli gipsowe (Mg24) magnezowe czyli gorzkie 19 Wody swoiste z zawarto�ci� sk�adnik�w farmakologicznie czynnych lub o cechach fizycznych dzia�aj�cych leczniczo zawieraj�ce na 1 l wody co najmniej: Fe^ Fe3-1- As F" Br' J' S HBOz HaSIOs Rn 10 mg -0,7 mg � 1 mg - 5 mg - 1 mg - 1 mg - - �elaziste - arsenowe fluorkowe bromkowe jodkowe siarczkowe (siarka oznaczalna jodometrycznie) 5 mg - borowe 100 mg - krzemowe 2 nCi (2X1 O^Ci) - radonowe (radoczynne) Geologiczne pochodzenie w�d mineralnych i swoistych mo�e by� r�ne. Pierwsza odmiana to wody pochodzenia opadowego, kt�re przesi�kaj� poprzez gleb� w pory i szczeliny ska�, i tam w kontakcie z minera�ami, z kt�rych zbudowana jest ska�a �uguj� je i przejmuj� w cz�ci ich sk�ad chemiczny. Gdy wody napotykaj� na przyk�ad na z�o�a soli kamiennej, �uguj� je �atwo, inne za� minera�y rozpuszczaj� si� trudno lub bardzo trudno. St�d te� r�ny stopie� mineralizacji wody. W procesie �ugowania niekt�rych minera��w dopomaga dwutlenek w�gla, kt�ry- znacznie przy�piesza ten proces. Drug� odmian� generacyjn� stanowi� wody uwi�zione w porach ska� w odleg�ych okresach geologicznych, podczas proces�w sedymentacyjnych w morzach. Wody te, je�eli s� odizolowane od powierzchni utworami nieprzepuszczalnymi, jak np. i�y, zachowa�y sw� odr�bno��. Napotyka si� je podczas g��bszych wierce� lub rob�t g�rniczych. Do tego rodzaju genetycznego nale�� wody okalaj�ce z�o�a bitumin�w (ropa, gaz ziemny). Odznaczaj� si� one zawarto�ci� jodu i bromu. S� to z�o�a nieodnawialne - reliktowe. Trzeci�, rzadziej spotykan� odmian� s� wody ,,juwenilne", powstaj�ce w g��bi skorupy ziemskiej z proces�w powulkanicznych. S� to z�o�a gor�ce, zgazowane dwutlenkiem w�gla, kt�re zawieraj� wiele cennych dla lecznictwa mikroelement�w. Gazy lecznicze Dwutlenek w�gla stanowi pozosta�o�� proces�w wulkanicznych. Wytworzy� si� on w ko�cowej fazie krzepni�cia magmy. Zachowany w porowatym lub szczelinowatym z�o�u odci�tym od powierzchni 20 utworami nieprzepuszczalnymi stanowi relikt, kt�rym nale�y gospodarowa� z wielk� oszcz�dno�ci�. Jest to bowiem czynnik nie tylko potrzebny w procesie mineralizacji wody i sam w sobie leczniczy, lecz spe�niaj�cy ponadto rol� ,,motoru z�o�a" w procesie powstawania �r�de� w�d szczawowych w przyrodzie. Siarkowod�r (HsS) wyst�puje w wodach, kt�re mineralizuj� si� w kontakcie ze ska�ami siarczanowymi w warunkach beztlenowych, w obecno�ci zwi�zk�w organicznych i przy udziale bakterii redukuj�cych. Radon - gaz szlachetny - jest kr�tkotrwa�ym produktem promie-tw�rczego rozpadu radu, nale��cego do szeregu uranowodorowego. Radon wyst�puje w �rodowisku skalnym okruszcowanym solami radowymi; jest on rozpuszczony w wodzie i powietrzu w ilo�ciach wagowo nieuchwytnych. Promieniuje cz�steczkami alfa. Peloidy Peloidami w balneologii nazywamy utwory geologiczne, kt�re