LEKSYKON PRZYRODNICZY Bertram Miinker KWIATY POLNE I LEŚNE Przektad z niemieckiego Jadwiga Kozłowska Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytuł oryginału: Steinbachs Naturfiihrer: Wildblumen Mitteleuropas © Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1996 © polskiego wydania Bertelsmann Publishing, Warszawa 1998 Licencyjne wydanie klubu „Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewi- zji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego: dr Jadwiga Kozłowska Konsultacja: dr Anna Barbara Kozłowska Redaktor serii: Elżbieta Gomulińska i Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Kwiaty polne i leśne: Magdalena Hildebrand Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Germany ISBN 83-7129-756-4 Nr 1964 Spis treści 6 Wstęp 134 Pierwiosnkowate 10 Przegląd symboli 140 Goryczkowate 13 Pojęcia 144 Toinowate z dziedziny botaniki 144 Trojeściowate 16 Grzybieniowate 146 Powojowate 16 Jaskrowate 146 Wielosiłowate 30 Mąko watę 148 Szorstkolistne 34 Krzyżowe 154 Werbenowate 50 Rezedowate 156 Wargowe 50 Rosiczkowate 172 Psiankowate 52 Gruboszowate 174 Trędownikowate 54 Skalnicowate 188 Zarazowate 56 Różowate 188 Pływaczowate 62 Motylkowate 190 Kulnikowate 76 Krwawnicowate 190 Babkowate 76 Wiesiołkowate 192 Marzanowate 80 Posłonkowate 196 Piżmaczkowate 80 Fiołkowate 196 Kozłkowate 84 Dziurawcowate 198 Szczeciowate 86 Ślazowate 202 Dyniowate 86 Szczawikowate 202 Dzwonkowate 88 Bodziszkowate 208 Złożone 92 Lnowate 244 Żabieńcowate 92 Niecierpkowate 244 Łączniowate 94 Rutowate 246 Liliowate 94 Krzyżownicowate 254 Amarylkowate 94 Wilczomleczowate 258 Pochrzynowate 96 Baldaszkowate 258 Kosaćcowate 110 Pokrzywowate 260 Storczykowate 110 Kokornakowate 276 Obrazkowate 112 Rdestowate 278 Pałkowate 116 Komosowate 278 Jeżogłówkowate 118 Szarłatowate 280 Przemiany krajobrazów 118 Portulakowate naturalnych środkowej Europy 118 Goździkowate 283 Wykaz gatunków 132 Gruszyczkowate Wstęp Bogactwo gatunków dzikich roślin na- szej europejskiej ojczyzny jest niemal nieogarnione. Uzupełniają je ponadto podgatunki i miejscowe rasy, mie- szańce, „uciekinierzy" z upraw i ga- tunki wprowadzone czy zawleczone, które niekiedy stają się coraz bar- dziej stałym składnikiem naszej flory. Każdy przewodnik do oznaczania roś- lin w terenie musi więc iść na pewien kompromis. W ogólnych książkach o roślinach przedstawiane są zazwy- czaj piękne i rzucające się w oczy gatunki. Dlatego miłośnik dzikich roś- lin kwiatowych, który chciałby sto- pniowo poszerzać swoje wiadomości, może trafiać na te same luki nawet w wielu książkach. Im więcej grup roślinnych i środowisk obejmuje ilust- rowany przewodnik do oznaczania, tym bardziej musi być on niepełny. Nasza seria przewodników przyrodni- czych postawiła przed sobą proste za- danie: rośliny i zwierzęta (seria zawie- ra także przewodnik do oznaczania minerałów) naszych, wprawdzie ma- łych ale w różnorodności Europy tak bogatych, środowisk przedstawić w je- dnym systemie, łączącym dokładność z pewną kompletnością w danej dzie- dzinie. Poza tym tomy nie powinny przekraczać formatu i objętości prze- wodnika kieszonkowego. Przedstawiany przez nas tom nie jest więc ogólnym przewodnikiem do oznacznia roślin, lecz przewodnikiem ograniczającym się jedynie do dzi- kich roślin kwiatowych. Tutaj potrzeb- ne jest krótkie wyjaśnienie pojęcia „dzika roślina kwiatowa". Na pier- wszy rzut oka każdy wie co się pod tym określeniem kryje: rośliny kwiatowe rezerwatu. Nie obejmuje ono grzybów, porostów, mchów i pap- roci. My jednak eliminujemy tu także krzewy i drzewa, a nawet krzewy w ścisłym znaczeniu tego słowa, za które uważane są także rośliny o dre- wniejących pędach. Należą do nich nie tylko kwitnące krzewy jak dzika róża, janowiec lub szczodrzeniec, lecz również krzewinki, które popula- rnie zaliczane bywają raczej do dzi- kich kwiatów niż do krzewów: liczne wrzosy lub niska wyżiina kolczasta. Znajdują się one w tomach poświęco- nych drzewom i krzewom. Podczas gdy dla większości tomów naszej serii mogliśmy wziąć za pod- stawę przestrzeń życiową całej Euro- py w jej rozciągłości na północ i połu- dnie oraz wschód i zachód, w tomie poświęconym dzikim roślinom kwiatowym musieliśmy wykluczyć flo- rę obszarów śródziemnomorskich, gór, tundry oraz wybrzeża morskiego. Pozostałe dzikie rośliny kwiatowe można było sensownie zmieścić w je- dnym tomie, dając przegląd prawie wszystkich rodzin i większości rodza- jów, lecz nie wszystkich gatunków. Tego w ilustrowanym przewodniku nie dało się osiągnąć, a nawet nie jest to konieczne, ponieważ np. w ro- dzinie złożonych czy storczykowa- tych, wszystkie różnice gatunkowe są na tyle małe, że nawet fachowcy ma- ją niekiedy z tym poważne problemy. Celowo nie wyróżnialiśmy jedno- stronnie „pięknych" i rzucających się w oczy kwiatów, lecz próbowaliśmy także przez nie mniej dokładne przedstawienie bardziej niepozor- nych roślin kwiatowych zwrócić uwa- gę użytkowników książki na świat „chwastów". Zajmowanie się roślina- mi, które na ogół są uznawane za niepozorne i niewarte zaintereso- wania, może nawet na spacerze i w bezpośredniej bliskości miasta dawać radość odkrywania. Zasadniczo wiele przewodników po świecie roślin posługuje się modelem rysowanym lub malowanym. Ma to jednak tę złą stronę, że niewprawnym amatorom kwiatów nie zawsze łatwo jest przeprowadzić identyfikację rośli- ny znalezionej w naturze na podsta- wie jej rysunku przedstawionego w książce. Zaleta rysunku, podkreśle- nie szczegółów, jednocześnie staje się wadą już na przykład przez to, że przedstawia kreską granice, które w rzeczywistości nie są takie ostre. Może razem zmieścić w małym for- macie obrazka liście i kwiaty, które w rzeczywistości oddzielone są od siebie dłuższymi pędami. Krótko mó- wiąc, rysunek przedstawia dobrze po- szczególne formy natomiast ogólny obraz często jest niewystarczający dla posłużenia się nim do rozpozna- nia. Z kolei fotografia zapewnia pra- widłowy obraz rośliny i jej naturalne siedlisko, ale zazwyczaj nie może wy- raźnie oddać poszczególnych cech rozpoznawczych, szczególnie w przy- padku większych roślin. Jeśli na do- datek mają one małe kwiaty, wówczas nie uzyskamy idealnego zdjęcia, które pokaże dostatecznie wyraźnie dla identyfikacji jednocze- śnie liście, kształt rośliny i kwiaty. Szczupłość miejsca nie pozwala na to, by zamieszczać wiele zdjęć jedne- go gatunku. Tutaj znaleźliśmy jedno, jak sądzimy, zadowalające rozwiąza- nie: każda roślina została dokładnie opisana i opatrzona wystarczająco dużym zdjęciem barwnym. Do tego wszędzie tam, gdzie uważaliśmy, że potrzebna jest dalsza pomoc do ozna- czania, dodaliśmy rysunki. Uwzglę- dniają one kształt liści lub inne chara- kterystyczne szczegóły rośliny, któ- rych zdjęcie nie mogło wydobyć w wystarczającym stopniu. Technika szlifowanego stalorytu znanego rysownika zwierząt i roślin Fritza Wendlera, życzliwość wielu wy- bitnych fotografów przyrody, którzy oddali do dyspozycji swe archiwa, zdolność przystosowania się autorów tekstu, cierpliwość konsultantów nau- kowych umożliwiły w niniejszym tomie tę potrójną dokumentację naszych rodzimych dzikich roślin kwiatowych. Teraz jeszcze kilka słów na temat po- działu i posługiwania się książką. Wie- lokrotnie stosowany w przewodnikach podział na siedliska i kolor kwiatów, który bez wątpienia ma dużo zalet, nie został tu wzięty za podstawę. Istnieją ku temu dwa decydujące punkty wi- dzenia. Podział na środowiska roślin i barwę ich kwiatów powoduje wiele powtórzeń i stwarza uznaniową swobodę w zakwalifikowaniu. Mnós- two roślin ze względu na dużą różno- rodność i zdolność przystosowawczą pasuje do wielu środowisk. Wiele kwiatów cechuje różnorodne zabar- wienie, tak że i tu byłyby niezbędne powtórzenia w różnych miejscach, co pociągnęłoby za sobą uszczuplenie in- formacji. Zakwalifikowanie siedliska jednego znalezionego na wolnym po- wietrzu kwiatka do określonego środo- wiska często sprawia początkującemu miłośnikowi przyrody dużo trudności, przy czym różne środowiska często się zazębiają i mogą nawzajem prze- chodzić jedno w drugie. Zatem wybraliśmy możliwość przed- stawienia dzikich roślin kwiatowych w ich naturalnym systemie, to znaczy w ich związkach pokrewieństwa, tak jak to zwykle ma miejsce w opraco- waniach naukowych. Sposób ten wy- klucza powtarzanie i wątpliwości przy zaszeregowaniu do środowiska. Gatunki podobne, łatwe do pomylenia często znajdują się obok siebie, na- wet jeśli pochodzą z różnych siedlisk. Początkujących może w pierwszej chwili nie interesować jakie jeszcze gatunki znajdują się w rodzinie z wy- jątkiem szukanego egzemplarza. Kto jednak chce bardziej zagłębić się w świat naszych dzikich roślin, wycią- ga z podziału przewodnika na rzędy, rodziny i rodzaje wiele korzyści. Polski podział na rodziny został oparty na podstawowym dziele „Rośliny pol- skie", zawierającym opisy i klucze do oznaczania wszystkich gatunków ro- ślin naczyniowych rosnących w Pol- sce, opracowanym przez W, Szafera, S. Kulczyńskiego i B. Pawłowskiego. Książka ta, przeznaczona dla specjali- stów, a nie dla amatorów, nie zawiera kolorowych ilustracji przedstawiają- cych całe rośliny (przyp. tłum.) W naszym przewodniku opisy zajmu- ją tyleż samo miejsca co barwne zdjęcia i znajdują się na sąsiedniej stronie. Dlatego używanie książki jest stosunkowo proste - barwnemu obra- zkowi, który widnieje w prawym gór- nym rogu odpowiada takiej samej wielkości tekst na przeciwległej stro- nie w tym samym położeniu. W ten sposób uniknięto zbędnych już odsy- łaczy i podpisów do ilustracji. Teksty opisowe dzielą się na nastę- pujące działy, zaznaczone wytłusz- czonym drukiem: Wygląd (W), Siedli- sko (S), Rozmieszczenie (R), Okres kwitnienia (K), Rozmnażanie (Rm), Uwagi (U) . Informacje porównawcze może więc czytelnik wybrać bez trudu. 64 symbole rodzin w prawym górnym rogu stron ze zdjęciem ułatwiają szy- bkie znalezienie grupy roślinnej. Dzięki temu wizualnemu podziałowi szybko utrwali się w pamięci począt- kującego użytkownika, jakie gatunki należą do danej rodziny. Różna licz- ba gatunków w rodzinie ogranicza je- dnak praktyczne znaczenie tej pomo- cy. Umieszczony na następnych trzech stronach wstępny przegląd ro- dzin z umiejscowieniem ich w książce służy łatwiejszemu odszukaniu. W tym miejscu trzeba otwarcie powie- dzieć, że oznaczanie dzikich roślin kwiatowych nie zawsze odbywa się bez trudu i nie zawsze szybko. Przy- roda nie dostarcza nam systemu łat- wego do wyróżnienia, lecz zalewają- cą nas ilość form, barw i kształtów. Osobie początkującej nie będzie się udawało znaleźć pożądanego ga- tunku równie szybko jak nazwiska w książce telefonicznej. Jednak pod- czas kartkowania książki, porówny- wania obrazków i czytania tekstu mo- żna się wiele nauczyć, tak że orien- towanie się według rodzin, które jest w sensie botanicznym jedynie słusz- ne, stanie się wkrótce oczywistością. Na to, aby znać większość roślin we- dług ich nazw gatunkowych potrzeba długiego, chciałoby się rzec, serdecz- nego obcowania z nimi. Temu obco- waniu chciałby służyć przedkładany przewodnik po dzikich roślinach kwiatowych. G.S. Budowa zewnętrzna kwiatu polnego pręcik płatek korony pąk pędu bocznego hypokotyl (podliścieniowa część łodygi) korzeń główny Przegląd symboli obrazkowych * - Gatunek chroniony w Polsce Grzybieniowate str. 17 Jaskrowate str. 17 Makowate str.'31 Krzyżowe str. 35 Różowate str. 57 Szczawikowate str. 87 Pokrzywowate str. 111 Motylkowate str. 63 Bodziszkowate str. 89 f Kokornakowate str. 111 Krwawnicowate str. 77 Lnowate str. 93 Rdestowate str. 113 Wiesiolkowate str. 77 Niecierpkowate str. 93 Komosowate str. 117 Pierwiosnkowate str. 135 Goryczkowate str. 141 Toinowate str. 145 Trojeściowate str. 145 m Skróty L - Liście K - Kwiaty O - Owoc KI - Kielich Dk - Działki kielicha Pk - Płatki korony Lł - Liść łodygowy Lo - Liść odziomowy (5 męski . żeński D koniec rodziny dł. - długość szer. - szerokość wys. - wysokość pd. - południowy pn. - północny wsch. - wschodni zach. - zachodni Rezedowate str. 51 Poslonkowate str. 81 Rosiczkowate str. 51 Gruboszowate str. 53 Skalnicowate str. 55 Fiolkowate Dziurawcowate str. 81 str. 85 Ślazowate str. 87 Rutowate Krzyżownicowate Wilczomleczowate Baldaszkowate str. 95 str. 95 str. 95 str. 97 JB I j|p ę & w *~ T |Wf Szarlatowate Portulakowate Goździkowate Gruszyczkowate str. 119 str. 119 str. 119 str. 133 Powojowate str. 147 Wielosilowate str. 147 Szorstkolistne str. 149 Werbenowate str. 155 M \t\ li! 1$ Wargowe str. 157 Pływaczowate str. 189 Piżmaczkowate str. 197 Ą Dzwonkowate str. 203 Liliowate str. 247 Storczykowate str. 261 Psiankowate str. 173 Kulnikowate str. 191 A *fr Kozlkowate str. 197 Złożone str. 209 Amarylkowate str. 257 Obrazkowale str. 277 Trędownikowate str. 175 Babkowate str. 191 Szczeciowate str. 199 Żabieńcowate str. 245 Pochrzynowate str. 259 Palkowate str. 279 Zarazowate str. 189 $ Marzanowate str. 193 * Dyniowate str. 203 T Łączniowate str. 245 Kosaćcowate str. 259 Jeżogłówkowate str. 279 19 Pojęcia z dziedziny botaniki I Korona Kielich czteroptatkowa (mak piaskowy) pięciopłatkowa (dzika róża) siedmioplatkowa (siódmaczek leśny) ośmiopłatkowa (milek letni) kwiatostan z kwiatami rurkowatymi (wewnątrz) i języczkowatymi (na zewnątrz) korona rozdzielnoptatkowa dł. do 1-6 m. Po- fj^^^f^ dwójnie trójdzielne li- ście zanurzone, 5- -20 cm długości z wie- lokrotnie podzielonymi, nitkowatymi łatkami. Obok liści wodnych bardzo rzadko spotyka się poprzecznie owalne liście pływające. Białe kwiaty średnicy 1-2 cm, z 5-12 białymi, u na- sady żółtymi miodnikami. S: Wody płynące. R: Środkowa Europa. K: Od VI do VIII. Włosiennicznik wodny (Ranunculus aquatilis) W: Roślina wieloletnia o rozmaitych kształ- tach. Liście pływające ogonkowe, okrągławe lub nerkowate, słabo podzielone, 3-5-płato- we. Liście zanurzone, do 5 cm długie, po- czątkowo wielokrotnie podzielone, później pra- wie zawsze rozwidlone. Kwiaty o średnicy 2-2,5 cm z 25-30 pręcikami. S: Wody stojące lub powoli płynące. R: Cała Europa z wyjątkiem większej części Norwegii. K: Od VI do IX. Jaskier wielki (Ranunculus lingua) W: Roślina wzniesiona, 50- -150 cm wys., wieloletnia. Ło- dyga u nasady z pustymi, pod- ziemnymi rozłogami. Liście wąskolancetowate, zaostrzo- ne, nie podzielone, cało- brzegie, rzadko słabo ząb- kowane. Łodyga ui góry obfi- cie rozgałęziona z wielomy złotożółtymi kwiatami o śre- dnicy 2,5-4 cm. S: Torfowiska, wilgotne łąki, brzegi cieków, stawów, trzcinowiska. R: Prawie w całej Euro- pie. Rzadki i zagrożony. K: Od VI do VII lub VIII. Jaskier płomiennik (Ranunculus flammula) W: Roślina wieloletnia o pę- dach podnoszących się lub połogich 20-30 cm wysokich. Liście odziomkowe na ogonkach, sercowate lub jajo- wate, liście łodygowe sie- dzące lancetowate i całobrze- gie, do 10 cm długości, trawiastozielone. Kwiaty o średnicy przeważnie 6-15 mm, o odgiętych działkach kielicha. S: Wilgotne gleby. Europa. K: Od VI do X. U: Trujący. Jaskier różnolistny (Ranunculus aurlcomus) Jaskier polny (Ranunculus an/ensis) W: Roślina wieloletnia, o wie- lu formach, do 50 cm wysoka, prawie naga. Liście odzio- mkowe na długich ogonkach niepodzielone, okrągławoner- kowate o brzegu karbowanym lub piłkowanym, często także z głębokimi wcięciami. Liście łodygowe siedzące podzielo- ne aż do nasady na podłużne łatki. Złotożółte kwiaty o śred- liść odziomkowy nicy 1-2 cm. S: Wilgotne lasy liściaste i mieszane. R: Prawie cała Europa, zagrożony. K: Od IV do VI. U: Lekko trujący. W: Roślina jednoro- czna wys. 20-60 cm ze wzniesionymi lub podnoszącymi się pędami. Liście od- ziomkowe niepodzie- lone, stożkowate lub łopatkowate, na wie- rzchołku grubo ząbkowane; górne liście łody- gowe trójdzielne z równowąskimi lub lanceto- watymi odcinkami. Bladożółte kwiaty o śred- nicy do 12 mm. Owoce z długimi kolcami. S: Pola zbóż, na glebach gliniastych. R: W całej Europie, zagrożony. K: Od V do VI. U: Trujący. Jaskier kosmaty (Ranunculus lanuginosus) W: Roślina wielolet- nia wysokości 30-50 cm lub nawet 70 cm, pęd pusty i - podo- bnie jak liście - szor- stko odstająco owło- siony. Liście odziom- kowe dłoniasto po- dzielone ź~szerokojajowatymi, nieregularnie piłkowanymi odcinkami. Żółtkowożółte kwiaty o średnicy 2,5-4 cm. S: Lęgi i wilgotne lasy liściaste i mieszane. R: Środkowa Europa. K: Od V do VII. U: Trujący. Jaskier ostry (Ranunculus acrls) W: Roślina wielolet- nia, 30-100 cm wy- sokości, naga lub gę- sto przylegająco owło- siona. Liście odzio- mkowe dłoniaste 5-7- -dzielne z wąskimi odcinkami o trzech wcięciach, długoogonkowe, górne liście sie- dzące. Złotożółte kwiaty w luźnych gronach. Szypułki kwiatowe obłe. S: Łąki i zarośla, pastwiska i brzegi dróg. R: Prawie cała Euro- pa. K: Od V do VII, niekiedy do X. U: Trujący. Unikany przez bydło. Jaskier rozłogowy (Ranunculus repens) W: Roślina wielolet- nia, do 40 cm wy- sokości. Pęd z nad- ziemnymi rozłogami, często ukorzeniają- cymi się u nasady liś- cia. Trójklapowe liś- cie odziomkowe z ogonkowymi trójdzielnymi odcinkami, prze- ważnie ząbkowanymi. Złotożółte, błyszczące kwiaty na długich, bruzdkowanych szyputkach. S: Łąki, brzegi rzek, pola. R: Europa. K: Od V do VIII. U: Słabo trujący. Jaskier bulwkowy (Ranunculus bulbosus) Wygląd: Roślina wie- loletnia, do 30 cm wy- sokości, niekiedy do 50 cm. Pęd u nasady, bezpośrednio pod po- wierzchnią gleby bul- wkowato zgrubiały (nazwa!). Pojedyncze wierzchołkowe kwiaty średnicy 2-3 cm na bru- zdkowanych szyputkach. Odgięte działki kieli- cha przylegają zewnętrzną stroną do szypułki kwiatowej. Blaszki liściowe zmienne. S: Suche łąki i murawy nawapienne. R: Cała Europa. K: Od V do VIII. U: Trujący. 26 Misiurek drobny (Myosurus minimus) Rutewka orlikolistna (Thalictrum aquilegilolium) W: Jednoroczna roślina o wą- skich, wydłużonych, trawias- tych liściach, ułożonych przy ziemi w rozetę. Zielonkawo- żółte, bezlistne szypułki kwia- towe wys. 5-12 cm zakończo- ne pojedynczym kwiatem wie- rzchołkowym. Kwiat składa się z 5 zielonkawych, zewnętrznych działek okwiatu i przeważnie 5-7 podobnych do dzia- łek, łopatkowatych miodników. S: Wilgotne po- la, piaszczyste i gliniaste. R: Prawie cała Euro- pa, brak w Alpach. K: Od IV do VI. U: Trujący. Rutewka mniejsza (Thalictrum minus) W: Roślina wieloletnia, 30- -150 cm wysokości, naga, sil- nie rozgałęziona, o drutowa- tych pędach. Trójkątne liście 3-5-krotnie pierzastodzielne, o zaokrąglonych, całobrze- gich lub trójząbkowych list- kach. Żółtawe lub zielonka- wożółte kwiaty tworzą wie- chowaty kwiatostan S: Kamie- niste zbocza, słoneczne pa- górki, widne lasy, skały, ubo- zarośla. R: Południowa i środkowa W Polsce na niżu, rzadko w górach. K: VI. gie łąki Europa. OdVdo Miłek wiosenny (Adonis mrnalis) * W: Do 40 cm wysokości, liście wielokrotnie pierzaste, po- dzielone na wąskie łatki. Ło- dyga u dołu z brązowymi łus- kami, u góry z wierzchołko- wym kwiatem o średnicy 4-7 cm. Działki kielicha miękko owłosione, jajowate. Płatki zło- tożółte, podobnie jak gęsty wieniec licznych pręcików i słupków. S: Murawy kseroter- miczne, wrzosowiska, lasy sos- nowe. R: Pd.-wsch. Europa. W Polsce na Wyży- nie Lubelskiej i w Małopolsce. K: Od IV do V. potrójnie pierzasty W: Roślina wys. 120 cm, a na- wet 150 cm. Liście podwójnie lub potrójnie pierzastodziel- ne, podobne jak u orlika (na- zwa!). Łodyga mocno rozgałę- ziona z gęstą wiechą kwia- tów. Kwiaty o charakterys- tycznej budowie. Działki okwiatu bladoróżowe i nie- pozorne, pręciki intensywnie fioletowe. S: Młaki i łąki śród- leśne, ziołorośla, brzegi stru- mieni. R: Środk. Europa. K: Od V do VII. Rutewka żółta (Thalictrum flavum) W: Roślina wieloletnia 50- -120 cm wys., liście 2-3-krot- nie pierzastodzielne z odwro- tnie jajowatymi listkami, na wierzchołku 3-4-krotnie roz- szczepionymi; na wierzchniej stronie ciemnozielone, na spodniej jasnozielone. Dolne liście na ogonkach, górne siedzące. Przyjem- nie pachnące kwiaty w główkowatych pę- czkach, tworzących razem wiechowaty kwiato- stan. S: Torfowiska niskie, wilgotne łąki, brze- gi wód. R: Prawie cała Europa. W Polsce na niżu, choć miejscami rzadko. K: Od VI do VIII. U: Niegdyś roślina lecznicza. Miłek szkarłatny (Adonis flammea) W: Roślina jednoro- czna, 20-50 cm wys., z wielokrotnie pie- rzastodzielnymi liść- mi o łatkach ok. 1 mm szerokich. Pojedyn- cze, wierzchołkowe kwiaty o 5-8 krwis- toczerwonych, wąskojajowatych płatkach ko- rony i miękko owłosionych działkach kielicha, które u podobnego miłka letniego są nagie. S: Pola zbóż, na podłożu wapiennym. R: Pd. i środk. Europa. W Polsce na południu, gatunek wymierający. K: Od V do VIII. U: Trujący. ? ?R Mak polny (Papaver rhoeas) Mak lekarski {Papaver somniferum) Wygląd: Efektowna i znana ro- ślina, 30-80 cm wys. Liście pie- rzaste o ząbkowanych łatkach i, podobnie jak szypułka kwia- towa i łodyga, przylegająca lub odstająco owłosione. Wierz- chołkowe kwiaty o średnicy 5-8 cm ognistoczerwone, prze- ważnie z czarnymi plamami u nasady. Pąki początkowo zwisłe, podnoszą się wraz z ot- warciem kwiatu, przy czym zazwyczaj odpadają 2 działki kielicha. Siedlisko: Niegdyś przede wszystkim w łanach zbóż. Teraz prawie tam wytępiony herbicyda- mi. Na przydrożach, wysypiskach, nieużyt- kach. Do 1800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała południowa i środkowa Europa, na północy do południowej a częścio- wo i środkowej Szwecji. Na południu częściej niż na północy. W Polsce pospolicie na całym obszarze, aż do podnóża Tatr. Okres kwitnienia: Od V do VII. Mak wątpliwy (Papaver dubium) Wygląd: Roślina jednoroczna, 30-60 cm wyso- kości. Łodyga i liście owłosione odstająco, a szypułka kwiatowa przylegające Liście po- dwójnie pierzastodzielne. Ważną cechą rozpo- znawczą w stosunku do podobnego maku po- lnego jest maczugowata lub walcowata toreb- ka z 4-9 przeważnie nie nakrywającymi się promieniami znamion słupka. Zwęża się ona stopniowo ku szypułce i mierzy 15-20 cm. Szkarłatnoczerwone kwiaty o średnicy 3-7 cm, pylniki i nitki pręcików fioletowe. Kwiat wyglą- da bardziej blado niż u maku polnego. Siedlisko: Niegdyś przede wszystkim na polach uprawnych o podłożu piaszczystym, tam w większości zaniknął. Obecnie częściej na wysypiskach, nieużytkach lub brzegach dróg. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce na całym niżu, lokalnie pospolity. Okres kwitnienia: Od V do VI. Uwagi: Niegdyś roślina lecznicza. Wygląd: Roślina jed- noroczna, 30-150 cm wysokości, przeważ- nie naga. Liście dłu- gie do 12 cm, głębo- ko wcięte lub nieró- wnomiernie zatoko- wo-ząbkowane. Kwia- ty bardzo duże, fioletowe, białe lub różowe, okrągławe płatki korony długie do 5 cm, częs- to u nasady z czarną plamą. Torebki również bardzo duże, kuliste lub jajowate, nagie i gład- kie, dochodzące do 9 cm długości. Siedlisko: W środkowej Europie uprawiany głównie jako roślina oleista; miejscami zdzi- czały. Na nieużytkach, brzegach dróg i pól, również na wysypiskach gruzu. Rozmieszczenie: Pochodzi przypuszczalnie z pd.-zach. Azji, obszaru śródziemnomorskie- go lub nawet ze środk. Europy. Przyjął się prawie w całej Europie, jednak niezbyt częsty. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Uwagi: Roślina lecznicza; trujący. Mak piaskowy [Papam argemone) Wygląd: Roślina jednoroczna 10-30 cm, rzadko do 50 cm wys. Łodyga i liście przylega- jąco szczeciniasto owłosione. Liście dolne na ogonkach, gó- rne siedzące, głęboko pierza- stodzielne, ząbkowane. Słabo rozgałęziona łodyga z poje- dynczym, ciemnoczerwonym kwiatem na długiej szypułce. 15-25 mm długie płatki koro- ny z czarną plamą u nasady, zwykle się ze sobą nie styka- ją. Charakterystyczna podłużnie maczugowata torebka, wyraźnie żeberkowana, ze skąpymi, wzniesionymi szczecinkami. Siedlisko: Pola uprawne, częściej jednak na piaszczystych brzegach dróg i ugorach. Do wysokości 1700 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z wy- jątkiem części południowo-wschodniej. W Pol- sce na całym obszarze - poza górami. Okres kwitnienia: Od V do VII. m. wąt- pliwy 3D Kokorycz pusta (Corydalis bulbosa) Wygląd: Roślina wysokości 10-30 cm, przewa- żnie występująca w większych płatach. Bulwy z pustymi przestrzeniami, w przeciwieństwie do kokoryczy pełnej (nazwa!). Łodyga w dole bez łuskowatych liści. Liście dwukrotnie trój- dzielne. Przysadki kwiatowe jajowate i niepo- dzielne, czym różni się również od kokoryczy pełnej. Kwiatostan gęsty, tworzący grono 10-20 kwiatów. Kwiaty wielkości 2-3 cm, za- zwyczaj czerwonawe, jednak nierzadko ró- wnież białe lub kremowe, różowe lub żółte. Siedlisko: Lasy liściaste, przede wszystkim bukowe, łęgi, ogrody, zarośla. Głównie na gle- bach żyznych, luźnych, dość wilgotnych. Chęt- nie na miejcach ciepłych. Rozmieszczenie: Środkowa Europa. Na po- łudniu do Pirenejów, południowych Włoch i Grecji. Zadomowiona w Anglii, Danii, w połu- dniowej Szwecji. W Polsce na niżu, w Kar- patach i Sudetach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od III do V. Uwagi: Słabo trująca. Jaskółcze ziele (Chelidonium majus) Wygląd: Roślina wie- loletnia, 30-70 a na- wet do 90 cm wyso- kości. Łodyga owło- siona, rozgałęziona i łatwo się odłamu- jąca. Liście od spodu niebieskozielone, pierzastosieczne o 5-7 odcinkach jajowatych, tępych. W szczytowym baldachu znajduje się 2-6 kwiatów ok. 2 cm średnicy. Przyciągają uwagę 4 złotożółte, odwrotnie jajowate płatki korony, żółtawe, owłosione działki kielicha i li- czne pręciki oraz słupek o dwóch znamionach. Siedlisko: Brzegi lasów, przydroża, wysypiska i żwirowiska, szczeliny murów, zarośla, żywo- płoty. Do 900 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce pospolite na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od V do IX. Rozmnażanie: Zapylane przez owady. Wydłu- żony owoc do 5 cm długi. Kokorycz pełna (Corydalis solida) Wygląd: Roślina wie- loletnia, 15-30 cm wys. Łodyga u dołu przeważnie z jednym łuskowatym listkiem i 2 podwójnie trójdzie- lnymi liśćmi. Liście szczytowe palczasto wycięte. Nazwa zwią- zana jest z niedużą podziemną kulistą bulwą, zawsze pełną. Kwiaty ciemnoczerwone, rzadziej białe lub fio- letowe do 2,5 cm długości, z długą, prawie prostą ostrogą, niekiedy lekko uniesioną do góry, tworzą szczytowe, dość luźne grono. Siedlisko: Widne lasy liściaste, zarośla, żywo- płoty, na glebach gliniastych ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Srodk. Europa, pd. Europa bez Hiszpanii i Portugalii, w Anglii, Danii, Szwecji i pd. Norwegii. W Polsce dość częsta. Okres kwitnienia: Od III do IV lub V. Dymnica pospolita (Fumaria officinalis) Wygląd: Roślina wzniesiona, 30 cm wys., rzadko do 70 cm. Łodyga rozgałęziona z niebie- skozielonymi podwójnie pie- rzatymi liśćmi. Łatki liści 2-3 mm szerokie. Graniasty kwiatostan składa się z 20-30, a niekiedy 40 kwiatów. Purpu- rowoczerwone kwiaty z cie- mnoczerwonym wierzchołkiem i zielonym grzbietem mierzą razem z ostrogą tylko 8 mm. Siedlisko: Wysypiska, pola, winnice, ogrody. Szczególnie na glebach gliniastych i suchych. Także na glebie luźnej. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z wy- jątkiem dalekiej północy; we wschodniej Euro- pie częstsza niż na zachodzie. W Polsce na całym obszarze, nieco rzadsza w Karpatach. Okres kwitnienia: Bardzo długi, od IV do X. Uwagi: Słabo trująca. Roślina lecznicza (przy chorobach pęcherzyka żółciowego). ? 32 Stulisz lekarski (Sisymbrium officinale) Wygląd: Roślina jednoroczna, 30-60 cm wysokości, rozga- łęziona, sztywna i przeważnie owłosiona. Liście pierzasto- dzielne, przy czym najniższe pary odcinków, które niekiedy są uszkowate, zbliżają się do łodygi. Bladożółte, drobne kwiaty zgrupowane w krótkim, graniastym kwiatostanie, który później się wydłuża. Siedlisko: Przydroża, wysy- piska, nasypy kolejowe, mury, ugory i pola uprawne; jest wskaźnikiem azotu. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polsce na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od V do X. Uwagi: Niegdyś uważana była za roślinę lecz- niczą. Miała wzmacniać żołądek i serce. Jak- kolwiek nie znaleziono w niej żadnych specjal- nych substancji, jeszcze do dziś jest gdzienie- gdzie stosowana. Stulicha psia (Descurainia sophia) Wygląd: Roślina dwuletnia lub wieloletnia, 20-100 cm wysokości. Szarozielone liś- cie dwu- lub trzykrotnie pie- rzastosieczne z równowąsko lancetowanymi łatkami, nie szerszymi niż 1 mm. Bladożół- te płatki korony, 2 mm długie, tak duże jak kielich. Kwiaty w gronie bez przysadek. Od stulichy pannońskiej różni się wzniesioną, sierpowato zgię- tą, 1-2 cm długą łuszczyną. Siedlisko: Pola, drogi, wysypiska, nasypy kole- jowe, miejsca piaszczyste; wskaźnik azotu. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, czę- stsza na wschodzie. W Polsce na całym ob- szarze, w górach tylko w niższych partiach. Okres kwitnienia: Ód V do VII, czasami do IX. Uwagi: W średniowieczu uważana była za roś- linę leczniczą. Czosnaczek pospolity [Miana peiiolata) Wygląd: Roślina na- ga, wzniesiona, nie- rozgałęziona, z kan- ciastymi, u podstawy odstająco owłosiony- mi pędami, wysoko- ści 20-100 cm. Dwu- letnia lub wieloletna, tworzy niekiedy płaty roś- linności. Po roztarciu liści wydziela intensywny zapach czosnku (nazwa!). Liście odziomkowe nerkowate, zatokowo karbowane, na długim ogonku. Białe kwiaty średnicy ok. 6 mm, sku- pione w wierzchołkowym gronie, które później się wydłuża. Siedlisko: Widne lasy liściaste, brzegi lasów i przydroża, żywopłoty, wysypiska. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z wy- jątkiem południa krajów śródziemnomorskich. W Polsce rozpowszechniony na niżu, rzadszy w niższych położeniach Karpat. Okres kwitnienia: Od IV do VI. Uwagi: Roślina lecznicza i używana do sałatek. Rzodkiewnik pospolity (Arabidopsis thaliana) U Wygląd: Roślina jednoroczna, u dołu szorstko owłosiona, wy- soka do 30 cm, rzadko do 50 cm, szarozielona, smukła, roz- gałęziająca się ku górze. Liś- cie odziomkowe gęsto owło- sione, łopatkowate lub jajowa- te, całobrzegie lub ząbkowa- ne, 2-3 cm długie, w rozetce; nieliczne liście łodygowe sie- dzące, lancetowate. Małe bia- łe kwiaty o płatkach korony 2-4 mm długości. Cechą rozpoznawczą są rów- nież wzniesione, rzadko poziomo odstające, równowąskie i trochę spłaszczone łuszczyny, dochodzące do 2 cm długości i 1 mm grubości. Siedlisko: Ugory, wysypiska, mury, skarpy, tra- wiaste pagórki, ubogie łąki; na glebach mniej lub bardziej suchych i dość ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Pierwotnie w basenie Morza Śródziemnego, obecnie prawie w całej Euro- pie. W Polsce na całym niżu. Okres kwitnienia: Od IV do V. 34 Pszonak obłączysty (Erysimum repandum) Urzet barwierski {Isatic tinctoria) Wygląd: Roślina jednoroczna, wysokości 15-30 cm. Liście dolne pierzastodzielne wygięte, zatokowo-ząbkowe, liście górne węż- sze od dolnych. Kwiaty z ochrowożółtymi, 0,6-1 cm długimi płatkami korony, od dołu słabo owłosione, dwa razy dłuższe od działek kielicha. Łuszczyny 4-10 cm długie, odstające poziomo lub prawie poziomo na szypułkach tej samej grubości. Siedlisko: Wysypiska, pola uprawne, przydro- ża, nieużytki, nasypy kolejowe. Rozmieszczenie: Pochodzi z południa Europy, następnie pojedynczo zadomowiony w środko- wej Europie. Do Polski zawleczony, bardzo rzadki w południowej części niżu. Okres kwitnienia: Od IV do VII. Pszonak drobnokwiatowy (Erysimum cheiranthoides) Wygląd: Roślina jednoroczna, wysokości 30-60 cm. Liście lancetowate, całobrzegie lub nieregularnie ząbkowane, górne liście węższe od do- lnych, wszystkie porośnięte drobnymi trójdzielnymi włos- kami. Żółte kwiaty o średnicy 4-8 mm, szypułki kwiatowe 2-3 razy dłuższe od kielicha 2 mm długości. Siedlisko: Pola, wysypiska, nieużytki, drogi, chętnie na glebach nieco wilgotnych, luźnych, ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, nie występuje w części basenu Morza Śródziem- nego, a przede wszystkim na południowym wschodzie. W Polsce pospolity na niżu i w niż- szych partiach gór. Okres kwitnienia: Od V do IX. Wygląd: Roślina dwuletnia, 50—140 cm wysokości, wznie- siona, okazała, od spodu mięk- ko owłosiona, ku górze naga niebieskawo oszroniona. Dol- ne liście łodygowe na ogon- kach, lancetowate, górne sie- dzące, strzałkowate, obejmu- jące łodygę. Liczne żółte kwia- ty zebrane w baldachowato- wiechowate kwiatostany; płatki korony prawie dwa razy dłuż- sze od działek kielicha. Zwisa- jące, pojedyncze owoce, 2,5 cm długie, przy dojrzewaniu ciemniejące do czarnego fioletu. Siedlisko: Przydroża, kamieniołomy, nasypy, winnice, suche murawy; na podłożu wapien- nym, bogatym w azot. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, przeważnie już dawno zdziczały z upraw. W Polsce uprawiany jako roślina barwierska, miejscami zdziczały. Okres kwitnienia: Od V do VII. Gorycznik pospolity (Barbarea vulgaris) W: Roślina dwuletnia, 30-60 cm wys., dochodząca do 100 cm. Górne liście siedzące, głę- boko ząbkowane lub wycięte, jajowate, dolne liście ogonko- we, z 5-9 parami wydłużonych, łukowato powycinanych, ząb- kowanych łatek bocznych i ma- łą, okrągławo-jajowatą łatką szczytową, często u nasady se- rcowatą. Liście aż do zimy po- zostają zielone. Złotożółte kwiaty o 5-7 mm długich płat- kach korony, dwa razy dłuższych od kielicha; w gęstych gronach bez przysadek kwiatowych. Siedlisko: Przydroża, groble, nasypy, wysypis- ka, pola, żywopłoty, chętnie na ławicach pias- kowych i żwirowych brzegach rzek. Rozmieszczenie: W całej Europie, nawet zado- mowiony w Islandii. W Polsce na całym ob- szarze, w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od IV do VII. Uwagi: Liście jadalne jako dzika sałata. 36 v . 9L Rzepicha błotna (Rorippa palustris) Wygląd: Roślina jedno- lub dwuletnia, dość skąpo owłosiona lub naga, o łodygach kancia- stych, dętych, podnoszących się lub wypros- towanych, do 60 cm wysokich. Lirowate, pie- rzastodzielne liście z karbowato wyciętymi od- cinkami bocznymi; dolne liście na ogonkach, górne tylko krótkoogonkowe lub siedzące. Kwiaty 2-3 mm średnicy z jasnożółtymi płat- kami korony prawie tak długimi jak działki kielicha, tworzą luźne baldachogrono. Siedlisko: Miejsca wilgotne lub mokre, a na- wet okresowo zalewane; brzegi rzek, rowy, pola, drogi. Rozmieszczenie: W całej Europie z wyjątkiem najdalszego południowego wschodu. W Polsce częsta na całym obszarze, w górach po piętro regla dolnego. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Rzepicha leśna (Rorippa sylvestris) Wygląd: Roślina wieloletnia o łodydze wys. 15-50 cm, kanciastej i pustej, przeważnie pod- noszącej się. Pierzaste liście z odcinkami ząb- kowanymi karbowanymi lub podwójnie pierza- stymi. Kwiaty ok. 5 mm średnicy o złotożółtych płatkach korony. Wzniesione, rownowąskie owoce prawie tak długie jak ich szypułki. Kwiaty zebrane w wierzchotkowe grona. Siedlisko: Drogi i przydroża, pola, wysypiska, brzegi rzek, na podłożu wilgotnym, chętnie mulistym i bogatym w azot. Rozmieszczenie: W całej Europa, nawet zado- mowiona w Islandii. W Polsce pospolita na całym obszarze, prócz wyższych położeń w górach. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Rozmnażanie: Generatywnie przez nasiona, wegetatywnie przez rozłogi. Uwagi: Z rzepicha ziemnowodną tworzy hyb- rydę występującą przede wszystkim w do- linach wielkich rzek. Rukiew wodna (Nasturtium officinale) Wygląd: Roślina wieloletnia o łodygach niekiedy zanu- rzonych, ukorzeniających się w węzłach, pokładających się lub podnoszących, wysokości 30-50 cm, rzadko do 80 cm. Błyszczące, nieco mięsiste, pierzaste liście składają się z ok. 4 par zaokrąglonych lub jajowatych listków i jednego zawsze większego listka wierzchołkowego, zielone nawet zimą. Białe kwiaty o płatkach korony 5 mm długich i żółtych pylnikach. Siedlisko: Źródła, strumienie, rowy i powoli płynące, małe rzeczki o czystej, chłodnej wo- dzie; nie w wodach stojących. Rozmieszczenie: Cała Europa z wyjątkiem północy, gdzie występuje tylko do pd. Szwecji. W Polsce rozproszona na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Rzeżusznik piaskowy (Cardaminopsis arenosa) Wygląd: Roślina jednoroczna lub dwuletnia, szorstko owłosiona. Łodyga, w odróż- nieniu od rzeżusznika Hallera bez rozłogów. Liście rozło- gowe ułożone w rozetkę, pie- rzastowcięte lub grubo ząbko- wane, górne liście łodygowe lancetowate, zatokowo-ząbko- wane lub całobrzegie. Kwiaty przeważnie białe, rzadziej bla- doliliowe lub czerwonawe, na szypułkach do 5 mm długich (u rz. Hallera kwiaty mają szypułki 6-12 mm długości). Siedlisko: Nasypy kolejowe, suche murawy, ru- mosz skalny i inne miejsca suche i piaszczyste. Rozmieszczenie: Głównie wsch. Europa, poza tym jednak szeroko rozprzestrzeniony na po- zostałe części Europy. Brak na Wyspach Bry- tyjskich, na Półwyspie Iberyjskim i w pd. Euro- pie. W Polsce pospolity na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od IV do VI. 38 Rzeżucha łąkowa {Cardamine pratensis) Rzeżucha gorzka (Cardamine amara) W: Roślina wieloletnia, 15-40 cm wysokości o łodydze okrą- głej, pustej. Liście nieparzy- stopierzaste, liście odziom- kowe rozetkowate, 3-11-list- kowe, z okrągławymi odcinka- mi i większym, trójpłatowym odcinkiem szczytowym, liście łodygowe z równowąskimi lis- tkami. Białe, różowe kwiaty w gronie bez przysadek. Pła- tki korony ponad 1 cm długie. S: Wilgotne gleby. R: Prawie cała Europa. K: Od IV do VI. Rzeżucha leśna (Cardamine llexuosa) W: Roślina jedno-, dwu- lub wieloletnia, owłosiona, do- chodząca do 50 cm, o łodydze rozgałęzionej, pogiętej, bo- gato ulistnionej. Pierzaste liś- cie o całobrzegich lub ząbko- wanych odcinkach, na brze- gach i na wierzchniej stronie skąpo owłosionych. Liście odziomkowe w luźnej rozetce. Białe kwiaty o ok. 3 mm długich płat- kach korony i równie długich działkach kielicha, oraz zwykle 6 pręcikach. S: Brzegi rzek, rowy, obszary żródliskowe, w wilgotnych, cienistych lasach. R: Prawie cała Europa. K: Od IV do VI. W: Roślina wieloletnia, wys. 15-45, niekiedy do 60 cm, ło- dyga kanciasta, wypełniona rdzeniem, oś główna pełzają- ca z zakorzeniającymi się rozłogami. Liście odziomko- we pierzastodzielne przewa- żnie z 4 lub 5 parami listków. Jest to cecha odróżniająca od rukwi wodnej, która może mieć tylko do 3 par listków. S: Obszary żródliskowe, brzegi strumieni i rowów, olsy. R: Prawie cała Euro- pa. K: Od IV do VII. Żywiec cebulkowy (Dentaria bulbifera) W: Roślina wieloletnia, 30-70 cm wysokości. Liście odziomkowe i dolne liście łodygowe podwójne lub potrójne parzystopierzaste o ja- jowato-lancetowatych, piłkowanych listkach; tylko górne liście łodygowe pojedyncze, lan- cetowate, karbowano-piłkowane, w kątach z małymi brązowofioletowymi bulwkowatymi rozmnóżkami, ponieważ nasiona tylko rzadko dojrzewają. Kwiaty jasnofioletowe lub białe. S: Lasy liściaste (bukowe, klonowe), na pod- łożu wapiennym. Do 1600 m n.p.m. R: Głównie środkowa Europa, na północy do południowej Skandynawii. W Polsce w całym kraju. K: Od IV do VI. Wieżycznik gładki (Turrtis glabra) W: Roślina dwuletnia, wys. 50-150 cm, wzniesiona, o ło- dygach nierozgałęzionych, u nasady krótkoowłosionych, ku górze nagich i oszronio- nych. Liście odziomkowe w ro- zetce, szorstkie, całobrzegie lub zatokowo-ząbkowane, po- długowate, w okresie kwit- nienia często zwiędnięte; nagie liście łodygowe niebies- kozielono oszronione, wydłu- żone, obejmujące łodygę. Kwiaty żółtawobiałe. S: Zarośla, przydroża, pagórki, świetliste lasy. R: Cała Europa. K: Od V do VII. Gęsiówka wieżyczkowata (Arabis turrita) W: Roślina dwu- lub wielolet- nia, 10-70 cm wysokości. Wą- skojajowate liście odziomko- we, nieregularnie karbowane, zwężają się w ogonek; wydłu- żone liście łodygowe nieró- wnomiernie ząbkowane. Na spodniej stronie często fio- letowe. Kwiatostan u dołu uli- stniony z żółtawobiałymi kwiatami. S: Suche zarośla, świetliste lasy, murawy cie- , mury, chętnie na wapieniu. R: Połu- środkowa Europa. K: Od IV do V. płolubne dniowa i 40 Miesiącznica trwała (Lunaria rediviva) W: Roślina wieloletnia, 30-150 cm wys., o wzniesionych łody- gach. Liście ogonkowe ser- cowate i ząbkowane. Przyje- mnie pachnące kwiaty o fiole- towych, rzadko również bia- łych, do 2 cm długich płatkach korony, zebrane w złożone grono. Owalnie lancetowate, z obu końców krótko zaostrzo- ne łuszczynki ze srebrzyście połyskującą przegrodą. S: Wil- gotne, cieniste lasy liściaste. R: Szeroko roz- przestrzeniona w Europie. K: Od V do VII. Smagliczka pagórkowa (Alyssum montanum) Smagliczka kielichowata (Alyssum alyssoides) liść górny W: Roślina wieloletnia o łody- gach połogich lub wzniesio- nych, u dołu drewniejących, 5-20 cm wysokości. Szare, kutnerowate liście podłużnie łopatkowate lub równowąs- kie. Złotożółte kwiaty z dział- kami kielicha, które w odróż- nieniu od smagliczki kielicho- watej odpadają w okresie doj- rzewania. S: Suche, piaszczy- ste pola, mury, skały, murawy kserotermiczne, lasy sosnowe. R: Głównie środkowa i południo- wa Europa. K: Od IV do V. Wiosnówka pospolita (Erophila verna) W: Roślina jednoro- czna, niepozorna, ma- ła, tylko 5-15 cm wy- soka, o lancetowa- tych lub łopatkowa- tych liściach zgrupo- wanych w płaskiej, tuż przy ziemi leżącej rozetce. Małe, białe kwiatki z głęboko dwudzielnymi płatkami korony zebrane w gro- niasty kwiatostan na bezlistnej łodyżce. S: Drogi, suche murawy, skały. R: Cała Europa. K: II, III do V. W: Roślina jednoroczna lub wieloletnia, 7-30 cm wysoka. Podłużnie jajowate liście zwężające się w krótki ogo- nek, szaro owłosiona. Jas- nożółte, później białe kwiaty z pozostającymi działkami kielicha. Działki te otaczają okrągławe łuszczynki. Kwiaty w gęstych gronach. S: Mu- rawy kserotermiczne na wapiennym podłożu, wysypiska, groble, mury. R: Środk. i pd. Europa. K: Od IV do IX. Pieprzycznik przydrożny (Cardaria draba) W: Roślina wielolet- nia, 20-60 cm wy- sokości. Podłużnie ja- jowate liście niere- gularnie ząbkowane, odziomkowe przewa- żnie zatokowo wy- cięte, górne obejmu- ją łodygę sercowato-strzałkowatą nasadą. Białe kwiaty o średnicy 5 mm, pachnące, w gęstych baldachach pozornych. S: Przydro- ża, wysypiska, nasypy kolejowe, pola, na su- chych, kamienistych miejscach. R: Południowa i środkowa Europa, zadomowiony w zachod- niej i północnej Europie. K: Od V do VII. Pyleniec pospolity (Berteroa incana) W: Roślina jednoroczna, słabo rozgałęziona, szarozielona od gwiazdkowatych włosków, o cienkim korzeniu palowym, 20-50 cm wysoko- ści, rzadko do 70 cm. Liście lancetowate, prze- ważnie całobrzegie, zwężające się w krótki ogo- nek, do 5 cm długie. Kwiaty o głęboko dwudziel- nych, białych płatkach, zebrane w kłosokształtne grono. Owalne łuszczynki 0,7-1 cm długości. Siedlisko: Wysypiska, drogi, żwirowiska; na miejscach piaszczystych, słonecznych. Rozmieszczenie: Środk. i pd. Europa, zadomo- wiony w zach. i pn. Europie. W Polsce pospoli- ty na niżu. Okres kwitnienia: Od czerwca do X. 42 Lnicznik siewny (Camelina sativa) Wygląd: Roślina jednoroczna, 30-100 cm wysokości, naga, u góry rozgałęziona. Lance- towate liście do 9 cm długie, całobrzegie lub drobno ząbko- wane, strzałkowate, obejmu- jące łodygę. Żółte kwiaty o 4-5 mm długich płatkach korony, zebrane w wydłużone grono. Wzniesiony, gruszkokształtny owoc w twardej łupinie mierzy razem ze słupkiem 5-10 mm. Siedlisko: Pola zbóż, wysypiska, nieużytki, chętnie na glebach luźnych i suchych w miejs- cu ciepłym, rzadziej na przydrożach. Rozmieszczenie:- Prawie w całej Europie, z wyjątkiem południowego wschodu. W Polsce dość rzadki, w dawnych czasach uprawiany, dziczejący wśród pól uprawnych. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Uwagi: Gatunek ewentualnie podgatunek Lni- cznik drobnoowocowy (L. microcarpa) jest ba- rdzo trudny do odróżnienia od C. sativa. Tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris) Wygląd: Niepozorna roślina, bardzo zmienna, jednoroczna lub dwuletnia, 20-40 cm wysoka. Rozetkowate liście odziomkowe zatokowato wci- nane lub pierzasto pocięte al- bo, rzadziej, niepodzielone; najwyższe liście łodygowe całobrzegie o strzałkowatej nasadzie, obejmujące łodygę, lancetowate. Białe, mierzące do 5 mm kwiaty o płatkach korony dwa razy dłuższych od działek kieli- cha, zebrane w wierzchołkowe grono. Siedlisko: Wysypiska, pola, ogrody, przydroża, nieużytki. Do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Częsty w całej Europie, W Polsce na całym obszarze, w górach po piętro regla górnego. Towarzyszy uprawom. Okres kwitnienia: Bardzo długi, od II do X, przy ciepłych zimach prawie przez cały rok. Uwagi: Roślina lecznicza. Ożędka groniasta (Neslia paniculata) Wygląd: Roślina jednoroczna, szara, króciutko omszona, o łodydze 15-80 cm wysokiej, rozgałęzionej pośrodku. Liście całobrzegie, dolne wydłużone przechodzące w ogonek, gór- ne lancetowate siedzące, obejmujące łodygę strzałko- watą nasadą. Złotożółte kwiaty średnicy 4-6 mm ze- brane w pseudobaldachowatą wiechę z obfitymi kwiatami. Siedlisko: Pola zbóż, rzadziej na wysypiskach lub przydrożach; chętnie na miejscach cie- płych, podłożu gliniastym i zasobnym w wapń. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, za- domowiona w Szwecji i na Wyspach Brytyjs- kich. W Polsce na całym niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od V do VII. Chroszcz nagołodygowy (Jeesdalia nudicaulis) Wygląd: Niepozorna roślina jednoroczna, 8-20 m wyso- kości, przeważnie o nierozga- łęzionych łodygach. Wszyst- kie liście odziomkowe w roze- tce, lirowato pierzaste i z 3- -klapowym odcinkiem szczy- towym. Niekiedy na łodydze 1-3 małe liście łodygowe. Białe kwiaty o niejednakowo dużych płatkach korony, ze- wnętrzne prawie dwa razy większe od wewnętrznych. Kwiaty zgrupowa- ne w małe grono szczytowe. Luszczczynki ły- żeczkowato wygięte. Siedlisko: Pola zbóż, wysypiska, przydroża, pagórki, wrzosowiska, wydmy; unika wapnia, wskaźnik ubogich, piaszczystych gleb. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, z wyjątkiem większej części południowego wschodu. Brak w Alpach. W Polsce tylko na niżu. Okres kwitnienia: Od IV do V. 44 Tobołki polne {Thlaspi amnse) Wygląd: Roślina jednoroczna, 10-40 cm wysokości, naga, o kanciastej łodydze. Liście odziomkowe odwrotnie jajo- wate lub szerokolancetowate, ogonkowe, liście łodygowe siedzące, o strzałkowatej nasadzie. Luszczynki nie trój- kątne jak u tasznika lecz okrągłe z prześwitującym, szerokim skrzydełkiem, dłu- gie do 1,5 cm. Roślina po roz- tarciu wydziela czosnkowaty zapach. Siedlisko: Pola, wysypiska, nieużytki. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, brak tylko na południowym wschodzie. W Polsce po- spolita na całym niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od V do IX. Rozmnażanie: Podobnie jak u wszystkich przedstawicieli tej rodziny owoce rozwijają się szybko, a więc z reguły w jednym gronie można znaleźć dojrzałe owoce i nowe kwiaty. Uwagi: Łodyga i liście zawierają olejki. Pleszczotka górska (Biscutella laevigata) Wygląd: Wieloletnia roślina o wielu formach, wysoka do 15-30 cm. Liście odziomkowe w rozetce, klinowato wydłużo- ne, zatokowo-ząbkowane lub całobrzegie, nieliczne liście łodygowe równowąskie. Kwia- ty o jasnożółtych płatkach ko- rony i żółtawozielonych dział- kach kielicha, zebrane w roz- gałęzione grono. Luszczynki kształtem przypominają oku- lary. Około 12 podgatunków. Siedlisko: Murawy kserotermiczne na podłożu wapiennym, pastwiska, również lasy sosnowe, skały, piargi; na glebach kamienistych i zawie- rających tylko niewiele wapnia. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Europa, z wyjątkiem południowego wschodu. W Polsce dość częsta w Tatrach, po piętro alpejskie, rzadka na Dolnym Śląsku. Okres kwitnienia: Od V do VII. 46 Ubiorek gorzki (Iberis amara) Wygląd: Roślina jednoroczna, wzniesiona i słabo rozgałę- ziona, wysokości 10-40 cm. Liście podłużnie klinowate, często ząbkowane. Kwiaty białe, rzadziej czerwonawe, o niejednakowo dużych pła- tkach korony w zbitym, pó- źniej wydłużającym się, groniastym kwiatostanie. Siedlisko: Pola, winnice; chęt- nie na glebach kamienistych, wapiennych. Również sadzony w ogrodach. Rozmieszczenie: Środkowa i zachodnia Euro- pa. W Polsce uprawiany jako roślina ozdobna, przejściowo dziczeje. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Uwagi: Rzadko stosowana roślina lecznicza. Niegdyś podawana na poprawę apetytu, wzmaga wydzielanie żółci. Rzodkiew świrzepa (Raphanus raphanistrum) Wygląd: Jednoroczna roślina szorstko owłosiona, wysoko- ści 30-60 cm, rozgałęziona. Dolne liście z ok. 4 parami pierzastych odcinków bocz- nych i większymi, okrągła- wymi lub jajowatymi odcinka- mi końcowymi. Od gorczycy polnej (ognichy) różni się wzniesionymi działkami kie- licha, które są o połowę krót- sze od prawie 2 centymet- rowych, jasnożółtych lub białofioletowo żyłko- wanych płatków korony. Siedlisko: Pola, wysypiska, uprawy; w przeci- wieństwie do ognichy nie występuje na gle- bach zawierających wapń lecz raczej na słabo kwaśnych. Rozmieszczenie: W całej Europie, w Polsce na całym obszarze, poza wyższymi partiami gór. Okres kwitnienia: Koniec V, początek VI do IX. Uwagi: Słabo trująca. t >«&: %t. ^* Wronóg grzebieniasty (Coronopus sguamatus) Dwurząd wąskolistny [Diplotaxis tenuifolia) Wygląd: Roślina jednoroczna o łodygach prze- ważnie płożących się, ale również podnoszą- cych się, do 30 cm długości. Liście głęboko pierzastodzielne, o lancetowatych, ząbkowa- nych odcinkach. Niewielkie kwiaty o białych płatkach korony, dłuższych od działek kielicha, na krótkich szypułkach, zebrane w grona wyra- stające naprzeciw liści. Siedlisko: Przydroża, pastwiska, wysypiska, na wilgotnych, piaszczystych glebach. Rozmieszczenie: W całej Europie. W Polsce rozproszony tylko na niżu, choć częstszy od wronoga podwójnego Okres kwitnienia: Od V do VIII._____________ Dwurząd murowy (Diplotaxis muralis) W: Roślina jednoroczna lub dwuletnia, 20-60 cm wys. o prawie nie ulistnionej łody- dze. Liście odziomkowe pierzastodzielne lub zatoko- wo-ząbkowane, przeważnie w rozetce. Kwiaty cytryno- wożółte o okrągławych lub odwrotnie jajowatych płat- kach korony. S: Mury, nasypy kolejowe, przydroża, skały. R: Środkowa i południowa Eu- ropa. W Polsce niezbyt częsta. K: Od VI do IX. W: Roślina wieloletnia, naga, 30-80 cm wysokości, o ło- dydze nieco zdrewniałej u na- sady, u góry ulistnionej. Nie- bieskawozielone liście głę- boko pierzastodzielne z 3-5 parami odcinków równowąs- kich, skierowanych skośnie do góry. Kwiaty o żółtych pła- tkach korony 8-14 mm długo- ści. S: Przydroża, wysypiska. R: Południowa i środkowa Eu- Od V do IX. ropa. K: Rzepa właściwa (Brassica rapa) Wygląd: Roślina jednoroczna lub dwuletnia, do 100 cm wysokości. Liście u nasady łodygi lirowatopierzaste, trawiastozielone i szorstkie, górne liście łodygowe, niebieskozielono oszronione. Złotożółte kwiaty o płatkach koro- ny 7-11 mm długości, otwarte kwiaty przewyż- szają pąki kwiatowe. Siedlisko: Uprawiana na polach jako roślina warzywna, na paszę i olej (rzepa ściernisko- wa), zdziczała w innych uprawach i na brze- gach rzek. Rozmieszczenie: W Europie zadomowiona i szeroko uprawiana; w Polsce zdziczała. Okres kwitnienia: Od IV do IX. Gorczyca polna (Sinapis amnsis) W: Roślina jednoro- czna, 30-60 cm wys. o szorstkiej łodydze. Liście do 20 cm dł., szorstko owłosione, dolne na ogonkach, głęboko pierzasto- dzielne lub pierzaste z grubo ząbkowanymi płatami wierzchołkowy- mi, górne siedzące, jajowate lub lancetowate, ząbkowane lub całobrzegie. Siarkowożólte płatki korony do 1,5 cm długości. Odstające działki kielicha. S: Głównie pola uprawne. R: Prawie cała Europa. K: Od V do IX. U: Słabo trująca. 48 Rukwiślad francuski {Erucastrum gallicum) K: Od V do IX. W: Roślina roczna lub dwulet- nia, 20-60 cm wysokości. Liś- cie lirowate lub pierzasto- sieczne. Białawożółte kwiaty o zielonkawo żyłkowanych płatkach korony i wzniesio- nych działkach kielicha; 2-4 cm długie łuszczyny sierpo- wato zgięte. S: Pola, nieużytki R: Głównie w środkowej Europie. W Polsce częściej w zachodniej części kraju. ? Rezeda żółtawa [Reseda luteola) Rezeda żółta {Reseda lutea) Wygląd: Roślina dwuletnia wysokości 50-150 cm z zimu- jącą rozetką liści i wznie- sioną, sztywną łodygą. Ca- łobrzegie ale faliste liście nie- podzielone, wąskolancetowa- te lub równowąskie. Bladożół- te kwiaty o 4 płatkach korony i 4 działkach kielicha; jest to dobra cecha odróżniająca od rezedy żółtej. Kwiaty zebrane w długie, wąskie, kłosokształ- tne grona. Siedlisko: Rumowiska, przydroża, często w pobliżu osiedli ludzkich, chętnie na podłożu wapiennym. