Chava Frankfort-Nachmias, David Nachmias Metody badawcze w naukach spo�ecznych Przek�ad El�bieta Hornowska Zysk i S-ka Wydawnictwo Tytu� orygina�u Research Methods in the Social Sciences Copyright � 1996 by Scientific American/St. Martin's College Publishing Group, Inc. Published by arrangement with Scientific American/St. Martin's College Publishing Group, Incorporate in association with Zysk i S-ka Publishers Ali rights reserved Copyright � 2001 for the Polish translation by Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c, Pozna� Opracowanie graficzne i projekt ok�adki Dariusz Jasiczak Dodatek A prze�o�y�a Marzenna Zakrzewska Literatur� dodatkow� przygotowa� Jerzy Brzezi�ski Redaktor naukowy wydania polskiego prof. dr hab. Jerzy Brzezi�ski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Redaktor Zofia Doma�ska Wydanie I ISBN 83-7150-702-X Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c. ul. Wielka 10, 61-774 Pozna� tel. (0-61) 853 27 51, 853 27 67, fax 852 63 26 Dzia� handlowy, ul. Zgoda 54, 60-122 Pozna� tel. (0-61) 864 14 03, 864 14 04 e-mail: [email protected] nasza strona: www.zysk.com.pl Sk�ad dtp Marek Bar��g Druk i oprawa: Pozna�skie Zak�ady Graficzne SA Zarys tre�ci Wprowadzenie...................................... 11 Cz�� I � Podstawy bada� empirycznych 1. Podej�cie naukowe................................ 16 2. Badanie � podstawowe poj�cia.......................... 41 3. Podstawowe elementy procesu badawczego..................... 66 4. Problemy etyczne bada� w naukach spo�ecznych...................88 Cz�� II � Plany badawcze i struktura procesu badawczego 5. Plany badawcze: eksperymenty........................... 112 6. Plany badawcze: plany bada� przekrojowych i plany quasi-eksperymentalne...... 141 7. Pomiar...................................... 168 8. Dob�r pr�by i schematy doboru pr�by....................... 191 Cz�� III � Zbieranie danych 9. Metody obserwacyjne............................... 220 10. Badania sonda�owe................................ 240 11. Konstruowanie kwestionariusza........................... 266 12. Badania jako�ciowe................................ 297 13. Wt�rna analiza danych............................... 320 Cz�� IV � Przetwarzanie i analizowanie danych 14. Przygotowanie i analiza danych.......................... 350 15. Rozk�ad jednej zmiennej.............................. 369 16. Analiza dwuzmiennowa.............................. 404 17. Kontrola, poziom z�o�ono�ci i analiza wielozmiennowa............... 439 18. Konstruowanie indeksu i metody skalowania.................... 469 19. Wnioskowanie statystyczne............................ 490 Dodatki A. Wst�p do SPSS.................................. 515 B. Zasady pisania raportu z bada�........................... 568 C. Znak sumowania (X)................................ 579 D. Liczby losowe................................... 582 E. Powierzchnia pod krzyw� normaln�......................... 586 F. Rozk�ad t..................................... 587 G. Warto�ci krytyczne rozk�adu F........................... 588 H. Warto�ci krytyczne statystyki U w te�cie Manna-Whitneya.............. 593 I. Rozk�ad z2.................................... 596 S�owniczek........................................ 599 Podzi�kowania...................................... 615 I Szczeg�owy spis tre�ci Wprowadzenie...................................... 11 Cz�� I � Podstawy bada� empirycznych 1 � Podej�cie naukowe.................................. 16 Co to jest nauka? 17. Koncepcje wiedzy 18. Podstawowe za�o�enia przyjmowane w nauce 20. Cele nauk spo�ecznych 23. Rola metodologii 28. Rewolucja naukowa 32. Proces badawczy 36. Plan ksi��ki 37. Podsumowanie 39. Podstawowe terminy 39. Pytania sprawdzaj�ce 40. Literatura dodatkowa 40 2 � Badanie � podstawowe poj�cia............................41 Poj�cia 42. Definicje 44. Teoria: jej funkcje i rodzaje 51. Modele 59. Teoria, modele i badania empiryczne 61. Podsumowanie 63. Podstawowe terminy 64. Pytania sprawdzaj�ce 65. Literatura dodatkowa 65 3 � Podstawowe elementy procesu badawczego......................66 Problemy badawcze 67. Zmienne 70. Zwi�zki 74. Hipotezy 77. Problemy i hipotezy: wybrane przyk�ady 80. �r�d�a informacji o badaniach i hipotezach naukowych 81. Podsumowanie 86. Podstawowe terminy 87. Pytania sprawdzaj�ce 87. Literatura dodatkowa 87 4 � Problemy etyczne bada� w naukach spo�ecznych....................88 Dlaczego etyka w badaniach naukowych? 