MA�A ENCYKLOPEDIA ULTURY ANTYCZNEJ Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1990 Wydanie V Jednotomowe wydanie Ma�ej encyklopedii kultury antycznej oparte zosta�o na wydaniu dwutomowym (tom I wyd. w 1958 r., tom II w 1962 r.), podj�tym i -opracowanym z inicjatywy i pod redakcj� Kazimierza Kumanieckiego, Kazimierza Micha�owskiego i Lidii Winniczuk. W wydaniu jednotomowym (1966 r.) wprowadzono zmiany i uwagi, kt�re postulowali recenzenci, a mianowicie: w zakresie wojskowo�ci, reali�w �ycia codziennego, malarstwa - Zbigniew Borkowski, w zakresie prawa - Cezary Kunderewicz, literatura greckiej - Jerzy �anowski, sztuki antycznej - El�bieta Makowiecka, filozofii - W�adys�aw Se�ko, literatury rzymskiej - Irena Kazik-Zawadzka, historii Grecji i Rzymu - Tadeusz Zawadzki. Ponadto has�a tomu drugiego dostosowano do uwag recenzentki tego tomu, Lidii Winniczuk. Jedn� z powa�niejszych zmian, kt�rych dokonano w wydaniu jednotomowym, jest zmniejszenie ilo�ci hase� wskutek usuni�cia szeregu drobnych artyku��w z dziedziny rze�by, malarstwa a tak�e literatury i historii. Artyku�y te, dotycz�ce prawie nieznanych imion, nie mia�y �adnego znaczenia dla odbiorc�w Encyklopedii, stanowi�c tym samym zbyteczny balast. Usuni�cie tego typu informacji pozwoli�o na powi�kszenie obj�to�ci artyku��w wymagaj�cych rozszerzenia. W zasadzie nie uzupe�niano materia�u Encyklopedii nowymi has�ami poza nielicznymi, kt�rych wprowadzenie by�o konieczne. Rozszerzono natomiast siatk� odno�nik�w i odsy�aczy, uwzgl�dniaj�c r�norodne formy pisowni imion i nazw. Zakres i zasi�g Encyklopedii pozosta� wi�c ten sam. Znajdzie w niej czytelnik materia�y dotycz�ce geografii i etnografii, historii politycznej, kultury materialnej, historii literatury, nauki i my�li filozoficznej, historii sztuki, prawa, mitologii i religii staro�ytnej Grecji i Rzymu staro�ytnego. Zasi�g czasowy okre�laj�, z jednej strony najdawniejsze dzieje lud�w zamieszkuj�cych wybrze�a Morza �r�dziemnego, z drugiej - wiek V nowej ery, tradycyjnie uznawany za ko�cowy ery staro�ytnej. Zasi�g terytorialny ograniczono w zasadzie do �wiata �r�dziemnomorskiego, wykraczaj�c na Wsch�d, na P�noc i na Po�udnie tylko wtedy, gdy staje si� to konieczne dla pe�niejszego obrazu kultury grecko-rzymskiej i dziej�w grecko-rzymskiego or�a. Znajd� wi�c czytelnicy obok wiadomo�ci dotycz�cych lud�w zamieszkuj�cych Grecj� i Itali� r�wnie� informacje o tym, co wiedzieli staro�ytni o ludach s�owia�skich, germa�skich i celtyckich zamieszkuj�cych w staro�ytno�ci Europ� wschodni� i �rodkow�, Ba�kany, Gali� i Brytani�, o ludach Ma�ej Azji i Bliskiego Wschodu, o mieszka�cach Egiptu, Etiopii i p�nocnych wybrze�y Afryki. Pewna cz�� materia�u Encyklopedii wykracza poza te ramy. S� to wiadomo�ci po�wi�cone recepcji antyku grecko-rzymskiego w literaturze i nauce polskiej. Podano wi�c - w wyborze - wiadomo�ci biograficzne o pisarzach i poetach polsko-�aci�skich 6 WSt�P epoki humanizmu oraz o tw�rcach filologii klasycznej w Polsce i t�umaczach dzie� staro�ytnych. Wreszcie nieliczn� grup� stanowi� artyku�y po�wi�cone pisarzom bizanty�skim i wczesno�redniowiecznym, kt�rych dzie�a stanowi� �r�d�owe przyczynki do wiedzy o staro�ytno�ci. Tre�� Encyklopedii uzupe�nia wyb�r najbardziej znanych �aci�skich i greckich przys��w i sentencji. Scharakteryzowany powy�ej materia� zosta� uj�ty w has�ach u�o�onych w porz�dku alfabetycznym. Przyj�to tu zasad� grupowania hase� wielowyrazowych pod pierwszym wyrazem, np.: nomoteci non liquet non multa... non omnis... non plus ultra Nonae W wielu przypadkach po wyrazie has�owym nast�puje cz�� uj�ta w nawias. Zawiera ona obja�nienia etymologiczne albo oryginaln� lub uboczn� form� imienia. Niekt�re has�a obejmuj� obja�nienia kilku znacze�. Dla oddzielenia ich uj�to poszczeg�lne artyku�y w punkty oznaczone kolejn� numeracj�, w has�ach biograficznych poszczeg�lne biogramy u�o�ono w kolejno�ci chronologicznej. W przypadku homonim�w geograficzno-osobowych podano oddzielnie has�o geograficzne i oddzielnie osobowe (np. Nili, Nil2). Stosowany do oznaczania informacji z zakresu mitologii kwalifikator skr�towy mit. odnosi si� do punktu, kt�ry poprzedza. U�ywany na pocz�tku artyku�u odnosi si� do wszystkich punkt�w. Has�a mog� wyst�pi� w trojakiej formie: spolszczonej, oryginalnej lub w transkrypcji.. Formy spolszczonej u�yto przy imionach, nazwach i terminach przyswojonych j�zykowi polskiemu (Cezar, Cyceron, Meander, Teodozjusz, obol, mina), zastosowano przy tym odsy�acze od form oryginalnych lub transkrybowanych. W innych przypadkach has�a wyst�puj� w formie oryginalnej (�aci�skie) lub transkrybowanej (greckie). Przyj�to nast�puj�ce zasady transkrypcji alfabetu greckiego: 1) dwug�oski ai, ei, 01 s� transkrybowane przez aj, ej, oj. 2) nag�osowe i wyst�puj�ce przed samog�osk� jest r�wnie� transkrybowane przez j. 3) samog�oski T), <n s� transkrybowane (poza wyrazem has�owym) przez e, �. 4) sp�g�oski (,, t,, q> s� transkrybowane przez z, ks, f. W wyrazach i nazwach greckich oznaczone zosta�y miejsca akcentu znakiem nad akcentowan� samog�osk�. WYKAZ SKR�T�W arab. - arabski archit. - architektura celt. - celtycki demin. - deininutivum, zdrobniale dom. - domy�lnie dop. - dope�niacz dos�. - dos�ownie egip. - egipski fen. - fenicki franc. - francuski gema. - germa�ski gr. - grecki gram. - gramatyczny l.mn. - liczba mnoga l.p. - liczba pojedyncza tac. - �aci�ski m.in. - mi�dzy innymi med. - medium, strona -medialna mit. - mitologia, mityczny n.e. - nasze) ery niem. - niemiecki n.p.m. - nad poziomem morza ok. - oko�o osk. - oskijski p.n.e. - przed nasz� er� pocz. - pocz�tek poi. - polski pot. - po�owa por. - por�wnaj r. - rok syr. - syryjski tur. - turecki urn. - umar� ur. - urodzony w. - wiek wg - wed�ug w�., w�os. - w�oski zob. - zobacz. A a.u.c. skr�t �ac. ab Urbe condita lub A.U.C. skr�t anno Urbis conditae (dos�. od za�o�enia miasta), na oznaczenie ery liczonej od za�o�enia miasta (Rzymu). Dat� tego faktu na podstawie chronologii rzymskich erudyt�w (Warron) przyjmuje si� na r. 753 p.n.e. Oznaczenia u�ywano tylko w literaturze, w �yciu potocznym liczono czas wg konsul�w. ab ovo {la�. dos�. od jajka) powiedzenie u�ywane przys�owiowo w znaczeniu: od samego pocz�tku. Wg jednych wyja�nie� wi��e si� ono ze zwyczajem podawania na ucztach jaj na pierwsze danie (ab ovo usgue ad mala); wg innych t�umacze� chodzi o jajo Ledy, z kt�rego narodzi�a si� Helena, przyczyna wojny troja�skiej. Aba c�rka tyrana Cylicji Zenofanesa, panowa�a w cylickim mie�cie Olbe w drugiej po�. I w. p.n.e. abacus zob. abakus. Abaj staro�ytne miasto w Fokidzie, nad rzek� Kefisos, s�ynne z wyroczni i �wi�tyni Apollina. Zniszczone w czasie wojen perskich i wojny �wi�tej. Zachowa�y si� ruiny �wi�tyni Apollina. abaks zob. abakus. abakus (�ac. abacus, gr. dbaks) 1. st� prostok�tny z blatem marmurowym lub metalowym do ustawiania cennych naczy�. 