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie aż do północnej Skandynawii, głównie w środkowej Europie, przeważnie tylko zadomowiona lub zdziczała ze wcześniejszych upraw. W Polsce dość rzadka na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Uwagi: Niegdyś służyła do barwienia tkanin. Rosiczka okrągłolistna * (Dmsera wtundifolia) Wygląd: Drobna ro- ślinka o listkach 'okrągłych, nie prze- , kraczających wielko- ści paznokcia. Liście długoogonkowe, w rozetce, przylegają mniej lub bardziej do podłoża. Z wierzchniej strony pokryte są włos- kami gruczołowymi na długich trzoneczkach. Ich główki otoczone kleistą cieczą błyszczą w słońcu jak krople rosy (nazwa!). Kwiatostan wzniesiony 10-15 cm nad ziemię składa się z niewielu niepozornych kwiatów, przeważnie 4-5-płatkowych. Płatki korony ok. 0,5 cm długie. Siedlisko: Na kępkach mchów torfowisk wyso- kich i przejściowych; na torfowiskach niskich. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce niezbyt częsta; zagrożona. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Uwagi: „Roślina mięsożerna" chwytająca owady. Wygląd: Roślina wysokości 20-50 cm, może dorastać na- wet do 80 cm. Jednoroczna, dwuletnia lub trwała. Łodyga wzniesiona, pojedyncza lub rozgałęziona, obficie ulist- niona. Liście łodygowe pie- rzastodzielne z 1-2 parami wąskich, na brzegu falistych odcinków. Liście odziomkowe rozetkowato ułożone, wcześ- nie więdnące. Bezwonne, jas- nożółte kwiaty zawsze o 6 płatkach korony i 6 działkach kielicha tworzą gęste grono. Siedlisko: Słoneczne, suche murawy, nasypy kolejowe, rumowiska, przydroża. Rozmieszczenie: Już od dawna przywędrowa- ła do środkowej Europy z obszaru śródziem- nomorskiego (południowego wschodu). Roz- przestrzeniła się w Europie do Wysp Brytyjs- kich i do południowej Szwecji. W Polsce dość częsta na niżu. Okres kwitnienia: Od VI do IX. ? Rosiczka długolistna (Dmsera anglica) * Wygląd: Wieloletnia roślina ) o liściach ogonkowych, długo- ści 1-4 cm, w rozetce przyle- gającej do podłoża. Liście po- dłużnie stożkowate, co wyraź- nie odróżnia ją od r. okrągło- listnej. Różni się także od ro- siczki pośredniej, której liście nie przekraczają 1 cm, a łody- żka kwiatowa wyrasta poniżej rozetki lub z boku i podnosi się łukowato. Łodyżka kwiato- wa r. długolistnej wyrasta ze środka rozetki, jest wzniesiona i co najmniej dwa razy tak długa jak liście. Siedlisko: Torfowiska niskie i wysokie, szcze- gólnie na glebach otwartych, czasowo zalewa- nych. Do 1900 m n.p.m. Rozmieszczenie: Środkowa i północna Eu- ropa. W Polsce prawie na całym obszarze, dość pospolita. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. q 50 Rozchodnik purpurowy (Sedum telephium) Rozchodnik biały (Sedum album) Wygląd: Roślina wieloletnia, zmienna, o wielu formach, 20-50 cm wysokości, o bulwiasto zgru- białych korzeniach i bardzo okazałych, wzniesionych pę- dach. Mięsiste jajowate, wydłużone liście nie- jednolicie ząbkowane, 2-7 cm długie, tłusto połyskujące. Zielonkawe, żółte lub purpurowe kwiaty zebrane w gęstych szczytowych lub bocznych podbaldachach. Siedlisko: Miejsca kamieniste, skały, żywopło- ty, zarośla, mury, lasy, miedze, ubogie murawy chętnie na glebach kamienistych lub piaszczys- tych ale bogatych w substancje odżywcze. Rozmieszczenie: Na obszarze Europy gdzienie- gdzie częsty, ale miejscami rzadki lub go brak. W Polsce nie notowany, do odszukania. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Uwagi: Niegdyś roślina lecznicza, obecnie tyl- ko niekiedy używana w medycynie ludowej. Rozchodnik ościsty (Sedum reflexum) Wygląd: Roślina wieloletnia, wysokości 15-35 cm, ze wznie- sionymi pędami kwiatowymi i płożącymi lub wznie- sionymi pędami płonnymi, równomiernie i gęsto ulist- nionymi. Pędy kwiatowe z ulist- nieniem nieregularnym, skie- rowanym ku górze. Wałecz- kowate lub nieco z wierzchu spłaszczone liście, do 2 cm długie, u nasady z krótką ost- rogą, ku wierzchołkowi zaostrzone. Kwiaty zgru- powane w baldachowatych kwiatostanach. Płatki korony cytrynowożółte, do 7 mm długości, dzia- łki kielicha zaostrzone i nagie, pręciki u pod- stawy orzęsione. Pąki kwiatowe pochylone. Siedlisko: Murawy kserotermiczne, skały, mury, gleby piaszczyste i kamieniste. Do 2000 m n.p.m. Rozmiesczenie: Prawie w całej Europie. W Po- lsce rzadko (Pomorze, Poznańskie, Dolny Śląsk, Wyżyna Małopolska). Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Wygląd: Roślina wieloletnia, żywozielona, tworząca luźne darnie, 5-20 cm wysokości, niekiedy jeszcze wyższa. Łodyga podnosząca się, rza- dko wzniesiona, z obficie kwit- nącym nagim podbaldachem; łodyga płożąca się z licznymi niekwitnącymi pędami. Gatu- nek łatwy do rozpoznania po wałeczkowato okrągłych i jajo- watych lub podłużnie równo- wąskich liściach, 6-12 mm długich, ciemnozie- lonych lub czerwonawobrązowych. Kwiaty przeważnie o białych, rzadziej różowych płat- kach korony. Siedlisko: Mury, lasy, murawy kserotermiczne; na podłożu kamienistym, zawierającym wapń. Rozmieszczenie: Pd. i środk. Europa, na pół- nocy do pn. Skandynawii, tylko zadomowiony. W Polsce w Tatrach na podłożu wapiennym, w pozostałej części kraju sporadycznie. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Rozchodnik ostry [Sedum acre) Wygląd: Roślina wieloletnia o łodygach płożących się lub wzniesionych, 5—15 cm dłu- gich. Liście grube, jajowate, górą spłaszczone do 4 mm długie, prawie bez ostrogi, o ostrym smaku, stąd nazwa. Kwiaty o złotożółtych, prawie poziomo odstających płatkach korony, 6-9 mm długości, ze- brane w kilkukwiatowe pod- baldachy szczytowe. Siedlisko: Mury, nasypy kolejowe, skały, wy- dmy piaszczyste, na glebach suchych, kamie- nistych, chętnie z zawartością wapnia. Do 2300 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, aż do dalekiej północy. W Polsce rozpowszech- niony na całym niżu, rzadszy na pogórzu Su- detów i Karpat. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Uwagi: Dawna roślina lecznicza. Trujący, o 52 Skalnica trójpalczasta (Saxifraga łridactylites) Wygląd: Roślina drobna, do- y chodząca najwyżej do 18 cm. Wyjątkowo jednoroczna, co u skalnic jest rzadkością. Cien- kie, pojedyncze lub słabo roz- gałęzione pędy, przeważnie czerwonawe, pokryte krótkimi, gęstymi włoskami gruczoło- wymi. Liście odziomkowe o 3 słabo zaznaczonych płatach, widoczne tylko przed kwitnieniem, w czasie kwitnienia usycha- jące. Płatki korony białe, 3-4 mm długości. Siedlisko: Suche szczeliny skalne, mury, wydmy, chętnie na miejscach ilastych lub piaszczystych. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, częs- tsza na południu. W Polsce dość częsta na niżu, rzadka w wyższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od IV do V, rzadko jeszcze w czerwcu. Wykorzystuje, jak wiele innych roślin pochodzących z obszarów śródziemno- morskich, krótki okres opadów wiosennych, aby na suchych terenach móc szybko wyros- nąć i zakwitnąć. Śledziennica skrętolistna (Chrysosplenium altemifolium) Wygląd: Wieloletnia /<~^i^~^r] roślina, nie prze- L~%»VWf¦) kraczająca 15 cm /'ajft^b'^. wysokości. W przeci- I ?* _vfjićr. ] wieństwie do śle- ------"mT ,*v-\ dziennicy naprzeci- \\ ^—' wlistnej ma liście ustawione skrętoleg- le i łodygę trójkanciastą, a nie czworokancias- tą. Liście odziomkowe i łodygowe nerkowate i grubo karbowane. Liście odziomkowe dodat- kowo głęboko sercowate i na dłuższych ogon- kach, 2-4 cm szerokie. Małe kwiaty tworzą baldachogrono otoczone żółtymi liśćmi podkwiatostanowymi. 4 działki kielicha, 8-10 pręcików, bez płatków korony. Siedlisko: Źródliska, brzegi strumieni i mokra- dła, wilgotne lasy liściaste, łęgi. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce rozpowszechniona na niżu, w górach aż po piętro alpejskie. Okres kwitnienia: Od IV do VI. 54 Skalnica ziarenkowata (Saxifraga granulata) Wygląd: Roślina 20-50 cm wysokości. Łodyga i liście owłosione. Liście łodygowe nieliczne, natomiast więcej liści odziomkowych okrągła- wonerkowatych, głęboko karbowanych, w rozetce. Kłącze z licznymi buiwkowatymi rozmnóżkami, o średnicy 5 mm, bardzo róż- niącymi się pod względem wielkości i kształtu, zależnie od siedliska. Kwiaty białe, 5-płatko- we, gwiazdkowato rozpostarte. Siedlisko: W przeciwieństwie do większości skalnic nie występuje w górach, co najwyżej w średnich. Rośnie w suchych, ubogich mura- wach, na podłożu kwaśnym lub zasadowym. Również w lasach, na ich brzegach i na przy- drożach. Rozmieszczenie: Z wyjątkiem południowego wschodu prawie w całej Europie. W Polsce dość pospolita na całym niżu, w górach rzadka. Okres kwitnienia: Od V do VI. Rozmnażanie: Zarówno do rozmnażania jak i zimowania służą obok nasion również bulw- kowate rozmnóżki. Dziewięciornik błotny (Pamassia palustris) f~^x /tfśk Wygląd: Łodyga do W7\|/^' J 40 cm wysokości; 0^§fv^f||%9 liczne liście odziom- \^ill4li§P^ kowe ułożone w ro- ^^W^jk^ zetkę ale zawsze tyl- lj| J2śe^ gowy, obejmujący łodygę, u nasady sercowaty. Kwiaty pojedyncze z 5 białymi wie- lonerwowymi płatkami korony, 5 pylnikami i 5 płonnymi prątniczkami zawierającymi dłu- goszypułkowe, żółte gruczoły nie dające nek- taru. Siedlisko: Oprócz młak i torfowisk niskich tak- że murawy ciepłolubne. Do 2500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała północna i środkowa Europa. W Polsce rozpowszechniony na niżu i w górach aż po piętro alpejskie. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Rozmnażanie: Głównie przez owady (chrząsz- cze), które przywabiane są przez gruczołki imi- tujące krople miodu. Również muchy odwiedza- jące kwiaty przyczyniają się do zapylenia, o Pięciornik kurze ziele {Potentilla erecta) # Wygląd: Roślina wieloletnia,10-30, rzadko 50 cm wy- sokości o nieregular- nie bulwkowatym kłączu i rozesłanych lub wznoszących się łodygach, jednak bez rozłogów. Liście odziomkowe w rozetce, długo- ogonkowe, 3-listkowe; klinowate odcinki grubo ząbkowane z jednym ząbkiem szczytowym; liś- cie łodygowe siedzące, z palczasto wyciętymi przylistkami. Żółte kwiaty o 4 płatkach korony tej samej długości co działki kielicha lub dłuższe. Siedlisko: Łąki od siedlisk wilgotnych do su- chych, torfowiska, wrzosowiska; na glebach pozbawionych wapnia. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce bardzo pospolity i rozprzestrzeniony na całym obszarze, w górach po piętro regla górnego. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Uwagi: Do dziś stosowana roślina lecznicza. Pięciornik rozłogowy [Potentilla reptans) r\ y^h Wygląd: Roślina wie- iwl ri/W-fy !°'e,n'a ° Padach pło- KrJmĄ/W%J ^cych się' docho" '\^j/^^^^, dzących do 100 cm W^^^^ długości i zakorze- J?'^lsr~r~"^ niających się w wę- m H$3 złach. Liście przewa- ży żnie 5-listkowe, nie- kiedy nawet 7-listkowe, grubo piłkowane. Żółte kwiaty o średnicy 1,5-2,5 cm, 5-płatkowe, wyras- tające pojedynczo w kątach liści, na długich, cienkich szypułkach. Siedlisko: Łąki, przydroża, rowy, brzegi rzek, zarośla, żywopłoty, miejsca ruderalne. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polsce pospolity. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Rozmnażanie: Po zapyleniu kwiatów przez owady, owoce roznoszone są przez mrówki a także ssaki. Dzięki bardzo długim rozłogom roślina może szybko zasiedlać nowe miejsca. Uwagi: Niegdyś rzadko, obecnie prawie już nie stosowana jako roślina lecznicza. Pięciornik gęsi (Potentilla anserina) f Wygląd: Roślina wieloletnia, płożąca się, z leżącymi i uko- rzeniającymi się łodygami. Przerywanopierzaste liście - cecha odróżniająca od innych gatunków pięciornika - mogą dochodzić do 20 cm długości, a nawet nieco powy- żej, na spodniej stronie sreb- rzysto jedwabiście owłosione; górne liście łodygowe prze- ważnie trójlistkowe, palczas- te. Pojedyncze, żółte kwiaty o średnicy 2-3 cm z 5 okrągławymi płatkami korony, dwa razy większymi od działek kielicha. Siedlisko: Drogi i przydroża, łąki nadrzeczne, wydmy na glebach żyznych i wilgotnych. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, z wyjątkiem najdalszego północnego zachodu i południowego wschodu. W Polsce bardzo pospolity na całym obszarze; w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Poziomka pospolita {Fragaria vesca) J3jLg\ Wygląd: Roślina wieloletnia S?^Lt 5-25 cm wysokości z długimi _^-v^Tp^ nadziemnymi rozłogami. Liś- Gfte)]/ cie trójlistkowe z listkami ząb- TW^r I kowanymi, z których środkowy ^t^y A jest krótkoogonkowy, a oba yJI boczne siedzące. Szczytowy /L/ ząbek każdego listka mniejszy Jf od pozostałych. Kwiaty // o 5 białych płatkach korony // i pęczku pomarańczowożół- '' tych pręcików, 1-1,5 cm śred- nicy, na przylegająco owłosionych szypułkach. Szypułki kwiatowe prawie tak długie jak liście. Siedlisko: W runie lasów i na ich brzegach, w zaroślach, na polanach, porębach, przydro- żach. Do ponad 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Występuje dość często w ca- łej Europie. Okres kwitnienia: Od V do VI. Rozmnażanie: Wegetatywnie przez rozłogi ukorzeniające się w węzłach, generatywnie przez nasiona. 56 s Przywrotnik pospolity (Alchemilla vulgaris) Kuklik zwisły (Geum rivale) Wygląd: Roślina wieloletnia, niepo- zorna, ze stosunko- wo dużymi liśćmi i małymi kwiatami. Łodyga rozpostarta, wznosząca się lub wzniesiona, przewa- żnie 10-20 cm wyso- a między wysokimi trawami dochodząca nawet do 50 cm. Liście odziomkowe na ogon- kach ponad 5 cm długich. Blaszka liściowa pofałdowana, do polowy podzielona, o 9-13 odcinkach z ząbkowanymi brzegami. Liście 2-12 cm szerokie mogą być nagie lub owłosio- ne. Wierzchołkowy, wiechokształtny kwiato- stan luźny lub zbity z małymi, do 4 mm śred- nicy, zielonkawożółtymi kwiatami bez płatków korony. Pędy kwiatowe u góry nagie. Siedlisko: Łąki i pastwiska, lasy, brzegi lasów i zarośli, obszary źródliskowe, rumosz skalny. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. Okres kwitnienia: Od V do IX. Kuklik pospolity (Geum urbanum) Wygląd: Roślina wieloletnia, wyso- kości 20-60 cm, wzniesiona, słabo roz- gałęziona. Liście od- ziomkowe długoogon- kowe, pierzaste, przy czym listek szczytowy większy od pozostałych. Listki grubo ząbkowane i wcięte. Górne liście łodygowe 3-płatkowe lub u góry pojedyncze, z dużymi przylistkami. Żółte kwiaty 5-płatkowe, o średnicy 1-2 cm, rozpostar- te, na mniej lub bardziej długich ogonkach, w lu- źnym kwiatostanie. Siedlisko: Miejsca wilgotne i cieniste w mie- szanych lasach liściastych i łęgach, zarośla, również w pobliżu osiedli ludzkich, tam gdzie w glebie znajduje się dostatecznie dużo azotu. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. Okres kwitnienia: Od V do IX, początku X. Rozmnażanie: Zapylenie przez owady; części owoców przyczepiają się do zwierząt. Wygląd: Roślina wieloletnia, 20-60 cm wysokości. Łodyga wzniesiona i słabo rozgałęziona, ku gó- rze gruczołowato owłosiona. Liście odziomkowe na dłu- gich ogonkach, przerywanopierzaste z bardzo dużym listkiem szczytowym, górne liście łodygo- we płatowate lub niepodzielone. Kwiaty zwieszone, pojedyncze lub w skąpokwiatowym gronie. Działki kielicha czerwonobrązowe, płatki korony z zewnątrz czerwonawe, wewnątrz żółte. Siedlisko: Wilgotne łąki, olsy, lęgi, torfowiska niskie, brzegi strumieni i rowów, ziołorośla. Do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała pn. i środk. Europa, na zachodzie do Wysp Brytyjskich, na południu do pd. Francji i pd. Jugosławii. W Polsce pospolity. Okres kwitnienia: Od IV do V lub VII. Rozmnażanie: Zapylenie przez owady, kolcza- ste owoce przyczepiają się do zwierząt. Rzepik pospolity (Agrimonia eupatoria) Wygląd: Roślina wieloletnia, do 60 cm wysokości, pod ko- niec kwitnienia nawet do 100 cm. Liście łodygowe u na- sady gęstsze niż ku górze. Liś- cie przerywanopierzaste, z małymi i większymi listkami, piłkowane, od spodu biało kut- nerowate. Łodyga prosta lub słabo rozgałęziona, szorstko owłosiona, u góry z włoskami gruczołowymi, aromatycznie pachnąca, podobnie jak liście. Małe żółte kwia- ty tworzą bardzo długie kłosy. Kwiaty z 5 jajo- watymi płatkami korony. Kielich bruzdkowany, gęsto owłosiony, po przekwitnięciu zwisający. Siedlisko: Przydroża, żywopłoty, zarośla, wrzosowiska, murawy ciepłolubne, brzegi lasów, chętnie na podłożu wapieniennym i gli- niastym. Do 1800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Z wyjątkiem części krajów śródziemnomorskich prawie w całej Europie. Okres kwitnienia: Od VI do VIII IX. 58 ^i Siedmiopalecznik błotny (Comarum palustre) Wiązówka błotna (Filipendula ulmaria) Wygląd: Roślina wieloletnia o pełzającym kłą- czu i leżącej lub łukowato podnoszącej się łodydze, do 60 cm długiej, z grubo piłkowany- mi, prawie dłoniastodzielnymi liśćmi. Wierzch- nia strona liści ciemnozielona i błyszcząca, spodnia srebrzyście owłosiona, szarozielona lub niebieskawozielona. Ciemnopurpurowe kwiaty 2-3 cm średnicy, w luźnych kwiatosta- nach, działki kielicha jajowate, zaostrzone, gwiaździsto rozpostarte, przypominające płatki korony, które są znacznie mniejsze. Siedlisko: Mokradła, torfowiska, brzegi rowów, na glebach kwaśnych, unika wapnia. Do 2100 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, z wyjątkiem Portugalii i południowego wscho- du. W Polsce pospolity na całym niżu; rzadszy w górach po piętro regla dolnego. Okres kwitnienia: Od VI do VII. Rozmnażanie: Wegetatywnie przez słabo zdrewniałe kłącze, generatywnie przez nasio- na. Owady są przynęcane złotozielonymi kro- pelkami nektaru u nasady płatków korony. Wygląd: Roślina duża, wie- loletnia, obficie ulistniona. Łodyga 100-150 cm wyso- kości, kanciasta, wzniesiona. Liście przerywano pierzaste. 2-5 par jajowatych listków po- dwójnie ząbkowanych. Nieco mniejsza wiązówka bulwkowa różni się 8-20 parami wydłu- żonych i mniejszych listków. Żółtawobiałe, małe, mocne i niezbyt przyjemnie pach- zebrane w wielopromienistym 10-20 pręcików wystaje daleko poza płatki. Płatki korony do 0,5 cm długie. Siedlisko: Wilgotne miejsca na łąkach, bag- nach, w lasach i nad brzegami rzek. Rozmieszczenie: W całej północnej i środko- wej Europie. Brak w krajach śródziemnomor- skich. W Polsce pospolita na całym obszarze, rzadsza w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. nące kwiaty podbaldachu. Krwiściąg lekarski (Sanguisorba officinalis) Krwiściąg mniejszy (Sanguisorba minor) Wygląd: Roślina wieloletnia, wysmukła, 30-90 cm, a nie- kiedy nawet powyżej 100 cm wysokości. Brązowoczerwo- ne, jajowato wydłużone, 1- -2 cm długie główki kwiatosta- nowe. Kwiaty obupłciowe, us- tawione gęsto obok siebie: 4 pręciki z żółtymi pylnikami, 4 działki kwiatu otaczające szyjkę słupka. Liście niebies- kozielone od spodu, nieparzys- topierzaste, o listkach owal- nych, 2-5 cm długich, na długich ogonkach, z każdego boku z co najmniej 13 ząbkami. Siedlisko: Wilgotne lub mokre łąki, bagna, tor- fowiska, łąki górskie. Do 1200 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, na południu do środkowej Hiszpanii, brak jednak na dalekiej północy, w Finlandii zadomowiony, w Polsce pospolity. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Uwagi: Stara roślina lecznicza. Wygląd: Roślina wieloletnia, 30-60 cm wysokości, o rozetce liści odziomkowych i rozga- łęzionej łodydze kwiatowej. Li- ście od spodu zielone, niepa- rzystopierzaste o 20, niekiedy nawet do 30, jajowatych lis- tkach. Drobne kwiaty zbite w 1 cm główki, przeważnie zielonkawe. W górnej części kwiaty zawsze żeńskie z 2 znamionami, w dolnej mę- skie z 10-30 pylnikami, zwisającymi na długich nitkach, w środku często obupłciowe. Siedlisko: Ubogie murawy, suche łąki, suche zbo- cza i zarośla, wrzosowiska, przydroża, również na podłożu skalistym, zwłaszcza wapiennym. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, na pół- nocy do południowej Szwecji, w południowo-za- chodniej Europie rzadko. W Polsce pospolity w południowej części kraju, ku północy rzadszy. Okres kwitnienia: Od V do VII. Rozmnażanie: Przez nasiona. Wiatropylny. ? 60 Nostrzyk biały (Melilotus albus) Wygląd: Roślina, dwuletnia, 30-120 cm wysokości, o wznie- sionych, rozgałęzio- nych pędach. Liście 3-listkowe, listki o 6-12 parach ner- wów bocznych i tyluż ząbkach. Białe kwiaty, do 7 mm, zebrane w 4-6 cm długie grona, mogące zawierać do 80 kwiat- ków, przeważnie jednak znacznie mniej. Siedlisko: Nasypy kolejowe, przydroża, miedze, miejsca ruderalne, żwirowiska, chętnie na pod- łożu zawierającym wapń i dość żyznym. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, w Polsce powszechnie na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Uwagi: Podczas wysychania zarówno nostrzyk biały jak i nostrzyk żółty wydzielają zapach przypominający marzankę wonną. Pochodzi on od ulatniającej się kumaryny, związanej w tkankach świeżych roślin. Nostrzyk żółty {Melilotus officinalis) Wygląd: Roślina dwuletnia, 30-100 cm wysokości. Łodyga wzniesiona i mniej lub bardziej rozga- łęziona. Liście 3-lis- tkowe z 6-13 parami nerwów bocznych na poszczególnych listkach. Kwiaty żółte, nie przekraczające 7 mm skupione w grona długo- ści 5-10 cm. Owoc do 5 mm długości pokryty poprzecznymi zmarszczkami, po dojrzeniu brązowieje, w przeciwieństwie do nostrzyka białego, u którego jest czarny. Siedlisko: Przydroża, miedze, miejsca ruderal- ne, nasypy kolejowe, kamieniołomy, chętnie na miejscach słonecznych, brak w wyższych położeniach górskich. Rozmieszczenie: W całej Europie. W Polsce na niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od V do IX. Uwagi: Roślina lecznicza, miododajna oraz aromatyczna przyprawa. Lubin żółty (Lupinus luteus) Wygląd: Roślina jed- noroczna, owłosio- na, 20-80 cm wy- sokości. Liście z obu stron przylegająco owłosione, dłoniasto złożone 5-12-listko- we. Kwiaty żółta pachnące przyjemnie fiołkami zgrupowane w licznych skupionych okółkach. Siedlisko: Uprawiany na polach jako roślina pastewna i dostarczająca zielonego nawozu; zdziczały przede wszystkim na piaszczystych łąkach. Rozmieszczenie: Pierwotnie na Półwyspie Ibe- ryjskim, później wprowadzony do innych części południowej i środkowej Europy. W Polsce tyl- ko uprawiany lub zdziczały. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Uwagi: Zielone nasiona są trujące. Inne wystę- pujące u nas gatunki (żaden z nich nie rodzi- my) to łubin trwały, łubin wąskolistny i łubin biały. Przelot pospolity (Anthylis vulneraria) Wygląd: Roślina wieloletnia, bardzo zmienna, o rozgałę- zionych, wzniesio- nych, 15-30 cm, a niekiedy nawet 60 cm długich ło- dygach. Liście pie- rzaste o 1-6 parach owalnych listków i bardzo dużym listku szczytowym, który u liści odziom- kowych może być większy od całej pozostałej części liścia. Często zdarzają się liście odzio- mkowe, które mają tylko listek szczytowy. Kwiaty żółte, niekiedy również pomarańczowe lub czerwone, jaśniejszy kielich odstająco owłosiony, po przekwitnięciu rozdęty. Kwiato- stan w postaci gęstej, kulistej główki złożonej z wielu kwiatów. Siedlisko: Suche zbocza, suche łąki, murawy cie- płolubne, słoneczne pagórki, pastwiska górskie. Rozmieszczenie: W całej Europie aż do naj- dalszej północy. W Polsce rozpowszechniony. Okres kwitnienia: Od V do IX. 62 Koniczyna polna (Trifolium amnse) Koniczyna kreskowana (Trifolium striałum) W: Roślina jednoro- czna, 5-30 cm wyso- kości, wzniesiona. Szarozielone liście o podługowato rów- nowąskich listkach. Kwiaty początkowo białe, później czer- wonawo nabiegłe w walcowatych, 1-2 cm dłu- gich główkach, które u nasady pozbawione są podsadek. Kielich gęsto długoowłosiony. S: Suche łąki i murawy, wrzosowiska, ugory, na glebach piaszczystych i bezwapiennych. R: Prawie w całej Europie. K: Od V do VII. Koniczyna pogięła (Trifolium medium) W: Roślina wielolet- nia, 30-50 cm wy- sokości o zygzako- wato pogiętej łody- dze, stąd nazwa. Wąskoowalne listki do 5 cm długie, deli- katnie ząbkowane; szydlaste, lancetowate orzęsione przylistki. Karminowoczerwone kwiaty z 10-nerwowym kielichem w kulistych lub jajowatych 2-3 cm długich główkach. S: Jasne lasy, suche łąki. R: Prawie w całej Europie. K: Od VI do VIII. Koniczyna pagórkowa (Trifolium montanum) W: Roślina wielolet- nia o podnoszących się lub wzniesionych łodygach, 15-60 cm wysokich, jedwabiś- cie wełnisto owło- siona. Trój listkowe liście z listkami dookoła ostrokolczasto piłkowanymi, od spodu przylegająco owłosionymi. Kwiaty początkowo białe lub białawożółte, podczas przekwitania czerwonawobrązowe, do 1 cm długości. S: Miejsca suche, trawiaste, zarośla, jasne lasy, przeważnie na wyżynach. R: Głównie środko- wa Europa. K: Od V do VIII. W: Roślina jednoro- czna lub dwuletnia o łodydze 3-50 cm długości, podnoszą- cej się lub wznie- sionej, również le- żącej. Odwrotnie ja- jowate listki z obu stron owłosione, z prostymi, wyraźnymi nerwa- mi, na brzegach cienkie. Rdzawe, ciemniej żył- kowane kwiaty w prawie siedzących, jajo- watych główkach. S: Suche murawy i pastwis- ka. R: Środkowa i południowa Europa. Zagro- żona. W Polsce rzadka. K: Od V do VIII. Koniczyna łąkowa (Trifolium pratense) W: Roślina zmienna, w licznych formach, wieloletnia, z łody- gami podnoszącymi się lub wzniesionymi, liście o jajowatych, całobrzegich listkach, przeważnie plamias- tych. Kwiaty jasnopurpurowe, pachnące, w główkach kulistych lub jajowatych, znajdują- cych się przeważnie po 2 na jednej łodydze. S: Łąki kośne, przydroża, pola, jasne lasy, na żyznych glebach. R: Cała Europa. K: Od V do IX. U: Ważna roślina pastewna. Koniczyna biała (K. rozesłana) (Trifolium repens) W: Roślina wielolet- nia, naga o daleko pełzających łody- gach, ukorzeniają- cych się w węzłach, podnoszących się lub leżących, dochodzą- cych do 50 cm długo- ści. Białe, pachnące kwiaty w jajowatych głów- kach, po przekwitnięciu jasnobrązowe i zwisa- jące. Listki odwrotnie jajowate, drobno ząbko- wane. S: Pastwiska i łąki, przydroża, na gle- bach zawierających azot. R: Cała Europa. K: Od V do IX. 64 Lucerna nerkowata (Medicago lupulina) Wygląd: Roślina jed- noroczna lub wielo- letnia, o łodygach 10-30 cm długości, leżących lub podno- szących się. Trójlis- tkowe liście, do 2 cm dtugie o listkach odwrotnie jajowatych, na wierzchołku przewa- żnie zębnowane, nieco wycięte. Różni się tym od bardzo podobnej lucerny kolczastostrą- kowej, u której brak tego. Co najmniej 10, najwyżej 50 małych, długości tylko 2-3 mm kwiatów tworzy prawie kuliste grono. Siedlisko: Łąki, ubogie murawy, przydroża, także pola. Do 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Rodzima prawie w całej Eu- ropie. W Polsce bardzo pospolita na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od V do IX lub X. Rozmnażanie: Przez nasiona; obok zapylenia przez owady (pszczoły) również samopylna. Uwagi: Dobra roślina pastewna. Koniczyna drobnogłówkowa (Trifolium dubium) Wygląd: Roślina jednoroczna lub dwuletnia o wiotkich, rozesłanych, do 35 cm długich pędach. Niebieskawozielone liście o trzech odwrotnie jajowatych listkach ok. 1 cm długich, listek środkowy ogonkiem z dłuższym niż boczne. Kwiatostan główkowaty 5-8 mm średnicy, składa się z 10-20 malutkich, żółtych kwiatków. Płatki korony początkowo żółte, później ciemnobrązowe. Siedlisko: Suche murawy, łąki, pastwiska, wy- gony, a także przydroża, przeważnie występu- je w zbiorowiskach murawowych i preferuje żyzne gleby. Do 500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, z wyjątkiem części południowego wschodu. W Polsce pospolita w większej części niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od V do IX. Lucerna kolczastostrąkowa [Medicago minima) Wygląd: Roślina jednoroczna o łodygach pod- noszących się lub często leżących, 5-25 cm długich. Po obu stronach jedwabiście owłosio- ne, trójlistkowe liście o odwrotnie jajowatych, tylko na wierzchołku ząbkowanych listkach. Jajowate przylistki przeważnie całobrzegie, rzadko z krótkimi ząbkami. Żółte, do 5 mm długie kwiaty zgrupowane po 5-8 w główko- watych kwiatostanach. Strąki ślimakowato skręcone z podwójnym rzędem lekko haczyko- watych kolców (nazwa). Siedlisko: Miejsca wypasu owiec, suche zbo- cza, przydroża, zarośla, ubogie murawy nawa- pienne, wydmy. Brak w wyższych położeniach górskich. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, z wyjątkiem części północnej. W Polsce rzad- ko, na rozproszonych stanowiskach. Okres kwitnienia: Od IV do VI. Uwagi: W środkowej Europie można znaleźć przywlekane z obszaru śródziemnomorskiego dwa gatunki; M. arabica i M. nigra. Koniczyna różnoogonkowa (Trifolium campestre) Wygląd: Roślina je- dnoroczna lub dwu- letnia przeważnie z rozesłanymi lub podnoszącymi się i wzniesionymi, 5- -30cm długimi pę- dami. U 3-listkowych liści środkowy ma znacznie dłuższy ogonek niż boczne. Przylistki jajowate, rozszerzone u na- sady. Jasnoźółte kwiaty zgrupowane licznie w główkowatych kwiatostanach 1-1,5 cm śred- nicy, po przekwitnięciu jasnobrązowe. Siedlisko: Łąki, przydroża, drogi leśne, pola, nieużytki, luźne gleby ubogie w wapń. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polsce pospolita na całym niżu i w niższych położe- niach górskich. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Uwagi: Bardzo podobna koniczyna złocista różni się krótkimi szypułkami listków, jednako- wej długości. fifi Traganek szerokolistny (Astragalus glycyphyllos) Wygląd: Roślina wieloletnia, obficie ulistniona o łodygach rozesłanych, na końcach prze- ważnie się podnoszących, 50-150 cm długości. Liście długie do 20 cm z 8-14 jajo- watymi listkami, mierzącymi 2-4 cm. Kwiaty w gęstych, jajowatych gronach wyrasta- jących z kątów liści. Płatki ko- rony żółte lub żółtozielone długości do 1,5 cm. Strąk dzióbkowaty, wygięty. Siedlisko: Widne lasy, brzegi lasów, poręby, zarośla, żywopłoty, w ciepłych miejscach na glebach gliniastych zawierających wapń. Rozmieszczenie: Środkowa Europa, na zacho- dzie do Anglii, na północy do środkowej Skan- dynawii, nie występuje w odległych częściach Hiszpanii i Grecji. W Polsce rozpowszechniony na całym niżu i w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od V do VI. Ostrołódka kosmata {Oxytropis pilosa) Wygląd: Roślina wie- loletnia, biało odsta- jąco owłosiona, o łodygach wzniesio- nych, 10-30 cm dłu- gich, rozgałęzionych. Pierzaste liście o 19- -31 lancetowatych list- kach. Bladożółte kwiaty w gęstych, prawie kulis- tych główkach. Łódeczka z nasadzonym długim, wąskim wierzchołkiem. Strąki równowąskie, pra- wie 1,5 cm długie, słabo rozdęte i kosmato owło- sione. Ząbki i rurka kielicha prawie tej samej długości. Siedlisko: Murawy stepowe, skaliste zbocza, na miejscach ciepłych o glebach suchych, bogatych w wapń, rzadziej w lasach sosnowych. Rozmieszczenie: Głównie w środkowej i wschod- niej Europie, na południu do środkowych Włoch. W Polsce na rozproszonych stanowiskach na niżu. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Traganek pęcherzykowaty (Astragalus cicer) Wygląd: Roślina wie- loletnia, rozesłana, o łodydze 20-€0 cm, a nierzadko nawet do 80 cm długiej, miękko i przylegająco owło- sionej, podobnie jak liście. Liście pierzas- te, o 8-12 owalnych lub podłużnie jajowatych listkach. Kwiaty o jasnożółtej, 12-16 mm długiej koronie; wielokwiatowe, główkowate kwiatostany na długich szypułkach. Kielich ściśniony, ciemno owłosiony. Kulisto-jajowate strąki rozdęte (na- zwa!), kosmkowato owłosione z dzióbkiem. Siedlisko: Zarośla, lasy, skraje lasów i dróg, miej- sca trawiaste, chętnie na miejscach ciepłych o glebie suchej zawierającej wapń. Rozmieszczenie: Środkowa Europa. Nie występu- je na Wyspach Brytyjskich. Na południu sięga do Hiszpanii, Włoch i Jugosławii. Brak w północnej Danii, poza tym w dużym rozproszeniu i rzadko. W Polsce rozproszony. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Komonica zwyczajna [Lotus corniculatus) Wygląd: Roślina wieloletnia, bardzo zmienna o łodygach rozesłanych lub podnoszących się, do 30 cm długich. Li- ście pierzaste o 5 li- stkach, z których 3 górne są odwrotnie jajowate, a w dolnej parze znajdującej się tuż przy łodydze trójkąt- ne lub owalne. Kwiaty zgrupowane po 3-6, rzadko 8 w główkowatym gronie, u nasady z 3 małymi podsadkami. U żółtych, często czerwonawo nabiegłych kwiatów łódeczka aż do wierzchołka zagięta do góry pod kątem prostym. Kwiaty do 1,5 cm długości. Siedlisko: Łąki, murawy, przydroża, kamienio- łomy, skały. Do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: W całej Europie, brak w pół- nocnej Skandynawii. W Polsce na niżu bardzo częsta; w górach po piętro alpejskie. Lubiana jako roślina paszowa. Okres kwitnienia: Od V do VIII lub IX. 68 fiP) Komonica skrzydlastostrąkowa (Tetragonolobus maritimus) Wygląd: Roślina wieloletnia, rozpo- starta, z rozesłany- mi, 10-25 cm, rzadko 40 cm długimi ło- dygami. Łodyga i liś- cie niebieskawozie- lone lub szarozielo- ne, liście składają się z 5 nieco mięsistych, nagich lub owłosionych, odwrotnie jajowatych listków, dolna para wyraźnie odsunięta od po- zostałych, blisko łodygi. Jasnożółte kwiaty przeważnie pojedynczo, rzadko po dwa, na długiej szypułce wyrastającej z pachwiny liś- cia. Szypułka zawsze dłuższa od liścia, kwiaty 2-3 cm długości. Siedlisko: Wilgotne pola i łąki, torfowiska nis- kie, brzegi rzek i rowów. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Europa z wyjątkiem Portugalii i wschodnich terenów. W Polsce rzadko, rozproszona. Okres kwitnienia: Od V do VI lub VII. Cieciorka pstra (Coronilla varia) Wygląd: Roślina wieloletnia o licznych rozesłanych, 30-80 ' lub nawet 150 cm długich pę- ' dach zielnych ale u podstawy drewniejących. Na dętych, , kanciastych pędach wyrastają krótkoogonkowe liście do 10 >xm długości, składające się z 10-25 par owalnych lub jajo- watych listków. Długoszypuł- kowe, 10-20-kwiatkowe głó- wki, przeciwnie niż u innych rodzimych gatunków tego rodzaju, nie są żółte lecz kolorowe. Kwiatek motylkowatych ma bia- łą łódeczkę z fioletowym czubkiem, białe skrzydełka i różowoczerwony żagielek. Siedlisko: Suche łąki i murawy, przydroża, jasne zarośla; na glebach wapiennych. Rozmieszczenie: Cała środkowa Europa. W Polsce rozpowszechniona na niżu i po re- giel dolny. Okres kwitnienia: Od V do IX. Uwagi: Słabo trująca. Konikleca czubata (Hippocrepis comosa) Sparceta siewna (Onobrychis viciilolia) Wygląd: Roślina wieloletnia, 10-30 cm wysokości, o łody- gach leżących lub podnoszą- cych się, silnie rozgałęzionych, u podstawy drewniejących. Dłu- googonkowe liście z 10-15 owalnymi lub wąskolanceto- watymi listkami. Żółte kwiaty pochylone, zebrane w głów- kowate kwiatostany baldasz- kowate 4-8- lub nawet 12-kwiat- kowe. Korona długości 1 cm. Od bardzo podobnej cieciorki pochewkowatej ró- żni się podkowiasto wygiętymi członami strąka. Siedlisko: Słoneczne pagórki, suche zbocza, ubogie murawy, zarośla, widne bory sosnowe, kamieniołomy i skały; chętnie na glebach na- wapiennych. Rozmieszczenie: Środkowa Europa, zachod- nia' Europa bez Irlandii, południowa Europa bez Portugalii. W Polsce w Tatrach po piętro kosodrzewiny, zawleczona na Śląsku. Okres kwitnienia: Od V do VI. Wygląd: Roślina wieloletnia o 30-60 cm, niekiedy nawet 80 cm długich, podnoszących się lub wzniesionych łody- gach. Liście pierzaste z 5-12 parami jajowato wydłużonych listków. Kwiaty jasnoczerwo- ne, purpurowo żyłkowane, zgrupowane w grono, przed zakwitnięciem jajowato wy- dłużone, później wydłużające się, zawierające do 50 kwiatów. Łódeczka prawie tak długa jak żagie- lek, skrzydełka krótsze od wełniście owłosio- nego kielicha. Siedlisko: Łąki, zarośla, pola, przydroża, ubo- gie murawy nawapienne. Rozmieszczenie: Pierwotnie pochodząca z po- łudniowo-wschodniej Europy, rozprzestrzeniła się później prawie w całej Europie. W Polsce wysiewana. Niekiedy dziczeje. Okres kwitnienia: Od V do VII. Uwagi: Uprawiana jako roślina pastewna. 70 Wyka płotowa (Vicia sepium) Wyka ptasia {Vicia cracca) Wygląd: Roślina wieloletnia, 30-60 cm długości, niekiedy nawet dochodząca do 100 cm, leżąca, podnosząca się lub pnąca po innych roślinach za pomocą podzielonych wąsów, tworzących się na końcu pie- rzastych liści. Liście składają się z 4-9 par jajowatoowal- nych listków, podobnie jak ło- dyga miękko owłosionych. 2-5 brudnofioletowych, do 1,5 cm długich kwiatów tworzy krótkoszypu- łkowy, groniasty kwiatostan. Siedlisko: Jasne lasy i brzegi lasów, zarośla, łąki kośne, przydroża, żywopłoty. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce częsta na całym niżu i w górach po piętro regla górnego. Okres kwitnienia: Od V do VI, niekiedy do VIII. Uwagi: Na dolnej stronie przylistków w brązo- wych zagłębieniach wydziela się słodki sok, chętnie zjadany przez mrówki. Lathyrus aphaca Wygląd: Roślina jed- noroczna, sinozielo- na, naga z podno- szącą się lub pnącą, do 50 cm długą łody- gą. Liście zreduko- wane do samych wą- sów 3-6 cm długich. Przylistki naprzeciwległe, oszczepowate u na- sady, zielone, jajowate lub sercowate, do 4 cm długości. Jasnożółte kwiaty pojedyncze, rzad- ko po dwa, 1-1,5 cm długości. Szypułki kwiato- we prawie dwa razy dłuższe od przylistków. Nagi strąk 2-3,5 cm długi. Siedlisko: Uprawy zbóż, tu traktowany jako chwast, na miejscach ciepłych i suchych, chęt- nie na podłożu gliniastym. Rozmieszczenie: Zachodnia, środkowa i połu- dniowa Europa, również na Wyspach Brytyjs- kich. W Polsce przejściowo zawlekany. Okres kwitnienia: Od V do VII. Wygląd: Wieloletnia roślina o łodygach do 150 cm długich, a niekiedy i dłuższych. Od kłącza odchodzą daleko peł- zające rozłogi. Łodyga kan- ciasta, przylegająco owło- siona podobnie jak liście, lub naga. Liście u góry z rozgałę- zionym wąsem. Pierzaste liś- cie z 12-20 listkami lance- towatymi, do 6 mm szerokimi. 10-40 niebieskofioletowych kwiatów tworzy długoszypułkowe grona usta- wione w kątach liści; grona jednostronne, do10 cm długie. Siedlisko: Pastwiska, zarośla, pola zbóż, żywo- płoty, chętnie na żyznych glebach gliniastych. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polsce pospolita na niżu i w górach po piętro regla górnego. Okres kwitnienia: Od VI do VI lub VIII. Uwagi: Słabo trująca. Groszek łąkowy (Lathyrus pratensis) Wygląd: Roślina wieloletnia o kan- ciastej, krótko przy- legająco owłosionej łodydze, u nasady z podziemnymi roz- łogami. Liście pie- rzaste przeważnie tylko z jedną parą lancetowatych listków i wą- sem. Przylistki siedzące u nasady ogonka liś- ciowego strzałkowate lub oszczepowate, mogą prawie osiągać długość listków. Żółte kwiaty 1-1,5 cm długie, zgrupowane po 3-12 w groniastym kwiatostanie. Spłaszczony strąk ok. 3 cm długości i 0,5 cm szerokości. Siedlisko: Wilgotne łąki, przede wszystkim ko- śne, młaki, brzegi rzek, przydroża i brzegi lasów; chętnie na próchnicznych gliniastych glebach. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce pospolity na niżu i po piętro regla górnego. Okres kwitnienia: Od VI do VII. 72 Groszek bulwiasty (Lathyrus tuberosus) Wygląd: Roślina wieloletnia, leżąca lub pnąca się, o kan- ciastej, 30-120 cm długiej łodydze, u nasady z podzie- mnymi rozłogami, na których znajdują się bulwki korzeniowe. Liście z parą listków i wą- sami, przylistki oszczepowate lub strzałkowa- te. Przyjemnie pachnące kwiaty, karmino- woczerwone, po 2-5 w gronie. Nagi, brunatny strąk prawie walcowaty, do 4 cm długości. Siedlisko: Pola zbóż, rzadziej przydroża lub miejsca ruderalne; chętnie na glebach glinias- tych, żyznych i bogatych w wapń. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z wy- jątkiem północy, zawlekany na Wyspy Brytyjs- kie. W Polsce rzadki na północy, częstszy w południowej części niżu i w niższych par- tiach gór. Okres kwitnienia: Od VI do VII. Groszek skrzydlaty (Lathyrus montanus) Wygląd: Roślina wieloletnia z bulwiasto rozszerzonymi rozłogami. Wąsko oskrzydlone łodygi nie pną się, lecz są le- żące, podnoszące się lub czę- sto wzniesione, 15-30 cm wysokie. Pierzaste liście z 2 lub 3 parami podłużnie owalnych listków, od spodu niebieskawozielonych. Kwiaty początkowo czerwone, po przekwitnięciu jasnoniebieskie lub brudnoniebieskie, zebrane po 4-6 w luźnym gronie. Kwiatostan na długiej szypułce dwa razy dłuższej od podsadki kwiatostanowej. Siedlisko: Suche jasne lasy liściaste, przede wszystkim dębowe i bukowe; lasy mieszane, za- rośla, żywopłoty, ubogie murawy, wrzosowiska; prawie wyłącznie na glebach ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z wyjąt- kiem południowego wschodu. W Polsce na Wyży- nie Lubelskiej i Małopolskiej; dość rzadki na niżu. Okres kwiotnienia: Od V do VII. Groszek leśny (Lathyrus sylvestris) Wygląd: Roślina wieloletnia, bardzo okazała, o łodydze 100-200 cm długości, szeroko oskrzydlonej, leżącej, wzno- szącej się lub pnącej. Pierza- ste liście z 4-8 lancetowatymi lub równowąskimi listkami 5-14 cm długimi i 0,3-4 cm szerokimi. Ogonki liściowe również oskrzydlone, lecz węziej niż łodyga. Szczytowy wąs rozgałęziony. Kwiaty bla- doczerwone, z purpurowoczerwonymi skrzy- dełkami, po 3-10 w gronie, które prawie nie przewyższa podsadki kwiatostanowej. Korona kwiatu 12-18 mm długa. Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane, brzegi lasów i przydroża, żywopłoty i zarośla; chętnie na glebach żyznych, zawierających wapń. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, na północy do Skandynawii. W Polsce na całym niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od VII do VIII. Groszek czerniejący (Lathyrus niger) Wygląd: Roślina wieloletnia, 30-80 cm wysokości, wzniesio- na i rozgałęziona, nie pnąca się; przy wysychaniu czernie- jąca (nazwa!). Ło- dyga przeważnie nie oskrzydlona, tylko rzadko ku górze z wąskimi skrzydełkami. Pierzaste liście z 12-16 owal- nymi lub jajowatymi listkami i nasadzonym na końcu szczeciniastym kończykiem. Kwiaty o koronie 1-1,5 cm długości, początkowo bla- dopurpurowe, przy przekwitaniu zmieniające kolor na fioletowy. Kwiatostan w postaci 3-10- kwiatowego grona. Siedlisko: Jasne lasy (dębowe, sosnowe), za- rośla, na miejscach słonecznych i suchych. Rozmieszczenie: Południowa i środkowa Europa. W Polsce na całym niżu, rzadszy w ni- ższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od VI do VII. 7/1 Groszek wiosenny (Lathyrus vemus) Wygląd: Roślina wie- loletnia o łodydze wzniesionej, czworo- kanciastej, nieoskrzy- dlonej i przeważnie nierozgałęzionej, u podłoża z liśćmi od- ziomkowymi. Pierzas- te liście z 2-4 parami jajowatych lub szeroko- jajowatych, długo zaostrzonych listków; listki jas- nozielone, od spodu błyszczące, 3-7 cm długie i 1-3 cm szerokie. Szerokie przylistki jajowato- -lancetowate. Liście bez wąsów, ale z kończy- kiem. Kwiaty początkowo czerwone, następnie fioletowe, później niebieskie, płowoniebieskie lub zielononiebieskie, a nawet białe; po 3-8 w jed- nym gronie. Kwiatostan na długiej szypułce. Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane, zarośla. Do 1900 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w W Polsce pospolity na niżu piętro regla dolnego. Okres kwitnienia: Od IV do V. Krwawnica hyzopolistna (Lythrum hyssopifolia) całej Europie. i w górach po ? Wygląd: Jednoroczna roślina o 5-30 cm długich wzniesio- nych łodygach i łukowato pod- noszących się pędach bocz- nych. Liście ustawione skrę- tolegle, równowąsko lan- cetowate. (Nazwa rośliny po- chodzi stąd, że jej liście są bardzo podobne do hyzopu le- karskiego.) Nierzadko dolne li- ście są dłuższe i ustawione na- przeciwległe. Od krwawnicy pospolitej najłatwiej rozróżnialna po czerwona- woliliowych kwiatach wyrastających pojedynczo w kątach liści i zawierających 4-6 pręcików. Siedlisko: Brzegi wód stojących i płynących, wilgotne pola, brzegi dróg, nad rowami. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce na rozproszonych stanowiskach: na Śląsku, w Wielkopolsce, na Pomorzu i Wyży- nie Małopolskiej. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Krwawnica pospolita (Lythrum salicaria) Ludwigia błotna (Ludwigia palustris) Wygląd: Roślina wzniesiona, 50—150 cm wysokości o liś- ciach naprzeciwległych lub stojących po 3 w okółkach. Liście do 10 cm długie, lan- cetowate, u nasady zaokrą- glone lub sercowate. Łodyga przeważnie prosta, rzadko rozgałęziona, czworokancias- ta i szczególnie ku górze krót- ko owłosiona. Kwiaty w gęsto po sobie następujących okół- kach tworzą kłos, mogący zawierać ponad 100 kwiatków. Kwiaty różnią się między sobą dłu- gością pręcików i słupków. Siedlisko: Torfowiska niskie, wilgotne łąki, brzegi wód, trzcinowiska. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z wy- jątkiem większej części Norwegii, północnej Szwecji i Finlandii. W Polsce pospolita. Okres kwitnienia: Od VI do IX. ? Wygląd: Jednoroczna lub wieloletnia roślina wodna o łodygach pełzających lub pływa- jących, często czerwonawych, ukorzeniają- cych się w węzłach i dochodzących do 60 cm. Liście jajowate lub odwrotnie jajowate, zaos- trzone, nagle zwężające się w krótki ogonek, bladoczerwonawozielone, niekiedy z czer- wonymi nerwami, 2-5 cm długości. Drobne, niepozorne zielonkawe kwiaty tylko 3 mm dłu- gie, pojedynczo siedzące w kątach liści, bez płatków korony ale z 4 trwałymi działkami kielicha. Siedlisko: W płytkich, stojących lub płynących wodach; rowy, brzegi wód. Rozmieszczenie: Południowa i środkowa Europa, na północy do Danii, brak w Skandy- nawii, na zachodzie do Wysp Brytyjskich. W Polsce dawniej notowana w dorzeczu Nysy Łużyckiej; obecnie prawdopodobnie wymarła. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. 76 Wierzbówka kiprzyca (Chamaenerion angustifolium) W: Roślina wieloletnia, wyso- kości 50-150 cm, nierozgałę- ziona. Liście skrętoległe, wą- skolancetowate, 1-2,5 cm szerokie i do 12 cm długie, od spodu niebieskozielone, z wyraźnymi nerwami bocz- nymi, na brzegach podwinięte. Purpurowoczerwone kwiaty o średnicy 2-3 cm. S: Poręby, polany, brzegi lasów, zarośla, przydroża, wrzosowiska. R: Prawie w całej Europie. K: Od VI do VIII. Wierzbownica wzgórzowa (Epilobium collinum) W: Roślina wieloletnia o łodydze 10-40 cm długiej, od nasady rozgałęzionej. Liście ogonkowe, 1-5 cm długie i 0,5-1,5 cm szerokie, nieregular- nie ząbkowane. Ró- żowoczerwone kwiaty o średnicy