90. Wyr�wnywanie koszt�w i zysk�w 93. Wyra�anie zgody na podstawie posiadanych informacji 95. Prywatno�� 99. Anonimowo�� i poufno�� 102. Zawodowy kodeks post�powania etycznego 104. Podsumowanie 109. Podstawowe terminy 109. Pytania sprawdzaj�ce 110. Literatura dodatkowa 110 Cz�� II � Plany badawcze i struktura procesu badawczego 5 � Plany badawcze: eksperymenty............................112 Plan badawczy: przyk�ad 114. Klasyczny plan eksperymentalny 116. Wyprowadzanie wniosk�w o charakterze przyczynowo-skutkowym 119. Podstawowe cechy planu badawczego 120. Rodzaje plan�w badawczych 131. Podsumowanie 139. Podstawowe terminy 140. Pytania sprawdzaj�ce 140. Literatura dodatkowa 140 6 � Plany badawcze: plany bada� przekrojowych i plany quasi-eksperymentalne.......141 Rodzaje zmiennych i plany badawcze 143. Plany przekrojowe 145. Plany quasi-eksperymentalne 147. Plany ��czone 159. Plany preeksperymentalne 162. Por�wnanie plan�w badawczych 164. Podsumowanie 166. Podstawowe terminy 167. Pytania sprawdzaj�ce 167. Literatura dodatkowa 167 7 � Pomiar.......................................168 Natura pomiaru 170. Poziomy pomiaru 173. Transformacja danych 178. B��d pomiaru 179. Trafno�� 180. Rzetelno�� 185. Podsumowanie 189. Podstawowe terminy 190. Pytania sprawdzaj�ce 190. Literatura dodatkowa 190 8 � Dob�r pr�by i schematy doboru pr�by.........................191 Po co jest potrzebna pr�ba? 193. Populacja 193. Schematy doboru pr�by 197. Wielko�� pr�by 208. B��dy nielosowe 214. Podsumowanie 216. Podstawowe terminy 216. Pytania sprawdzaj�ce 217. Literatura dodatkowa 217 Cz�� III � Zbieranie danych 9 � Metody obserwacyjne................................220 Triangulacja 222. Rola obserwacji 223. Rodzaje zachowa� 225. Okre�lanie czasu obserwacji i rejestrowanie danych 227. Wnioskowanie 229. Rodzaje obserwacji 230. Obserwacja kontrolowana 230. Ekspe- rymenty laboratoryjne 230. Eksperyment terenowy 235. Podsumowanie 237. Podstawowe terminy 238. Pytania sprawdzaj�ce 238. Literatura dodatkowa 239 10 � Badania sonda�owe.................................240 Ankiety pocztowe 242. Wywiad osobisty 249. Wywiad osobisty a ankieta pocztowa 254. Zasady prowadzenia wywiadu 256. Wywiad telefoniczny 258. Por�wnanie trzech metod prowadzenia bada� sonda�owych 261. Wnioski 262. Podsumowanie 263. Podstawowe terminy 264. Pytania sprawdzaj�ce 264. Literatura dodatkowa 264 11 � Konstruowanie kwestionariusza............................266 Pytania 267. Tre�� pyta� 268. Rodzaje pyta� 270. Format pytania 274. Porz�dek pyta� 277. Ograniczanie stronniczo�ci: b��dy w konstrukcji kwestionariusza 280. List wprowadzaj�cy 284. Instrukcja 286. Konstruowanie kwestionariusza: analiza przypadku 287. Podsumowanie 294. Podstawowe terminy 295. Pytania sprawdzaj�ce 296. Literatura dodatkowa 296 12 � Badania jako�ciowe.................................297 Badania terenowe 299. Obserwacja uczestnicz�ca 300. Praktyczne problemy bada� terenowych 304. Podstawy teoretyczne bada� terenowych 313. Spo�eczno�� robotnik�w: przyk�ad bada� terenowych 315. Etyczne i polityczne aspekty bada� terenowych 317. Podsumowanie 318. Podstawowe terminy 319. Pytania sprawdzaj�ce 319. Literatura dodatkowa 319 13 � Wt�rna analiza danych................................320 Dlaczego wt�rna analiza danych? 322. Opinia publiczna i polityka spo�eczna: przyk�ad 324. Ograniczenia wt�rnej analizy danych 325. Spis ludno�ci 326. Szukanie danych wt�rnych 331. Pomiary nieinwazyjne 333. Dokumenty archiwalne 335. Analiza tre�ci 341. Podsumowanie 346. Podstawowe terminy 348. Pytania sprawdzaj�ce 348. Literatura dodatkowa 348 Cz�� IV � Przetwarzanie i analizowanie danych 14 � Przygotowanie i analiza danych............................350 Schematy kodowania 352. Konstruowanie zeszyt�w kodowych 357. Wykorzystywanie komputer�w w naukach spo�ecznych 365. Podsumowanie 366. Podstawowe terminy 367. Pytania sprawdzaj�ce 367. �wiczenia komputerowe 367. Literatura dodatkowa 368 15 � Rozk�ad jednej zmiennej...............................369 Rola statystyki 371. Rozk�ady cz�sto�ci 371. Graficzna prezentacja rozk�ad�w 375. Miary tendencji centralnej 379. Podstawowe miary rozproszenia 386. Miary rozproszenia oparte na �redniej 391. Rodzaje rozk�ad�w cz�sto�ci 396. Podsumowanie 400. Podstawowe terminy 401. Pytania sprawdzaj�ce 401. �wiczenia komputerowe 403. Literatura dodatkowa 403 16 � Analiza