LEKSYKON PRZYRODNICZY Bertram Miinker KWIATY POLNE I LEŚNE Przektad z niemieckiego Jadwiga Kozłowska Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytuł oryginału: Steinbachs Naturfiihrer: Wildblumen Mitteleuropas © Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1996 © polskiego wydania Bertelsmann Publishing, Warszawa 1998 Licencyjne wydanie klubu „Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewi- zji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego: dr Jadwiga Kozłowska Konsultacja: dr Anna Barbara Kozłowska Redaktor serii: Elżbieta Gomulińska i Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Kwiaty polne i leśne: Magdalena Hildebrand Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Germany ISBN 83-7129-756-4 Nr 1964 Spis treści 6 Wstęp 134 Pierwiosnkowate 10 Przegląd symboli 140 Goryczkowate 13 Pojęcia 144 Toinowate z dziedziny botaniki 144 Trojeściowate 16 Grzybieniowate 146 Powojowate 16 Jaskrowate 146 Wielosiłowate 30 Mąko watę 148 Szorstkolistne 34 Krzyżowe 154 Werbenowate 50 Rezedowate 156 Wargowe 50 Rosiczkowate 172 Psiankowate 52 Gruboszowate 174 Trędownikowate 54 Skalnicowate 188 Zarazowate 56 Różowate 188 Pływaczowate 62 Motylkowate 190 Kulnikowate 76 Krwawnicowate 190 Babkowate 76 Wiesiołkowate 192 Marzanowate 80 Posłonkowate 196 Piżmaczkowate 80 Fiołkowate 196 Kozłkowate 84 Dziurawcowate 198 Szczeciowate 86 Ślazowate 202 Dyniowate 86 Szczawikowate 202 Dzwonkowate 88 Bodziszkowate 208 Złożone 92 Lnowate 244 Żabieńcowate 92 Niecierpkowate 244 Łączniowate 94 Rutowate 246 Liliowate 94 Krzyżownicowate 254 Amarylkowate 94 Wilczomleczowate 258 Pochrzynowate 96 Baldaszkowate 258 Kosaćcowate 110 Pokrzywowate 260 Storczykowate 110 Kokornakowate 276 Obrazkowate 112 Rdestowate 278 Pałkowate 116 Komosowate 278 Jeżogłówkowate 118 Szarłatowate 280 Przemiany krajobrazów 118 Portulakowate naturalnych środkowej Europy 118 Goździkowate 283 Wykaz gatunków 132 Gruszyczkowate Wstęp Bogactwo gatunków dzikich roślin na- szej europejskiej ojczyzny jest niemal nieogarnione. Uzupełniają je ponadto podgatunki i miejscowe rasy, mie- szańce, „uciekinierzy" z upraw i ga- tunki wprowadzone czy zawleczone, które niekiedy stają się coraz bar- dziej stałym składnikiem naszej flory. Każdy przewodnik do oznaczania roś- lin w terenie musi więc iść na pewien kompromis. W ogólnych książkach o roślinach przedstawiane są zazwy- czaj piękne i rzucające się w oczy gatunki. Dlatego miłośnik dzikich roś- lin kwiatowych, który chciałby sto- pniowo poszerzać swoje wiadomości, może trafiać na te same luki nawet w wielu książkach. Im więcej grup roślinnych i środowisk obejmuje ilust- rowany przewodnik do oznaczania, tym bardziej musi być on niepełny. Nasza seria przewodników przyrodni- czych postawiła przed sobą proste za- danie: rośliny i zwierzęta (seria zawie- ra także przewodnik do oznaczania minerałów) naszych, wprawdzie ma- łych ale w różnorodności Europy tak bogatych, środowisk przedstawić w je- dnym systemie, łączącym dokładność z pewną kompletnością w danej dzie- dzinie. Poza tym tomy nie powinny przekraczać formatu i objętości prze- wodnika kieszonkowego. Przedstawiany przez nas tom nie jest więc ogólnym przewodnikiem do oznacznia roślin, lecz przewodnikiem ograniczającym się jedynie do dzi- kich roślin kwiatowych. Tutaj potrzeb- ne jest krótkie wyjaśnienie pojęcia „dzika roślina kwiatowa". Na pier- wszy rzut oka każdy wie co się pod tym określeniem kryje: rośliny kwiatowe rezerwatu. Nie obejmuje ono grzybów, porostów, mchów i pap- roci. My jednak eliminujemy tu także krzewy i drzewa, a nawet krzewy w ścisłym znaczeniu tego słowa, za które uważane są także rośliny o dre- wniejących pędach. Należą do nich nie tylko kwitnące krzewy jak dzika róża, janowiec lub szczodrzeniec, lecz również krzewinki, które popula- rnie zaliczane bywają raczej do dzi- kich kwiatów niż do krzewów: liczne wrzosy lub niska wyżiina kolczasta. Znajdują się one w tomach poświęco- nych drzewom i krzewom. Podczas gdy dla większości tomów naszej serii mogliśmy wziąć za pod- stawę przestrzeń życiową całej Euro- py w jej rozciągłości na północ i połu- dnie oraz wschód i zachód, w tomie poświęconym dzikim roślinom kwiatowym musieliśmy wykluczyć flo- rę obszarów śródziemnomorskich, gór, tundry oraz wybrzeża morskiego. Pozostałe dzikie rośliny kwiatowe można było sensownie zmieścić w je- dnym tomie, dając przegląd prawie wszystkich rodzin i większości rodza- jów, lecz nie wszystkich gatunków. Tego w ilustrowanym przewodniku nie dało się osiągnąć, a nawet nie jest to konieczne, ponieważ np. w ro- dzinie złożonych czy storczykowa- tych, wszystkie różnice gatunkowe są na tyle małe, że nawet fachowcy ma- ją niekiedy z tym poważne problemy. Celowo nie wyróżnialiśmy jedno- stronnie „pięknych" i rzucających się w oczy kwiatów, lecz próbowaliśmy także przez nie mniej dokładne przedstawienie bardziej niepozor- nych roślin kwiatowych zwrócić uwa- gę użytkowników książki na świat „chwastów". Zajmowanie się roślina- mi, które na ogół są uznawane za niepozorne i niewarte zaintereso- wania, może nawet na spacerze i w bezpośredniej bliskości miasta dawać radość odkrywania. Zasadniczo wiele przewodników po świecie roślin posługuje się modelem rysowanym lub malowanym. Ma to jednak tę złą stronę, że niewprawnym amatorom kwiatów nie zawsze łatwo jest przeprowadzić identyfikację rośli- ny znalezionej w naturze na podsta- wie jej rysunku przedstawionego w książce. Zaleta rysunku, podkreśle- nie szczegółów, jednocześnie staje się wadą już na przykład przez to, że przedstawia kreską granice, które w rzeczywistości nie są takie ostre. Może razem zmieścić w małym for- macie obrazka liście i kwiaty, które w rzeczywistości oddzielone są od siebie dłuższymi pędami. Krótko mó- wiąc, rysunek przedstawia