2. g�rna cz�� kapitelu kolumny, maj�ca kszta�t kwadratowej p�yty. 3. przyrz�d do liczenia zwany tabliczk� Pitagorasa (mensa Pythagored), 4. stolik do gier. Abantiades potomkowie Abasa: Akrisios i Per-seusz. Abantowie (Abantes) staro�ytny szczep grecki zamieszkuj�cy Eubej�. A. pierwotnie zajmowali Chalkid� i Eretri�. Wg Herodota cz�� Abant�w osiedli�a si� w Azji Mn. Nazw� szczepu wyprowadzono od miasta Abaj (zob.). Herosem-epo-nimem Abant�w by� Abas (zob.). Abaris 1. wg mniemania Grek�w z pochodzenia Hyperborejczyk, �yj�cy prawdopodobnie w VI w. p.n.e., uwa�any za proroka i cudotw�rc�. 2. mit. �o�nierz z armii Tumusa, kr�la Rutul�w, zabity przez Troja�czyka Euryalosa, wyst�puj�cy w Eneidzie Wergiliusza (IX. 344). 3. mit. towarzysz kr�la trackiego Fineusa, zabity przez Perseusza (Owidiusz, Metamorfozy V, 86). Abas mit. kr�l Argos, heros-eponim szczepu Abant�w, syn Linkeusa i Hypermestry, ojciec Akrisiosa i Projtosa, dziad Danae, pradziad Perseusza. Zob. Akrisios. Abdera 1. miasto w Tracji, po�o�one mi�dzy uj�ciem rzeki Nestos a jeziorem Bistonis, za�o�one ok. r. 656. Wg legendy A. mia� za�o�y� Herakles na cze�� swego ulubie�ca Abderosa. Historycy wymieniaj� jako za�o�yciela miasta Timesiosa z Klazomenaj. A. by�a ojczyzn� s�ynnych filozof�w: Leukipposa, Demokryta, Protagorasa i Anaksagorasa oraz poety Nikaj-netosa. Mimo to okre�lenie "abderyta" by�o w staro�ytno�ci synonimem g�upca i t�paka. 2. miasto na po�udniowym wybrze�u Hiszpanii, za�o�one przez Fenicjan, znane za czas�w rzymskich z po�owu tu�czyk�w. abdicatio �ac. 1. w terminologii rzymskiej oznacza dobrowolne wyrzeczenie si� czego�, np. spadku, wolno�ci, przynale�no�ci do swego rodu. W prawie publicznym u�ywano terminu a. na oznaczenie z�o�enia urz�du (z chwil� up�ywu kadencji lub przed jej up�ywem). 2. w prawie greckim a. oznacza�a wyrzeczenie si� niepos�usznego syna przez ojca (apokeryksis). Abila, Abyla mons zob. Heraklesa s�upy, Kalpe. Abisares ksi��� indyjski, w�adca tzw. Orejoj Indoj, krainy po�o�onej na p�noc od pa�stwa Porosa (zob.), z kt�rym zawar� przymierze, aby walczy� przeciw Aleksandrowi W. Pokonany Aborigenowie 10 Achajmenes przez Aleksandra oddal mu ho�d, dzi�ki czemu pozosta� na tronie. Aborigenowie (Aborigines) mityczny szczep zamieszkuj�cy �rodkow� Itali�. Nazwa pojawia si� po raz pierwszy u tragika greckiego Likofrona (IV w. p.n.e.) oraz u Katona Starszego. Abradatas znany z Cyropedii Ksenofonta ksi��� perskiej Suzjany; walczy� najpierw po stronie kr�la mcdyjskiego przeciw Cyrusowi Starszemu, p�niej przeszed� na jego stron� za namow� swej �ony Pantei; zgin�� w bitwie z wojskami kr�la Lidii, Krezusa, w r. 547. Abraksas (Abrwcas, tak�e Abrasax) wg gnos-tyka Basilejdesa (II w. n.e.) - najwy�szy byt. Jego wizerunki, w postaci cz�owieka z g�ow� koguta i w�ami zamiast n�g, ryto na kamieniach w kszta�cie gemm i u�ywano jako amulet�w. Abrasax zob. Abraksas. Abraxas zob. Abraksas. Abrek 1. A. Andrzej (urn. w r. 1656) profesor retoryki i poetyki w Akademii Zamojskiej, uprawia� okoliczno�ciow� poezj� �aci�sk� 2. A. Andrzej, syn poprzedniego, teolog, r�wnie� profesor i rektor Akademii Zamojskiej, autor kilku �aci�skich panegiryk�w, m�w gratulacyjnych i pochwalnych. Abronius zob. Arbronius. Absyrtos zob. Apsyrtos. Abydos 1. nazwa grecka staro�ytnego miasta egipskiego Abd�u, g��wnego miejsca kultu Ozy-rysa, ze s�ynn� �wi�tyni� tego boga wzniesion� za panowania dw�ch pierwszych dynastii (IV/ni tysi�clecie p.n.e.) w �rodku wielkiej nekropolis. �wi�tyni�, przebudowan� w 1300- 1233 r. p.n.e. w czasach faraon�w Setosa I i Ramzesa II, odkopa� w r. 1859 Mariette. Wyr�nia�a si� ona spo�r�d innych sanktuari�w egipskich podzia�em na 7 kaplic; trzy z lewej by�y po�wi�cone tr�jcy ozyria�skiej: Ozyrysowi, Izydzie i Horu-sowi, �rodkowa Amonowi z Teb, dwie po prawej Ptahowi memfickiemu i Re heliopolita�skiemu, ostatnia za� ub�stwionemu Setosowi. �wietno�� A., gdzie ka�dy ze �redniozamo�nych Egipcjan pragn�� posiada� sw� stel� grobow�, przetrwa�a a� do epoki schy�kowej (ok. VI w. p.n.e.). Do najs�ynniejszych budowli sepulkralnych tego typu nale�y zaliczy� cenotaf faraona Setosa I (XIX dyn.). W epoce p�noptolemejskiej A. stanowi�o ju� tylko nic nie znacz�c� wiosk� z wyroczni� boga Besa, o kt�rej wzmianki znajduj� si� jeszcze w r. 360 (Ammianus Mareellinus). 2. w Mizji (dzi� Avido), miasto staro�ytnej Troady nad Hellespontem, kolonia Miletu za�o�ona w VII w. p.n.e. W A. mia� by� przerzucony most dla przemarszu wojsk perskich Kserk-sesa do Europy w r. 480 p.n.e. Miasto, zwi�zane przymierzem z Atenami, dzieli�o ich losy. Po wojnie peloponeskiej zosta�a tam osadzona za�oga wojsk sparta�skich. Z A. ��czy si� legenda o Helle, Hero i Leandrze (zob.). Acca Lareotia mit. bogini rzymska, kt�rej coroczne �wi�to Larentalia obchodzono 23 grudnia. Wg jednych �r�de� mia�a by� ona matk� Lar�w, inne identyfikowa�y j� z �on� pasterza Faustulusa, kt�ra wyratowa�a i wykarmi�a Romulusa i Remusa. accessio �ac. w prawie rzymskim pierwotny spos�b nabycia w�asno�ci wskutek przy��czenia rzeczy ubocznej do rzeczy g��wnej b�d�cej ju� w�asno�ci� nabywcy. Tak np. wzniesiony na cudzym gruncie budynek staje si� w�asno�ci� w�a�ciciela gruntu. Accius zob. Akcjusz. acciamatio �ac. okrzyk wyra�aj�cy uznanie, rado��, powinszowanie itd., po��czony zwykle z oklaskami, np. przy za�lubinach: Talassio lub 10 Hymen Hymenaee', podczas triumfu: w trium-phe; w czasie przemowy m�wc�w: bene, festive, praeclare i in. Przez a. �o�nierze wyra�ali swoj� rado�� z wyboru nowego imperatora, obywatele z racji wydania nowych ustaw, a. wznoszono w teatrze na cze�� przybywaj�cych tam wybitnych ludzi, w okresie cesarstwa z regu�y - przy wyj�ciu cesarza z teatru. A. stanowi� mog�a r�wnie� oznak� niezadowolenia. acerra �ac. 1. skrzyneczka z br�zu lub marmuru, w kt�rej przechowywano kadzid�o do ofiar. 