dwuzmiennowa................................404 Poj�cie zwi�zku mi�dzy dwiema zmiennymi 405. Miara zwi�zku 414. Miary zwi�zku dla danych nominalnych 417. Miary zwi�zku pomi�dzy zmiennymi dla skali porz�dkowej 421. Miary si�y zwi�zku dla danych interwa�owych 428. Podsumowanie 436. Podstawowe terminy 436. Pytania sprawdzaj�ce 436. �wiczenia komputerowe 438. Literatura dodatkowa 438 17 � Kontrola, poziom z�o�ono�ci i analiza wielozmiennowa.................439 Kontrola 441. Metody kontroli 442. Poziom z�o�ono�ci 449. Analiza wielozmiennowa: korelacje wielokrotne 459. Modele przyczynowe i analiza zmiennych 460. Podsumowanie 465. Podstawowe terminy 466. Pytania sprawdzaj�ce 466. �wiczenia komputerowe 468. Literatura dodatkowa 468 18 � Konstruowanie indeksu i metody skalowania......................469 Konstruowanie indeksu 471. Metody skalowania 479. Podsumowanie 487. Podstawowe terminy 488. Pytania sprawdzaj�ce 488. �wiczenia komputerowe 489. Literatura dodatkowa 489 19 � Wnioskowanie statystyczne..............................490 Strategia testowania hipotez 492. Hipoteza zerowa i hipoteza badawcza 493. Rozk�ad z pr�by 494. Poziom istotno�ci i obszar odrzuce� 496. Parametryczne i nieparametryczne testy istotno�ci 500. Podsumowanie 513. Podstawowe terminy 514. Pytania sprawdzaj�ce 514. �wiczenia komputerowe 514. Literatura dodatkowa 514 Dodatki A � Wst�p do SPSS...................................515 Wersje dla komputera g��wnego i dla PC 517. SPSS dla Windows 546. Zako�czenie 562. Literatura dodatkowa 567 B � Zasady pisania raportu z bada�............................568 Literatura dodatkowa 578 C � Znak sumowania (L).................................579 D � Liczby losowe....................................582 E � Powierzchnia pod krzyw� normaln�..........................586 F � Rozk�ad I......................................587 G � Warto�ci krytyczne rozk�adu F............................588 H � Warto�ci krytyczne statystyki U w te�cie Manna-Whitneya...............593 I � Rozk�ad x2......................................596 S�owniczek........................................599 Podzi�kowania 615 � Wprowadzenie Celem pi�tego wydania Metod badawczych w naukach spo�ecznych � podobnie jak poprzednich wyda� � jest przedstawienie pe�nego, usystematyzowanego przegl�du wiedzy na temat podej�cia naukowego w obszarze nauk spo�ecznych. Szczeg�lny nacisk k�adziemy na zwi�zki pomi�dzy teori�, badaniami a praktyk�, a tak�e na w��czenie dzia�a� badawczych w usystematyzowany obszar wiedzy po to, aby czytelnik m�g� �atwiej zrozumie� natur� bada� w naukach spo�ecznych. Naszym zdaniem badania prowadzone w naukach spo�ecznych to autokorekcyj-ny proces cykliczny sk�adaj�cy si� z siedmiu nast�puj�cych etap�w: definicji problemu badawczego, sformu�owania hipotez, wybrania planu badawczego, pomiaru, zbierania danych, analizy danych i uog�lniania. Ka�dy z tych etap�w jest powi�zany z teori� w tym sensie, �e zar�wno z niej wynika, jak i na ni� wp�ywa. Ksi��ka ta prowadzi czytelnika kolejno przez owe etapy. Nowe wydanie Pi�te wydanie zosta�o w du�ym stopniu poprawione i zmienione: � Rozdzia� 15 �Rozk�ad jednej zmiennej" rozszerzono o tekst dotycz�cy wykorzystania grafiki do przedstawiania rozk�ad�w. Omawiamy wykresy ko�owe, s�upkowe oraz histogramy. � W ka�dym wprowadzeniu do rozdzia�u przedstawiamy zarys prezentowanej tematyki jak r�wnie� przyk�ad ilustruj�cy omawiane zagadnienia w rzeczywistych sytuacjach �yciowych. Wprowadzenia te maj� zainteresowa� student�w danym problemem. � W ca�ej ksi��ce znajduj� si� ramki podsumowuj�ce przedstawiony materia� i u�atwiaj�ce przegl�d najwa�niejszych poj��. � Dodatek A �Wst�p do SPSS" zosta� rozszerzony. Omawiamy w nim SPSS/PC+ oraz SPSS dla Windows. Dodatek A ma pom�c studentom w przygotowaniu i przeprowadzeniu komputerowej analizy danych za pomoc� tego znanego i cz�sto stosowanego pakietu statystycznego. W rozdzia�ach 14-19 wprowadzili�my nowe �wiczenia komputerowe, aby umo�liwi� studentom wykorzystanie SPSS do analizy danych. � Nowy dodatek B �Zasady pisania raportu z bada�" dostarcza wskaz�wek co do pisania raport�w zar�wno dla pocz�tkuj�cych student�w, jak i dla student�w zaawansowanych. W nowym wydaniu staramy si� nadal ��czy� szeroki zakres klasycznych bada� podejmowanych w naukach spo�ecznych z przyk�adami wsp�czesnych problem�w rozwi�zywanych w tym obszarze. Wprowadzone zmiany odzwierciedlaj� rozw�j, kt�ry dokona� si� w tej dziedzinie od czasu