dobrze po- szczególne formy natomiast ogólny obraz często jest niewystarczający dla posłużenia się nim do rozpozna- nia. Z kolei fotografia zapewnia pra- widłowy obraz rośliny i jej naturalne siedlisko, ale zazwyczaj nie może wy- raźnie oddać poszczególnych cech rozpoznawczych, szczególnie w przy- padku większych roślin. Jeśli na do- datek mają one małe kwiaty, wówczas nie uzyskamy idealnego zdjęcia, które pokaże dostatecznie wyraźnie dla identyfikacji jednocze- śnie liście, kształt rośliny i kwiaty. Szczupłość miejsca nie pozwala na to, by zamieszczać wiele zdjęć jedne- go gatunku. Tutaj znaleźliśmy jedno, jak sądzimy, zadowalające rozwiąza- nie: każda roślina została dokładnie opisana i opatrzona wystarczająco dużym zdjęciem barwnym. Do tego wszędzie tam, gdzie uważaliśmy, że potrzebna jest dalsza pomoc do ozna- czania, dodaliśmy rysunki. Uwzglę- dniają one kształt liści lub inne chara- kterystyczne szczegóły rośliny, któ- rych zdjęcie nie mogło wydobyć w wystarczającym stopniu. Technika szlifowanego stalorytu znanego rysownika zwierząt i roślin Fritza Wendlera, życzliwość wielu wy- bitnych fotografów przyrody, którzy oddali do dyspozycji swe archiwa, zdolność przystosowania się autorów tekstu, cierpliwość konsultantów nau- kowych umożliwiły w niniejszym tomie tę potrójną dokumentację naszych rodzimych dzikich roślin kwiatowych. Teraz jeszcze kilka słów na temat po- działu i posługiwania się książką. Wie- lokrotnie stosowany w przewodnikach podział na siedliska i kolor kwiatów, który bez wątpienia ma dużo zalet, nie został tu wzięty za podstawę. Istnieją ku temu dwa decydujące punkty wi- dzenia. Podział na środowiska roślin i barwę ich kwiatów powoduje wiele powtórzeń i stwarza uznaniową swobodę w zakwalifikowaniu. Mnós- two roślin ze względu na dużą różno- rodność i zdolność przystosowawczą pasuje do wielu środowisk. Wiele kwiatów cechuje różnorodne zabar- wienie, tak że i tu byłyby niezbędne powtórzenia w różnych miejscach, co pociągnęłoby za sobą uszczuplenie in- formacji. Zakwalifikowanie siedliska jednego znalezionego na wolnym po- wietrzu kwiatka do określonego środo- wiska często sprawia początkującemu miłośnikowi przyrody dużo trudności, przy czym różne środowiska często się zazębiają i mogą nawzajem prze- chodzić jedno w drugie. Zatem wybraliśmy możliwość przed- stawienia dzikich roślin kwiatowych w ich naturalnym systemie, to znaczy w ich związkach pokrewieństwa, tak jak to zwykle ma miejsce w opraco- waniach naukowych. Sposób ten wy- klucza powtarzanie i wątpliwości przy zaszeregowaniu do środowiska. Gatunki podobne, łatwe do pomylenia często znajdują się obok siebie, na- wet jeśli pochodzą z różnych siedlisk. Początkujących może w pierwszej chwili nie interesować jakie jeszcze gatunki znajdują się w rodzinie z wy- jątkiem szukanego egzemplarza. Kto jednak chce bardziej zagłębić się w świat naszych dzikich roślin, wycią- ga z podziału przewodnika na rzędy, rodziny i rodzaje wiele korzyści. Polski podział na rodziny został oparty na podstawowym dziele „Rośliny pol- skie", zawierającym opisy i klucze do oznaczania wszystkich gatunków ro- ślin naczyniowych rosnących w Pol- sce, opracowanym przez W, Szafera, S. Kulczyńskiego i B. Pawłowskiego. Książka ta, przeznaczona dla specjali- stów, a nie dla amatorów, nie zawiera kolorowych ilustracji przedstawiają- cych całe rośliny (przyp. tłum.) W naszym przewodniku opisy zajmu- ją tyleż samo miejsca co barwne zdjęcia i znajdują się na sąsiedniej stronie. Dlatego używanie książki jest stosunkowo proste - barwnemu obra- zkowi, który widnieje w prawym gór- nym rogu odpowiada takiej samej wielkości tekst na przeciwległej stro- nie w tym samym położeniu. W ten sposób uniknięto zbędnych już odsy- łaczy i podpisów do ilustracji. Teksty opisowe dzielą się na nastę- pujące działy, zaznaczone wytłusz- czonym drukiem: Wygląd (W), Siedli- sko (S), Rozmieszczenie (R), Okres kwitnienia (K), Rozmnażanie (Rm), Uwagi (U) . Informacje porównawcze może więc czytelnik wybrać bez trudu. 64 symbole rodzin w prawym górnym rogu stron ze zdjęciem ułatwiają szy- bkie znalezienie grupy roślinnej. Dzięki temu wizualnemu podziałowi szybko utrwali się w pamięci począt- kującego użytkownika, jakie gatunki należą do danej rodziny. Różna licz- ba gatunków w rodzinie ogranicza je- dnak praktyczne znaczenie tej pomo- cy. Umieszczony na następnych trzech stronach wstępny przegląd ro- dzin z umiejscowieniem ich w książce służy łatwiejszemu odszukaniu. W tym miejscu trzeba otwarcie powie- dzieć, że oznaczanie dzikich roślin kwiatowych nie zawsze odbywa się bez trudu i nie zawsze szybko. Przy- roda nie dostarcza nam systemu łat- wego do wyróżnienia, lecz zalewają- cą nas ilość form, barw i kształtów. Osobie początkującej nie będzie się udawało znaleźć pożądanego ga- tunku równie szybko jak nazwiska w książce telefonicznej. Jednak pod- czas kartkowania książki, porówny- wania obrazków i czytania tekstu mo- żna się wiele nauczyć, tak że orien- towanie się według rodzin, które jest w sensie botanicznym jedynie słusz- ne, stanie się wkrótce oczywistością. Na to, aby znać większość roślin we- dług ich nazw gatunkowych potrzeba długiego, chciałoby się rzec, serdecz- nego obcowania z nimi. Temu obco- waniu chciałby służyć przedkładany przewodnik po dzikich roślinach kwiatowych. G.S. Budowa zewnętrzna kwiatu polnego pręcik płatek korony pąk pędu bocznego hypokotyl (podliścieniowa część łodygi) korzeń główny Przegląd symboli obrazkowych * - Gatunek chroniony w Polsce Grzybieniowate str. 17 Jaskrowate str. 17 Makowate str.'31 Krzyżowe str. 35 Różowate str. 57 Szczawikowate str. 87 Pokrzywowate str. 111 Motylkowate str. 63 Bodziszkowate str. 89 f Kokornakowate str. 111 Krwawnicowate str. 77 Lnowate str. 93 Rdestowate str. 113 Wiesiolkowate