2. o�tarzyk przeno�ny stawiany przy umar�ym lub noszony podczas pogrzeb�w. Acerrae 1. miasto w Kampanii nad rzek� Cianis, za�o�one przez Etrusk�w, zdobyte i zburzone przez Hannibala, odbudowane przez Augusta jako kolonia wojskowa. 2. miasto w p�nocnej Italii nad rzek� Addua, wa�ny punkt strategiczny, wspominany przez Polibiusza, Stra-bona i in. Achaja kraina le��ca w p�nocnej cz�ci Peloponezu, nad Zatok� Korynck�. Po zdobyciu przez Rzymian w r. 146 p.n.e. sta�a si� prowincj� rzymsk�, przy czym ca�a Grecja otrzyma�a urz�dow� nazw� Achaea. W r. 26 p.n.e. utworzono z Achai osobn� prowincj�, rz�dzon� przez prokonsula, z siedzib� w Koryncie. Achajmenes (�ac. Achaemenes) wg tradycji Achajos 11 Acheloos greckiej i perskiej eponim dynastii panuj�cej w wielkiej monarchii perskiej do r. 550 - 332, zwanej st�d monarchi� Achemenid�w. Achajos mit. za�o�yciel szczepu Achaj�w i jego heros-eponim, wg jednych wersji syn Zeusa i Pytii, wg innych - kr�lewny ate�skiej Kreuzy i jej m�a Ksutosa. Achajowie (gr. Achaj�j) jedno z g��wnych plemion greckich, kt�re na prze�omie III i II tysi�clecia zaj�o Tesali�, podbijaj�c miejscowych Pelazg�w. Za swego herosa-eponima uwa�ali oni Achajosa. W po�. XVIII w. p.n.e. A. podbijaj� Kret�, kt�ra jednak podnosi si� z upadku i dopiero w r. 1400 ulega drugiemu najazdowi i ostatecznemu podbojowi achajskiemu. R�wnie� w n tysi�cleciu p.n.e. A. podbijaj� Peloponez i tworz� w Argolidzie o�rodek kultury myke�skiej, z miastem Mykenami jako stolic� w�adc�w myke�skich. W tworzeniu tej kultury niema�� rol� odegrali arty�ci i rzemie�lnicy krete�scy, kt�rych A. przywie�li ze sob� z Krety po podboju tej wyspy. Dlatego kultura myke�ska rozwija�a si� pod silnym wp�ywem kultury minojskiej (zob. egejska kultura), zachowuj�c jednak pewne cechy odr�bne, zw�aszcza cechy surowo�ci i si�y, w odr�nieniu od wyrafinowanej i subtelnej kul-' tury krete�skiej. W przeciwie�stwie do panuj�cych na morzu i czuj�cych si� bezpiecznie na wyspie Krete�czyk�w A. wznosz� pot�ne zamki warowne jako zabezpieczenie przed najazdem z p�nocy i buntem podbitej ludno�ci. Dla zdobycia niewolnik�w podejmuj� dalekie wyprawy wojenne oraz zak�adaj� szereg kolonii, przede wszystkim na Cyprze i w Pamfilii, o czym �wiadcz� teksty hetyckie z Boghazk�j i teksty egipskie pochodz�ce z XIII w. p.n.e. �wiadectwem dalekich wypraw zdobywczych A. w XII w. p.n.e. s� wiadomo�ci o Troi podane przez uczonych greckich. Badania archeologiczne potwierdzaj� r�wnie� przekazy tekstowe o rozszerzaniu si� zasi�gu kultury myke�skiej, czemu k�adzie kres na prze�omie XII i XI w. p.n.e. najazd nowych plemion greckich, znany w historii pod nazw� w�dr�wki Dor�w. Achajski Zwi�zek jedna z dw�ch g��wnych si� politycznych (obok Zwi�zku Bielskiego) w Grecji okresu hellenizmu. Utworzona w r. 280 federacja czterech miast-pa�stw w p�nocnej cz�ci Peloponezu obj�a w ci�gu nast�pnego stulecia niemal ca�y p�wysep. Zwi�zek prowadzi� wsp�ln� polityk� zagraniczn�, kt�r� kierowali naczelny w�dz (strateg) wyposa�ony w wielk� w�adz� oraz kolegium tzw. demiurg�w, wybieranych corocznie. Wyb�r w�adz, podobnie jak rozstrzyganie najwa�niejszych spraw politycznych, nale�a�y do dw�ch zgromadze�, synkletos i synodos - jedno przynajmniej z tych zgromadze� mia�o charakter reprezentacji wszystkich miast cz�onkowskich. Z. A. nie posiada� sta�ej stolicy, bo by�o to sprzeczne z zasad� r�wno�ci cz�onk�w, zgromadzenia odbywa�y si� przy sanktuarium Zeusa Amarios ko�o Ajgion. W�adze Zwi�zku nie miesza�y si� w zasadzie do wewn�trznych spraw miast, jednak�e warstwy posiadaj�ce w poszczeg�lnych miastach-pa�stwach mia�y w organizacji Zwi�zku oparcie przeciw ruchom warstw ubo�szych i pr�bom przewrotu demokratycznego. Do najwi�kszego znaczenia doszed� Z. A. w latach 251 - 224, kiedy to pod wodz� Aratosa z Sikionu usun�� kontrol� macedo�sk� z Peloponezu. Sam jednak Aratos, zagro�ony przez Kleomenesa III, inicjatora reform spo�ecznych w Sparcie, przywo�a� z powrotem Macedo�czyk�w na Peloponez i z ich pomoc� pokona� Kleomenesa w r. 222. Wsp�praca z Macedoni� trwa�a do r. 198, tj. do chwili gdy Z.A. zawar� sojusz z Rzymem. Sojusz ten pozwoli� pocz�tkowo na przy��czenie do Zwi�zku Sparty i Mes-senii, ale po kilkunastu latach ukaza� ujemne strony - absolutn� zale�no�� od "sprzymierze�ca". Pr�by samodzielniejszej polityki spotka�y si� z represjami rzymskimi w r. 167. W dwadzie�cia lat p�niej Z. A. po nieudanym powstaniu przesta� istnie�; moment ten uwa�a si� za koniec niepodleg�o�ci Grecji. Acharny (gr. Acharndj) najbardziej zaludniony dem (gmina) attycki, na pn. od Aten, w okolicy obfituj�cej w winnice i drzewa oliwkowe; ludno�� zajmowa�a si� jednak przede wszystkim wypalaniem w�gla drzewnego. Achates1 towarzysz Eneasza, wyst�puj�cy w Eneidzie; wierno�� jego sta�a a� przys�owiowa. Achates2 rzeka w zachodniej Sycylii, w okolicach Selinuntu. Acheloos1 dzi� Aspropotamos, jedna z najwi�kszych rzek Grecji oddzielaj�ca Akamani� od Etolii; bierze pocz�tek w Epirze w g�rach Pindos, wpada do Morza Jo�skiego. Wiele innych rzek greckich nosi�o t� sam� nazw�; by� mo�e pierwotnie wyraz ten oznacza� �ywio� p�yn�cej wody. Acheloos2 mit. b�stwo rzeczne, syn Okeanosa i Tetydy, kr�l rzek, czczony w ca�ej Grecji jako Acheron 12 acta uosobienie p�yn�cej wody. Wg Hezjodajest ojcem rzek. Acheron l 1. rzeka w Epirze bior�ca pocz�tek w Dodonie, p�ynie pomi�dzy ska�ami i kilkakrotnie wp�ywa pod ziemi�. 2. lewy dop�yw rzeki Alfejos w Elidzie. 3. rzeka w Bruttium, niedaleko Pandozji. Acheron2 mit. 1. legendarna rzeka w Hadesie, z dop�ywami Perifiegeton i Kokytos. U p�niejszych pisarzy nazwa A. u�ywana jako synonim �wiata podziemnego. 