poprzedniego wydania ksi��ki. Dzi�ki konstruktywnym uwagom krytycznym sformu�owanym przez osoby prowadz�ce zaj�cia z metod badawczych w r�nych dyscyplinach na terenie ca�ego kraju � zar�wno korzystaj�cych, jak i nie korzystaj�cych z tego podr�cznika � ksi��ka zyska�a bardzo wiele. Id�c za ich rad�, zmienili�my spos�b pisania tak, aby ksi��ka by�a mniej formalna, a wprowadzenia do rozdzia��w bardziej przyst�pne. 11 Plan ksig�ki Ksi��ka zosta�a zorganizowana w spos�b nast�puj�cy: przechodzimy od blok�w (cegie�ek) o charakterze teoretycznym, wyja�niaj�cych poj�cia i okre�laj�cych proces badawczy, do analizy danych i wykorzystania komputer�w. Dzi�ki temu studenci otrzymuj� pe�ne i w spos�b systematyczny budowane podstawy do rozumienia istoty i zakresu bada� naukowych prowadzonych w naukach spo�ecznych. Poszczeg�lne rozdzia�y ksi��ki stanowi� niezale�ne (cho� jednocze�nie powi�zane ze sob�) ca�o�ci, co u�atwia elastyczne organizowanie zaj�� w zale�no�ci od indywidualnych potrzeb i zainteresowa� prowadz�cego. Monografi� t� mo�na wykorzystywa� na dw�ch rodzajach zaj��: wprowadzenia do metod badawczych oraz zaj��, na kt�rych na zmian� omawia si� tematy dotycz�ce metod badawczych i statystyki. W rozdziale 1 przedstawiamy podstawy wiedzy, cele bada� naukowych i podstawowe za�o�enia podej�cia naukowego. W rozdziale 2 i 3 omawiamy zasadnicze problemy bada� empirycznych oraz zwi�zki pomi�dzy teori� i badaniami. W rozdzia�ach tych poruszamy zagadnienia tworzenia poj��, roli i typ�w teorii, modeli, zmiennych i r�nych �r�de� problem�w i hipotez badawczych. Rozdzia� 4 koncentruje si� na etycznych problemach bada� w naukach spo�ecznych i ukazuje sposoby zapobiegania �amaniu praw oraz sposoby ochrony d�br os�b badanych, ��cznie z prawem do prywatno�ci. W rozdziale 5 i 6 przedstawiamy etap wybierania planu badawczego. Plan badawczy to strategia obowi�zuj�ca badacza, to logiczny model pozwalaj�cy na wyprowadzanie wniosk�w o charakterze przyczynowo-skutkowym. Plany eksperymentalne zosta�y przedstawione i om�wione w rozdziale 5, a quasi- i preekspery-mentalne w rozdziale 6. W rozdziale 7 koncentrujemy si� na pomiarze i ilo�ciowym ujmowaniu danych. Dokonali�my r�wnie� przegl�du zagadnie� trafno�ci i rzetelno�ci � nierozerwalnie zwi�zanych z teori� pomiaru. W rozdziale 8 przedstawili�my podstawy teorii doboru pr�by, najcz�ciej stosowane schematy doboru pr�by oraz metody okre�lania niezb�dnej wielko�ci pr�by. W rozdzia�ach od 9 do 13 omawiamy r�ne metody zbierania danych stosowane w naukach spo�ecznych. Metody obserwacji, eksperymentu laboratoryjnego i naturalnego s� tematem rozdzia�u 9. W rozdziale 10 natomiast przedstawiamy badania sonda�owe � zw�aszcza ankiet� pocztow�, wywiad osobisty i wywiad telefoniczny. Rozdzia� 11 zawiera opis konstruowania metody kwestionariuszowej: omawiamy tre�� pyta�, rodzaje pyta�, format pyta� i sekwencj� pyta�. Ukazuj�c b��dy pope�niane przy konstruowaniu kwestionariusza, poruszamy problem stronniczo�ci. Rozdzia� 12 zosta� po�wi�cony teorii i praktyce bada� jako�ciowych ze szczeg�lnym naciskiem na obserwacj� uczestnicz�c� i badania terenowe. W rozdziale 13 omawiamy podstawowe zagadnienia wt�rnej analizy danych � danych pochodz�cych z powszechnego spisu statystycznego, danych nieinwazyjnych takich jak dokumenty prywatne i oficjalne � oraz analiz� tre�ci. Kolejne rozdzia�y dotycz� przetwarzania i analizy danych. W rozdziale 14 przedstawiamy najnowsze techniki przygotowywania ksi��ki kodowej, schematy i narz�dzia kodowania, sposoby przygotowywania danych do obr�bki komputerowej, wykorzystanie komputer�w w badaniach prowadzonych w naukach spo�ecznych oraz sieci komputerowe. Rozdzia� 15 wprowadza czytelnika w problematyk� rozk�ad�w jednozmiennowych, miar tendencji centralnej i rozproszenia oraz r�nych rodzaj�w rozk�ad�w liczebno�ci. Rozdzia� 16 przedstawia podstawowe poj�- 12 cia analizy dwuzmiennowej, w tym miary zwi�zku dla danych nominalnych, porz�dkowych i interwa�owych, kt�re zosta�y om�wione i por�wnane. Tematem rozdzia�u 17 jest analiza wielozmiennowa, statystyczne techniki kontroli i interpretacji, analiza przyczynowa oraz analiza �cie�ek. W rozdziale 18 przedstawiamy podstawowe techniki wykorzystywane przy konstruowaniu indeks�w i skal, a w rozdziale 19 strategie testowania hipotez, poj�cia poziomu istotno�ci, obszaru odrzuce� oraz wybrane parametryczne i nieparametryczne testy istotno�ci. Ksi��ka ta, wraz z dodatkowymi