str. 77 Niecierpkowate str. 93 Komosowate str. 117 Pierwiosnkowate str. 135 Goryczkowate str. 141 Toinowate str. 145 Trojeściowate str. 145 m Skróty L - Liście K - Kwiaty O - Owoc KI - Kielich Dk - Działki kielicha Pk - Płatki korony Lł - Liść łodygowy Lo - Liść odziomowy (5 męski . żeński D koniec rodziny dł. - długość szer. - szerokość wys. - wysokość pd. - południowy pn. - północny wsch. - wschodni zach. - zachodni Rezedowate str. 51 Poslonkowate str. 81 Rosiczkowate str. 51 Gruboszowate str. 53 Skalnicowate str. 55 Fiolkowate Dziurawcowate str. 81 str. 85 Ślazowate str. 87 Rutowate Krzyżownicowate Wilczomleczowate Baldaszkowate str. 95 str. 95 str. 95 str. 97 JB I j|p ę & w *~ T |Wf Szarlatowate Portulakowate Goździkowate Gruszyczkowate str. 119 str. 119 str. 119 str. 133 Powojowate str. 147 Wielosilowate str. 147 Szorstkolistne str. 149 Werbenowate str. 155 M \t\ li! 1$ Wargowe str. 157 Pływaczowate str. 189 Piżmaczkowate str. 197 Ą Dzwonkowate str. 203 Liliowate str. 247 Storczykowate str. 261 Psiankowate str. 173 Kulnikowate str. 191 A *fr Kozlkowate str. 197 Złożone str. 209 Amarylkowate str. 257 Obrazkowale str. 277 Trędownikowate str. 175 Babkowate str. 191 Szczeciowate str. 199 Żabieńcowate str. 245 Pochrzynowate str. 259 Palkowate str. 279 Zarazowate str. 189 $ Marzanowate str. 193 * Dyniowate str. 203 T Łączniowate str. 245 Kosaćcowate str. 259 Jeżogłówkowate str. 279 19 Pojęcia z dziedziny botaniki I Korona Kielich czteroptatkowa (mak piaskowy) pięciopłatkowa (dzika róża) siedmioplatkowa (siódmaczek leśny) ośmiopłatkowa (milek letni) kwiatostan z kwiatami rurkowatymi (wewnątrz) i języczkowatymi (na zewnątrz) korona rozdzielnoptatkowa <L? korona zrostoplatkowa korona dwustronnie symetryczna zrostodzialkowy rozdzielnodziatkowy kwiat wargowy warga dolna (3,4,5) koszyczek główka wybrzuszony lub rozdęty żagielek skrz1 skrzydełko lódeczk; kwiat motylkowy kolba Położenie zaląźni zalążnia górna zalążnia na wpół dolna zalążnia dolna 1: Pojęcia z dziedziny botaniki II Kwiatostany (schematycznie) 1. ktoś, 2. grono, 3. okólek, 4. baldach z osłoną, 5. baldachogrono, 6. baldach złożony z osłonkami i osłoną, 7. baldachowiecha, 8. wiecha 3 4 Łodyga 1. okrągła, 2. bruzdkowana, 3. kanciasta, 4. oskrzydlona Ogonki liściowe 1. liść ogonkowy, 2. liść siedzący, 3. liść z uszkami, 4. liść przerośnięty, 5 i 6 liście zrośnięte nasadami, 7. liść zbiegający po łodydze Liście złożone 1. nieparzystopierzasty, 2. parzystopierzasty, 3. podwójnie parzystopierzasty, 4. przerywanie pierzasty 1. dolna część zawiązka liściowego, 2. przylistki Nasada liścia Przekształcenie 1. cierń, 2. wąs 14 Pojęcia z dziedziny botaniki III 10 11 17 18 19 20 21 22 Blaszki liściowe 1. i 1a. szpilkowata, 2. szczypiorowata, 3. wąskozaostrzona, 4. równowąska, 5. lancetowata, 6. topa- tkowata, 7. wydłużona, 8. jajowata, 9. odwrotnie jajowata, 10. podłużnie jajowata, 11. zaokrąglona, 12. tarczowata, 13. nerkowata, 14. sercowata, 15. odwrotnie sercowata, 16. strzalkowata, 17. dtoniasto klapowana, 18. trójlistkowa, 19. pierzastowcięta, 20. liść dtoniasto złożony, 21. dłonias- todzielna, 22, stopowatopierzasta. Brzegi liściowe 1. catobrzegi, 2. orzęsiony, 3. karbowany, 4. zatokowowrębny, 5. pitkowany, 6. podwójnie pilkowany, 7, ząbkowany, 8. kolczasto ząbkowany, 9. ząbkowano-zatokowy. Unerwienie (nerwacja) 1. równoległe, 2. łukowate, 3. i 4. pierzaste, 5. siatkowate. Grzybienie białe {Nymphaea alba) * Grążel żółty (Nuphar lutea) Wygląd: Roślina wod- na z pływającymi okrągławymi liśćmi, dl. 10-30 cm głęboko wciętymi u nasady ogonka, z wierzchu ciemnozielonymi, od spodu czerwonawy- mi. Ogonki liściowe mogą dochodzić do 3 m długości. Kwiaty, podobnie jak liście, leżą- ce na powierzchni wody, o średnicy 9-12 cm, z 4 zielonymi działkami kielicha i ok. 25 płat- kami korony oraz 11-22, zawsze żółtymi pro- mieniami znamienia. Kwiaty otwierają się rano, a późnym popołudniem znowu zamykają. Siedlisko: Przeważnie wody stojące, lecz rów- nież powoli płynące, w zakolach rzek. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, z wyjątkiem większej części Hiszpanii. Na pół- nocy sięga do południowej Szwecji. W Polsce prawie na całym niżu. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Rozmnażanie: Przez nasiona i wegetatywnie. Pełnik europejski * (Trollius europaeus) Wygląd: Bylina do- chodząca do 50 cm wysokości. Liście dło- niasto podzielone, przeważnie rozcięte jeszcze raz na łaty. Łodyga wzniesiona i lekko łukowato zgię- ta, nierozgałęziona, z jednym kwiatem. 10-15 płatków korony, a niekiedy tylko 5, zbiega się w 3-5 cm szeroką kulę. Siedlisko: Łąki bagienne lub górskie, torfowis- ka niskie, brzegi strumieni, bagienne lasy. Rozmieszczenie: Północno-wschodnia Europa, na zachodzie dochodzi do Renu i Szwajcarii. Rośnie również w północnej Anglii. W Pol- sce występuje na całym obszarze ale niezbyt częsty. Okres kwitnienia: Od V do VI, w górach rów- nież do IX. Uwagi: Lekko trujący. Wygląd: Poza okre- sem kwitnienia moż- na go pomylić z grzy- bieniem białym, po- nieważ liście obu tych gatunków są bardzo podobne, ró- lony żnią się jednak ner- wacją. U grzybienia białego nerwy rozdzielają się ku brzegowi pod kątem prostym i łączą się, po czym dalej biegną nie podzielone. U grążela żółtego rozgałęziają się widlasto trzy razy i promieniście biegną ku brzegowi, gdzie się nie łączą. Od mniejszego grążela drobnego różni się większymi kwiatami, do 5 cm średnicy. Siedlisko: Podobne do siedliska grzybienia białego lecz w uboższych troficznie wodach. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, z wyjątkiem dużej części Hiszpanii i Norwegii. W Polsce prawie na całym niżu. Okres kwitnienia: Od VI do IX. ? Knieć błotna (Caltha palustris) Wygląd: Roślina krza- czkowata, wys. do 40 cm. Puste, wzniesio- ne lub połodie łodygi. Liście o szerokiej po- wierzchni, sercowate lub nerkowate, słabo karbowane. Po kilka kwiatów na łodydze, często pojawiają się już razem z pierwszymi liśćmi. 