2. syn S�o�ca i Ziemi; zamieniony w rzek� dostarcza� wody Tytanom walcz�cym z Zeusem. Acherusia palus dzi� Lago Fusaro; b�otniste jezioro w pobli�u Cumae w Kampanii, uwa�ane za jedno z wej�� do �wiata podziemnego. Achillas dostojnik wojskowy kr�la egipskiego, Ptolemeusza Dionizjosa; doradzi� skrytob�jcze zamordowanie Pompejusza, walczy� w wojnie aleksandryjskiej z Cezarem, zgin�� w r. 47 p.n.e. Achilles (gr. Achilleus) mit. pierwotnie b�stwo rzeczne, w mitach p�niejszych syn Peleusa i bogini morskiej, Tetydy. M�odzie�czy, nieustraszony w�dz Mynnidon�w jest jednym z g��wnych bohater�w Iliady. Matka k�pa�a go w niemowl�ctwie w wodach Styksu, dzi�ki czemu cia�o jego z wyj�tkiem pi�ty, za kt�r� trzyma�a go w czasie k�pieli, sta�o si� odporne na wszystkie ciosy. W to w�a�nie miejsce zosta� trafiony �miertelnie strza�� Parysa, skierowan� przez Apollina; st�d pi�ta Achillesa, przeno�nie s�aba strona. Achilles (Achilleus) Tatios (Tacjusz) pisarz rodem z Aleksandrii, �yj�cy zapewne na pocz�tku III w. n.e., autor powie�ci Ta kata Leukippen kaj Klejtofonta (Przygody Leukippy i Klejtofonta), kt�ra jest, jak si� zdaje, ostatnim w Grecji dzie�em literackim tego rodzaju. Na uwag� zas�uguje fakt, �e powie�� dzieje si� wsp�cze�nie i zawiera wiele element�w obyczajowych, komicznych i parodystycznych. Achiyi Achiwi, zlatynizowana forma nazwy Achaj�w (Achafof), u�ywana przez pisarzy �aci�skich. Achradina wschodnia cz�� miasta Syrakuz z agor�, �wi�tyni� Zeusa Olimpijskiego, palestr� i gimnazjonem. W prytanejonie sta� pos�g Safony. W po�udniowej cz�ci skalistego tarasu by�y kamienio�omy. Tu Archimedes (zob.) broni� miasta obleganego przez Marcellusa. W czasach p�niejszych mi�dzy agor� a kamienio�ami znajdowa�y si� katakumby chrze�cija�skie. acies �ac. szyk bojowy konsularnej armii rzymskiej, ustalony w swej klasycznej formie w okresie drugiej wojny samnickiej (328 - 304 r. p.n.e); a. triplex polega�a na tym, �e legion ustawiano w trzech nast�puj�cych po sobie liniach: w pierwszej sta�o 10 manipul�w z�o�onych z m�odych �o�nierzy, do 24 lat (hastati od hu�ta - w��cznia); 10 manipu��w drugiej linii, z�o�onych z �o�nierzy w wieku lat 24-30 (prin-cipes), kry�o wolne odst�py mi�dzy manipulami linii poprzedniej; trzecia linia, z�o�ona z najstarszych rocznik�w (triarii), kry�a odst�py mi�dzy manipu�ami linii drugiej. Bitw� rozpoczynali lekkozbrojni przydzieleni po 40 do ka�dego ma-nipu�u, kt�rzy zarzucali nieprzyjaci� oszczepami. Po ich wycofaniu si� ruszali do natarcia hastati, nast�pnie w razie potrzeby principes; triarii walczyli tylko w najgro�niejszych sytuacjach; st�d pochodzi powiedzenie res ad triarios venit (zob.). Acilli r�d plebejski, kt�rego cz�onkowie wymienieni s� po raz pierwszy w III w. p.n.e. 1. Lucius Acilius, prawnik rzymski z II w. p.n.e., r�wie�nik Katona Starszego. 2. Caius A., anna-lista rzymski z II w. p.n.e., pisz�cy po grecku. 3. Maniius A. Glabrio, konsul z r. 190 p.n.e., zwyci�zca kr�la Syrii Antiocha w bitwie pod Termopilami, autor reformy kalendarza w r. 191 p.n.e. Acis zob. Akis. Acoetes zob. Akojtes. Acro Helenius zob. Helenius Akra. Acroceraunia zob. Akrokeraunia. acta �ac. 1. rozporz�dzenia i rozstrzygni�cia urz�dnik�w, protoko�y wa�nych akt�w pa�stwowych, municypalnych i kolegi�w kap�a�skich lub zarz�dzenia namiestnik�w prowincji. 2. a. militaria, protoko�y i dokumenty administracyjne wi�kszych jednostek wojskowych. 3. a. senatus (commentarii senatus), protoko�y z posiedze� senatu i jego rozstrzygni�cia. Cezar w r. 59 p.n.e. zarz�dzi� regularne protoko�owanie posiedze� i publikowanie protoko��w. August zni�s� to ostatnie zarz�dzenie. W okresie cesarstwa protoko�y takie sporz�dza� zaufany cesarza, tzw. cu-rator actorum senatus. 4. a. urbis (populi diurna a; a. populi) dziennik miasta Rzymu, od r. 59 p.n.e. wystawiany na widok publiczny. Zawiera� wa�ne wiadomo�ci spo�eczne i polityczne. 5. a. principis, postanowienia i rozporz�dzenia cesarza u�o�one w formie protoko��w. 6. a. ordinis, rodzaj dziennika czynno�ci (commentarius cotidianus) w�adz municypalnych. 7. a. triumphorum, sprawozdanie Actaeon 13 adoptfo wojskowe i polityczne wodza odbywaj�cego triumf, sk�adane przez niego na pi�mie lub ustnie na zebraniu publicznym, contw. 8. a. nazywano tak�e wszelkie dokumenty w procesie s�dowym. Actaeon zob. Akteon. Acte zob. Akte. actio �ac. 1. ka�da czynno�� prawna wa�na wg prawa cywilnego, w szczeg�lno�ci skarga prywatna. W rzymskim prawie prywatnym actiones (skargi) dzieli�y si� m.in. na: a) cwiles, w kt�rych roszczenie powoda by�o oparte na prawie cywilnym - i honorariae, w kt�rych roszczenie powoda by�o oparte na prawie pretor-skim lub edylskim; b) pmatae, kt�re chroni�y interesy prywatne jednostki - i populares, kt�re m�g� wnosi� ka�dy obywatel dzia�aj�c w interesie publicznym; c) stricti iuris i bonae f idei w zale�no�ci od tego, czy s�dzia przy rozstrzyganiu sporu obowi�zany by� bra� pod uwag� tylko to, co by�o podane w formu�ce procesowej, czy te� mia� rozstrzygn�� sp�r zgodnie z zasadami dobrej wiary. 2. formu�ka prawna wymawiana przez strony przy wszcz�ciu procesu. legisakcyjnego lub przy innych czynno�ciach prawnych w okresie starego prawa rzymskiego; formu�ki takie, actiones, sporz�dzali prawnicy rzymscy dla post�powania spornego oraz dla wszelkich czynno�ci prawnych. Zbiory takich formu�ek pod nazw� Actiones nale�a�y do najstarszych rzymskich dzie� prawniczych. Actimn zob. Akcjum. ad Kalendas Graecas zob. Kalendy. Adamas 1. mit. Troja�czyk, syn Azjosa, zabity przez Merionesa; posta� z Iliady Homera. 2. syn Adamasa, rze�biarz ate�ski z n w. p.n.e., brat rze�biarzy Dionizodora i Moschiona; zob. Moschion. Admet (gr. Admetos) mit. syn Feresa i Klimeny, kr�l Ferai w Tesalii. Apollo, ukarany przez Zeusa za zab�jstwo Cyklopa, s�u�y� u niego przez jaki� czas jako niewolnik. A. bra� udzia� w �owach kalido�skich i w wyprawie Argonaut�w. Po�lubi� Aikestis (zob.), c�rk� Peliasa, dzi�ki pomocy Apollina, kt�ry wype�ni� za niego postawione przez Peliasa warunki, mianowicie zaprz�g� lwa i dzika do wozu ojca Aikestis. Na swym weselu A. obrazi� Artemid�, kt�ra za kar� wpu�ci�a do jego �lubnej komnaty w�e, lecz Apollo wyjedna� mu przebaczenie bogini, tak jak wyjedna� mu u Mojr przed�u�enie �ycia pod warunkiem, �e kto� inny zgodzi si� dobrowolnie umrze� za niego. Ofiar� t� spe�ni�a Aikestis. Posta� A. sta�a si� przys�owiowa jako wcielenie go�cinno�ci, a mi�o�� A. i Aikestis stanowi� wz�r mi�o�ci ma��e�skiej. Adonis mit. pi�kny m�odzieniec, my�liwy, syn Kinyrasa i jego c�rki Smymy (lub Mirry); wg innych wersji syn Thejasa i Smymy lub Fojniksa i Alfesibei. Kochanek Afrodyty. Podczas polowania A. zosta� rozszarpany przez dzika. Afrodyta pola�a krew kochanka nektarem i zamieni�a j� w kwiat anemonu. Wg innego mitu Zeus na pro�b� Afrodyty