materia�ami, pomo�e czytelnikom prze�ledzi� podstawowe etapy procesu badawczego. Podzi�kowania Mamy wiele d�ug�w wdzi�czno�ci. Od czasu pierwszego wydania ksi��ki w 1976 roku studenci, wyk�adowcy, recenzenci i nasi koledzy przekazali nam wiele pomys��w i uwag. Szczeg�ln� wdzi�czno�� niech zechc� przyj��: Michael Baer, Bruce S. Bowen, Jeffrey Brudney, Gary T. Henry i Allen Rubin. Dzi�kujemy r�wnie� osobom zarz�dzaj�cym spu�cizn� literack� Sir Ronalda A. Fishera, F.R.S. i dr. Franka Yatesa, F.R.S., tj. Longman Group Ltd. z Londynu za zgod� na przedruk dodatk�w z ksi��ki Statistical Tables for Biological, Agricultural, and Medical Research (wyd. 6, 1974) oraz recenzentom wydania pi�tego naszej ksi��ki: Lydii Andrade z San Jose State University, Claire L. Felbinger z Cleveland State University, Richardowi Na-gasawie z Arizona State University, Marcellinie Offoha z Ithaca College, Alfredowi Powellowi z University of Texas w San Antonio, Johnowi K. Price'owi z Louisiana Tech University, Julesowi J. Wandererowi z University of Colorado w Boulder oraz Davidowi G. Wegge'owi z St. Norbert College. Dzi�kujemy te� Claire L. Felbinger z Levin College of Public Administration i jej asystentowi Stephenowi F. Schwelgienowi za przygotowanie dodatku o SPSS, Ninie Reshef, cz�onkowi The Public Policy Program z Tel-Aviv University, kt�ra pomaga�a Davidowi Nachmiasowi i kt�rej prac� mo�na dostrzec w ca�ym tek�cie, a tak�e Pat Pawasarat wsp�pracuj�cej z Chav� Frankfort-Nachmias przy poprawianiu tekstu. Na koniec chcieliby�my wyrazi� nasz� wdzi�czno�� zespo�owi St. Martin's Press, a zw�aszcza Carli Samodulski, kt�ra w mistrzowski spos�b opracowa�a pi�te wydanie. Szczerze dzi�kujemy te� Sabrze Scribner, sumiennej asystentce Elizabeth Bast oraz Douglasowi Bellowi za cierpliwo�� i wsparcie w trakcie pisania tej ksi��ki. Chava Frankfort-Nachmias David Nachmias CZʌ� I PODSTAWY BADA� EMPIRYCZNYCH Rozdzia� 1 Podej�cie naukowe Co to jest nauka? 17 Koncepcje wiedzy 18 Model oparty na autorytecie 18 Model oparty na wierze 19 Model racjonalny 19 Podstawowe za�o�enia przyjmowane w nauce 20 Cele nauk spo�ecznych 23 Wyja�nianie naukowe 23 Przewidywanie 25 Rozumienie 27 Rola metodologii 28 Metodologia dostarcza regu� komunikowania 29 Metodologia dostarcza regu� wnioskowania 30 Metodologia dostarcza regu� intersubiektywno�ci 30 Rewolucja naukowa 32 Nauka normalna a nauka rewolucyjna 32 Nauka rewolucyjna 34 Logika odkrycia? 34 Proces badawczy 36 Plan ksi��ki 37 Podsumowanie 39 Podstawowe terminy 39 Pytania sprawdzaj�ce 40 Literatura dodatkowa 40 Czy skomplikowane problemy spo�eczne mo�na rowi�zywa�, prowadz�c szerokie i z�o�one badania? Niedawno* rozpocz�ty projekt badawczy dotycz�cy rozwoju os�b zamieszka�ych w okr�gu Chicago (Huma� Development in Chicago Neighborhoods) mo�e by� przyk�adem takiego w�a�nie badania. Aby mo�na by�o uzyska� szczeg�owy obraz specyfiki dorastania w Chicago, a tak�e okre�li�, jakie sposoby wychowania prowadz� do pope�niania przest�pstw, a jakie do spo�ecznie akceptowanych zachowa�, badacze b�d� przez ponad osiem lat obserwowa� oko�o 11 000 os�b mieszkaj�cych w 75 okr�gach le��cych w okolicach Chicago. Badanie to b�dzie mia�o charakter interdyscyplinarny. Jego autorzy b�d� szuka� przyczyn indywidualnych i rodzinnych (czynniki psychologiczne), a tak�e wp�yw�w �rodowiskowych i spo�ecznych (czynniki socjologiczne). Wykorzystuj�c otrzymane wyniki w celu udowodnienia wcze�niej przyj�tych hipotez, badacze b�d� przestrzega� regu� metodologii nauk1. Rozdzia� ten jest po�wi�cony nauce. Rozpoczynamy go od przedstawienia definicji nauki i por�wnania podej�cia naukowego z trzema innymi koncepcjami wiedzy. Nast�pnie omawiamy podstawowe za�o�enia nauki, jej cele, a tak�e rol� metodologii w badaniach naukowych. Definiujemy podej�cie naukowe najpierw z punktu widzenia tego, czym jest rzeczywisto�� i do�wiadczenie, a nast�pnie z punktu widzenia metodologii, bior�c pod uwag� regu�y komunikowania, wnioskowania i intersubiektywno�ci. Dalej przedstawiamy ide� rewolucji naukowej, odkry� i post�pu. Na koniec pokazujemy model procesu badawczego, kt�rego etapy b�dziemy prezentowa� w kolejnych rozdzia�ach. Stawiamy te� wiele pyta�. Jakich korzy�ci na przyk�ad dostarcza podej�cie naukowe osobom, kt�re interesuj� si� problemami spo�ecznymi? W jaki spos�b mo�emy zdoby� rzeteln� wiedz� o takich ludzkich do�wiadczeniach, kt�re opisujemy jako �spo�eczne", �polityczne", �ekonomiczne" czy �psychologczne"? A dok�adniej, w jaki spos�b podej�cie naukowe pomaga zrozumie� zjawiska takie, jak: inflacja, bezrobocie, demokracja, biurokracja, zbrodnie i przest�pstwa czy samorealizacja? Innymi s�owy, w jaki spos�b i dlaczego nauki spo�eczne nale�� do rodziny nauk? Jednym ze sposob�w odpowiedzi na te pytania jest najpierw zdefiniowanie, czym jest nauka, nast�pnie bli�sze przyjrzenie si� podej�ciu naukowemu � jego za�o�eniom, celom i w�a�ciwo�ciom � a na koniec por�wnanie podej�cia naukowego z innymi koncepcjami wiedzy. � Co to jest nauka? Poj�cie nauki jest, niestety, cz�sto �le rozumiane. Laicy, dziennikarze, politycy, uczniowie i naukowcy stosuj� termin �nauka" w r�ny spos�b i w r�nych kontek- * Pierwsze wydanie tej ksi��ki ukaza�o si� w 1976 roku � przyp. red. nauk. 1 Ellen K. Coughlin (1994), Pathways to Crime, �The Chronicie of Higher Education", April 27, s. A8-A9. 17 stach. Dla niekt�rych nauka oznacza presti�owe przedsi�wzi�cie, dla drugich prawdziw� wiedz�, a jeszcze dla innych obiektywne badanie zjawisk empirycznych. �Nauka" to termin trudny do zdefiniowania g��wnie dlatego, �e ludzie cz�sto myl� to, czym jest nauka, z jej metodologi�. Chocia� sama nauka nie ma w�asnego przedmiotu badawczego, to nie ka�de badanie jakiego� zjawiska traktujemy jako nauk�. I tak na przyk�ad astrologowie studiuj� po�o�enie gwiazd oraz analizuj� zdarzenia w ludzkim �yciu, staraj�c si� ustali� relacje mi�dzy nimi po to, aby mo�na by�o przewidywa� przysz�e wydarzenia. Badania te nie pozwalaj� jednak zakwalifikowa� astrologii jako jednej z nauk. Je�li nawet presti�owy uniwersytet powo�a�by do �ycia instytut astrologii, zatrudni� pracownik�w, opracowa� program kszta�cenia w zakresie studi�w magisterskich, to i tak astrologia nie sta�aby si� dyscyplin� naukow�. Pow�d, dla kt�rego odrzucamy astrologi� jako nauk�, nie le�y bowiem w jej przedmiocie bada�, ale w metodologii stosowanej przez astrolog�w, kt�ra jest uwa�ana za nienaukow�. Odrzucenie przez naukowc�w jakiej� dziedziny wiedzy, traktowanej przez wielu ludzi jako wiedzy rzeczywistej, oparte jest zawsze na przes�ankach metodologicznych. Co wi�cej, sama nauka tak�e ci�gle si� zmienia � wiedza dzisiaj uznawana za naukow�, jutro mo�e si� okaza� nienaukowa.Ter-min �nauka" nie odnosi si� zatem do jakiej� og�lnej lub konkretnej wiedzy, lecz do odmiennej metodologii. Z tych powod�w b�dziemy w naszej ksi��ce u�ywa� terminu �nauka" na oznaczenie ca�okszta�tu wiedzy osi�ganej za pomoc� metodologii naukowej. � Koncepcje wiedzy S�owo �nauka" (ang. science) pochodzi od �aci�skiego s�owa scire oznaczaj�cego �wiedzie�". Historycznie rzecz bior�c, ludzie zdobywali wiedz� w r�ny spos�b. Podej�cie naukowe jest z ca�� pewno�ci� jedynym sposobem, dzi�ki kt�remu ludzie zrozumieli swoje otoczenie i siebie samych. Mo�na jednak wskaza� trzy inne sposoby zdobywania wiedzy: spos�b odwo�uj�cy si� do autorytetu, do wiary oraz spos�b racjonalny. Podstawowej cechy r�ni�cej te podej�cia mo�na upatrywa� w sposobie, w jaki ka�de z nich uwiarygadnia �r�d�a wiedzy lub osoby szerz�ce t� wiedz� (tj. �Kto to m�wi?"), w procedurach za pomoc�, kt�rych wiedza ta jest zdobywana (tj. �J ak si� tego dowiedzieli�my?") oraz w efektach tej wiedzy (�Jakie widzimy r�nic e?")2. Om�wimy kr�tko owe trzy modelowe sposoby zdobywania wiedzy, aby na ich tle przedstawi� odmienno�� podej�cia naukowego. Model opar�y na autorytecie W modelu opartym na autorytecie ludzie poszukuj� wiedzy, odwo�uj�c si� do tych os�b, kt�re z powod�w spo�ecznych lub politycznych s� uwa�ane za jej �r�d�o. S� nimi na przyk�ad czarownicy w spo�ecze�stwach plemiennych, dostojnicy ko�cielni w spo�ecze�stwach teokratycznych (np. mu��owie we wsp�czesnym Iranie), kr�lowie w monarchiach i naukowcy w spo�ecze�stwach technokratycznych. W ka�dym 2 Walter L. Wallace (1971), The Logic of Science in Sociology, Hawthorne, N.Y.: Aldine, s. 11; por. r�wnie� Anthony 0'Hear (1989), An Introduction to the Philosophy of Science, New York: Oxford University Press. 