odpowiednio przygotowane i zmieszane z wod� u�ywa si� do k�pieli i ok�ad�w. Ostatnio peloidowe preparaty torfowe stosuje si� do nacierania i u�ytku wewn�trznego. Do peloid�w zalicza si� torfy, mu�y, szlamy i glinki. W Polsce do leczenia u�ywa si� g��wnie borowin, tj. tej cz�ci masy torfowej, kt�ra w wyniku sk�adu botanicznego i na skutek zaawansowania stopnia rozk�adu materii organicznej wykazuje stosowne w�asno�ci fizyczne i chemiczne. Torfowiska, kt�re dostarczaj� borowiny, dziel� si� na dwa g��wne rodzaje: pierwsze z nich to torfowiska ,,niskie", drugie - torfowiska ,,wysokie". Nazwa torfowisko ,,niskie" pochodzi od p�askiego kszta�tu z�o�a - na mas� torfow� sk�adaj� si� g��wnie produkty rozk�adu trzcin, szuwar�w, turzyc oraz olch. Torfowisko ,,wysokie" zawdzi�cza nazw� swemu bochenkowatemu kszta�towi, co jest wynikiem narastania warstw torfu wzwy� na produktach rozpadu warstw poprzednich. Proces ten nast�puje na skutek nagromadzenia szcz�tk�w mch�w torfowc�w, kt�re maj� w wysokim stopniu w�a�ciwo�ci higroskopijne co sprawia, �e woda mo�e �atwo podsi�ka� pod powierzchni� torfowiska mimo jego sukcesywnego narastania wzwy�. Pr�cz mchu torfowca w sk�ad torfu wysokiego wchodz�: �urawina, bagno, wrzos i inne, z drzew natomiast: brzoza, sosna, a w g�rach kosodrzewina. Poniewa� torfowisko wysokie odci�te od pod�o�a korzysta wy��cznie z w�d opadowych ubogich w zwi�zki mineralne, ten rodzaj torfowisk spotykany jest wy��cznie w okolicach wilgotnych (w g�rach, nad morzem itd.). Odmian� mieszan� jest torfowisko ,,przej�ciowe" o cechach zwi�zanych ze zmiennymi warunkami za' 21 silania w wod�, a w zwi�zku z tym zmiennym charakterem wegetacji w ci�gu narastania torfu. Wody lecznicze i swoiste stosowane s� do picia, k�pieli i natrysk�w oraz do wziewania; paleolidy s�u�� do owija�, ok�ad�w i k�pieli oraz do specjalnych zabieg�w ginekologicznych. Gazy lecznicze wyst�puj�ce z wod� zwi�kszaj� jej dzia�anie bio i farmakologiczne. Dwutlenek w�gla stosowany jest ponadto w k�pielach ,,z suchego gazu" i jako tusz gazowy (przy schorzeniach ginekologicznych). Radon wyodr�bniony z wody lub wydzielaj�cy si� w kopalniach podziemnych stosowany jest w leczeniu inhalacyjnym polegaj�cym na przebywaniu w atmosferze z jego zawarto�ci�. Inn� form� leczenia "podziemnego" jest przebywanie w komorach kopal� soli kuchennej, gdzie w atmosferze wyst�puje aerozol powstaj�cy w wyniku aeracji powietrzem przep�ywaj�cym wyrobiska po soli kuchennej. 