gach podnoszących JzS^ĘfĘIĘ^^ się, szorstko owło- ^fO^NJSsi. sionych, rozwidlo- ' nych. Liście dłonias- tosieczne, o 7 łatkach u góry grubo i nieregularnie ząbkowanych. Kwiaty 2,5-4 cm średnicy wyrastają, w odróż- nieniu od bodziszka czerwonego, nie pojedyn- czo lecz prawie zawsze po dwa, na szorstko owłosionych szypułkach. Siedlisko: Wilgotne łąki, zarośla i lasy, brzegi cieków i rowów; chętnie na glebach gliniastych. Rozmieszczenie: Głównie w środk. i wsch. Euro- pie, na północy do pd. Skandynawii, na południu do północnych Włoch; brak na Wyspach Brytyjs- kich. W Polsce rozpowszechniony. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Rozmnażanie: Ości rozłupek skręcają się lub rozprostowują, „wwiercając" owocki w podłoże. Bodziszek łąkowy [Geranium pratense) /i Wygląd: Roślina wie- ^KiMWł ,~V? l0letnia' 20^° Cm "V" AW^\Wm^//^? sokości, wzniesiona, ^2\VHiri^ill& ° łodygach i szypuł- ^^^^^^^^T kach kwiatowych gru- ^SgpMRŚ^^lFk czołowato owłosio- t^A^l^S$^T'> nych. Liście 7-dzielne I z podwójnie pierzas- tymi odcinkami o lan- cetowatych ząbkach, krótko szczeciniasto owłosio- ne. Kwiaty średnicy 2,5-4 cm wyrastają przeważ- nie po dwa; płatki korony niebieskofioletowe, z cie- mnymi żyłkami. Szypułki kwiatowe po przekwit- nięciu odgięte w dół, jednak w czasie dojrzewania nasionznowu się wyprostowują. Siedlisko: Wilgotne łąki, łąki kośne, brzegi ro- wów; lubi gleby zasadowe i gliniaste. Rozmieszczenie: Głównie we wschodniej i śro- dkowej Europie, na północy do środkowej Skandynawii, również w Wielkiej Brytanii; poza tym prawie nie spotykany na zachodzie jak i na południu Europy. W Polsce rozpowszechniony. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. RR Bodziszek czerwony [Geranium sanguineum) Wygląd: Roślina wieloletnia, 10-50 cm J* wysokości, owłosio- i \ /rff na' z Qrutym kłą- jL«#\ czem i wzniesioną TragggŁ lub podnoszącą się jĘĘ^1 łodygą. Liście w za- *^ rysie okrągławe, do 5 cm średnicy, dło- niasto 5-7-dzielne, podzielone na równową- skie, często trójłatkowe, zaostrzone odcinki. Pojedyncze kwiaty 2,5-4 cm średnicy, krwisto- czerwone. Wycięte na szczycie płatki korony prawie dwa razy większe od działek kielicha. Siedlisko: Kamieniste, suche zbocza, zarośla, widne lasy, słoneczne brzegi lasów, murawy ciepłolubne, na lekkich zasadowych glebach. Rozmieszczenie: Głównie środkowa Europa, z wyjątkiem Alp. Brak w dalszych partiach obszaru śródziemnomorskiego. W Polsce na całym niżu rozpowszechniony, rzadszy w niż- szych partiach gór. Okres kwitnienia: Od V do IX. Bodziszek leśny [Geranium sylvaticum) Wygląd: Roślina A\ A//p^i wieloletnia, wzniesio- vS, (vy///>7V7^ na' ow'osior,a> 30-60 '^M.mlnr^rY cm wysokości. Duże ^SWźyz^Irlrf 'iście dłoniaste, 7- 5f§3y|l^ŹSS§' -dzielne z łatkami -—*^&/3Ę0ĘĘg głęboko wciętymi, ^w^^^^sl^ grubo i nieregularnie ząbkowanymi, owło- sionymi od spodu i wzdłuż nerwów. Kwiaty do 3,5 cm średnicy, jaskrawoczerwonofioletowe, u nasady owłosione. Ważną cechą rozpoznaw- czą w stosunku do bardzo podobnego bodziszka łąkowego są szypułki kwiatowe, które po prze- kwitnięciu pozostają wyprostowane. Nitki pręci- ków lancetowate i, w odróżnieniu od bodziszka łąkowego, u nasady tylko trochę rozszerzone. Siedlisko: Ziołorośla, pastwiska górskie, lasy liś- ciaste, mieszane, łęgi. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z wyją- tkiem dalekich krańców południowych. W Polsce na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od VI do VII. Bodziszek cuchnący (Geranium robertianum) Bodziszek kosmaty (Geranium molle) Wygląd: Roślina jed- noroczna, 20-50 cm wysokości, o łodygach karminowoczerwo- nych, gęsto gruczo- łowato owłosionych. Przy roztarciu nie- przyjemnie pachnie zawartym w tkankach olejkiem eterycznym. 3-5-krotnie pierzaste liście z podwójnie pierzastodzielnymi odcinkami, odstająco owłosione. Różowe kwiaty 1,5-2 cm średnicy, po dwa na rozesłanej lub podnoszącej się łodydze. Płatki korony z 3 białawymi paskami. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane, iglaste, piargi, cieniste skały, mury. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce na całym niżu i w górach po piętro kosodrzewiny. Okres kwitnienia: Od V do X. Uwagi: Obok wspomnianego olejku eteryczne- go zawiera także garbniki i nie rozpoznaną jeszcze substancję gorzką. Bodziszek porozcinany (Geranium dissectum) Wygląd: Jednorocz- na roślina owłosio- na, 10-30 cm, a nie- kiedy do 50 cm wy- sokości. Rozgałęzio- na łodyga podno- sząca się lub wznie- siona; odstająco owłosiona w odróżnieniu od bodziszka gołę- biego, którego łodyga pokryta jest przylegają- cymi włoskami. Wszystkie liście na ogonkach, prawie do nasady 5-7-dzielne (nazwa), mniej jednak sercowato wycięte niż u bodziszka go- łębiego. Kwiaty przeważnie po dwa, średnicy do 1 cm; różowoczerwone płatki korony nad- cięte, tak długie jak działki kielicha lub krót- sze. Kwiatostany w odróżnieniu od bodziszka gołębiego przeważnie krótsze od podsadki. Siedlisko: Przydroża, miejsca ruderalne, pola. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polsce na całym niżu, rzadziej w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od V do X. Wygląd: Roślina jed- noroczna lub dwule- tnia, 10-30 cm wyso- kości. Łodyga podno- sząca się lub wznie- siona, rozgałęziona, ku górze coraz sła- biej pokryta miękkimi włosami (nazwa!), a coraz silniej gruczołkami pachnącymi piżmem. Zaokrąglone liście prawie do połowy wcięte, 7-9-łatkowe, z wierzchu i od spodu odstająco miękko owłosione; dolne liście ogonkowe, górne siedzące. Jasnoczerwone kwiaty o średnicy ok. 1 cm, przeważnie po dwa, płatki korony prawie do połowy wycięte, w przeciwieństwie do nie wyciętych płatków bodziszka drobnego. Siedlisko: Słoneczne, suche wrzosowiska, przydroża, ciepłe murawy na wapiennym pod- łożu, rumowiska. Rozmieszczenie: W całej Europie z wyjątkiem najdalszych krańców. W Polsce na całym niżu. Okres kwitnienia: Od V do IX. Iglica pospolita (Erodium cicutarium) Wygląd: Roślina jednoroczna, 15-50 cm wysokości, o ło- dydze rozesłanej lub pod- noszącej się, często czer- wonawo nabiegłej. Bardzo zmienne, nieparzystopierzas- te liście z głęboko wcinanymi, jajowatymi odcinkami. Kwiaty o płatkach korony czerwo- nofioletowych lub różowych, u nasady często z czarą pla- mką, dużo dłuższych od dzia- łek kielicha ( 2-4 razy dłu- ższe). Owoc ze skręconym dzióbkiem. Siedlisko: Pola, przydroża, ugory, suche łąki i murawy, wydmy. Rozmieszczenie: W całej Europie. W Polsce na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od IV do X. Rozmnażanie: Nasiona zakończone ością o długich włoskach zostają wystrzelone z owocu. a 90 Len przeczyszczający {Linum catharticum) Len trwały (Linum perenne) Wygląd: Roślina jednoroczna, niepozorna, 5-30 cm wyso- kości, o łodygach wzniesio- nych, rozwidlonych. Liście naprzeciwległe, jajowatolan- cetowate, z jednym nerwem, ok. 1 cm dugości. Małe białe kwiaty na długich szypułkach, w luźnym kwiatostanie, w sta- dium pąka zwisłe. Jajowate działki kielicha z gruczołowa- tymi włoskami na brzegach. Siedlisko: Łąki, wygony, wrzosowiska tor- fowiska. Rozmieszczenie: Prawie w caej Europie, jed- nak na południu tylko w górach. W Polsce pospolity zarówno na niżu jak i w górach. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Uwagi: Niegdyś często używany jako roślina lecznicza, przede wszystkim, jak nazwa wska- zuje, jako środek przeczyszczający, ale ró- wnież przeciw pasożytom wewnętrznym. Nasiona są lekko trujące. Wygląd: Roślina wieloletnia, 20-60 cm, niekiedy ponad 80cm wysoka, niebieskawo- zielona. Liście skrętoległe, lancetowate, z 1-3 nerwami, 2 cm długości, na brzegu szo- rstkie. Błękitne kwiaty, śre- dnicy ok. 2,5 cm, w luźnych kwiatostanach. 5 płatków deli- katnych, odpadających szyb- ko po przekwitnięciu. Szypuł- ki kwiatowe wzniesione, w przeciwieństwie do Inu austriackiego, u któ- rego po przekwitnięciu odginają się ku dołowi. Siedlisko: Suche zbocza, murawy ciepłolubne, widne lasy sosnowe, kamieniste gleby. Rozmieszczenie: Głównie poludniowo- -wschodnia i środkowa Europa, na zachodzie do Wysp Brytyjskich. W Polsce zdziczały, miej- scami zadomowiony, rzadko uprawiany. Okres kwitnienia: Od VI do VII. ? Niecierpek pospolity (Impatiens noli-tangere) Wygląd: Roślina jednoroczna, 30-80, a nawet do 100 cm wy- sokości, zupełnie naga. Łody- ga szkliście prześwitująca, gałęzista, w węzłach przewa- żnie zgrubiała. Skrętoległe li- ście jajowate, tępo ząbko- wane, do 10 cm długości. Kwiaty w 2-4-kwiatowych gro- nach krótszych od podsadki. Charakterystyczna zagięta na końcu ostroga, wytworzona z przekształcenia działki kieli- cha. Dwie pozostałe działki małe i niepozorne. 5 płatków korony, 4 zrośnięte parami, jeden wolny. Kwiaty cytrynowożółte lub złotożółte. Siedlisko: Bogate w próchnicę, wilgotne lasy liściaste i iglaste, łęgi i lasy zboczowe. Rozmieszczenie: Prawie w caej Europie. W Polsce pospolity na niżu i w górach, gdzie sięga po piętro regla górnego. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Rozmnażanie: Kwiaty często zapylane przez trzmiele, również samopylne. 92 Niecierpek drobnokwiatowy {Impatiens panillora) Wygląd: Roślina jed- noroczna, do 60 cm wysokości. Liście skrętoległe, jajowate i zaostrzone, zwę- żają się w oskrzydlo- ny ogonek. Brzeg liścia ząbkowany. Kwiaty o średnicy ok. 1 cm, bladożółte, zgru- powane po 4-10 we wzniesionym gronie, czę- sto dłuższym od podsadki. Stożkowata ostroga prosta, w odróżnieniu od niecierpka pospo- litego. Siedlisko: Lasy liściaste i iglaste, ogrody, par- ki i żywopłoty na żyznej glebie. Rozmieszczenie: Pierwotnie zadomowiony w północno-wschodniej i centralnej Azji. Już w zeszłym stuleciu zdziczały z ogrodów bota- nicznych zadomowił się prawie w całej środ- kowej i północnej Europie. Na południu sięga do Włoch. W Polsce rozpowszechniony. Okres kwitnienia: Od IV do X n Dyptam jesionolistny (Dictamnus albus) * Krzyżownica zwyczajna (Polygala vulgaris) W: Roślina wieloletnia, 50- -100 cm wysokości. Przy roz- tarciu silnie pachnąca cytryną lub cynamonem. Liście niepa- rzystopierzaste o 7-11 lan- cetowatych odcinkach. Kwiaty do 5 cm średnicy z ciem- noczerwonym żyłkowaniem. S: Suche zbocza, widne zaro- śla, murawy stepowe, chętnie na glebach nawapiennych. R: Głównie w południowej Eu- ropie. W Polsce bardzo rzadki. K: Od V do VI. Roślina wydziela olejki eteryczne. ? Szczyr trwały (Mercurialis perennis) W: Bylina 15-35 cm wysokości. Łodyga obła. Liście naprzeciw- ległe, do 10 cm długie, na wy- raźnym ogonku, podługowato- jajowate, tępo ząbkowane. Ma- łe, niepozorne, zielone kwiaty dwupienne w kłosach pozor- nych o wielu kwiatkach. S: Cie- niste lasy liściaste i mieszane z bogatym runem na żyznych glebach, mniej w zaroślach. R: Prawie w całej Europie. W Po- lsce na całym niżu, w górach po regiel dolny. K: Od IV do V. U: Trujący. Wilczomlecz sosnka {Euphorbia cyparissias) W: Roślina wieloletnia, do 40 cm wysokości o jasnozie- lonych, najwyżej 0,3 cm szero- kich, skrętoległych liściach. Podsadki poszczególnych kwiatostanów początkowo żó- łte, później czerwone. Balda- chogrona wieloramienne. S: Ubogie murawy, suche zarośla zbocza, miejsca wypasu owiec, przydroża, na podłożu piaszczystym i kamienistym, wapiennym. R: Środkowa Europa. K: Od I. U: Trujący. W: Roślina wieloletnia, bardzo zmienna, wysokości 10-30 cm. Łodyga wzniesiona, silnie roz- gałęziona i obficie ulistniona. Liście skrętoległe, u góry rów- nowąsko lancetowate, u dołu owalne lub odwrotnie jajowate, zaostrzone. Kwiaty przeważnie niebieskie, rzadziej różowe lub białe, w wierzchołkowym luź- nym gronie. S: Łąki, zarośla, miedze, słoneczne wzgórza. R: W większej części Europy; w Polsce pospoli- ta. K: Od V do VIII. ? Wilczomlecz obrotny (Euphorbia helioscopia) W: Roślina jednoroczna, wys. 5-40 cm, o skrętoległych liś- ciach łodygowych, zwiększa- jących się ku górze, odwrotnie jajowatych lub klinowatych, krótkoogonkowych, do 4 cm długich, w górnej połowie dro- bno piłkowanych. Przeważnie 5-ramienne wierzchotki, czar- kowate podsadki, 4 lub 5 miod- ników. S: Pola, ogrody, nieuży- tki. R: Europa. K: Od IV do XI. chętnie IVdoV Wilczomlecz błotny (Euphorbia palustris) W: Roślina wieloletnia, przypo- minająca małą wierzbę. Gru- ba, pusta łodyga u nasady cze- rwona, naga, do 130 cm, a nie- kiedy nawet 150 cm wysoka. Liście skrętoległe, siedzące, lancetowate i prawie całobrze- gie. Wierzchołka wielora- mienna. S: Trzcinowiska, na brzegach wód płynących lub stojących, w wilgotnych lasach. R: Prawie w całej Europie. W Polsce głównie nad większymi rzekami i ich dopływami, K: Od V do VI. U: Trujący. O 94 Wąkrota zwyczajna (Hydrocotyle vulgaris) Wygląd: Roślina wieloletnia o cien- kich, prawie nitko- watych łodygach, 15-40, niekiedy do 60 cm długich. Okrą- gławe, karbowane li- ście tarczowate, co oznacza, że liść siedzi na łodydze nie brze- giem lecz środkiem; u nasady małe przylistki. Niepozorne, krótkoszypułkowe, małe gronka drobnych czerwonobiatawych kwiatów w pachwinach liściowych, ukryte pod blaszka- mi liściowymi. Siedlisko: Torfowiska niskie, wilgotne łąki, brzegi wód, na glebach bagnistych i torfowych lub w wodzie. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, ale brak na Wyspach Brytyjskich i w południowej Europie. W Polsce głównie na niżu w zachod- niej części kraju. Okres kwitnienia: Od VII do VIII. Jarzmianka większa (Astrantia major) Wygląd: Roślina wie- loletnia, 30-100 cm wysokości, o gru- bym, walcowatym kłączu, słabo roz- gałęzionej łodydze, z długoogonkowymi, 10-20 cm szerokimi liśćmi odziomkowymi i mniejszymi liśćmi ło- dygowymi. 3-7-dzielne liście o grubo ząb- kowanych odcinkach, z których oba boczne mogą być razem zrośnięte. Kwiaty na długich szypułkach zebrane w prostym baldachu, oto- czonym licznymi szorstkimi pokrywkami, częs- to zabarwionymi zielonkawo lub czerwonawo, osiągającymi długość do 3 cm. Siedlisko: Łęgi lub lasy mieszane, ziołorośla, zarośla, łąki. Do ponad 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Przede wszystkim w wy- sokich i średnich górach środkowej i południo- wej Europy. W Polsce rozpowszechniona w górach i południowej części niżu. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Żankiel zwyczajny (Sanicula europea) Wygląd: Roślina wieloletnia, naga, słabo rozgałęziona, 20-50 cm wysokości. Liście odziomkowe na długich ogon- kach, zimotrwałe, aż do nasady dłoniasto 3-5-dzielne z grubo ząbkowanymi odcinkami. Liście łodygowe prawie siedzące, często zu- pełnie ich brak. Kwiaty białe lub jasnoróżowe, w skąpokwiatowych baldaszkach, siedzące lub szyputkowe, na zewnątrz męskie, w środku obupłciowe. Siedlisko: Przede wszystkim lasy bukowe, ale także dębowe i mieszane; wilgotne gleby mul- lowe, gliniaste, nawapienne. Do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Pol- sce rozpowszechniony w górach i na niżu. Okres kwitnienia: Od V do VII. Uwagi: Niegdyś, przede wszystkim w średnio- wieczu, stosowany często jako roślina leczni- cza (przeciw krwawieniom). Mikołajek polny {Eryngium campestre) Wygląd: Na pierwszy rzut oka wydaje się podobny do ostu ze względu na kolczaste liście i główkowate kwiatostany. Wielolet- nia roślina do 100 cm wysokości, okółkowo rozgałęziona, wraz z innymi gatunkami tego rodzaju odbiega wyglądem od znanego nam pokroju baldaszkowatych. Jego liście nie po- dzielone, lub dłoniaste czy też podwójnie pie- rzaste są na brzegach odcinków kolczasto pił- kowane; zarówno dolne na ogonkach jak i gór- ne siedzące - białawozielone. Białe lub biała- wozielone kwiaty w prawie kulistych głów- kach, otoczonych równowąsko lancetowatymi, kolczastymi pokrywkami. Siedlisko: Suche murawy i łąki. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Europa. W Polsce rzadko w południowej czę- ści niżu. Okres kwitnienia: Od VII do IX 9fi -*- Swierząbek orzęsiony (Chaerophyllum hirsutum) Wygląd: Roślina wieloletnia, wysokości 50-100 cm. Łodyga szorstko owłosiona lub naga, pod węzłami nieznacznie zgrubiała. Liście mniej lub bardziej szczeciniasto owłosione, 3-4-krot- nie pierzasto podzielone, najniższe odcinki prawie tak duże jak pozostały liść. Małe kwia- ty o białych lub różowych płatkach korony, na brzegach orzęsione, w 10-20 promienistych baldachach. Szyjka słupka wyprostowana i sztywna, owoc 8-12 mm długi. Siedlisko: Wilgotne lasy górskie, łęgi, łąki gór- skie, ziołorośla, zaśrola nadrzeczne. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Europa, głównie w górach. W Polsce w Sude- tach, Karpatach i Podkarpaciu bardzo pospoli- ty; na niżu rozproszony. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Uwagi: Zwany także świerząbkiem kosmatym. Oprócz niego w Polsce występuje także swie- rząbek gajowy, ś. bulwiasty i ś. korzenny. Czechrzyca grzebieniowa (Scandix pecten-veneris) Wygląd: Roślina jednoroczna, wzniesiona, 15-50 cm wyso- kości, o łodydze odstająco sztywno owłosionej. Liście 2-4-krotnie pierzasto podzie- lone z równowąskimi, zaos- trzonymi odcinkami, baldachy 1-3-promieniowe pozornie naprzeciw liści, z 5 pokrywka- mi baldaszków na brzegach szczeciniasto owłosionymi, brak pokryw baldacha. Ważną cechę rozpoznawczą stanowi owoc o dzióbku prawie 6 razy dłuższym od reszty, w sumie mierzący 2-8 cm. Siedlisko: Pola, uprawy, winnice, przede wszy- stkim na glebach gliniastych zawierających wapń. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce - w zachodniej i południowej części. Okres kwitnienia: Od IV do VII. Trybuła leśna (Anthriscus sylvestris) Wygląd: Roślina dwu- lub wieloletnia, 60-150 cm wysoko- ści, o pustej, żłobko- wanej łodydze, u do- łu szorstko owłosio- nej, ku górze nagiej. Liście 2- lub wielo- krotnie pierzaste o łatkach lancetowatych i za- ostrzonych. Białe kwiaty w baldachach z wyra- źnie większymi kwiatkami zewnętrznymi, two- rzące baldach o ok. 15 promieniach. Siedlisko: Łąki (jeśli z nawozami azotowymi - wówczas często masowo), żywopłoty, zaroś- la, przydroża, miedze, ugory. Rozmieszczenie: W całej środkowej i północ- nej Europie, na południu Europy rzadko i tylko w górach. W Polsce na całym niżu i w niż- szych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od IV do VIII. Rozmnażanie: Przez nasiona. Zapylanie głów- nie przez chrząszcze i muchy. Uwagi: Słabo trujący. Kłobuczka pospolita (Torilis japonka) Wygląd: Roślina jednoroczna lub dwuletnia, w odróżnieniu od rozesłanej lub podno- szącej się Torilis nodosa, wzniesiona, 30-120 cm wy- soka. Mniej lub bardziej szor- stko owłosiona, rozgałęziona łodyga z 1-3-kro- tnie pierzastymi liśćmi, o odcinkach wydłużo- nych lub owalnych, ząbkowanych i głęboko wciętych. Kwiaty białe lub różowe, w balda- chach na długich szypułach (u T. nodosa bal- dachy są kłębkowate i na bardzo krótkich szy- pułach). 5 lub więcej pokrywek, u podobnej 1 anensis przeważnie tylko jedna lub zupełnie brak; owoce tego gatunku z wygiętymi kolca- mi, które u kłobuczki pospolitej nie są wygięte lub ich brak. Siedlisko: Lasy i brzegi lasów, zarośla, żywo- płoty, przydroża; na miejscach cienistych. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. 98 Szczwół plamisty (Conium maculatum) ^Kgsia^ Wygląd: Roślina sto u nasady czerwono plamiastej (nazwa); od 50 cm do ponad 200 cm wysokości. 2-4-krotnie pierzaste liście trójkątne w zarysie, z wierzchu ciemnozielone, od spodu szarozielone, w do- tyku miękkie. Białe kwiaty, mierzące tylko 2 mm, tworzą baldach średnicy do 15 cm, o 8-20 promieniach. Roztarta roślina wydziela bardzo nieprzyjemny, mysi zapach. Siedlisko: Ugory, żywopłoty, przydroża, wysy- piska, brzegi rowów, mury, przypłocia. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, na północy do południowej Skandynawii. W Polsce na niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Uwagi: Wszystkie części rośliny silnie trujące. Przewierceń okrąglolistny (Bupleurum rotundifolium) Wygląd: Roślina jednoroczna, wysokości 15-50, a niekiedy nawet do 80 cm. Liście okrą- głojajowate, górne obrastają łodygę. Dolne li- ście siedzące lub na krótkim ogonku. (Liście u przewiercenia sierpowatego są u dołu wy- dłużone, u góry lancetowate, a jego ok. 100 cm wysoka łodyga powyginana mniej lub bardziej zygzakowato. Przewierceń wąskolistny ma liś- cie odziomkowe długie do 15 cm, na długich ogonkach i podługowato lancetowate liście ło- dygowe.) Baldach ok. 10-promieniowy, pokryw brak, płatki korony żółte, szerokojajowate, za- ostrzone pokrywki odstają w czasie kwit- nienia, a w okresie dojrzewania zbliżają się do siebie. Owoc długości do 0,4 cm. Siedlisko: Pola, ogrody; podłoże wapienne. Rozmieszczenie: Środk. i pd. Europa. W Po- lsce głównie w południowej części, na niżu i wyżynach; zagrożony wymarciem. Okres kwitnienia: Od VI do VII. mn Włóczydło szerokolistne [Caucalis latifolia) f Wygląd: Roślina jednoroczna, wzniesiona, 15-60 cm wyso- kości, szczeciniasto owłosio- na. Rozgałęziona łodyga o pojedynczo pierzastych li- ściach; podługowate, lance- towate odcinki wcięto ząb- kowane (podobne włóczydło polne ma liście 2-3-krotnie pierzaste). Kwiaty o białych lub czerwonawych, głęboko rozcię- tych płatkach korony, w niewielkich balda- chach. Tęgie promienie baldachów z włoska- mi skierowanymi ku tyłowi. Owoce do 1 cm długie, żeberkowane, z 2-3 rzędami długich haczykowatych wyrostków na każdym z żeber. Siedlisko: Pola zbóż i inne tereny uprawne, rzadziej miejsca ruderalne, lubi gleby wapienne. Rozmieszczenie: Pd. i środk. Europa, zadomo- wiony na Wyspach Brytyjskich. W Polsce efe- merycznie. (Włóczydło polne występuje u nas wśród zbóż rzadko na niżu, częściej na wyży- nach w pd. części kraju.) Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Okrzyn szerokolistny (Laserpitium latifolium) Wygląd: Roślina wieloletnia, 60-150 cm wyso- kości, o łodydze słabo owłosionej lub nagiej, u nasady okrytej włóknami. Pojedynczo lub podwójnie pierzaste liście z szeroko jajowaty- mi, u nasady sercowatymi, piłkowanymi odcin- kami, 3-10 cm długimi i 2-6 cm szerokimi, natomiast całe liście mogą dochodzić do 100 cm długości. Białe kwiaty w 2(H0-promie- niowych baldachach. Siedlisko: Górskie łąki i lasy liściaste, zioło- rośla, suche, widne lasy, przede wszystkim ciepłolubne, zarośla, murawy na kamienistym podłożu, chętnie na glebach zawierających wapń. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, brak na Wyspach Brytyjskich. W Polsce na całym obszarze, choć miejscami, szczególnie na ni- żu, rzadki. Okres kwitnienia: Od VII do VIII. Uwagi: Inne, wystpujące w Polsce gatunki to okrzyn łąkowy, a także spotykane w górach o. karpacki i rzadkie o. górski i o. jeleni. Sierpnica pospolita (hkatia vulgaris) Kminek zwyczajny (Carum cant) t Wygląd: Roślina wieloletnia, 30-50 cm wysokości o ło- dydze. Łatwo rozpoznawalna po sztywnych liściach, dwu- krotnie 3-siecznych z ostro pi- łkowanymi, równowąskimi odcinkami, 0,5-1,5 cm sze- rokimi i do 30 cm długimi; odcinek szczytowy zawsze trójdzielny. Białe kwiaty w 10-20-promieniowych, ma- łych, krępych baldachach o średnicy 4 cm. Siedlisko: Murawy kserotermiczne, miedze, przydroża, ugory, zarośla, miejsca suche, sło- neczne; na lessie i wapieniu. Rozmieszczenie: W południowej i środkowej Europie. Zawleczona do Skandynawii, na Wy- spy Brytyjskie i do niektórych krajów zachod- niej Europy, gdzie się zadomowiła. W Polsce na całym obszarze na niżu i pogórzu, choć miejscami rzadko. Okres kwitnienia: Od VII do X. Biedrzeniec wielki (Pimpinella major) # Wygląd: Roślina wieloletnia, 40- -100cm wysokości o łodydze kanciasto bruzdkowanej i aż do góry ulistnionej. Wszystkie liście po- jedynczo pierzaste, mające z każdej strony po 2-4 krótko ogon- kowych lub siedzących, do 4 cm długich, gru- bo ząbkowanych odcinków; odcinek wierzchoł- kowy ząbkowany, ale dodatkowo słabo trójłat- kowy. Białe lub różowe kwiaty w 10-25-pro- mieniowym baldachu o 3-6 cm średnicy. Waż- ną cechą rozpoznawczą w stosunku do bied- rzeńca mniejszego jest szyjka słupka, dłuższa od zarodni w okresie kwitnienia. Siedlisko: Ląki, ziołorośla, zarośla, a także skaliste zbocza i brzegi lasów. Rozmieszczenie: Duża część Europy, na pół- noc do pd. Skandynawii, na południe do pn. Hiszpanii; brak w Europie. W Polsce częsty. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Vj,w n Wygląd: Roślina \ZMJmHsfljL /i dwuletnia o wrze- JSS^flW M cionowatym korze- Za^OT /iw niu' na9'e'' mocno *S^S^M MW rozgałęzionej łody- "x5S^Hr dze, 30-80 cm wyso- <=I|fe|py|||' kości. 2-3-krotnie pie- ^"^ rzaste liście o równo- wąskich lub lancetowatych łatkach, pochwy gór- nych liści z parą łatek przypominających przylis- tki. Białe, mierzące 2-3 mm kwiaty tworzą bal- etach o niejednakowo długich promieniach bal- dachu. Siedlisko: Ląki, pastwiska, przydroża, kamieni- ste stoki, widne lasy górskie. Do 2200 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w caej Europie, brak w Portugalii oraz na najdalszym południowym wschodzie. W Polsce na całym obszarze, miej- scami jako zdziczały z uprawy. Okres kwitnienia: Od V do VI. Uwagi: Znany jako roślina przyprawowa do se- ra, chleba i innego pieczywa, do nalewek i likie- rów i, choć rzadziej, jako roślina lecznicza. Biedrzeniec mniejszy (Pimpinella saxifraga) iffiy. Wygląd: Roślina wieloletnia, jĘmL zmienna, do 50 cm wysoka, Jl|||5 o łodydze, w przeciwieństwie *5jgv|?p do biedrzeńca wielkiego, dro- ^ĘźMjZ) bn° bruzdkowanej i obłej, ku tSĘi0> górze prawie bezlistnej. Li- ^*"l ście pojedynczo, niekiedy po- .^ dwójnie pierzaste; liście od- JPsSk ziomkowe z jajowatymi, tępy- /^^Vm mi> siedzącymi odcinkami. ^S^mr ^'a'e '^ czerwonawe kwiaty z szyjką słupka krótszą od za- lążni. Gatunek bogaty w formy. Siedlisko: Ubogie i suche murawy, wrzosowis- ka, suche łąki i pagórki, szczególnie na wapie- niach. Na luźnych, kamienistych glebach. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, z wyjątkiem najdalszej północy i południa. W Polsce pospolity na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Uwagi: Oba biedrzeńce znajdują zastoso- wanie jako rośliny lecznicze, np. przy bólach głowy i krwawieniu z nosa. m? Podagrycznik pospolity {Aegopodium podagraria) Wygląd: Roślina 30- -100 cm wysokości, naga, o kanciasto bruzdkowanej, we- wnątrz pustej łody- dze. Podwójnie trój- listkowe liście o od- cinkach jajowatych, podługowatych, mierzących do 10 cm. Bal- dach 12-20-, a nawet 25-promieniowy złożony z małych, białych kwiatów, do 3 mm średnicy. Liście używane bywają jako dzika jarzyna. Siedlisko: Wilgotne lasy, łęgi, zarośla, ogrody, parki, przypłocia, brzegi wód, zawsze na pod- łożu wilgotnym, żyznym i bogatym w azot. Do 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, na południe bez Półwyspu Iberyjskiego. W Polsce pospolity na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od V do VIII lub IX. Uwagi: Dawniej używany jako roślina leczni- cza. Kropidło Lachenala [Oenanthe lachenalii) Wygląd: Roślina wieloletnia, 40-60 cm wyso- kości o łodydze kanciasto bruzdkowanej, peł- nej. Dolne liście podwójnie pierzaste z odcin- kami klinowatymi lub jajowatymi, górne liście pojedynczo pierzaste z wąskimi jajowato- lancetowatymi odcinkami, do 4 cm długie. Bia- łe kwiaty w 5-12-promieniowych baldachach, płatki korony rozszczepione do połowy, kwiaty brzeżne o średnicy 1,5 mm w odróżnieniu od podobnego Oenanthe pseucedanifolia, u którego mierzą one 2-3 mm, brak im po- krywy lub jest tylko jednolistkowa, podczas gdy u kropidła Lachenala 4-6 listkowa. Siedlisko: Słone łąki bagienne, rowy. Rozmieszczenie: Głównie zachodnia Europa, na północ do Szwecji. W Polsce na Pomorzu Zachodnim koło Świnoujścia i przy ujściu Odry. Okres kwitnienia: Od VII do VIII. Potocznik wąskolistny [Sium erectum) Wygląd: Roślina wieloletnia, o drobno bruzdkowanej, obłej łodydze 30-80, niekiedy do 100 cm długiej, przy ziemi z rozłogami. Pojedynczo pierzaste liście niejednolicie grubo piłkowane, dolne od- cinki raczej jajowate, górne bardziej lancetowate, odcinek jgrycznik końcowy przeważnie trójkąt- ny. Białe kwiaty w balda- llty chach na krótkich szypułkach. Liściaste pokrywy często pierzaste. Owoc w przeciwieństwie do marka szerokolistnego wyraźnie okrągy. Siedlisko: Źródliska, potoki, rowy, stawy. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce rozpowszechniony na całym niżu, rzadszy w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Kropidło piszczałkowate (Oenanthe fistulosa) Wygląd: Roślina wieloletnia, słabo rozgałęziona, 30-60 cm wysokości. Łodyga, ogonki li- ściowe i szypuły baldacha wewnątrz puste, często ró- wnież wybrzuszone i lekko spłaszczone. Łodyga na węz- łach nieco ścieśniona. Korze- nie często z bulwiastymi zgrubieniami. Pojedynczo lub podwójnie pierzaste liście łodygowe z całobrzegimi odcinkami. Wierzchołkowe baldachy na dłu- gich szypułach, 2-4-promieniowe. W środku baldaszków kwiaty obupłciowe, prawie siedzą- ce, na brzegach długoszypułkowe męskie. Siedlisko: Brzegi rzek, rowów, mokrada. Rozmieszczenie: Głównie środkowa i południo- wa Europa z wyjątkiem najdalszego południo- wegowschodu. Na północy do południowej Szwecji. W Polsce w zachodniej części niżu. Okres kwitnienia: Od V do VII. 104 Szalej jadowity (Cicuta nosa) Kmin koński (Laser trilobum) Wygląd: Roślina wieloletnia, wysoko- ści 60-120 cm, naga. Ważną cechę roz- poznawczą stanowi zgrubiałe, bulwiaste kłącze, wewnątrz puste, z poprzecz- nymi przegrodami. Bardzo duże, dwu- lub trzykrotnie pierzaste liście o wąskolancetowa- tych, ostro piłkowanych odcinkach, do 8 cm długich. Szczytowe baldachy z licznymi białymi kwiatami, średnicy 7—13 cm. Siedlisko: Rowy, sadzawki, starorzecza, bagna. Rozmieszczenie: Środkowa i północna Eu- ropa. W Polsce rozpowszechniony na niżu i pogórzu. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Uwagi: Szalej jadowity i szczwół plamisty są najbardziej trującymi roślinami baldaszko- wymi. Zwłaszcza korzeń zawiera tyle substan- cji trujących, że mogą one zabić czło- wieka w ciągu jednej godziny. Dzięgiel leśny (Angelica sylvestris) Wygląd: Roślina wieloletnia, o łody- dze ciemnozielonej, wzniesionej, pustej w środku, 50-150 cm wysokiej, białawo oszronionej. Liście duże, odziomkowe, które mogą dochodzić do 30-60 cm długości, 2- lub 3-krotnie pierzaste, o do 8 cm długich, po- długowato jajowatych, kolczasto zakończonych odcinkach, szorstkich na brzegach, od spodu owłosionych. Ogonki liściowe ku górze rynien- kowato zagłębione. Puszysto owłosione, 20-30 cm długie promienie baldacha z baldaszkami o białych lub różowych kwiatach 2 mm średnicy. Średnica baldacha może osiągać 20 cm. Siedlisko: Łęgi, torfowiska niskie, młaki, wil- gotne łąki, brzegi cieków wodnych, zarośla. Rozmieszczenie: W całej Europie, w Polsce pospolity na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Uwagi: Rzadko stosowana roślina lecznicza. Wygląd: Roślina wieloletnia, wysoko- ści 60-120 cm, z deli- katnie żłobkowaną, niebieskawo oszro- nioną łodygą, wy- dzielająca silny za- pach kminku (podo- bny do niego Laser latifolium wydziela intensyw- ny zapach korzenny). Liście odziomkowe duże, przeważnie dwukrotnie, rzadziej trzykrotnie po- trójnie pierzaste z tępo karbowanymi, odwrotnie jajowatymi lub prawie okrągłymi odcinkami, od spodu niebieskawo oszronionymi. Kwiaty białe, pokryw i pokrywek przeważnie brak. Siedlisko: Kamieniste zbocza górskie poro- śnięte krzewami o glebie przeważnie zawiera- jącej wapń. Rozmieszczenie: Szeroko rozprzestrzeniony w Europie, brak go jednak w północnej Euro- pie i na Wyspach Brytyjskich. Rzadki. W Po- lsce nie spotykany. Okres kwitnienia: Od V do VI. Marchew zwyczajna (Daucus carota) Wygląd: Roślina dwu- letnia, 50-100 cm wy- sokości o szczeci- niasto owłosionych łodygach i grubych, białawych korzeniach. Liście dwu- lub trzy- krotnie, rzadziej na- wet czterokrotnie pierzaste z wąskimi łatkami. W kwiatostanie słabo wypukłym w okresie kwit- nienia, w środku gęsto ustawionych białych kwia- tów znajduje się przeważnie ciemnopurpurowy lub prawie czarny kwiat. W okresie dojrzewania promienie baldacha tak zbliają się do siebie, że w środku powstaje gniazdowate zagłębienie. (Jest to dzika forma marchwi ogrodowej.) Siedlisko: Łąki, pola, przydroża, ubogie mura- wy, wygony, zarośla, kamieniste zbocza. Rozmieszczenie: Cała południowa i środkowa Europa, na północy do południowej Norwegii i środkowej Szwecji. W Polsce na niżu i w niż- szych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od V do VII. 106 HiSs^A f iLA^ Gorysz lekarski (Peucedanum officinale) Gorysz błotny (Peucedanum palustre) Wygląd: Wieloletnia roślina o łodydze 50-100, a nierzadko nawet do 200 cm wy- sokiej. Z wyglądu przypomina miotłę. Liście 3-6-krotnie 3-dzielne, o odcin- kach równowąskich, mogących dochodzić do 9 cm długości i niekiedy nawzajem się prze- platających. W odróżnieniu od gorysza błot- nego na obłej łodydze znajduje się 10-40-pro- mieniowy baldach z żółtymi kwiatami. 1 do 3 pokryw, lub niekiedy ich brak. Siedlisko: Rośnie głównie na łąkach; także w suchych murawach. Rozmieszczenie: Prawie w całej środkowej i południowej Europie; brak w Skandynawii. W Polsce nie występuje. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Wygląd: Roślina dwuletnia, 80-150 cm wysoka, prawie na- ga. Łodyga pusta w środku, kanciasto bruzdkowana, różo- wawa, za młodu po- chylona. Dwu- lub wielokrotnie pierzaste liście o odcinkach po- dłużnie lancetowatych, do 2 mm szerokich, często biało zaostrzone. Pokrywy odgięte. Kwiaty białe (co pozwala łatwo odróżnić od gorysza lekarskiego), ustawione w baldachu o 15-30 promieniach. Jajowaty owoc do ok. 0,5 cm długości. Siedlisko: Tereny zabagnione, wilgotne łąki, torfowiska, brzegi cieków, olsy. Rozmieszczenie: Północna Europa z wyjąt- kiem dalekiej północy, środkowa Europa do południowej Francji i północnych Włoch. W Polsce pospolity na niżu i w niższych poło- żeniach górskich. Okres kwitnienia: Od VII di IX. Pasternak zwyczajny (Pastinaca sativa) Barszcz zwyczajny (Heracleum sphondylium) Wygląd: Roślina dwuletnia o kancia- stej, bruzdkowanej i owłosionej łodydze, 30-100 cm wysoko- ści. Liście pojedyn- czo, rzadko podwój- nie pierzaste z 3-7 parami niejednakowo karbowanych odcinków, ok. 5 cm długich. Żółte kwiaty na 5-15 promie- niach tworzą baldach o ok. 10 cm średnicy; silnie pachną. Siedlisko: Łąki, nieużytki, przydroża, rowy, su- che zbocza, kamieniołomy. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce pospolity. Okres kwitnienia: Od VII do VIII. Rozmnażanie: Z nasion. Zapylają przede wszystkim muchy i chrząszcze. Uwagi: Do dziś uprawiany jako warzywo, ale już prawie nie stosowany jako roślina leczni- cza. U form uprawianych od dawna jadalne są mięsiste korzenie. Wygląd: Roślina tępa, okazała, 80-150 cm, niekiedy nawet do 200 cm wysokości. Łodyga kanciasta, bruzdkowana, do 2 cm gruba sztywno, szczeci- niasto owłosiona. Liście pie- rzaste bardzo zróżnicowane, o jajowatych lub lancetowa- tych, ząbkowanych lub łątko- wych odcinkach, z wierzchu szorstko szczeciniasto owło- sione. Baldachy o średnicy 5- -15 cm, kwiaty białe, rzadko ró- żowe, na brzegach poszczególnych baldaszków silnie powiększone. Owalny owoc dł. do 1 cm. Siedlisko: Łąki, przede wszystkim kośne, łęgi, przydroża, brzegi strumieni i rowów, zarośla, ziołorośla. Do ponad 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z wy- jątkiem dalekiej północy i dużej części tere- nów śródziemnomorskich. W Polsce pospolity w całym kraju. Okres kwitnienia: Od VI do X. ? mc I r Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) #%00 Wygląd: Roślina wie- |l§f loletnia, wzniesiona, & do 150 cm wysokości. W Łodyga i pilkowane liście z licznymi pa- > rżącymi włoskami. Zielone, długie do 10 cm wiechy kwia- tów z żółtozielonymi pylnikami. Siedlisko: Przydroza, nieużytki, śmietniska, ru- mowiska, brzegi wód, wilgotne biotopy leśne, żywopłoty. Rozmieszczenie: W całej Europie, szeroko rozprzestrzeniona i pospolita. Rozmnażanie: Przez kłącze i nasiona. Pręciki zgięte w pąku, rozprostowują się nagle pod- czas rozkwitania, co powoduje rozprzest- rzenienie się chmury pyłku. Wiatropylna. Okres kwitnienia: Od VI do X. Uwagi: Roślina lecznicza i jako dzikie warzy- wo. Z jej włókien robiono sukno pokrzywowe. Parietaria lekarska (Parietaria officinalis) W(Wv, Wygląd: Roślina wie- ^^lllls'^ loletnia, wzniesiona, ^^jSSeE^2' 30-100 cm wysoko- 5L^xl|f ści, o pędzie poje- |j^||fe^^gx dynczym i, w prze- ^*fc\ elS\"^ ciwieństwie do pa- ^y§p^&, rielarii rozpierzchłej, W x przeważnie nie roz- gałęzionym. Liście duże, do 12 cm długie, podłużnie jajowate, szklisto połyskujące, skrę- toległe. Zielone, niepozorne, 4-działkowe kwiaty w kulistych kwiatostanach, znajdują- cych się w kątach liści. Mimo, że zaliczana do pokrzywowatych, bez parzących włosków. Siedlisko: Wysypiska, mury, skały, przypłocia, zarośla, chętnie w miejscach cienistych. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Europa, na północy do Danii, gdzie się zado- mowiła, brak na Wyspach Brytyjskich i Pół- wyspie Iberyjskim. W Polsce tu i ówdzie zdzi- czała. Okres kwitnienia: Od VI do IX. q 110 Pokrzywa żegawka (Urtica mens) ^&a Wygląd: Roślina jed- ^^js^^SkIIe noroczna, dochodzą- /^^T^mSI: ca najwyżej do 60 cm J^^pYy^^]|| wysokości. Jajowate tyfmMWf* '"^ owa'ne ''^c'e ^P° >MMw piłkowane. W prze- lĘM? ciwieństwie do po- krzywy zwyczajnej jednopienna (kwiaty męskie i żeńskie znajdują się na tej samej roślinie). Wiechy kwiatów do 2 cm długości. Pokryta parzącymi włoskami. Siedlisko: Miejsca niezabudowane, pola, dro- gi, ogrody, wysypiska, sterty kompostu, mury, szczególnie na glebach bogatych w azot i wapń. Do 2700 m n.p.m. Rozmieszczenie: W całej Europie, zwykle czę- sta, miejscami w rozproszeniu. Okres kwitnienia: Od V do X. Uwagi: Mniej porośnięta włoskami niż pokrzy- wa zwyczajna, ale przy dotknięciu parząca w równym stopniu. Roślina lecznicza. Młode liście można spożywać jako warzywo. Kopytnik pospolity [Asawm europaeum) * s^mmw^mmza. Wygląd: Roślina o peł- /SSw^jrr^iik zatócym kłączu, me /*wlmi/Sfili Przekraczateca 1ucm 5|«Ł^/^|W wysokości. Łodyga {^^ĘkĘ^SĘS gruba i owłosiona. Li- \^JstĘ^ ście zimozielone, \SBr \ z wierzchu błyszczą- *^ ce, 3-7 cm szerokie, nerkowate. Między liśćmi, na krótkich szypu- łkach wyrastają pojedyncze kwiaty, łatwe do przeoczenia, gdyż leżą na ziemi lub tylko nie- znacznie się nad nią unoszą, niekiedy zakryte opadłymi liśćmi. Kwiaty z zewnątrz brązowawe, wewnątrz ciemnopurpurowe mają kształt ma- łych kielichów. Trzy działki okwiatu zrosłe u do- łu, ok. 1,5 cm długie. Siedlisko: Lasy liściaste i iglaste; wapienio- lubna. Rozprzestrzenienie: W środkowej i wschodniej Europie, zadomowiony w Anglii, Holandii i Danii. Brak na południowym wschodzie. W Polsce czę- sty w całym kraju, w górach po regiel górny. Okres kwitnienia: Od III do V. ? Szczaw skupiony (Rumex conglomerdtus) W: Roślina wieloletnia, 30-70 cm wysokości. Liście po- dlugowatojajowate lub podłu- gowate; u nasady sercowate. Liście odziomkowe dtugo- ogonkowe, górne liście łodygo- we siedzące, 5-20 cm długie. Luźny kwiatostan o kwiatach zgrupowanych okółkowe S: Bagna, rowy, brzegi cieków, brzegi lasów. R: Południowa i środkowa Europa. W Polsce na całym obszarze. K: Od VII do IX. Szczaw tępolistny (Rumex obtusifolius) W: Roślina wieloletnia, 50-120 cm wysokości. Duże, u nasady zaokrąglone lub sercowate liś- cie odziomkowe, przeważnie tępe na wierzchołku. Kwia- tostan od połowy na ogół bez liści (u podobnego szczawiu kędzierzawego (R. crispus) aż do góry ulistniony). Wewnętrz- ne działki okwiatu z guzkami, z każdej strony z 2-5 ościsty- mi ząbkami. S: Łąki, lasy, nie- R: Cała Europa, częsty. K: Od VI do VIII. Szczaw polny (Rumex acetosella) Od V do VII. W: Roślina wieloletnia, 10-30 cm wysokości. Lance- towate lub równowąskie liście z odgiętymi w bok łatkami lub bez nich; kwaskowy w smaku. Kwiaty jednopłciowe w luź- nych wiechach. S: Wygony, drogi, wrzosowiska, suche łąki, ubogie murawy, pola, przede wszystkim na glebach pozbawionych wapnia. R: Cała Europa. W Polsce na całym obszarze, po regiel dolny. K: U: Słabo trujący. Szczaw wodny (Rumex aquaticus) W: Wieloletnia okazała roś- lina 90-175 cm wysokości. Li- ście odziomkowe do 50 cm długie, prawie dwa razy dłuż- sze od szerokości, podługo- wato jajowate z głęboko ser- cowatą i zaokrągloną nasadą, na brzegach faliste. Wewnęt- rzne działki okwiatu bez guz- ków. S: Brzegi wód stojących i płynących, szuwary trzci- nowe, również łąki. R: Na du- żych obszarach Europy. W Polsce na niżu i w niższych położeniach górskich. K: Od VII do VIII. Szczaw lancetowaty (Rumex hydrolapathum) W: Roślina wieloletnia, okaza- ła i bardzo duża, do 250 cm wysokości. Podługowato owal- ne, z obu stron zaostrzone liś- cie odziomkowe do 1 m długo- ści, 4-5 razy tak długie jak szerokie. Łodyga rozgałęzio- na. Rozgałęzienia mniej lub bardziej wzniesione. Kwiato- stan również silnie rozgałęzio- ny, gęsty, w górnych częś- ciach bezlistny. S: Bagna, brzegi cieków, rowy. R: Prawie w całej Europie. W Polsce na niżu. K: Od VII do VIII. Szczaw zwyczajny (Rumex acetosa) Wygląd: Roślina wieloletnia, 30-100 cm wyso- kości. Liście odziomkowe na długich ogonkach jajowato-podługowate, górne liście siedzące, w smaku kwaskowe. Małe, jednopłciowe kwiaty w luźnych, wąskich wiechach. Zewnętrzne 3 działki odginają się w czasie owocowania. Siedlisko: Łąki, przydroża, pastwiska, na glebach żyznych, bogatych w azot. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polsce na ca- łym obszarze, po regiel dolny. W okresie kwit- nienia to przede wszystkim on nadaje łąkom koloryt. Okres kwitnienia: Od V do VI. Uwagi: Liście używane jako dzika jarzyna (kwas szczawiowy!). Rdesł wężownik {Polygonum bistorta) Rdest ziemnowodny (Polygonum amphibium) W: Roślina wieloletnia, 30-120 cm wysokości z gru- bym, wężowatym kłączem (nazwa!). Górne liście łody- gowe siedzące, o sercowatej nasadzie; liście odziomkowe jajowate lub podługowate. Czerwonawobiałe kwiaty w gęstych, walcowatych kło- sach rzekomych, 3-4 cm długości; rozkwitają od dołu do góry. S: Wilgotne łąki, zio- łorośla, torfowiska niskie. R: Środkowa Europa. W Polsce na całym obszarze. K: Od V do VII. W: Roślina wieloletnia o pełza- jącym, rozgałęzionym kłączu. Rośnie jako wzniesiona roślina lądowa lub pływająca roślina wodna. Liście formy lądowej lancetowate i owłosione, krótkoogonkowe; formy wodnej - podługowatojajowate, nagie, na ok. 10 cm długim ogonku. Kwiaty różowe w zbitych kłosach rzekomych. S: Stojące lub powoli płynące wody, mok- re łąki, trzcinowiska, żwirowate brzegi wód. R: Prawie cała Europa. K: Od VI do IX. Rdest plamisty (Polygonum persicaria) W: Roślina jednoroczna, wyso- kości 10-80 cm, różowawa ło- dyga słabo rozgałęziona, zaostrzone liście od spodu przylegająco owłosione na ne- rwach i na brzegu, z wierzchu często czarno poplamione. Pochwy liściowe na górnym brzegu długo orzęsione. Różo- we lub purpurowoczerwone kwiaty w ok. 2 cm długich kło- sach rzekomych. S: Wysypi- , muł. R: Cała Europa. K: Od VII do IX. trujący. ska, pola, U: Słabo Rdest ostrogorzki (Polygonum hydropiper) W: Roślina jednoroczna, prze- ważnie wzniesiona z rozgałę- zioną łodygą. Liście lancetowa- te, długozaostrzone. Niepozor- ne zielonkawoczerwone kwiaty w wąskich, często łukowato zgiętych lub zwieszających się kłosach rzekomych. Pochwa liś- ciowa orzęsiona niejednakowo długimi włoskami, okwiat gru- czołowato nakrapiany. S: Wilgo- tne łąki, brzegi cieków wod- nych. R: Prawie w całej Europie. W Polsce po regiel dolny. K: Od VII do IX. U: Słabo trujący. Rdest ptasi (Polygonum aviculare) W: Roślina jednoroczna, i wie- lu formach, o łodygach ro- zesłanych, ciemno paskowa- nych do 50 cm długich, podno- szących się na końcach. Liście owalno-lancetowate. Zielon- kawe kwiaty z białym lub czer- wonym brzegiem, po -5 w ką- tach liści. S: Wysypiska, przydroza, pola, nawet między płytami chodników. R: Cała Europa. W Polsce na całym obszarze po regiel dolny. K: Od V do IX. U: Dawna roślina lecznicza stosowana przeciw kaszlowi i chorobom płuc. Rdest powojowaty (Polygonum convolvulus) W: Roślina jednoroczna o kan- ciasto bruzdkowanej, tu i ówdzie pozaginanej lub wiją- cej się łodydze do 100 cm dłu- giej. Liście sercowate lub strzałkowate o trójkątnych łat- kach. Zielonkawe kwiaty mogą być zgrupowane w skąpokwia- towych, przypominających kłosy kwiatostanach lub wyrastać po 1-5 w kątach liści. Okwiat gęsto ogruczolony. S: Wysypiska, pola, ogrody, zarośla, ścierniska, ugory. R: Cała Europa. W Polsce na całym obszarze. K: Od VII do X. ? ^L Komosa wielkolistna (Chenopodium hybridum) W: Roślina jednoroczna, 30-70 cm wysokości, naga. Liście lekko sercowate lub trójkątne, zatokowo lub kanciasto ząbko- wane z dużymi zębami, nie owłosione mączyście. Kwiaty w bladoróżowych pęczkach, tworzą wierzchołkowe lub sto- jące w kątach liści kłosy lub pozorne grona. Roślina o nieprzyjemnym zapachu. S: Wysypis- ka, ogrody, nieużytki. R: Prawie w całej Euro- pie. W Polsce na całym obszarze, głównie na niżu. K: Od V do VIII. Komosa sina (Chenopodium glaucum) W: Roślina jednoroczna,10-50 cm wysokości, niekiedy czerwono nabiegła. Liście podługowa- te, zatokowo płatowate lub zatokowo rzadko ząbkowane, z wierzchu ciemnozielone, od spo- du mączyście owłosione, niebieskawoszare. Kwiaty zebrane w gęste kłosy rzekome, nie omączone, ulistnione tylko u podstawy. S: Wy- sypiska, drogi wiejskie, na glebach piaszczys- tych, zawierających azot i sól. R: Prawie w ca- łej Europie. W Polsce dość pospolita na całym obszarze, na niżu i w górach po regiel dolny. K: Od VII do X. Komosa biała (lebioda) [Chenopodium album) M: Bogata w formy, jednorocz- na roślina bardzo różnej wysokości od 5 do 200 cm. Jasne, niebieskozielone liście różnokształtne, podłużnie ro- mbowe do lancetowatych lub szeroko trójpłatowe, nierówno ząbkowane. Kwiaty białawo- zielone, okwiat przeważnie silnie mączyście owłosiony. Kłębiki kwiatowe w stożkowatych kło- sach rzekomych wyrastających na wierzchołku lub w kątach liści. S: Wysypiska, pola, ogrody, brzegi cieków wodnych; na glebach bogatych w azot. R: Cała Europa. K: Od VII do IX. Komosa wielonasienna (Chenopodium polyspermum) W: Roślina jednoroczna, o ło- dydze 4-kanciastej, podnoszą- cej się lub wzniesionej, częś- ciowo rozesłanej, niekiedy czerwonawo nabiegłej, 15—50 cm wysokiej. Cienkie liście ogonkowe jajowato-podługo- wate, 2-5 cm długie, całobrze- gie. Kłębiki kwiatowe zgru- powane w kłosy rzekome, na wierzchołku pędu lub w ką- tach liści. S: Pola, winnice, brzegi rzek. R: Prawie w całej K: Od VIII do IX. Komosa strzałkowata (Chenopodium bonus-henricus) ogrody, Europie W: Roślina wieloletnia, wyso- kości 15-60 cm, silna, mączyś- cie owłosiona, lekko kleista. Trójkątne, oszczepowate liście faliste na brzegach, do 10 cm długie. Kwiatostany złożone, kłosokształtne, na pędzie głów- nym i pędach bocznych. Kłębi- ki kwiatowe w wiechach szczy- towych, tylko u nasady ulistnio- nych. S: Wysypiska, przypłocia; wskaźnik azotu. R: Cała Euro- pa. W Polsce na niżu i pogórzu. K: Od IV do X. Łoboda oszczepowata (Atriplex hastata) W: Roślina jednoroczna, 30-90 cm wysokości, wielopostacio- wa, rozesłana lub wzniesiona. Liście 10 cm długie, trójkątne, oszczepowate, całobrzegie lub ząbkowane; liście odzio- mkowe większe od lancetowa- tych górnych liści łodygowych. Kwiaty w kłębikach zebrane razem w wiechę kłosokształt- ną. S: Wysypiska, drogi, przy- płocia, nieużytki, plaża nad- morska. R: Prawie w całej Eu- ropie. W Polsce na całym niżu. K: Od VI do IX. ¦_ %^JrV>r ' "a ,'Y" i' ¦*7 Komo: Łoboda rozłożysta {Atriplex patola) W: Roślina jednoro- czna, wys. 30-100 cm. Słabo ząbkowane liś- cie; dolne na ogon- kach, wydłużone, o kli- nowatej nasadzie, górne siedzące bar- dziej podługowate lub lancetowate. Kwiaty zgrupowane zwykle we wzniesionych kłosach rzekomych, męskie z 5 płatkami okwiatu i 5 pręcikami, żeńskie bez płatków okwiatu, z 2 jajowato wydłużonymi pod- kwiatkami, S: Pola uprawne i nieużytki, wysypis- ka. R: Cała Europa. K: Od VII do X. ? Zdrojek błyszczący (Monik fontana) W: Roślina wielolet- nia, bogata w formy, wys. 10-30 cm. Ło- dyga rozesłana, pod- nosząca się lub pły- wająca w wodzie. Naprzeciwległe, po- długowate lub łopat- kowate liście di, 0,5-2,5 cm. Drobne, białe kwia- ty pojedyncze lub zgrupowane w skąpokwiato- wych baldaszkach w kątach liści. S: Strumienie, rowy, brzegi cieków, wilgotne pola, na glebach bezwapniennych. R: Prawie cała Europa. W Po- lsce w zach. części kraju. K: Od VI do VIII. ? Goździeniec okółkowy (lllecebrum verticillatum) W: Roślina jednoroczna o rozesłanych łodygach, zako- rzeniających się w węzłach. Nagie liście tylko 2-5 mm dłu- gości. Białe kwiaty zgrupo- wane w wierzchołkach wyras- tających w kątach liści. Działki kielicha zgrubiałe z ościstym wierzchołkiem. S: Pola, drogi. R: Zachodnia i środkowa Europa. W Polsce głównie na niżu w południowo-zachodniej Od VII do IX. Szarłat szorstki (Amaranthus retroflexus) części kraju. K: W: Roślina jednoroczna, po- kryta gęstymi włoskami, 10-80 cm wysoka. Bruzdko- wana łodyga z długoogonko- wymi, jajowatymi lub rombo- watymi liśćmi. Niepozorne, zie- lonkawe kwiaty zgrupowane w pokaźnej, gęstej, stożko- watej wiesze, bogato rozga- łęzionej u nasady. Kwiaty jed- nopłciowe. S: Pola uprawne, wysypiska, przydroża. R: Środ- kowa i południowa Europa. K: Od VI do IX. ? Połonicznik nagi (Herniaria glabra) W: Roślina jednoro- czna, często tworząca poduchy, do 20 cm wysoka, o łodygach rozesłanych lub pod- noszących się. Nagie, małe liście jajowato- -owalne, u nasady zwężone, naprzeciwległe, ze skorzastymi przy- listkami, po 5 na łodydze. Zielonkawe kwiaty w kłębikach o średnicy tylko 1 mm, siedzące w kątach liści. S: Wysypiska, nasypy, wrzosowi- ska, wygony. R: Prawie w całej Europie. W Pol- sce na całym niżu. K: Od VII do IX. Muchodrzew polny (Spergularia rubra) Wygląd: Roślina jednoroczna, tworząca dar- nie, o łodygach podnoszących się, do 30 cm długich. Równowąskie liście 0,5-2,5 cm dłu- gości, zakończone ością (przynajmniej gó- rne), wydłużone przylistki białosrebrzyście połyskujące, skórzaste. Różowoczerwone kwiaty o średnicy tylko 5 mm. Drobne, pomar- szczone nasiona nie oskrzydlone i bez kolców. Siedlisko: Przydroża, pola, chętnie na , glebach piaszczystych. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce na niżu, w górach nie występuje. Okres kwitnienia: Od V do IX. 118 tf^i Portulakowate i&*LĘmmGozdz ¦:¦¦ 11C Karmnik kolankowaty [Sagina nodosa) Karmnik ościsty (Sagina subulata) W: Roślina wielolet- nia, wys. 5-15 cm o łodygach rozesła- nych lub podnoszą- cych się. Liście ró- wnowąskie, górne wyraźnie krótsze od dolnych. Kwiaty po 1-3 na łodydze, wierzchołkowe lub w kątach liści. Płatki korony 2 lub 3 razy dłuższe od działek kielicha. S: Łąki bagienne, wrzosowiska; gleby gliniaste bogate w wapń. R: Prawie w ca- łej Europie. W Polsce na całym niżu, z wyjąt- kiem południowego wschodu. K: Od VI do VIII. Wygląd: Roślina wieloletnia, gęstokępkowa, o liściach ościstych, gruczołowato orzęsio- nych, zakończonych 0,15 cm długim kolcem. Małe kwiaty o okrągławych, białych płatkach korony. Kielich często gruczołowaty, niewiele krótszy od torebki. Siedlisko: Łąki, brzegi cieków wodnych, wil- gotne miejsca piaszczyste. Rozmieszczenie: Na szerokich obszarach Eu- ropy. W Polsce niezbyt często, głównie w za- chodniej części kraju, do linii Wisły. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Karmnik rozesłany [Sagina pwcumbens) Czerwiec trwały [Scleranthus perennis) W: Roślina wielolet- nia, darniowa, zako- rzeniająca się w węz- łach. Rozesłane, nit- kowate łodygi dł. 5-15 cm. Centralna rozetka o liściach równowąskich, do 12 mm długich. Kwia- ty 5 mm średnicy z 4 szerokojajowatymi dział- kami kielicha i bardzo małymi płatkami korony lub całkowicie pozbawione płatków. S: Wilgot- ne gleby. R: Południowa i środkowa Europa. W Polsce pospolicie. K: Od V do IX. W: Roślina wieloletnia, 5-15 cm wys. o podnoszących się, rozgałęzionych łodygach. Nie- bieskozielone liście równową- skie, ostro zakończone. Małe zielonkawe kwiaty w gęstych kłębkach. W czasie owoco- wania zaokrąglone, tępe wierz- chołki okwiatu przylegające do owocu, a u czerwca rocznego odstające. S: Słoneczne wzgó- rza, bezwapienne skały, pia- szczyste gleby. R: Środk. i pd. Europa. W Polsce na niżu. K: Od V do IX. Piaskowiec macierzankowy [Arenańa serpyllifolia) W: Roślina jednoro- czna, lub dwuletnia, krzaczkowata, mała, szarozielona, o łody- gach podnoszących 1 się lub wzniesionych, 5-25 cm wysokich. Ja- jowate, zaostrzone liście nie przekraczające 1 cm długości, na brzegach orzęsione, najniższe na ogonkach, wyższe siedzące. Białe kwiaty o średnicy do 8 mm, w wierzchotce. S: Suche murawy, pola. R: Prawie cała Europa. K: Od V do IX. Możylinek trójnerwowy [Moehringia trinen/ia) W: Roślina jednoroczna, do wys. 40 cm, bogato rozga- łęziona. Jajowate, krótko- ogonkowe liście owłosione na brzegach; trójnerwowe, często również pięcionerwowe, od 0,5 cm do ponad 2 cm długie. Małe, białe kwiaty o 5 płat- kach korony i 10 pręcikach; działki kielicha o skórzastych brzegach, orzęsione. S: Lasy liściaste i iglaste, zarośla. R: Prawie cała Europa. K: Od V do VII. 19 Menchia wzniesiona (Moenchia erecta) Gwiazdnica pospolita (Stellaria media) Wygląd: Roślina jednoroczna 3-10 cm wysoka. Wąskolancetowate liście najwyżej do 1,3 cm długości. Kwiaty 4-krotne. Siedlisko: Wygony, pola, ugory, chętnie na miejscach ciepłych, słonecznych, również na glebach nieco kamienistych. Rozmieszczenie: Szeroko rozprzestrzeniona zarówno w południowej części środkowej Eu- ropy jak i w południowej Europie, ku północy coraz rzadsza. W Polsce jako przejściowo za- wleczony przybysz. Okres kwitnienia: Od IV do V. W: Roślina jednoro- czna, wielopostacio- wa, o łodygach ro- zesłanych, 15-30 cm długich, obłych, z po- jedynczym szeregiem włosków; tworząca łany. Jajowate, za- ostrzone liście naprzeciwległe, dolne ogon- kowe, górne siedzące. Kwiaty białe ustawione wierzchołkowo lub widlasto, płatki korony bia- łe, głęboko rozcięte, nie dłuższe od kielicha, często ich brak. S: Miejsca ruderalne, pola, ogrody, winnice. R: Cala Europa. K: Od V do X. Gwiazdnica gajowa (Stellaria nemorum) W: Roślina wieloletnia, wys. 20-50 cm, wytwarzająca rozło- gi. Łodyga obła od góry pokry- ta dokoła włoskami, łamliwa. Liście sercowato-jajowate, na brzegach orzęsione, dolne, a przeważnie i środkowe, na ogonkach. Białe kwiaty z pra- wie do nasady rozciętymi płat- kami korony. 3 szyjki słupka, 10 pręcików. S: Wilgotne lasy liściaste i mieszane o bujnym runie. R: Prawie cała Europa. K: Od V do IX. Gwiazdnica wielkokwiatowa [Stellaria holostea) W: Roślina wieloletnia, wys. 10-30 cm. Łodyga 4-kancia- sta, z siedzącymi, równowąs- kolancetowatymi, 3-8 cm dł. liśćmi. Kwiaty białe, płatki ko- rony do połowy rozcięte, pra- wie dwukrotnie dłuższe od kielicha. S: Lasy liściaste i mieszane, rzadziej iglaste, zarośla, chętnie na glebach nieco piaszczystych i glinia- stych. R: Prawie w całej Euro- pie. K: Od IV do VI. Gwiazdnica trawiasta (Stellaria graminea) Gwiazdnica błotna (Stellaria palustris) W: Drobna, wieloletnia roś- lina, 10-50 cm wysokości . o gładkich, wiotkich, podno- szących się łodygach. Ku gó- rze silniej rozgałęziona niż ¦ podobna do niej gwiazdnica błotna. Liście równowąsko lancetowate, siedzące. Płatki korony białe, prawie do nasa- dy rozcięte, nieomal tak długie jak trójnerwowe działki kielicha. Błoniaste przysadki kwiatowe na brzegach orzęsione. S: Łąki, za- rośla, brzegi lasów. R: Cała Europa. K: Od V do VII. G. trawiasta W: Roślina wieloletnia, do wys. 60 cm o wzniesionej, sła- bo rozgałęzionej łodydze. Liś- cie wąsko lancetowate, sino- zielone, siedzące. Kwiaty wyraźnie mniejsze niż u podo- bnej gwiazdnicy wielkokwia- towej, białe płatki korony przeważnie do nasady roz- cięte, dwa razy dłuższe od działek kielicha. Błoniaste podsadki kwiatowe na brze- gach nagie. S: Wilgotne łąki, torfowiska niskie, brzegi rowów. R: Północna i środkowa Europa. K: Od V do VII. G. błotna 122 Kościenica wodna (Myosoton aqaticum) „^ Wygląd: Roślina jednoroczna ^^cC^łS? lub wieloletnia, 20-60 cm, C^S3' | a niekiedy ponad 100 cm wy- ^ I | sokości, o kruchych, wiotkich, \ 1 ku górze gruczołowato pu- \ | szystych łodygach. Łodygi \ ¦ rozesłane, podnoszące się lub | \J *) czepiające, często ukorzenia- l5^^^? jowato-lancetowate, zaostrzo- %Jyt!^Ę^ ne. z sercowatą nasadą, * [f«- niająca się w węz- ^Ę^M)r%*~~ *acn. ze wzniesiony- ^spIgS mi, 15-30 cm długimi Lr\2x, łodygami. Znacznie krótsze od łodyg z niewieloma kwiatami są wzniesione lub pod- noszące się pędy płodne; szypułki kwiatowe i kielich pokryte gruczołowatymi włoskami. Zielone, przeważnie owłosione, podłużnie lan- cetowate liście wyraźnie różnią się od liści rogownicy pospolitej; w kątach liściowych nie- kiedy znajdują się całe pęki liści. Liście szczy- towe wąsko skórzasto obrzeżone. Białe płatki korony do 1,5, a niekiedy 2 cm długości. Siedlisko: Przydroża, miedze, pola, nasypy, suche łąki, wydmy, mury. Rozmieszczenie: Prawie we wszystkich częś- ciach Europy. W Polsce na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od IV do IX. 124 Rogownica pospolita (Cerastium vulgałum) Wygląd: Roślina wieloletnia, gęsto odstająco owłosiona, o krótkich, płożących się, ulistnio- nych pędach płonych, bez kwiatów. Liczne wzniesione łodygi, 10-40 cm długości. Ciemne, szarozielone liście do 3 cm długości, podłużnie jajowate, owalne lub odwrotnie jajowate, gęsto biało owłosione. Małe kwiaty 8 mm średnicy, białe płatki korony dwupłatowe, prawie tak dłu- gie jak obłoniowe działki kielicha. Roślina dają- ca wiele form, zależnie od siedliska; w regio- nach górskich na ogół mniejsza, silniej owło- siona, ale o większych kwiatach. Siedlisko: Przydroża, pola, łąki, pastwiska, nieużytki, wydmy, chętnie na stosunkowo wil- gotnym podłożu, do 2500 m n.p.m. Rozmieszczenie: W całej Europie, szeroko rozprzestrzeniona i bardzo częsta. Okres kwitnienia: Od III do VI, niekiedy do XI. Uwagi: Obok rogownicy pospolitej i rogownicy polnej często występuje u nas rogownica lep- ka, o łodygach wzniesionych lub rozesłanych, gęsto ogruczolonych. Lyszczec polny (Gypsophila muralis) 0L> Wygląd: Niepozorna, jedno- M§Ś=Q roczna roślina, 5-15 cm wyso- , f kości, niekiedy nawet ponad I II) 20 cm. Wzniesiona łodyga Wuj?/7 u nasady rozgałęziona z ma- J/Wf tymi, tylko 0,5-2,5 cm długimi, ultĘś^. niebieskozielonymi równową- (^\S(f^/n skimi liśćmi. Kwiaty w wierz- yafi// chołkowych, luźnych kwiato- wi^' stanach, zwykle różowe z cie- ]T mniejszymi nerwami na pły- " tko wyciętych płatkach korony, niekiedy czerwone lub białe. Płatki niepodzielone, 0,3-0,5 cm długie, dwa razy dłuższe od kielicha. Siedlisko: Piaszczyste pola, wilgotne koleiny, wrzosowiska, brzegi rowów, kałuże. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, głównie jednak środkowa i wschodnia. W Polsce na niżu, rzadko w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od czerwca do października. Uwagi: Z 28 gatunków łyszczyca, zwanego także gipsówką, w Polsce występuje tylko 5. Mydlnica lekarska (Saponaria officinalis) >W: Roślina wieloletnia, o peł- zającym kłączu i wzniesio- nych, 30-70 cm lub nawet 90 cm długich łodygach kwiato- wych, delikatnie owłosione liś- cie. Trójnerwowe, szeroko- owalne lub podtugowate, 5-10 cm długie. Kwiaty duże 2,5-3 cm średnicy. Płatki koro- ny różowe, czasami białe. S: Doliny rzek i strumieni, brzegi cieków wodnych, przydroża. R: W Polsce pospolita. K: Od VI do IX. Wyżpin jagodowy (Cucubalus baccifer) W: Roślina wieloletnia, gęsto krótko owłosiona z mocno roz- gałęzionymi, łamliwymi do 200 .cm długimi łodygami. Jas- nozielone liście jajowate lub podtugowate, zaostrzone. Zielonkawobiale kwiaty w wie- rzchotkach; kielich dzwonko- waty. Owoce kształtu jagody początkowo czerwone, później czarne. S: Doliny rzek, lasy, "przypłocia, w pobliżu brzegu cieków. R: Środ- kowa i południowa Europa. W Polsce na niżu. K: Od VII do IX. Smółka pospolita (Viscaria vulgaris) W: Roślina wieloletnia, wys. 30-60 cm, rzadko do 90 cm. Nagie, ciemnozielone liście wąskolancetowate, u nasady zgrupowane w rozetkę. Ło- dyga brązowawa, lepka. Jask- rawopurpurowe kwiaty ze- brane w wierzchołkową, gęstą wiechę. Nagi, 10-żebrowy kielich, długi do 1,5 cm. S: Wrzosowiska, ubogie murawy, słoneczne stoki, widne lasy. R: Prawie w całej Europie; coraz rzadsza. W Polsce na całym obszarze. K: Od V do VII. Krowoziół zbożowy {Vaccaria pyramidała) W: Roślina wieloletnia, naga, wzniesion 30-60 cm wysokości. Niebieskozielone, lan- cetowate, zaostrzone liście ok. 5 cm długie. Kwiaty w mocno rozgałęzionych, luźnych, po- dwójnie rozwidlonych wierzchotkach. Różo- woczerwone płatki korony nierozdzielone, ni kiedy ząbkowane. Kielich rozdęty, 1,2-1,5 crrt długi, wyraźnie oskrzydlony. Skórzaste przysa- dki kwiatowe z zielonym nerwem środkowym. S: Uprawy zbóż, wysypiska, przydroża, nieuży tki. R: Środkowa i południowa Europa, brak na Wyspach Brytyjskich. W Polsce pospolita. K: Od końca V do początku VII. Firletka poszarpana (Lychnis llos-cuculi) W: Roślina wieloletnia, roz- gałęziona, wys. 30-80 cm, Lo- patkowate, ogonkowe liście od- ziomkowe często na brzega orzęsione, liście łodygowe górze wąskolancetowate. Kwiaty szer. do 4 cm, bardzo charakterystyczne ze względu na płatki korony głęboko rozcięte na 4 wąskie tatki. Cze- rwonawo zabarwiony kielich z 10 podłużnymi żyłkami. S: Wilgotne łąki, bagna, torfowiska. R: Prawie w ca- łej Europie. W Polsce pospolita. K: Od V do VIII. Kąkol polny (Agrostemma giłhago) W: Roślina jednoroczna, 30-100 cm wysokości, kosm- kowato owłosiona. Liście naprzeciwległe, równowąskie, zaostrzone. Wzniesiona łody- ga u góry rozwidlona. Kwiaty pojedynczo na długich szypuł- kach, płatki korony purpuro- we, ku nasadzie białawe, pas- kowane, krótsze od łatek kieli- cha. Kielich o 10 żebrach. Kwiaty do 5 cm średnicy. S: Cała Europa. Silnie zagrożony. żeberko- wanie Pola zbóż. R: K: Od VII do IX. U: Trujący. 126 Goździk kropkowany (Dianthus deltoides) Goździk siny [Dianthus gtatianopolitanus) Wygląd: Roślina wieloletnia, luźnomurawowa, o krótko owłosionych, rozgałęzionych łodygach, na każdym rozgałę- zieniu znajduje się tylko jeden kwiat; 15-30 cm, rzadziej ponad 40 cm wysokości. Tępe liście odziomkowe równową- skie lub łopatkowate, na brze- gach szorstkie. Kwiaty do 18 mm średnicy, pojedynczo na długiej szypułce, rzadziej po dwa lub w luźnych kwiatostanach na krót- kich szypułkach. Purpurowoczerwone, ząbko- wane płatki korony z białymi kropkami i ciemną obrączką. Łuski podkielichowe z 2 jajowatych, dtugozaostrzonych listków o ościstym wierz- chołku, dwa razy krótsze od kielicha. Siedlisko: Suche łąki, wrzosowiska, ubogie murawy, lasy sosnowe i brzegi lasów. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Goździk kartuzek [Dianthus carthusianorum) Wygląd: Roślina wieloletnia, zmienna, do 50 cm wysokości. Liście u nasady pochwiasto zrośnięte (pochwa prawie 1,5 cm długa), wąskolanceto- wate, szorstkie, 2-3 mm szerokie. Nagie, wzniesione łodygi, ku górze 4-kanciaste. 3-8 szczytowych kwiatów, kar- minowoczerwonych, rzadko także białych, otoczonych brą- zowymi, łuskowatymi pod- sadkami. Płatki korony jajowate, ząbkowane, kielich do 2 cm długości. Kwiaty 2-3 cm długie. Siedlisko: Suche murawy i łąki, piaszczyste i słoneczne lasy i brzegi lasów, skały. Do wyso- kości 2500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Środkowa Europa, na zacho- dzie do Francji, na południu do północnej Hisz- panii, północnych Włoch i Austrii. W Polsce w zachodniej i środkowej części kraju. Okres kwitnienia: Od VI do VIII lub IX. 1?ft łuski pod' kielichowe długie Wygląd: Wieloletnia roślina igęstodarniowa lub tworząca poduchy. Liście równowąskie, niebieskozielone, nagie. Ło- dyga zwykle jednokwiatowa. Kwiat 1,5-3 cm średnicy, różo- wy lub jasnoczerwony, płatki korony ząbkowane i przy gar- dzieli owłosione. Kielich z 4-5 zaostrzonymi łuskami pod- kielichowymi. Siedlisko: Skaliste murawy kserotermiczne, stepy, suche szczeliny skalne, wzgórza, lasy sosnowe. Do 2200 m n.p.m. Rozmieszczenie: Tylko środkowa Europa, cał- kowicie brak go w Alpach. W Polsce rzadki, w poludniowo-zachodniej części niżu. Również zdziczały z ogrodów i zadomowiony. Okres kwitnienia: Od V do VI lub początku VI. Rozmnażanie: Przez nasiona. Kwiaty barwą i przyjemnym zapachem przywabiają przede wszystkim motyle dzienne. Goździk pyszny (Dianthus superbus) * Wygląd: Roślina wzniesiona, wieloletnia, 30-60 cm wysoko- ści. Gładka łodyga ku górze słabo rozgałęziona, dwu- lub wielokwiatowa. Liście zielone wąsko lancetowate, dolne tępe. Wspaniałe, różowe lub liliowe kwiaty do 6 cm średni- cy, krótkie łuski podkielichowe (1/4-1/3 długości kielicha). Płatki korony do ponad połowy nieregularnie rozszczepione; przyjemny, silny zapach. Siedlisko: Gatunek ten stanowi wyjątek wśród innych z tego rodzaju, występuje raczej na glebach wilgotnych i kwaśnych, również na tor- fowisku niskim; w górach do 2400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała środkowa Europa, na północy do Danii i południowego końca Szwe- cji, na południu do północnej Hiszpanii, północ- nych Włoch i południowej Jugosławii. W Polsce na niżu, rzadko w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Lepnica zwisła [Silene nutans) Lepnica rozdęta [Silene vulgaris) Wygląd: Roślina wieloletnia, wzniesiona, nierozgałęziona, o łodydze 30-60 cm wyso- kiej, przeważnie owłosionej, szczególnie niżej, a w górze lepkiej. Liście odziomkowe na długich ogonkach, łopatko- wate, górne liście łodygowe lancetowate. Zwisające (na- zwa!) białe lub różowe kwiaty o płatkach głęboko rozciętych w dwa języczki, zgrupowane w jednostronne wiechy, otwierają się dopiero nocą lub najwcześniej wieczorem. Przykoronek do 0,3 cm długi. Siedlisko: Ubogie murawy, słoneczne pagórki, widne lasy (przede wszystkim dębowe) i brzegi lasów, skały; słoneczne miejsca, na wapieniu. Rozmieszczenie: W większej części Europy. W Alpach do ok. 2000 m n.p.m. W Polsce na całym obszarze, w górach rzadziej. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Rozmnażanie: Zapylana przez motyle nocne. Bniec biały (Melandrium album) Wygląd: Roślina jednoroczna lub dwuletnia, do 100 cm wy- sokości, z wierzchu często gruczołowata, lepka. Liście ja- jowate lub szerokolanceto- wate. Kwiaty 2-3 cm średnicy, jednopłciowe, męskie tylko z pręcikami i krótkim, 10-ner- wowym kielichem, żeńskie tyl- ko ze słupkiem oraz z wydłu- żonym, 20-nerwowym kieli- chem. Płatki korony kwiatów żeńskich często krótsze ale nieco szersze od męskich. Siedlisko: Zarośla, pola, przydroża, pagórki, również tereny zabudowane i ruderalne. Rozmieszczenie: Częsty w całej Europie. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Rozmnażanie: Przez nasiona. Kwiaty otwierają się dopiero po południu, a po zmroku są szero- ko otwarte. Słabym zapachem przywabiają mo- tyle wieczorne i nocne, które je zapylają. Wygląd: Roślina wieloletnia ¦ o niewielu łodygach, podno- szących się albo wzniesio- nych, 20-50 cm wysokich. Na- gie, niebieskozielone liście o bardzo różnorodnych kształ- tach od jajowatych do lanceto- watych. Kwiaty z głęboko wy- ciętymi, białawymi lub różo- wawymi płatkami i wydatnym, rozdętym kielichem, który przypomina beczułkę o 20 zie- lonkawych lub czerwonawych nerwach, siatko- wata połączonych ze sobą nerwami poprzecz- nymi. Siedlisko: Suche łąki, ubogie murawy, skały, miedze, przydroża, pagórki, wygony. Rozmieszczenie: Rodzima w całej Europie i nie- kiedy bardzo częsta. W górach do 3000 m n.p.m. W Polsce pospolita na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od V do IX. Rozmnażanie: Silnie pachnące kwiaty przywa- biają pszczoły i nocne motyle. Bniec czerwony [Melandrium rubrum) Wygląd: Roślina dwu- lub wie- loletnia, 30-80 cm wys., mięk- ko, a częściowo również gru- czołowata owłosiona. Liście jajowate, zaostrzone. Luźny kwiatostan widlasto rozgałę- ziony, skąpokwiatowy. 5 czer- wonych płatków korony, głę- boko płatowata rozszczepio- nych; silnie owłosiony, rozdęty kielich z 10 nerwami. Kwiaty bez zapachu, jednopłciowe. Siedlisko: Łąki, lasy liściaste i brzegi lasów. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, brak tylko na najdalszym południowym wschodzie. W Polsce na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od IV do IX. Rozmnażanie: Przez nasiona. Ponieważ kwiaty otwarte są w ciągu dnia, zapylają je motyle dzienne. Aby dostać się do nektaru na dnie kielicha trzmiele z krótkim „ryjkiem" wygryzają dziurę w ściankach kielicha i korony. W ten sposób jednak nie biorą udziału w zapyleniu, o 130 Pomocnik baldaszkowy (Chimaphila umbellata) Gruszyczka jednokwiatowa (Moneses uniflora) W: Roślina wieloletnia, płożąca się, o ło- dygach podnoszących się lub wzniesionych, 8-20 cm wysokich. Skórzaste, ostro piłkowane liście, z wierzchu ciemnozielone, od spodu jasnozielone, lancetowate lub jajowate. Kwia- tostan w postaci baldachu z 2-7 kwiatów o ró- żowych, płasko dzwonkowato rozpostartych płatkach korony. S: Lasy mieszane i iglaste (sosnowe). R: Głównie północna i środkowa Europa, brak na Wyspach Brytyjskich. Na po- łudniu do Włoch i południowej Francji. W Po- lsce na niżu i w niższych położeniach górs- kich; niezbyt często. K: Od VI do VIII. W: Roślina wieloletnia, o roze- tce odziomkowych liści. Liście jajowate lub podługowate, o średnicy 1-1,5 cm. Łodyga do 20 cm wysoka, zwykle z je- dynym jajowatym, łuskowatym liściem i jednym kwiatem do ' 2,5 cm średnicy. Prosta szyjka słupka z wyraźnie 5-łatkowym znamieniem, dłuższa od pła- tków korony. S: Lasy iglaste, rzadziej liściaste. R: W róż- nych częściach Europy. W Po- lsce pospolita w górach. K: Od VI do VII. Gruszyczka jednostronna (Orthilia secunda) Gruszyczka mniejsza (Pyrola minor) W: Roślina wieloletnia, wys. 15-20 cm. Zimozielone liście ) jajowate lub jajowato- -podługowate, drobno piłko- wane. Zielonkawobiałe, pra- wie kuliste kwiaty w jedno- stronnym gronie. Szyjka słu- pka dłuższa od płatków koro- ny. Pręciki wewnątrz dzwonka kwiatowego wygięte na ze- wnątrz i do góry. S: Widne lasy mieszane i iglaste na pró- chnicznym podłożu. R: Prawie cała Europa. W Polsce pospolita. K: Od VI do VII. Gruszyczka okrągłolistna (Pyrola rotundifolia) W: Roślina wielolet- nia, pełzająca z ro- zetą odziomkowych li- ści. 2,5-5 cm długie, okrągławojajowate li- ście, 15-30 cm wy- soka szypuła kwiato- wa z 8-15 białymi kwiatami zebranymi w grono. Lancetowate działki kielicha odstające, zaostrzone, prawie o połowę krótsze od płatków korony. S: Cienis- te lasy iglaste i liściaste. R: Środk. i pn. Europa. W Polsce dość częsta na niżu. K: Od VII do VIII. W: Roślina wielolet- nia, płożąca się, 10-20 cm, rzadko do 30 cm wysoka, o szy- pułce kwiatowej. Liś- cie odziomkowe w ro- zecie, jajowate lub ja- jowato-podługowate, 2,5-4 cm długie, jasnozielone. Małe kwiaty ró- żowe lub białe; trójkątne działki kielicha; szyjka słupka nie wystająca, tak długa jak zalążnia; 4-20 kwiatów zebranych w grono. S: Lasy iglas- te i liściaste. R: Prawie cała Europa. W Polsce dość pospolita. K: Od VI do VIII. Korzeniówka pospolita (Monotropa hypopytis) W: Roślina wielolet- nia, do 30 cm wysoka, bardzo niezwykła. Bladożółte, mięsiste łodygi gęsto obroś- nięte żółtawymi lub białawymi łuskowaty- mi liśćmi. Kwiaty żół- tawobiałe, później zmieniające kolor na ciemnobrązowy, dzwonko- wate, w 8-15-kwiatowym gronie, zwisłym. S: Wszystkie lasy. R: Prawie cała Europa. W Polsce na całym obszarze. K: Od VI do VIII. n 139 :':' rozes*ana ^C^^/^^f (nazwa!), silnie szcze- 4c>'*\#rf>^<^ ciniasto owłosiona ^fc^lR^y z kanciastymi, rozga- ^Q#AQ\^\ łęzionymi, 20-70 cm JmiJiĄi^g^ długimi łodygami. Li- ^P'* ście owalne lub lan- cetowate, 2-7 cm długie. 1-3 niepozorne, nie- bieskawe kwiaty na krótkich szypułkach wyras- tają przeważnie w kątach liści. Siedlisko: Nieużytki, wysypiska, mury, pola, ogrody. Do 2600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, zado- mowiona na dużych połaciach zachodniej i śro- dkowej Europy i na Wyspach Brytyjskich. W Po- lsce na niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Uwagi: Korzenie zawierają czerwony barwnik. Nawrot czerwonobłękitny (Lithospermum purpweo-coewleum) % , Wygląd: Roślina wieloletnia, ifek lwi owłosiona, 30-60 cm wyso- ^SmŚ' tli ^c' z '0(ty93 wzniesioną, \ ^aF/J§ u 9°ry rozgałęzioną. Liście ,\\ li/// wąskolancetowate, zaostrzo- ¦ \ y r j ne, do 7 cm długie. Korona -V'\ i-}'::/ kwiatowa o średnicy 1-1,5 cm, VV^\tw/ rurl5-2 cm \ \ W» c"u9a' Poczatk°wo czerwona, \VI| po przekwitnięciu niebieska. %XB Nie kwitnące pędy wyrastają ^$1 łukowato ku ziemi i tam się ukorzeniają. Siedlisko: Widne, suche, ciepłolubne lasy li- ściaste i zarośla, chętnie na wapieniach. Rozmieszczenie: Południowa i środkowa Euro- pa, również Wyspy Brytyjskie. W Polsce znale- ziony w Bielinku nad Odrą; do odszukania w południowej części kraju. Okres kwitnienia: Od IV do V. Lepnik zwyczajny (Lappula squarrosa) Wygląd: Roślina jednoroczna, szorstko owłosiona i z łodygą przeważnie tylko u góry okółkowato rozgałęzioną, do 40 cm długą. Liś- cie siedzące, lancetowate, 2-5 cm długości. Kwiaty z błękitnymi płatkami korony; owocami są rozłupki, na kantach z 2-3 rzędami haczyko- watych kolców. Szypułki owoców wzniesione. Siedlisko: Wysypiska, ugory, suche murawy, winnice, przydroża, mury, wydmy. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, brak na Wyspach Brytyjskich. W Polsce dość często na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od VI do VII. Uwagi: W Polsce spotykany jest jeszcze jeden gatunek z tego rodzaju lepnik odgiętoowocko- wy, charakteryzujący się tym, że po dojrzeniu owoców szypułki silnie odginają się w dół (na- zwa!). Występuje on u nas sporadycznie w Su- detach i Karpatach. Nawrot lekarski (Lithospeimum officinale) $\ L§jk> Wygląd: Roślina wieloletnia, w\wlwi wzn'esiona> Dardzo rozgałę- y$jJM&' zi°na> dochodząca do 30-100 \v«m|) cm długości. Miękko owło- \8j5f sione lancetowate liście, do \M / 7 cm długie, z wyraźnie wido- \|f cznymi nerwami bocznymi. I Pęczki zielonożółtych lub kremowych kwiatów w ulistnionych, wierzchoł- kowych kwiatostanach; korona o średnicy 3-4 mm, rurka korony tylko nieco dłuższa od kielicha. Dojrzały owoc gładki i lśniąco biały, co wyraźnie odróżnia go od nawrotu polnego. Siedlisko: Widne lasy, brzegi lasów, łęgi, zaroś- la, słoneczne pagórki, chętnie na wapieniu. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polsce rozproszony na niżu, rzadko w niższych poło- żeniach Karpat. Okres kwitnienia: Od V do VII. Uwagi: Dawniej stosowany jako roślina lecznicza. ~ Niezapominajka polna (Myosotis anense) Niezapominajka błotna (Myosotis palustris) Wygląd: Roślina jed- noroczna 15-40 cm wysokości, miękko owłosiona. Liście od- ziomkowe na ogon- kach, zebrane w roze- tkę, owalne, łopatko- wate lub odwrotnie ja- jowate, liście łodygowe siedzące, lancetowate. Jaskrawoniebieskie kwiaty mniejsze niż u nie- zapominajki błotnej, 4-6 mm średnicy, ze wzniesionymi szypułkami kwiatowymi, które w okresie kwitnienia dochodzą tylko do 1-2 mm długości. Szypułki owocu 2-3 razy dłuższe od kielicha pokrytego haczykowato zagiętymi wło- skami. Kwiaty w gęstym, groniastym, u nasady bezlistnym kwiatostanie. Siedlisko: Pola, drogi polne i przydroża, zaroś- la, na glebach gliniastych. Do 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: W całej Europie. W Polsce pospolita na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Niezapominajka różnobarwna (Myosotis discolot) Wygląd: Roślina jednoroczna, owłosiona, 10-30 cm wyso- kości. Liście owalne, wszyst- kie siedzące, odziomkowe przeważnie większe od ło- dygowych. Od niezapominajki błotnej i polnej różni się prze- de wszystkim różnym kolorem kwiatów (nazwa!). Korona kwiatowa początkowo blado- niebieska, później różowa, pod koniec kwitnienia niebies- ka. Często również biała lub czerwonawa, przeważnie kwiaty żółte i niebieskie znajdują się w tym samym kwiatostanie. Siedlisko: Pola, ubogie murawy, przydroża. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z wy- jątkiem części południowo-wschodniej. W Pol- sce na niżu dość rozpowszechniona, w górach rzadka. Okres kwitnienia: Od IV do VI. Wygląd: Gatunek wieloletni, bardzo zmienny, o wielu fo- rmach, do 40 cm wysokości, o łodydze przeważnie kan- ciastej; łodyga owłosiona mniej lub bardziej odstająco lub skośnie do tyłu, płożąca się i zakorzeniająca lub wzniesiona. Liście owłosione, do 10 cm długie i do 2 cm szerokie, lancetowate lub podługowato-jajowate. Jasno- niebieskie, rzadko białe kwiaty z płasko rozpo- startymi łatkami korony. Korona do 8 mm sze- roka, kielich przylegająco owłosiony, włoski na wierzchołkach nie zakrzywione haczykowato. Siedlisko: Bagna, mokre łąki, brzegi cieków wodnych, trzcinowiska; na glebach bogatych w azot, ilastych lub mulistych. Do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: W całej Europie. W Polsce pospolita, i w górach po piętro kosodrzewiny. Okres kwitnienia: Od V do X. Ośmiał mniejszy (Cerinthe minor) Wygląd: Roślina dwuletnia, niebiesko- zielona, wysokości 15-50 cm. Liście po- długowato-owalne lub łopatkowate, górne obejmują łodygę, najniższe na ogon- kach i często białawo poplamione, w przeci- wieństwie do ośmiala alpejskiego, u którego na liściach odziomkowych nigdy nie ma plam. Kwiaty z żółtą koroną, często czerwonawo po- plamioną; korona prawie do połowy podzielo- na, o 5 stulonych łatkach. Kwiatostan z dużymi podsadkami. Siedlisko: Brzegi lasów, dróg i pól, nieużytki, wysypiska, nasypy. Rozmieszczenie: Głównie środkowa i południo- wo-wschodnia Europa, przede wszystkim w gó- rach. W Polsce dziko rośnie w południowej części niżu i w niższych położeniach Karpat. Okres kwitnienia: Od V do VII. 150 Ostrzeń pospolity (Cynoglossum officinale) Żmijowiec zwyczajny [Echium vulgare) Wygląd: Roślina dwuletnia, 20-80 cm wysokości, gęsto miękko owłosiona. Liście cienkie szaro filcowata owło- sione, na dole owalne, ogon- kowe, na górze lancetowate, siedzące, do połowy obej- mujące łodygę; przy roztarciu wydzielają ostry mysi zapach. Kwiaty fioletowe, zgrupowane w rozgałęzionych, nieco skupionych kwiatostanach. Siedlisko: Przydroza, miedze polne, żywopłoty, nieużytki, na utrwalonych wy- dmach piaszczystych, poza tym na miejscach piaszczystych i kamienistych. Do1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce na niżu i pogórzu. Okres kwitnienia: Od V do VI. Uwagi: Niegdyś często używana roślina lecz- nicza, obecnie znacznie rzadziej. Trująca dla zwierząt zmiennocieplnych, dla stałocieplych trująca słabo. Farbownik lekarski [Anchusa oflicinalis) Wygląd: Roślina dwu lub wie- loletnia, 30-80 cm wysokości. Łodyga oraz podługowato- lancetowate liście pokryte miękkimi, odstającymi włos- kami. Górne liście siedzące, o zaokrąglonej nasadzie. Dol- ne zwężają się w ogonek i w czasie kwitnienia są pra- wie wyschnięte. Niebiesko- fioletowe kwiaty 1-1,5 cm sze- rokie, gardzieli kolory jed- wabiście omszona, działki kielicha rozszczepione prawie do potowy. Kwiatostan początkowo zwinięty, później się wydłuża, wielokwiatowy Siedlisko: Przydroza, pola, suche murawy, łą- ki, nasypy; na miejscach słonecznych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, zadomo- wiony na Wyspach Brytyjskich. W Polsce pospo- lity, na niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od V do IX. Wygląd: Roślina dwu- letnia, do 100 cm wys. W pierwszym roku tworzy rozetkę liści, w drugim kwiatostan. Liście podługowato- -lancetowate, sztywno owłosione. Liście od- ziomkowe na ogonkach, z wystającym nerwem środkowym, do 15 cm długie. Łodyga okazała, szczeciniasto owłosiona. Kwiaty początkowo czerwonawe, później niebieskie, rzadko białe, dzwonkowate, dość nieregularne, z daleko wy- suniętymi pręcikami niejednakowej długości. Szyjki słupka rozszczepione i wystające z koro- ny kwiatowej przypominające głowę żmii. Siedlisko: Nasypy kolejowe, przydroza, wysypi- ska, suche zbocza, kamieniołomy, do 1200 m n.p.m. Chętnie na glebie luźnej, kamienistej. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce pospolity. Okres kwitnienia: Od VI do IX lub X. : Korzenie do głębokości 250 cm. Krzywoszyj polny (Lycopsis arvensis) Wygląd: Roślina jednoroczna, gęsto szczeciniasto owłosio- na, 20-40 cm wysokości, gęs- to ulistniona, tworząca szty- wne kępki. Podługowate, 10- -15 cm długie liście nieregu- larnie ząbkowane z falistym brzegiem, górne obejmujące łodygę, dolne ogonkowe. Bla- doniebieskie kwiaty z wy- giętą rurką korony (nazwa) nie przekraczającą 1 cm dłu- gości i 0,5 cm średnicy mają białe, owłosione osklepki. Kwiatostan często rozgałęziony, póź- niej się wydłuża. Siedlisko: Ugory, winnice, na miejscach piasz- czystych i słonecznych. Do 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: W całej Europie. W Polsce pospolity na niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od V do VII. —" 153 Miodunka plamista (Pulmonańa officinalis) ! Wygląd: Roślina wie- loletnia, wysokości 15-30 cm. Liście od- ziomkowe przed kwit- nieniem i po kwit- nieniu okrągławo-se- rcowate lub jajowato- sercowate, zwężają- ce się nagle w dtugi ogonek. Górne liście obejmujące łodygę, owalne, stopniowo przechodzą w łodygę; wyraźnie biało na- krapiane. Cała roślina aż do kwiatostanu szor- stko owłosiona. Kwiaty początkowo różowe lub czerwone, później niebieskie. W tym sa- mym kwiatostanie kwiaty o różnych kolorach. Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane, brzegi lasów i przylegające do nich nie koszone po- wierzchnie trawiaste. Do 1700 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce częściej w południowej i zachodniej części kraju. Okres kwitnienia: Od III do V. Miodunka miękkowłosa (Pulmonańa mollis) Wygląd: Roślina wieloletnia, 15-35 cm wysoko- ści. Kwiatostan i łodyga ku górze silnie lepko owłosiona. Wszystkie liście miękko owłosione, liście odziomkowe podługowato- jajowate, liś- cie łodygowe jajowato-lancetowate, 2-4 cm szerokie; liście odziomkowe niekwitnacych pę- dów stopniowo zwężają się w ogonek. Kwiaty 1,5-2 cm długości początkowo czerwone, póź- niej niebieskofioletowe. Obecnie gatunek ten został rozbity na dwa mniejsze: miodunkę miękkowłosa (P. mollis) i miodunkę górską (P. montana), o zielonych, luźniej owłosionych pę- dach, słabo zbiegających po łodydze górnych liściach i przeważnie czarnofioletowych pylni- kach. Natomiast m. miękkowłosa ma żółte pyl- niki, szarozielone, owłosione pędy oraz blaszki liściowe z uszkami, nie zbiegające po łodydze. Siedlisko: Lasy górskie i mieszane lasy liścia- ste, zarośla; do wysokości 1900 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie środkowa Europa. W Polsce m. miękkowłosa rozproszona w po- łudniowej części niżu, a m. górskiej brak. Okres kwitnienia: Od IV do V. Żywokost lekarski (Symphytum officinale) Werbena lekarska (Verbena officinalis) Wygląd: Roślina wie- loletnia, 30-100 cm wysokości. Czarny głęboko sięgający ko- rzeń palowy. Liście odziomkowe w du- żych kępkach. Liście łodygowe do 25 cm długie, lancetowate, górne zawsze zbiegające po łodydze do na- stępnego liścia. Wszystkie zielone części gęs- to szczeciniasto owłosione. Kwiatostan począ- tkowo spiralnie skręcony, później stopniowo rozprostowuje się w miarę otwierania się zwi- sających kwiatów. Kwiaty: żółte, białe, czer- wone, fiolete lub niebieskie, przeważnie jed- nak fioletowopurpurowe. Korona kwiatowa do 1,5 cm długości. Łatki kielicha lancetowate, pod koniec tak długie jak rurka. Siedlisko: Wilgotne gleby, miejsca ruderalne. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolity. Okres kwitnienia: Od V do VII. ? Wygląd: Zielna byli- na, 30-70 cm wysoko- ści, niekiedy nawet do 100 cm. Łodyga rozwidlająca się na dwie cienkie, prawie nie ulistnione gałąz- ki, czworokanciasta. Liście naprzeciwległe grubo karbowane lub głęboko pierzasto po- dzielone z podługowatymi odcinkami, owłosio- nymi na brzegu i na nerwach. Małe niebieskie kwiaty ustawione gęsto obok siebie w wydłużo- nych kłosach. Korona kwiatowa średnicy 5 mm. Siedlisko: Drogi polne, nieużytki, wysypiska, brzegi cieków wodnych, chętnie na glebach bogatych w azot. Rozmieszczenie: W większości krajów Europy. Na północy do Danii, zadomowiony w Norwe- gii i Finlandii. Na zachodzie do Anglii, zado- mowiony w Irlandii. W Polsce rozproszona i miejscami rzadka, na niżu i pogórzu. Okres kwitnienia: Od VII do IX/X. O 154 Dąbrówka rozłogowa [Ajuga reptans) Wygląd: Roślina wie- loletnia, 15-30 cm wy- sokości z nadziem- nymi rozłogami. Ło- dyga u nasady mniej lub bardziej naga. Ro- zetkowate liście od- ziomkowe z oskrzy- dlonym długim ogonkiem, 4-7 cm długie, ku górze coraz krótsze. Liście łodygowe jajo- wato-podługowate, słabo ząbkowane albo cało- brzegie. Kwiaty niebieskie, bardzo rzadko ró- żowe lub białe, po 2-6 siedzące w kątach gór- nych liści łodygowych tworzą cylindryczny kłos rzekomy. Górnej wargi prawie całkowicie brak, natomiast trójłatkowa warga dolna stosunkowo duża. Kwiaty mierzą 1,5-2 cm, z czego 1-1,5 cm przypada na koronę. Siedlisko: Wilgotne łąki, zarośla, przydroża, la- sy liściaste. Do 1700 m n.p.m. Rozmieszczenie: Europa, z wyjątkiem południa. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Tarczyca pospolita (Scutellaria galericulata) Wygląd: Roślina wie- loletnia, 10-40 cm wysokości. Łodyga wzniesiona lub pod- 1 nosząca się, częś- ciowo miękko owło- siona. Liście owalne lub jajowato-lanceto- wate, z 4-8 karbami, do 4 cm długie, krótko- ogonkowe. Niebieskofioletowe kwiaty jedno- stronie skierowane, siedzą parami w kątach liściokształtnych podsadek. Korona do 2 cm długa, zagięta ku tyłowi i wyraźnie dłuższa od nagiego lub krótko owłosionego kielicha. Siedlisko: Torfowiska niskie, mokre łąki, zbio- rowiska stref lądowacenia zbiorników wod- nych, brzegi cieków wodnych, rowy, trzcinowi- ska, jeziorka śródleśne, olsy. Do 1200 m n.p.m. Rozmieszczenie: W większej części Europy. W Polsce pospolita na niżu i w niższych poło- żeniach gór. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Dąbrówka kosmata \Ajuga genevensis) Wygląd: Roślina wie- loletnia, kosmato owło- siona, 10—30 cm wys., bez rozłogów, w przeciwieństwie do dąbrówki rozłogowej. Jajowato-podługowa- te liście grubo kar- bowane lub piłkowane, długoogonkowe liście odziomkowe do 12 cm długości, zasychają w okresie kwitnienia. Liście szczytowe trójłat- kowe. Niebieskawe kwiaty, prawie tak długie jak podsadki kwiatostanu, w wydłużonych kło- sach rzekomych. Siedlisko: Murawy ciepłolubne, ubogie mura- wy nawapienne, widne lasy, przydroża, słone- czne zbocza, żwirowiska; na glebach wapien- nych. Rozmieszczenie: Rozległe części środkowej i południowej Europy, brak na Wyspach Brytyj- skich i Półwyspie Iberyjskim. W Polsce na niżu, rzadsza na pogórzu i w reglu dolnym. Okres kwitnienia: Od VIII do IX. Tarczyca oszczepowata (Scutellaria hastifolia) Wygląd: Roślina wie- loletnia, 10-40 cm wy- sokości, smukła. Po- długowato lanceto- wate liście całobrze- gie, dolne oszczepo- wate (nazwa!), wszy- stkie tylko z 1-2 zę- bami u nasady. Niebieskawofioletowe korony kwiatowe 20-22 mm długości w przeciwieńst- wie do Scutellaria minor. Kielich i korona krót- ko gruczołowato owłosiona. S. minor owłosio- na lecz bez gruczołów. Siedlisko: Tereny wilgotne i łąki bagienne w większych dolinach rzecznych. Rozmieszczenie: Wprawdzie szeroko rozprze- strzeniona w Europie, ale występuje rzadko lub w dużym rozproszeniu. W Polsce na roz- proszonych stanowiskach, poza Karpatami i Sudetami. Scutellaria minor w Polsce wystę- puje efemerycznie. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. t^R Ożanka czosnkowa (Teucrinum scorodonia) Ożanka górska (Teucrinum monłanum) Wygląd: Roślina wie- loletnia, rozgałęzio- na, 30-60 cm wysoko- ści, z podziemnymi rozłogami, nieprzyje- mnie pachnąca. Liś- cie ogonkowe, jajo- wate, u nasady ser- cowate, karbowane, siatkowata pomarszczone, krótko miękko owłosione, 3-7 cm długie. Kwia- ty długości 1-1,4 cm w jednostronnych kłosach rzekomych; korona blada, zielonkawożółta; heł- moksztaltny, dwuwargowy kielich o wardze dol- nej z czterema ząbkami i szerszej, zaokrąglo- nej wardze górnej. Siedlisko: Widne lasy (dębowe, sosnowe), skra- je lasów, wrzosowiska, na glebach kwaśnych. Rozmieszczenie: Środkowa i południowo-wscho- dnia Europa. Zadomowiona w części zachodniej Europy i na Wyspach Brytyjskich. W Polsce w rozproszonych stanowiskach na niżu. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Uwagi: Bywa stosowana jako roślina lecznicza. Ożanka właściwa (Teucrium chamaedrys) Wygląd: Roślina wie- loletnia, rozesłana, ^u nasady zdrewniała, 15-30 cm wysoka, z podziemnymi roz- łogami. Liście sze- rokojajowate, u na- sady klinowato zwę- żone, karbowane, od spodu jaśniejsze, z wy- stającymi nerwami, 1-3 cm długości. Czerwo- nawopurpurowe kwiaty o ok. 1,5 cm długiej koronie; korona dwa razy dłuższa od odstają- co owłosionego kielicha; kwiaty zebrane w mniej lub bardziej jednostronnie skierowa- ne, wierzchołkowe kłosy rzekome. Siedlisko: Murawy ciepłolubne, kamieniste zbocza, widne, suche lasy i zarośla, na gle- bach wapiennych. Do 1100 m n.p.m. Rozmieszczenie: Południowa i środkowa Europa, zadomowiony w Anglii. W Polsce tylko w południowej części kraju. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Wygląd: Roślina wie- loletnia, rozesłana, z płasko na ziemi rozpostartymi, silnia rozgałęzionymi łody- gami, 5-30 cm wyso- kości (krzew szpale- rowy). Skórzaste, zimozielone liście wąsko lancetowate, 0,5- -2 cm długie, niepodzielone i całobrzegie, od spodu biało filcowata owłosione. Kwiaty żół- tawobiałe, w mniej lub bardziej gęstych, głów- kowatych podbaldachach. Siedlisko: Suche murawy, ubogie murawy na- wapienne, skały, piarżyska, suche zbocza, na glebach kamienistych przede wszystkim w ob- rębie gór wysokich i średnich. Do 1800 m n.p.m; na podłożu wapiennym. Rozmieszczenie: Prawie w całej środkowej i południowej Europie, brak w północnej Euro- pie oraz Anglii i Irlandii. W Polsce w Tatrach, Pieninach i na Wołyniu. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Bluszczyk kurdybanek {Glechoma hederaceum) Wygląd: Roślina wie- fe? loletnia o pełzają- cych, zakorzeniają- cych się pod węzłami łodygach, które mogą osiągać długość 40, a nawet 60 cm. Nie- bieskofioletowe kwiaty tworzą luźny kwiatostan. Kwiaty wyrastają w kątach liści i sprawiają wra- żenie okółka. Rurka korony do 2 cm długa, pręciki i szyjka słupka jeszcze ją przewyższają. Trójłatkowa, purpurowo poplamiona warga dol- na z dużą łatkpą środkową dłuższa od sercowa- to wyciętej wargi górnej. Liście okrągławoner- kowate, karbowane, do 3 cm szerokie, z wierz- chu błyszczące, od spodu matowozielone. Siedlisko: Wilgotne łąki, łęgi, obrzeża lasów i zarośli, żywopłoty, mury. Do 1500 m n.p.m., chętnie na glebach zawierających azot. Rozmieszczenie: W przeważającej części Eu- ropy. W Polsce pospolity. Okres kwitnienia: Od IV do VI. ^JjjfW C *m v: Szanta zwyczajna (Marrubium vulgare) Wygląd: Roślina wie- loletnia, 30-80 cm wysokości, biało ku- tnerowata, pachnąca podobnie jak tymia- nek. Okrągławe lub szerokosercowate li- ście pomarszczone, ząbkowane i na ogonkach od spodu biało gęs- towełniście owłosione, później jednak łysieją- ce. Kwiaty 1,5 cm długie, o białej koronie; wełniście owłosiony kielich z 10 małymi, za- krzywionymi, na wierzchołkach nagimi ząbka- mi; kwiaty zebrane w gęste nibyokółki w ką- tach górnych liści, tworzące razem długi, ulist- niony kłos pozorny. Siedlisko: Suche pastwiska i zbocza, przydro- ża, wysypiska, ugory. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, w północnej Europie zadomowiona. W Polsce na całym obszarze poza górami, nieczęsto. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Głowienka pospolita {Prunella mlgaris) Wygląd: Roślina wie- loletnia, mała, 10- -25 cm wysokości, o nadziemnych peł- zających rozłogach. Łodyga wzniesiona lub podnosząca się. Liście słabo owłosio- ne, podługowato-jajowate, do 4 cm długie, ca- łobrzegie lub słabo ząbkowane, dolne z ogon- kami. Kwiaty zgrupowane w okrągławym lub jajowatym kłosie rzekomym; niebieskofiole- towa, do 2 cm długa korona, dwa razy dłuższa od kielicha. Rurka kwiatowa prosta, kielich niejednakowo dwupłatowy. Podsadki kwiatowe i działki kielicha purpurowo zabarwione. Siedlisko: Niezbyt wilgotne, ale nie za suche łąki i miejsca trawiaste, widne lasy, obrzeża lasów, rumosz i skały na glebach gliniastych. Rozmieszczenie: W całej Europie. W Polsce na niżu i w górach po piętro kosodrzewiny. Okres kwitnienia: Od VI do IX X, Uwagi: Roślina lecznicza (do płukania gardła). Kocimiętka właściwa (Nepela cataria) Wygląd: Wieloletnia, wznie- siona, 40-100 cm wysoka roś- lina pachnąca aromatycznie miętą. Łodyga do podstawy krótko szarofilcowato owło- siona, podobnie jak jajowate lub jajowato-sercowate, 3-7 cm długie liście; liście grubo ząbkowane, ogonkowe i, szczególnie od spodu, sza- rofilcowate. Korona kwiatowa biaława, warga dolna czerwo- nawo plamista. Kwiaty zebrane w gęste, okrą- gławe kłosy pozorne. Kielich o prostych, zaos- trzonych ząbkach. Siedlisko: Przydroża, wysypiska, skały, stoki, nieużytki. Do wysokości 900 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie w południowej i po- łudniowo-wschodniej Europie. Zadomowiona w rozległych częściach środkowej i północnej Europy. W Polsce w rozproszonych stanowis- kach na niżu i piętrze pogórza. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Głowienka wielkokwiatowa (Prunella grandiflora) Wygląd: Roślina wieloletnia, 10-30 cm wys. ze wzniesioną, owłosioną łodygą. Liście podługowato-jajowate, cało- brzegie lub słabo karbowane, górne nierzadko również pierzastodzielne, ok. 3-6 cm długie i 1-2,5 cm szerokie. Niebieskofioletowe kwia- ty o 2-2,5 cm długiej koronie i z zakrzywioną rurką; warga górna hełmiasta. Od gł. pos- politej różni się tym, że środkowy ząb górnej wargi kielicha nie jest szerszy od bocznych. Siedlisko: Suche murawy i ubogie murawy nawapienne, słoneczne, widne lasy i brzegi lasów, chętnie na glebach próchnicznych i za- wierających wapń. Do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie w środkowej Eu- ropie. W Polsce na rozproszonych stanowis- kach na niżu; w Sudetach i Karpatach rzadko. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. 160 Miodownik melisowaty (Melitis melissophyllum) [Galeopsis segetum) Wygląd: Roślina wieloletnia, 20-50 cm wysokości, za- zwyczaj nierozgałęziona. Ło- dyga, liście i ogonki liściowe gęsto miękko owłosione. Li- ście łodygowe z ogonkami, jajowate, grubo piłkowane, z zaokrągloną nasadą, 5- -9 cm długie. Kwiaty długości 2-4,5 cm albo jednolicie bia- łe, albo różowe lub białe z ró- żową wargą dolną; warga dolna trójdzielna z szeroką, dużą łatką środkową. Siedlisko: Widne lasy liściaste, przede wszyst- kim na wapiennym podłożu, mieszane lasy bukowe lub dębowe, żywopłoty i zarośla, rów- nież lasy iglaste. Rozmieszczenie: Zach. Europa, pn. Hiszpania, Włochy, pd.-wsch. Europa, oraz części środk. Europy. W Polsce rozproszony na niżu i w niż- szych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od V do VI. Poziewnik pstry (Galeopsis speciosa) Wygląd: Roślina jednoroczna, 30—100 cm wysokości. Łodyga na ogół naga, tylko pod węz- łami ze sztywnymi, odstający- mi włoskami. Liście ogon- kowe podługowate lub jajo- wate, piłkowane. Kwiaty więk- sze niż u innych gatunków po- ziewnika, przeważnie 2-3,3 cm długości, niekiedy nawet 4,5 cm. Kwiaty żółte z fioleto- wą łatką środkową, obie łatki boczne przeważnie białe na wierzchołku. Rurka korony dwa razy dłuższa od skąpo owłosionego lub nagiego kielicha. Siedlisko: Pola, wysypiska gruzu, poręby, lasy, żywopłoty, przydroza, nieużytki. Do 2000 m n.p.m. Rośnie przede wszystkim w regionie dolnoreglowym i subalpejskim. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, rzdki na zachodzie i północnym zachodzie. W Polsce na całym obszarze, w górach po regiel górny. Okres kwitnienia: Od VI do X. 1K9 Wygląd: Roślina jed- noroczna, 10-40 cml wysokości. Łodyga] rozgałęziona z prał wie nie zgrubiałymi] miękko owłosionymi lub nagimi węzłami.| Jajowate lub owalne, niekiedy także owalnie lancetowate liście o pi- (kowanym brzegu, górne liście jedwabiście -gruczołowato owłosione, Kwiaty o 2-3 cni długiej koronie, przeważnie białawożółtej, rzadko żółtej; zebrane w nibyokółkach w ką- tach górnych liści. Siedlisko: Kamieniste rumowiska, żwirowiska przydroza, zarośla; na glebach piaszczystych żwirowatych. Rozmieszczenie: Zachodnia Europa i zachod- nie tereny środkowej Europy, zadomowion w Anglii i Irlandii. W Polsce efemerycznie. Okres kwitnienia: Od VII do VIII. Poziewnik szorstki (Galeopsis tetrahit) W: Roślina jednoroczna zmienna, wys. 10—100 cm. Ło- dyga w węzłach zgrubiała, odstająco owłosiona, włoski gruczołowate na czubku czer- wone. Liście ogonkowe, ja- jowato-podługowate 3-10 ci długie, na brzegach ząbkowa- ne. Kwiaty różowe lub czi rwone, rzadko żółtawe białe, z koroną 1,5-2 cm dłJ dwa razy dłuższą od 5-ząbkc-j wego, owłosionego kielicha. Trójłatkowa wargi dolna żółta i purpurowo marmurkowata, łatki środkowa z przodu ząbkowana, lekko owłosii na warga górna hełmiasta. Skąpokwiato\ kwiatostan, składający się z gęstych nibyok ków w górnej części łodygi, porośnięty włoi kami gruczołowatymi o czarnych główkach. Siedlisko: Pola zbóż, wysypiska, poręby, wra sowiska, żywopłoty, zarośla. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolity. Okres kwitnienia: Od VII do X. Gajowiec żółty {Galeobdolon luteum) . W: Roślina wieloletnia, 20- : -60 cm wysokości, skąpo owłosiona, z nadziemnymi rozłogami. Liście 3-8 cm dłu- gie, kwiaty złotożółte z trójłat- kową wargą dolną, czerwona- wo lub brązowawo plamista. Korona 1,5-2,5 cm długości. Pylniki nagie. S: Lasy wszyst- kich typów. R: Prawie cała Europa. K: Od IV do końca VI, początku VII. R: Wegetatywnie i generatywnie, głównie zapylana przez pszczoły. Jasnota biała (Lamium album) W: Roślina wieloletj nia, 20-60 cm ww sokości. Liście d 7 cm długie, podobn do pokrzywy, kwia białe o 2-2,5 cm dłuj giej koronie i w« giętej rurce koronJ wewnątrz ze skośnym kręgiem włosków, tw_ rzące nibyokółki w kątach liści. S: Miejsca rud ralne, przydroża, żywopłoty, nasypy kolejow na glebach bogatych w azot. Do 1800 m n.p: R: Cała Europa. K: Od IV do VIII i później. U nas zwana także „głuchą pokrzywą". Jasnota plamista (Lamium maculatum) W: Roślina wielolet- nia, 20-80 cm wysoka, bardzo zmienna. Liś- cie do 8 cm długości na 4 cm długich ogon- kach; kwiaty do 3 cm długie, purpurowe z ciemnoplamistą wargą dolną i zakrzywioną rurką; krąg wypros- towanych włosków, pylniki owłosione. S: Lasy, żywopłoty i zarośla, często w gęstym runie. Do 2000 m n.p.m. R: Prawie cała Europa. K: Od IV do IX. Jasnota różowa (Lamium amplexicaule) W: Roślina jednord czna, 10-30 cm wyscj ka, słabo rozgałęzia na. Liście łodygow okrągławonerkowat głęboko karbowan dolne ogonkowe, 1- cm długości, 1-3 c szerokości; górne, podobnie jak i podsadki skr conej wierzchotki, obejmujące łodygę i siedzą] ce. Kwiaty purpurowe, 1-1,5 cm długości, częst! pozostają zamknięte. S: Miejsca ruderalne, nia. użytki. R: Prawie cała Europa. K: Od III do V, Jasnota purpurowa (Lamium purpureum) Serdecznik pospolity (Leonuws cardiaca) W: Roślina jednoro- czna, tylko 10 cm, a maksymalnie 30 cm wysoka, o nieprzyje- mnym zapachu. Liś- cie miękko owłosio- ne, często pomarsz- czone i czerwonawo nabiegłe. Różowoczerwone kwiaty w stoż- kowatej, gęstej, skróconej wierzchotce; 1-1,5 cm długa korona z kręgiem włosków, dwa razy dłuższa od kielicha. S: Pola, miejsca ruderalne. Do 1800 m n.p.m. R: Prawie cała Europa. K: Od III do X, niekiedy już w I i do XII. W: 50-150 cm wysokości, wi loletni. Dłoniaste liście odzi mkowe, trójłatkowe liści łodygowe. Białe, niekiedy bl doczerwone kwiaty o owiosi nej wardze górnej i purpur wo plamistej wardze dolnej w gęstych, obfitych, skróć nych wierzchotkach; kwiaty stany ulistnione. S: Przydp ża, wysypiska, mury, zbocz R: Prawie w całej Europi W Polsce na niżu, w górach rzadko. K: Od ' do IX. U: Nieprzyjemnie pachnie. Mierznica czarna (Bellota nigra) W; Roślina wielolet- nia, rozgałęziona, do 100 cm wys. Łodyga i liście owłosione. Li- ście okrągławe lub owalne, karbowane lub piłkowane, do 5 cm długie, ogon- kowe. Niebieskawoczerwone kwiaty w 4-10- krotnych niby okołkach. Korona kwiatowa ok. 2 cm długości, kielich krótszy od rurki kwiato- wej, lejkowaty o 10 nerwach i z 5 ząbkami. S: Nieużytki, miejsca ruderalne. R: Środk. i pd. Europa. K: Od IV do VII. Czyściec leśny {Stachys silnika) W: Roślina wielolet- nia, 30-120 cm wy- sokości. Liście ogon- kowe, sercowate lub szerokojajowate, pił- kowane i zaostrzone, podobne do liści po- krzywy, gęsto odsta- jąco owłosione. Ciemnoczerwone kwiaty z jaś- niejszym rysunkiem, korona dwa razy dłuższa od kielicha. Po ok. 6 kwiatów siedzących w ni- byokółkach w kątach liści tworzy wierzchołko- wy ktosoksztattny kwiatostan. S: Lasy liściaste i mieszane, zarośla. R: Prawie w całej Euro- pie. K: Od VI do VIII. Czyściec roczny (Stachys annua) Wygląd: Roślina jednoroczna, 10-30 cm wyso- kości, rozgałęziona. Liście wyraźnie ogon- kowe, podługowato-lancetowate, 2-€ cm długości, prawie nagie. Po 4-6 żółtawobiałych kwiatów skupionych u góry w nibyokółkach. Podobny czyściec prosty ma nibyokółki 6-10- kwiatowe, a poza tym dolne liście krótkoogon- kowe. Siedlisko: Pola, winnice, nieużytki. Do 1000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie duże połacie po- łudniowej i środkowej Europy, zadomowiony w północnej Europie i na Wyspach Brytyjskich. W Polsce rozpowszechniony na niżu. Okres kwitnienia: Od VI do X. Bukwica lekarska [Stachys officinalis = Betonica officinalis) lasy, zarośla, wrzosowiska Europie. K: Od VII do IX W: Roślina wieloletnia, szors- tko owłosiona, 30-60 cm wysokości. Łodyga przeważ- nie pojedyncza, u nasady zdrewniała. Liście odziom- kowe w rozetce, liście łodygo- we ogonkowe, wąskojajowa- te, do 10 cm dł., karbowane. Czerwone kwiaty w gęstym, wierzchołkowm kłosie pozo- rnym 3-6 cm długich. S: Łąki, R: Prawie w całej Czyściec błotny [Stachys palustris) W: Roślina wieloletnia, 30- -100 cm wysokości. Liście po- długowato-lancetowate, 5- -12 cm długie, ze słabo ser- cowatą nasadą, górne siedzą- ce, dolne krótkoogonkowe, słabo karbowane, prawie nagie. Jasnoczerwone ptatki korony z ciemniejszym rysun- kiem na trójdzielnej wardze dolnej. Po 6-12 kwiatów w ni- byokółkach, tworzących pra- wie ktosoksztattny kwiatostan słabo ulistniony. S: Wilgotne gleby. R: Prawie w całej Europie. K: Od VI do VIII. Szałwia łąkowa [Salvia pratensis) W: Bylina do 80 cm wysoko- ści. Owłosiona, ze wznie- sioną, pustą wewnątrz łody- gą, u góry rozgałęzioną, gru- czołowato owłosioną. Liście jajowato-sercowate, nieregu- larnie karbowane, do 12 cm długie. Kwiaty ciemnoniebie- skie lub niebieskotioletowe, rzadko różowe lub białe, 1,5-2,5 cm długa rurka korony! z sierpowatą wargą górną. Nieregularnie ząbkowany kielich 3-krotnie kró-| tszy. S: Suche łąki, ubogie murawy, miedze. R: Prawie w całej Europie. K: Od V do VIII. ^•P' &fpr^ Klinopodium pospolite (Clinopoćium vulgare) Czyścica drobnokwiatowa (Acinos mensiĄ Wygląd: Roślina wie- loletnia, bez zapa- chu, o kosmkowato owłosionej, 30-60 cm wysokiej łodydze. Ja- jowate, całobrzegie lub tylko słabo karbo- wane liście 2-4 cm długości. Karminowoczerwone lub różowocze- rwone, rzadko białe kwiaty zgrupowane po 10-20 w 1-4 gęstych okółkach w kątach wierzchołkowych par liści. Korona do 1,5 cm długości. Działki kielicha zwężające się w oś- ciste, kłujące ząbki. Szydłowate przysadki ko- smkowato owłosione podobnie jak łodyga i kielich. Siedlisko: Widne lasy, zarośla, słoneczne skraje lasów, suche murawy, na miejscach częściowo zacienionych. Do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce pospolite na niżu i w górach po piętro kosodrzewiny. Okres kwitnienia: Od VII po IX X. Lebiodka pospolita (Origanum vulgare) Wygląd: Roślina wieloletnia tworząca większe lub mniejsze płaty, o cierpkim aromatycznym zapachu. Z kłącza wyrasta łodyga 40-70 cm wysokości, rozgałę- ziona u nasady i, podobnie jak często czerwonawe ga- łęzie, lekko owłosiona. Liście na krótkich ogonkach, owalne lub zaostrzono jajowate, słabo ząbkowane lub z gła- dkim brzegiem, owłosione lub nagie, w obrę- bie kwiatostanu często czerwonawo nabiegłe. Kwiaty w wierzchołkowych lub bocznych niby- okółkach. Różowa korona kwiatowa o trójdzie- lnej wardze dolnej i wzniesionej wyciętej war- dze górnej. Kielich krótszy od rurki korony. Siedlisko: Murawy ciepłolubne, zarośla, suche i widne lasy, przydroża. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolita na niżu i w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od VII do IX,, X. Wygląd: Roślina jed- noroczna lub trzylet- nia o łodydze pod- noszącej się, leżącej lub wzniesionej, 10- -40 cm wysokiej. Liś- cie krótkoogonkowe, prawie siedzące 0,3- -1 cm szerokie i najwyżej 2 cm długie, po- długowato-jajowate, zwężające się w krótki ogonek, całobrzegie lub słabo ząbkowane, na brzegach przeważnie nieco zwinięte. Kwiaty 0,7-1 cm długie z koroną biadoliła lub fioleto- wą, o wardze z białym rysunkiem. Siedlisko: Murawy ciepłolubne, ugory, zaroś- la, chętnie na glebach luźnych, kamienistych, na miejscach ciepłych. Do 1300 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, poza najdalszą północą. W Polsce pospolita w ca- łym kraju. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum) Wygląd: Roślina wieloletnia o łodygach rozesłanych lub podnoszących się, zakorze- niających się, u nasady niekiedy trochę zdrewniałych, do 30 cm wysokich. Łodygi kwiatonośne okrągławe lub 4-kanciaste, nagie, całe owło- sione lub tylko na kantach. Kwiatostan okółkowy w posta- ci okrągławych główek. Różo- wa lub fioletowoczerwon korona, najwyżej 6 mm długości. Liście na krótkich ogonkach, owalne lub podługowate, na brzegach orzęsione, do 1 cm długie, z zaokrąg- lonymi wierzchołkami. Roślina, tworząca za- zwyczaj gęste poduchy, pachnie aromatycznie. Siedlisko: Suche murawy piaskowe, skarpy, przydroża, wrzosowiska, widne lasy, zarośla. Rozmieszczenie: Na dużych połaciach Europy. W Polsce bardzo pospolita. Okres kwitnienia: Od V do X. Uwagi: Gatunek zbiorowy, bogaty w formy. Karbieniec pospolity [Lycopus ewopaeus) Mięta wodna {Mentha aquatica) Wygląd: Roślina wzniesiona, wielolet- nia, 30-100 cm wys., niekiedy nawet 120 cm. Łodyga poje- dyncza lub trochę rozgałęziona i, po- dobnie jak cała rośli- na, słabo owłosiona. Liście lancetowate, do 4 cm szerokie i do 10 cm długie, piłkowane lub głęboko ząbkowane, u nasady pierzasto powcinane z trójkątnymi, wąskimi płatami, tyl- ko rzadko podzielone do nerwu środkowego. Kwiaty małe, białawe, o koronie 3 mm śred- nicy, wewnątrz czerwonawo plamistej, siedzą- ce w gęstych nibyokółkach w kątach górnych liści. Kielich owłosiony o ząbkach dłuższych od rurki korony. Karbieniec jest zupełnie po- zbawiony zapachu. Siedlisko: Miejsca bagniste. Rozmieszczenie: Dość częsty prawie w całej Europie, również w Polsce. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Mięta polna (Mentha anensis) Wygląd: Pachnąca aromaty- cznie, wieloletnia roślina o wzniesionej lub podno- szącej się, a także rozesłanej łodydze, do 40 cm długiej. ^Owalne lub jajowate liście słabo piłkowane lub karbowa- ne. Liczne kwiatostany, wyra- źnie oddzielone, ustawione w kątach liściowatych pod- sadek. Czworokanciasta ło- dyga kończy się na wierzchoł- ku gęstym pękiem liści. Siedlisko: Wilgotne łąki i pola, brzegi rowów, bagna, polany leśne, nieużytki, do 1900 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolicie na niżu i w górach po piętro regla dolnego. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Uwagi: Mięta wodna i polna dają jako mie- szańca miętę okręgową o wszystkich cechach pośrednich między gatunkami macierzystymi. Wygląd: Roślina wie- loletnia, przeważnie wzniesiona, prosta lub rozgałęziona, do 80 cm wysoka o si- lnym zapachu mięty pieprzowej. Liście na ogonkach, jajowate lub owalne, ząbkowane na brzegach, 2-6 cm długie. Kwiaty różowe lub liliowe skupine w okółkach na szczycie łodygi i tworzące kuli- ste kwiatostany. Nibyokółki znajdujące się w kątach najwyższej pary liści są dużo mniej- sze i na krótszych szypułkach. Ząbki kielicha lancetowate. Siedlisko: Bagna, brzegi cieków wodnych, ro- wy, mokre łąki. Do 1200 m n.p.m. Rozmieszczenie: W większych częściach Europy. W Polsce częsta na niżu, w górach rozproszona. Okres kwitnienia: Od VII do IX lub X. Rozmnażanie: Obok nasion również przez peł- zające kłącze i nadziemne, ulistnione rozłogi. Mięta długolistna (Mentha longifolia) Wygląd: Roślina wieloletnia, 30-100 cm wysokości, wznie- siona, o mało przyjemnym za- pachu. Łodyga luźno lub gęs- to owłosiona, u nasady z pod- ziemnymi rozłogami. Liście podługowato-lancetowate lub podługowato-jajowate, ostro piłkowane, 5—10 cm długości, rozmaicie owłosione, ale przeważnie pod spodem filco- wate; nerwacja, w odróżnie- niu od mięty okrągłolistnej, tylko słabo wysta- jąca. Różowe lub czerwonawoliliowe kwiaty w kłosokształtnych lub walcowatych, 3-10 cm długich kwiatostanach. Siedlisko: Wilgotne łąki, brzegi cieków wo- dnych, rowy, wilgotne pola i polne drogi, prze- de wszystkim na glebach zawierających wapńl i azot. Do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie w pd. i środk. Euro- pie. W Polsce pospolita na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od VII do IX. i7n Lulek czarny (Hyoscyamus niger) W: Roślina dwuletnia, owłosiona, lepka. Ło- dyga rozgałęziona 30-60 cm lub 80 cm wysokości. Podługo- wate liście ząbkowa- ne, 15-20 cm długie, dolne ogonkowe, kie- lich z trójkątnymi, zaostrzonymi zębami. Brud- nożółte, fioletowo żyłkowane kwiaty z 5-łatkową koroną. S: Miejsca ruderalne, ugory. R: Prawie cała Europa, rzadko. W Polsce pospolity na niżu. K: Od VI do X. U: Trujący. Psianka czarna {Solanum nigrum) i W: Roślina jednoro- czna, wzniesiona, o prawie nagich, rozga- łęzionych łodygach, 20-60 cm wysokich. Liście owalne lub jajowate, zatokowo ząbkowane, rzadko całobrzegie. 5-płatkowa, biała korona szeroko rozpostarta, żółte pylniki daleko wystające. S: Miejsca ruderalne, przydroża, pola. R: Cała Europa. K: Od VI do X. Psianka słodkogórz (Solanum dulcamara) W: Roślina wielolet- nia, 30-200 cm wys, krzaczkowata, o pną- cych się, u podstawy zdrewniałych łody-j gach. Liście jajowa- to-lancetowate, nie- podzielone, najwyż- sze często lancetowate lub z uszkami. Płatki korony płasko rozpostarte. Owocem jest czer- wona błyszcząca jagoda. S: Lęgi, wilgotne za- rośla, poręby, brzegi cieków wodnych. R: Pra- wie cała Europa. K: Od VI do VIII. U: Trująca. Psianka kosmata (Solanum luteum) Wygląd: Roślina jednoroczna, 10-50 cm wyso- ka, bardzo podobna do psianki słodkogórz ale w przeciwieństwie do niej ma łodygę gęsto lub kosmkowato owłosioną. Liście jajowate, głęboko zatokowo wycięte. Jagody poma- rańczowoczerwone lub żółte. Siedlisko: Miejsca ruderalne, przydroża, pola. Rozmieszczenie: Południowa i środkowa Europa, brak w Wielkiej Brytanii i większej części zachodniej Europy. W Polsce rzadka, głównie w zachodniej części kraju. Okres kwitnienia: Od VII do X. Bieluń dziędzierzawa (Datura stramonium) Pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna)' W: Roślina jednoro- czna, naga, o łody- gach 30-120 cm wy- sokich, przeważnie rozwidlonych. Jajo- wate liście zatokowo wycięte, ogonkowe o nieprzyjemnym za pachu, 10-20 cm długości. Kwiaty przeważnie o koronie białej, rzadko niebieskofioletowej do 8 cm długiej, z 5 zaostrzonymi łatkami. Owocem jest torebka 5-7 cm długa, pokryta kolcami. S: Ogrody, wysypiska, przydroża, mu- ry. R: Prawie cała Europa. K: Od VI do X. U: Bardzo trująca. W: Roślina wielolet- nia, okazała, 50-150 cm wysoka, bogato rozgałęziona. Jajc-j watę, zaostrzone liś- cie do ponad 15 cmi długości, zwężające się w ogonek, w oko- licy kwiatostanu wyraźnie naprzeciwległe. Kwiaty zwisające, brązowofioletowe, ustaj wionę pojedynczo w kątach liści. S: Polanki leśne, skraje lasu, poręby. Do 1700 m n.p.mJ R: Południowa i środkowa Europa. K: Od VI doj VIII. O: Roślina lecznicza, bardzo trująca. ? 172 172 Dziewanna pospolita (Yerbascum nigwm) Wygląd: Roślina wie- loletnia, 50-120 cm, a nawet 150 cm wys., o łodydze wzniesio- nej, ku górze ostro- kanciastej. Liście od spodu pokryte szarymi kutnerowatymi włos- kami, z wierzchu prawie nagie; liście odziomko- we przeważnie na długich ogonkach, u nasady sercowate, niejednakowo karbowane, środkowe liście łodygowe pojedynczo karbowane, podługo- wato-jajowate. Żółte kwiaty skupione w wydłużo- nym kłosokształtnym kwiatostanie pozbawionym gruczołowatych włosków. Korona kwiatowa z ze- wnątrz gęsto owłosiona, do 2 cm średnicy, z fio- letowymi wełnisto owłosionymi pręcikami. Siedlisko: Miejsca ruderalne, zarośla, skraje dróg, suche łąki, widne lasy. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolita. Okres kwitnienia: Od V do IX. Dziewanna firietkowa (Yerbascum lychnitis) Wygląd: Roślina dwuletnia o łodydze 50-150 cm wyso- kiej, u góry kanciastej. Liście z wierzchu prawie nagie, od spodu mączyście, szaro owło- sione; liście odziomkowe na ogonkach, podługowato-lan- cetowate, siedzące liście ło- dygowe owalne, długo zaost- rzone, w przeciwieństwie do dziewanny drobnokwiatowej nie zbiegające po łodydze. Jasnożółte lub białawe kwiaty o koronie śred- nicy 1-1,4 cm (u Verbascum pulverulentum mierzy ona 1,5-2,5 cm) i nitkami pręcikowymi porośniętymi białymi lub żółtawymi wełnis- tymi włoskami. Siedlisko: Murawy ciepłolubne, brzegi dróg i lasów, poręby, zarośla; chętnie na glebach zawierających wapń. Do 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Dziewanna wielkokwiatkowa (Verbascum densifforum) Wygląd: Roślina dwu- letnia, wzniesiona, o tęgiej łodydze, mie- rzącej między 70 a 150 cm, ale nierza- dko osiągająca wy- sokość 200 cm. Żółto- zielone, zbiegające po łodydze, podługowato-lancetowate i długo zaostrzone liście wyraźnie karbowane. Ko- rona jasnożółtych kwiatów z szeroko rozposta- rtymi płatkami ma średnicę 3,5-5,5 cm (nazwał) w przeciwieństwie do dziewanny dro- bnokwiatowej (1,2-2 cm). Siedlisko: Miejsca ruderalne, słoneczne brzegi lasów, nieużytki, miejsca suche i kamieniste. Rozmieszczenie: Głównie środkowa Europa, oprócz tego duża część południowej Europy; zadomowiona na Wyspach Brytyjskich. W Po- lsce rozproszona na niżu i w niższych partiach pogórza. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Trędownik bulwiasty (Scrophularia nodosa) Wygląd: Roślina wieloletnia, 50-150 cm wys., o czworokan- ciastej, nieoskrzydlonej łody- dze. Liście sercowate lub jajo- wate, zaostrzone, grubo po- dwójnie piłkowane, 5-12 cm długości. Kwiaty z brązowo- czerwoną, u nasady zielon- kawą koroną, do 1 cm długo- ści, w wierzchołkowej gru- czołowatej wiesze. Kłącze z bulwiasto zgrubiałymi wę- złami (nazwa!). Siedlisko: Wilgotne, cieniste lasy o bujnym runie, zarośla, brzegi żywopłotów, często w pobliżu wody. Do 1700 m n.p.m. Rozmieszczenie: Na dużych obszarach Eu- ropy. W Polsce pospolity zarówno na niżu jak i w górach. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Rozmnażanie: Przez nasiona. Kwiaty zapylane przez różne owady, często przez osy. Uwagi: Roślina lecznicza, słabo trująca. 174 17? Wyżlin polny (Misopates orontium) Lnica polna [Linaria anensis) atfifs i\j Wygląd: Roślina jednoroczna, __ Mli\W 10-30 cm, a niekiedy do 50 ^sfesfi cm wysokości, wzniesiona, J§tifc\ delikatna. Rozgałęziona ło- /j§ ITO dyga o liściach równowąsko IfW W lancetowatych, 3-5 cm dłu- jMi ffl gich. Różowoczerwona, cie- pO \l mno żyłkowana korona \(§l \| kwiatowa 8-10 mm długości. lui \ Działki kielicha prawie tak m długie jak korona. Korona 1/ z żółtym wybrzuszeniem w gardzieli i o piłkowanej rurce, kwiaty w luź- nych, ulistnionych gronach. Siedlisko: Pola, przydroza, winnice, chętnie na glebach piaszczystych, ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Pierwotnie na terenach śród- ziemnomorskich, zadomowił się w prawie w całej Europie. W Polsce w zachodniej i połu- dniowo-zachodniej części kraju, choć miejsca- mi rzadki. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Lnica pospolita (Linaria vulgaris) \^_ a h IŁ^^P Wygląd: Roślina wie- "=^y[ WU/Ji l°letnia. 20-60 cm wy- V >§^MĆ/ ^ości ° rozgałę- '^^S^^^&M J zionym kłączu i licz- \^^WJ^^ź nych, wzniesionych, ^^§70^J nagich łodygach. Li- yfw^r ście gęsto ustawione, li* równowąskie lub lan- cetowate, do 8 cm długie, na brzegach lekko podwinięte. Siarkowożółte korony kwiatowe o pomarańczowej gardzieli mierzą razem z ostrogą 2-3 cm. Łatki kielicha lancetowate lub owalne. Kwiaty tworzą gęste, wierzchoł- kowe grono. Siedlisko: Przydroza, skarpy, rowy przydro- żne, groble, wysypiska, kamieniołomy, szcze- gólnie na suchych i słonecznych miejscach. Rozmieszczenie: Cała środkowa Europa i pra- wie cała północna. Szeroko rozprzestrze- niona, na niektórych terenach bardzo częsta. W Polsce pospolita na niżu i w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od VI do IX. 17C Wygląd: Roślina jednoroczna, niebieskawozie- lona, 10-20 cm, a niekiedy do 40 cm wysoko- ści. Równowąskolancetowate liście do 4 cm długie, albo wszystkie skrętoległe albo tylko górne, a dolne ustawione po 4 w okółkach. Małe kwiaty 4-8 mm długości o koronie nie- bieskoliliowej i z silnie ku przodowi zakrzy- wioną ostrogą. U podobnej lnicy kreskowanej korona kwiatowa z ostrogą mierzy 1,5-2 cm. Poza tym jej szypułki kwiatowe są nagie, gdy u lnicy polnej nieco gruczołowato owłosione i krótsze od kielicha. Siedlisko: Pola; chętnie na piaszczystych gle- bach. Rozmieszczenie: Południowa i środkowa Europa. Brak w Wielkiej Brytanii oraz w dużej części północno-zachodniej Europy. W Polsce w zachodniej części kraju. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Uwagi: Podejrzewa się, że wszystkie gatunki rodzaju Linaria zawierają truciznę i z tego względu nie należy nimi karmić bydła. Lniczka mała (Chaenorrhinum minus) Wygląd: Roślina mała, niepozorna, gruczo- łowato owłosiona, do 25 cm, a często jedynie 5-10 cm wysokości. Podługowato-lancetowate liście całobrzegie, u nasady stożkowate, ku dołowi naprzeciwległe. Kwiaty bladofioletowe, lekko otwarte z żółtą gardzielą i koroną mie- rzącą razem z prawie prostą, tępą na końcu ostrogą 6-10 mm. Siedlisko: Pola, nasypy kolejowe, przydroza, żwirowiska, piarżyska. Do 1000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, na północy tylko zadomowiona. W Polsce na niżu i pogórzu Karpat i Sudetów. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Uwagi: Przedtem gatunek ten zaliczano do rodzaju Linaria, w którym znany był pod na- zwą Linaria minor - lnica mała. Obecnie sta- nowi odrębny rodzaj. Konitrut błotny (Gratiola officinalis) Naparstnica purpurowa {Digitalis pwpurea)* Wygląd: Roślina wieloletnia, naga o mięsistym ktączu. Ło- dyga wzniesiona, wewnątrz pusta, nierozgatęziona lub ty- lko słabo rozgałęziona, u dołu okrągława, ku górze 4-kancia- sta, 15-40 cm wysoka. Lance- towate zaostrzone liście, krót- ko lecz ostro piłkowane, 3- lub 5-nerwowe, siedzące. Ko- rona kwiatowa do 2 cm długo- ści, u nasady żółtawa, u góry z różowym brzegiem z odgiętymi łatkami. Kwiaty na długch szypułkach ustawionych po- jedynczo w kątach liści. Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska, bagna, brzegi cieków wodnych, rowów, bajora, Rozmieszczenie: Głównie w środkowej Eu- ropie, brak w Danii, całej północnej Europie i na Wyspach Brytyjskich. W Polsce rozproszo- ny na niżu. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Uwagi: Znana roślina lecznicza, trująca. Naparstnica zwyczajna * (Digitalis grandiflora) Wygląd: Roślina wieloletnia, od 40 do ponad 100 cm wyso- kości, o gruczołowato owło- sionych łodygach i szypuł- kach kwiatowych. Podługo- wato-lancetowate, drobno pi- łkowane liście z wierzchu bły- szczące i owłosione, od spo- du owłosione kosmkowato przede wszystkim na nerwach i na brzegach. Kwiaty do 4 cm długości zebrane w szczy- towe, jednostronne grona koloru siarkowożół- tego lub ochrowożółtego z brązowymi plama- mi lub żyłkami na koronie kwiatowej. Siedlisko: Lasy liściaste, polany, poręby, skra- je lasów, na glebach zawierających wapń lub niezbyt kwaśnych. Do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała środk. i zach. Eu- ropa, w rozproszeniu. W Polsce dość pospolita. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Uwagi: Roślina trująca. Wygląd: Okazała, 50-150 cm wysoka, dwuletnia roślina. W pierwszym roku pojawia się rozetka dużych liści odziomko- wych, w drugim roku pojedyn- cza, szaro omszona łodyga kwiatowa. Jajowato-lancetowa- te, do 20-30 cm długie, karbo- wane liście, u dołu ogonkowe, ku górze na coraz to krótszych ogonkach, w końcu siedzące, z wierzchu zielone, kosmkowa- to owłosione, od spodu szaro omszone. Korona kwiatowa do 6 cm długa, purpurowoczerwona, rzadko biała lub różowa, na zewnątrz naga, wewnątrz owłosiona i z wieloma ciemnoczerwo- nymi, biało obrzeżonymi plamami. Siedlisko: Poręby, polany leśne. Rozmieszczenie: Zachodnia i południowo-za- chodnia Europa. W Polsce zdziczała z wysie- wu, w Beskidach, Tatrach, w Wielkopolsce. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Uwagi: Roślina lecznicza, trująca. Naparstnica żółta {Digitalis lutea) Wygląd: Roślina wieloletnia, 50-100 cm wysokości o nagich liściach, ogonkach liściowych i łodygach. Liście wąskolance- towate i błyszczące. Może być mylona z naparstnicą zwyczaj- ną, która ma jednak większe kwiaty. U n. żółtej żółte korony skupione w długich wąskich gronach wystają tylko ok. 2 cm poza kielich, rzadko nieco da- lej niż 2,5 cm. Siedlisko: Stoki porośnięte krzewami, lasy liś- ciaste lub mieszane, poręby z dostatecznym zacienieniem. Do 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Środkowa Europa. Brak w Skandynawii i na Wyspach Brytyjskich. Na południe do Hiszpanii i Włoch. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Uwagi: Roślina lecznicza, trująca. " Przełącznik perski (Veronica persica) W: Roślina jednoro- czna, rozesłana lub podnosząca się, wy- sokości 10-30 cm. Ło- dyga okazała, nie za- korzeniająca się. Li- ście trójkątne lub jajowate, krótkoogon- kowe, grubo ząbkowane. Korona średnicy 8-12 mm, jaskrawoniebieska, dolna łatka jaś- niejsza, często nawet biała. S: Miejsca rudera- Ine, pola i ogrody, gdzie traktowany jest jako chwast. Do 1700 m n.p.m. R: Prawie w całej Europie. K: Od III do X. Przełącznik ożankowy (Veronica chamaedrys) W: Roślina wielolet- .nia, 15-30 cm wy- sokości, z dwoma pa- ¦ smarni włosków na łodygach; łodygi ro- zesłane lub podno- szące się. Liście owłosione, jajowate, zaostrzone, grubo karbowane, górne sie- dzące, dolne krótkoogonkowe. Kwiaty o płat- kach błękitnych, rzadko również różowych lub białych. S: Łąki, widne lasy, zarośla. R: W ca- łej Europie. K: Od V do VIII. Przełącznik trójlistkowy {Veronica łriphyllos) W: Roślina jednoroczna o ro- zesłanych lub podnoszących się, 5-15 cm długich łody- gach. Górne liście dłoniasto podzielone. Kwiaty o ciemno- niebieskich koronach 6-9 mm średnicy, w luźnych gronach wierzchołkowych. Szypułka owocu prawie tak długa lub nieco dłuższa od kielicha lub podsadki. S: Łąki, pola, ogro- dy, mury, nieużytki. R: W środ- południowej Europie. K: Od III do V. kowej Przełącznik leśny (Veronica officinalis) W: Roślina wielolet- nia, 15-30 cm wy-1 sokości, rozesłana, o szorstko owłosionej łodydze i wzniesio- nym kwiatostanie. Liście na krótkich ogonkach, sztywne, podługowate lub szerokolancetowate, piłko- wane lub karbowane. Jasnofioletowe, niekiedy białawe kwiaty w gęstych gronach wyrastają- cych z kątów liści. S: Suche lasy, skraje lasów, wrzosowiska. R: W całej Europie. K: Od VI do Przełącznik bobowniczek (Vewnica beccabunga) W: Roślina wielolet- nia, 20-60 cm wys. Li- ście długie do 4 cm, na krótkich ogon- kach, jajowate lub szerokoowalne, na wierzchołku zaokrąg- lone. Niebieskie kwiaty, zebrane w naprzeciwległe grona na szypułkach, w kątach górnych liści. Korona o średnicy 5-8 mm. S: Obszary źródliskowe, brzegi cieków wodnych, rowów, strumieni, ba- gna, szuwary nad płynącymi wodami. R: W ca- łej Europie. K: Od V do VIII. 180 Przełącznik macierzankowy (Vewnica serpyllifolia) W: Roślina wieloletnia o pło- żących się lub podnoszących łodygach, do 30 cm długich. Liście łodygowe jajowate, owalne lub okrągławe, prze- ważnie piłkowane. Kwiaty małe, ok. 5 mm średnicy bia- ławe lub niebieskawe z ciem- niejszymi żyłkami; w wydłu- żonych, luźnych gronach, mo- gących zawierać do 30 kwia- tów. S: Łąki, wygony, pola, przydroża. R: W całej Europie. K: Od V do VIII. Gnidosz królewski * {Pediculdris sceptwm-cawlinum) Wygląd: Okazała wieloletnia roślina o tęgiej, do 80 cm wysokiej łodydze. Liście duże, 10-30 cm długości, głęboko pierzasto podzielone aż do środkowego nerwu, najniższe tworzące rozetkę, natomiast sztywno wzniesiona łodyga słabo uli- stniona. Jasnożółte kwiaty przeważnie przekra- czające 3 cm długości, o jasnożółtej koronie, z wargą dolną krwistoczerwono obrzeżoną; gar- dziel korony zwykle zamknięta zbliżonymi do siebie wargami. Okazały gatunek w obrębie swego rodzaju. Siedlisko: Torfowiska niskie i przejściowe, młaki i łąki bagienne, rzadko w mokrych, wid- nych lasach. Nie ma go w wyższych położe- niach górskich. Rozmieszczenie: W całej północnej i północ- no-wschodniej Europie. W środkowej Europie tylko w bardzo dużym rozproszeniu. W Polsce częstszy na północy, zwłaszcza w północ- no-wschodniej części niżu, ku południowi co- raz rzadszy. Okres kwitnienia: Od VII do VIII. Świetlik łąkowy (Euphrasia rostkoviana) Wygląd: Gatunek jednorocz- ny, zmienny, o wielu formach; łodyga podnosząca się, przeważnie rozgałęziona, 5-25 cm wysoka. Liście ok. 1 cm długie, naprzeciwległe, jajowate, ząbkowane. Zaró- wno przysadki kwiatowe jak i kielich gruczołowato owło- sione. Kwiaty białe, warga górna często fioletowa, warga dolna fioletowo żyłkowana, z żółtą plamą, gardzieli; korona wydłuża się podczas kwitnienia, pod koniec dochodzi do 1,5 cm i wówczas znacznie przewyższa kielich. Siedlisko: Murawy ciepłolubne, łąki, pastwi- ska, hale górskie. Do ponad 2500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce pospolity na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od IV do X. Uwagi: Roślina lecznicza (choroby oczu); lek- ko trująca. Gnidosz błotny (Pedicularis palustris) Wygląd: Roślina dwu- letnia, do 50 cm wy- sokości z pojedyn- czymi, wzniesionymi, dopiero u góry rozga- łęzionymi łodygami. Nagie liście głęboko pierzastodzielne, 2- -4 cm długie o ząbkowanych odcinkach. Kwia- ty siedzące lub na krótkich szyputkach tworzą gęsty kwiatostan; wyrastają pojedynczo z ką- tów górnych liści. Jasnopurpurowa korona do 2,2 cm długości z silnie wygiętą wargą górną i z 2 tępymi, skierowanymi na zewnątrz ząb- kami. Kielich głęboko dwupłatowy. Siedlisko: Łąki bagienne, wilgotne wrzosowis- ka, torfowiska niskie i przejściowe, do 1800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, oprócz obszaru śródziemnomorskiego i połu- dniowo-wschodniej Europy. W Polsce na całym obszarze po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od V do VI lub VII. Świetlik wyprężony (Euphrasia stricta) Wygląd: Roślina jednoroczna, 10-30 cm wyso- kości. Łodyga przeważnie już od podstawy rozgałęziona, rzadko nierozgałęziona, z łuko- wato podnoszącymi się pędami bocznymi. Liś- cie naprzeciwległe przeważnie jajowate, mające z każdej strony po 3-6 spiczastych ząbków. Przysadki i kielich bez gruczoło- watych włosków. Kwiaty 0,7-1 cm długości, białe lub białofioletowe, z żółtą plamą na dol- nej wardze. Kielich mierzący ok. 5 mm nie powiększa się w czasie owocowania Siedlisko: Murawy ciepłolubne, suche zbocza, brzegi lasów, zarośla, łąki, przydroża. Do 2600 m n.p.m.. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, brak na Wyspach Brytyjskich. W Polsce pospolity na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od V do IX. Uwagi: Półpasożyt. Niegdyś stosowany jako roślina lecznicza przy chorobach oczu. Zawie- ra glikozyd aukubinę, który znajduje się rów- nież w gnidoszu błotnym. Lekko trujący. 182 Szelężnik włochaty Szelężnik mniejszy Rhinanthus minor Szelężnik Wygląd: Roślina jednoroczna, mniejszy ^_^ bar(jZ0 zmienna, bogata w for- my, 15-40 cm wys., o łodydze pojedynczej lub słabo rozgałę- zionej zwykle czarno nabiegłej. Podługowato-lancetowate liś- cie z okrągławymi ząbkami na brzegu; równomiernie ząbko- wane, trójkątne przysadki o os- trych ząbkach, nagie, podobnie jak i kielich. Kwiaty, podobnie jak u szelężnika włochatego, wyrastające pojedynczo w kątach górnych liści, z prostą lub prawie prostą rurką korony, której gardziel jest nieco otwarta. Ząbki górnej wargi białawe lub niebieskawe, szersze od długości. Siedlisko: Łąki, murawy ciepłolubne, rzadziej również torfowiska niskie. Do 2000 m n.p.m; unika wapnia. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od V do IX. Uwagi: Lekko trujący. Szelężnik większy [Rhinanthus grandiflorus) Wygląd: Roślina jed- noroczna, o bardzo wielu formach, o ło- dydze 30-60 cm wy- sokiej, czarno na- biegłej, nagiej lub tyl- ko dwurzędowo owło- sionej. Równowąskie lub lancetowate, mocno piłkowane liście do 7 cm długości; przysadki owalne, długo zaost- rzone, niejednakowo ząbkowane, nagie, podo- bnie jak kielich. Kwiaty ze słabo zgiętą, ok. 2 cm długą rurką korony, o zamkniętej gar- dzieli; wyrastają pojedynczo w kątach górnych liści łodygowych. Półpasożyt. Siedlisko: Łąki, słoneczne stoki, widne, suche lasy, wydmy, chętnie na glebach wilgotnych, gliniastych i żyznych. Do 1300 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, zwy- kle częsty. W Polsce na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Uwagi: Lekko trujący. Szelężnik włochaty (Rhinanthus aiectorolophus) Wygląd: Roślina jednoroczna o wielu formach, od 10 cm do ponad 50 cm wysokości, o łody- dze prostej lub gałęzistej, u góry kosmkowato owłosionej. Podługowato-lancetowate lub owalne liście łodygowe ostro piłkowane, kos- mkowato owłosione przysadki kwiatowe z pra- wie jednakowymi ząbkami. Żółte kwiaty o 1,8-2,3 cm długiej, słabo zgiętej rurce koro- ny, z zamkniętą gardzielą; niebieskofioletowy ząb wargi górnej dłuższy od szerokości, kie- lich długo kosmkowato owłosiony. Siedlisko: Łąki, murawy ciepłolubne, pola, przydroża. Do 2300 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie środkowa Europa. W Polsce przede wszystkim w piętrze pogórza Sudetów i Karpat. Okres kwitnienia: Od V do IX. Uwagi: Półpasożyt. Owoc z twardą torebką, w której podczas wiatru grzechoczą nasiona. Gatunek o wielu formach, wyróżnia się w jego obrębie 3 letnie i 3 jesienne. Lekko trujący. Łuskiewnik różowy (Lathraea squamaria) Wygląd: Roślina wie- loletnia, różowoczer- wona, rzadziej bia- ława, 10-25 cm wyso- kości. Zupełnie brak na niej zielonych li- ści, zamiast nich na łodydze początkowo leżącej, później podnoszącej się znajdują się łuski podobne do liści. Roślina pasożytnicza. Na jej kłączu, mogącym ważyć wiele kilogra- mów znajdują się mięsiste liście. Różowoczer- wone, 1-1,5 cm długie kwiaty zebrane w gęs- tych, jednostronnych, początkowo zwistych gronach. Szyjka słupka między wargą górną i trójłatkową wargą dolną. Siedlisko: Lasy zboczowe i łęgi, gdzie pasoży- tuje na korzeniach różnych drzew liściastych (wiązów, olch, topoli, buków, leszczyn). Do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce pospolity. Okres kwitnienia: Od IV do V. -i«/i Pszeniec grzebieniasty (Melampywm cristatum) Pszeniec różowy (Melampywm an/ense) Wygląd: Roślina jed- ^^U « noroczna, 15-30, nie- J|l||*>^ kiedy nawet do 50 cm ty^pffi^lLs^^ wysokości, rozgałę- ^^TujIJ^ł zioną z daleko roz- il Jriix^ stawi°nymi gałązka- \^P II Via. m'- '-'^C'e r0Wn0W^" skolancetowate, na szczyszczycie catobrzegie, niżej ząbkowane, wszystkie siedzące. Przysadki kwiatowe w przeciwieństwie do pszeńca różowego w 4 rzędach, podłużnie zgięte, okrągławoser- cowate, w dolnej części grzebyczkowato ząb- kowane. Dwuwargowe, żółte i purpurowe kwiaty w 4-kanciastym kłosie. Siedlisko: Zarośla, widne, suche lasy (dę- bowe, sosnowe) i skraje lasów, łąki. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, brak w części zachodniej Europy. W Polsce dość rzadko na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od V do IX. Uwagi ogólne: Półpasożyt. Lekko trujący. Pszeniec zwyczajny (Melampywm pratense) Wygląd: Roślina jed- noroczna, bardzo f^^is^k zmienna, 15-30 cm fcS. j^ wysokości, wzniesio- ~stL%L****>*>*^j^ na, o łodydze 4-kan- ciastej, mocno roz- gałęzionej. Catobrze- gie liście równową- skolancetowate lub jajowato-lancetowate, 3- -6 cm długie. Kwiaty 1,2-2 cm długości o pros- tej, żóttawobiałej rurce korony, z gardzielą tylko do połowy otwartą. Ząbki kielicha równo- wąskie. Kielich nie dochodzi do połowy długo- ści rurki korony. Kwiaty zebrane w luźny ktoś. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane i iglaste, zarośla, łąki leśne, torfowiska, wrzosowiska, chętnie na kwaśnych glebach piaszczystych i gliniastych. Do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolicie na niżu i w górach. Okres kwitnienia: Od V do IX Wygląd: Roślina jed- słabo rozgałę- xi^^ zioną, 10-30 cm wy- '^tSask soka. Liście równo- ^*" woąskolancetowate, dolne catobrzegie, górne u nasady ząb- kowane. Purpurowe, rzadziej żółtozielone przysadki jajowato-lancetowate, w dolnej czę- ści z plewiastymi zębami. Kwiaty zebrane w stożkowaty lub walcowaty kłos; korona kwiatowa 2-2,5 cm długa o żółtawej rurce; wargi czerwonawe, warga górna hełmiasto wygięta. Kosmkowato owłosiony kielich prawie tak długi jak rurka korony. Siedlisko: Pola, brzegi lasów, zarośla; na gle- bach zawierających wapń. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa W Polsce na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Uwagi: Lekko trujący. Pszeniec leśny (Melampywm silvaticum) Wygląd: Roślina jed- y??v noroczna, wysokości sł %v 15-25 cm z łodygą źj^feśJ^W*. wzniesioną lub pod- ^s-*24"^*^ noszącą się. Liście ^**il podobne jak u pszeń- * ca zwyczajnego. Kwiaty 6-10 cm dłu- gości o zlotożółtej, zagiętej do tyłu koronie; korona z zupełnie otwartą gardzielą. Ząbki kielicha trójkątnie lancetowate. Kielich osiąga co najmniej dwie trzecie długości rurki korony. Kwiaty zebrane w jednostronne kłosy, odstają- ce prostopadle od szypuły kwiatostanu. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane, iglaste, zarośla, taki górskie, wrzosowiska, na glebach gliniastych i kwaśnych. Do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Na szerokich przestrzeniach Europy. W Polsce w Sudetach i Karpatach oraz na Pomorzu Zachodnim. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Uwagi: Lekko trujący. -I QC Zaraza niebieska (Orobanche purpurea) Zaraza przytuliowa (Orobanche caryophyllacea) Wygląd: Roślina jednoroczna lub wieloletnia o łodydze okazałej, zwykle nierozgałęzionej, na wierzchołku przeważnie fioletowej, rza- dziej również niebieskoszaro nabiegłej z ob- fitymi mączystymi włoskami gruczotowatymi. Korona kwiatowa do 3 cm długości, purpuro- woniebieska, u nasady żółtawobiała, na obrzeżu fioletowa i z czerwonym żyłkowa- niem. Siedlisko: Nieużytki, wygony. Do 800 m n.p.m. Pasożyt krwawników, bylicy pospolitej i ostro- żenia lancetowatego. Rozmieszczenie: Głównie południowa i środko- wa Europa. W Polsce na niżu, bardzo rzadko. Okres kwitnienia: Od VI do VII. Uwagi: Wszystkie gatunki zarazy zaliczane są do pasożytów właściwych ponieważ nie mogą żyć bez swego gospodarza. Z dolnej, przypo- minającej kłącze części łodygi wypuszczają liczne korzonki, które poprzez ssawki łączą się z rośliną żywicielską i czerpią z niej po- trzebne do życia substancje pokarmowe. Zaraza drobnokwiatowa {Orobanche minor) Wygląd: Roślina jednoroczna o czerwonawożółtej, nieroz- gałęzionej łodydze, mogącej osiągać wysokość do 50 cm. Żółtawobiała korona kwiato- wa zazwyczaj dochodzi do długości 1,2 cm, rzadko do 1,8 cm. Dwułatkowa warga górna z prosto wystającą łat- ką. Pylniki na wierzchołku przeważnie całkowicie nagie, a u nasady skąpo owłosione. Siedlisko: Głównie pola koniczyny, poza tym łąki, murawy ciepłolubne i zarośla. Pasożytuje przede wszystkim na koniczynie łąkowej i po- giętej, natomiast rzadziej na lucernie, sparce- cie siewnej i seradeli. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Europa. W Polsce rzadka, znana z nielicznych stanowisk. Okres kwitnienia: Od V do VII. ? Wygląd: Roślina jednoroczna o łodydze 10-601 cm wysokiej, żółtawej lub fioletowo nabiegłej, z licznymi brązowawymi łuskami. Korona | kwiatów pachnących goździkami 2-3,5 cm dłu- gości, żółtawa lub jasnobrązowa, albo brązo- wawofioletowa, z jasnymi włoskami gruczoto- watymi na górnej wardze. Siedlisko: Wygony, ubogie łąki. Do 1000 m n.p.m. Pasożytuje na gatunkach przytulii i in- nych marzanowatych. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, brak na północy. W Polsce rzadko, m. in. na Pomo- rzu Zachodnim, w Wielkopolsce, na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu. Okres kwitnienia: Od VI do VII. Uwagi: Zarazy pasożytując szkodzą mniej lub bardziej swym roślinom żywicielskim. Ludzie nie interweniują tak długo, dopóki chodzi o ro- ] śliny „dzikie". Jeżeli jednak zostają zaatako- wane rośliny uprawne, wówczas wszelkimi | środkami usiłują usunąć uciążliwego paso żyta. Pływacz zwyczajny (Utriculariavulgaris) Wygląd: Roślina trwa- ła, swobodnie pły-1 wająca w toni wod- nej, z której wynurza- ją się tylko łodygi kwiatowe. Nie maj właściwych korzeni, | tylko zielone, pływa- jące pędy wodne. Liście pierzaste, podzielone I na nitkowate odcinki z małymi pęcherzykami lub rurkami. Na wysokiej łodydze może znaj- dować się do 15 kwiatów, przeważnie jednak nie więcej 10, zebranych w groniasty kwiato-! stan. Kielich i krótkie szypułki kwiatowe czer- i wonawobrązowe, kwiaty do 2 cm średnicy jas-1 krawo żółte. Chwyta drobne bezkręgowce. Siedlisko: Przeważnie eutroficzne, stojące wo-1 dy, stawy, rowy i bagna. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, co raz rzadszy, zagrożony. W Polsce na niżuJ i pogórzu, rzadziej w górach. Okres kwitnienia: Od VI do IX. 1RR Kulnik (Globu/aria elongata) Wygląd: Bylina 5- -30 cm, rzadko do 50 cm wysokości, o łody- dze wzniesionej, ulist- nionej aż po kwiato- stan. Liście łodygowe siedzące lancetowate, długoogonkowe liście odziomkowe tworzące rozetkę, wyraźnie łopa- tkowate z wciętym wierzchołkiem. Małe kwiaty o dwuwargowej i głęboko 5-łatkowej koronie i 4 pręcikach, w parach różnej długości. Kwia- ty szczytowe tworzą kulistą główkę (nazwa!) otoczoną podsadkami. Siedlisko: Suche łąki, chętnie na glebach ka- mienistych, płytkich, zawierających wapń. Rozmieszczenie: W rozproszeniu w środkowej i południowej Europie, rzadziej na północy. W Polsce brak. Okres kwitnienia: Od V do VI. Uwagi: W dużych dawkach trujący. n Babka zwyczajna (Plantago majoi) Wygląd: Roślina wie- loletnia, 10-30 cm wy- sokości. Liście nagie w przyziemnej roze- tce, z 3-9 równoległy- mi nerwami, 10-15' cm długie, zwężające się w ogonek tak dłu- gi jak blaszka liściowa. Ze względu na szero- kojajowate liście zwana także babką szeroko- listną. Wydłużony walcowaty kłos tak długi jak łodyga, na której znajduje się kwiatostan, mo- że więc dochodzić do 15 cm. Kwiaty niepozor- ne, zielonkawożółte, pylniki na długich nit- kach. Siedlisko: Miejsca ruderalne, drogi i przydro- ża, pastwiska, nasypy, żwirowiska, na glebach bogatych w azot, do ponad 2300 m n.p.m. Rozmieszczenie: Rozprzestrzeniona prawie w całej Europie i częsta. W Polsce pospolita w całym kraju. Okres kwitnienia: Od VI do X. Babka średnia (Plantago media) Wygląd: Roślina wieloletnia, 15-40 cm wysokości. Liście na krótkich ogonkach w przy- ziemnej rozetce, często przylegające do ziemi, luźno owłosione, szeroko jajowate, zwężające się w krótki, szero- ki ogonek. Białawe kwiaty z liliowymi nitkami pręcików zebrane w walcowaty kłos tyl- ko 2-6 cm długości, który w przeciwieństwie do babki zwyczajnej jest dużo krótszy od łodygi. Babka średnia często daje mieszańce z babką zwy- czajną. Siedlisko: Ubogie łąki, murawy ciepłolubne, przydroża, chętnie na glebach suchych, zawierających wapń, gdzie może tworzyć ma- łe płaty, do 1800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce bardzo pospolita na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od V do IX. Babka lancetowata (Plantago lanceolata) Wygląd: Roślina wieloletnia, 10-40 cm wysokości. Wąsko- lancetowate, nagie lub najwy- żej skąpo owłosione liście ca- łobrzegie, u dołu równomie- rnie zwężające się w ogonek z wyraźnymi 5-7 równoleg- łymi nerwami, w przyziemnej rozetce. 5-kanciasta, wznie- siona łodyga z jajowatym lub walcowatym kłosem. Kwia- ty z brązowawą koroną; prę- ciki o bardzo długich nitkach i żółtych pylni- kach, które później mogą zbrązowieć. Siedlisko: Łąki, pastwiska, przydroża, miedze, wysypiska, pola. Do 1800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Szeroko rozprzestrzeniona w całej Europie i bardzo częsta. W Polsce pospolita na niżu i w górach po regiel górny. Okres kwitnienia: Od kwietnia do październi- ka. Uwagi: Dawniej bardziej niż obecnie ceniona i stosowana jako roślina lekarska. ? Rolnica pospolita (Sherardia anrensis) Przytulią sina (Galium glaucum) Wygląd: Roślina jed- noroczna, 5-30 cm wysokości o łodygach 4-kanciastych, pod- noszących się lub ro- zesłanych, szorstko owłosionych. Liście w okółkach, zebrane po 4 lub 6, lancetowate, zaostrzone, na brze- gach szczeciniasto orzęsione. Jasnofioletowe kwiaty w główkowatych wierzchotkach, gwiaź- dziste otoczone 8-10 liśćmi przykwiatowymi; rurka korony z 4 rozpostartymi łatkami, dwa razy dłuższa od kielicha. Siedlisko: Pola zbóż na podłożu luźnym, ciep- łym i zawierającym wapń, jednak tam znacz- nie ograniczana przez herbicydy. Obecnie częściej na miejscach trawiastych, na nieużyt- kach i wysypiskach. Do 1000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce w południowej części niżu i w gó- rach, Okres kwitnienia: Od V do X. Przylulinka krzyżowa (Cwciata laevipes) Wygląd: Roślina wie- loletnia, 20-50 cm wysoka o sztywno lub kosmkowato owłosio- nej łodydze i ogon- kach liściowych. Ba- rdziej lub mniej owal- ne lub jajowate liście o 3 nerwach, żółtozielone, 1-2 cm długości, ustawione w 4-krotnych okółkach (stąd nazwa Cruciata). Pachnące żółte kwiaty z małymi przysadkami zgrupowane w kątach liści. Okó- łki kwiatów tworzą kłosowaty kwiatostan. Siedlisko: Widne lasy i skraje lasów, lasy łęgo- we, brzegi cieków wodnych, zarośla, rumosz, łąki. Do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Środkowa Europa, na półno- cy do Danii, na zachodzie do Wysp Brytyj- skich, południowa Europa. W Polsce na pogó- rzu Sudetów i Karpat, ku północy rzadsza. Okres kwitnienia: Od IV do VI. Uwagi: Korzenie zawierają czerwony barwnik. Wygląd: Roślina wie- loletnia, okazała 30- -60, rzadziej do 80 cm wysokości. Ło- dyga rozgałęziona, zgrubiała w węzłach, o 4 podłużnych że- brach. Oddalone od siebie okółki równowąskich lub igłowatych li- ści, z wierzchu ciemnozielonych, od spodu niebieskawych, jednonerwowych, na brzegach podwiniętych. Kwiatostan luźny, parasolowaty z białymi kwiatami o czterodzielnych koronach ok. 0,5 cm średnicy. Owoc szorstki. Siedlisko: Na słonecznych, kamienistych zbo- czach i w ubogich murawach nawapiennych, na brzegach zarośli. Chętnie na glebach pia- szczystych, zawierających wapń. Rozmieszczenie: Środk. i pd. Europa. W Po- lsce na Śląsku, Kujawach i w Poznańskiem. Okres kwitnienia: Ód V do VII. Uwagi: Wcześniej należała do rodzaju Ma- rzanka (Asperula) Przytulią wonna (Galium odoratum) * Wygląd: Roślina wie- loletnia, 10-30 cm wy- sokości o płożącym się kłączu i wzniesio- nych, gładkich i cien- kich łodygach. Lan- cetowate lub owalne liście kolcowato za- ostrzone, z obu stron żywo zielone, po 6-8 w okółku. Białe kwiaty do 5 mm średnicy z lejkowatą koroną w wierzchołkowych podba- Idachach na długiej szypule. Więdnąca roślina pachnie bardzo silnie. Siedlisko: Cieniste, bogate w zioła lasy liścias- te i mieszane, na glebach luźnych, żyznych, próchnicznych, chętnie na wapieniu. Rozmieszczenie: Cała środkowa i zachodnia Europa, również na Wyspach Brytyjskich. Brak w południowo-zachodniej Europie. W Polsce dość częsta na niżu i w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od IV do V. Uwagi: Przedtem zaliczana do rodzaju Aspe- rula. 192 Przytulią błotna (Galium palustre) Przytulią właściwa {Galium vewm) W: Roślina wieloletnia o łody- gach 15-40 cm długich, 4-kan- ciastych, pokrytych skierowa- nymi do tyłu kolczastymi szczecinkami. Ciemnozielone, z przodu zaokrąglone liście równowąskopodługowate, przeważnie po 4 w okółkach. Białe kwiaty o 4-łatkowej koro- nie i czerwonych pylnikach ze- brane w wierzchołkowych i bocznych, luźnych podbalda- chach. S: Bagna, rowy, mokre łąki, trzcinowis- ka. R: Prawie cała Europa. K: Od V do VIII. W: Roślina 15-70 cm, niekiedy nawet 100cm wysokości, wieloletnia o wznie- sionej, tępo 4-kan^ ciastej lub okrągłej łodydze, 1,5-2,5 cm długich równowąs- kich, szczeciniasto zaostrzonych liściach pod- winiętych na brzegach, w okółkach po 8-12. Żółte kwiaty przeważnie przyjemnie pachnące w wierzchołkowej, gęstej wiesze. S: Przydro- ża, murawy ciepłolubne, suche łąki, brzegi zarośli. R: Cała Europa. K: Od VI do IX. Przytulią czepna (Galium aparine) W: Roślina wielolet- nia, o 4-kanciastych łodygach. Łodygi mogą dochodzić do ponad 150 cm długo- ści. Równowąskie lub szerokolanceto- wate liście szczeci- niasto zaostrzone, szorstko owłosione, po 6-8 w okółkach. Niepozorne białawe kwiaty po 2-5 w wierzchotkach wyrastających w kątach liści. Owoce pokryte haczykowatymi szczecinkami. S: przydroża, pola, wysypiska, żywopłoty, zaro- śla, przypłocia, ogrody, winnice, lasy. R: Cała Europa. K: Od V do X.____________________ Przytulią pospolita (Galium mollugo) W: Roślina wieloletnia, 25-100 cm wysokości, o wielu for- mach, z 4-kanciastą, podno- szącą się łodygą. Liście 2-8 mm szerokie, równowąsko lancetowate, płaskie lub tylko bardzo mało zgięte, po 4-8 w okółkach. Białe kwiaty w wierzchołkowych, wiecho- watych kwiatostanach; łatki korony zaostrzone we wło- sowato cienką ość. S: Łąki, przydroża, zarośla, brzegi lasów. R: Cała Euro- pa. K: Od V do IX. -IO/I Przytulią leśna (Galium silvaticum) W: Roślina wielolet- nia, 30-140 cm wyso- kości, o wzniesionej, nagiej, okrągłej ło- dydze. Ciemnozielo- ne, od spodu niebies- kawe liście, lanceto- wate, 0,4-1 cm sze- rokie, po 6-8 w okółkach. Szypułki kwiatowe zwieszające się przed zakwitnięciem, o białych, rzadko żółtawobiałych kwiatach w bardzo luźno rozpostartej wiesze. S: Lasy liściaste i mieszane, wilgotne lasy górskie, poręby, chętnie na wapieniu. R: Głównie środ- kowa Europa. K: Od VII do IX._____________ Przytulią hercyńska (Galium saxatile) Wygląd: Roślina wieloletnia, rosnąca w gęstych kobiercach, o pędach rozesłanych, również niekwitnących. Liście odwrotnie jajowate, na brzegach szorstkie, zgrupowane po 6, rzadziej po 7 albo 8 w okółkach. Kwiaty białe na krótkch szypułkach w pęczkowatych kwiatostanach. Siedlisko: Wrzosowiska, murawy, torfowiska,, widne lasy, kamieniste wygony, chętnie na gle- bach bez wapnia. Do 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie środkowa Europa. W Polsce w Karkonoszach i na Pomorzu. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Uwagi: Nazywana również Galium hercyni-\ *# * im f^*t% ¦^WBr*' Wm& Piżmaczek wiosenny (Adoxa moschatellina) Roszpunka warzywna [Yalerianella locusła) Wygląd: Roślina wie- loletnia, niepozorna, o wzniesionych ło- dygach, 5-15 cm dłu- gości. Ponad połową wysokości łodygi znajduje się okółek liści lub dwa liście naprzeciwległe. Liście odziomkowe na długich ogonkach podwójnie trójsieczne, liście łodygo- we krótkoogonkowe trójsieczne; pachną piż- mem (nazwa!). Jasnożółte kwiaty w kwiatosta- nie na długiej szypule zebrane w główkę kszta- łem przypominającą kostkę; kwiatek szczytowy ma 4-działkową koronę i 2-działkowy kielich; kwiaty boczne 5-działkową koronę i 3-działko- wy kielich. Kwiaty pachną trochę zgnilizną. Siedlisko: Lęgi, wilgotne lasy liściaste, zarośla, na glebie luźnej, bogatej w azot, gliniastej. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce rozpowszechniony na niżu i w górach po piętro regla dolnego. Okres kwitnienia: Od III do V. Kozłek lekarski (Valemna officinalis) Wygląd: Duża, okazała, wielo- letnia roślina wysokości 50-150 cm, niekiedy nawet wy- ższa. Żłobkowana łodyga z pierzastymi liśćmi składa- jącymi się z 4-12 par od- cinków wąskolancetowatych, całobrzegich lub piłkowanych, górne liście siedzące, dolne ogonkowe, ok. 20 cm długie. Gęsty, parasolowaty kwiato- stan licznych różowoczerwo- nych kwiatów zawsze obuptciowych i z 3 pręci- kami. Roślina bez rozłogów lub z krótkimi pod- ziemnymi rozłogami. Siedlisko: Łąki, lasy i skraje lasów, zarośla, rowy, brzegi cieków wodnych, na podłożu wil- gotnym, żyznym. Do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce pospolity na niżu, w górach rzadszy. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Uwagi: Roślina lecznicza, z korzeni uzyskuje się środek na uspokojenie nerwów. Wygląd: Roślina je- dnoroczna, drobna,, 5-20 cm wysokości,! o widlasto rozgałę- zionych łodygach. Li- ście do 7 cm długiej dolne łopatkowate, podługowate, górnej lancetowate zaostrzone. Niepozorne, drobne; niebieskawobiałe kwiaty o koronie tylko 2 mm] średnicy, zebrane w wierzchotkę. Siedlisko: Pola, wszelkiego rodzaju miejsca] trawiaste, łąki, murawy ciepłolubne, przydroża, mury, skały, ogrody, winnice. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polsce w za- chodniej i środkowej części niżu i na pogórzu, na wschodzie bardzo rzadka. Oprócz tego; uprawiana i często zdziczała. Okres kwitnienia: Od IV do V. Uwagi: Coraz częściej uprawiana i ceniona ja- ko smaczna roślina sałatkowa. Kozłek dwupienny (Valeriana dioica) Wygląd: Roślina wie-J loletnia, drobna, nia przekraczająca 30 cm wysokości, o rozłoj gach pełzających,, ulistnionych, wyrasta- jących z nasady łody- gi. Liście odziomkowa jajowate na ogonkach; środkowe i górne liście łodygowe siedzące, pierzaste o większym od- cinku wierzchołkowym. Kwiaty w trójdzielnych, parasolowatych wierzchotkach przeważnie na oddzielnych okazach (nazwa!), czerwonawe kwiaty męskie 5 mm średnicy w luźnych głów- kach, białe kwiaty żeńskie 2 mm średnicy w główkach gęstszych. Siedlisko: Mokre łąki i torfowiska niskie, brzegi cieków wodnych, mokre lasy. Do 1800 m n.p.m.j Chętnie na glebach żyznych. Rozmieszczenie: W rozległych częściach Euro- py. W Polsce głównie na niżu, rzadziej w niż- szych partiach Sudetów, w Karpatach brak. Okres kwitnienia: Od V do VI. ? 196 Kozłko Szczeć owłosiona (Dipsacus pilosus) Wygląd: Roślina dwu- letnia, 60-120 cm wy- sokości, wzniesiona, rozgałęziona, o ło- dydze i liściach mniej lub bardziej szczeciniasto owło- sionych i kolczas- tych; liście u nasady nie zrośnięte, najniższe długoogonkowe, owalne, zasadniczo cało- brzegie, niekiedy również z 2 małymi bocznymi łatkami, górne owalne, krótkoogonkowe i częs- to trójdzielne. Kwiaty białe lub żółtawobiałe w gęstych, kulistych kłosach o średnicy 2-2,5 cm, zwisających przed zakwitnięciem. Szczeci- niasto orzęsione listki okrywy długo zaostrzo- ne. Przysadki niewiele dłuższe od kwiatów. Siedlisko: Widne lasy, łęgi, brzegi rzek, wilgot- ne brzegi lasów i dróg, przypłocia, żywopłoty. Rozmieszczenie: Środkowa i północna część południowej Europy. W Polsce w południowej części kraju, ku północy rzadsza. Okres kwitnienia: Od VII do VIII. Świerzbnica polna (Knautia anensis) Wygląd: Roślina dwuletnia, owłosiona, słabo rozgałęzio- na, 30-120 cm wysokości. Liś- cie łodygowe siedzące, szaro- zielone, głęboko pierzasto po- dzielone o podługowarych odcinkach, ku górze niepo- dzielne, liście okrywy w dwu rzędach jajowate lub lance- towate. Liście odziomkowe przeważnie całobrzegie, zi- mujące. Kwiaty niebieskofio- letowe na długich szypułach, w półkulistych główkach o średnicy do 4 cm; kwiaty brzeżne większe, o niejednakowych płatkach korony. Siedlisko: Suche murawy i łąki, pola, przydro- ża, zarośla. Do 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała Europa aż po najdalszy południowy wschód. W Polsce pospolita na ni- żu i w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od V do IX lub X. Rozmnażanie: Zapylana przez pszczoły i moty- le dzienne, nasiona roznoszone przez mrówki. Szczeć pospolita (Dipsacus silmter) Wygląd: Dwuletnia okazała ro- ślina, 70-150 cm wysokości, o kolczastej łodydze. W pierw- szym roku liście odziomkowe w rozetce, szerokolanceto- wate o jasnych, u dołu zgrubiałych kolcach, obumie- rające w drugim roku przed okresem kwitnienia. Zamiast nich wyrasta łodyga z liśćmi łodygowymi ustawionymi na- przeciwległe, o głównych ner- wach porośniętych kolcami. Kwiaty liliowe zgru- powane w jajowatym kłosie. Zaczynają kwitnąć od środka, tworząc krąg. Ponieważ kwiaty ot- wierają się równomiernie ku wierzchołkowi i ku nasadzie kwiatostanu, nierzadko spotyka się ro- śliny o dwóch kręgach otwartych kwiatów. Siedlisko: Drogi, brzegi cieków, nieużytki. Rozmieszczenie: Prawie w całej środkowej i południowej Europie. W Polsce pospolita na całym terenie po pogórze. Okres kwitnienia: Od VII do VIII. Świerzbnica leśna (Knautia sihatica) Wygląd: Roślina wieloletnia, wysokości od 20 cm do ponad 100 cm. Od świerzbnicy polnej łatwo dająca się rozróżnić po liściach całobrzegich lub lu- źno piłkowanych, podługowa- to-lancetowatych lub podłu- gowato-jajowatych. Łodyga odstająco owłosiona. Fioleto- we kwiaty otoczone zielonymi liśćmi okrywy, w główkach średnicy 3-4 cm, pojedyncze kwiaty o 4-działkowej koronie; kwiaty zewnętrz- ne trochę większe od środkowych. Kielich o 8 ościstych ząbkach. Siedlisko: Lasy górskie, lasy liściaste i miesza- ne, lęgi, cieniste brzegi lasów i łąki, zakrzewio- ne zbocza, ziołorośla. Do 2100 m n.p.m., chętnie na glebach żyznych, gliniastych i wilgotnych. Rozmieszczenie: Głównie środkowa Europa. W Polsce dość częsta w Karpatach, nadto na Podkarpaciu, rzadko na niżu. Okres kwitnienia: Od VI do IX. 198 ^m Czarcikęs polowy (Succisa pratensis) Wygląd: Roślina wieloletnia, 15-100 cm wysokości, słabo rozgałęziona, o wzniesionych łodygach. Krótkie kłącze, które wygląda jak obgryzione (nazwa!). Dolne liście ogonko- we, przeważnie całobrzegie, owalne lub eliptyczne, górne mniejsze i lancetowate, sie- dzące. Ciemnoniebieskie lub niebieskofioletowe, rzadko białe lub różowe kwiaty po- czątkowo w kwiatostanie półkulistym, później w kulistej główce. Kwiaty brzeżne nie większe od środkowych. Siedlisko: Młaki i torfowiska niskie, rzadziej w wilgotnych lasach. Do 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, brak na południowym wschodzie. W Polsce dość częsty na niżu i w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Uwagi: Niegdyś używany jako roślina lecznicza. Driakiew wonna (Scabiosa canescens) Wygląd: Roślina wieloletnia, do 60 cm wysoko- ści. Liście odziomkowe lancetowate, w przeci- wieństwie do driakwi żółtawej i driakwi gołę- biej, wszystkie niepodzielone, prawie cało- brzegie, co jest dobrą cechą rozpoznawczą. Kwiaty zazwyczaj jasnoniebieskie, szczecinki kielicha żółtawe, prawie dwa razy dłuższe od rąbka zewnętrznego kielicha. Siedlisko: Suche łąki i murawy, widne lasy sosnowe, chętnie na miejscach słonecznych, na glebach zawierających wapń. Rozmieszczenie: W rozległych częściach Europy, na północy po południową Skandyna- wię; brak na Wyspach Brytyjskich. W Polsce w zachodniej i środkowej części kraju i wy- spowo na Wyżynie Małopolskiej. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Driakiew żółtawa (Scabiosa ochroleuca) Driakiew gołębia (Scabiosa columbaria) Wygląd: Roślina dwuletnia lub wielo- letnia, wzniesiona, słabo rozgałęziona, 20-60 cm wysokości. Owłosione liście, u nasady łodygi pierzastosieczne lub głęboko karbowane, ku górze pojedynczo- lub podwójniepierzaste o równowąsko lancetowa- tych, niekiedy jeszcze raz podzielonych odcin- kach. Żółte kwiaty z żółtawoczerwonymi szcze- cinkami kielicha, kwiaty zewnętrzne większe od środkowych, w główkach o średnicy 2 cm. Lan- cetowate, zaostrzone liście okrywy krótsze od kwiatów, podobnie jak u driakwi gołębiej. Siedlisko: Murawy stepowe, suche łąki i inne zbiorowiska trawiaste, nasypy, brzegi dróg i lasów, chętnie na podłożu kamienistym. Rozmieszczenie: Środkowa Europa i części południowej Europy. W Polsce często na ca- łym obszarze, w górach po piętro pogórza. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Wygląd: Roślina wie- loletnia, bardzo zmienna, 20-60 cm wysokości, o cienkich, wzniesionych łody- gach. Liście łodygowe naprzeciwległe jedno- lub dwusieczne o rów- nowąskich odcinkach, liście odziomkowe ogon- kowe pierzastosieczne lub proste i odwrotnie jajowate. Półkuliste główki kwiatostanu 2-3 cm średnicy na łodygach przylegająco owłosio- nych, w przeciwieństwie do podobnej świerzb- nicy polnej, której łodygi są odstająco owłosio- ne. Poza tym rozpoznawalna po ciemnych szczecinkach między licznymi kwiatami. Siedlisko: Łąki, suche murawy, ubogie murawy nawapienne, zarośla, widne lasy sosnowe. Do 1800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Południowa i środkowa Euro- pa. W Polsce w Karkonoszach i w Tatrach, niezbyt często na niżu. Okres kwitnienia: Od VI do X. ? 200 Przestęp dwupienny (Bryonia dioica) Wygląd: Wieloletnia roślina pnąca o łodydze łamliwej, do 300 cm długości; dwupienna, o kwiatach męskich i żeńskich na różnych roślinach. 5-klapo- we liście podobne do liści przestępu białego, ale z więk- szością odcinków całobrze- gich. Zielonkawobiałe kwiaty zebrane w krótkie boczne kwiatostany, męskie długo- szypułkowe, żeńskie na kró- tkich szypułkach. Znamiona szyjki słupka szor- stko owłosione, a nie nagie jak u przestępu białego. Dojrzałe jagody szkarłatnoczerwone. Siedlisko: Przyptocia, żywopłoty, wysypiska, brzegi lasów i polan, zarośla, chętnie na gle- bach gliniastych, zawierających wapń. Rozmieszczenie: Południowa i środkowa Euro- pa, na zachód do Wysp Brytyjskich. W Polsce zdziczały z ogrodów w różnych regionach. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Uwagi: Bardzo trujący. Dzwonek okrągłolistny (Campanula rotundifolia) Wygląd: Roślina wie- loletnia, wzniesiona, luźno murawowa, 10-50 cm wysokości. Liście odziomkowe na długich ogon- kach, sercowato-ner- odziomkowy kowa,e |Lb okrąg|a. we więdną zanim roślina zakwitnie; liście łody- gowe siedzące, równowąsko lancetowate prze- ważnie nagie. Łodyga u nasady delikatnie kos- mkowato owłosiona. Kwiaty zwisające, 1,5-2 cm długości, niebieskie, w skąpokwiatowych wiechach, w stadium pąka wzniesione. Siedlisko: Suche i ubogie murawy, łąki, przy- droża, suche lasy, wrzosowiska, wydmy, szcze- liny skalne. Do 2500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Rozmnażanie: Przez nasiona. Zapylany przez pszczoły. Samozapylenie wykluczone ponieważ pylniki dojrzewają wcześniej niż znamiona. Przestęp biały [Bryonia alba) Wygląd: Wieloletnia pnąca się roślina o 200-300 cm długiej łodydze i spiralnych wąsach; jednopienna, o kwiatach męskich i żeńskich na tej samej roślinie. 5-kla- powe liście o odcinkach trójkątnych lub jajo- watych, nieregularnie ząbkowanych lub ostro piłkowanych. Kwiaty zielonkawobiałe, korona ok. 1 cm średnicy. Dojrzałe jagody czarne. Siedlisko: Przyptocia, żywopłoty, zarośla, przy- droża. Rozmieszczenie: Terenem pierwotnego pocho- dzenia jest południowa Europa, później zado- mowił się również w innych częściach Europy południowej i środkowej. W Polsce rozproszo- ny na niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od VI do VII. Uwagi: Bardzo trujący. Dawką trującą dla doro- słych może być 40 jagód, dla dzieci już 15. o Dzwonek rozpierzchły {Campanula patula) Wygląd: Roślina dwuletnia, 20-40 cm wysokości, wzniesio- na i, przeciwnie niż podobny do niej dzwonek rapunkuł, bez mięsiście zgrubiałych korzeni. Liście odziomkowe lanceto- wate, podługowate lub łopatko- wate zwężające się w krótki ogonek, liście łodygowe sie- dzące, lancetowate. Niebies- kofioletowe kwiaty o 1,5-2,5 cm długiej koronie, do połowy roz- ciętej w'5 łatek; wąskolancetowate łatki kielicha wyraźnie krótsze od rurki korony. Kwiaty zebra- ne w skąpokwiatową, luźną wiechę, w blasku słońca szeroko otwarte i wzniesione, przy po- chmurnej pogodzie i w nocy zamknięte i pochy- lone. Korona ciemno żyłkowana. Siedlisko: Łąki, przydroża, widne lasy, zaroś- la. Do 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolity na niżu i w górach. Okres kwitnienia: Od V do VIII. ?n? mm 203 Dzwonek rapunkuł (Campanula rapunculus) Dzwonek jednostronny (Campanula rapunculoides) W: Roślina jednoroczna lub dwuletnia, 40-80 cm wysokości o zgrubiałym korzeniu. Liście lancetowate lub jajowate zwężające się ku nasadzie. Korona jasnoniebieskofioletowa, 1,5-2,5 cm długa, lejkowata, rozcięta mniej niż do połowy; łatki kielicha prawie tak długie jak rurka kielicha. S: Łąki, suche murawy, zarośla, brzegi dróg i lasów; do 700 m n.p.m. R: Prawie w całej Europie, w północnej Europie częścio- wo brak, częściowo zadomowiony. W Polsce na Śląsku i w Wielkopolsce; dawniej uprawia- ny i gdzieniegdzie zdziczały. K: Od V do VIII. U: Korzeń i pędy jadalne. Dzwonek pokrzywolistny {Campanula trachelium) W: Roślina jednoroczna, 50-100 cm wys., sztywno owło- siona, o wzniesionej łodydze. Liście odziomkowe na długich ogonkach, sercowate lub tró- jkątnie jajowate, do 10 cm dł., przypominające liście pokrzy- wy (nazwa!), górne liście węż- sze, na krótkich ogonkach lub siedzące. Niebieskofioletowe liście 3-4 cm dł.. S: Widne lasy liściaste i mieszane; na gle- bach wapiennych. R: Prawie w całej Europie. K: Od VII do IX. Dzwonek szerokolistny (Campanula latlfolia) W: Roślina wieloletnia, do po- nad 100 cm wys., o łodydze okrągłej lub tępo żłobkowanej, prawie nagiej. Liście jajowa- to-podługowate, z obu stron miękko owłosione, nieregula- rnie piłkowane, zwężają się w krótki oskrzydlony ogonek. Kwiaty fioletowe 4-5 cm długie, wyrastające pojedyn- czo z kątów liści. S: Lasy z bujnym runem, wilgotne za- rośla. R: Prawie cała Europa. K: Od VI do VIII. W: Roślina wielolet- nia, 30-60 cm niekie- dy nawet do 100 cm wysoka, o tępokan- ciastej łodydze. Liś- cie odziomkowe se- rcowate, trójkątne, ostro karbowane, ogonkowe; górne liście łodygowe lancetowate i siedzące. Kwiaty jasnofioletowe, 2-3 cm dłu- gości, na brzegach orzęsione, w jedno- stronnym gronie. S: Pola, zarośla, lasy. R: Pra- wie cała Europa. K: Od VI do IX. Dzwonek skupiony (Campanula glomerata) W: Roślina wielolet- nia, miękko owłosio- na, 10-60 cm wysoko- ści. Liście owalne lub jajowato-lancetowate, tępo ząbkowane, do- lne z nasadą serco- watą lub zaokrągloną, na długich ogonkach, górne węższe i siedzące. Kwiaty o niebieskiej koronie do 3 cm długości, na wierzchołku łodygi i w kątach liści. S: Łąki, zarośla. R: Prawie w całej Europie. K: Od VI do IX. Dzwonek brzoskwiniolistny (Campanula persicifolia) W: Roślina wieloletnia o 50-100 cm wys. łodydze. Liście od- ziomkowe jajowato- -podługowate, zwęża- jące się w ogonek, liś- cie łodygowe równo- wąsko lancetowate, siedzące, najwyżej do 1 cm szer. Szeroko dzwonkowate kwiaty do 4 cm dł. i tyleż samo szer., o błękitnej koronie z szerokimi zaostrzo- nymi łatkami. S: Widne lasy i ich brzegi. R: Prawie cała Europa. K: Od VI do VIII. 204 Zwrotnica zwierciadło Wenery (Legousia spectrum-veneris) Wygląd: Roślina jed- noroczna, 10-30 cm wysokości. Liście od- wrotnie jajowate lub podługowate ze słabo falistym brzegiem. Kwiatostan w luźnej wiesze z siedzącymi liśćmi na silnie rozgałęzionej łodydze. Korona kwiatowa o średnicy do 2,5 cm, szeroko rozpo- starta, prawie niepodobna do innych kwiatów roślin dzwonkowatych, ponieważ nie ma typo- wej formy dzwonka. Łatki korony fioletowe, we- wnątrz białe. Łatki kielicha równowąskie, pra- wie tak długie jak płatki korony i słupek. Siedlisko: Ugory, pola zbóż, pola uprawne bo- gate w wapń, przydroża, miejsca piaszczyste. Rozmieszczenie: Głównie południowa i środ- kowa Europa. W Polsce pojawia się efeme- rycznie. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Zerwa czarna (Phyteuma nigrum) Wygląd: Bylina do 50 cm wysokości. Liście od- ziomkowe długoogonkowe, sercowate lub okrą- gławe, prawie dwa razy dłuższe od szerokości, o brzegu karbowanc-piłkowanym. Liście łodygo- we w połowie zwężające się ku nasadzie. Kwia- ty ciemne, fioletowoniebieskie, bardzo rzucające się w oczy w odróżnieniu od bardziej niepozor- nej zerwy kłosowej. Kwiatostan walcowaty o wielu pojedynczych kwiatach przypomina- jących zagięte ku górze pazury. Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane na glebach wilgotnych, bogatych w próchnicę. Częściej na łąkach górskich do wysokości 1200 m n.p.m. Rozmieszczenie: Środkowa Europa. W Polsce efemerycznie. Okres kwitnienia: Od V do VII. Rozmnażanie: Przez nasiona. Kwiaty zapylane przez owady, przede wszystkim muchówki. Uwagi: Znana już w starożytności i od dawna uprawiana. Zerwa kłosowa (Phyteuma spicatum) Wygląd: Roślina wieloletnia, do 60 cm wysokości, nierozga- łęziona. Liście od- ziomkowe sercowa- te, podwójnie piłko- wane, długoogonko- we. Dolne liście ło- dygowe na ogonkach, górne siedzące, równo- wąskolancetowate. Kwiaty żółtawe lub zie- lonkawobiałe, rzadziej jasnoniebieskie, zagięte pazurkowato, przede wszystkim przed zakwit- nięciem. Zgrupowane w kwiatostanie kłosowa- tym początkowo jajowatym, później podłu- gowatym. Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane z obfitym runem, na glebach wilgotnych, żyznych, próch- nicznych; również łąki górskie do 2100 m n.p.m. Rozmieszczenie: Na dużych obszarach Europy, zadomowiony w Skandynawii. Brak na Wyspach Brytyjskich i w Portugalii. W Polsce na niżu rozproszona, pospolita na wyżynach i w górach. Okres kwitnienia: Od V do VII. Jasieniec piaskowy (Jasione montana) Wygląd: Roślina dwuletnia, ścieląca się lub podnosząca, owłosiona bez rozłogów, 20-50 cm wysokości. Łodyga mocno rozgałęziona z liśćmi skrętoległymi, wąskojajowaty- mi, na brzegach pofalowa- nymi. Główki kwiatowe niebie- skie i okrągławe, 1,5-2,5 cm średnicy. Siedlisko: Piaszczyste wrzo- sowiska, ubogie murawy, ugo- ry na podłożu ubogim w wapń lub bezwapien- nym. To, że może żyć na glebach tak ubogich, zawdzięcza korzeniom sięgającym do 100 cm w głąb podłoża. Zaopatrują one roślinę w do- stateczną ilość wody także w okresie suszy, nawet na wydmie. Rozmieszczenie: Prawie cała środkowa Eu- ropa, z wyjątkiem części Alp. W Polsce pospoli- ty na niżu, dość częsty na pogórzu. Okres kwitnienia: Od VI do IX. a 206 207 Sadziec konopiasty (Eupatorium cannabium) Nawłoć pospolita (Solidago virgaurea) Wygląd: Łodyga pro- sta, 50-150 cm wy- sokości, często czer- wonawa, bogato ulist- niona. Liście dłonia- ste o owalnych, zą- bkowanych na brze- gach odcinkach, przypominające liście konopi (nazwa!). Po- długowate koszyczki kwiatowe do 1 cm długo- ści, różowe, rzadko białe, 4-6-kwiatowe. Z koro- ny kwiatowej daleko wystają znamiona słupka. Kwiatostan w postaci baldachogrona, składają- cego się tylko z kwiatów rurkowatych (bez kwiatów języczkowych). Siedlisko: Lęgi i wilgotne brzegi lasów, przy brzegach rowów i strumieni. Rozmieszczenie: Cała Europa. Okres kwitnienia: Od VII do IX/X. Rozmnażanie: Przez nasiona. Kwiaty odwiedza mnóstwo różnych owadów; zapylają przede wszystkim bzygowate. Uwagi: Niegdyś ulubiona roślina lecznicza. Wygląd: Roślina wieloletnia, naga lub słabo owłosiona o niezbyt rozgałęzionych, 30-80 cm wysokich łodygach. . Liście u nasady łodygi odwrot- nie jajowate lub owalne, prze- ważnie ząbkowane, zwężają- ce się w ogonek. Górne liście siedzące, całobrzegie i lan- cetowate. Żółte kwiaty w licz- nych koszyczkach, o 6-12 kwiatach języczkowatych roz- łożystych i dłuższych od równowąskich, zielon- kawożółtych podsadek kwiatostanowych; ra- zem tworzą o rozgałęzioną wiechę. Siedlisko: Widne lasy, zarośla, wrzosowi- ska, skały; na miejscach suchych, ponie- waż korzenie mogą sięgać w głąb do 100 cm. Do 2500 m n.p.m. Rozmieszczenie: W całej Europie, brak w kra- jach śródziemnomorskich. W Polsce na niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od VII do X. Nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis) Stokrotka pospolita (Bellis perennis) Wygląd: Roślina wieloletnia, okazała, bardzo duża, 50-250 cm wysokości. Łodyga gęsto krótko owłosiona, podobnie jak spodnia strona liści. Liście 10-15 cm długie, lancetowate, ząbkowane szczególnie bliżej wierzchołka. Złotożółte, cy- lindryczne główki kwiatowe o niepozornych kwiatach języ- czkowatych i równie krótkich kwiatach rurkowatych. Kwiaty siedzą jednostronnie na gałązkach two- rząc wiechowaty kwiatostan. Gałązki wiechy mniej lub bardziej wzniesione lub zginają się ku dołowi. Siedlisko: Lęgi, brzegi lasów, brzegi cieków wodnych, miejsca ruderalne, nieużytki. Rozmieszczenie: Rodziną jej jest Ameryka Pół- nocna, zadomowiła się jednak prawie we wszy- stkich częściach Europy. W Polsce miejscami bardzo częsta. Okres kwitnienia: Od VII do X. Wygląd: Bardzo niska bylina, prawie nie przekraczająca 10 cm wysokości. Liście odzio- mkowe łopatkowate lub od- wrotnie jajowate, w rozetce. Na przylegająco owłosionej łodydze kwiat 1-3 cm średni- cy. Kwiatki brzeżne (języczko- wate) białe, niekiedy czer- wonawe. Kwiatki środkowe ru- rkowate, obupłciowe w przeci- wieństwie do zewnętrznych tylko żeńskich kwiatów języczkowatych. Kwiaty otwierają się od wczesnego rana, a zamyka- ją wieczorem lub w czasie deszczu albo po- chmurnej pogody. Mogą się odwracać w stronę słońca. Siedlisko: Wszelkiego rodzaju łąki, murawy, przydroża, pastwiska. Do ok. 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Częsta w całej Europie. Okres kwitnienia: Niezwykle długi, od III, a nie- kiedy II do XI. Rozmnażanie: Zapylana przez owady. 208 Aster gawędka (Aster amellus) Przymiotno gałęzisie [Erigeron ramosus) Wygląd: Roślina wieloletnia, 20-50 lub nawet 60 cm wyso- ika, o łodydze owłosionej ku > wierzchołkowi, u góry rozgałę- ' zionej. Liście z 3 nerwami, od spodu krótko, niezbyt gęsto owłosione; dolne liście łody- gowe owalne i przeważnie zą- bkowane, górne liście lanceto- wate i zazwyczaj całobrzegie. Kwiaty w pojedynczych koszy- czkach na wierzchołku gałą- zek, pachną słabo wanilią. Koszyczki 3-5 cm średnicy, wewnątrz z żółtymi kwiatkami rurko- watymi, na zewnątrz z szeregiem niebieskofio- letowych, rzadko białych lub czerwonawych kwiatków języczkowatych, owłosione okrywy koszyczka ustawione dachówkowato. Siedlisko: Suche murawy, widne zarośla i lasy. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Euro- pa. W Polsce głównie na Wyżynie Lubelskiej i Małopolskiej, na Roztoczu. Okres kwitnienia: Od VII do X. Wygląd: Roślina dwuletnia, 40-100 cm wysokości, wznie- siona, o łodydze owłosionej, u góry rozgałęzionej. Dolne li- ście owalne lub szeroko-lan- cetowate, grubo piłkowane, górne liście łodygowe lanceto- wate, siedzące, tylko słabo pił- kowane. Kwiaty w luźnych wiechowatych kwiatostanach zebrane w koszyczki kwiatowe do 1,5 cm średnicy, z żółtymi kwiatkami rurkowatymi i białymi, tylko rzadko niebieskawymi kwiatkami języczkowatymi (u bardzo podobnego przymiotna białego kwiatki języczkowate są czerwonawolila, rzadko białe). Siedlisko: Lęgi, zarośla, przydroża, wysypiska, nasypy, pola, brzegi cieków, żwirowiska. Rozmieszczenie: Początkowo zadomowiony w Ameryce Północnej, obecnie głównie w środ- kowej Europie. W Polsce zadomowiony. Okres kwitnienia: Od VI do X. Ukwap dwupienny (Antennarid dioica) Wygląd: Roślina wie- loletnia, 5-25 cm wysokości, o nieroz- gałęzionej, u nasady zdrewniałej łodydze i płożących się roz- łogach. Liście zwykle z wierzchu nagie, od spodu biało filcowata owłosione, z jednym ner- wem, u nasady łodygi topatkowate lub odwrot- nie jajowate, do 4 cm długie, zebrane w rozetkę, górne liście łodygowe równowąskie lub lanceto- wate, mniej lub bardziej przylegające do łodygi. Po 3-12 koszyczki kwiatowe w wierzchołkowym gronie; u roślina jednopłciowa; różowe lub czer- wone kwiaty żeńskie w główkach smuklejszych niż różowe lub białe kwiaty męskie. Siedlisko: Jasne suche lasy i zarośla, wrzoso- wiska, murawy ciepłolubne, hale górskie. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce częsty na niżu i w górach. Okres kwitnienia: Od V do VII. Kocanki piaskowe (Helichrysum atenańum) * Wygląd: Roślina wie- loletnia, 10-40 cm wy- sokości, biało wełni- sto owłosiona, o łody- dze wzniesionej lub podnoszącej się, nierozgałęzionej. Dol- ne liście topatkowate na ogonkach, ustawione w rozetce, liście łody- gowe siedzące, równowąskie, tępo zakoń- czone. Koszyczki kwiatowe kuliste, żółte lub pomarańczowe, bez kwiatków promienistych, w gęstych wierzchołkowych baldachogronach. Obok pędu kwiatonośnego z kłącza wyrasta przeważnie jeszcze wiele luźnych rozetek liś- ciowych. Siedlisko: Przydroża, bory sosnowe, wrzosowi- ska, wydmy, chętnie na glebach piaszczystych. Rozmieszczenie: Środkowa i wschodnia, częś- ciowo południowa Europa, na północy do Danii i południowej Szwecji. W Polsce pospolita na całym niżu. Okres kwitnienia: Od VII do X. 210 Szarota leśna (Gnaphdlium silvaticum) Wygląd: Roślina wieloletnia, wzniesiona, okazata, 10-80 cm wys., często tylko do 50 cm, nie rozgałęziona w przeci- wieństwie do bardzo podobnej szaroty błotnej. Liście 1-ner- wowe, z wierzchu prawie nagie, od spodu biało wełnis- te, liście odziomkowe lanceto- wate, środkowe liście łody- gowe krótsze i zawsze bez ogonków. Po 3-7 koszyczków zebranych w liczne pęczki tworzą wierzchoł- kowy, wydłużony kłos lub grono. Okrywy ze skórzastymi brzegami. Siedlisko: Lasy, drogi leśne, poręby, ubogie łąki i murawy, wrzosowiska, na prochnicznych i ubogich w wapń glebach leśnych, a także piaszczysto-gliniastych. Do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce pospolita. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Szarota błotna {Gnaphalium uliginosum) Wygląd: Roślina jednoroczna, 5-20 cm wys. o łodydze brązo- wawej, wzniesionej lub podno- szącej się, rozgałęzionej od nasady. Liście do 5 cm dł., podługowate lub wąsko lance- towate, siedzące, wełniście owłosione. Okrywy brązowa- we, przy wierzchołkach cie- mniejsze. Koszyczki kwiatowe ok. 4 mm średnicy, żółtawe, w gęstych kłębkach, znacznie krótsze od listków okrywy. Siedlisko: Wilgotne łąki, pola, pastwiska i tor- fianki, brzegi cieków, przydroża, natomiast pra- wie nie ma na bagnach. Do 1300 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce na niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od VI do X. Uwagi: Wcześniej do tego rodzaju należała tak- że szarotka alpejska, obecnie przeniesiona do osobnego rodzaju Leontopodium. Oman szlachtawa (Inula conyza) Wygląd: Roślina dwu- lub wie- loletnia, 40-80 cm wysokości. Liście jajowate lub owalne, podobne do liści naparstnicy, tylko górne siedzące. Koszy- czki kwiatowe 1 cm średnicy z małymi, schowanymi w okry- wie kwiatkami języczkowatymi lub bez nich; wewnętrzne listki okrywy często purpurowe, zewnętrzne zielone, odstają- ce; tworzą baldachog rono. Siedlisko: Widne lasy i skraje lasów, poręby, zarośla, suche zbocza. Do 1000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Euro- pa. W Polsce rozproszony w południowej czę- ści kraju. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Uwagi: Niegdyś używany jako roślina lecz- nicza. Oman niemiecki [Inula germanica) Wygląd: Roślina wieloletnia, 20-50 cm wyso- kości. Liście siedzące podługowato-równo- wąskie lub jajowato-lancetowate, o szeroko sercowatej nasadzie obejmującej łodygę, od spodu luźno lub wełniście owłosione, gruczo- łowate. Koszyczki kwiatowe z nielicznymi, 1-3 mm długimi kwiatkami języczkowatymi, dłuż- szymi od okrywy. Siedlisko: Ubogie murawy nawapienne, słone- czne zbocza i brzegi zarośli. Rozmieszczenie: Zupełnie brak w zachodniej Europie, na Wyspach Brytyjskich oraz w Pół- nocnej Europie, występuje w środkowej, wschodniej i południowo-wschodniej Europie. W Polsce notowany był w Bielinku nad Odrą, prawdopodobnie obecnie już wymarły. Okres kwitnienia: Od VII do VIII. Uwagi: Roślina lecznicza. 212 913 Oman szorstki (Inula hirła) Wygląd: Roślina wieloletnia od 15 do ponad 40 cm wysokości, o łodydze odstająco sztywno owłosionej. Liście siedzące, jajowate po obu stronach przeważnie szorstko owłosione, z wy- raźnym siatkowatym unerwieniem. Żółte koszy- czki kwiatowe 2-5 cm średnicy, zazwyczaj po- jedyncze, rzadziej po 2 lub 3. Siedlisko: Widne lasy, przede wszystkim sosnowe i dębowe, wzgórza porośnięte krze- wami, słoneczne zarośla, chętnie na glebie suchej, zawierającej wapń. Głównie w ciepłych miejscach. Rozmieszczenie: Głównie środkowa Europa. W Polsce w południowej i północnej części niżu oraz w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od VI do X. Uwagi: Nie jest rośliną leczniczą w odróżnieniu od omanu wielkiego, którego kłącza używa się przy chorobach układu oddechowego i pokar- mowego. Uczep zwisły (Bidens cemua) Wygląd: Roślina jednoroczna, naga, wzniesiona, mogąca mierzyć tylko 10 cm, kiedy in- dziej, na dogodnym miejscu osiągająca prawie 100 cm wy- sokości. Liście nie podzielone (w przeciwieństwie do uczepu trójlistkowego) lancetowate, grubo ząbkowane, siedzące, u nasady krótko zrośnięte ze sobą parami. Koszyczki kuli- ste, do 3 cm średnicy, zwieszone (nazwa!). Kwiatów języczkowatych może nie być. Podługowate, odstające okrywy zewnętrzne wyraźnie dłuższe od wewnętrz- nych. Siedlisko: Brzegi sadzawek, rowów, brzegi cie- ków wodnych, torfowiska, na glebach mulistych lub błotnistych; do 1100 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa z wyjąt- kiem części południowo-wschodniej. W Polsce pospolity na niżu i w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Kołotocznik wierzbolistny (Buphthalmum salicifolium) Wygląd: Roślina wieloletnia sztywno wzniesiona, o prawie nie rozgałęzionej 20-50 cm wysokiej łodydze. Liście jed- wabiście owłosione, jajowato- -lancetowate, całobrzegie lub 'drobno ząbkowane, obejmu- jące łodygę; mogą dochodzić do 12 cm długości. Koszyczki kwiatowe 3-6 cm średnicy, z zewnątrz z kwiatkami ję- zyczkowatymi, wewnątrz z rurkowatymi, żółtkowożółte, wyrastające po- jedynczo na wierzchołku długich, ulistnionych pędów. Zaląźnia bez korony włosków. Siedlisko: Ubogie murawy nawapienne, widne lasy (przede wszystkim dębowe i sosnowe), brzegi lasów, murawy stepowe na zboczach, skały, wrzosowiska, do ok. 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Euro- pa, głównie w górach. W Polsce nie notowany. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Uczep zwodniczy [Bidens connata) Wygląd: Roślina jednoroczna, 20-100 cm wyso- kości, o wzniesionych, rozgałęzionych łody- gach. Liście nie podzielone lecz proste, podob- nie jak u uczepu zwisłego. Blaszki liściowe zwężające się w oskrzydlony ogonek. Koszy- czki kwiatowe w przeciwieństwie do uczepu zwisłego tylko 1,5 cm średnicy. Siedlisko: Najchętniej zasiedla brzegi jezior, stawów i rowów, również można go znaleźć w starorzeczach i wzdłuż większych kanałów, rzadko w portach. Rozmieszczenie: Ojczyzną jest Ameryka Półno- cna. Został zawleczony do Europy i zadomowił się głównie w środkowej i zachodniej jej części (z wyjątkiem Wysp Brytyjskich). W Polsce wy- stępuje rzadko na Pomorzu i koło Ciechocinka. Okres kwitnienia: Od VIII do X. 214 Rumian polny (Anthemis anensis) Rumian żółty [Anthemis tinctoria) plaski Wygląd: Roślina jednoroczna, rozgałęziona, 10-50 cm wy- sokości bez aromatycznego zapachu. Liście 2- lub 3-krot- nie pierzaste z wydłużonymi, zaostrzonymi odcinkami, po- dobnie jak u rumianku pospo- litego, choć należy on do inne- go rodzaju (Chamomilla). Na stożkowatym dnie koszyczka lancetowate, całobrzegie i szczeciniasto zakończone plewinki, rozpoznawalne jako drobne łuseczki. Koszyczki kwiatowe 2-3,5 cm średnicy na dłu- gich szypułach. Cała roślina naga lub kosmko- wato wełnista. Siedlisko: Pola, ugory, przydroża. Do 1000 m n.p.m. Chętnie na glebach kwaśnych. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polsce pospolicie na niżu i w górach. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Uwagi: Nie jest rośliną leczniczą. Zawiera olej- ki eteryczne. Wygląd: Roślina dwu- lub wie- loletnia, wzniesiona lub pod- nosząca się. Łodyga rozga- łęziona, 20-50 cm wysokości z podwójnie pierzastymi liś- ćmi (grzebyczkowatymi), od spodu z krótkimi, przylega- jącymi, białymi wełnistymi włoskami. Koszyczki kwiatowe 2-4 cm średnicy o półkulistym dnie, żółtych kwiatkach rur- kowatych i języczkowatych (rzadko ich brak) i lancetowatych, szczeciniasto zaostrzonych plewinkach, filcowate okrywy ze- wnętrzne ułożone dachówkowato. Siedlisko: Murawy stepowe na skałach i zbo- czach, suche murawy, winnice, chętnie na gle- bach bogatych w wapń. Do 1000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, zadomo- wiony w Wielkiej Brytanii. W Polsce częsty na niżu, rzadki w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Uwagi: Niegdyś kwiatów używano do farbowania. Krwawnik kichawiec (Achillea ptarmica) Krwawnik pospolity (Achillea millefolium) Wygląd: Roślina wieloletnia, wzniesiona, 20-60 cm lub nawet do 100 cm wysokości, o owłosionej kanciastej łody- dze, rozgałęzionej dopiero u góry. Liście nagie, do 8 cm długości, wąskolancetowate lub równowąskie, drobno piłko- wane, siedzące. Koszyczki kwiatowe 1,2-1,7 cm średnicy o 8-13 kwiatkach języczko- watych, białych i rozpostartych. Siedlisko: Mokre łąki, rowy, brzegi cieków wodnych, bagna, torfowiska niskie, łęgi. Do 700 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, na pół- nocy do południowej Skandynawii, na po- łudniu do północnej Hiszpanii i północnych Włoch. Brak w południowo-wschodniej Eu- ropie. W Polsce na niżu dość częsty, w górach bardzo rzadki. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Uwagi: Nie ma wartości leczniczych. Wygląd: Roślina wieloletnia, pachnąca aromatycznie, do 80 cm wysokości, przeważnie o prostej kanciastej łodydze. Podługowate lub lancetowate liście regularnie pierzaste aż do nerwu środkowego. Białe lub różowe kwiaty o średnicy do 6 mm z 3-5 brzeżnymi kwiatkami języczkowatymi zebrane w baldachokształt- nych kwiatostanach. Siedlisko: Łąki, nieużytki, zarośla, murawy, przydroża, miedze, nasypy, murawy ciepłolub- ne, chętnie na glebach zawierających azot. Do 2500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała Europa. Okres kwitnienia: Od VI do X. Rozmnażanie: Przez nasiona. Zapylany przez różne gatunki owadów; wegetatywnie przez rozłogi. Uwagi: Do dziś ważna roślina lecznicza. 216 Rumianek bezpromieniowy (Matricaria matricarioides) Żóltlica włochata (Galinsoga ciliata) W: Roślina jednoroczna, 10-70 cm wys., roz- gałęziona, z łodygą u góry obficie porośniętą szarawobiałymi, odstającymi, kosmkowatymi włoskami w przeciwieństwie do żółtlicy drobno- kwiatowej, której łodyga jest tylko słabo krótko owłosiona. Jajowate, zaostrzone liście luźno grubo ząbkowane, górne węższe. Małe koszy- czki kwiatowe, 5 mm średnicy z krótkimi żół- tymi kwiatami rurkowatymi i 4 lub 5 białymi, płaskimi trójząbkowymi brzeżnymi kwiatami ję- zyczkowatymi na czerwono gruczołowatych szypułach. S: Pola, ogrody, miejsca ruderalne, brzegi cieków wodnych. R: Zadomowiona pra- wie w całej Europie. W Polsce pospolita na niżu i w niższych partiach gór. K: Od IV do X. Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla) Maruna bezwonna {Matricaria inodora) W: Roślina jednoroczna, sztyw- na i gałęzista, silnie pachnąca, 5-40 cm wys. Nagie liście I lub 3-krotnie pierzaste o ró- wnowąskich, zaostrzonych odcinkach. Koszyczki kwiatowe zielonkawożółte w formie stoż- ka, z 4-ząbkowymi kwiatkami rurkowatymi. Nagie, podługo- wate ale tępe listki okrywy ko- szyczka z błonkowatymi szero- S: Miejsca ruderalne, nieużytki, kimi brzegami . wygony. R: Prawie cała Europa. K: Od VI do \ W: Roślina jednoroczna, wzniesiona, pachnąca, 15-50 cm wysokości. Liście 2- lub 3-krotnie pierzaste o ró- wnowąskich, zaostrzonych odcinkach. Koszyczki kwiato- we ze złotożółtymi kwiatkami rurkowatymi i białymi kwiatka- mi języczkowatymi. Ważną ce- chę rozpoznawczą stanowi stożkowate puste dno koszy- czka. S: Nieużytki, pola zbóż, przydroza, wysypiska. R: Prawie cała Europa. W Polsce pospolity. K: Od V do IX. Wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare) W: Roślina wieloletnia 60-120 cm, a nawet wyższa. Obok wielkości bardzo zwracają uwagę liczne, złoto- żółte koszyczki kwiatowe w gęstym baldachokształtnym kwiatostanie. Kwiatów języ- czkowatych zupełnie brak. Łodyga wzniesiona, prosta, u góry rozgałęziona. Liście podwójnie pierzastodzielne. S: Lęgi, przydroza, brzegi za- rośli, miejsca ruderalne. R: Szeroko rozpo- wszechniony w całej Europie. K: Od VII do IX. W: Roślina jednoroczna, wzniesiona, 25-80 cm wys., prawie bez zapachu. Łodyga u góry rozgałęziona, z liśćmi 2- lub 3-krotnie pierzastymi o długich, cienkich, od spodu żłobkowanych odcinkach. Pół- kuliste dno kwiatostanowe wy- pełnione rdzeniem. Koszyczek z 20-30 białymi kwiatkami ję- zyczkowatymi nie odginają- cymi się w dół lecz lekko się wznoszącymi. S: Nieużytki, pola. R: Cała Europa. W Polsce pospolita po niższe położe- nia górskie. K: Od VI do X._________________ Złocień (Jastrun) właściwy (Chrysanthemum leucanłhemum) W: Roślina wieloletnia wys. 20-80 cm. Liście u nasady ło- dygi na ogonkach, ku górze siedzące, podługowato- lan- cetowate, piłkowane; liście środkowe obejmują łodygę do połowy. Koszyczki kwiatowe do 6 cm średnicy, kwiatki rur- kowate żółte, języczkowate białe, listki okrywy zielone z brązowym brzegiem. S: Łą- ki, przydroza, miejsca trawia- ste. R: Prawie cała Europa. K: Od V do X. om Bylica pospolita (Artemisia vulgaris) W: Roślina wieloletnia, wys. 60-120 cm, rzadko do 150 cm. Liście odziomkowe długo- ogonkowe, 5-8 cm dt., liście łodygowe do potowy obej- mujące łodygę, 1-, 2-krotnie pierzastodzielne o odcinkach lancetowatych, głęboko piłko- wanych, wszystkie z wierzchu ciemnozielone, od spodu biało kutnerowate. Brązowe jajo- wate koszyczki ok. 4 mm śred- nicy, okrywy zewnętrzne filcowate. S: Przydro- ża, nieużytki, zarośla. R: Prawie cała Europa. K: Od VII do X.__________________________ Podbiał pospolity (Tussilago farfara) W: Niewielka wielolet- nia roślina, wys. łody- gi kwitnącej 5-15 cm podwaja się w okre- sie owocowania; ło- dyga bez typowych li- ści lecz z owłosio- nymi łuskowatymi list- kami. Duże liście odziomkowe (10-30 cm) okrą- gtawo-sercowate, od spodu szaro filcowate. Po- jawiają się dopiero po kwitnieniu. Kwiatki rur- kowate żółte lub żółtopomarańczowe. S: Pola nasypy kolejowe, żwirownie. R: Prawie cała Europa. K: Od III do IV. Bylica piołun (Artemisia absinthium) W: Roślina wieloletnia 30-50 cm wysokości, o gorzkim sma- ku, u nasady drewniejąca. Ło- dyga bruzdkowana, szaro fi- lcowało owłosiona; liście dol- ne 3-krotnie, górne 2-krotnie pierzastosieczne o lanceto- watych odcinkach. Żółte ko- szyczki pochylone, mniej lub bardziej kuliste. Kwiaty w ob- ficie rozgałęzionym kwiato- stanie. Cała roślina jedwabi- sto filcowata owłosiona. S: Miejsca ruderalne, ugory.R: Prawie cała Europa. K: Od VII do IX. Lepiężnik biały (Petasites albus) W: Podobny do le- piężnika różowego lecz różniący się od niego żółtawobiały- mi kwiatami. Łodyga o bladych łuskowa- tych liściach, u góry z gęstym gronem kwiatów. Liście pojawiające się po kwitnieniu, okrągtawo-sercowate. S: Strumienie leśne, ob- szary źródliskowe i inne cieniste, wilgotne miejsca w lasach górskich. R: Prawie w całej Europie, brak na północnym wschodzie. K: Od III do V. Lepiężnik różowy (Petasites hybridus) Wygląd: Roślina wie- loletnia, w okresie kwitnienia 20-30 cm wysokości. Kwiatosta- ny z żeńskimi kwia- tami osiągają w cza- sie dojrzałości owo- ców wysokość 80- -100 cm. Liście wyrastające z kłącza, dłu- googonkowe, pojawiają się dopiero pod koniec kwitnienia, mają ok. 60 cm szerokości i 100 cm długości. Liście z wierzchu zielone, krótkoow- łosione od spodu pokryte szarym kutnerem, coraz bardziej łysiejące. Nerwy liściowe wyraź- nie wypukłe w zatokach po obu stronach ogon- ka. Czerwonawe kwiaty gęsto zgrupowane w jajowaty kwiatostan, męskie kwiaty prawie dwa razy większe od żeńskich, które mają dłu- ższe szypułki. Siedlisko: Brzegi strumieni, wilgotne łąki i lasy. Do wysokości 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej środkowej i południowej Europie. Zadomowiony w północ- nej Europie. W Polsce dość pospolity na niżu i w górach po górną granicę lasu. Okres kwitnienia: Od III do V. Rozmnażanie: Zarówno przez nasiona zapylo- nych kwiatów jak i przez bardzo duże kłącze. 220 ??1 Starzec zwyczajny (Senecio migam) Starzec leśny {Senecio silvaticus) Wygląd: Roślina jednoroczna, 10-30 cm, tylko rzadko 50 cm wysokości. Liście zatokowo płatowate lub pierzastosiecz- ne, dokoła ząbkowane, przeważnie obejmujące łody- gę, z uszkami u nasady. W przeciwieństwie do wszyst- kich innych gatunków tego ro- dzaju koszyczki o średnicy 1 cm nie mają kwiatków języ- czkowatych. Listki okrywy czarne, 21 podsadek kwiatostanowych. Siedlisko: Pola, ogrody, miejsca ruderalne, na różnych glebach, chętnie jednak na zawierają- cych azot. Do ponad 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polsce pospolicie w całym kraju. Okres kwitnienia: Od III do X. Rozmnażanie: Przez nasiona. Zwykle samopyl- nie. Rozsiewany przez wiatr. Uwagi: Niegdyś roślina lecznicza. Trujący. Starzec Jakubek (Senecio jacobaea) Wygląd: Roślina dwu- lub wie- ; loletnia, okazała, z łodygą kan- ciasto bruzdkowaną, często nabiegłą brązowawoczerwono, od 30 do ponad 100 cm wyso- ka, bez płożącego się kłącza, w przeciwieństwie do podob- nego starca wąskolistnego. Li- ście łodygowe pierzastodziel- ne i głęboko ząbkowane, od spodu trochę pajęczynowato owłosione; liście odziomkowe w okresie kwitnienia przeważnie już podwiędte, bardziej lirowate. Żółte koszyczki kwiatowe ze- brane w baldachokształtną wiechę. Okrywa ko- szyczka 1-, 2- lun 3-listkowa, natomiast u starca wąskolistnego 4-6 listków okrywy. Siedlisko: Suche łąki, murawy ciepłolubne, wi- dne lasy, brzegi lasów i przydroża. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolicie na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od VI do X. Uwagi: Niegdyś roślina lecznicza. Trujący. Wygląd: Roślina jednoroczna 115-50 cm wys., naga lub luźno wełnisto owłosiona, w przeci- wieństwie do podobnego star- ca lepkiego - lepkich gruczo- łów i bez nieprzyjemnego za- pachu. Liście pierzastodzielne z ząbkowanymi odcinkami. Żółte kwiatki w koszyczkach 5 mm średnicy, wewnątrz kwiatki rurkowate, na ze- wnątrz przeważnie podwinięte kwiatki języczkowate, podsadki kwiatostanowe prawie 5 razy dłuższe od listków okrywy koszy- czka (u s. lepkiego podsadki są dwa razy dłuż- sze od luźno odstających listków okrywy). Kwiatostan w postaci luźnej wiechy. Siedlisko: Widne lasy. Do 1800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Szerokie połacie Europy. W Polsce na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Uwagi: Trujący. Starzec wodny [Senecio aquaticus) Wygląd: Roślina wieloletnia, 15-60 cm wysokości, wznie- siona. Łodyga z gałązkami od- ginającymi się do tyłu. Żół- tozielone, pierzastodzielne li- ście ze skierowanymi do przo- du 3 lub 4 wąskimi parami odcinków i jednym większym odcinkiem szczytowym; dolne liście zazwyczaj niepodzielo- ne. Żółte kwiaty w koszycz- kach 2-3 cm średnicy zebrane w groniastą, prawie bezlistną wiechę. Kwiatki języczkowe 1-1,2 cm długości. Siedlisko: Młaki i mokre łąki, łęgi, źródliska, rowy, brzegi stojących i płynących wód. Często rośnie w mniejszych lub większych płatach. Rozmieszczenie: Prawie we wszystkich czę- ściach Europy, z wyjątkiem najdalszego połu- dniowego wschodu. W Polsce bardzo rzadki, tylko na zachodzie kraju. Okres kwitnienia: Od VI do X. 222 mm 223 Starzec wiosenny (Senecio vewdlis) Wygląd: Jednorocz- na roślina 15-50 cm wysokości. Łodyga i liście owłosione pa- jęczynowato, mniej lub bardziej kosm- kowato. Liście w za- rysie podługowate, pierzastodzielne, o ząbkowanych odcinkach; dolne ogonkowe, górne siedzące, u nasady z szerokimi uszkami. Kwiaty w 2-^3 szerokich koszyczkach. Siedlisko: Wysypiska, pola, nieużytki, drogi i przydroża, nasypy kolejowe, młode nasadze- nia sosnowe; na glebach piaszczystych i glinia- stych, występuje grupowo, a nawet masowo. Rozmieszczenie: Pochodzący pierwotnie ze wschodniej i południowo-wschodniej Europy, następnie zadomowił się na szerokich obsza- rach środkowej i północnej Europy. Nie wystę- puje na Wyspach Brytyjskich. W Polsce pospoli- ty na niżu; w niższych partiach gór rzadszy. Okres kwitnienia: Od V do X. Starzec gajowy (Senecio nemorensis) Wygląd: Roślina wie- loletnia, 60-150 cm wysokości, wzniesio- na i podobnie jak starzec Fuchsa z krótkim, prawie zdrewniałym kłą- czem. Liście od spo- du owłosione (przynajmniej na nerwie środko- wym), lancetowate lub podługowato-jajowate ostro ząbkowane, trzy razy dłuższe od szeroko- ści, środkowe i górne liście łodygowe o roz- szerzonej, zaokrąglonej nasadzie, siedzące lub do połowy obejmujące łodygę. Koszyczki kwia- towe składają się z 5-8 kwiatków języczkowa- tych i 14-20 rurkowatych; przeważnie 10 krótko owłosionych listków tworzy prawie dzwon- kowatą okrywę. Siedlisko: Wilgotne, cieniste lasy liściaste i gór- skie lasy mieszane, ziołorośla. Do 900 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie środkowa i południo- wa Europa. W Polsce w południowej części kraju; na niżu rzadko. Starzec bagienny (Senecio peludosus) Wygląd: Roślina wieloletnia, sztywno wzniesiona, od 50 cm do ponad 200 cm wysoka, o ło- dydze bruzdkowanej, aż do góry ulistnionej. Liście równo- wąsko lancetowate, mocno pi- łkowane z zębami skierowa- nymi do przodu, z wierzchu nagie i błyszczące, od spodu początkowo pajęczynowato owłosione, później łysiejące, do 14 cm długości. Żółte kwia- ty w koszyczkach 3-4 cm średnicy, zebrane po 10-30 w baldachokształtną wiechę. Siedlisko: Wilgotne lub mokre łąki, brzegi cie- ków wodnych, trzcinowiska, tereny zalewane przez wody płynące i stojące, olsy. Do 600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie w środkowej Eu- ropie, również na Wyspach Brytyjskich. W Pol- sce na rozproszonych stanowiskach w całym kraju. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Starzec Fuchsa (Senecio fuchsii) Wygląd: Roślina wieloletnia, 60-150 cm wyso- kości, wzniesiona. Liście nagie lub prawie na- gie, lancetowate, drobno pilkowane, liście śro- dkowe i górne bez rozszerzonej nasady, pra- wie 5 razy dłuższe od szerokości, siedzące. Koszyczki kwiatowe zebrane w wiechę balda- chokształtną; koszyczki 2-3 cm średnicy skła- dają się z 5 kwiatków języczkowatych i 6-15 kwiatów rurkowatych; walcowata okrywa zbu- dowana z 8 przeważnie nagich listków. Siedlisko: Mieszane lasy górskie, poręby, zio- łorośla, chętnie na miejscach cienistych i wil- gotnych. Do ponad 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie środkowa Europa. W Polsce południowej; na niżu rzadko. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Uwagi: Większość gatunków rodzaju Senecio ma tendencję do tworzenia mieszańców, wskutek czego oznaczenie jest bardzo utrud- nione. 224 MP Dziewięćsił pospolity (Carlina migam) Wygląd: Roślina jednoroczna lub dwuletnia, 50-60 cm wyso- ka, sztywna. Wzniesiona, kol- czasta todyga w wieloma ko- szyczkami kwiatowymi. Liście odziomkowe w rozetce, zamie- rające do czasu kwitnienia. Środkowe liście obejmujące do potowy łodygę, długie do 10 cm, słabo klapowane o kol- czastym brzegu. Zewnętrzne li- ście okrywy zielone, kolczaste i wełnisto owłosione, wewnętrzne słomiastożół- te, 1-2 cm długości. Koszyczki kwiatowe 2-3,5 cm średnicy, składające się wyłącznie z żółto- brązowych kwiatków rurkowatych. Siedlisko: Ubogie murawy nawapienne, mura- wy ciepłolubne, lasy sosnowe, suche i słone- czne wrzosowiska i zbocza. Do 1700 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce dość częsty na niżu i w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Przegorzan kulisty (Echinops sphaerocephalus) Wygląd: Roślina wieloletnia, okazała, sztywno wzniesiona, 50-150 cm, a niekiedy nawet do 200 cm wysokości. Liście podobne do ostów, w zarysie lancetowate, pierzastosieczne i kol- czaste, od spodu białe, wełnistokutnerowate. Kwiatostan główkowaty. Pojedyncze kwiaty otoczone wielołuskową okrywą złączone są w wielokwiatową główkę 4-8 cm średnicy, za- kwitającą od dołu ku górze. Siedlisko: Wsypiska, nasypy, brzegi wód, nie- użytki, chętnie na miejscach suchych, kamie- nistych. Rozmieszczenie: Pierwotnie południowa Euro- pa i Azja, następnie zadomowił się na dużych obszarach środkowej i północnej Europy. W Polsce na Wyżynie Lubelskiej, w Łysogó- rach i wschodnim Podkarpaciu. Okres kwitnienia: Od VII do VIII. Uwagi: Sadzony w ogrodach jako roślina ozdobna, a także dla pszczół jako roślina mio- dodajna. Łopian pajęczynowaty {Arctium tomentosum) Łopian większy {Arctium lappa) Wygląd: Roślina dwu- letnia, 60-120 cm wy- sokości, rozgałęzio- na. Liście szerokoser- cowate, od spodu gęsto szarobiało kut- nerowate lub wełnisto owłosione, ogonkowe, ogonki liści odziomkowych często czerwonawe i jak u łopiana większego wypełnione rdzeniem. Purpurowe kwiaty w kulistych głów- kach 1,5-3 cm średnicy. Zewnętrzne zielone listki okrywy o hakowato zagiętych wierzchoł- kach, wewnętrzne czerwonane z prostym, krót- kim ostrzem, pajęczynowato wełnisto osnute. Siedlisko: Miejsca ruderalne, przydroża, zaroś- la, brzegi wód, chętnie na glebach gliniastych, zawierających wapń i azot. Do 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce na niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Rozmnażanie: Przez nasiona. Zapylenie przez pszczoły oraz motyle dzienne i nocne. Wygląd: Roślina dwu- letnia, 80-150 cm, a niekiedy nawet do 200 cm wys., o łody- gach rozgałęzio- nych, wzniesionych, często czerwonawo nabiegłych. Liście bardzo duże, do 50 cm dł., ogonkowe, jajo- wato-sercowate, od spodu biatoszaro kutnero- wate. Czerwone kwiaty w kulistych koszy- czkach 3-5 cm średnicy, na długich szypułach. Listki okrywy zielone do wierzchołków, nagie, prawie tak długie jak kwiaty lub nieco dłuższe, zakrzywione hakowato do przodu. Koszyczki kwiatowe zebrane w wierzchotkowaty podbal- dach. Owoc 6-8 mm dł.. Siedlisko: Miejsca ruderalne, przydroża, zaroś- la, żwir rzeczny, nasypy kolejowe; na glebach gliniastych, bogatych w azot. Do 1300 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Pol- sce na niżu, rzadszy w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od VII do IX. OQR Oset kędzierzawy (Carduus crispus) Oset zwisły (Carduus nutans) Wygląd: Roślina dwuletnia, wzniesiona, rozga- łęziona, 50-120 cm wysokości. Łodyga kędzie- rzawo i szeroko oskrzydlona. Liście z wierz- chu prawie nagie, od spodu pajęczynowato wełnisto owłosione, lancetowate, miękko kol- czaste, pierzastosieczne lub głęboko podwój- nie ząbkowane; górne siedzące, dolne ogon- kowe. Koszyczki kwiatowe 1-1,5 cm średnicy, jasnoczerwone lub purpurowe, po 3-5 na kę- dzierzawo oskrzydlonych, krótkich szypułach. Wewnętrzne listki okrywy dłuższe od zewnę- trznych. Owoc ku wierzchołkowi nieco rozsze- rzony. Siedlisko: Przydroza, brzegi cieków wodnych, łęgi, brzegi zarośli, rowy, chętnie na miej- scach wilgotnych, ocienionych. Występuje do wysokości 1000 m n.p.m., podczas gdy podob- ny do niego oset nastroszony można znaleźć do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, brak na Wyspach Brytyjskich. W Polsce na całym ob- szarze poza górami. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Wygląd: Roślina dwuletnia, 30-100 cm wys. wzniesiona, o łodydze biało kutnerowato owłosionej. Kędzierzawe, lancetowate liście głęboko pierzastosieczne z odcinkami kolczastymi, trójkątnymi, 2-1 -5-siecznymi, szeroko oskrzydlone, zbiegające po ło- dydze. Kwiaty purpurowocze- rwone w koszyczkach 2-7 cm średnicy, prawie kulistych, na długich szypułach, pochylonych (nazwa!). Lancetowate zaostrzone liście okrywy zwężone nad jajowatą nasadą, z odgiętym kolcem. Łody- ga przeważnie z jednym koszyczkiem. Siedlisko: Łąki, ubogie pastwiska, wysypiska, przydroza, zarośla, nieużytki, wrzosowiska, na glebach zawierających wapń, piaszczystych lub kamienistych. Do ponad 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce częściej w północnej i środkowej części kraju. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Ostrożeń warzywny (Cirsium oleraceum) Popłoch pospolity {Onopordum acanthium) Wygląd: Roślina wieloletnia, 50-150 cm wysokości, wzniesiona o łodydze bruzd- kowanej, słabo ulistnionej. Miękkie, nagie, kolczasto orzęsione liście pierzastosie- czne lub niepodzielone, lance- towate; blade liście pod- kwiatostanowe szeroko jajo- wate. Żółtawobiałe kwiaty w jajowatych, do 4 cm długich koszyczkach; koszyczki ze- brane po kilka w wierzchołkowe kwiatostany. Siedlisko: Wilgotne i mokre łąki, torfowiska nis- kie, łęgi, brzegi strumieni i rowów, na glebach żyznych, gliniastych. Do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie środkowa Europa. W Polsce pospolity na całym obszarze, w gó- rach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Uwagi: Niegdyś, szczególnie w czasie biedy, był gotowany jako jarzyna (nazwa!). Wygląd: Roślina dwuletnia, bardzo okazała, do 200 cm wysokości, o szeroko oskrzyd- lonej, kolczastej i wełnisto owłosionej łodydze. Liście owalne lub lancetowate, nieró- wnomiernie zatokowo klapo- wane, zbiegające po łodydze. Pojedyncze, wierzchołkowe, jasnopurpurowe koszyczki kwiatowe 3-5 cm długości i prawie tyleż szerokości. 2-4 mm szerokie łuski okrywy koszyczka zwężają się w sztywny, kolczasty wierzchołek. Kwiaty o koronie do 2 mm długiej. Owoc czworokan- ciasty. Siedlisko: Nieużytki, przydroza, wysypiska, na miejscach słonecznych, ciepłych i suchych. Rozmieszczenie: Głównie w środkowej i połu- dniowej Europie, w północnej Europie częścio- wo zadomowiony. W Polsce rozproszony na niżu i pogórzu. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Ostrożeń lancetowaty {Cirsium mlgare) Ostrożeń krótkołodygowy (Cirsium acaule) Wygląd: Roślina dwuletnia, okazała, 60 do ponad 130 cm wysokości. Liście z wierzchu szorstko owłosione, od spodu szaro kutnerowate, podługo- wato-lancetowate z wyraźnie kolczasto ząbkowanymi od- cinkami, kończącymi się długim, żółtym kolcem. Liście zbiegają na łodygę. Purpu- rowoczerwone lub fioletowe koszyczki kwiatowe do 4 cm szerokie i 8 cm długie. Okrywa jajowata. Siedlisko: Przydroża, nieużytki, wysypiska, brzegi cieków wodnych, poręby, chętnie na glebach żyznych zawierających wapń i boga- tych w azot. Rozmieszczenie: Cała Eurpoa. W Polsce pospolity na całym obszarze, w górach po re- giel dolny. Okres kwitnienia: Od VII do X. Rozmnażanie: Przez nasiona. Zapylany przez różne owady. Możliwe samozapylenie. Ostrożeń polny {Cirsium anense) Wygląd: Roślina wieloletnia, 60-130, a nawet ponad 150 cm wysokości o silnie rozgałęzio- nej i obficie ulistnionej ło- dydze, od której odchodzą ró- wnież niekwitnące pędy. Li- ście niepodzielone lub zatoko- wato ząbkowane, rzadko pierzastosieczne, w zarysie podługowato-lancetowate, na brzegu przeważnie faliste i ko- lczaste, nie zbiegające na po- zbawioną kolców i nie oskrzydloną łodygę. Kwiaty bladoróżowe lub fioletowe w koszycz- kach 1-1,5 cm średnicy zebranych w wiecho- waty kwiatostan. Siedlisko: Pola, winnice i ogrody, gdzie są ucią- żliwym chwastem. Również na miejscach bar- dzo suchych ponieważ daleko płożący się i się- gający do 200 cm głębokości korzeń może za- wsze dostarczyć dostatecznej ilości wilgoci. Rozmieszczenie: Częsty w całej Europie. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Wygląd: Roślina wieloletnia, rosnąca przeważnie tuż przy ziemi z bardzo krótką łodygą mierzącą zaledwie kilka centymetrów, która bardzo rzadko osiąga wysokość 20 cm. Wszystkie liście zatoko- wato pierzastosieczne, kol- czasto ząbkowane liście w przyziemnej rozetce. Kwiaty w szczytowych koszyczkach 3-5 cm średnicy; koszyczki po- jedyncze, purpurowoczerwone. Siedlisko: Suche łąki i murawy, murawy ciepło- lubne, pastwiska, zarośla, wrzosowiska, chęt- nie na glebach zawierających wapń. Do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, brak na południowym-wschodzie Europy. W Polsce roz- proszony na Dolnym Śląsku, Kujawach, Pomo- rzu Zachodnim i w Poznańskiem oraz na Mazo- wszu i Suwalszczyźnie. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Ostrożeń błotny (Cirsium palustre) Wygląd: Roślina dwuletnia 30-200 cm wysokości z kolcza- sto oskrzydloną, do góry ulist- nioną łodygą. Gałęzie wypros- towane, odstające, ku górze pajęczynowato owłosione, podobnie jak i liście. Liście lancetowate, pierzastosieczne z wąskimi, kolczastymi od- cinkami, zbiegające po łody- dze. Jajowate, purpurowe koszyczki kwiatowe 1-1,5 cm długości, w pęczkach na krótkich ogonkach. Owoc 2-3 mm długości. Siedlisko: Mokre łąki, torfowiska niskie, olsy i łęgi, mokre poręby, brzegi cieków wodnych, źródliska, chętnie na glebach torfowych, a na- wet na mule. Do 1700 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, brak tyl- ko na najdalszym południowym wschodzie. W Polsce na niżu i w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od VII po IX. Uwagi: Młode pędy dają się jeść jako sałatka. 230 ^W&fm 9^1 Sierpik barwierski (Serratula tinctoria) Wygląd: Roślina wieloletnia, I u góry rozgałęziona, do 100 i cm wysokości. Łodyga delikat- ' nie bruzdkowana, wzniesiona. Liście w zarysie lancetowate, proste lub różnorodnie pierza- sto podzielone albo ostro pił- kowane, poszczerbione. Cze- rwonawopurpurowe kwiaty (tylko kwiatki rurkowate) w ko- szyczkach zebranych w kwia- tostan przypominający balda- chogrono; koszyczki wąskojajowate 1,5-2 cm długości. Łuski okrywy o purpurowoczerwo- nych wierzchołkach ułożone dachówkowato. Siedlisko: Mokre łąki, bagna, wrzosowiska, wi- dne lasy liściaste i mieszane, zarośla, rowy, chętnie na glebach gliniastych. Do 800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce na niżu, rzadziej w wyższych położe- niach górskich. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Uwagi: Dostarcza żółtego barwnika (nazwa!). Chaber łąkowy (Centaurea jacea) Wygląd: Roślina wieloletnia, o bardzo wielu formach, 30-60, a niekiedy również do 100 cm wysokości. Liście szor- stko owłosione, u nasady łody- gi podzielone, górne lance- towate i siedzące, podczas gdy dolne zwężają się w ogo- nek. Pojedyncze koszyczki kwiatowe o 1-2 cm średnicy, brzeżne kwiatki znacznie większe od wewnętrzych. Siedlisko: Łąki (nazwa!), pastwiska, ubogie mu- rawy, zarośla, przydroża, miedze, bardziej na miejscach suchych niż na wilgotnych. Do 1900 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, rzad- szy na terenach śródziemnomorskich, brak w Irlandii, w Anglii jednak już zadomowiony. W Polsce na niżu i w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od VI do X. Rozmnażanie: Wyłącznie przez nasiona. Zapy- lany głównie przez pszczoły. Chaber bławatek (Centaurea cyanus) Wygląd: Roślina jednoroczna, wzniesiona o łodydze rozgałę- zionej, do 90 cm wysokiej, kanciastej i miękko owłosio- nej. Liście lancetowate, 2-5 cm szerokości, dolne ząbko- wane lub pierzastosieczne, środkowe i górne liście ło- dygowe nie zbiegające po ło- dydze. Pojedyncze koszyczki kwiatowe o średnicy 2-3 cm z płonnymi kwiatkami brzeż- nymi, błękitnymi, rurkowatymi, rozpostartymi i dużo większymi od obuptciowych purpuro- wych kwiatków wewnętrznych. Kwiatki brzeżne służą do przywabiania owadów. Siedlisko: Pola zbóż (w których traktowany był jako uciążliwy chwast), inne pola uprawne i miejsca ruderalne. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, coraz rzadszy, w wielu miejscach już wytępiony. Okres kwitnienia: Od IV do IX. Chaber driakiewnik {Centaurea scabiosa) Wygląd: Roślina wieloletnia, bogata w formy, o łodydze przeważnie rozgałęzionej, 30-100 cm wysokości. Ciem- nozielone liście z obu stron skąpo szorstko owłosione, pierzastosieczne z szeroko lancetowatymi odcinkami. Zielone łuski okrywy o brązc- woczarnych brzegach w odró- żnieniu od chabra łąkowego, na łuskach którego znajdują się jaśniejsze rozcięte lub frędzlowate przycze- pki. Stojące na długich szypułach koszyczki kwiatowe o średnicy zawsze powyżej 2 cm, niekiedy do 6 cm. Siedlisko: Ubogie murawy, brzegi dróg i lasów, zarośla, chętnie na miejscach słonecznych i za- wierających wapń. Do ponad 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolity na niżu i w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od VI do X. 93? 233 Łoczyga pospolita (Lapsana communis) Wygląd: Roślina je- dnoroczna, wznie- siona o łodydze rozgałęzionej, 10—90, a nawet 120 cm wy- sokości. Liście od- ziomkowe z dużym jajowatym odcinkiem szczytowym i mniejszych łatkach bocznych, liś- cie łodygowe proste, jajowato-lancetowate, za- tokowo ząbkowane. Jasnożółte kwiaty składają się tylko z kwiatków języczkowatych, które ze- brane po 8-15 tworzą mały koszyczek ok. 2 cm średnicy; kilka koszyczków tworzy luźną wiechę. Kwiaty otwarte tylko wówczas gdy świeci słońce, zamykają się zaraz po południu, a w czasie pochmurnej pogody cały czas pozo- stają zamknięte. Owoce o 20 żebrach. Siedlisko: Pola, nieużytki, poręby, polany, wy- sypiska, przydroża. Do 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolita na niżu i w niższych partiach górskich. Okres kwitnienia: Od V do IX. Chłodek drobny {Arnoseris minima) Wygląd: Roślina jednoroczna, od 10 do ponad 20 cm wysokości, naga, wzniesiona; bez mle- cznego soku. Liście od spodu owłosione, na brzegach orzęsione, odwrotnie jajowate lub klinowato-jajowato-podługowate, wszystkie odziomkowe, mniej lub bardziej przylegające do ziemi. Koszyczki o średnicy 7—10 mm z kró- tkimi żółtymi kwiatkami języczkowatymi. Łody- ga pod koszyczkami maczugowato zgrubiała; koszyczki rzadko pojedyncze, częściej po 2-4, wyjątkowo więcej, w luźnym gronie. Siedlisko: Pola, miedze, przydroża, nieużytki, chętnie na glebach piaszczystych, unika wa- piennego podłoża. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce na niżu, wyżynach i pogórzu, przede wszystkim w części zachodniej, w górach rzadko. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Uwagi: Przyczyną tego, że chłodek ostatnio występuje coraz rzadziej jest stosowanie na- wozów mineralnych. Cykoria podróżnik (Cichotium intybus) Wygląd: Roślina wieloletnia, okółkowo rozgałęziona, do 120 cm wysokości. Liście odziomkowe zatokowo pie- rzasto ząbkowane (podobne do liści brodawnika), od spodu porośnięte szczeci niastym i i włoskami, przede wszystkim na nerwacji. Liście łodygowe podłużnie lancetowate, o słabo ząbkowanych brze- gach. Koszyczki kwiatowe przeważnie siedzące, 3-4 cm średnicy, niebies- kie, rzadko również różowe lub zupełnie białe. Zielone łuski okrywy gruczołowato owłosione. Koszyczki kwiatowe z języczkowatych kwiat- ków otwierają się w słoneczną pogodę, w po- chmurną pozostają zamknięte. Siedlisko: Brzegi dróg (nazwa), pola, łąki, nie- użytki, wysypiska, na glebach suchych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolita na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Prosienicznik szorstki (Hypochoeris radicata) Wygląd: Roślina wieloletnia, 25-80 cm wysokości, prawie nie rozgałęziona. Niebiesko- zielona łodyga często prosta, bezlistna lub z małymi łus- kowatymi listkami. Liście odziomkowe w przyziemnej rozetce, rzadko nagie, prze- ważnie szorstko owłosione i zatokowo ząbkowane. Żółty koszyczek kwiatowy 2,5-4 cm średnicy z głęboko ząbko- wanymi kwiatkami języczkowatymi, na obrzeżu pod spodem zielonkawoszarymi lub niebieska- woszarymi. Łodyga pod koszyczkiem tylko sła- bo zgrubiała. Siedlisko: Przydroża, suche murawy, ubogie pastwiska i murawy. Do 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolity, w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od V do IX, niekiedy do VIII. Uwagi: Niegdyś roślina lecznicza. 234 235 Brodawnik zwyczajny (Leontodon hispidus) Goryczel jastrzębcowaty [Picris hieracioides) Wygląd: Roślina wieloletnia 10-40 cm wysokości, wznie- siona, bardzo zmienna. Liście zatokowo ząbkowane, z 2-4- -dzielnymi rozwidlonymi i gwiazdkowatymi włoskami, niekiedy również nagie lub szarozielone, w przyziemnej rozetce. Łodyga prosta, nie rozgałęziona jak u brodawnika jesiennego, z koszyczkiem o średnicy 2-4 cm, przed roz- kwitnięciem przeważnie pochylonym w dół, po przekwitnięciu nieco zwisłym razem z wie- rzchołkiem łodygi. Łodyga pod główką kwiato- wą wyraźnie zgrubiała, niekiedy z 1-2 łusko- watymi liśćmi. Kwiaty otwierają się wczesnym rankiem, zamykają po południu. Siedlisko: Łąki, torfowiska, wrzosowiska, hale, skały, miejsca ruderalne. Do 2400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolity na niżu i w górach. Okres kwitnienia: Od VI do X. Wygląd: Roślina dwuletnia lub wieloletnia, dość niepozorna mimo żółtych koszyczków kwiatowych, bardzo zmienna. Łodyga szorstko owłosiona, mniej lub bardziej rozgałę- ziona aż po kwiatostan. Liście niepodzielone, całobrzegie lub zatokowo ząbkowane, śro- dkowe i górne z falistym brze- giem, słabo rozszerzoną na- sadą obejmujące łodygę, li- ście dolne ogonkowe. Łodyga i liście z obu stron porośnięte szczeciniastymi włoskami. Koszyczki kwiatowe 2-3 cm średnicy zebrane w baldacho- grono lub rozrzutkę. Zewnętrzne listki okrywy koszyczka mniejsze od wewnętrznych. Siedlisko: Ląki, brzegi lasów i dróg, ugory, miedze, winnice, suche murawy. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce rozpowszechniony, zwłaszcza na ni- żu, choć lokalnie rzadki. Okres kwitnienia: Od VII do X. Kozibród łąkowy (Tragopogon pratensis) Mniszek pospolity (Taraxacum officinale) Wygląd: Roślina dwu- lub wie- loletnia, 30-70 cm wysokości o wrzecionowatym korzeniu patowym zawierającym sok mleczny. Łodyga wzniesiona, rozgałęziona. Wyraźną cechę rozpoznawczą stanowią liście niebieskawozielone, nagie, całobrzegie, wąskolancetowa- te i wyciągnięte w długi wąski wierzchołek, pochwiasto obejmujące łodygę. Nerwy liś- ciowe jasne, wyraźnie równoległe. Koszyczki kwiatów języczkowatych 3-5 cm średnicy, wąs- kolancetowate liście okrywy prawie nie wysta- jące poza brzeg kwiatów. Siedlisko: Łąki, przede wszystkim w intensyw- nej uprawie, na żyznych glebach. Do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce na niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od V do VII/VIII. Uwagi: Liście i kwiaty jadalne. Wygląd: Roślina wieloletnia do 50 cm wysokości z wydatną rozetką rozmaicie ukształto- wanych liści. Mogą one być - choćby ze względu na róż- nice siedliskowe - silnie pocięte, ząbkowane lub pie- rzastosieczne o trójkątnych ła- tkach. Koszyczki kwiatowe 3-6 cm średnicy, zewnętrzne listki okrywy zawsze odgięte, pra- wie takiej samej szerokości jak wewnętrzne i jak one równowąskie. Łodyga pusta i naga, zawierająca duże ilości soku mlecznego, plamiącego skórę na brązowo. Ko- rzeń patowy bardzo długi i gruby. Siedlisko: Łąki, pastwiska, przydroza, pola, na halach alpejskich prawie do 3000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polsce pospolity na niżu i po piętro reglowe. Okres kwitnienia: Od IV do VII. Uwagi: Znana od dawna roślina lecznicza. 236 Wężymord niski (Scorzonera humilis) Wygląd: Roślina wieloletnia, 10-40 cm wysoko- ści, prawie naga; łodyga i listki okrywy wełniś- cie owłosione. Łodyga u nasady bez pęczka włókien, jedynie z resztkami wyschniętych po- chew liściowych. Liście odziomkowe żywo zie- lone, lancetowate, łodyga bezlistna lub z łusko- watymi liśćmi. Jasnożółte kwiaty na brzegach dwukrotnie dłuższe od listków okrywy. Siedlisko: Łąki torfowiskowe, wilgotne wrzoso- wiska, lasy sosnowe; unika wapnia. Rozmieszczenie: Środkowa Europa, na północy do południowej Skandynawii; południowa Euro- pa. W Polsce na całym niżu i w niższych poło- żeniach górskich, wyżej bardzo rzadko. Okres kwitnienia: Od V do VII. Uwagi: Obok wężymordu niskiego w Polsce występuje rzadko hodowany w ogrodach węży- mord czarny korzeń i dziko rosnący wężymord stepowy oraz w Karpatach Wschodnich węży- mord górski. Scorzonera uprawiana bywa w ogrodach warzywnych ze względu na smacz- ne korzenie i na działanie lecznicze. Mlecz polny (Sonchus anensis) Wygląd: Roślina jednoroczna, 50-150 cm wysokości, od dołu naga u góry gruczołowato owłosiona. Łodyga rozgałę- ziająca się dopiero w obrębie kwiatostanu, u dołu z pełzają- cym kłączem. Połyskujące zie- lone liście lancetowate, pie- rzastosieczne, kolczasto ząb- kowane. Koszyczki kwiatowe składające się tylko z kwiatów języczkowatych, zebrane w lu- źne baldachogrono; otwierają się przede wszy- stkim przed południem i zamykają wczesnym popołudniem. Siedlisko: Pola, ogrody, miejsca ruderalne, wy- dmy, winnice, przydroża, na glebach żyznych i zawierających azot. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce pospolicie na niżu i w górach po granicę upraw. Okres kwitnienia: Od VII do X. Mlecz zwyczajny (Sonchus oleraceus) Wygląd: Roślina jednoroczna, 30-90 cm wysokości; zawiera, podobnie jak wszystkie gatun- ki tego rodzaju, wiele soku mlecznego. Liście łodygowe bez połysku, miękkie, pierzas- Itodzielne, u nasady z zaost- rzonymi, wystającymi uszka- mi. Jasnożółte kwiaty w koszy- czkach 2-2,5 cm średnicy; ze- 11 fi wnętrzne pod spodem z czer- /1 f wonawobrązowymi prążkami. Siedlisko: Pola, miejsca ruderalne, przydroża. Rozmieszczenie: Na szerokich obszarach Euro- py. W Polsce pospolity na niżu, w górach towa- rzyszy uprawom i osiedlom. Okres kwitnienia: Od VI do X. Uwagi: Zwany także mleczem warzywnym. Nie- gdyś stosowany był jako roślina lecznicza i sa- łatkowa. Spośród 11 gatunków występujących w Europie w Polsce występują 4. Obok 3 tutaj przedstawionych można spotkać na wilgotnych siedliskach mlecz błotny. Mlecz kolczasty (Sonchus asper) Wygląd: Roślina jed- noroczna, 30-80 cm wysokości o łodydze rozgałęzionej, we- wnątrz pustej, wznie- sionej. Liście ciem- nozielone, twarde, błyszczące, przewa- żnie niepodzielone, na brzegach kolczasto ząb- kowane, u nasady z zaokrąglonymi, przylegają- cymi uszkami; dolne liście często ogonkowe, górne obejmujące łodygę. Koszyczki kwiatowe składające się tylko z kwiatków języczkowatych zebrane w luźne baldachogrono. Owoc z 3 po- dłużnymi żeberkami. Siedlisko: Pola i ogrody, gdzie traktowany bywa jako uciążliwy chwast, poza tym wysypiska, nieużytki, drogi, na glebach żyznych, bogatych w azot. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polsce pospolity na niżu, także w górach. Okres kwitnienia: Od VI do X. 238 ?3< Sałata trwała (Lactuca perennis) Sałatnik leśny [Mycelis muralis) Wygląd: Roślina wieloletnia, 20-60 cm wysokości o todydze pustej, nagiej, u góry rozgałę- zionej, bez rozłogów. Liście pierzastodzielne, niebiesko- zielone, o lancetowatych tat- kach; górne obejmują todygę. Kwiaty niebieskie lub liliowe w koszyczkach 2,5-4 cm śred- nicy; okrywa koszyczka walco- wata, jej listki z wąskim białym brzeżkiem. Po kilka ko- szyczków kwiatowych zebranych w rozpostartą, luźną wiechę. Owoc z dzióbkiem do 1,5 cm długości. Siedlisko: Suche murawy, kamieniste, suche zbocza, mury, skały, skarpy, winnice; chętnie na miejscach ciepłych, słonecznych, na gle- bach bogatych w wapń. Do 1700 m n.p.m. Rozmieszczenie: Na dużych przestrzeniach środkowej i południowej Europy. W Polsce pra- wdopodobnie nie występuje. Okres kwitnienia: Od V do VII. Pępawa dwuletnia (Crepis biennis) Wygląd: Roślina dwuletnia, od 30 do ponad 100 cm wysoko- ści, o łodydze wzniesionej, rozgałęzionej. Liście podłu- gowate pierzasto podzielone lub zatokowo ząbkowane, zwężające się u nasady lub tylko strzałkowate, w przeci- wieństwie do bardzo podobnej pępawy zielonej, której łody- gowe liście obejmują łodygę strzałkowatą nasadą. Żółte ko- szyczki kwiatowe 2-3,5 cm średnicy z owłosio- nymi, dzwonkowatymi okrywami koszyczka, ze- brane w luźną wiechę. Owoce bez dzióbka. Siedlisko: Łąki, zwłaszcza kośne, pastwiska, przydroża, pola, zbocza porośnięte krzewami, chętnie na glebach gliniastych i żyznych. Do 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Okres kwitnienia: Od V do IX. Wygląd: Roślina wieloletnia, 40-80 cm, a niekiedy nawet do 100 cm wysokości o łodydze wzniesionej, u góry rozgałę- zionej, okółkowato wiecho- watej. Liście cienkie, od spodu niebieskawozielone, często czerwono nabiegłe; dolne ogonkowe, górne siedzące, li- rowato pierzastosieczne o du- żym odcinku szczytowym i trójkątnych, ząbkowanych łatkach bocznych. Liczne małe koszyczki zebrane w wiechę. Kwiatki bladożółte, przewa- żnie języczkowate. Siedlisko: Mury, wilgotne lasy, zarośla, chętnie na glebach luźnych, żyznych. Do 1700 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce pospolicie na niżu i w górach po górną granicę lasu. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Przenęt purpurowy (Prenanthes purpurea) Wygląd: Roślina wieloletnia, 50—150 cm wysokości, wzniesiona o łodydze rozgałę- zionej ku górze. Liście nagie, niebieskozielone, lancetowate lub podtugowate, dolne za- tokowo wycięte, górne całc- brzegie, siedzące, obejmujące łodygę sercowatą nasadą. Łat- wa do rozpoznania po luźnej wiesze koszyczków kwiato- wych, składających się tylko z 3-5 fioletowych lub czerwonych kwiatków ję- zyczkowatych. Koszyczki zwieszone. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane i iglaste, cieniste lasy górskie, ziołorośla, łąki górskie, chętnie na glebach żyznych lecz ubogich w wapń. Do ponad 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Euro- pa. W Polsce w Sudetach i Karpatach po piętro kosodrzewiny, na niżu bardzo rzadko. Okres kwitnienia: Od VII do IX. 240 Jastrzębiec leśny (Hierdcium silvaticum) Jastrzębiec kosmaczek (Hieracium pilosella) Wygląd: Roślina wieloletnia, bardzo zmienna, bogata w for- my, 30-60 cm wysokości. Ło- dyga często bezlistna, niekie- dy z 1 lub 2 małymi liśćmi. Podługowato-lancetowate liś- cie odziomkowe w przyzie- mnej rozetce grubo ząbkowa- ne, miękkie i ciemnozielone, mniej lub bardziej ogonkowe. Żółte kwiaty (tylko kwiatki ję- zyczkowate) w koszyczkach zgrupowanych po 2 lub nawet ponad 10 w luź- nych wiechokształtnych kwiatostanach. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane i iglaste, brzegi lasów i dróg, zarośla, mury, dlatego zwany również H. murorum. Rozmieszczenienie: W całej Europie. W Polsce pospolity na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od V do VI. Uwagi: Podobnie jak u jastrzębca Lachenala również i u jastrzębca leśnego znanych jest zdumiewająco dużo (120!) podgatunków. Jastrzębiec Lachenala (Hieracium iachenalii) Wygląd: Roślina wieloletnia, 30-100 cm wyso- kości, niezwykle bogata w formy, bardzo częs- to mylona z jastrzębcem leśnym. Cechą od- różniającą jest 3-5, rzadko do 8 liści łodygo- wych; liście te są jajowate, lub jajowato-lan- cetowate i grubo ząbkowane; szeroko podłu- gowato-lancetowate liście odziomkowe zaost- rzone na obu końcach, zwężają się stopniowo w ogonek; na brzegu mniej lub bardziej ząb- kowane lub piłkowane, ciemnozielone i od spodu często czerwonawe. Żółte koszyczki kwiatów w wiechokształtnych kwiatostanach. Siedlisko: Lasy, zarośla, wrzosowiska, skały, ubogie murawy, chętnie na glebach ubogich w wapń, do piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. Brak na rozległych terenach południowej Europy. W Polsce pospolicie na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od VI do VII. Uwagi: Rodzaj jastrzębiec jest najbogatszym w formy rodzajem roślin. Wygląd: Roślina wieloletnia, 8-25 cm wysokości, o bardzo dużej liczbie form. Liście długo- owłosione, od spodu zielonc- szare, białokutnerowate, od- wrotnie jajowate lub lancetowa- to-łopatkowate; liście zmniej- szające się coraz bardziej wzdłuż wydłużonych, cienkich rozłogów. Jasnożółte kwiatki (tylko języczkowate) w pojedyn- czych koszyczkach na bezlist- nych łodygach, zewnętrzne kwiatki często na spodniej stronie z czerwonawymi paskami. Siedlisko: Suche murawy, pastwiska, przydro- ża, wrzosowiska, polany, szczeliny skalne. Do 3000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce bardzo pospolity na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od V do X. Uwagi: Uznawany za roślinę leczniczą i w me- dycynie ludowej stosowany przy chorobach żołądka i jelit. Jastrzębiec baldaszkowy (Hieracium umbellatum) Wygląd: Roślina wieloletnia, bardzo bogata w formy o ło- dydze 50-150 cm wysokiej, bogato ulistnionej (na jednej łodydze do 50 liści); nato- l Jf f m'ast ''^c' ^ziomkowych I KM I zupełnie brak. Liście rów- nowąsko lancetowate, często na brzegu podwinięte. Okrywy koszyczka odstające, na wierzchołku odgięte (w od- różnieniu od podobnego jast- rzębca sabaudzkiego), regularnie dachowato ułożone (w odróżnieniu od jastrzębca gładkie- go) i wszystkie tępe. Żółte koszyczki kwiatów w baldachokształtnych kwiatostanach. Siedlisko: Łąki, ubogie murawy, wrzosowiska, widne lasy i zarośla, wydmy. Do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W połu- dniowej Europie tylko w górach. W Polsce pospolicie na niżu i w górach. Okres kwitnienia: Od VII do X. OŁO Zabieniec babka wodna (Alisma plantago-aguatica) Zabienica jaskrowata (Echinodows ranun- culoides = Baldellia ranunculoides) Wygląd: Bylina po- nad 100 cm wyso- kości o liściach wy- stających z wody, eliptycznych lub ja- jowatych i łodydze, na której znajduje się okazały stożkowaty kwiatostan. Składa się on z wielokwiatowych okółków i może przekraczać wysokość 50 cm. Poszczególne kwiaty mają wiele owocolistlów, 6 pręcików, 3 płatki i 3 działki kielicha. Łatwo go odróżnić od żabieńca lancetowatego, które- go liście są węższe, lancetowate i od żabieńca trawolistnego o liściach wąskich, wstęgowa- tych. Siedlisko: Woda, szuwary, tereny zalewane, bagna, rowy, brzegi stawów. Rozmieszczenie: W całej Europie z wyjątkiem Norwegii i części Szwecji. W Polsce rzadko na niżu. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Strzałka wodna (Sagittaria sagittilolia) Wygląd: Bylina 20- -120 cm wysokości. Wszystkie liście od- ziomkowe, ale zale- żnie od głębokości wody różnego kształ- tu: podwodne są pas- mowate i pływające; na powierzchni wody owalne, okrągławe i strzałkowate (nazwa!); wyrastające nad wodę - głęboko strzałkowato wycięte. Na swych dłu- gich, wzniesionych ogonkach, trójkanciastych jak łodyga, dochodzą prawie do takiej samej wysokości co kwiatostan. Jednopłciowe kwiaty siedzą na łodydze w 3-członowych okótkach, męskie u góry, żeńskie, większe u dołu. Płatki okwiatu białe z purpurową plamą u nasady. Owocostany w kulistych główkach. Siedlisko: Obszar przybrzeżny jezior, stawów. Rozmieszczenie: Z wyjątkiem gór i obszarów śródziemnomorskich prawie w całej Europie. W Polsce pospolita. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. ? Wygląd: Roślina wieloletnia, do 30 cm wysokości o łodydze bezlistnej, przynajmniej u gó- ry. Liście równowąsko lan- cetowate zwężające się w długi ogonek, o 3-5 ner- wach. Kwiaty białe lub blado- różowe, 1-1,5 cm długie, na szypułkach niejednakowej długości, zebrane w grona po 12, rzadziej po 20. Kwiatosta- ny mogą wyrastać pojedyn- czo lub po kilka (często podwójnie okółkowo). Rozróżnia się dwa podgatunki: u jednego (ssp. ranunculoides) łodygi kwiatostanu są wzniesione, u drugiego (ssp. repens) występu- ją jako zakorzeniające się rozłogi. Siedlisko: Brzegi cieków wodnych, rowy. Rozmieszczenie: Głównie w zachodniej Europie blisko wybrzeży; w Polsce bardzo rzadka, tylko na Pomorzu Zachodnim, zagrożona wymarciem. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Łączeń baldaszkowy (Butomus umbellatus) Wygląd: Roślina wieloletnia, do 150 cm wysokości, wodna, o trójkanciastych, trawiastych liściach, wznoszących się z przyziemnej rozetki i wysta- jących ponad powierzchnię wody, 1 cm szerokich i do 100 cm długich. Na szypułkach nie- jednakowej długości znajdują się kwiaty różowe, fioletowo żyłkowane, każdy z 6 płatkami okwiatu i 9 pręcikami. Siedlisko: Brzegi stojących i płynących wód, szuwary, na żyznym, mineralnym mule. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie do południowej Szwecji i Finlandii, brak w Alpach, gatunek dość rzadki i spotykany tylko pojedynczo. W Polsce na niżu dość po- spolity. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Rozmnażanie: Wegetatywne przez kłącze, ge- neratywne z nasion. Uwagi: Kłącze jest jadalne. ? OAA Zimowit jesienny (Colchicum dutumnale) * Łomka zachodnia (Narthecium ossifragum) Wygląd: W czasie kwitnienia bezlistny (podobnie jak kro- kus). Łatki okwiatu zrośnięte u dołu w rurkę ok. 20 cm dłu- gą, która wznosi się z tkwią- cej głęboko w ziemi bulwy, ok. 7 cm długości. Siedlisko: Wilgotne łąki, murawy ciepłolubne, szcze- gólnie na glebie gliniastej, bogatej w wapń. Rozmieszczenie: Prawie cała środkowa Europa. W Polsce na Wyżynie Lube- lskiej, Małopolskiej, Roztoczu. Okres kwitnienia: Od VIII do X. Rozmnażanie: Bardzo szybko więdnie po za- pyleniu jesienią. Słupek zimuje w glebie. Na wiosnę duża trójkanciasta kapsuła nasienna wydostaje się na powierzchnię razem z 5-6 mięsistymi liśćmi. W końcu czerwca z kapsuły wydostają się nasiona. Ich kleiste wyrostki mogą się przyczepiać do kopyt bydła. Uwagi: Cała roślina jest bardzo trująca. Wygląd: Roślina wieloletnia do 30 cm wysokości, z zagię- tymi, mieczowatymi lub rów- nowąskimi liśćmi mogącymi dorastać do 30 cm długości, choć zazwyczaj są krótsze. Liście łodygowe znacznie krótsze od odziomkowych, wyrastających z kłącza wraz z łodygą. Siedlisko: Mokre wrzosowis- ka i torfowiska. Głównie na nizinach. Rozmieszczenie: Zachodnia i północno-zacho- dnia Europa do Danii, Norwegii i Szwecji. W Polsce występowanie w Tatrach wątpliwe. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia. W tych miesiącach, podczas słonecznej pogody, ich często rozległe płaty wydzielają przyjemny za- pach. Pajęczyca gałęzista (Anthericum ramosum) Pajęczyca liliowata (Anthericum liliago) Wygląd: Roślina wieloletnia o wiechowato rozgałęzionym kwiatostanie (nazwa!). Liście znacznie krótsze od łodygi, trawiaste, ok. 15 mm szeroko- ści. Szyjka słupka dłuższa od okwiatu, pręciki tak długie jak okwiat. Cała roślina 30-50 cm wysokości. Siedlisko: Suche murawy, ste- py, zarośla, słoneczne, suche zbocza, chętnie na glebach bogatych w wapń. Do 1800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Południowa i środkowa Europa, na północnym zachodzie rzadko, na północy zupełnie brak. W Polsce dość pospoli- ta na niżu, w górach rzadziej. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Rozmnażanie: Przez nasiona. Ponieważ kwia- ty wydzielają dużo nektaru, są chętnie odwie- dzane przez owady odgrywające dużą rolę przy zapylaniu. Wygląd: Roślina wieloletnia, wzniesiona, o włóknistym kłą- czu. Łodyga bezlistna i nie- rozgałęziona, 30-60 cm wyso- ka z prostym, nierozgałę- zionym graniastym kwiato- stanem. Liście równowąskie, nieomal trawiaste ok. 5 mm szerokości, prawie tak długie jak łodyga, skupione w przy- ziemnej rozetce. Kwiaty z okwiatem białym 1,5-2 cm długości, szeroko dzwonkowatym o działkach wąskoeliptycznych, dwa razy dłuższych od pręcików. Szyjka słupka tak długa jak okwiat. Siedlisko: Murawy ciepłolubne, stepy, widne lasy, unika wapnia. Rozmieszczenie: Południowa i środkowa Europa, na północy do Szwecji. W Polsce bar- dzo rzadko, w zachodniej części kraju. Okres kwitnienia: Od V do VII. 246 »-T Złoć łąkowa (Gagea pratensis) Wygląd: Drobna, wieloletnia roślina cebulkowa, 6-20 cm wysokości. Zasadniczo tylko jeden odziomkowy liść, z wy- raźnym grzbietem, orzęsiony, do 4 mm szeroki, co jest ce- chą odróżniającą od podob- nej złoci polnej (G. villosa), która przeważnie ma dwa liś- cie odziomkowe. U również podobnej złoci malej liść od- ziomkowy tylko 1-2 mm szerokości. U nasady łodygi znajduje sią jed- na cebula lub 2 siostrzane jednakowej wielko- ści. Orzęsione liście łodygowe ustawione blis- ko kwiatostanu. Kwiaty zielonkawożółte lub złotożółte. Siedlisko: Pola, przydroża, miejsca trawiaste, chętnie na glebach lessowych i gliniastych. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie oprócz Skandynawii i Wielkiej Brytanii. W Polsce rozpo- wszechniona, ale ku północy coraz rzadsza. Okres kwitnienia: Od III do IV. Lilia złotogłów (Lilium martagon) * Wygląd: Roślina wieloletnia, od 30 do ponad 100 cm wy- sokości, okazała z dużą, żółtą, jajo- watą cebulą o wielu łuskach. Okrągła ło- dyga przeważnie czerwono plamiasta, z podługowato-łopatko- watymi lub jajowato-lancetowatymi liśćmi, ze- branymi w okółki pośrodku łodygi, poza tym ze skrętoległymi. Kwiaty zwisłe, podobne do turbana, w luźnym gronie; podwinięte okrywy kwiatowe czerwonawopurpurowe z ciem- niejszymi plamkami. Po 3—12 kwiatów na jed- nej łodydze, wyjątkowo znacznie więcej. Siedlisko: Lasy, przede wszystkim buczyny, mieszane lasy górskie i zboczowe, ziołorośla, łąki górskie. Do 2500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie w środk., wsch. i pd.-wsch. Europie. W Polsce w Sudetach i Karpatach oraz na niżu. Okres kwitnienia: Od VII do VIII. 248 Złoć żółta (Gagea lutea) orzęsiony Wygląd: Roślina cebulkowa, drobna, wieloletnia, 20-30 cm Wysokości, bez cebul siost- rzanych. Jedyny liść odzio- mkowy, 6-12 cm szeroki, z kapturkowatym wierzchoł- kiem. Pod baldachokształt- nym kwiatostanem dwie liś- ciowate podsadki dużo krót- sze od liścia odziomkowego. Poza tym łodyga bezlistna. Siedlisko: Łąki w pobliżu stru- mieni, łęgi, zarośla, lasy liściaste, sady. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa z wyjąt- kiem Portugalii i Irlandii. W Polsce w całym kraju poza wyższymi partiami gór. Okres kwitnienia: Od III do V. Rozmnażanie: Ponieważ jest to roślina wczes- nowiosenna, pęd czerpie swą energię z cebu- lki, która zapewnia rozmnażanie wegetaty- wne. Rozmnażanie generatywne przez nasio- na. Owadopylna. Szachownica kostkowata (Fritillaria meleagris)* Wygląd: Roślina wieloletnia, 20-30 cm wysokości. Cebula prawie kuliście okrągła, wiel- kości orzecha laskowego. Przeważnie 4-5 liści szarozie- lonych, rynienkowatych, wą- skolancetowatych, skrętolegle ustawionych na obłej łody- dze. Kwiaty 3-4 cm długie, zwieszone, purpurowobrązo- we o wzorze szachownicy, rzadko białawozielono pla- miaste lub czerwono pstrokate. Również rzad- ko pojawiają się dwa kwiaty na jednej łody- dze. Tępe płatki okwiatu podgięte na wierz- chołku; u nasady każdej działki miodnik. Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska niskie, bagna. Rozmieszczenie: W środkowej i południo- wo-wschodniej Europie w rozproszeniu. W Pol- sce bardzo rzadko na Pomorzu, w Poznańs- kiem i nad Sanem. Okres kwitnienia: Od IV do V. Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum) Wygląd: Roślina cebulkowa 20-50 cm wysokości z podłu- gowatymi cebulkami i prze- ważnie z dwoma liśćmi od- ziomkowymi, szerszymi (eli- ptyczno-lancetowatymi) niż u innych gatunków czosnku. Przypominają one liście konwalii majowej i mają ogo- nek 5-15 cm długości. Bal- daszkowaty kwiatostan za- wiera 5-20 kwiatów. Siedlisko: Wilgotne lasy (mieszane lasy liścia- ste, buczyny i łęgi), cieniste brzegi strumieni. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Brak w Hiszpanii (z wyjątkiem Pirenejów), Grecji i większej części Skandynawii. W Polsce roz- powszechniony na niżu i w Karpatach w reglu dolnym. Okres kwitnienia: Od V do VI. Uwagi: Jadalny (dziki czosnek) o intensywnym zapachu czosnku. Czosnek winnicowy (Allium mesie) Wygląd: 30-60 cm wysokości. Niebieskawozielone, nagie liście prawie rurkowate, na górnej powierzchni wąsko ry- nienkowate. Gęste, kuliste ba- ldachy kwiatowe o niewielu kwiatach, natomiast zazwy- czaj z wieloma cebulkami po- tomnymi. Długie pręciki wy- stają ponad działki okwiatu, od którego są prawie dwukro- tnie dłuższe. Niekiedy spo- tyka się baldachy złożone wyłącznie z rozmnóżek, bez kwiatów. Siedlisko: Winnice (nazwa!), pola, przydroża, zarośla, słoneczne pagórki. Rozmieszczenie: W południowej i środkowej Europie aż do Skandynawii. W Polsce pospoli- ty na niżu. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Rozmnażanie: Przez zapylenie lub cebulki po- tomne, które na drodze wegetatywnej mogą dać początek nowym roślinom. Czosnek grzebieniasty (Allium carinatum) Wygląd: Roślina wieloletnia, 30-60 cm wysokości. Rów- nowąskie liście pła- skie, słabo rynien- kowate lub z wy- stającym grzbietem. Kwiaty o różowych lub ciemnoliliowych działkach okwiatu, z po- między których daleko wystają pręciki, w od- różnieniu od czosnku zielonego, u którego są one tej samej długości co zielonkawobialy lub czerwonawy okwiat. Baldaszek z siedzącymi zielonkawymi cebulkami potomnymi (roz- mnóżkami), których brak u bardzo rzadkiego, zagrożonego wymarciem Allium pulchellum. Siedlisko: Wilgotne wrzosowiska i łąki bagien- ne, murawy ubogie i suche, zarośla, widne la- sy, na podłożu kamienistym. Do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Południowa i środkowa Europa. W Polsce bardzo rzadko: w Bielinku nad Odrą, na Śląsku, w okolicy Krakowa. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Czosnek katowały (Allium angulosum) Wygląd: Roślina wieloletnia, 20-35, a nierząd- I ko nawet do 50 cm wysokości. Bezlistna łody- I ga u góry kanciasta lub nawet ostrokanciasta. I Płaskie, równowąskie liście, w przeciwieńs- | twie do czosnku winnicowego, od spodu z ost- rym wystającym grzbietem. Kwiatki z różowo- czerwonym okwiatem zebrane w gęste balda- chogrono, bez cebulek potomnych. Siedlisko: Mokre łąki, brzegi rzek i jezior, w zbiorowiskach sitów, chętnie na glebach gliniastych, zawierających próchnicę, ale ubo- gich w azot. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Europa. Brak w Anglii, Irlandii i w północnej Europie od Danii. W Polsce w dolinie Odry i Wisły. Okres kwitnienia: Od VII do IX. Uwagi: W czasie gorącej pory roku może wy- trzymać okresowe wysuszenie swego śro- dowiska i dlatego służy jako wskaźnik zmie- niającego się poziomu wód gruntowych. 9^n Tulipan dziki (Tulipa sihestris) Cebulica dwulistna {Scilla bifolia) W: Roślina wieloletnia, wys. 30-60 cm. Niebieskozielone, wąsko lancetowate lub rów- nowąskie liście, po 3, rzadziej po 4; 1-2 cm szer. i 15-30 cm długie. Kwiaty 4-6 cm dł. jas- krawożółte, z zewnątrz zie- lonkawe lub czerwonawe, w czasie słonecznej pogody szeroko otwarte; łatki okwiatu niejednakowej długości, we- wnątrz u nasady owłosione. S: Winnice, lasy, zarośla. R: Prawie w całej Europie, silnie zagrożony. K: Od IV do V. Śniedek baldaszkowaty (Omithogalum umbellatum) * ' W: Roślina cebulkowa 10-30 cm wysokości o białych cebu- lach. Liście odziomkowe z białym paskiem pośrodku, równowąskie i rynienkowate, 2-6 mm szerokie. Łodyga z 5-20 lub 30 dużymi kwiata- mi zebranymi w baldachogro- no. Przysadki lancetowate, podsadki do 2 cm, w słonecz- ną pogodę rozpostarte. S: Za- rośla, murawy, winnice. R: Południowa i środkowa Europa. K: Od V do VI. Szafirek drobnokwiatowy (Muscari botryoides) * W: Roślina cebulkowa 10-20 cm wysokości. Liście ry- nienkowate, równowąskie, do 1 cm szerokości, przeważnie sztywno wzniesione, prawie tak długie jak łodyga. Kwiaty w podługowatym, jajowatym gronie. Poszczególne kwiaty błękitne z białym brzeżkiem, wszystkie zwisające. S: Gleby gliniaste, wapienne. R: Po- łudniowa i środkowa Europa. K: Od IV do V. W: Roślina trwała, 10-20 cm wysokości o kuliście jajowatych cebulkach. Przeważ- nie 2 liście do 10 cm długości obejmują obłą łodygę, na której znajduje się kwiatostan złożony z 2-8 kwiatów. Działki okwiatu do 1,2 cm długie, przeważnie jasno- niebieskie, rzadko różowe lub białawe, gwiaź- dziście rozłożone. S: Lasy liściaste i łęgi, zaro- śla, zadrzewienia śródpolne. R: Środk., wsch. i pd.-wsch. Europa. K: Od III do IV. Szafirek miękkolistny (Muscari comosum) W: Łodyga obła 30-60 cm wy- sokości. Liście równowąskie, 0,5-1,5 cm szerokości. Kwiatostan w kształcie cylind- rycznego grona. Górne kwiaty tworzące czub są bezpłodne w przeciwieństwie do kwia- tów dolnych. S: Murawy suche i ubogie, winnice. R: Cała południowa Europa. W Polsce tylko w południowej części niżu. K: Od V do VI. Szafirek graniasty [Muscari racemosum) W: Roślina wieloletnia, 10-30 cm wysokości, do czasu kwitnienia bez liści. Liście grubawe, prawie okrągłe, z wierzchu rynienkowate, dłuższe od łodygi, wiotkie i odgięte. Kwiaty podługowato-jajowate, prawie kuliste, ciemno- niebieskie z białym brzeżkiem, pachnące, w gęstym gronie do 3-6 cm długości. S: Win- nice, pola, suche murawy. R: Pochodzi z kra- jów śródziemnomorskich, zadomowił się w rozproszeniu na obszarze środkowej Europy lub zdziczał. W Polsce rzadko na Śląsku, może tylko zdziczały. K: Od IV do V. 252 Konwalijka dwulistna (Maianthemum bifolium) Konwalia majowa (Cowallaria majalis) W: Roślina 5-15 cm wysokości, tylko w okresie kwitnienia z 2 skrętoległymi liś- ćmi, rzadko z 3. Po- za tym okresem je- den liść 3-6 cm dłu- gi, sercowato-jajo- waty, zaostrzony. Kwiaty drobne, białe o 4 działkach okwiatu zebrane po 8-15 w wie- rzchołkowe grono. Łodyga u góry biało owło- siona. S: Cieniste lasy liściaste i iglaste. R: Prawie cała Europa. W Polsce pospolita. K: Od IV do VII. Kokoryczka okółkowa [Polygonatum verticillatum) ,W: Roślina wielolet- nia, wzniesiona, o kanciastej, do • 80 cm wysokiej ło- dydze. Wąskolance- towate liście niebie- skozielone, od spodu na nerwach owło- sione, 5-12 cm długie, wyrastające na łodydze w okółkach po 3-7. Kwiaty zielonkawobiałe po 1-4 w kątach liści. S: Cieniste lasy gór i pogó- rzy. R: Prawie w całej Europie. K: Od V do VI. Kokoryczka wielokwiatowa (Polygonatum multiflorum) W: 30-80 cm wysokości, łody- ga okrągła, liście 5-12 cm długie, jajowate, skrętoległe, ' ustawione dwustronnie na łodydze. W kątach górnych podsadek zwisają kwiaty po 2-5 w małych pęczkach. S: Cieniste lasy liściaste, lasy mieszane, zarośla, chętnie na podłożu wa- piennym. R: Prawie cała Europa do południo- wej Szwecji, południowej Anglii, północnej Hi- szpanii, Sycylii i Grecji. W Polsce pospolita w całym kraju. K: Od IV do VI. W: Roślina wieloletnia, 10- -25 cm wysokości, o wznie- sionej łodydze z mniej lub ba- rdziej jednostronnym gronem złożonym z 5-10 kwiatów. Liś- cie prawie tak długie jak łody- ga, nierzadko nawet dłuższe. Często 2 szerokolancetowate liście na długich ogonkach, z wierzchu błysz- czące. S: Widne lasy liściaste, zarośla, mura- wy górskie, wapieniolubna. R: Prawie cała Europa. K: Od V do VI. U: Silnie trująca. Kokoryczka wonna (Polygonatum odoiatum) W: Najmniejsza z trzech rodzimych kokoryczek, do- chodząca do 15-40 cm wyso- kości. Ostrokanciasta, zwisa- jąca łodyga z jednostronnie pochylonym kwiatostanem. W kątach liści zwisają na krótkich szypułkach kwiaty 2 cm długości, przeważnie pojedynczo, niekie- dy po dwa. S: Kamieniste zbocza, zarośla, skraje lasów. R: Cała Europa z wyjątkiem Irlandii i Holandii. W Polsce pospolita na niżu, w górach rzadka. K: Od V do VI. Czworolist pospolity (Paris quadrifolia) W: Wyjątek wśród roślin lilio] watycłi, gdyż ma liście z siat- kowatym unerwieniem (za- miast równoległego) i czte- 1 rokrotne kwiaty (zamiast trzy- krotnych). Cztery, rzadko wię- cej, szerokojajowate liście ło- dygowe, 10-12 cm długości siedzące w okółku na nagiej łodydze; na wie- rzchołku łodygi jeden kwiat o 8 płatkach okry- wy i 8, niekiedy 10 lub 12 pręcikach. S: Lasy liściaste i mieszane, łęgi, niekiedy bory mie- szane. R: Prawie cała Europa. K: Od V do VI. U: Trujący. D 254 9 W Śnieżyczka przebiśnieg (Galanthus nivalis) Śnieżyca wiosenna (Leucojum vemum) Wygląd: Bylina cebulkowa 10-20 cm wysokości o ło- dydze owalnej, wzniesionej, zgiętej na szczycie, zawsze tylko z jednym zwieszonym kwiatem. Słupek dolny bardzo dobrze widoczny. Zagięta liś- ciokształtna pochwa dwu- dzielna, zielona z białym brzegiem; liście niebiesko- zielone równowąskie, 4 mm szerokości. Siedlisko: Lęgi, mieszane lasy liściaste, wil- gotne łąki, chętnie na glebach gliniastych. Rozmieszczenie: W środkowej Europie tylko bardzo rzadko na naturalnych siedliskach, przeważnie zdziczała, częściej w południowej Europie (z wyjątkiem Hiszpanii i Portugalii). W Polsce w Karpatach i południowej części niżu. Okres kwitnienia: Od II do III, czasami do IV. Rozmnażanie: Z cebulek i z nasion. Śnieżyca letnia {Leucojum aestimm) Wygląd: Na pierwszy rzut oka podobna do znanej śnieżycy wiosennej ale jest bardziej okazała, 35-60 cm wysoka, a więc łatwa do odróżnienia już choćby po dwukrotnie większej wysokości. Następ- ną ważną cechą są mniejsze kwiaty (1-1,5 cm) na nieje- dnakowej długości szypułach, po 3-7 na jednej łodydze. 3-5 jasnozielonych szerokolance- towatych liści ok. 1 cm szerokich. Siedlisko: Mokre lub wilgotne łąki, rowy, łęgi. Do 1300 m n.p.m. Rozmieszczenie: Początkowo pochodząca z południowej Europy, później zadomowiona w środkowej Europie, również w Wielkiej Bry- tanii, brak jej na północy. Brak jej również w Polsce. Okres kwitnienia: Od IV do V. Uwagi: Trująca. Wygląd: Roślina 10-35 cm wysokości, przy czym ponad łodygę wystaje liściokształtna pochwa ok. 3,5 cm długa. Przyjemnie pachnące kwiaty zwi- sają zazwyczaj pojedynczo, rzadko po dwa, z bezlistnej łodygi. Działki okwiatu jednakowej długości. 3-5 równowąskich liści 1 cm sze- rokich. Pod szczytem każdej działki okwiatu żół- tozielona plama. Stosunkowo duże cebulki. Siedlisko: Lęgi i mieszane lasy liściaste, wil- gotne, niezbyt mokre łąki; lubi żyzne, świeże gleby. Do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Środkowa Europa, na po- łudnie do środkowych Włoch. Zadomowiona we Francji, Anglii i Irlandii, wszędzie tylko w rozproszeniu. W Polsce w Sudetach i Kar- patach oraz w południowej części niżu. Okres kwitnienia: Od II, ale przeważnie w do IV. Rozmnażanie: Z cebulek i nasion, przy czym przede wszystkim zapylają ją pszczoły i moty- le dzienne. Po przekwitnięciu zalążek stopnio- wo pochyla się do ziemi. Uwagi: Trująca. Narcyz trąbkowy (Narcissus pseudonarcissus] Wygląd: Roślina wieloletnia 15-40 cm wysokości. Wszyst- kie liście odziomkowe, miesi ste, niebieskozielone, 1-2 cm szerokie, rynienkowate. Po- chylone kwiaty pojedyncze, tylko z małymi wyjątkami po 2 kwiaty na jednej łodydze, duże, po całkowitym otwarciu mogą dochodzić do 10 cm średnicy. 6 bladożółtych dzia- tek okwiatu zrośniętych u do- łu na kształt rurki. Ciemniejszy w kolorze jas- nego żółtka, kubeczkowaty przykoronek 3-6 cm średnicy z falistym brzegiem. Siedlisko: Wilgotne łąki, bezwapienne łąki gór- skie, widne lasy, skraje lasów, sady, brzegi strumieni. Do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie zachodnia Europa i części południowego wschodu oraz Anglia. W Polsce brak. Okres kwitnienia: Od III do IV. Uwagi: Trujący. D Pochrzyn (lamus communis) Kosaciec żółty [Iris pseudawus) Wygląd: Wieloletnia sgjff^ pnąca się roślina ^^tjjlsll zielna, wijąca się, // v~ ) o łodygach 150-400 .' i cm długości. Liście C^^w^7^^ na długich ogonkach ^''"C^Ę^Ijl jajowato-sercowate, ^s*^ \ą^0 z długim wierzchoł- kiem, na ich błyszczącej, ciemnozielonej po- wierzchni można zauważyć 3-9 zagiętych ner- wów; dochodzące do 10 cm długości. Niepozo- rne, żółtawozielone kwiaty jednopłciowe, męs- kie zebrane po kilka w pęczku, z dzwonkowatą rurką i gwiaździście rozpostartymi działkami, żeńskie w zwisających gronach lub pojedyn- czo, działki okwiatu wolne. Owocem jest czer- wona, błyszcząca jagoda. Siedlisko: Cieniste lasy, szczególnie dębowe, zarośla, żywopłoty, brzegi lasów. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z wy- jątkiem północy, W Polsce nie występuje. Okres kwitnienia: Od V do VI. Uwagi: Trujący. ? Kosaciec syberyjski (Irys sibirica) * Wygląd: Łodyga pusta, wzniesiona, 40-80 cm wysokości, wyraźnie wyższa od 2-6 równową- skich liści. Przeważnie po dwa kwiaty, niekie- dy po 3-4 na jednym pędzie. Działki okwiatu o szerszej nasadzie, białoniebieskie, żyłkowa- ne zwężają się nagle bez strefy przejściowej w długi żółtobrązowo żyłkowany paznokieć. Przysadki na łodydze brązowe. Siedlisko: Torfowiska niskie, łąki bagienne, ro- wy. Na żyznych glebach bagiennych, zawiera- jących wapń, wyłącznie w nieuprawianych sie- dliskach. Wiosną znosi krótkotrwałe zalanie. W okolicach górzystych występuje tylko w doli- nach. Zanikanie gatunku ze względu na prze- budowę, osuszanie, nawożenie i koszenie miejsc jego występowania. Rozmieszczenie: W środkowej Europie, na za- chodzie do Renu i Mozeli, na południu do Szwajcarii, do granicy Alp, Jugosławii i Alba- nii, na wschodzie częstszy. W Polsce rozpro- szony na niżu. Okres kwitnienia: Od V do VI. Rozmnażanie: Przez kłącze i nasiona. I j Wygląd: Okazała roślina I / wieloletnia, do 120 cm wyso- * m kości. Liście mieczowate sze- lf rokości 1-3 cm, prawie tak Ił długie jak szypuła kwiatowa. II Jasnożółte kwiaty do 10 cm I długości, zewnętrzne działki M okwiatu wewnątrz ciemno żył- I I kowane i wyraźnie większe I I od wewnętrznych. [1 | Siedlisko: Bagna, rowy, ™ * brzegi stawów, łęgi, w szuwa- rach i strefie lądowienia wód stojących i pły- nących. Do 1200 m n.p.m. Rozmieszczczenie: Prawie w całej Europie, z wyjątkiem wysokich gór i północnej części Skandynawii. W Polsce pospolicie na całym niżu. Okres kwitnienia: Od V do VI, początku VII. Uwagi: Cała roślina zawiera słabo trujący gar- I bnik. Niekiedy stosowany jako roślina leczni- I cza. Mieczyk błotny (Gladiolus palustris) Wygląd: Roślina wieloletnia, 30-60 cm wyso- kości, o bulwie z siateczkowato ze sobą sple- cionymi włóknami. 2-3, rzadko więcej długich, równowąskich liści łodygowych nie dochodzą- cych do 1 cm szerokości . Kwiatostan jedncn stronny, kłosowaty, składający się przeważnia z 2-6 kwiatów oddalonych od siebie, 3 era długich, nieomal dwuwargowych ze zgiętą rur-j ką i piórkowatymi znamionami słupka. Na koń- cach dolnych działek okwiatu białe, ciemniej! żyłkowane podłużne paski. Siedlisko: Łąki bagienne, torfowiska, lasy na podłożu torfowym, chętnie na glebach boga- tych w wapń. Rozmieszczenie: Głównie środkowa Europa, na północ do południowej Skandynawii. W Pol-, sce na rozproszonych stanowiskach: na Pomc-j rzu, na Śląsku, w Poznańskiem. Zagrożony. Okres kwitnienia: Od V do VII. Uwagi: W średniowieczu uważany za roślina czarodziejską odganiającą choroby. Żołnierza i rycerze wsuwali go za pancerz lub orężj przed wyruszeniem do walki. 258 ~~* Obuwik pospolity (Cypripedium calceolus) * Wygląd: Roślina 20-50 cm wy- sokości wyrastająca z pozio- mego kłącza. 3-5 szerokoowal- nych liści, obejmujących ło- dygę. Na owłosionej, trochę zgiętej łodydze znajdują się 1 lub 2 kwiaty, rzadziej 3 lub 4, zaliczane do największych kwiatów w naszej florze i naj- większych pojedynczych kwia- tów wśród europejskich stor- czyków. Najbardziej okazała część kwiatu to żółta warżka, do 4 cm długości, kształtem przypominająca wybrzuszony trzewik (nazwa!). Stanowi ona pułapkę dla owadów. Siedlisko: Na bogatych w wapń glebach cieni- stych lasów (bukowych) i w zaroślach. Rozmieszczenie: Środkowa Europa do po- łudniowej Francji i Jugosławii, natomiast brak w krajach śródziemnomorskich; w Skandyna- wii do kręgu polarnego, w Polsce w większej części kraju, ale rzadko. Okres kwitnienia: Od V do VII. Buławnik czerwony (Cephalanthera rubra) Wygląd: Może przektaczać 50 cm wysokości. Łodyga nieco pogięta, w górnej części owło- siona, luźny kwiatostan zło- żony z 12, a niekiedy nawet 15 kwiatów. W przeciwieństwie do biało kwitnących gatunków kwiaty zawsze szeroko otwar- te, z górnymi i bocznymi przy- sadkami skierowanymi na zewnątrz. Warżka tak długa jak pozostałe przysadki. Za- ląźnia owłosiona. Liście łodygowe lancetowate, zaostrzone, 6-12 cm długości. Siedlisko: Tylko na podłożu zawierającym wapń, gliniastym, w lasach liściastych i mie- szanych lasach iglastych. Rozmieszczenie: Środkowa, wschodnia i częś- ciowo południowa Europa. W Polsce rzadki na niżu, zagrożony wymarciem. Okres kwitnienia: Od VI do VII. Rozmnażanie: Z nasion. Zapylany przez pszczoły. Buławnik wielkokwiatowy (Cephalanthera damasonium) Wygląd: Łodyga obła, pogięta do 60 cm wysokości. Liście 10 cm długie, podługowatd -lancetowate. Przysadki kwiaJ towe duże, zwłaszcza u najni- żej stojących kwiatów i przeważnie dłuższe od na- gich zalążni. Kwiatostan baw dzo luźny, składający się tylka z niewielu kwiatów, przeważ- nie 3-6, bardzo rzadko 8 a nal wet 10. Kwiaty prawie zawsze zamknięte, dlatego często samopylne. Siedlisko: Przeważnie lasy bukowe, niekiedy inne lasy, na żyznych glebach gliniastych. Di 1300 m n.p.m. Rozmieszczenie: Południowa i środkowi Europa, na zachodzie do Anglii, na północy di Danii i południowej Szwecji. W Polsce rozpro- szony na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od V do VI. Rozmnażanie: Przez nasiona. Buławnik mieczolistny (Cephalanthera longifolia) Wygląd: Roślina wieloletnia, 20-50 cm wyso- * kości o smukłej, obłej łodydze, przeważnie ulistnionej aż po kwiatostan. Dolne liście po- długowate, górne lancetowate, wszystkie bar- dzo długie i zaostrzone, mieczowate (nazwa!). Jajowate lub wąskolancetowate przysadki z wyjątkiem najniższej krótsze od zalążni. Mlecznobiałe kwiaty w luźnym kłosokształt- nym kwiatostanie zawierającym do 20 kwiatów. Siedlisko: Widne lasy (buki, dęby, sosny), chę- tnie na wapieniu. Do 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie południowa i śro- dkowa Europa, na północy do Skandynawii. W Polsce rozproszony na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od V do VI. Rozmnażanie: Generatywne. Ponieważ owady mogą z łatwością dostać się do wnętrza kwia- tu jest on z reguły obcopylny. PfiD 261 Kruszczyk błotny (Epipactis palustris) * Wygląd: Do 50 cm wysokości, łodyga nieco kanciasta i u góry krótko owłosiona. Liś- cie łodygowe wzniesione, od- stające, dolne owalne, ku gó- rze lancetowate. Kwiatostan bardzo luźny, mniej lub ba- rdziej jednostronny z ok. 15 zwisającymi kwiatami. Warż- ka o dwu dobrze odróżnial- nych częściach: przedniej szerszej i tylnej węższej, wy- dzielającej nektar. Obie oddzielone od siebie głębokim wcięciem. Siedlisko: Torfowiska, młaki, zagłębienia mię- dzy wydmami. Do 1300 m n.p.m. Rozmieszczenie: Środkowa i północna Europa z wyjątkiem północnej Skandynawii, południo- wa Europa do środkowych Włoch. W Polsce na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine) * Wygląd: Może dochodzić do wysokości 90 a nawet 100 cm i jest największym z rodzi- mych kruszczyków. Łodyga nieco pokrzywiona i czer- wonawo nabiegła. Kwiaty zie- lonkawe, różowe lub czer- wonawe tworzą długi i luźny, wielokwiatowy kłosokształtny kwiatostan. Górne i boczne przysadki bladozielone z dodatkiem czerwonawego, warżka czerwona lub różowa z fioletowym wtrętem. Przednia część warżki zaostrzona, jajowatego lub sercowatego kształtu. Ciemno- zielone liście, u dołu prawie okrągławe lub szerokojajowate, ku górze coraz bardziej przybierają kształt lancetowaty. Siedlisko: Lasy (dąbrowy, buczyny), zarośla. Rozmieszczenie: W całej Europie. W Polsce pospolity na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od VI do IX. Kruszczyk rdzawoczerwony (Epipactis atrorubens) * Wygląd: 60-80 cm wysokości. Łodyga obła, pokrzywiona, czerwonawa, u góry wełnisto owłosiona. Liście szeroko- lancetowate i zaostrzone, prawie obejmujące łodygę, odstające. 8-18 kwiatów tworzy luźny, kłosowaty kwia- tostan przed rozwinięciem się kwiatów pochylony. Po otwar- ciu kwiaty pachną kakao lub wanilią. Zalążnia wełnisto owłosiona. Warżka krótsza od pozostałych części okrywy, przednia jej część z zaostrzo- nym wierzchołkiem i dwoma kędzierzawo po- fałdowanymi guzkami. W tylnym odcinku w płaskim zagłębieniu znajduje się nektar. Siedlisko: Widne lasy i skraje lasów. Rozmieszczenie: Rozproszony prawie w całej Europie. W Polsce na całym obszarze, zwłasz- cza w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Kruszczyk siny (Epipactis purpurata) Wygląd: Okazała wieloletnia roślina, 30-80 cm wysokości o łodydze sino nabiegłej (nazwa!). Znajdujące się u nasady pochwiaste liście i spodnia strona liści łodygowych również si- nego koloru. Wierzchnia strona liści szarozie- lona. Środkowe liście łodygowe tak długie jak międzywęźla, w odróżnieniu od bardzo podob- nego kruszczyka szerokolistnego, u którego są one o wiele dłuższe. Liście lancetowate, naj- wyżej 8 cm długości. Gęsty, długi kłos o zie- lonkawożółtych kwiatach. Biała warżka zawie- ra w zagłębieniu dużo nektaru. Siedlisko: Cieniste lasy liściaste i iglaste. Rozmieszczenie: Środkowa i zachodnia Euro- pa, na północ do Danii, brak w Holandii i Bel- gii. W Polsce rozproszony na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od VIII do IX. Rozmnażanie: Przez nasiona. Zapylany przez osy, również samopylny. Uwagi: Spośród omawianych kruszczyków wy- trzymuje największe zacienienie. 262 263 Limodorum abortivum Wygląd: Roślina wieloletnia, 20- -50 cm, a na połu- dniu dochodząca do 80 cm wysokości, bez chlorofilu. Szty- wna, u dołu grubsza łodyga z kłączem prawie poziomym, leżącym głęboko w ziemi; niebiesko lub fioletowo zabarwiona, o łusko- watych, fioletowych liściach. Kwiaty również fioletowe, z ostrogą 1,5-2,5 cm długą skiero- waną ku tyłowi, która może być białawego koloru. Kwiaty 3-4 cm długie zebrane po 4-8 w luźnym kłosokształtnym kwiatostanie, otwie- rające się przy ciepłej słonecznej pogodzie. W kłosie zawsze znajduje się kilka zamknię- tych pąków kwiatowych. Siedlisko: Widne lasy sosnowe, winnice, suche murawy ciepłolubne porośnięte krzewami, ka- mieniste, chętnie na glebach nawapiennych. Rozmieszczenie: W pd. Europie. W Polsce brak. Okres kwitnienia: Od V do VII. Listera sercowata (Listera cordata) * Wygląd: Roślina wieloletnia, drobna, niepozor- na, 5-15, rzadko do 20 cm wysoka. Łatwo ją przeoczyć, gdyż cienka, zielonawa, często czerwonawo nabiegła łodyga bywa głęboko schowana w poduchach mchu. U nasady prze- ważnie jeden lub dwa pochwiaste liście, a w środku łodygi dwa liście błyszcząco zielo- ne, sercowate lub trójkątne. Kwiaty zielonka- we lub czerwonawobrązowe, z głęboko rozszczepioną warżką mającą u nasady dwie wyraźne, odstające, zaostrzone łatki. Wrzecio- nowata, nie skręcona zalążnia rozdyma się później w prawie kulisty owoc. Siedlisko: Wilgotne lasy iglaste, torfowiska, la- sy górskie do 1800 m n.p.m., przeważnie mię- dzy torfowcami. Rozmieszczenie: W części północnej i środko- wej Europy, a także na Islandii; na południu do Pirenejów, Alp i Karpat. W Polsce w Sudetach i Karpatach, rzadko na niżu. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Listera jajowata [Listera ovata) * Wygląd: Bardzo nie- pozorny storczyk mi- mo 65 cm wysokości. Gruba wzniesiona łodyga, u góry owłosiona. Nieco nad podłożem rozpoście- rają się przeważnie dwa, bardzo rzadko 3 lub 4 szerokojajowate (nazwa!) liście, 4-10 cm długości, dość sztywne, jasnozielone, o 3-5 wy- stających nerwach. Kłos długi, wielokwiatowy. Kwiaty stosunkowo małe i niepozorne, zielonka- we. Górne i boczne przysadki hełmiasto sklepio- ne. Warżka żółtawozielona, głęboko wcięta. Siedlisko: Lasy liściaste i łęgi, łąki wilgotne, śródleśne polany i łąki górskie, zarośla, chęt- nie na żyznych glebach gliniastych zawierają- cych wapń. Rozmieszczenie: Cała Europa z wyjątkiem Portugalii. W Polsce na niżu i w górach po piętro kosodrzewiny. Okres kwitnienia: Od V do VII. Gnieźnik leśny (Neottia nidus-avis) Wygląd: Roślina 20-45 cm wysokości, żółtawo- brązowa, koloru ochry, ponieważ nie zawiera chlorofilu i jest saprofitem - nie pasożytem! Liście zredukowane do pochwiastych łusek. Na pierwszy rzut oka można go pomylić z ga- tunkami zarazy, ale jest łatwy do rozpoznania po typowych storczykowatych kwiatach, które zgrupowane po 10—30 tworzą kwiatostan u gó- ry gęsty, u dołu luźniejszy, przy czym na środ- ku łodygi nierzadko znajdują się pojedyncze kwiaty. Warżka prawie do połowy rozszczepio- na na dwie odstające łatki boczne. Pozostałe przysadki tworzą wyraźny hełm. Siedlisko: Cieniste lasy, zwłaszcza bukowe. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie aż po daleką północ i część obszaru śródziemnomo- rskiego. W Polsce na całym obszarze po re- giel dolny. Okres kwitnienia: Od końca V do początku VII. Rozmnażanie: Wegetatywne i generatywne, niekiedy następuje samozapylenie. Uwagi: Nazwa związana z kształtem systemu korzeniowego splątanego w formie gniazda. 264 265 Kręczynka jesienna [Spiranthes spiralis) * Tajęża jednostronna (Goodyera repens) * W: 30 cm wys. Łodyga gruczo- łowato owłosiona z nieliczny- mi pochwiastymi liśćmi. Łuski do połowy wysokości łodygi. U nasady łodygi bocznie sto- jąca płonna różyczka o ja- jowatych liściach, zamiera przed okresem kwitnienia. W długim, spiralnie skręco- nym kłosokształtnym kwiato- stanie gęsto skupione małe białe kwiatki. S: Ubogie past- wiska, wrzosowiska, wygony. R: W pd. i środk. Europie. W Polsce tylko w zach. i pd.-zach. części kraju. K: Od VIII do X.______________ Storzan bezlistny (Epipogium aphyllum) * Wygląd: Tylko 10-20 cm wysokości. Bez chlo- rofilu, dlatego cała roślina bladożółta lub jas- nobrązowa, prawie prześwitująca. Rurkowata łodyga z pochwiastymi łuskami, ku górze czę- sto różowymi lub fioletowymi. Kwiatostan two- rzą 2-5, przeważnie jednak 3-4 kwiaty. Wśród storczyków europejskich stanowi wyjątek: jego zalążnia nie skręca się podczas otwierania się kwiatu i dlatego warżka sterczy do góry. Sied- lisko: Cieniste lasy o bogatej, próchnicznej glebie, lasy iglaste i liściaste. Rozmiesz- czenie: Środkowa Europa. W Polsce rzadko w górach, bardzo rzadko na niżu. K: Od VII do Koślaczek stożkowaty (Anacemptis pyramidalis) W: Wys. 20-50, nie- kiedy do 60 cm. Dol- ne liście łodygowe wąskolancetowate, zmniejszają się ku górze, podobne do przysadek. Kwiato- stan początkowo stożkowaty, później cylindry- czny. Kwiaty karminowoczerwone, pachnące, zewnętrzne przysadki odstające. Warżka o 3 łatkach prawie jednakowej długości. Ostro- ga długa i nieco zagięta. S: Na glebach wa- piennych. R: Zach. część pd. Europy i środk. Europa; silnie zagrożony. K: Od VI do VII. W: Do 30 cm wysokości. Łody- ga gęsto gruczołowato owło- siona. Liście u nasady jajowa- te, zaostrzone, siatkowata unerwione, zamierają dopiero następnej wiosny. Liście łody- gowe ku górze wąskolance- towate. Kwiatostan z włoskami gruczołowatymi. Kwiaty z ze- wnątrz wełnisto owłosione, tępe przysadki tylko 4 mm długości. S: Cieniste lasy. R: Środkowa i północna Europa. W Polsce dość rzadko. K: Od końca VI do VIII. Aceras anthropophowm W: Naga łodyga, 20-40 cm wysokości otoczona podłu- gowato-lancetowatymi liśćmi przechodzącymi ku górze w krótkie przysadki kwiatowe. Wydłużony kłosowaty kwia- tostan z licznymi żółtozielony- mi kwiatami. Warżka poma- rańczowa lub brązowawa, głęboko trójłatkowa o długich, zaostrzonych łatkach bocz- nych i wąskiej łatce środ- kowej. S: Słoneczne zbocza. R: Południowa i zachodnia Europa. Silnie zagrożony. W Po- lsce nie występuje. K: Od V do VII. Himantoglossum hircinum W: Może dochodzić do 90 cm wysokości. Łodyga obficie uli- stniona. Liście szerokolance- towate, do 15 cm długości, już w czasie kwitnienia zaczynają więdnąć. Zewnętrzne blado- zielone podsadki tworzą luźny hełm, wewnątrz z czerwono- zielonymi smugami. Warżka trójdzielna z zewnętrznymi łat- kami równowąskimi, poskrę- canymi i wstęgowatą łatka Suche murawy, zarośla. R: Połu- dniowa Europa. W Polsce brak. K: Od V do VII. środkową. S: 266 Podkolan biały (PlatantherB bifolia) * Podkolan zielonawy * [Platanthera chlorantha) L. Wygląd: 20-40, a nie- mik, kiedy do 60 cm wyso- (p|l kości. Łodyga kan- ^cfjjfc~\ ciasta, jaskrawozie- <ź^\Ęm \\ lona>u nasady z 2 ja- \w\ jowatymi, błyszczą- ^m^^W | cymi liśćmi, a ku gó- " S rze z kilkoma lance- towatymi małymi listkami. Wielokwiatowy, luź- ny kłosokształtny kwiatostan może dochodzić do 15 cm długości. Kwiaty białawe, stosunko- wo duże. Zewnętrzne, boczne działki okwiatu odstające, górna hełmiasto uwypuklona. War- żka niepodzielona, robi wrażenie długiego ję- zyczka. Nitkowata ostroga prawie dwukrotnie dłuższa od zalążni. Pyłkowiny równolegle ustawione. Siedlisko: Widne lasy liściaste, skraje lasów, zarośla, wilgotne łąki, wrzosowiska. W Polsce na niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od V do początku VII. Gołka długoostrogowa * (Gymnadenia conopea) Sga Wygląd: 20-60, a nie- Jg|jkjL kiedy do 80 cm wyso- S^^ę^Mą^ łodygi lancetowate, jf z wystającym grzbie- Jw tern, do 15 cm długo- ^g^r ści, u góry przypomi- nające przysadki. Ło- dyga sztywna, wzniesiona, jaskrawozielona. Kłos walcowaty, wydłużony. Kwiaty różowe lub fioletowe, rzadko białe. Dzięki cienkiej, ku tyłowi zagiętej ostrodze, dwa razy dłuższej niż zarodnia, dobrze daje się odróżnić od innych storczykowatych, nawet najbliżej spokrew- nionej gołki wonnej. Zewnętrzne działki okwiatu szeroko rozpostarte. Warżka zbiega ku dołowi trzema tępymi, owalnymi łatkami. Siedlisko: Łąki, widne lasy, suche murawy, tor- fowiska niskie, wrzosowiska. Do 2400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce w Sudetach i Karpatach, na niżu rzadka. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. w^rj Wygląd: Roślina wie- ^_Jp|) loletnia, 20-60 cm wy- ,s^~j??*37~jx sokości. Łodyga u na- ~~/ft Ł-% sady z 2 dużymi, jajo- fj\ \ watymi liśćmi. Kwiaty /w lifc/ prawie bez zapachu, w W zielonawe (nazwa!). Od podkolana białe- go różni się ustawieniem pyłkowin: są one dołem oddalone od siebie. Poza tym kwiaty ma większe i luźniej ustawione w wielokwiato- wym gronie. Siedlisko: Lasy liściaste, zarośla, łąki górskie, suche murawy, również na glebach ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce na niżu i na niższych partiach gór.. Okres kwitnienia: Od V do VII. Wygląd: Roślina wieloletnia, drobna, 15-40 cm wysokości. Na pierwszy rzut oka bardzo podo- bna do gołki długoostrogowej, ale często o po- łowę od niej mniejsza. Ostroga nie osiąga długości zalążni. Intensywnie pachnie wanilią. Kwiaty 5-7 mm długie, zebrane w kłos ok. 6 cm długości. Siedlisko: Zatorfione łąki, łąki górskie, lasy iglaste, przeważnie sosnowe, wyłącznie na glebach bogatych w wapń. Do 2400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Środkowa Europa, na półno- cy do południowej Skandynawii, ku południowi jedynie w górach. W Polsce bardzo rzadko w środkowej i wschodniej części niżu, także w Tatrach. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Gołka wonna (Gymnadenia odoratissima) 268 2fi! Storczyk krwisty (Dactylorhiza incamata) Storczyk plamisty (Dactylorhiza maculata) Wygląd: Okazała ro- ślina o łodydze do 80 cm wysokiej, pu- stej w środku, jas- nozielonej. Liście rów- nież jasnozielone bez plam, po 3-7 na łody- dze, sztywno wznie- wzniesione, górne na wierzchołku nieco kap- turkowate; najwyższy liść dochodzi zazwyczaj do wielokwiatowego kłosa długości do 20 cm, a często nawet go przewyższa. Na podstawie koloru kwiatów rozróżnia się dwa podgatunki: ssp. incamata o kwiatach mniej lub bardziej sinoczerwonych i ssp. ochroleuca o kwiatach żółtych lub żółtawobiałych. Warżka najwyżej 8 mm długości, płytko 3-łatkowa. Siedlisko: Łąki bagienne, torfowiska niskie. Rozmieszczenie: Głównie w środkowej i pół- nocnej Europie. W Polsce dość pospolity na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od V do VII. Storczyk szerokolistny (Dactylorhiza majalis) Wygląd: Okazała, tęga roślina o łodydze we- wnątrz pustej, 20-60 cm wysokiej, często u gó- ry purpurowo nabiegłej. Szeroko lancetowate liście do 10 cm długości, wybitnie szerokie, zwłaszcza w środku, prawie zawsze z dużymi, purpurowymi plamami. Ciemnofioletowe kwia- ty o szerokiej, 3-łatkowej warżce z ząbkowa- nymi i rozszerzonymi łatkami bocznymi, poza tym z wstęgowatymi, intensywnie purpurowy- mi liniami; tęgie przysadki dłuższe od kwia- tów; ostroga lekko odgięta do tyłu, kwiatostan przeważnie wielokwiatowy, gęsty. Siedlisko: Mokre, zabagnione łąki, torfowiska niskie, rowy, żródliska. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa aż do terenów położonych najbardziej na północ i na południe. W Polsce dość pospolicie na całym obszarze. Okres kwitnienia. Od V do VI. Wygląd: Roślina smukła o ło- dydze do 60 cm wysokiej, z rdzeniem. 6-10, a niekiedy 12 lancetowatych liści łodygo- wych, zazwyczaj plamistych, zaostrzonych. Jasnopurpuro- we lub jasnofioletowe kwiaty o płytko łatkowatej warżce z łatką środkową wyraźnie mniejszą od za- okrąglonych, niekiedy trochę ząbkowanych ła- tek bocznych; purpurowy rysunek z plamek lub kresek; smukła ostroga skierowana ku ty- łowi, prawie tak długa jak zalążnia. Kłosowaty kwiatostan początkowo stożkowaty, później walcowaty. Siedlisko: Mokre lub wilgotne łąki, torfowiska niskie, wrzosowiska, widne lasy; raczej na glebach ubogich i kwaśnych. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie. W Polsce na niżu i w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od V do VIII. Storczyk drobnokwiatowy [Orchis ustulata) Wygląd: Roślina smukła, drobna, 8-30, a rzad- ko do 50 cm wysokości. Liście podługowa- to-lancetowate, zaostrzone, jasnozielone podo- bnie jak łodyga. Kwiatostan kłosowaty, począt- kowo kulisty lub stożkowaty, później walcowato wydłużony, na wierzchołku brunatnoczarny; kwiaty zaliczane do najmniejszych wśród euro- pejskich storczyków są rozmieszczone luźno u dołu a gęsto u góry kłosa; głęboko trójłat- kowa warżka z krótkimi, odstającymi na boki łatkami bocznymi i jedną dłuższą łatką środ- kową, często na szczycie wyciętą, pozostałe płatki kwiatowe tworzą ciemnopurpurowy, pół- kulisty hełm; ostroga bardzo krótka i tępa. Siedlisko: Suche murawy, trawiaste, suche zbo- cza, łąki górskie, chętnie na glebach glinias- tych, zawierających wapń. Do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Europa. W Polsce rzadki, częściej w niższych partiach Karpat. Okres kwitnienia: Od V do VI VII. 270 Orchis simia W: Roślina 30-40 cm wysokości. Liście nie- bieskawozielone, sze- rokie, najwyższy liść obejmujący łodygę. Kwiaty o jajowatym, zaostrzonym hełmie, purpurowo żyłkowa- ne; głęboko rozszczepiona warżka przypomi- na małą małpkę; w kulistym lub krótkim wal- cowatym kłosie rozkwitającym od góry ku do- łowi. S: Suche murawy i ubogie murawy nawa- pienne R: Pd. Europa i pd. część środk. Euro- py. W Polsce brak. K: Od V do VI. Storczyk purpurowy [Orchis purpurea) * W: Do 80 cm wys., o łodydze u góry pur- purowo nabiegłej. Liście szerokie, po- długowatojajowate, z wierzchu błyszczą- ce. Gęsty, walcowaty kwiatostan kłoso- kształtny dł. do 15 cm. Kwiaty z kuliście jajo- watym, z zewnątrz brązowoczerwonym hełmem i jasnoróżową lub białawą, ciemnoczerwono plamiasta warżka; krótka ostroga zagięta do tyłu. S: Suche murawy, widne lasy liściaste. R: Pd. i środk. Europa. W Polsce na Pomorzu Za- chodnim i Śląsku Cieszyńskim. K: Od V do VI. Storczyk blady (Orchis pallens) * Wygląd: Okazała roślina 20-40 cm wysokości. Łodyga owalna, u nasady z krótkimi listkami, jasnozielonymi, podobnie jak szerokojajo- wate, zaostrzone liście łodygowe. Duże, bla- dożółte kwiaty z płytko trójłatkowa, mocniej zabarwioną warżka; poziomo odstającą lub wzniesioną do góry żółtawobiała ostroga pra- wie tak długa jak zalążnia. Siedlisko: Widne lasy, zarośla, łąki śródleśne, przede wszystkim w górach, na wapieniu. Rozmieszczenie: Południowa i środkowa Europa. W Polsce w Karpatach Zachodnich, bardzo rzadko. Okres kwitnienia. Od IV do VI. 272 Storczyk trójzębny (Orchis tridentata) W: 20-30 cm wysoko- ści. Łodyga u nasady z kilkoma pochwias- tymi liśćmi i 5-6 liść- mi łodygowymi. Kwia- ty w kulistym kłosie, górne działki okwiatu stulone w hełm za- ostrzony z przodu, wewnątrz purpurowo żył- kowany; jasnoróżową, purpurowo plamiasta warżka. S: Suche łąki i zbocza. R: Południowa i środkowa Europa. W Polsce bardzo rzadko na Śląsku, Pomorzu i w Poznańskiem. K: Od V do VI._______________________________ Storczyk kukawka (Orchis militaris)* W: 2(M0, rzadko do 60 cm wysokości. Ło- dyga słabo kanciasta, jasnozielona. Liście podługowato-owalne do 15 cm długości. Górne 5 działek ok- wiatu stulone w hełm z wierzchu bladoróżowy, wewnątrz różowofio- letowo zabarwiony. Warżka głęboko trójklapo- wa. Środkowa klapa z 2 zaokrąglonymi łat- kami i z ząbkiem w środku. S: Trawiaste zbo- cza, widne lasy. R: Pd. i środk. Europa. W Po- lsce na niżu i w niższych położeniach górs- kich. K: Od IV do VI._____________________ Storczyk męski (Orchis mascula) * W: Okazała roślina o łodydze 20-60 cm wysokiej, u góry pur- purowo nabiegłej, podobnie jak języczkowate lub podługo- wato-lancetowate liście czę- sto z drobnymi purpurowymi punktami lub kreseczkami. Kwiatostan wąski, luźny, wal- cowaty. Trójłatkowa warżka jasnoróżowych lub czerwonofioletowych kwiatów na brzegu karbowana i falista. Środk. łatka podzielona. S: Widne lasy liściaste, porośnięte krzewami zbocza, łąki. R: Pd. i środk. Europa. W Polsce na niżu (na północy bardzo rzadko) i w niż- szych położeniach górskich. K: Od IV do VI. Dwulistnik muszy (Ophrys insectifera) * Wygląd: 2(M0 cm wysokości. Lanceto- ' watę liście pochwia- sto obejmują nasadę cienkiej łodygi. Kło- sowaty kwiatostan luź- ny i wydłużony, skła- dający się z 4-8, a niekiedy z większej liczby kwiatów. Charakte- rystyczne podobieństwo do odpoczywającej muchy (nazwa!), długa warżka wygląda jak ciało, a obie wewnętrzne działki okwiatu jak czułki. Warżka z dwoma mniejszymi łatkami bocznymi i jedną większą środkową, która nie zawsze musi być rozszczepiona, może być tylko przycięta. Warżka czerwonobrązowa, za- mszowato owłosiona, w środku z szaroniebie- ską, poprzeczną, czterokątną, nagą plamą. Zewnętrzne 3 działki okwiatu zielone. Siedlisko: Suche murawy, na wapieniu. Rozmieszczenie: Środkowa Europa. W Polsce bardzo rzadko w Pieninach. Okres kwitnienia: Od V do VI. Ophrys fuciflora Wygląd: Roślina do 35 cm wysokości, o tęgiej łodydze wznoszącej się z 3-6 rozetowato ułożo- nych szerokich liści i przez kilka z nich otoczona pochwiasto ku górze. Przysadki kwiatowe wyraźnie dłuż- sze od zalążni. W luźnym kłosokształtnym kwiatostanie może znajdować się do 10 kwia- tów, zazwyczaj jednak znacznie mniej. Zewnę- trzne działki okwiatu różowofioletowe, jajowa- te, obie górne małe i trójkątne. Warżka nie- podzielna, prawie tak długa jak szeroka, z charakterystycznym skierowanym ku przodowi, trójdzielnym przydatkiem. Siedlisko: Suche murawy, słoneczne zbocza i pagórki, widne lasy sosnowe, na wapieniu. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Europa. W Polsce brak. Okres kwitnienia: Od V do VI. Rozmnażanie: Zapylany przez trzmiele. Ophrys sphegodes Wygląd: 15-30 cm, rzadko do 45 cm wy- sokości. Jasnozielo- na tęga łodyga z sze- rokolancetowatymi li- śćmi, pochwowato otaczającymi ją ku górze. Luźny kwiato- stan może zawierać 8-10 kwiatów, choć zwyk- le jest ich mniej. Mają długość tylko 1,5-2 cm, należą do najmniejszych w rodzaju Ophrys. Warżka gruba, okrągła i niepodzielona, w śro- dku z niebieskawym rysunkiem w kształcie litery H. Pozostałe działki okwiatu żółtawozie- lone. Przysadki kwiatowe znacznie dłuższe od kwiatu razem z zalążnią. Siedlisko: Suche murawy na wapiennym pod- łożu. Rozmieszczenie: Południowa część środkowej Europy i południowa Europa do greckich wysp. W Polsce brak. Okres kwitnienia: Od IV VI. Rozmnażanie: Zapylane przez owady. Ophrys apifera Wygląd: Może do- chodzić do 40 a na- wet 50 cm wysokości. Liście zielone, lan- cetowate, zaostrzo- ne, górne pochwiasto obejmują łodygę. Kwiaty ok. 3 cm dłu- gie, zewnętrzne działki okwiatu bardzo duże, jajowate, różowe. Warżka z grubą, wypukłą łatką środkową i dwoma bocznymi wyglądają- cymi jak garbki, owłosionymi, ale nagimi do wewnątrz. Wzór, podobnie jak u Ophrys fuci- flora na łatce środkowej. Żółtozielony przyda- tek długi, zagięty do tyłu. Siedlisko: Suche murawy na wapieniu. Rozmieszczenie: Głównie w południowej Europie, krajach śródziemnomorskich, poza tym w rozproszeniu w środkowej Europie. W Polsce brak. Okres kwitnienia: Od V do VII. ? 274 27 Tatarak zwyczajny (Acotus calamus) Wygląd: Roślina 60-100 cm wysokości, niekiedy nawet do 140 cm. Liście szerokości do 2 cm, na brzegach faliste, z nieco wystającym nerwem środkowym, mieczowate. Ło- dyga trójkanciasta. Kwiatostan kolbowaty, na pierwszy rzut oka wyglądający na boczny, ale w rzeczywistości to po- chwa podkwiatostanowa (spatha) wznosząca się nad nasadą kolby wygląda na przedłużenie łodygi. Kwiatostan o długości palca zawiera bardzo małe, ciasno zbite obupłciowe kwiatki. Siedlisko: Rowy, brzegi stawów, starorzecza. Rozmieszczenie: W XVI wieku zawleczony z pd.-wsch. Azji całkowicie zadomowił się w ca- łej Europie. W Polsce pospolity w całym kraju. Okres kwitnienia: Od V do VII. Rozmnażanie: W środkowej i zachodniej Euro- pie tylko wegetatywne. Uwagi: Roślina lecznicza. Czermień błotna (Calla palustris) Wygląd: Wieloletnia roślina 15-30 cm wy- sokości. Liście o bły- szczącej powierzchni, prawie skórzaste, ser- cowatookrągławe, wyrastające wraz z łodygą z płożą- cego się, nadziemnego lub podziemnego kłą- cza. Gruba kolba kwiatowa 2-4 cm długości, u nasady z kwiatami obupłciowymi, u góry z męskimi. Kolba podparta białą podsadką. Siedlisko: Olsy, bagna leśne, torfowiska, rowy. Rozmieszczenie: W Europie na północy sięga do środkowej Szwecji i Finlandii, na zachodzie do Holandii, Belgii i Francji, poza tym wschod- nia Europa. W Polsce na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od V do VII. Uwagi: Kłącze i jagody trujące. Obrazki plamiste (Arum maculatum) Wygląd: Roślina wieloletnia, 15-40cm wysokości.wyjątkowo nawet do 60 cm. Liście odzio- mkowe długoogonkowe, 10-20 cm długości. Ich unerwienie i strzałkowaty kształt jest wy- jątkiem wśród roślin jednoli- ściennych. Mimo, że liście są stosunkowo rzadko i tylko bar- dzo słabo poplamione na cie- mnozielono lub brązowo, określenie „plamisty" poja- wiło się w nazwie gatunkowej zarówno polskiej jak i łacińskiej. Duża, do 25 cm długości tut- kowata podsadką (zwana również pochwą pod- kwiatostanowa lub spatha) całkowicie obejmuje dolną połowę kolby kwiatowej i wznosi się z jednej strony daleko ponad nią. Na (niewido- cznej) części kolby siedzą poniżej kwiaty żeńs- kie, a nad nimi kwiaty męskie. Siedlisko: Lasy liściaste i liściaste lasy miesza- ne, przede wszystkim buczyny i łęgi, chętnie na wapieniu. Rozmieszczenie: Południowa i środkowa Euro- pa, na północ do południowej Szwecji. W Pol- sce rzadko na zachodnim Pomorzu, na Śląsku, w Dolinie Ojcowskiej i w Karpatach w niższych położeniach. Okres kwitnienia: Od IV do V. Rozmnażanie: Przez nasiona. Skomplikowany mechanizm zapylenia: Owady z rodziny ćmian- kowatych zwabione zapachem padliny usiłują wylądować na brzegu pochwy lub na kolbie. Ześlizgują się jednak na gładkiej, pokrytej dro- bniutkimi kropelkami olejku powierzchni i wpa- dają do wnętrza. Jeżeli przyniosły pyłek ze starszych kwiatów, podczas prób wydostania się na zewnątrz otrząsają go na znamiona słupków. Gdy pokryte olejkiem powierzchnie wysychają, to szczecinki znajdujące się przy szyjce pochwy więdnąc otwierają wyjście na wolność owadom obładowanym nowym pył- kiem. Uwagi: Z zalążni rozwijają się intensywnie cze- rwone jagody, które, podobnie jak pozostałe części rośliny są bardzo trujące. ? 07R m*~ 9 Pałka wąskolistna (Typha angustifolid) Pałka szerokolistna (Typha latifolia) Wygląd: Roślina wieloletnia, wzniesiona, okazała o pło- żącym się kłączu i ulistnionej łodydze 100-200 cm wysokiej. Żywo zielone liście, 3-10 cm szerokie, równowąskie, lekko rynienkowate. Kwiaty zebrane w kolbę, żeńskie u dołu, męs- kie u góry, wyraźnie roz- dzielone 3-5 cm odstępem. Obok wąskich liści jest to wy- raźna cecha odróżniająca! Siedlisko: Szuwary i strefa zarastania stojących i wolno płynących wód, bagna, rowy, brzegi cieków wodnych. Rozmieszczenie: W całej Europie. W Polsce dość pospolita na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Wygląd: Roślina 100-250 cm wysokości. Niebieskozielone liście 1-2 cm szerokie (na- zwa!), równowąskie. Bardzo małe męskie i żeńskie kwiatki w długich, walcowatych kol- bach. Cieńsza i jaśniejsza kol- ba męska znajduje się bezpo- średnio nad grubszą, później czarnobrązową kolbą żeńską. Kolby żeńskie mogą docho- dzić do 30 cm długości i ok. 3 cm szerokości. Siedlisko: Przede wszystkim na bagnistym dnie w strefie zarastania stojących wód. Lubi żyzne podłoże. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, na północy do środkowej Szwecji. W Polsce po- spolita na niżu i w niższych partiach gór. Okres kwitnienia: Od końca VI do początku VIII. ? Jeżogłówka gałęzista (Sparganium ramosum) Wygląd: Wieloletnia roślina bagienna o płożącym się kłą- czu, 30-80 cm, a niekiedy do 100 cm wysoka. Łodyga gałę- zista (nazwa gatunkowa). Li- ście 0,5—1,5 cm szerokości, mieczowate, twarde, ku do- łowi trójkanciaste, aż do wierzchołka z wyraźną linią grzbietową. Kwiaty rozdziel- nopłciowe, zebrane w kuliste kwiatostany, większe główki żeńskie u dołu, mniejsze męskie u góry. Owo- costan przypomina zwiniętego jeża (nazwa ro- dzajowa). Kwiatostan wiechokształtny. Siedlisko: Stojące wody. Rozmieszczenie: W całej Europie. Okres kwitnienia: Od VI do VIII. Rozmnażanie: Po zapyleniu szyjki słupka licz- nych owoców przekszałcają się w małe kolce. Zawierają one tkanki umożliwiające pływanie po wodzie i w ten sposób zasiedlają nowe miejsca. 278 Jeżogłówka pojedyncza (Sparganium emersum) Wygląd: Roślina wieloletnia o sztywno wzniesionych liś- ciach i łodydze zazwyczaj 20-60 cm wysokiej, rzadko pływającej, ale wówczas dłuż- szej. Liście 3-8 mm szer., z wyraźną linią grzbietową, u nasady trójkątne, liście pły- wające z wystającym nerwem środkowym. Kwiatostan nie- rozgałęziony (bardzo rzadko z rozgałęzionymi żeńskimi główkami) o główkach kwiatowych ustawionych w kształcie kłosa lub grona, po 3-6 główek żeńskich i po 4-6 męskich (u podobnej jeżo- główki pokrewnej po 2-3 główki żeńskie i po 3-6 męskich, bardzo blisko siebie ustawio- nych); najniższe główki często na szypułkach. Siedlisko: Brzegi stawów, jezior i rzek, szuwa- ry, na mulistym podłożu. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolita. Okres kwitnienia: Od VI do VII. ? Przemiany krajobrazów naturalnych środkowej Europy W ciągu tysiącleci po okresie zlodowaceń następowało stopniowe wkraczanie lasu na obszar tundry pokrywającej rozległe części Europy. Obecnie lodowce utrzymu- ją się jedynie w Alpach i w Skandynawii. W warunkach odpowiednio wysokich opa- dów rocznych las tworzy dominujące zbio- rowisko roślinne naszej strefy klimaty- cznej. Przy zbyt małych opadach rozprze- strzenia się step, zbiorowisko roślinne zbudowane głównie z traw. Pod zwartym lasem tworzą się stosunko- wo głębokie gleby, taki las ogranicza jed- nak wzrost podrostu i runa na skutek nie- dostatku światła. W czystym borze iglas- tym, pokrywającym Eurazję i Amerykę Północną jako strefa tajgi, panują przez cały rok niekorzystne warunki świetlne; gleba jest silnie zakwaszona, tak że rośnie tu tylko niewiele gatunków roślin w runie. Warunki jeszcze bardziej niekorzystne dla roślin runa panują w monokulturach świer- kowych naszych lasów gospodarczych, po- nieważ ich drzewostan jest nie tylko jedno- gatunkowy ale i jednowiekowy. Brak w nich zupełnie zielonego runa. Natomiast las liś- ciasty i mieszany stwarza korzystne warun- ki dla rozwoju roślin zakwitających wiosną, które chronione przed wiatrem przez drze- wa mogą rozwijać się bezpośrednio po stopnieniu śniegu i zakwitnąć jeszcze przed wypuszczeniem liści na drzewach. W ten sposób rozwija się wiele naszych gatunków roślin wiosennych w lesie i na skraju lasu (lepiężniki, fiołki, przylaszczka, zawilec gajowy). W miejsach, gdzie jest luka w drzewosta- nie, zwiększa się bogactwo gatunkowe i li- czba osobników roślin dziko rosnących. Z naturalnych przyczyn brak jest lasu wy- soko w górach, na regularnie zatapianych obszarach nadrzecznych oraz na torfowis- kach. Największe wyrwy w europejskim pierwotnym krajobrazie leśnym spowodo- wał człowiek osiedlając się, uprawiając ziemię i hodując bydło. Protegował on przez wytworzenie silnie rozczłonkowa- nego krajobrazu kulturalnego wiele dziko rosnących roślin i dzikich zwierząt, tak że początkowo flora wzbogaciła się w gatunki. W otaczającej kulę ziemską strefie stepów tylko wschodnia Europa ma swój udział, przy tym stosunkowo niewielki. Dzikie roś- liny środkowej Europy o pochodzeniu ste- powym przywędrowały w większości przy- padków z południowo-wschodniej Europy, gdy na skutek uprawy roli zostały stworzo- ne przez człowieka w obrębie pierwotnych krajobrazów leśnych warunki podobne do stepowych. Wiele naszych chwastów pól uprawnych należy do tej grupy. Dziś znowu znikają one z naszych krajobrazów. Także łąki kośne i pastwiska, za wyjąt- kiem wysokogórskich muraw powyżej gór- nej granicy lasu, są ekosystemami o an- tropogenicznym pochodzeniu, których bogate w gatunki zbiorowiska roślinne są zbliżone do naturalnych. Intensywne nawożenie, umożliwające koszenie trawy trzy lub więcej razy w ciągu roku, dopro- wadziło do zubożenia gatunków roślin, co spowodowało spustoszenie wśród zbio- rowisk zwierząt łąkowych, zwłaszcza mo- tyli. Ofiarą powiększania wzajemnie ze so- bą gospodarczo powiązanych powierzchni użytkowych poprzez eliminowanie miedz padały i stale padają samotne drzewa oraz kępy drzew i zarośli śródpolnych wraz z tworzonymi przez nie biotopami, które w pobliżu krzewów i drzew nie były onn koszone. Funkcjonowały one dzięki temu jako ostoje licznych gatunków roślin. Wrzosowiska, suche murawy i ubogie łąki powstały w naszych szerokościach geograficznych jako następstwo działalno- ści człowieka. Krzewinki z rodziny wrzoso- watych, pokrywające darnią dawne gleby leśne są wskaźnikami dużej wilgotności powietrza, ubogie murawy poniżej górnej granicy lasu wskazują na wykarczowanie tam lasu. Przy ekstensywnym zagospoda- rowaniu ubogich gleb wkraczanie drzew i krzewów powstrzymywane jest przez wy- pas lub koszenie raz do roku późnym la- tem lub jesienią. Regularne nawożenie, także w postaci obornika lub gnojowicy, powoduje ustępowanie charakterystycz- nych roślin suchych muraw i ubogich łąk, takich jak miłek wiosenny czy sasanka. Także zabagnione i przez to kwaśne łąki dostarczające ściółki w pobliżu cieków wodnych, torfowisk niskich i wysokich naj- lepiej utrzymują swą bogatą florę dzięki corocznemu koszeniu na jesieni. Nasiona zdążą dojrzeć, wywóz siana chroni pokry- wę roślinną przed zadarnieniem i zaroś- nięciem przez gatunki drzewiaste. Podczas gdy torfowisko niskie jako strefa lądowienia stojących wód jest żyzne i mo- że wykarmić wiele roślin wodnych i ba- giennych, to torfowisko wysokie związane ze skrajnie ubogim podłożem zasilane je; wodą z opadów atmosferycznych. Rosną ce pokłady torfowców wypiętrzają pc krywę roślinną ponad zwierciadło wó gruntowych i wytwarzają lokalnie nieć suchszy biotop na bagiennym pokładzi torfowym. Pozyskiwanie torfu do masowe go użycia w prywatnych ogrodach i plar facjach przemysłowych oraz jeszcze ciąć le nie zahamowane osuszanie mokryc łąk w celu uzyskania powierzchni użytkc wej prowadzą do zastraszającego kurcze nia się wilgotnych obszarów Europy. Ot niżona retencja wody prowadzi w krajot razie do niepożądanie szybkiego odpływ wody deszczowej. Rośliny wilgotnych sie dlisk wymarły na niektórych miejscac w zupełności. Niektóre z nich, jak szachc wnica kostkowała i mieczyk błotny utrz} mują się jeszcze na nielicznych stanowi; kach ale ich populacje maleją. W przeciwieństwie do nich „nowoczesne zbiorowiska ruderalne miały szanse ciąć łego rozprzestrzeniania się w naszym sti leciu. Należą do nich najróżniejsze układ roślinne, zasiedlające mniejsze lub więl sze miejsca, które człowiek pozostaw - na dłużej lub jedynie przejściowo - ni zabudowane i nie zasadzone. Należą d nich polne drogi, skraje dróg i ulic, torów ska, wysypiska, tereny przemysłów* żywopłoty, odkrywki na placach budów; gruzowiska, szczyty murów. Zbiorowisk ruderalne, w odróżnieniu od zbiorowis segetalnych, występujących na terenac uprawianych (pola, ogrody, sady), związć ne są z bardzo słabymi glebami o niew) kształconym profilu, które opanowywan są przez rośliny pionierskie lub z wysypii kami i zabudowaniami, czyli miejscan odznaczających się nadmiarem azoti często jedynie niewielkimi ilościami gleb; 28 zróżnicowaną żyznością i nieustabili- zowaną gospodarką wodną. Okres trwa- nia takiej roślinności może być bardzo krótki (jak w przypadku roślinności sege- talnej); jedynie łatwo się przystosowują- ce, wielostronne, szybko zakwitające i owocujące rośliny mają tu szanse roz- woju. Takie zbiorowiska roślinne są niejed- norodne, podobnie jak warunki, w których muszą rosnąć. Obok wielu nie- pozornie kwitnących roślin, takich jak babka, tasznik i pokrzywa znajdujemy w nich okazałe i piękne rośliny o dużych kwiatach: osty, łopiany, wiesiołek, dziewanna, wierzbówka, żmijowiec. Nawet jeśli rośliny ruderalne nie są do- ceniane jako kwiaty, to właśnie im za- wdzięczamy, że rany zadane przyrodzie przez działalność ludzką zarastają, a na- wet pokrywają się kwiatami bez naszej pomocy. Naturaly zasięg roślin dziko rosnących pokazuje nam, że istnieją wysoko wyspecjalizowane gatunki, które mogą rosnąć tylko w jednym biotopie, jak np. szarotka w wysokogórskich murawach, soliród w słonej wodzie obszarów nad- morskich, obuwik w cienistych lasach lub kruszczyk błotny w żyznych torfowis- kach niskich. Do takich wrażliwych na zmiany siedliska roślin dziko rosnących należy większość zagrożonych gatun- ków. Nie mogą one „zrobić uniku", gdy ich unikalne siedlisko jest zawężane, zmieniane lub niszczone. Po okresie zlodowaceń powiększało się bogactwo gatunkowe roślin na skutek krajobrazotwórczej działalności czło- wieka, dziś jednak ubożeje ono pod wpływem uwarunkowanego cywiliza- cyjnie spustoszenia krajobrazu. Prze- żywamy zmiany naturalnych siedlisk na korzyść warunków sztucznie stwo- rzonych. W miejscach pokrytych as- faltem i betonem zamiera każde życie roślin. Dziko rosnące gatunki roślin nie sta- nowią czynnika gospodarczego. Gdy wymierało coraz więcej gatunków i ro- sło zagrożenie wielu innych, zrodziła się inicjatywa wydania chroniących je praw. Ale dopiero w ostatnich czasach stworzono ich podstawy: inwentaryza- cję gatunków. Od czasu ukazania się Red Data Books wydanej przez Inter- national Union for Conservation of Na- turę (IUCN), Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Zasobów Natural- nych, wykazy wymarłych i zagrożo- nych gatunków zwierząt i roślin nazywa- ne są „czerwonymi księgami". Polska czerwona księga roślin wydana w 1993 r, obejmuje 206 gatunków roślin kwiato- wych i paprotników. Stanowi to blisko 10% naszej flory. Podzielone na katego- rie dają się ująć w następujących licz- bach: 34 gatunki wymarłe 36 gatunków wymierających 71 gatunków narażonych na wymarcie 56 gatunków rzadkich 3 gatunki o nieokreślonym zagrożeniu. Przyroda potrzebuje dziś naszej troski. OflO Wykaz gatunków Aceras anthropophorum 266 Achillea millefolium 216 Achillea płarmica 216 Acinos awensis 168 Acorus ca lamus 276 Actaea spicata 20 Adonis flammea 28 Adonis vernalis 28 Adoxa moschateilina 196 Aegopodium podagraria 104 Agrimonia eupatoria 58 Agrostemma githago 126 Ajuga genevensis 156 Ajuga reptans 156 Alchemia vulgaris 58 Alisma plantago-aquatica 244 Aliiańa petiolata 34 Allium angulosum 250 Allium carinatum 250 Altium pulchellum 250 Allium ursinum 250 Allium vineale 250 Alyssum alyssoides 42 Alyssum montanum 42 Amaranthus retroflexus 118 Anacamptis pyramidalis 266 Anagallis arvensis 138 Anagallis co et ule a 138 Anemone nemorosa 22 Anemone ranunculoides 22 Anemone sylvestris 22 Anchusa officinalis 152 Androsace septentrionalis 138 Angelice sylvestris 106 Antennaria dioica 210 Anthemis arvensis 216 Anthemis tinctoria 216 Anthericum liliago 246 Anthericum ramosum 246 Anthriscus sylvestris 98 Anthylis vulneraria 62 Arabidopsis thaliana 34 Arabis glabra 40 Arabis turrita 40 Arenaria serpyllifolia 120 Arnoseris minima 234 Artemisia absinthium 220 Artemisia vulgaris 220 Articum lappa 226 Articum tomentosum 226 Arum maculatum 276 Asarum europeum 110 Asperugo procumbens 148 Asperula 192 Aster amellus 210 Aster gawędka 210 Astragalus cicer 68 Astragalus glycyphyllos 68 Astrantia major 96 Atriplex hastata 116 Ałriplex patula 118 Ałropa belladonna 172 Aguilegia vulgaris 20 Babka lancetowata 190 Babka średnia 190 Babka zwyczajna 190 Baldellia ranunculoides 244 Ballota nigra 166 Barbarea wlgaris 36 Barszcz zwyczajny 108 Barwinek pospolity 144 Bellis perennis 208 Berteroa incana 42 Bełonica officinalis 166 Bidens cernua 214 Bidens connała 214 Biedrzemec mniejszy 102 Biedrzeniec wielki 102 Bieluń dziędzierzawa 172 Bluszczyk kurdybanek 158 Biscutella laevigata 46 Bniec biały 130 Bniec czerwony 130 Bobrek trójlistkowy 140 Bodziszek błotny 88 Bodziszek cuchnący 90 Bodziszek czerwony 88 Bodziszek gołębi 90 Bodziszek kosmaty 90 Bodziszek leśny 88 Bodziszek łąkowy 88 Bodziszek porozcinany 90 Brassica rapa 48 Brodawnik zwyczajny 236 Bryonia alba 202 Bryonia dioica 202 Bukwica lekarska 166 Buławnik czerwony 260 Buławnik mieczolistny 260 Buławnik wielkokwiatowy 260 Buphthalmun salicifolium 214 Bupleurum rotundifolium 100 Butomus umbellatus 244 Bylica piołun 220 Bylica pospolita 220 Calla palustris 276 Caltha palustris 16 Calystegia sępi urn 146 Camelina sativa 44 Campanula glomerata 204 Campanula latifolia 204 Campanula patula 202 Campanula persicifolia 204 Campanula rapunculoides 204 Campanula rapunculus 204 Campanula rotundifolia 202 Campanula trachelium 204 Capsella bursa-pastoris 44 Cardamine amara 40 Cardamine flexuosa 40 Cardamine pratensis 40 Cardaminopsis arenosa 38 Cardaria draba 42 Carduus crispus 228 Carduus nutans 228 Carlina vulgaris 226 Car urn carvi 102 Caucalis latifolia 100 Cebulica dwulistna 252 Centaurea cyanus 232 Centaurea jacea 232 Centaurea scabiosa 232 Centunculus minimus 138 Cephalanthera damasonium 260 Cephalanthera longifolia 260 Cephalanthera rubra 260 Cerinthe minor 150 Cerastium arvense 124 Cerastium vuigatum 124 Centaurium minus 140 Centuria pospolita 140 Chaber bławatek 232 Chaber driakiewnik 232 Chaber łąkowy 232 Chaenorrhinum minus 176 Chaerophyllum hirsutum 98 Chamaenerion angustifolium 78 Chelidonium majus 32 Chenopodium album 116 Chenopodium bonus-henri- cus 116 Chenopodium glaucum 116 Chenopodium hybridum 116 Chenopodium polyspermum 116 Chimaphila umbellata 132 Chłodek drobny 234 Chroszcz nagołodygowy 44 Chrysanthemum leucanthe- mum 218 Chrysosplenium alternifolium 52 Chrysosplenium alternifolium 54 Cicendia filiformis 140 Cichorium intybus 234 Cicuta virosa 106 Cieciorka pochewkowata 70 Cieciorka pstra 70 Ciemiernik cuchnący 18 Ciemiernik zielony 18 Ciemiężyk białokwiatowy 144 Circaea lutetiana 78 Cirsium acaule 230 Cirsium aryense 230 Cirsium vulgare 230 Cirsium oleraceum 228 Cirsium palusłre 230 Clinopodium vulgare 168 Colchicum autumnale 246 Comarum palustre 60 Conium maculatum 100 Consolida regalis 20 Convallaha majalis 254 Convolvulus arvensis 146 Coronilla varia 70 Coronopus squamatus 48 Corydalis bulbosa 32 Corydalis solida 32 Crepis biennis 240 Cruciata laevipes 192 Cucubalus ba cc ii er 126 Cuscuta europaea 146 Cykoria podróżnik 234 Cypripedium calceolus 260 Cynoglossum officinale 152 Czarcikęs polowy 200 Czarnuszka damasceńska 18 Czarnuszka polna 18 Czartawa pospolita 78 Czechrzyca grzebieniowa 98 Czermień błotna 276 Czerniec polny 20 Czerwiec trwały 120 Czosnaczek pospolity 34 Czosnek grzebieniasty 250 Czosnek kątowaty 250 Czosnek niedźwiedzi 250 Czosnek winnicowy 250 Czosnek zielony 250 Czworolist pospolity 254 Czyścica drobnokwiatowa 168 Czyściec błotny 166 Czyściec leśny 166 Czyściec prosty 166 Czyściec roczny 166 Dactylorhiza incarnata 270 Dactylorhiza incarnata ssp incarnata 270 Dactylorhiza incarnata ssp. ochroleuca 270 Dactylorhiza maculata 270 Dactylorhiza majalis 270 Daucus carota 106 Datura stramonium 172 Dąbrówka kosmata 156 Dąbrówka rozłogowa 156 Dentaria bulbifera 40 Descurainia sophia 34 Dianthus carthusianorum 126 Dianthus deltoides 126 Dianthus gratianopolitanus 126 Dianthus superbus 126 Dictamnus albus 94 Digitalis grandiflora 178 Digitalis lutea 178 Digitalis purpurea 178 Diplotaxis muralis 48 Diplotaxis tenuifolia 48 Dipsacus pilosus 198 Dipsacus silvester 198 Driakiew gołębia 200 Driakiew wonna 200 Driakiew żółtawa 200 Drosera anglica 50 Drosera rotundifolia 50 28: Dwulistnik muszy 274 Dwurząd murowy 48 Dwurząd wąskolistny 48 Dymnica pospolita 32 Dyptam jesionolistny 94 Dziewanna drobnokwiatowa 174 Dziewanna firietkowa 174 Dziewanna pospolita 174 Dziewanna wielkokwiatkowa 174 Dziewięciornik błotny 54 Dziewięćsił pospolity 226 Dzięgiel leśny 106 Dziurawiec kosmaty 84 Dziurawiec nadobny 84 Dziurawiec rozesłany 84 Dziurawiec zwyczajny 84 Dzwonek brzoskwiniolistny 204 Dzwonek jednostronny 204 Dzwonek okrągłolistny 202 Dzwonek pokrzywol istny 204 Dzwonek rapunkuł 204 Dzwonek rozpierzchły 202 Dzwonek skupiony 204 Dzwonek szerokolistny 204 Echinodorus ranunculoides ssp. repens 244 Echinodorus ranunculoides ssp. ranunculoides 244 Echlnops sphaerocephalus 226 Echium vulgare 152 Epilobium collinum 78 Epilobium hirsutum 78 Epilobium montanum 78 Epipactis atrorubens 262 Epipactis helleborine 262 Epipactis palustris 262 Epipactis purpurata 262 Epipogium aphyllum 266 Eranthis hyemalis 18 Erigeron ramosus 210 Erodium cicutarium 90 Erophila verna 42 Erucastrum gallicum 48 Eryngium campestre 96 Erysimum cheiranthoides 36 Erysimum repandum 36 Eupatorium cannabium 208 Euphorbia cyparissas 94 Euphorbia helioscopia 94 Euphorbia palustris 94 Euphrasia rostkomna 182 Euphrasia stricta 182 Falcaria vulgaris 102 Farbownik lekarski 152 Ficaria verna 24 Filipendula ulmaria 60 Fiołek błotny 80 Fiołek leśny 82 Fiołek polny 82 Fiołek psi 80 Fiołek Rivina 82 Fiołek trójbarwny 82 Fiołek wonny 80 Firletka poszarpana 126 Fragaria vesca 56 Fritillaria meleagris 248 Fumaria officinalis 32 Gagea lutea 248 Gagea pratensis 248 Gagea villosa 248 Gajowiec żółty 164 Galantbus nmlis 256 Galeobdolon luteum 164 Galeopsis segetum 162 Galeopsis speciosa 162 Galeopsis tetrahit 162 Galinsoga ciliata 218 Galium aparine 194 Galium giaucum 192 Galium hercynicum 194 Galium mollugo 194 Galium odoratum 192 Galium palustre 194 Galium saxatile 194 Galium silvaticum 194 Galium verum 194 Geranium dissectum 90 Geranium molle 90 Geranium palustre 88 Geranium pratense 88 Geranium robertianum 90 Geranium sanguineum 88 Geranium sylvaticum 88 Geum urbanum 58 Geum rivale 58 Gentiana cruciata 142 Gentiana pneumonanthe 142 Gentiana verna 142 Gentianella ciliata 142 Gentianella campestris 144 Gentianella germanica 144 Gęsiówka wieżyczkowata 40 Gladiolus palustris 258 Glechoma hederaceum 158 Globularia elongata 190 Głowienka pospolita 160 Głowienka wielkokwiatowa 160 Gnaphalium silvaticum 212 Gnaphalium uliginosum 212 Gnidosz błotny 182 Gnidosz królewski 182 Gnieżnik leśny 264 Goodyera repens 266 Gorczyca polna 46 Gorczyca polna 48 Goryczel jastrzębcowaty 236 Goryczka krzyżowa 142 Goryczka orzęsiona 142 Goryczka polna 144 Goryczka wąskolistna 142 Goryczka Wettsteina 144 Goryczka wiosenna 142 Gorycznik pospolity 36 Gorysz błotny 108 Gorysz lekarski 108 Goździk kartuzek 126 Goździk kropkowany 126 Goździk pyszny 126 Goździk siny 126 Goździeniec okółkowy 118 Gołka długoostrogowa 268 Gołka wonna 268 Gratiola officinalis 178 Grąźel żółty 16 Groszek bulwiasty 74 Groszek czerniejący 74 Groszek leśny 74 Groszek łąkowy 72 Groszek skrzydlaty 74 Groszek wiosenny 76 Gruszyczka jednokwiatowa 132 Gruszyczka jednostronna 132 Gruszyczka mniejsza 132 Gruszyczka okrągłolistna 132 Grzybienie białe 16 Grzybieńczyk wodny 140 Gwiazdnica błotna 122 Gwiazdnica gajowa 122 Gwiazdnica pospolita 122 Gwiazdnica trawiasta 122 Gwiazdnica wielkokwiatowa 122 Gymnadenia conopea 268 Gymnadenia odoratissima 268 Gypsophila muralis 124 Helianthemum nummularium 80 Helichrysum arenarium 210 Helleborus foetidus 18 Helleborus viridis 18 Hepatica nobilis 20 Heracleum sphondylium 108 Hemiaria glabra 118 Hieracium lachenalii 242 Hieracium murorum 242 Hieracium piloselia 242 Hieracium silvaticum 242 Hieracium umbellatum 242 Himantoglossum hircinum 266 Hippocrepis comosa 70 Hottonia palustris 136 Hydrocotyle vulgaris 96 Hyoscyamus niger 172 Hypericum hirsutum 84 Hypericum humifusum 84 Hypericum perforatum 84 Hypericum pulchrum 84 Hypochoeris radicata 234 Iberis amara 46 Iglica pospolita 90 lllecebrum verticulatum 118 Impaiiens noli-tangere 92 Impatiens pamflora 92 Inula conyza 212 Inula germanica 212 Inula hirta 214 Iris pseudacorus 258 Irys sibirica 258 Isatic tinctoria 36 Jarzmianka większa 96 Jasieniec piaskowy 206 Jasione montana 206 Jaskier bulwkowy 26 Jaskier kosmaty 26 Jaskier ostry 26 Jaskier płomiennik 24 Jaskier polny 26 Jaskier rozłogowy 26 Jaskier różnolistny 26 Jaskier tojadolistny 24 Jaskier wielki 24 Jaskółcze ziele 32 Jasnota biała 164 Jasnota plamista 164 Jasnota purpurowa 164 Jasnota różowa 164 Jastrun właściwy 218 Jastrzębiec baidaszkowy 242 Jastrzębiec gładki 242 Jastrzębiec kosmaczek 242 Jastrzębiec leśny 242 Jastrzębiec Lachenala 242 Jastrzębiec sabaudzki 242 Jeżogłówka gałęzista 278 Jeżogłówka pojedyncza 278 Kanianka pospolita 146 Karbieniec pospolity 170 Karmnik kolankowaty 120 Karmnik ościsty 120 Karmnik rozesłany 120 Kąkol polny 126 Kieliszek zaroślowy 146 Klinopodium pospolite 168 Kłobuczka pospolita 98 Kmin koński 106 Kminek zwyczajny 102 Knautia arvensis 198 Knautia sihatica 198 Knieć błotna 16 Kocanki piaskowe 210 Kocimiętka właściwa 160 Kokorycz pełna 32 Kokorycz pusta 32 Kokoryczka okółkowa 254 Kokoryczka wielokwiatowa 254 Kokoryczka wonna 254 Kołotocznik wierzbo!istny 214 Komornica skrzy dlatostrąko- wa70 Komonica zwyczajna 68 Komosa biała 116 Komosa sina 116 Komosa strzałkowata 116 Komosa wielkolistna 116 Komosa wieionasienna 116 Koniczyna biała 64 Koniczyna drobnogłówkowa 66 ?84 Koniczyna kreskowana 64 Len austriacki 92 Łubin wąskolistny 62 Mniszek pospolity 236 Koniczyna łąkowa 64 Len przeczyszczający 92 Lubin żółty 62 Moehringia trinervia 120 Koniczyna pagórkowa 64 Len trwały 92 Luskiewnik różowy 184 Moenchia erecta 122 Koniczyna pogięta 64 Leontodon hispidus 236 Lyszczec polny 124 Moneses uniflora 132 Koniczyna polna 64 Leontopodium 212 Monotropa hypopytis 132 Koniczyna rozesłana 64 Leonurus cardiaca 164 Macierzanka piaskowa 168 Montia fontana 118 Koniczyna rożnoogonkowa 66 Lepiężnik biały 220 Maianthemum bifoiium 254 Możylinek trójnerwowy 12C Koniczyna złocista 66 Lepiężnik różowy 220 Mak lekarski 30 Muchodrzew polny 118 Konikleca czubata 70 Lepczyca rozesłana 148 Mak polny 30 Muscari botryoides 252 Konitrut błotny 178 Lepnica rozdęta 130 Mak wątpliwy 30 Muscari comosum 252 Konwalia majowa 254 Lepnica zwisła 130 Mak mieszańcowy 32 Muscari racemosum 252 Konwalijka dwulistna 254 Lepnik odgiętoowockowy 148 Mak piaskowy 30 Mycelis muralis 240 Kopytnik pospolity 110 Lepnik zwyczajny 148 Malva moschata 86 Mydlnica lekarska 126 Korzeniówka pospolita 132 Leucojum aestivum 256 Malva neglecta 86 Myosotis arvense 150 Kosaciec syberyjski 258 Leucojum vernum 256 Malva sylvestris 86 Myosotis discolor 150 Kosaciec żółty 258 Lilia złotogłów 248 Marchew ogrodowa 106 Myosotis palustris 150 Kościenica wodna 124 Lilium martagon 248 Marchew zwyczajna 106 Myosoton aąuaticum 124 Koślaczek stożkowaty 266 Limodorum abortivum 264 Marek szerokolistny 104 Myosurus minimus 28 Kozibród łąkowy 236 Linaria arvensis 176 Marrubium vulgare 160 Kozłek dwupienny 196 Linaria vulgaris 176 Maruna bezwonna 218 Nasturtium officinale 38 Kozłek lekarski 196 Linum catharticum 92 Marzanka 192 Naparstnica purpurowa 17 Kręczynka jesienna 266 Linum perenne 92 Matricaria chamomilla 218 Naparstnica zwyczajna 17L Kropidło Lachenala 104 Listera cordata 264 Małricaria inodora 218 Naparstnica żółta 178 Kropidło piszczałkowate 104 Listera jajowata 264 Matricaria matricarioides 218 Naradka północna 138 Krowoziół zbożowy 126 Listera ovata 264 Medicago arabica 66 Narcissus pseudonarcissus Kruszczyk błotny 262 Listera sercowata 264 Medicago lupulina 66 256 Kruszczyk rdzawoczerwony Lithospermum officinale 148 Medicago minima 66 Narcyz trąbkowy 256 262 Lithospermum purpureo-coe- Medicago nigra 66 Narthecium ossifragum 24 Kruszczyk siny 262 ruleum 148 Melampyrum arvense 186 Nawłoć pospolita 208 Kruszczyk szerokolistny 262 Lnica kreskowana 176 Melampyrum cristałum 186 Nawrot czerwonobłękitny 1 Krwawnica hyzopolistna Lnica polna 176 Melampyrum pratense 186 Nawrot lekarski 148 76 Lnica pospolita 176 Melampyrum sihaticum 186 Nawrot polny 148 Krwawnica pospolita 76 Lniczka mała 176 Melandrium album 130 Neottia nidus-avis 264 Krwawnik kichawiec 216 Lnicznik drobnoowocowy Melandrium rubrum 130 Nepeta cataria 160 Krwawnik pospolity 216 44 Melilotus arbus 62 Neslia paniculata 44 Krwiściąg mniejszy 60 Lnicznik microcarpa 44 Melilotus officinalis 62 Niecierpek drobnokwiatow Krzywoszyj polny 152 Lnicznik siewny 44 Melitis melissophyllum 162 92 Krzyżownica zwyczajna 94 Lotus corniculatus 68 Menchia wzniesiona 122 Niecierpek pospolity 92 Kuklik pospolity 58 Lucerna kolczastostrąkowa Mentha aquatica 170 Niedośpiałek maleńki 138 Kuklik zwisły 58 66 Mentha arvensis 170 Niezapominajka błotna 15C Kulnik 190 Lucerna nerkowata 66 Mentha longifolia 170 Niezapominajka polna 150 Kurzyślad błękitny 138 Ludwigia błotna 76 Menyanthes trifoliata 140 Niezapominajka różnobarv Kurzyślad polny 138 Ludwigia palustris 76 Mercurialis perennis 94 150 Kwiściąg lekarski 60 Lulek czarny 172 Mieczyk błotny 258 Nigella arvensis 18 Lunaria redima 42 Mierznica czarna 166 Nostrzyk biały 62 Lactuca perennis 240 Lupinus leteus 62 Miesiącznica trwała 42 Nostrzyk żółty 62 Łamium album 164 Lychnic flos-cuculi 126 Mięta długolistna 170 Nuphar lutea 16 Lamium amplexicaule 164 Lwia paszcza 176 Mięta okrągłolistna 170 Nymphaea alba 16 Lamium maculatum 164 Lycopsis arvensis 152 Mięta okręgowa 170 Nymphoides peltata 140 Lamium purpureum 164 Lycopus europaeus 170 Mięta polna 170 Lappula squarrosa 148 Lysimachia nummularia 136 Mięta wodna 170 Obuwik pospolity 260 Lapsana communis 234 Lysimachia punctata 136 Mikołajek polny 96 Obrazki plamiste 276 Laser latifolium 106 Lysimachia thyrsiflora 136 Miłek letni 28 Oenothera biennis 78 Laser trilobum 106 Lysimachia vulgaris 136 Miłek szkarłatny 28 Oenanthe fistulosa 104 Laserpitium latifolium 100 Lythrum hyssoprfolia 76 Miłek wiosenny 28 Oenanthe lachenalii 104 Lałhraea scuamaria 184 Lythrum salicaria 76 Miodownik melisowaty 162 Oenanthe pseucedanifolia Lathyrus aphaca 72 Miodunka górska 154 104 Lathyrus montanus 74 Łączeń baidaszkowy 244 Miodunka miękkowłosa 154 Okrężnica bagienna 136 Lathyrus niger 74 Loboda oszczepowata 116 Miodunka plamista 154 Okrzyn górski 100 Lathyrus pratensis 72 Loboda rozłożysta 118 Misiurek drobny 28 Okrzyn jeleni 100 Lathyrus sylvestris 74 Lomka zachodnia 246 Misopates orontium 176 Okrzyn karpacki 100 Lathyrus tuberosus 74 Łopian pajęczynowaty 226 Mlecz błotny 238 Okrzyn łąkowy 100 Lathyrus vernus 76 Łopian większy 226 Mlecz kolczasty 238 Okrzyn szerokolistny 100 Lebiodka pospolita 168 Loczyga pospolita 234 Mlecz potny 238 Oman niemieckistr. 212 Legousia spectrum-vene- Lubin biały 62 Miecz warzywny 238 Oman szlachtawa 212 ns206 Lubin trwały 62 Mlecz zwyczajny 238 Oman szorstki 214 - 2 Oman wielki 214 Onobrychis viciifolia 70 Onopordum acanthium 228 Ophrys fuciflora 274 Ophrys apifera 274 Ophrys apifera 274 Ophrys insectifera 274 Ophrys sphegodes 274 Orchis mascula 272 Orchis militaris 272 Orchis pallens 272 Orc/ws purpurea 272 Oe/w a6a» 270 OrcAtf tridentata 272 Orc/w utfotós 270 Origanum vulgare 168 Orlik pospolity 20 Ornithogalum umbellatum 252 Orobanche caryophyilacea 188 Orobanche minor 188 Orobanche purpurea 188 Orthilia secunda 132 Oset kędzierzawy 228 Oset nastroszony 228 Oset pagórkowaty 228 Oset siny 228 Oset zwisły 228 Ostrodółka kosmata 68 Ostrożeń błotny 230 Ostrożeń krótkołodygowy 230 Ostrożeń lancetowaty 230 Ostrożeń polny 230 Ostrożeń warzywny 228 Ostróżeczka polna 20 Ostrzeń pospolity 152 Ośmiał alpejski 150 Ośmiał mniejszy 150 Oxalis acetoselia 86 Oxytropis piiosa 68 Ożanka czosnkowa 158 Ożanka górska 158 Ożanka właściwa 158 Ożędka groniasta 44 Pajęczyca gałęzista 246 Pajęczyca liliowata 246 Pałka szeroko I istna 278 Pałka wąskolistna 278 Papaver argemone 30 Papaver dubium 30 Papaver rhoeas 30 Papaver somniferum 30 Parietaria lekarska 110 Parietaria otticinalis 110 Paris quadrifolia 254 Parnassia palusłris 54 Pasternak zwyczajny 108 Pastinaca sativa 108 Pedicularis palustris 182 Pedicularis sceptrum-caroli- num 182 Pełnik europejski 16 Petasites aibus 220 Petasites hybridus 220 Peucedanum officinale 108 Peucedanum palustre 108 Pępawa dwuletnia 240 Pępawa zielona 240 Phyteuma nigrum 206 Phyteuma spicatum 206 Piaskowiec macierzankowy 120 Pieprzycznik przydrożny 42 Pierwiosnka bezłodygowa 134 Pierwiosnka lekarska 134 Pierwiosnka omączona 134 Pierwiosnka wyniosła 134 Pięciornik gęsi 56 Pięciornik kurze ziele 56 Pięciornik rozłogowy 56 Picris hieracioides 236 Pimpinella major 102 Pimpinella sacifraga 102 Piżmaczek wiosenny 196 Plantago lanceolata 190 Plantago major 190 Plantago media 190 Ptatanthera bifolia 268 Piatanthera chlorantha 268 Pleszczotka górska 46 Pływacz zwyczajny 188 Pochrzyn 258 Podagrycznik pospolity 104 Podbiał pospolity 220 Podkolan biały 268 Podkolan zielonawy 268 Pokrzyk wilcza-jagoda 172 Pokrzywa zwyczajna 110 Pokrzywa żegawka 110 Polemonium coeruleum 146 Polygonatum multiflorum 254 Polygonatum odoratum 254 Polygonatum verticillatum 254 Prosienicznik szorstki 234 Pulmonaria mollls 154 Pulmonaria montana 154 Pulmonaria officinalis 154 Poły gala vulgaris 94 Polygonum amphibium 114 Polygonum amulare 114 Polygonum bistorta 114 Polygonum convolvulus 114 Polygonum hydropiper 114 Polygonum persicaria 114 Połonicznik nagi 118 Pomocnik baldaszkowy 132 Popłoch pospolity 228 Potentilla anserina 56 Potentilla erecta 56 Potentilla reptans 56 Potocznik wąskolistny 104 Posłonek rozesłany 80 Powój polny 146 Poziewnik pstry 162 Poziewnik szorstki 162 Poziomka pospolita 56 Prenanthes purpurea 240 Primula elatior 134 Primula farinosa 134 Primula vulgaris 134 Primula veris 134 Prunelta grandiflora 160 Prunella vulgaris 160 Przegorzan kulisty 226 Przelot pospolity 62 Przenęt purpurowy 240 Przestęp biały 202 Przestęp dwupienny 202 Przetacznik bobowniczek 180 Przetacznik leśny 180 Przetacznik macierzankowy 180 Przetacznik ozankowy 180 Przetacznik perski 180 Przetacznik trójlistkowy 180 Przewierceń okrągłol istny 100 Przewierceń sierpowaty 100 Przewierceń wąskolistny 100 Przylaszczka pospolita 20 Przymiotno białe 210 Przymiotno gałęziste 210 Przytulią błotna 194 Przytulią czepna 194 Przytulią hercyńska 194 Przytulią leśna 194 Przytulią sina 192 Przytulią pospolita 194 Przytulią właściwa 194 Przytulią wonna 192 Przytulinka krzyżowa 192 Przywrotnik pospolity 58 Psianka czarna 172 Psianka kosmata 172 Psianka słodkogórz 172 Pszeniec grzebieniasty 186 Pszeniec leśny 186 Pszeniec różowy 186 Pszeniec zwyczajny 186 Pszonak drobnokwiatowy 36 Pszonak obłączysty 36 Pulsatilla vulgaris 22 Pyleniec pospolity 42 Pyrola minor 132 Pyrola rotundifolia 132 Rannik zimowy 18 Ranunculus aconitifolius 24 Ranunculus acris 26 Ranunculus auricomus 26 Ranunculus agualitis 24 Ranunculus an/ensis 26 Ranunculus bulbosus 26 Ranunculus flammula 24 Ranunculus fluitans 24 Ranunculus lanuginosus 26 Ranunculus lingua 24 Ranunculus repens 26 Raphanus raphanistrum 46 Rdest ostrogorzki 114 Rdest plamisty 114 Rdest powojowaty 114 Rdest ptasi 114 Rdest wężownik 114 Rdest ziemnowodny 114 Reseda lutea 50 Reseda luteola 50 Rezeda żółta 50 Rezeda żółtawa 50 Rhinanihus alectrolophus 184 Rhinanthus grandiflorus 184 Rhinanthus minor 184 Rogownica lepka 124 Rogownica polna 124 Rogownica pospolita 124 Rolnica pospolita 192 Rorippa palustris 38 Rorippa sylvestris 38 Rosiczka długolistna 50 Rosiczka okrągłolistna 50 Rosiczka pośrednia 50 Roszpunka warzywna 196 Rozchodnik biały 52 Rozchodnik ostry 52 Rozchodnik purpurowy 52 Rukiew wodna 38 Rukwiślad francuski 48 Rumex acetosa 112 Rumex acetoselia 112 Rumex aquaticus 112 Rumex conglomeratus 112 Rumex crispus 112 Rumex hydrolapathum 112 Rumex obłusifolius tfi Rumian polny 216 Rumian żółty 216 Rumianek bezpromieniowy 218 Rumianek pospolity 216, 218 Rutewka mniejsza 28 Rutewka orfikolistna 28 Rutewka żółta 28 Rzepa ścierniskowa 48 Rzepa właściwa 48 Rzepicha błotna 38 Rzepicha leśna 38 Rzepicha ziemnowodna 38 Rzepik pospolity 58 Rzeżucha gorzka 40 Rzeżusznik Hallera 38 Rzeżucha leśna 40 Rzeżucha łąkowa 40 Rzeżusznik piaskowy 38 Rzodkiewnik pospolity 34 Rzodkiew świrzepa 46 Sadziec konopiasty 208 Sagina nodosa 120 Sagina procumbens 120 Sagina subulata 120 Sagittaria sagittrfolia 244 Salvia prałensis 166 Sałata trwała 240 Sałatnik leśny 240 Saponaria officinalis 126 Sasanka zwyczajna 22 Sanguisorba minor 60 Sanguisorba officinalis 60 Sanicula europea 96 Saxifraga granulata 54 Oftfi Saxifraga tridactylites 54 Scabiosa canescens 200 Scabiosa columbaria 200 Scabiosa ochroleuca 200 Scandix pecten-veneris 98 Scilla bifolia 252 Scleranthus perennis 120 Scorzonera humilis 238 Scrophularia nodosa 174 Scutellaria galericulata 156 Scutellaria hastifolia 156 Scutellaria minor 156 Sedum acre 52 Sedum album 52 Sedum telephium 52 Senecio aquaticus 222 Senecio fuchsii 224 Senecio jacobaea 222 Senecio nemorensis 224 Senecio paludosus 224 Senecio sihaticus 222 Senecio vernalis 224 Senecio vulgaris 222 Serdecznik pospolity 164 Serratula tinctoria 232 Sherardia arvensis 192 Shinapis arvensis 48 Siedmiopalecznik błotny 60 Sierpnica pospolita 102 Sierpik barwierski 232 Silene nutans 130 Silene vulgaris 130 Siódmaczek leśny 138 Sisymbrium officinale 34 Sium erectum 104 Skalnica trójpaiczasta 54 Skalnica ziarenkowata 54 Smagliczka kielichowata 42 Smagliczka pagórkowa 42 Smółka pospolita 126 Solanum dulcamara 172 Solanum luteum 172 Solanum nigrum 172 Solidago virgaurea 208 Sonchus anensis 238 Sonchus asper 238 Sonchus oleraceus 238 Sparceta siewna 70 Sparganium emersum 278 Sparganium ramosum 278 Spergularia rubra 116 Spiranthes spiralis 266 Stachys annua 166 Stachys officinalis 166 Stachys palustris 166 Stachys silvatica 166 Starzec bagienny 224 Starzec gajowy 224 Starzec Fuchsa 224 Starzec Jakubek 222 Starzec lepki 222 Starzec leśny 222 Starzec wąskolistny 222 Starzec wiosenny 224 Starzec wodny 222 Starzec zwyczajny 222 Stellaria graminea 122 Słellaria holostea 122 Stellaria media 122 Stellaria nemorum \22 Stellaria palustris 122 Stokrotka pospolita 208 Storczyk blady 272 Storczyk drobnokwiatowy 270 Storczyk krwisty 270 Storczyk kukawka 272 Storczyk męski 272 Storczyk plamisty 270 Storczyk purpurowy 272 Storczyk szerokolistny 270 Storczyk trójzębny 272 Storzan bezlistny 266 Strzałka wodna 244 Stulicha pannońska 34 Stulicha psia 34 Stulisz lekarski 34 Succisa pratensis 200 Symphytum officinale 154 Szachownica kostkowała 248 Szafirek drobnokwiatowy 252 Szafirek groniasty 252 Szafirek miękkolistny 252 Szalej jadowity 106 Szałwia łąkowa 166 Szanta zwyczajna 160 Szarłat szorstki 118 Szarota błotna 212 Szarota leśna 212 Szarotka alpejska 212 Szczaw kędzierzawy 112 Szczaw lancetowaty 112 Szczaw polny 112 Szczaw skupiony 112 Szczaw tępolistny 112 Szczaw wodny 112 Szczaw zwyczajny 112 Szczawik zajęczy 86 Szczeć pospolita 198 Szczec owłosiona 198 Szczwół plamisty 106 Szczwół plamisty 100 Szczyr trwały 94 Szelężnik mniejszy 184 Szelężnik większy 184 Szelężnik włochaty 184 Ślaz dziki 86 Ślaz piżmowy 86 Ślaz zaniedbany 86 Śledzienica naprzeciw!istna 54 Śledziennica naprzeciw I istna 54 Śledziennica skrętolistna 52 Śledziennica skrętolistna 54 Sniedek baldaszkowaty 252 Śnieżyca letnia 256 Śnieżyca wiosenna 256 Śnieżyczka przebiśnieg 256 Świerząbek gajowy 98 Świerząbek korzenny 98 Świerząbek kosmaty 98 Świerząbek orzęsiony 98 Świerzbnica leśna 198 Świerzbnica polna 198 Świetlik łąkowy 162 Świetlik wyprężony 182 Tajęża jednostronna 266 lamus communis 258 Tanacetum vulgare 218 Tarczyca oszczepowata 156 Tarczyca pospolita 156 Tasznik pospolity 44 Tatarak zwyczajny 276 Teesdalia nudicaulis 44 Tetragonolobus maritimus.70 Teucrinum chamaedrys 158 Teucrinum montanum 158 Teucrinum scorodonia 158 Thalictrum aquilegifolium 28 Thalictrum flavum 28 Thalictrum minus 28 Thlaspi arvense 46 Thymus serpyllum 168 Tobołki polne 46 Tojeść bukietowa 136 Tojeść kropkowana 136 Tojeść pospolita 136 Tojeść rozesłana 136 Torilis arvensis 98 Torilis japonica 98 Torilis nodosa 98 Traganek pęcherzykowaty 68 Traganek szerokolistny 68 Tragopogon pratensis 236 Taraxacum officinale 236 Trędownik bulwiasty 174 Trientalis europaea 138 Trifolium anense 64 Trifolium dubium 66 Trifolium campestre 66 Trifolium medium 64 Trifolium montanum 64 Trifolium pratense 64 Trifolium repens 64 Trollius europaeus 16 Trifolium striatum 64 Trybuła leśna 98 Tulipa sihestiis 252 Tulipan dziki 252 Turrtis glabra 40 Tussilago farfara 220 Typha angustifolia 278 Typha latifolia 278 Ubiorek gorzki 46 Uczep trójlistkowy 214 Uczep zwisły 214 Uczep zwodniczy 214 Ukwap dwupienny 210 Untricularia wlgaris 188 Urticadioica 110 Urtica urens 110 Urzet balwierski 36 Wąkrota zwyczajna 96 Werbena lekarska 154 Wężymord czarny korzeń Wężymord górski 238 Wężymord niski 238 Wężymord stepowy 238 Wiązówka błotna 60 Wiązówka buiwkowaia 60 Wielosił błękitny 146 Wierzbówka kiprzyca 78 Wierzbownica górska 78 Wierzbownica kosmata 7L Wierzbownica wzgórzowa Wiesiołek dwuletni 78 Wieżycznik gładki 40 Wilczomlecz błotny 94 Wilczomlecz obrotny 94 Wilczomlecz sosnka 94 Wiosnówka pospolita 42 Włosiennicznik rzeczny 2i Włosiennicznik wodny 24 Włóczydło polne 100 Włóczydło szerokolistne 1' Wronóg grzebieniasty 48 Wronóg podwójny 48 Wrotycz pospolity 218 Wyka płotowa 72 Wyka ptasia 72 Wyżlin polny 176 Wyżlin większy 176 Wyżpin jagodowy 126 Vaccaria pyramidata 126 Valeriana dioica 196 Waleriana officinalis 196 Valerianella locusta 196 Verbascum densiflorum 17 Verbascum lychnitis 174 Verbascum puherulentum 174 Verbena officinalis 154 Veronica officinalis 180 Veronica beccabunga 180 Veronica chamaedrys 180 Veronica persica 180 Veronica serpyllifolia 180 Veronica triphyllos 180 Vervascum nigrum 174 Vicla cracca 72 Vicia seplum 72 Vlnca minor 144 Vincetoxicum hirundinaria 144 Virga piiosa 198 Viola arvense 82 Viola canina 80 Viola odorata 80 Viola palustris 80 Viola reichenbacbiana 82 Viola rmniana 82 Viola tricolor 82 Viscaria wlgaris 126 Zaraza drobnokwiatowa 1SE Zaraza niebieska 188 Zaraza przytuliowa 188 Zawilec gajowy 22 Zawilec wielkokwiatowy 22 Zawilec żółty 22 Zdrojek błyszczący 118 Zerwa czarna 206 Zerwa ktosowa 206 Ziarnopton wiosenny 24 Zimowit jesienny 246 Złocień właściwy 218 Złoć łąkowa 248 Złoć mała 248 Złoć polna 248 Złoć żółta 248 Zwrotnica zwierciadło We- nery206 Zabieniec babka wodna 244 Żabienica jaskrowata 244 Zabieniec lancetowaty 244 Zabieniec trawolistny 244 Zankiel zwyczajny 96 Żmijowiec zwyczajny 152 Zółtlica drobnokwiatowa 218 Zółtlica włochata 218 Żywiec cebulkowy 40 Żywokost lekarski 154 Autorzy fotografii (Skróty: d.l. - na dole po lewej, d.p. - na dole po prawej, g.l. - na górze po lewej, g.p. - na górze po prawej, ś.l. - w środku po lewej, ś.p. - w środku po prawej) J. Apel: str. 175 dp.; R. Chattopadhyay: str. 77 d.l., 121 g.p., 141 g.l., 161 g.p., 163 d.p., 171 d.p., 175 d.l.,187 g.p., 195 g.p., 269 d.p., 273 ś.p.; R. Cramm: str. 107 d.l., 123 Ś.I., 157 d.p., 209 d.l.; W. Curth: str. 227 d.l.; R. Haslberger: str. 19 d.l., 23 g.l., 53 d.p., 129 g.p., 133 d.l., 133 g.p., 161 d.p., 165 ś.l., 185 g.p., 249 di, 255 g.p., 265 g.p.; C. JanBen: str. 103 g.p.; G. Kalden: str. 43 d.l., 129 g.l., 247 gl, 249 g.p.; C. Militz: str. 195 śl; B. Miinker: str. 27 ś.l., 31 g.l., 31 g.l., 55 d.p., 81 g.l., 83 g.p., 83 g.p., 89 d.p., 123 ś.p., 127 ś.p., 145 g.p., 157 gl, 167 ś.l., 169 gl, 171 g.p., 175 gl, 179 g.p., 205 d.l., 207 g.p., 209 g.l., 219 d.l., 221 g.p., 227 g.p., 227 d.p., 235 d.p., 239 d.p., 265 g.p.,271 g.p., 273 g.p., 275 g.l., 275 d.p.; M. Pforr: str. 25 śl, 33 d.p., 35 gl, 51 g.p., 57 g.p., 59 d.p., 61 d.p., 63 g.l., 63 d.l., 65 d.p., 67 g.l., 67 d.p., 69 gl, 71 g.p., 73 g.p., 75 g.l., 87 g.p., 87 dl, 91 d.p., 93 g.p., 93 d.l., 93 g.p, 95 g.p., 109 g.l, 125 g.l, 125 d.l, 129 d.l, 131 g.l, 145 g.l, 149 d.p, 159 d.l, 167 d.p., 177 d.l, 177 g.p., 181 Ś.I., 195 d.l, 211 d.p, 229 g.p, 233 g.p, 235 g.l, 237 d.l., 247 d.l, 255 gl; W. Pilz: str. 25 g.p, 51 dl, 61 g.l, 65 ś.l, 73 d.p, 87 d.p, 95 g.l, 103 d.l, 123 g.p, 135 g.p, 163 d.l, 169 d.p, 183 d.p, 195 ś.p, 197 d.ś, 217 d.p, 231 g.p, 239 g.l, 241 d.l, 267 d.l, 271 dl; Dr. E. Pott: str. 17 d.p, 19 g.l, 23 g.p, 65 ś.p, 83 g.l, 99 g.p, 109 d.p, 111 d.p., 113 ś.p, 135 d.p, 141 g.p, 145 d.l, 183 g.l, 191 g.p, 205 ś.p, 225 g.p, 253 g.p, 257 d.p, 259 g.p, 261 d.l, 265 d.l, 267 ś.l, 275 dl, 277 g.l, 277 g.p.; H. Reinhard: str. 17 d.l, 21 gl, 21 d.l, 23 d.l, 25 g.l, 27 ś.p, 41 g.l, 43 g.l, 55 d.l, 59 g.l, 65 g.l, 69 d.p, 95 ś.l, 97 d.p, 129 d.p, 135 g.l, 139 g.l, 143 g.p, 147 g.p.,151 g.l, 153 g.l, 155 g.l, 163 g.l, 165 g.l, 165 d.l, 173 g.p, 175 g.p, 181 d.p, 195 d.p, 197 d.p, 201 g.p, 203 d.p, 205 ś.p, 217 d.l, 219 g.l, 221 d.p, 223 g.p, 231 g.l, 231 d.l, 231 d.p, 237 g.l, 249 g.l, 251 gl, 253 ś.l, 253 d.l, 255 d.p, 257 g.l, 257 g.l, 261 g.p, 269 g.l.; Dr. F. Sauer: str. 51 d.p, 147 gl; E. Schafer: str. 235 g.p.; Dr. T. Schauer: str. 29 ś.p, 39 g.l, 43 g.p, 75 d.p, 107 g.l, 115 d.p, 119 g.p, 149 g.p, 203 g.p.; J. Schimmitat: str. 31 d.l, 81 g.p, 91 g.p, 113 g.l, 113 g.p, 117 g.p, 119 g.l, 185 g.l.; H. Schrempp: str. 17 g.p, 19 d.p, 21 d.p, 23 g.p, 25 d.p, 27 g.p, 27 d.l, 29 g.l, 29 ś.l, 29 g.p, 31 d.p, 33 g.l, 33 g.p, 33 d.l, 35 g.p, 35 d.l, 35 d.p, 37 g.l, 37 d.p, 39 g.l, 39 g.p, 41 ś.p, 43 ś.l, 43 ś.p, 45 g.l, 45 g.p, 45 d.l, 45 d.p, 47 g.p, 47 d.l, 47 g.p, 49 g.l, 49 ś.l, 49 ś.p, 49 d.l, 51 g.l, 53 g.l, 53 d.l, 55 g.l, 55 g.p, 57 g.l, 57 d.p, 59 d.l, 61 g.p, 61 d.p, 63 g.p, 63 d.p, 65 g.p, 67 g.p, 69 g.p, 69 d.l, 71 g.l, 71 g.p., 73 g.l, 73 d.l, 75 g.p, 75 d.l, 77 g.p, 77 d.p, 79 ś.l, 79 ś.p, 79 d.p, 81 d.l, 81 d.p, 83 g.l, 85 g.p, 87 g.l, 89 g.p, 91 g.p, 93 g.l, 95 ś.p, 95 g.p, 97 g.l, 97 g.p, 97 d.l, 99 g.l, 101 g.l, 101 g.p, 101 d.l, 103 g.l, 103 d.p, 105 g.p, 105 d.l, 105 d.p, 107 ś.l, 107 g.p, 109 g.l, 109 g.p, 111 d.l, 111 g.p, 111 d.l, 113 d.l, 113 d.p, 115 g.l, 115 g.p, 115Ś.I, 115 ś.p, 115 di, 117 g.l, 117 ś.l, 117 ś.p, 117 d.l, 117 d.p, 119 ś.l, 119 ś.p, 119 d.l, 119 d.p, 121 g.l, 121 ś.l, 121 ś.p, 121 d.l, 121 d.p, 123 g.l, 123 d.l, 123 d.p, 125 d.p, 127 g.l, 127 g.p, 127 ś.l, 127 d.l, 127 d.p, 131 d.l, 133 śl, 133 ś.p, 137 g.l, 137 d.l, 139 g.l, 139 ś.l, 139 d.l, 139 d.p, 141 d.l, 143 d.p, 147 d.l, 149 g.l, 151 d.l, 151 d.p, 153 d.l, 153 d.p, 155 g.p, 155 d.l, 155 d.p, 157 g.p, 157 d.l, 159 g.l, 159 g.p, 161 g.l, 161 d.l, 163 g.p, 165 ś.p, 167 d.l, 169 g.p, 169 d.l, 171 g.l, 171 d.l, 173 gl, 173 ś.l, 173 ś.p, 173 d.l, 177 g.l, 177 g.p, 179 g.l, 179 d.l, 179 d.p, 181 g.l, 181 g.p, 181 ś.p, 181 d.l, 183 d.l, 185 d.l, 185 d.p, 187 g.p, 187 d.l, 187 d.p, 189 d.l, 191 g.p, 191 dl, 191 d.p, 193 g.l, 193 g.p, 193 d.l, 195 g.l, 197 g.l, 197 g.p, 199 g.l, 199 g.p, 199 d.l, 199 d.p, 201 g.p, 201 d.l, 201 d.p, 203 g.l, 203 d.l, 205 g.l, 205 g.p, 207 d.p, 209 g.p, 209 d.p, 211 g.l, 211 d.l, 213 g.l, 213 g.p, 213 d.l, 213 d.p, 215 g.l, 215 g.p, 215 d.l, 215 d.p, 217 g.l, 217 g.p, 219 g.p, 219 ś.l, 219 ś.p, 221 g.l, 221 g.p, 221 d.p, 225 g.l, 225 d.l, 227 g.l, 229 g.l, 229 d.p, 233 g.l, 233 g.p, 235 d.l, 237g.p, 237 d.p, 239 g.l, 239 d.p, 241 g.l, 241 g.p, 241 d.p, 243 gl, 243 g.p, 243 d.l, 243 d.p, 245 g.p, 247 d.p, 251 g.p, 251 d.l, 251 d.p, 253 ś.p, 255 ś.l, 255 d.l, 259 g.l, 267 g.l, 267 g.p, 267 ś.l, 267 d.p, 271 g.l, 271 g.ś, 273 d.l, 275 g.p, 279 g.l, 279 d.p.; E. Schuhmacher: str. 29 d.l, 77 g.l, 147 d.p, 249 d.p, 259 d.l, 261 g.l, 263 g.p, 273 g.l.; S. Seidl: str. 19 g.p, 221 ś.l, 257 dl, 277 d.l.; H. Spóniein: str. 21 g.p, 79 g.l, 149 dl G. Stainbach: str. 61 g.p, 79 d.l, 95 d.l, 105 g.l, 113 ś.l, 229 d.l, 257 g.p;G. Synatzschke:str.245d.p.; K. Wołfstetter: str. 25 d.l, 27 g.l, 41 g.p, 41 ś.l, 41 d.p, 65 d.l, 85 d.l, 85 d.p, 99 d.l, 99 g.p, 133 g.l, 223 d.p.; K. Wothe: str. 25 ś.p, 29 g.p, 47 g.l, 49 d.p, 59 g.p, 61 d.p, 71 d.p, 79 g.p, 85 g.l, 107 d.p, 125 d.p, 133 g.p, 137 d.p, 145 d.p, 193 d.p, 197 d.l, 207 d.l, 207 d.l, 211 g.p, 223 g.l, 223 d.l, 225 d.p, 233 d.l, 247 g.p, 255 ś.p, 261 d.p.; G. Zlesler: str. 263 g.l. 288