5 płatków korony w kolorze żółtka niekiedy od spodu zabarwio- nych zielonkawo. Siedlisko: Wilgotne łąki, brzegi strumieni, ro- wy, obszary źródliskowe, lasy łęgowe Rozmieszczenie: W całej Europie z wyjątkiem Hiszpanii i południowych Włoch, na północy nawet do Islandii. W Polsce pospolita w całym kraju i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od III do V lub VI. Rozmnażanie: Z nasion. Knieć wabi owady sokiem, specjalnymi plamami i rysunkami, które mogą być zauważone tylko przez reagu- jące na ultrafiołkowe światło oczy owadów. -IC Ciemiernik zielony (Helleborus viridis) Ciemiernik cuchnący (Helleborus foetidus) Wygląd: Dochodzi do 20-40 cm wysokości. Łodyga pojedyncza lub rozgałęziona. Li- ście przeważnie wy- rastają od kłącza. Blaszka liściowa skła- da się z 7-13 lanceto- watych, na całym brzegu ząbkowanych odcin- ków. Liście nie zimują. Kwiatostan rogałęzio- ny i ulistniony składa się przeważnie z 2 lub 3 kwiatów. Same kwiaty czarkowate, otwarte, 4-5 cm średnicy. Owocolistki zrośnięte u na- sady. Siedlisko: Widne lasy, lasy górskie, zarośla; na glebach wilgotnych, wapieniolubny. Rozmieszczenie: Południowo-Zachodnia i za- chodnia Europa, na północy sięga do Anglii, na wschodzie do Szwajcarii i Austrii. W Polsce sadzony jako roślina ozdobna. Okres kwitnienia: Od II do V. Uwagi: Trujący, po spożyciu powoduje wymio- ty, silny środek przeczyszczający. Rannik zimowy (Eranthis hyemalis) Wygląd: Wieloletnia roślina o bulwiastym kłączu. Liście odzio- mkowe, przeważnie pojawiające się do- piero po przekwit- nięciu, na długich ogonkach, okrągławo sercowate, 5—7-dziel- ne; listki podzielone na 2-3 płatki. Łodyga wyso- kości 5-15 cm, niekiedy czerwonawa z liśćmi odziomkowymi u nasady, a u góry, tuż pod kwiatem z okółkiem 3 dłoniasto podzielonych podsadek kwiatowych. Czarkowate, pojedyncze kwiaty 2-3 cm średnicy, nie podzielone na kie- lich i koronę, z miodnikami na szypułkach mię- dzy liśćmi okwiatu a pręcikami. Siedlisko: Sady, zarośla, lasy. Rozmieszczenie: Rodzimy w południowo-za- chodniej Europie, zadomowiony w całej środ- kowej Europie lub zdziczały z ogródków. W Polsce niekiedy sadzony. Okres kwitnienia: Od II do III. Wygląd: Wieloletnia roślina 20-80 cm wys., raczej niepozorna, swymi różnymi od- cieniami zieleni pra- wie nie odbijająca się od otoczenia. Łodygi i liście przezimowują. Liście o ok. 11 ząbkowanych łatkach, lancetowa- tych i ciemnozielonych, zwykle przechodzące w jajowate przysadki kwiatowe i dzwonkowaty okwiat. Kwiaty na brzegach czerwonawe, o nie- przyjemnym zapachu (nazwa!), szer. 2 cm, zwi- sające w rozgałęzionych i jednostronnie skiero- wanych kwiatostanach. Owoce ok. 2 cm długie. Siedlisko: Lasy liściaste, lasy górskie, kamie- niste zbocza pokryte zaroślami, brzegi lasów, na podłożu wapiennym. Rozmieszczenie: Południowo-Zachodnia i za- chodnia Europa. W Polsce nie występuje. Okres kwitnienia: Niekiedy już w II lub jeszcze wcześniej, zazwyczaj jednak od III do IV. Uwagi: Cala roślina trująca. Czarnuszka polna (Nigella an/ensis) Wygląd: Roślina jed- noroczna, wzniesio- na, mniej lub bardziej rozgałęziona, 20-40 cm wysokości. 2-3- krotnie pierzaste liś- cie o równowąskich, nitkowatych łatkach. Kwiaty na długich szypułkach zazwyczaj bez osłony przysadek, z jasnoniebieskimi, zielona- wo żyłkowanymi działkami okwiatu i szczeci- niasto zaostrzonymi pręcikami. Kwiaty bardzo podobnej czarnuszki damasceńskiej mają pie- rzastosieczne przysadki, a oprócz tego zupeł- nie zrośniętą zalążnię. Siedlisko: Przede wszystkim pola o glebie gli- niastej i zawierającej wapń, rzadko na wysypi- skach gruzu. Rozmieszczenie: Południowa i środkowa Europa, zadomowiona w Wielkiej Brytanii. W Polsce dość częsta w środkowej części kraju, na południu w Sudetach i Karpatach. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Czerniec polny (Actaea spicata) Orlik pospolity (Aquilegid vulgaris) Wygląd: Wieloletnia roślina 30-60 cm wy- sokości o nieprzyje- mnym zapachu, który po roztarciu wydzie- lają przede wszyst- kim duże liście, do 30 cm długie, ogon- kowe, podwójnie trójdzielnie pierzaste. Owal- ne lub jajowato-lancetowate odcinki są niere- gularnie i grubo ząbkowane. Małe, białe, czte- rodzielne kwiaty w gęstych wierzchołkowych lub bocznych gronach. Cała roślina słabo roz- gałęziona. Siedlisko: Cieniste lasy górskie, wąwozy, na podłożu wilgotnym i bogatym w wapń. Do 1900 m n.p.m. w Alpach. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, na południu głównie w górach. W Polsce gatunek rodzimy, pospolity na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od V do VII. Uwagi: Trujący, dawna roślina lecznicza. Ostróżeczka polna (Consolida regalis) Wygląd: Roślina jednoroczna, do 40 cm wysokości. Liście podzielone dłoniasto w rów- nowąskie, 1 mm szerokie łat- ki. Kwiaty w luźnych gronach mają ostrogę skierowaną ku tyłowi, lekko do przodu zagię- tą, ok. 2 cm długą. Przysadki kwiatowe dużo krótsze od szypułek kwiatowych. Korze- nie wrastają w ziemię do głę- bokości 50 cm, dzięki czemu mogą przetrzymać długie okresy suszy. Siedlisko: Niegdyś pospolity chwast na polach uprawnych i na miedzach. Obecnie silnie przez herbicydy przetrzebiona, natomiast mo- żna ją spotkać na brzegach dróg, wysypiskach i suchych ugorach. Rozmieszczenie: Środkowa Europa. W Polsce prawie na całym obszarze niżu i na pogórzu. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Uwagi: Słabo trująca. Wygląd: Duża bylina, do 80 cm wys., niekie- dy wyższa. Liście na długich łodyżkach, podwójnie trójdzielne z okrągławymi od- cinkami liściowymi. Kwiaty niebieskofiole- towe do 5 cm długie, charakterystyczne: 5 barw- nych działek kielicha, przypominających płatki korony, ma skierowane do tyłu długie ostrogi o zagiętym końcu. Pręciki wystają nieco ze zwieszonego kwiatu, który niekiedy ma dodat- kowe zewnętrzne, szerokojajowate okrywy kwia- towe z hakowatą, zwróconą do wnętrza ostrogą. Siedlisko: Widne lasy i brzegi lasów, zarośla, suche łąki i łąki górskie. Rozmieszczenie: Prawie w całej środkowej Eu- ropie, w pd. Europie z wyjątkiem Grecji, Albanii i dużej części Portugalii i Hiszpanii. Zadomo- wiony w Skandynawii i Wielkiej Brytanii. W Po- lsce na całym obszarze, miejscami rzadki. Okres kwitnienia: Koniec V, początek VI, do VII. Przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis) Wygląd: Mała, wie- loletnia roślina, nie przekraczająca 15 cm wysokości. Liście 3- -klapowe, pojawiają- ce się dopiero po kwiatach lub pod koniec okresu kwit- nienia, trwają przez całe lato, jesień i z reguły nawet zimę. Łacińska nazwa związana jest z wyglądem płatowatych liści, przypomina- jących nieco wątrobę. Kwiat na owłosionej szypułce, prawie siedzi na 3 kielichowatych podsadkach. 6-10 działek okwiatu przeważnie niebieskich, które mogą być jednak również różowe lub białe. Siedlisko: Lasy liściaste, zarośla, na żyznym podłożu. Rozmieszczenie: Środkowa Europa. W Polsce na całym niżu i w niższych partiach gór. Lokal- nie częsta. Okres kwitnienia: Od III do IV. Sasanka zwyczajna (Pulsatilla vulgaris) Zawilec żółty (Anemone ranunculoides) Wygląd: Bylina przeważnie 10-25 cm, a niekiedy do 40 cm wysokości. Liście w rozetce, zawsze blisko ziemi, pojawia- jące się, zależnie od pod- gatunku, w czasie kwitnienia lub po nim; 2- lub 3-krotnie pierzaste, tylko rzadko czte- rokrotnie, jedwabisto owło- sione, później łysiejące. Ło- dyga również owłosiona, z li- śćmi łodygowymi podzielo- nymi na wąskie łatki. Na łodydze jeden duży, szczytowy, fioletowy kwiat. Okwiat z zewnątrz kosmkowato owłosiony, do 5 cm długi, prawie dwa razy dłuższy od żółtych pręcików. Kwiaty początkowo dzwonkowate, później rozpostarte. Siedlisko: Suche łąki, suche lasy, przede wszy- stkim sosnowe, słoneczne zbocza. Rozmieszczenie: Środkowa Europa, gatunek rzadki, zagrożony. Okres kwitnienia: Od III do IV lub początku V. Zawilec gajowy (Anemone nemorosa) Wygląd: Roślina trwa- ła, w swym siedlisku z reguły występująca masowo, ok. 20 cm wysoka, o żółtym lub brązowym, poziomo czołgającym się kłą- czu. Liście ogonkowe, dłoniasto podzielone z grubo piłkowanymi od- cinkami, ustawione prawie okółkowo. Kwiaty pojedyncze, przeważnie białe o 6 działkach okwiatu. Bywają także kwiaty różowe lub o 7 al- bo 8 działtach. Kwiaty początkowo pochylone, również podczas długotrwałego deszczu, póź- niej wzniesione, 2-4 cm średnicy. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane lub iglaste, zarośla, górskie łąki. Szczególnie często na glebach bogatych w próchnicę. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. Na północy sięga w pobliże koła podbiegunowe- go. Brak na wybrzeżu Morza Śródziemnego. W Polsce na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od III do IV. Wygląd: Roślina wie- loletnia, wys. 10- -20 cm, rzadko do 30 cm. Liście odziomko-1 we, nie pojawiają się do okresu kwitnienia, niekiedy brak ich zupełnie. Liście ło- dygowe, z reguły 3, ustawione okółkowo, trój- dzielne aż do nasady z odcinkami grubo ząb- kowanymi. Z okółka liści szczytowych wystają przeważnie 2 kwiaty, niekiedy tylko jeden. Żółte działki okwiatu, od spodu słabo owłosione. Siedlisko: Lęgi, wilgotne lasy liściaste i mie- szane, wilgotne zarośla, gleby gliniaste. Rozmieszczenie: Głównie w środk. Europie, na północy do Skandynawii, na południu do pn. Hiszpanii, środk. Włoch i pd. Jugosławii. W Polsce pospolita na całym niżu. Okres kwitnienia: Od III do V. Rozmnażanie: Z nasion lub przez kłącze. Uwagi: Trujący. Zawilec wielkokwiatowy * (Anemone sylvestris) Wygląd: Roślina wieloletnia, przypomina zawi- lec gajowy, różni się jednak wielkością. Wyso- ka ok. 40 cm lub powyżej. Kwiaty również duże, o średnicy 4-7 cm. Wyrastają pojedyn- czo, rzadko po 2 w okółku liści szczytowych. Liście okrągławe, przeważnie pięciodzielne z odcinkami o 2-3 wcięciach, do 10 cm szero- kości. Liście odziomkowe rozwijają się całko- wicie dopiero po okresie kwitnienia. Siedlisko: Widne, suche lasy, obrzeża lasów, murawy; ciepłolubny, na glebach luźnych, żyz- nych i zawierających wapń. W Alpach do wy- sokości 1200 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie środkowa Europa, na północy do Szwecji. Brak na Wyspach Bry- tyjskich i w basenie Morza Śródziemnego. W Polsce rozproszony na całym niżu. Okres kwitnienia: Od IV do VI. Uwagi: Trujący. Ziarnopłon wiosenny (Tkana vema) W: Do 20 cm wys. przeważnie połogi. Liście błyszczące, karbowane, sercowa- te lub nerkowate. Kwiaty 3-5 cm śred- nicy składają się z 3 działek kielicha i 8-12 płatków korony. Trwały, o wrzecionowa- tych bulwkach korzeniowych, często rośnie w małych płatach. S: Wilgotne łąki, brzegi wód, zarośla. R: Cała Europa. K: Od III do V. Jaskier tojadolistny (Rdnunculus aconitifolius) W: Roślina wielolet- nia o łodydze bogato rozgałęzionej, wys. 60-120 cm. Liście dłoniastopłatowate z ząbkowanymi, lan- cetowatymi lub od- wrotnie jajowatymi odcinkami, odcinek środkowy rozcięty aż do nasady, górne liście siedzące. Kwiaty białe, śre- dnicy 1-4 cm. S: Lasy górskie, nad strumieniami przy źródłach. R: Pd. część środkowej Europy, prawie wyłącznie w górach. K: Od V do VI. Włosiennicznik rzeczny [Rdnunculus fluitans) -W: Wielotetnia rośli- na tworząca kępy z pływającymi pęda- /j^*~y mi> dł. do 1-6 m. Po- fj^^^f^ dwójnie trójdzielne li- ście zanurzone, 5- -20 cm długości z wie- lokrotnie podzielonymi, nitkowatymi łatkami. Obok liści wodnych bardzo rzadko spotyka się poprzecznie owalne liście pływające. Białe