4. PROFILE LECZNICTWA UZDROWISKOWEGO Specjalizacj� poszczeg�lnych typ�w zak�ad�w lecznictwa uzdrowiskowego okre�la zwykle profil leczniczy uzdrowiska. Specjalizacja taka poci�ga za sob� konieczno�� lokalizowania gabinet�w do bada� i zabieg�w specjalistycznych, wyposa�enia ich w specjaln� aparatur�, dob�r kwalifikowanych kadr itd. W odniesieniu do uzdrowisk przyj�to osiem g��wnych kierunk�w leczniczych charakteryzuj�cych w spos�b og�lny mo�liwo�ci terapeutyczne poszczeg�lnych miejscowo�ci: - choroby narz�d�w ruchu oraz reumatologiczne, - choroby uk�adu kr��enia, - choroby uk�adu oddechowego, - choroby uk�adu trawienia, - choroby uk�adu wydzielania wewn�trznego i przemiany materii, - choroby uk�adu moczowego, - choroby sk�ry, - choroby kobiece. Zak�ady lecznictwa uzdrowiskowego przeznaczone do leczenia chor�b zawodowych powinny by� lokalizowane w uzdrowiskach o odpowiednim profilu leczniczym. W trosce o sprawno�� lecznicz� uzdrowisk, uwzgl�dniaj�c indywidualn� specyfik� warunk�w i surowc�w, dla poszczeg�lnych uzdrowisk ustalono jeden lub dwa kierunki g��wne oraz jeden lub dwa dodatkowe kierunki lecznicze. Profil leczniczy dla poszczeg�lnych uzdrowisk zatwierdzony zosta� przez Ministra Zdrowia i Opieki Spo�ecznej. Jest on wynikiem bada� nauko- 21 wych prowadzonych nad w�a�ciwo�ciami surowc�w leczniczych, miejscowego klimatu oraz warunk�w naturalnych i �rodowiskowych niezb�dnych do prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego. Profil leczniczy w uk�adzie miejscowo�ci przedstawiono w tabelach 1 i 2, natomiast mo�liwo�ci leczenia poszczeg�lnych chor�b - w tabelach 3 i 4. Tabela l Profile lecznicze w zakresie lecznictwa doros�ych Lp. Uzdrowiska Profil pierwszoplanowy Profil drugoplanowy l 2 3 4 l August�w choroby narz�d�w ruchu i reumatologia - 2 Ciechocinek choroby narz�d�w ruchu i reumatologia, choroby uk�adu kr��enia choroby uk�adu oddechowego 3 Inowroc�aw choroby uk�adu kr��enia - 4 Wieniec-Zdr�j choroby narz�d�w ruchu i reumatologia choroby uk�adu oddechowego 5 Gocza�kowice-Zdr�j 6 Jastrz�bie-Zdr�j 7 Ustro� �l�ski 8 Busko-Zdr�j choroby narz�d�w ruchu i reumatologia, choroby sk�ry choroby uk�adu kr��enia 9 Solec-Zdr�j choroby narz�d�w ruchu i reumatologia - 10 Ko�obrzeg choroby uk�adu oddechowego, choroby uk�adu kr��enia choroby narz�d�w ruchu i reumatologia, choroby uk�adu wydzielania wewn�trznego i przemiany materii 23 l 2 3 4 11 Po�czyn-Zdr�j choroby narz�d�w ruchu i reumatologia - 12 Krynica choroby uk�adu trawienia i uk�adu moczowego choroby uk�adu kr��enia 13 Muszyna-Zdr�j choroby uk�adu oddechowego choroby uk�adu tra,- wienia 14 Piwniczna-Zdr�j - 15 Rabka-Zdr�j choroby uk�adu kr��enia - 16 Swoszowice choroby narz�d�w ruchu i reumatologia ' --. 17 Szczawnica choroby uk�adu oddechowego - 18 Wieliczka choroby narz�d�w ruchu i reumatologia choroby uk�adu oddechowego - 19 Zegiest�w-Zdr�j choroby uk�adu trawienia choroby uk�adu moczowego 20 Na��cz�w choroby uk�adu kr��enia 21 Horyniec choroby narz�d�w ruchu i reumatologia - 22 twonicz-Zdr�] choroby narz�d�w ruchu i reumatologia choroby uk�adu � trawienia i uk�adu oddechowego 23 Ryman�w-Zdr�j choroby uk�adu oddechowego choroby uk�adu kr��enia 24 Wapienne