zgodzi� si�, �eby A. przebywa� p� roku w Hadesie, drugie p� roku przy Afrodycie. Wg mitu syryjskiego A. by� kochankiem Afrodyty Astarte podczas pi�knych dni wiosny, w lecie za� umiera� z nadmiaru mi�o�ci i odradza� si� w czasie nast�pnej wiosny. Na jego cze�� obchodzono o�miodniowe �wi�to wiosny Adonie. Przez pierwsze 4 dni op�akiwano jego �mier� nad grobem, w kt�rym le�a� drewniany pos�g A., a przez nast�pne 4 dni obnoszono jego pos�gi g�osz�c odrodzenie m�odzie�ca. W Atenach przedstawiano A. z Afrodyt� na purpurowym �o�u w�r�d kwiat�w, owoc�w, ptak�w i zwierz�t jako obraz wdzi�ku i rozkoszy. W domach ustawiano ogr�dki Adonisa, wazoniki z ro�linami, kt�re szybko wschodz� i szybko wi�dn� - symbol przemijaj�cej mil�ci. A. jest bohaterem IV sielanki Teokryta. Adonius (yersus) kr�tki wiersz, z�o�ony z-daktyla i trocheja -s-^-i^'-'- o, nazwa pochodzi od imienia Adonisa, gdy� inwokacje �piewane na jego cze�� sk�ada�y si� z tych rytm�w. Po raz pierwszy versus A. pojawia si� w poezji lesbij-skiej jako klauzula strofy safickiej, Pindar i tragicy u�ywali go jako sk�adnika strof bardziej skomplikowanych. Katullus, Horacy i Seneka u�ywali go r�wnie� jako klauzuli w strofie safickiej. adoptio �ac. przysposobienie, adoptowanie osoby pozostaj�cej pod czyj�� w�adz� ojcowsk�; w Rzymie mia�o na celu przed�u�enie rodu w wypadku braku potomstwa. By�o to wa�ne zar�wno ze wzgl�du na kontynuowanie domowego kultu, jak i dziedziczenie maj�tku rodzinnego. Pocz�tkowo adoptowano tylko m�czyzn, gdy� kobiety nie mog�y spe�nia� czynno�ci kultowych; wiek adoptowanego by� oboj�tny. Adoptowany mia� takie same prawa i obowi�zki jak filius familias. W czasach poklasycznych dopuszczono adoptowanie kobiet i wprowadzono zasad�, �e adoptuj�cy musi by� co najmniej o osiemna�cie lat starszy od adoptowanego oraz Adramyttfon 14 Aelli ze zupe�ne odseparowanie adoptowanego od jego w�a�ciwej rodziny nie jest konieczne. Przysposobienie osoby nie pozostaj�cej pod w�adz� ojcowsk� (osoby sui iwts) nazywano adrogatio; odbywa�o si� ono pod kontrol� pa�stwa. Adramyttion miasto w Mizji, w Azji Mniejszej, zbudowane przez brata kr�la Krezusa, Adra-mysa. W r. 422 p.n.e. Ate�czycy osiedlili tu wygnanych z ojczyzny Delijczyk�w. Za czas�w rzymskich miasto by�o siedzib� comentus iiin-dicus. Ruiny miasta nie zachowane. Adranum (Hadranum) dzi� Adrano, do r. 1929 Ademo; staro�ytne miasto na Sycylii, w pobli�u Etny, za�o�one w V w. p.n.e. przez Dionizjosa; w r. 345 p.n.e. Timoleon z Koryntu wezwany przez Syrakuza�czyk�w zwyci�y� tutaj Hiketasa (zob.), wspomaganego przez Kartagi�czyk�w. Adrastos 1. mit. syn Talaosa i Lizymachy, kr�l Argos, kt�rego c�rka Argia po�lubi�a Polinejkesa wyp�dzonego przez swego brata z Teb. Za namow� zi�cia A. zorganizowa� wypraw� siedmiu wodz�w przeciw Tebom, zako�czon� kl�sk� i �mierci� wszystkich wodz�w z wyj�tkiem A; kt�rego ocali� cudowny rumak Arion. Po dziesi�ciu latach A. ponowi� wypraw� staj�c do walki z 7 synami poleg�ych wodz�w (wyprawa epigon�w). Teby zdobyto, lecz A., utraciwszy w bitwie syna, zmar� w drodze powrotnej ze zgryzoty. Kult A. uprawiano w wielu miastach greckich, jak: Argos, Kolonos, Megara, Sikion i in. 2. A. z Afrodyzji filozof perypatetyczny z II w. n.e., badacz i komentator dzie� Platona, Arystotelesa i Teofrasta. Adria (Hadria, Atria) 1. staro�ytne miasto za�o�one przez Etrusk�w w VI w. p.n.e. mi�dzy rzekami Padem i Adyg�; da�o ono imi� Morzu Adriatyckiemu. W II w. p.n.e. sta�o si� koloni� rzymsk�. 2. dzi� Atri; miasto w Picenum nad rzek� Vomanus, ojczyzna rodu cesarza Ha-driana. Adrumetum (Hadrumetum) dzi� Susa; miasto za�o�one przez Fenicjan na pomocnym wybrze�u Afryki, na po�udniowy wsch�d od Kartaginy; za czas�w cesarza Trajana staje si� koloni� rzymsk�, stolic� prowincji Byzacium (zob.). Znalezione na terenie A. tabliczki o�owiane z formu�ami magicznymi, liczne figurki terakotowe i mozaiki, w�r�d kt�rych znajduje si� portret Wergiliusza, przechowywane s� w muzeum w Bardo. adsertor �ac. obywatel wyst�puj�cy w procesie prywatnym o wolno�� w. obronie cz�owieka wolnego, kt�rego windykowano jako niewolnika (adsertor libertatis). Aduataca miasto w Gallia Belgica, w kraju Eburon�w. Aduatukowie (Aduatuci, Aduatici) szczep mieszkaj�cy w Gallia Belgica nad rzek� Moz�, wywodz�cy si� od Cymbr�w i Teuton�w. adrocatus �ac. doradca prawny; w czasach republika�skich udziela� bez wynagrodzenia zainteresowanej stronie porad prawnych przed wszcz�ciem procesu i w trakcie procesu. W okresie cesarstwa a. wyst�powa� tak�e jako m�wca s�dowy i m�g� pobiera� wynagrodzenie. Nazywano a. r�wnie� patronus causae. adyton gr. pomieszczenie, do kt�rego nie ma dost�pu; najbardziej ukryta cz�� sanktuarium (wn�trze �wi�tyni, gaju �wi�tego lub groty), dost�pna tylko kap�anom lub osobom, kt�re przesz�y przez obrz�d oczyszczenia. Aeacus zob. Ajakos. aedicula iac. 1. ma�a �wi�tynia, kapliczka. 2. model terakotowy �wi�tyni o charakterze wotywnym. 3. nisza w �cianie domu dla ustawienia pos�gu boga lub podobizny zmar�ego przodka. aediiis zob. edyl. Aedui zob. Eduowie.. Aegaeon zob. Ajgajon. Aegaeum mar� zob. Egejskie Morze. Aegates insulae zob. Egackie Wyspy. Aegeus zob. Ajgeus. Aegipan zob. Ajgipan. Aegina zob. Egina. Aegisthus zob. Ajgistos. Aegium zob. Ajgion. Aegos-Potamos zob. Ajgospotanwj. Aegusa zob. Egackie Wyspy. Aegyptus zob. Ajgyptos, Egipt. Aelia Capitolina miasto zbudowane w r. 130 n.e. przez cesarza Hadriana na miejscu zburzonej Jerozolimy, ze �wi�tyni� Jowisza Kapitoli�skiego, podleg�e stolicy Palestyny, Cezarei. Aelianus zob. Elian. Aelii Eliusze, rzymski r�d plebejski, kt�rego poszczeg�lne ga��zie z przydomkami: �ami�, Paetus, Tubero i in. wcze�nie dosz�y w Rzymie do wielkiego znaczenia, 1. Lucius Aelius Stiio Praeconinus, �y� na prze�omie II i I w. p.n.e., uczony gramatyk rzymski i znawca retoryki, jeden z nauczycieli Cycerona, pierwszy rzymski filolog; zajmowa� si� Plautem i kwesti� autentyczno�ci jego sztuk, obja�nia� tekst dwunastu tablic, pie�� kultow� Sali�w, stare ksi�gi pon- -n-J -si :unB3S Biaiq-"ni^S ^Wl 'Bipopuy SIOIJ AO^AzoKpo-g toou�od z (^zSpA�z '-a-u-d Ogl -.i A ropJd 'snuiSa-y �y snpiiJ �(?i :iiii8a-g Bron - �(Brawg) ii/�apy i (B-DRIA^;) vJlX.3a^ iBzsnfouaMJ. aipaiuo3[ aiMp oireJSapo qoXAoq -azJSod psots^zoom CTSBZO /^ �a-n-d 091 '1 A (.reulfi �imops3Bp( i ipaio z miBdn{ z qoAioiz -3;A\XzJd 3(azfeiS3i z 53p�0iiqiq anu^g M {^ZO{BZ -(ngty -qoz) snwtxof^ smqDj �Q i (npMoy �qoz) Jomf^ snwaufy snuoi{iuiay Otdias snifauJoy -7 :;lXq o8af lurenAs 'uiwozuaa (B�soz WI �J M -iuinu} �auredsA (&lpo i mszsnasJaj mpppopao -eui ura(o.n[ pau OA:(S&?XAZ {soropo 891 'i M -AOuriBgui dazozs i3(sKJn8ii (Buo3[od insnoi( oi(Bf isi -JA 'JOpJd i6l �J A '^ninJni( (Kpa -3'u'd Z6I "�l * 'snafuopaaDyf snfinoj �y smsnJ �^ -nuBnuB^ pod aiA}iq M 3iui3 'manoire^ mazsnfo -U3J3J, �0 z ZBJA UI3ItlSU03[ 3IlUO�MOd 3fBlSOZ -3-n-d 912 �J M 'SOJBj Z ESOIfl3UI3Q[ BOZ3pAttZ -�a-u-d 6IZ '.i A insno3( 'w/yno^ �^ CT;a�7 �zi �fapis -JOUI aiAliq fopll3}^ A A93[Az3ui3BiJB'5[ BazapAwz '�a-u-d SSZ 'i M insnosi 'sn/fno^ �y smmy^ �\\ -wsmseyyc^. aisnoiKsyl^ nzsniqBj S�IOW\K^ &iid wnimba uisiSmu IOE '� A '�3'a-d CTE '�I A [nsu<H[ 'sn}]nDJ �y snymyi �oi :II^nBd. ^n - �luanonrepi, pod 3iM�iq A MO(BO f^z5pA<&z n3[OJ azuiA� A ituasnitiSs-g ui3zsn;iiiv z ZBJA ui3insno-s( {EISOZ s^ �l M �o33iup3ZJdod 3(nnAk 'sndPJ �y sntWJ �$ �ui3JOzn30 (BISOZ 9/,s �J A 'masauAd z \Kz3]V/A 8/.Z "J M �A9fog i A^sisnJig roz5pXAZ '�3-n'd ^82 '�I A insno?[ 'snilo^ �y sn)umQ �g �a'ird IZ� '�I A JO�B}?[Ap 'OT�(fo<f �^� snawy� 't. :idBd Biniq - �(�s-u-d �J OsllS) ifgi^ A BUOJ30A3 BMpIU}S3nUBa 8ISBZ3 A AAOi[SfOA\ nnqAii 'mnnidJy z uouns(3p 'CTO -Jiswoy^ �y sn)mnQ "9 �fai?isiBii KufoA sisazo A '�a-n-d 88 'J A Baoi}S Bzsnipadinod .B3z5pXAz 'snsJiawoyi 'y �s 'Apuspa i A9faM BozSp -AAZ '�s-n-d 9Zf i f� '/.Efr '8Et' ^i z Jom^p 'sns^Mtify �y �F :i3i9wvyi Bnnq - �snwwmu x�ftiuoil (n�� 03(1^} nui (Bisozod 'auzoKinod A^�dA 3p[(azsA (pBi�s snpjdyl il!'^1!0 f^ PO -SnoJis BAS eu BsisfoA (BiiSepszJd OBIAB^O Z^^I 'BnKoAs pBa 5zpBiA ?Aqopz (BAOjisn 9^ �J A Bzsnf -admod Bsn�siias AZsABnoi[Od 'S:s(AiJV {BUlAzJ�o umfz^pnn.tg A nrosromzoJOd od i mauBiABi -3[0 i uiazsnnio}uv z luanAumifl (B�SOZ gt� �J ^ -siswuotf.mtf o)tioo SfoniAOJd pterez A (EUiXzt(o ^ �J f\ �mn)tnba wsiSmu gf' �J A B 'mainsuo?! 08 (BAOlrenn 3axaQ 9^ �J M '�lm't^tl^l mmd -SIH SfoniMOJd o3[Bf (BuiXzflo 8t' 'J M 'inred -ZS;H A BJBZ33 ni^qod aisazo A B3d5}SBZ i BJBZB3 5[IUUOJ}S '033IUp3ZJdOd Hi(S 'SUpida-J -y snswyf �e �minusy wiJisocf isaf mapizp oSaf -tIUi(pJBS BU (JBUIZ /./, �J A\ 'Uia}0d 33)OJ'>(M B 'Bsn[niB3 Bsni}Binq i Bzsnfadluoj zazJd A}iqod -5(Bap3f fB(SOZ �/(UZ3X(I[Od UIBJSOJd fOAS 3BAOZ -I1B8JZ i }Binsuo5[ 3/(qopz siuJOlAod XqB 'uiKzg Bn (XzsnJXM z; 'A05[iunaioAZ ni^i aiqos (B^sAz '{([ns AOUBJ3PA BlUB}SAOd Bin8HUn()S ni33 A\ lunflg op KuB{sK^ �r8i5[SUB([ns if3n}/(isuo5[ ?[inA\p3ZJd '�a"u'd 8/, 'J A< insno?[ '�snpidal �y �snawyf �^ 'snionas sdasuud Ar(O.D[opsazs is-WM -iyiw< xafiiuod osoupoS {BA\o}SB;d 081 '1 M '�S''M/ -iway suod 'azJqXJ. Bn isoui (BAOpnqz UISJOZUSO OBpSq 6Z.I '�I A '.Ptniuay m/l (BAOpnqz i ApJng -r-l (Bno-i(0d /,8l �J A psuo?! o-s[Bt '.u\&3/is m JOpJd i6l �l A '�3-u-d L61 'J M I^ps 'snpidaJ sniJ/way siiwyf �i :ipid3i BIUI'-[ - �snMV3s 'snJifSay 'yn//n0(f 'sndvj 'snaJawof^ 'snpidaJ : p(uiopAzJd �ison ^poJ auio8azozsod �i<mn{>i B[OJ3( anAs KpuaSal SA 'Bsn3iJauiBi\[ ouBzBAn npOJ 5iSB(do�OJ[d BZ '"{Uway snqm nui^z-a BOJU -pIZp B3[SpIA WI}^ZOJB(S SAZBn BAS B{BluAzflO ogai0}5[ po 'qopiSAOzsnf3Ai}Bd AppoJ i(3p(s -UIAZJ qoA;SJBisfBn z napar 'azsni[iuig ninuay �(BfourAOJd) mifius �qoz eiinuay �ald.ioff �qoz onay �uoupoff �qoz snwupDff �y sm{q -nf 'g 'snivuoQ �qoz sniouoQ 'y 'i, �saiio!iniiJsu[ q3AoJ3zsqo �m �m 'qoKzoinABJd (3izp q0i(uua3 npiA JO�nB ��a"n �A ni z iliiiAB.td Kn}iqi(A 'snuvu -.iDf^ -y �9 �fanz3i3oi05[BU]JBJ psafl Bpizp J0�ne '(�a-U �A n) IUpUBS5[3[V Z I5[08J3 ZJB5[8I 'SniOM -<"</ '1^ "S 'soipnua,! z ifodA[S[sui nAp z ^UBUZ '083p[SUlXZJ BA}SJBS33 nS3J}[0 Z 5[IBZOUI ZOBpBppl 'snJaoJf XuBAAzBU wiya^odwJf sm{qnj 'y �(? -3-a tg �J A ?J3imS Ba 0� (BZB3(S nSBZ3ABZ KaOi -3ZJ1SO ?lBUp3f ZJBS30 'BZSnU3qXJ. 3IU3[BqO l nUBIS q3BiuBZ {BAXAOio8XzJd aiaqopodopABJd "(Bsnz -md <o3^Aozsnu^qAI, BnKs yiww^ ?BMOpOAOds (BIOI �ui �m) Xa;zpoJ fapiSJBsao Apyopo npiA &IS BpAqzOd B[p {BISAZJO^AA 8J9�3[ 'BZJBS33 Sin -BJnaz aiiAOlRao ys^s&z 'Bzsnu3q<[, amBAonad BZ (anis�yeyoiud ^ZBJIS p[3Jaid J(upB(Aq33zsA 'snwias 'y SIIWJ �g �o(BAOqoBz ain ais oiu pizp o8af z a[B 'Bi�0}siq i Bijozom Sis (BAOUlfBz ;3lUlAz'g A {JBUln BJBZaO ZaZJd <UOIAB3ISB(n 'SOIBSJBJ pod 3iAi;q A {Bizpn (BJq mau^s z ZBIA 'Bzsnpsdluoj 3[iuuofls faAoalop AnfoA aiSBzo A 'ifzy ifoniAOJd Binsao3[OJd 'molas -AO �A'5[ �BSai �a'n'd 8S - 19 qoBiBi A 'molasSy ppBpfaJd nisni 'o�t�9?lL T snfWJ "t �3uz3i3oioui -f.19 BinBpBq ZaiOA9J (KpBAOJd '�?�! A9�B2[Ij[K� L1 Aenaria 16 afereza du� A. Scaurus, uczestniczy� w wojnie przeciw Antiochowi W. w r. 190 p.n.e., 16. Marcus A. Scaurus, edyl kurulny w r. 123 p.n.e., konsul w r. 115. W r. 112 zosta� wys�any w poselstwie do Ju-gurty, w r. 111 by� legatem w wojnie jugurty�skiej. W r. 109 by� cenzorem wraz z M. Liwiuszem Druzusem i triumwirem w procesie o przekupstwo senator�w w zwi�zku z wojn� jugurty�sk�. W r. 107 zosta� powt�rnie wybrany na konsula. By� zagorza�ym przeciwnikiem partii demokratycznej. Odbudowa� pons Muhius. Zas�yn�� swymi mowami, napisa� te� autobiografi� w 3 ksi�gach, z kt�rej zachowa�y si� drobne fragmenty. 17. Marcus A. Scaurus, syn poprzedniego a pasierb Sulli. W r. 58 jako edyl urz�dzi� wspania�e igrzyska, zbudowa� te� w Rzymie teatr. W r. 56 by� pretorem, w nast�pnych latach zarz�dza� Sardyni�; po powrocie zosta� oskar�ony o nadu�ycia, obroni� go jednak Cyceron. 18. Marcus A. Scaurus (I w. p.n.e.), brat przyrodni Sekstusa Pompejusza, bra� udzia� w wojnie domowej przeciw Oktawianowi; skazany przez niego na �mier� zosta� u�askawiony dzi�ki wstawiennictwu swej matki Mucji. Dom jego na Wzg�rzu Pa-latynskim s�yn�� z przepychu i wspania�ych dzie� sztuki. 