kwiaty średnicy 1-2 cm, z 5-12 białymi, u na- sady żółtymi miodnikami. S: Wody płynące. R: Środkowa Europa. K: Od VI do VIII. Włosiennicznik wodny (Ranunculus aquatilis) W: Roślina wieloletnia o rozmaitych kształ- tach. Liście pływające ogonkowe, okrągławe lub nerkowate, słabo podzielone, 3-5-płato- we. Liście zanurzone, do 5 cm długie, po- czątkowo wielokrotnie podzielone, później pra- wie zawsze rozwidlone. Kwiaty o średnicy 2-2,5 cm z 25-30 pręcikami. S: Wody stojące lub powoli płynące. R: Cała Europa z wyjątkiem większej części Norwegii. K: Od VI do IX. Jaskier wielki (Ranunculus lingua) W: Roślina wzniesiona, 50- -150 cm wys., wieloletnia. Ło- dyga u nasady z pustymi, pod- ziemnymi rozłogami. Liście wąskolancetowate, zaostrzo- ne, nie podzielone, cało- brzegie, rzadko słabo ząb- kowane. Łodyga ui góry obfi- cie rozgałęziona z wielomy złotożółtymi kwiatami o śre- dnicy 2,5-4 cm. S: Torfowiska, wilgotne łąki, brzegi cieków, stawów, trzcinowiska. R: Prawie w całej Euro- pie. Rzadki i zagrożony. K: Od VI do VII lub VIII. Jaskier płomiennik (Ranunculus flammula) W: Roślina wieloletnia o pę- dach podnoszących się lub połogich 20-30 cm wysokich. Liście odziomkowe na ogonkach, sercowate lub jajo- wate, liście łodygowe sie- dzące lancetowate i całobrze- gie, do 10 cm długości, trawiastozielone. Kwiaty o średnicy przeważnie 6-15 mm, o odgiętych działkach kielicha. S: Wilgotne gleby. Europa. K: Od VI do X. U: Trujący. Jaskier różnolistny (Ranunculus aurlcomus) Jaskier polny (Ranunculus an/ensis) W: Roślina wieloletnia, o wie- lu formach, do 50 cm wysoka, prawie naga. Liście odzio- mkowe na długich ogonkach niepodzielone, okrągławoner- kowate o brzegu karbowanym lub piłkowanym, często także z głębokimi wcięciami. Liście łodygowe siedzące podzielo- ne aż do nasady na podłużne łatki. Złotożółte kwiaty o śred- liść odziomkowy nicy 1-2 cm. S: Wilgotne lasy liściaste i mieszane. R: Prawie cała Europa, zagrożony. K: Od IV do VI. U: Lekko trujący. W: Roślina jednoro- czna wys. 20-60 cm ze wzniesionymi lub podnoszącymi się pędami. Liście od- ziomkowe niepodzie- lone, stożkowate lub łopatkowate, na wie- rzchołku grubo ząbkowane; górne liście łody- gowe trójdzielne z równowąskimi lub lanceto- watymi odcinkami. Bladożółte kwiaty o śred- nicy do 12 mm. Owoce z długimi kolcami. S: Pola zbóż, na glebach gliniastych. R: W całej Europie, zagrożony. K: Od V do VI. U: Trujący. Jaskier kosmaty (Ranunculus lanuginosus) W: Roślina wielolet- nia wysokości 30-50 cm lub nawet 70 cm, pęd pusty i - podo- bnie jak liście - szor- stko odstająco owło- siony. Liście odziom- kowe dłoniasto po- dzielone ź~szerokojajowatymi, nieregularnie piłkowanymi odcinkami. Żółtkowożółte kwiaty o średnicy 2,5-4 cm. S: Lęgi i wilgotne lasy liściaste i mieszane. R: Środkowa Europa. K: Od V do VII. U: Trujący. Jaskier ostry (Ranunculus acrls) W: Roślina wielolet- nia, 30-100 cm wy- sokości, naga lub gę- sto przylegająco owło- siona. Liście odzio- mkowe dłoniaste 5-7- -dzielne z wąskimi odcinkami o trzech wcięciach, długoogonkowe, górne liście sie- dzące. Złotożółte kwiaty w luźnych gronach. Szypułki kwiatowe obłe. S: Łąki i zarośla, pastwiska i brzegi dróg. R: Prawie cała Euro- pa. K: Od V do VII, niekiedy do X. U: Trujący. Unikany przez bydło. Jaskier rozłogowy (Ranunculus repens) W: Roślina wielolet- nia, do 40 cm wy- sokości. Pęd z nad- ziemnymi rozłogami, często ukorzeniają- cymi się u nasady liś- cia. Trójklapowe liś- cie odziomkowe z ogonkowymi trójdzielnymi odcinkami, prze- ważnie ząbkowanymi. Złotożółte, błyszczące kwiaty na długich, bruzdkowanych szyputkach. S: Łąki, brzegi rzek, pola. R: Europa. K: Od V do VIII. U: Słabo trujący. Jaskier bulwkowy (Ranunculus bulbosus) Wygląd: Roślina wie- loletnia, do 30 cm wy- sokości, niekiedy do 50 cm. Pęd u nasady, bezpośrednio pod po- wierzchnią gleby bul- wkowato zgrubiały (nazwa!). Pojedyncze wierzchołkowe kwiaty średnicy 2-3 cm na bru- zdkowanych szyputkach. Odgięte działki kieli- cha przylegają zewnętrzną stroną do szypułki kwiatowej. Blaszki liściowe zmienne. S: Suche łąki i murawy nawapienne. R: Cała Europa. K: Od V do VIII. U: Trujący. 26 Misiurek drobny (Myosurus minimus) Rutewka orlikolistna (Thalictrum aquilegilolium) W: Jednoroczna roślina o wą- skich, wydłużonych, trawias- tych liściach, ułożonych przy ziemi w rozetę. Zielonkawo- żółte, bezlistne szypułki kwia- towe wys. 5-12 cm zakończo- ne pojedynczym kwiatem wie- rzchołkowym. Kwiat składa się z 5 zielonkawych, zewnętrznych działek okwiatu i przeważnie 5-7 podobnych do dzia- łek, łopatkowatych miodników. S: Wilgotne po- la, piaszczyste i gliniaste. R: Prawie cała Euro- pa, brak w Alpach. K: Od IV do VI. U: Trujący. Rutewka mniejsza (Thalictrum minus) W: Roślina wieloletnia, 30- -150 cm wysokości, naga, sil- nie rozgałęziona, o drutowa- tych pędach. Trójkątne liście 3-5-krotnie pierzastodzielne, o zaokrąglonych, całobrze- gich lub trójząbkowych list- kach. Żółtawe lub zielonka- wożółte kwiaty tworzą wie- chowaty kwiatostan S: Kamie- niste zbocza, słoneczne pa- górki, widne lasy, skały, ubo- zarośla. R: Południowa i środkowa W Polsce na niżu, rzadko w górach. K: VI. gie łąki Europa. OdVdo Miłek wiosenny (Adonis mrnalis) * W: Do 40 cm wysokości, liście wielokrotnie pierzaste, po- dzielone na wąskie łatki. Ło- dyga u dołu z brązowymi łus- kami, u góry z wierzchołko- wym kwiatem o średnicy 4-7 cm. Działki kielicha miękko owłosione, jajowate. Płatki zło- tożółte, podobnie jak gęsty wieniec licznych pręcików i słupków. S: Murawy kseroter- miczne, wrzosowiska, lasy sos- nowe. R: Pd.