18 spo�ecze�stwie r�ne osoby obdarzone autorytetem mog� stanowi� �r�d�a wiedzy o odmiennych zjawiskach. Dla wi�kszo�ci pobo�nych katolik�w, na przyk�ad, niepodwa�alny autorytet w sprawach religijnych tradycyjnie ma papie�. Z kolei w czasach rewolucji kulturalnej w Chinach (pocz�wszy od 1965 roku) taki sam autorytet we wszystkich sprawach mia� przewodnicz�cy Mao Tse-tung i jego �ona. Ma�a czerwona ksi��eczka zawieraj�ca aforyzmy Mao s�u�y�a jako �biblia" i decydowa�a o tym, co mo�na by�o uwa�a� za poprawne my�lenie i poprawne zachowanie. Mu�-�owie we wsp�czesnym Iranie to inny, aktualny, przyk�ad. W modelu opartym na autorytecie zdolno�� generowania wiedzy przypisywana jest autorytetom spo�ecznym, politycznym i religijnym. Spos�b, w jaki ludzie zdobywaj� t� wiedz� (np. ceremonia�), wp�ywa na tryb jej przekazywania przez autorytety, nie wp�ywa za� na zaufanie ludzi do samej wiedzy. Ci, kt�rzy chcieliby zdyskredytowa� lub zdelegi-tymizowa� autorytet osoby uwa�anej za �r�d�o wiedzy, musz� by� przygotowani na szybkie odpieranie zarzut�w pod swoim adresem oraz umie� wskaza� alternatywne �r�d�a tej wiedzy. Model opar�y na wierze W modelu opartym na wierze osoby poszukuj�ce prawdy znajduj� wiedz� u autorytet�w ponadnaturalnych takich, jak wr�bici, wyrocznie czy media. W tym aspekcie model oparty na wierze przypomina model oparty na autorytecie. Modele te r�ni� si� jednak obecno�ci� zdarze� ponadnaturalnych i stanem psychologicznym os�b szukaj�cych wiedzy charakterystycznej dla modelu drugiego. Model oparty na wierze zale�y bowiem w du�ym stopniu od wykorzystania ceremonia�u i rytua�u. Obrz�d zwi�zany z przepowiedniami astrologicznymi, na przyk�ad, ma na celu przekonanie laik�w o ponadnaturalnej mocy astrolog�w. Co wi�cej, w sytuacjach depresji i bezradno�ci istnieje du�e zapotrzebowanie na wiedz� opart� na wierze. Zaufanie do wiedzy zdobywanej w ten spos�b spada natomiast wraz ze wzrostem liczby os�b, kt�re j� odrzucaj�, ze wzrostem poziomu wykszta�cenia spo�ecze�stwa oraz z popraw� kondycji psychologicznej jednostki. Model racjonalny Zgodnie z kierunkiem filozofii okre�lanym jako racjonalizm istnieje mo�liwo�� zdobycia wiedzy poprzez proste odwo�anie si� do regu� i metod logiki. U podstaw racjonalizmu le�� nast�puj�ce za�o�enia: (1) istnieje mo�liwo�� poznania �wiata niezale�nie od zjawisk dost�pnych obserwacji, (2) wiedza jest niezale�na od naszego osobistego do�wiadczenia. Innymi s�owy, model racjonalny dotyczy wiedzy zasadniczo prawdziwej, logicznie mo�liwej i dopuszczalnej. Dla racjonalisty my�le� racjonalnie oznacza respektowa� zasady abstrakcyjnej logiki formalnej. Logika jest nauk� normatywn�, a jej regu�y pozwalaj� na sformu�owanie kryteri�w odr�niania naukowych pyta� od nienaukowego my�lenia. Jeden z klasycznych racjonalist�w, grecki filozof Arystoteles (384-322 p.n.e.) intensywnie studiowa� podstawy logiki, a co si� z tym wi��e � struktur� wiedzy i prawdy. Niemiecki filozof Immanuel Kant (1724-1804) o�wiadczy�: Od czas�w Arystotelesa nie musia�a ona [tj. logika] zrobi� �adnego kroku wstecz, o ile do poprawek nie zechcemy zaliczy� np. usuni�cia niekt�rych zb�dnych subtelno�ci lub wyra�niejszego okre�lenia tego, co ju� zosta�o wy�o�one, 19 nale�y to jednak raczej do elegancji ni� do pewno�ci nauki. Osobliwe jest jeszcze to, �e nie mog�a dotychczas zrobi� tak�e ani kroku naprz�d i �e przeto, wedle wszelkich danych, wydaje si� zamkni�ta i wyko�czona3. Pogl�d, �e wiedza istnieje a priori i �e jest niezale�na od ludzkiego do�wiadczenia, utrzyma� si� po okresie klasycznego racjonalizmu. Najwy�szym uciele�nieniem racjonalizmu we wsp�czesnej nauce jest matematyka. Czysta matematyka sk�ada si� z twierdze�, kt�re s� uniwersalne, trafne, pewne i niezale�ne od �wiata empirycznego. Twierdzenia czystej geometrii, na przyk�ad, s� � z definicji � traktowane jako bezwzgl�dne i prawdziwe. Czysta geometria nie m�wi nic na temat rzeczywisto�ci. Jej twierdzenia s� tautologiami, tj. twierdzeniami, kt�re s� prawdziwe tylko na mocy ich formy logicznej. Chocia� czysta matematyka i logika formalna s� podstawowe dla podej�cia naukowego, to ich warto�� dla nauk spo�ecznych �istnieje o tyle, o ile s�u�� one jako �rodki owocnego post�pu tych nauk. Powinny by� stosowane w taki spos�b, w jaki stosuje si� skomplikowane narz�dzia: jedynie wtedy i tam, gdzie mog� pom�c i nie przeszkadzaj� post�powi"4. � Podstawowe za�o�enia przyjmowane w nauce Podej�cie naukowe opiera si� na zbiorze za�o�e�, kt�re nie s� dowiedzione i kt�rych si� nie dowodzi. Te podstawowe przes�anki stanowi� warunki wst�pne konieczne do prowadzenia naukowej dyskusji. Epistemologia, badanie podstaw wiedzy, zajmuje si� natur� tych przes�anek i rol�, jak� one odgrywaj�. Badaj�c je, mo�emy lepiej zrozumie� istot� podej�cia naukowego i przypisywan� mu przewag� nad innymi �r�d�ami wiedzy. 