19. Marcus A. Scaurus Mamercus, wnuk poprzedniego, m�wca i poeta z czas�w Tyberiu-sza, kilkakrotnie oskar�any przez cesarza o obraz� majestatu (m. in. w jego tragedii Atreus Tyberiusz dopatrzy� si� z�o�liwych aluzji do swej osoby); wraz z �on� (za jej namow�) pope�ni� samob�jstwo. Aenaria zob. Enaria. Aeneas zob. Eneasz. Aenus zob. Ajnos. Aeolia zob. Eolia. Aeolus zob. Eol Aequi zob. Ekwowie. aerarii (�ac. dos�. p�ac�cy podatki) klasa obywateli rzymskich nie nale��cych do �adnej tribus, p�ac�cych podatki g��wne proporcjonalne do ich dochod�w. Nale�eli do niej: a) obywatele podbitych miast posiadaj�cych ius connubii i ius commercii, ale pozbawieni praw politycznych. Pierwszym miastem, kt�rego obywatele zostali zaliczeni do a., by�o Caere, st�d (od r. 355 p.n.e.) nale��cych do tej klasy nazywano Caerites; b) pe�noprawni obywatele rzymscy, ukarani infami�; c) osoby napi�tnowane przez cenzora. Obywatele zaliczeni do a. (inter aerarios relati, tribu moti, aerarii facti) nie mogli g�osowa�, petni� urz�d�w i odbywa� s�u�by wojskowej. aerarium (�ac. skarbiec) 1. a. popali Romani, skarbiec og�lny mieszcz�cy si� w �wi�tyni Saturna na Forum; piecz� sprawowa� nad nim quaestor urbanus pod kontrol� senatu. Dochody tego skarbu stanowi�y: 4% od sprzeda�y niewolnik�w, tzw. bona damnatorum, bona caduca i in. W Ul w. n.e. a. p. R. zosta� przekszta�cony w miejsk� kas� Rzymu. 2. a. sanctius populi Romani, kasa specjalna, na kt�r� sk�ada�y si� �upy wojenne i dochody z 5% op�aty od wyzwolenia niewolnika. 3. a. mUitare, skarb ustanowiony przez Augusta dla zapewnienia �o�nierzom zaopatrzenia na staro��. Dochody tego skarbu stanowi�y: 5%-owy podatek od dziedziczenia i l%-owy licytacyjny. Zarz�dzali skarbem trzej prefekci. 4. a. publicum, gminna kasa kolonii i municypi�w, r�wnie� nazwa budynku, w kt�rym kasa si� mie�ci�a. Aesopus zob. Ezop. Aethiopia zob. Etiopia. Aeschines zob. Ajschines. Aeschylus zob. �fschylos. Aesculapius zob. Asklepios. Aesticampianus zob. Sommerfeld. Aether zob. Eter. Aetion malarz grecki z drugiej po�. IV w. p.n.e., wsp�czesny Apellesowi, namalowa� "Wesele Aleksandra W. z Roksan�". Aetios z Amidy lekarz grecki �yj�cy w po�. VI w. n.e. na dworze bizantyjskim cesarza Ju-styniana. Napisa� wielkie dzie�o pt. Biblia jatrikd hekkdjdeka (Ksi�g lekarskich 16), w kt�rym zawar� ca�� wiedz� o lecznictwie �wczesnym; opiera� si� na dzie�ach lekarzy dawniejszych: Galenosa, Archigenesa, Dioskoridesa i in. Aetius (Flayius A.) naczelny w�dz rzymski za panowania cesarza Walentyniana III. W r. 451 n.e. odni�s� na Polach Katalaunijskich (ko�o dzisiejszego Chalons-sur-Mame) zwyci�stwo nad Hu-nami dowodzonymi przez Attyl�. W r. 455 zosta� zdradziecko zamordowany przez za�lepionego zazdro�ci� Walentyniana. Aetna zob. Etna. Aetolia zob. Etolia. Aetolus zob. Etol. Afareus mit. 1. bohater messe�ski, syn kr�la Messenii Perieresa, za�o�yciel miasta Aren�. 2. syn Kaletosa, jeden z wodz�w greckich pod Troj� wspomniany w Iliadzie (XIII, 478, 541). Afer przydomek rodu Domicjusz�w i Teren-cjusz�w (zob. Domitii i Tereniu). afereza (gr. afdjresis, �ac. aphaeresis) termin Afranius 17 Agamemnon metryczny oznaczaj�cy wyrzutni� naglosowej samog�oski wyst�puj�c� w wyrazie, je�li wyraz poprzedni ko�czy si� na samogtosk� (w j�zyku �aci�skim tak�e na m z poprzedzaj�c� samog�osk�), np. Sofokles, Antygona 546: ha me thiges (zamiast ethiges). W wierszach �aci�skich aferezie ulega tylko e w formach es, est, przy czym pozosta�e s, st ��czy si� z poprzedzaj�c� zg�osk�; por. Horacy, Sermones I, l, 59: at qul tantali eget �uanto (e)st opus; I, 2, 28; nil medium (e)st. Afranius 1. Lucius A., komediopisarz rzymski z II w. p.n.e., tw�rca rzymskiej komedii narodowej fabu�a togata, w kt�rej na�ladowa� Menandra i Terencjusza. Sztuki jego grano jeszcze w okresie cesarstwa. 2. Lucius A., konsul w r. 60 p.n.e., przyjaciel Pompsjusza, w wojnie domowej walczy� wraz z nim przeciw Cezarowi; po kl�sce pod Tapsus w r. 47 p.n.e. uciek� do Hiszpanii, gdzie zgin�� z r�k �o�nierzy Cezara. Africa zob. Afryka. Afrodisias zob. Afrodyzja. Afrodyta (gr. Afrodlte) grecka bogini mi�o�ci i pi�kno�ci, w Iliadzie - c�rka Zeusa, i Dione. Wg Hezjoda urodzi�a si� z piany morskiej (afr�s piana) u brzeg�w Cypru, kt�ry sta� si� g��wn� siedzib� kultu bogini. St�d te� pochodz� przydomki A.: Afrogeneja, urodzona z piany morskiej, Anadyomene, wynurzona z fal, Kyprogeneja, zrodzona na Cyprze. W�adzy A. Urania podlegali wszyscy bogowie na niebie, w�adzy A. Pandemia ludzie, kt�rych obdarza�a powabem, wdzi�kiem i szcz�ciem w mi�o�ci. Szczeg�ln� czci� otacza�y bogini� kobiety m. in. tak�e jako opiekunk� ma��e�stw. Od czas�w Solona hetery widzia�y w A. swoj� patronk�. Do orszaku A. nale�a�y Hory, Charyty, Himsros, Pejto, Pothos. Ma��onkiem bogini by� Hefajstos, najulubie�szym spo�r�d kochank�w szybkonogi Ares, od kt�rego A. otrzyma�a przydomek Areja. Eros, b�g mi�o�ci, by� uwa�any za syna A. i Hefajstosa, w p�niejszych czasach za syna A. i Aresa. A. identyfikowano w Rzymie z bogini� Wenus, z egipsk� Izyd� i z syryjsk� Astarte, bogini� p�odno�ci natury i sprawczyni� �ycia na ziemi. W Grecji kult A. pozostawa� w �cis�ym zwi�zku z morzem, st�d przydomki Thalassia, Pontia, morska; czczono j� w wielu miastach portowych, gdzie mieszka�cy wznosili jej �wi�tynie, st�d epitet Limnesia, opiekunka port�w. �eglarze modlili si� do niej o szcz�liw� podr�, st�d epitet Eiiploja - zsy�aj�ca dobr� �eglug�. Siedziby kultu bogini znajdowa�y si� m. in. na Cyprze, w Pafos, na Knidos i Kyterze, w Koryncie, na g�rze Eryks na Sycylii, st�d odpowiednie przydomki: Kyprls, Kytereja, Pafia itd. A, po�wi�cone by�y �wi�ta Afrodyzje. A. nale�a�a do najcz�ciej przedstawianych postaci bog�w w sztukach plastycznych antyku. Najs�awniejszy z pos�g�w bogini, pos�g A. Knidyjskie] d�uta Praksytelesa, znany jest jedynie z wielu kopii zdobi�cych wszystkie niemal zbiory muzealne na ca�ym �wiecie. Malowid�o Apsllesa - A. Anadyomene, za kt�re August zap�aci� mieszka�com wyspy Kos 100 talent�w, s�u�y�o za pierwowz�r wielu pos�g�w bogini. Atrybutem A. Urania by� ��w, A. Afrogeneja-delfin i koncha; jako bogini mi�o�ci by�y jej po�wi�cone: go��b, wr�bel, baran, kozio�, zaj�c, jako bogini p�odno�ci - mirt, r�a i jab�ko granatu. Afrodyzja (gr. Afrodisias) 1. miasto na granicy Karii i Frygii, s�awna ze wspania�ej �wi�tyni Afrodyty. 2. miasto portowe w Cylicji naprzeciw Cypru, po�wi�cone Afrodycie. 