-wsch. Europa. W Polsce na Wyży- nie Lubelskiej i w Małopolsce. K: Od IV do V. potrójnie pierzasty W: Roślina wys. 120 cm, a na- wet 150 cm. Liście podwójnie lub potrójnie pierzastodziel- ne, podobne jak u orlika (na- zwa!). Łodyga mocno rozgałę- ziona z gęstą wiechą kwia- tów. Kwiaty o charakterys- tycznej budowie. Działki okwiatu bladoróżowe i nie- pozorne, pręciki intensywnie fioletowe. S: Młaki i łąki śród- leśne, ziołorośla, brzegi stru- mieni. R: Środk. Europa. K: Od V do VII. Rutewka żółta (Thalictrum flavum) W: Roślina wieloletnia 50- -120 cm wys., liście 2-3-krot- nie pierzastodzielne z odwro- tnie jajowatymi listkami, na wierzchołku 3-4-krotnie roz- szczepionymi; na wierzchniej stronie ciemnozielone, na spodniej jasnozielone. Dolne liście na ogonkach, górne siedzące. Przyjem- nie pachnące kwiaty w główkowatych pę- czkach, tworzących razem wiechowaty kwiato- stan. S: Torfowiska niskie, wilgotne łąki, brze- gi wód. R: Prawie cała Europa. W Polsce na niżu, choć miejscami rzadko. K: Od VI do VIII. U: Niegdyś roślina lecznicza. Miłek szkarłatny (Adonis flammea) W: Roślina jednoro- czna, 20-50 cm wys., z wielokrotnie pie- rzastodzielnymi liść- mi o łatkach ok. 1 mm szerokich. Pojedyn- cze, wierzchołkowe kwiaty o 5-8 krwis- toczerwonych, wąskojajowatych płatkach ko- rony i miękko owłosionych działkach kielicha, które u podobnego miłka letniego są nagie. S: Pola zbóż, na podłożu wapiennym. R: Pd. i środk. Europa. W Polsce na południu, gatunek wymierający. K: Od V do VIII. U: Trujący. ? ?R Mak polny (Papaver rhoeas) Mak lekarski {Papaver somniferum) Wygląd: Efektowna i znana ro- ślina, 30-80 cm wys. Liście pie- rzaste o ząbkowanych łatkach i, podobnie jak szypułka kwia- towa i łodyga, przylegająca lub odstająco owłosione. Wierz- chołkowe kwiaty o średnicy 5-8 cm ognistoczerwone, prze- ważnie z czarnymi plamami u nasady. Pąki początkowo zwisłe, podnoszą się wraz z ot- warciem kwiatu, przy czym zazwyczaj odpadają 2 działki kielicha. Siedlisko: Niegdyś przede wszystkim w łanach zbóż. Teraz prawie tam wytępiony herbicyda- mi. Na przydrożach, wysypiskach, nieużyt- kach. Do 1800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała południowa i środkowa Europa, na północy do południowej a częścio- wo i środkowej Szwecji. Na południu częściej niż na północy. W Polsce pospolicie na całym obszarze, aż do podnóża Tatr. Okres kwitnienia: Od V do VII. Mak wątpliwy (Papaver dubium) Wygląd: Roślina jednoroczna, 30-60 cm wyso- kości. Łodyga i liście owłosione odstająco, a szypułka kwiatowa przylegające Liście po- dwójnie pierzastodzielne. Ważną cechą rozpo- znawczą w stosunku do podobnego maku po- lnego jest maczugowata lub walcowata toreb- ka z 4-9 przeważnie nie nakrywającymi się promieniami znamion słupka. Zwęża się ona stopniowo ku szypułce i mierzy 15-20 cm. Szkarłatnoczerwone kwiaty o średnicy 3-7 cm, pylniki i nitki pręcików fioletowe. Kwiat wyglą- da bardziej blado niż u maku polnego. Siedlisko: Niegdyś przede wszystkim na polach uprawnych o podłożu piaszczystym, tam w większości zaniknął. Obecnie częściej na wysypiskach, nieużytkach lub brzegach dróg. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce na całym niżu, lokalnie pospolity. Okres kwitnienia: Od V do VI. Uwagi: Niegdyś roślina lecznicza. Wygląd: Roślina jed- noroczna, 30-150 cm wysokości, przeważ- nie naga. Liście dłu- gie do 12 cm, głębo- ko wcięte lub nieró- wnomiernie zatoko- wo-ząbkowane. Kwia- ty bardzo duże, fioletowe, białe lub różowe, okrągławe płatki korony długie do 5 cm, częs- to u nasady z czarną plamą. Torebki również bardzo duże, kuliste lub jajowate, nagie i gład- kie, dochodzące do 9 cm długości. Siedlisko: W środkowej Europie uprawiany głównie jako roślina oleista; miejscami zdzi- czały. Na nieużytkach, brzegach dróg i pól, również na wysypiskach gruzu. Rozmieszczenie: Pochodzi przypuszczalnie z pd.-zach. Azji, obszaru śródziemnomorskie- go lub nawet ze środk. Europy. Przyjął się prawie w całej Europie, jednak niezbyt częsty. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Uwagi: Roślina lecznicza; trujący. Mak piaskowy [Papam argemone) Wygląd: Roślina jednoroczna 10-30 cm, rzadko do 50 cm wys. Łodyga i liście przylega- jąco szczeciniasto owłosione. Liście dolne na ogonkach, gó- rne siedzące, głęboko pierza- stodzielne, ząbkowane. Słabo rozgałęziona łodyga z poje- dynczym, ciemnoczerwonym kwiatem na długiej szypułce. 15-25 mm długie płatki koro- ny z czarną plamą u nasady, zwykle się ze sobą nie styka- ją. Charakterystyczna podłużnie maczugowata torebka, wyraźnie żeberkowana, ze skąpymi, wzniesionymi szczecinkami. Siedlisko: Pola uprawne, częściej jednak na piaszczystych brzegach dróg i ugorach. Do wysokości 1700 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z wy- jątkiem części południowo-wschodniej. W Pol- sce na całym obszarze - poza górami. Okres kwitnienia: Od V do VII. m. wąt- pliwy 3D Kokorycz pusta (Corydalis bulbosa) Wygląd: Roślina wysokości 10-30 cm, przewa- żnie występująca w większych płatach. Bulwy z pustymi przestrzeniami, w przeciwieństwie do kokoryczy pełnej (nazwa!). Łodyga w dole bez łuskowatych liści. Liście dwukrotnie trój- dzielne. Przysadki kwiatowe jajowate i niepo- dzielne, czym różni się również od kokoryczy pełnej. Kwiatostan gęsty, tworzący grono 10-20 kwiatów. Kwiaty wielkości 2-3 cm, za- zwyczaj czerwonawe, jednak nierzadko ró- wnież białe lub kremowe, różowe lub żółte. Siedlisko: Lasy liściaste, przede wszystkim bukowe, łęgi, ogrody, zarośla. Głównie na gle- bach żyznych, luźnych, dość wilgotnych. Chęt- nie na miejcach ciepłych. Rozmieszczenie: Środkowa Europa. Na po- łudniu do Pirenejów, południowych Włoch i Grecji. Zadomowiona w Anglii, Danii, w połu- dniowej Szwecji. W Polsce na niżu, w Kar- patach i Sudetach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od III do V. Uwagi: Słabo trująca. Jaskółcze ziele (Chelidonium majus) Wygląd: Roślina wie- loletnia, 30-70 a na- wet do 90 cm wyso- kości. Łodyga owło- siona, rozgałęziona i