choroby narz�d�w ruchu i reumatologia - 25 Wysowa choroby uk�adu trawienia choroby uk�adu oddechowego i uk�adu kr��enia 26 Kamie� Pomorski choroby narz�d�w ruchu i reumatologia choroby uk�adu kr��enia 27 Mi�dzyzdroje choroby uk�adu oddechowego - l 2 3 4 28 �winouj�cie choroby uk�adu oddechowego, choroby uk�adu kr��enia choroby uk�adu wydzielania wewn�trznego i przemiany materii, choroby sk�ry 29 Konstancin-Jezior-na choroby uk�adu wewn�trznego i przemiany materii - 30 Bolk�w choroby uk�adu trawienia ,- 31 Cieplice Si�skie--Zdr�j choroby narz�d�w ruchu i reumatologia choroby uk�adu moczowego 32 Czerniawa-Zdr�j choroby uk�adu oddechowego - 33 D�ugopole-Zdr�j choroby uk�adu trawienia choroby uk�adu kr��enia 34 Duszniki-Zdr�j choroby uk�adu trawienia choroby uk�adu oddechowego, choroby kobiece 35 Jedlina-Zdr�j choroby uk�adu oddechowego choroby uk�adu trawienia 36 Kowary choroby narz�d�w ruchu i reumatologiczne - 37 Kudowa-Zdr�j choroby uk�adu kr��enia, wydzielania wewn�trznego i przemiany materii - 38 L�dek-Zdr�j choroby narz�d�w ruchu i reumatologia, choroby sk�ry choroby uk�adu kr��enia 39 Pola�czyk choroby uk�adu oddechowego choroby uk�adu moczowego, choroby kobiece 40 Polanica-Zdr�j choroby uk�adu trawienia, choroby uk�adu kr��enia - 41 Przerzeczyn-Zdr�j i choroby narz�d�w ruchu i reumatologia - 25 l 2 3 4 42 Szczawno-Zdr�j choroby uk�adu oddechowego, choroby uk�adu moczowego choroby uk�adu kr��enia 43 Swierad�w-Zdr�j choroby narz�d�w ruchu i reumatologia 26 Tabela 2 Profile lecznicze w zakresie lecznictwa dzieci�cego Lp. Uzdrowisko Profil pierwszoplanowy Profil drugoplanowy l 2 3 4 l Busko-Zdr�j choroby narz�d�w ruchu - 2 Ciechocinek choroby narz�d�w ruchu reumatologia i choroby uk�adu kr��enia 3 Cieplice Si�skie--Zdr�j choroby narz�d�w ruchu reumatologia i choroby uk�adu kr��enia 4 Czerniawa-Zdr�j choroby uk�adu oddechowego - 5 Gocza�kowice--Zdr�j choroby narz�d�w ruchu reumatologia i choroby uk�adu kr��enia 6 Jastrz�bie-Zdr�j reumatologia i choroby uk�adu kr��enia - 7 Ko�obrzeg choroby uk�adu oddechowego, choroby sk�ry choroby uk�adu wydzielania wewn�trznego i przemiany materii 8 Kudowa-Zdr�j reumatologia i choroby uk�adu kr��enia - l 2 3 4 9 Polanica-Zdr�j choroby uk�adu kr��enia - 10 Rabka-Zdr�j choroby uk�adu oddechowego i uk�adu moczowego reumatologia i choroby uk�adu kr��enia, choroby wydzielania 11 Ryman�w-Zdr�j choroby uk�adu oddechowego i uk�adu moczowego reumatologia i Ciii-'; o-by trawienia, choroby uk�adu kr��enia 12 Szczawno-Zdr�j choroby uk�adu oddechowego choroby uk�adu moczowego (planowane) 13 Trzebnica "g, choroby narz�d�w ruchu - 14 Wieniec-Zdr�j reumatologia i choroby uk�adu kr��enia - Tabela 3 Profile lecznicze dla doros�ych Zatwierdzony Profile Profile Lp. profil leczniczy pierwszoplanowe drugoplanowe l 2 3 i 4 l Choroby narz� August�w