3. wyspa w pobli�u wybrze�a Kyrenajki ze �wi�tyni� Afrodyty. Afrodyzje (gr. Afrodisia) �wi�to Afrodyty najuroczy�ciej obchodzone w Pafos na Cyprze, w �wi�tyni zbudowanej wg legendy przez Ki-nyrasa. Afrodyzjos (Afmdislos) rze�biarz z miasta Tralles w Karii, prawdopodobnie z I w. n.e.; wg Pliniusza dzie�a jego mia�y si� znajdowa� w pa�acach cesarzy rzymskich. Afrogeneja (gr. zrodzona z piany morskiej); przydomek Afrodyty. Afryka (�ac. Africa, gr. Afrike) kontynent afryka�ski nazywany by� przez Grek�w Libi�; zar�wno Grecy, jak Rzymianie znali tylko jej cz�� p�nocn�. Za herosa-eponima A. uchodzi� u Rzymian Afer, syn Herkulesa. W r. 146 p.n.e. A. p�nocna staje si� prowincj� rzymsk� pod nazw� Africa. Aftonios (�fthonios) sofista i retor, �yj�cy na prze�omie III i IV w. n.e. Jego dzie�o Progymnds-mata oparte na Hermogenesie, zachowane cz�ciowo, by�o jeszcze w XVI i XVII w. podstaw� studi�w retorycznych. Przypisuje mu si� r�wnie� opracowanie bajek Ezopa specjalnie do u�ytku szkolnego. Agamemnon mit. syn Atreusa i Aeropy, m�� Klitajmestry, ojciec Ifianassy (w p�niejszych opracowaniach Ifigenii), Chryzotemis, Laodike (lub Elektry) i Orestesa, kr�l myke�ski, dow�d- Maia encyklopedia kultury antycznej Aganippe 18 Apatokles ca Grek�w w wyprawie troja�skiej, jeden z g��wnych bohater�w Iliady i wielu tragedii, m. in. trylogii Ajschylosa. Po powrocie z wyprawy troja�skiej zosta� podst�pnie zamordowany przez �on� i jej kochanka, a swego kuzyna, Ajgistosa. W nutach o A. odbi�y si� wyobra�enia o kr�lach epoki myke�skiej, by� mo�e o jednym z achajskich wodz�w wyprawy na Azj� Mn. Zob. Klitajmestra, Orestes. Aganippe1 jedno ze �r�de� po�wi�conych Muzom, u st�p Helikonu; wedle podania, pij�cym z niego dawa�o natchnienie poetyckie. Aganippe2 mit. 1. nimfa �r�d�a Aganippe u st�p Helikonu, c�rka kr�la rzeki Termessos (lub Pennessos). 2. �ona Akrisiosa, matka Da-nae, zwana r�wnie� Eurydyk�. 3. jedna z c�rek Ajgyptosa. agape (gr. agape) posi�ek pierwszych chrze�cijan spo�ywany wsp�lnie ka�dego wieczoru przez cz�onk�w gminy. Od III w. n.e. wieczerze, na kt�re zamo�ny cz�onek gminy chrze�cija�skiej zaprasza� ubogich, a zw�aszcza wdowy swojej gminy. Agapenor mit. syn Ankajosa, kr�l Tegei w Arkadii, uczestnik wyprawy troja�skiej. W drodze powrotnej zap�dzony przez burz� na Cypr, osiad� tam i za�o�y� miasto Pafos ze �wi�tyni� Afrodyty. Agasias syn Dositheosa, rze�biarz grecki rodem z Efezu (ok. r. 100 p.n.e.). Jego sygnatur� nosz� s�ynny pos�g Szermierza Borghese (Luwr) oraz baza znaleziona w Tesalii. Agasikrates syn Agatona, architekt �yj�cy w pierwszej po�. III w. p.n.e., podobnie jak ojciec zajmowa� stanowisko budowniczego �wi�tyni Apollina w Delfach. Agatangelos (Agathangelos) 1. snycerz gemm z drugiej po�. I w. p.n.e. 2. historyk arme�ski z IV w. n.e., sekretarz kr�la Armenii Tiryda-tesa II, napisa� po grecku histori� Armenii. Agatarchides (Agatharchides) urodzony na Knidos (II w. p.n.e.), �y� w Aleksandrii, autor wielu dzie� gramatyczno-stylistycznych i histo-ryczno-geograficznych, z kt�rych najwa�niejsze by�y: Ta kata ten Astan (Dzieje Azji) w 10 ksi�gach, obejmuj�ce r�wnie� Afryk� p�nocn�. Ta kata ten Eur�pen (Dzieje Europy) w 49 ksi�gach oraz Peri tes Erythrds thalasses (O Morzu Czerwonym). Dzieje jego stanowi�y wa�ne �r�d�o dla pisarzy p�niejszych, kt�rzy w licznych cytatach zachowali nam ich ciekawe fragmenty. Agatarehos (Agatharchos) syn Eudemosa z Sa- mos, malarz ate�ski (w V w. p.n.e.), mia� malowa� dekoracje teatralne dla dramat�w Ajschylosa, st�d przydomek Skenografos. Przypisywano mu r�wnie� napisanie traktatu o malowaniu dekoracji. Agatemeros {Agathemero�) geograf grecki (datowanie mi�dzy III a V w. n.e.), autor dzie�a Geografias hypotyposis (Zarys geografii). Agathias Scholasticus poeta i historyk grecki z VI w. n.e., jeden z kolejnych wydawc�w zbioru epigram�w b�d�cego podstaw� dzisiejszej Antologii Palaty�skiej. Zachowa�o si� z jego pism ponad 100 epigram�w oraz dzie�o historyczne w 5 ksi�gach obejmuj�ce okres panowania Justy-niana od r. 552 do r. 558. Agatinos (Agathinos) A. Ciaudius, spartanin, lekarz i filozof z drugiej po�. I w. n.e., nale�a� do pneumatycznej szko�y lekarskiej (zob. pneumatycy). Zachowa�o si� jego pismo pt. Peri thermolusias kaj psychrolusias (O ciep�ych i zimnych k�pielach). Agatodajmon (gr. Agathodajmori) mit. dobry duch przyrody, patron zbior�w polnych i wina. Na ucztach wylewano mu w ofierze puchar czystego wina. Niekiedy nazywano jego imieniem dzie�, w kt�rym po raz pierwszy pr�bowano wina z nowych zbior�w. Kult A. by� zwykle po��czony z kultem bogini Agathe Tyche. A. przedstawiano jako m�odzie�ca trzymaj�cego w prawej r�ce czar� wina, w lewej maki i k�osy. Agatokles (Agathokles) 1. syn Karkinosa, wygna�ca z Region, ur. w r. 361 p.n.e., po�wi�ci� si� karierze wojskowej; w wyniku zamachu stanu zdoby� w r. 317 najwy�sz� w�adz� w Syrakuzach. Przez 28 lat swego panowania walczy} z innymi miastami Sycylii i pd. Italii oraz z Kartagin�, przenosz�c teatr wojny na jej terytorium (w latach 310 - 307). W r. 304 A. przybra�, pierwszy z tyran�w sycylijskich, tytu� kr�la. Umar� w r. 289 p.n.e. otruty przez swego wuja. Za jego panowania Syrakuzy sta�y si� wa�nym o�rodkiem �r�dziemnomorza. Pa�stwo A. jest typowym przyk�adem p�niejszej tyranii powsta�ej wskutek rozk�adu polis. 1. syn Lizymacha, wodza Aleksandra, w�dz ws�awiony w bitwie z Demetriosem Poliorketesem. Zgin�� m�odo w r. 283 p.n.e. wskutek intryg swej macochy, Arsinoe, siostry zbieg�ego z Egiptu Ptolemeusza Keraunosa. 3. wszechw�adny w�dz i doradca kr�la Ptolemeusza Euergetesa i jego nast�pcy Ptolemeusza IV (w latach 221 - 204). Zgin�� w czasie buntu wojska i ludno�ci cywilnej, wyst�puj�cych przeciw Agaton 19 Agesilaos nadu�ywaniu przez niego w�adzy po �mierci Ptolemeusza. 4. architekt �yj�cy w po�. III w. p.n.e., syn Agasikratesa, wnuk Agatona, nast�pca dziada i ojca na stanowisku budowniczego �wi�tyni Apollina w Delfach. Agaton (Agathon) 1. garncarz, tw�rca attyckich waz czerwonofigurowych stylu swobodnego, z pierwszej po�. V w. p.n.e. 2. syn Tejsanaenesa z Aten (ur. ok. r. 448 p.n.e., zmar� ok. r. 400), przyjaciel Eurypidesa i Platona, poeta tragiczny. Muzyka zajmowa�a wiele miejsca w jego tragediach. W utworze pt. Anthos (Kwiat), lub mo�e Antheus, odst�pi� od tematyki mitologicznej i sam stworzy� fabu�� sztuki. S�yn�� z urody, bogactwa i wykwintnej elegancji, przez co nieraz by� tematem drwin w komediach. 3. syn Neotelesa, architekt kieruj�cy odbudow� �wi�tyni delfickiej pod koniec IV w. p.n.e. Agaue mit. c�rka Kadmosa i Harmonii, siostra Semeli, ma��onka Echiona, matka Penteusza. Dionizos pokara� j� sza�em za rozg�aszanie uw�aczaj�cych pog�osek o jego matce, Se