łatwo się odłamu- jąca. Liście od spodu niebieskozielone, pierzastosieczne o 5-7 odcinkach jajowatych, tępych. W szczytowym baldachu znajduje się 2-6 kwiatów ok. 2 cm średnicy. Przyciągają uwagę 4 złotożółte, odwrotnie jajowate płatki korony, żółtawe, owłosione działki kielicha i li- czne pręciki oraz słupek o dwóch znamionach. Siedlisko: Brzegi lasów, przydroża, wysypiska i żwirowiska, szczeliny murów, zarośla, żywo- płoty. Do 900 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce pospolite na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od V do IX. Rozmnażanie: Zapylane przez owady. Wydłu- żony owoc do 5 cm długi. Kokorycz pełna (Corydalis solida) Wygląd: Roślina wie- loletnia, 15-30 cm wys. Łodyga u dołu przeważnie z jednym łuskowatym listkiem i 2 podwójnie trójdzie- lnymi liśćmi. Liście szczytowe palczasto wycięte. Nazwa zwią- zana jest z niedużą podziemną kulistą bulwą, zawsze pełną. Kwiaty ciemnoczerwone, rzadziej białe lub fio- letowe do 2,5 cm długości, z długą, prawie prostą ostrogą, niekiedy lekko uniesioną do góry, tworzą szczytowe, dość luźne grono. Siedlisko: Widne lasy liściaste, zarośla, żywo- płoty, na glebach gliniastych ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Srodk. Europa, pd. Europa bez Hiszpanii i Portugalii, w Anglii, Danii, Szwecji i pd. Norwegii. W Polsce dość częsta. Okres kwitnienia: Od III do IV lub V. Dymnica pospolita (Fumaria officinalis) Wygląd: Roślina wzniesiona, 30 cm wys., rzadko do 70 cm. Łodyga rozgałęziona z niebie- skozielonymi podwójnie pie- rzatymi liśćmi. Łatki liści 2-3 mm szerokie. Graniasty kwiatostan składa się z 20-30, a niekiedy 40 kwiatów. Purpu- rowoczerwone kwiaty z cie- mnoczerwonym wierzchołkiem i zielonym grzbietem mierzą razem z ostrogą tylko 8 mm. Siedlisko: Wysypiska, pola, winnice, ogrody. Szczególnie na glebach gliniastych i suchych. Także na glebie luźnej. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z wy- jątkiem dalekiej północy; we wschodniej Euro- pie częstsza niż na zachodzie. W Polsce na całym obszarze, nieco rzadsza w Karpatach. Okres kwitnienia: Bardzo długi, od IV do X. Uwagi: Słabo trująca. Roślina lecznicza (przy chorobach pęcherzyka żółciowego). ? 32 Stulisz lekarski (Sisymbrium officinale) Wygląd: Roślina jednoroczna, 30-60 cm wysokości, rozga- łęziona, sztywna i przeważnie owłosiona. Liście pierzasto- dzielne, przy czym najniższe pary odcinków, które niekiedy są uszkowate, zbliżają się do łodygi. Bladożółte, drobne kwiaty zgrupowane w krótkim, graniastym kwiatostanie, który później się wydłuża. Siedlisko: Przydroża, wysy- piska, nasypy kolejowe, mury, ugory i pola uprawne; jest wskaźnikiem azotu. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polsce na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od V do X. Uwagi: Niegdyś uważana była za roślinę lecz- niczą. Miała wzmacniać żołądek i serce. Jak- kolwiek nie znaleziono w niej żadnych specjal- nych substancji, jeszcze do dziś jest gdzienie- gdzie stosowana. Stulicha psia (Descurainia sophia) Wygląd: Roślina dwuletnia lub wieloletnia, 20-100 cm wysokości. Szarozielone liś- cie dwu- lub trzykrotnie pie- rzastosieczne z równowąsko lancetowanymi łatkami, nie szerszymi niż 1 mm. Bladożół- te płatki korony, 2 mm długie, tak duże jak kielich. Kwiaty w gronie bez przysadek. Od stulichy pannońskiej różni się wzniesioną, sierpowato zgię- tą, 1-2 cm długą łuszczyną. Siedlisko: Pola, drogi, wysypiska, nasypy kole- jowe, miejsca piaszczyste; wskaźnik azotu. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, czę- stsza na wschodzie. W Polsce na całym ob- szarze, w górach tylko w niższych partiach. Okres kwitnienia: Ód V do VII, czasami do IX. Uwagi: W średniowieczu uważana była za roś- linę leczniczą. Czosnaczek pospolity [Miana peiiolata) Wygląd: Roślina na- ga, wzniesiona, nie- rozgałęziona, z kan- ciastymi, u podstawy odstająco owłosiony- mi pędami, wysoko- ści 20-100 cm. Dwu- letnia lub wieloletna, tworzy niekiedy płaty roś- linności. Po roztarciu liści wydziela intensywny zapach czosnku (nazwa!). Liście odziomkowe nerkowate, zatokowo karbowane, na długim ogonku. Białe kwiaty średnicy ok. 6 mm, sku- pione w wierzchołkowym gronie, które później się wydłuża. Siedlisko: Widne lasy liściaste, brzegi lasów i przydroża, żywopłoty, wysypiska. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z wy- jątkiem południa krajów śródziemnomorskich. W Polsce rozpowszechniony na niżu, rzadszy w niższych położeniach Karpat. Okres kwitnienia: Od IV do VI. Uwagi: Roślina lecznicza i używana do sałatek. Rzodkiewnik pospolity (Arabidopsis thaliana) U Wygląd: Roślina jednoroczna, u dołu szorstko owłosiona, wy- soka do 30 cm, rzadko do 50 cm, szarozielona, smukła, roz- gałęziająca się ku górze. Liś- cie odziomkowe gęsto owło- sione, łopatkowate lub jajowa- te, całobrzegie lub ząbkowa- ne, 2-3 cm długie, w rozetce; nieliczne liście łodygowe sie- dzące, lancetowate. Małe bia- łe kwiaty o płatkach korony 2-4 mm długości. Cechą rozpoznawczą są rów- nież wzniesione, rzadko poziomo odstające, równowąskie i trochę spłaszczone łuszczyny, dochodzące do 2 cm długości i 1 mm grubości. Siedlisko: Ugory, wysypiska, mury, skarpy, tra- wiaste pagórki, ubogie łąki; na glebach mniej lub bardziej suchych i dość ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Pierwotnie w basenie Morza Śródziemnego, obecnie prawie w całej Euro- pie. W Polsce na całym niżu. Okres kwitnienia: Od IV do V. 34 Pszonak obłączysty (Erysimum repandum) Urzet barwierski {Isatic tinctoria) Wygląd: Roślina jednoroczna, wysokości 15-30 cm. Liście dolne pierzastodzielne wygięte, zatokowo-ząbkowe, liście górne węż- sze od dolnych. Kwiaty z ochrowożółtymi, 0,6-1 cm długimi płatkami korony, od dołu słabo owłosione, dwa razy dłuższe od działek kielicha. Łusz