1. Natura jest uporz�dkowana. Podstawowym za�o�eniem przyjmowanym w nauce jest za�o�enie o istnieniu rozpoznawalnej regularno�ci i o porz�dku w �wiecie rzeczywistym � zdarzenia nie pojawiaj� si� losowo. Naukowcy zak�adaj�, �e nawet w intensywnie zmieniaj�cym si� �rodowisku istnieje okre�lony stopie� uporz�dkowania i ustrukturowania. Ka�da zmiana ma w�asny schemat i mo�e by� zrozumiana. Racjonalna koncepcja rzeczywisto�ci nie odnosi si� do si� ponadnaturalnych czy wszechmocnych. W nauce rzeczywisto�� (natura) sk�ada si� z wszystkich empirycznie obserwowalnych obiekt�w, warunk�w i zdarze�, kt�re istniej� niezale�nie od ludzkiej interwencji (w��czaj�c w to ludzi jako systemy biologiczne). Prawa natury raczej opisuj�, ni� wyznaczaj� to, co rzeczywi�cie si� wydarza. Uporz�dkowanie i regularno�� natury nie s� jednak nieod��cznymi cechami zjawisk. Nie ma, na przyk�ad, �adnej logicznie sprawczej przyczyny, dla kt�rej wiosna powinna nast�powa� po zimie, zima po jesieni, jesie� po lecie, a lato po wio�nie. Poniewa� 3 Immanuel Kant (1881), Criti�ue of Pure Reason, London: Macmillan, s. 688; wyd. polskie: Im-manuel Kant (1957), Krytyka czystego rozumu.Warszawa: PWN, t�um. Roman Ingarden, tom I, s. 21 (cytowany fragment pochodzi z �Przedmowy do drugiego wydania" napisanej przez Kanta. W wydaniu angielskim przedmowa ta zamyka ksi��k�; w wydaniu polskim znajduje si� na pocz�tku � przyp- t�um.). 4 Kurt Lewin (1975), Field Theory in Social Science, Westport, Conn.: Greenwood Press, s. 12. 20 jednak tak si� dzieje, i to regularnie, wi�c zak�adamy, �e podobne regularno�ci le�� u podstaw r�wnie� innych zjawisk. 2. Natura jest poznawalna. Za�o�enia, �e mo�na pozna� natur�, nie mo�emy bardziej dowie�� ni� za�o�enia o uporz�dkowaniu natury i istnieniu praw natury. Wyra�a ono podstawowe przekonanie, �e istoty ludzkie s� na tyle cz�ci� natury, na ile s� ni� inne obiekty, warunki i zdarzenia. Chocia� posiadamy jedyne w swoim rodzaju, odmienne cechy charakterystyczne, to jednak mo�emy wyja�nia� i rozumie� siebie, korzystaj�c z tych samych metod, za pomoc� kt�rych badamy inne naturalne zjawiska. Jednostki i zjawiska spo�eczne wykazuj� wystarczaj�c� powtarzalno��, uporz�dkowanie i daj�ce si� empirycznie udowodni� wzorce, aby zosta�y one poddane badaniu naukowemu. Ludzki umys� mo�e zatem nie tylko poznawa� natur�, lecz r�wnie� poznawa� siebie i umys�y innych. 3. Wszystkie naturalne zjawiska maj� naturalne przyczyny. Za�o�enie, �e wszystkie naturalne zjawiska maj� naturalne przyczyny lub da si� wskaza� inne zjawiska je poprzedzaj�ce, jest najbardziej skr�towym opisem istoty rewolucji naukowej. W podej�ciu naukowym odrzucamy bowiem wiar� w to, �e przyczynami zdarze� mog� by� inne si�y ni� odkryte w badaniach natury. Podej�cie naukowe w tym sensie znajduje si� w opozycji zar�wno w stosunku do religii fundamentalistycznych, jak i do spirytualizmu czy magii. Co wi�cej, tak d�ugo, jak d�ugo naukowcy potrafi� wyja�nia� zjawiska w terminach natury, b�d� odrzuca� argumenty o konieczno�ci innych, ponadnaturalnych wyja�nie�. Za�o�enie to sytuuje badania naukowe z dala od poszukiwania wszechobecnych si� ponadnaturalnych, a ustawia je w kierunku empirycznego poszukiwania regularno�ci i porz�dku le��cego u podstaw zjawisk naturalnych. Regularno�ci te, raz okre�lone, mog� s�u�y� jako dow�d zwi�zk�w przyczynowo-skutkowych. 4. Nic nie jest dowiedzione samo w sobie. Wiedza naukowa nie jest prawdziwa sama w sobie. Jej prawdziwo�� musi zosta� dowiedziona obiektywnie. Naukowcy nie mog� polega� jedynie na tradycyjnych, subiektywnych wierzeniach czy na zdrowym rozs�dku, gdy weryfikuj� wiedz� naukow�. Akceptuj� oni, �e zawsze istniej� mo�liwo�ci pope�nienia b��du i �e najprostsze wnioski wymagaj� obiektywnego dowodu. My�lenie naukowe jest wi�c i sceptyczne, i krytyczne. 5. Wiedza jest wyprowadzana z nabywanego do�wiadczenia. Je�eli nauka ma nam pom�c w zrozumieniu rzeczywistego �wiata, to musi by� empiryczna. Oznacza to, �e musi si� ona opiera� na spostrze�eniach, do�wiadczeniu i obserwacji. Spostrzeganie jest podstawow� zasad� podej�cia naukowego i zale�y od naszych zmys��w: W nauce zak�ada si�, �e komunikacyjny pomost pomi�dzy cz�owiekiem i �wiatem zewn�trznym jest mo�liwy dzi�ki jego w�asnym wra�eniom zmys�owym. Wiedza jest uwa�ana za produkt naszego do�wiadczenia tak dalece, jak fizyczne, biologiczne i spo�eczne cechy naszego �wiata oddzia�ywuj� na nasze zmys�y5. 5 Gideon Sjoberg, Roger Nett (1968), A Methodology for Social Research, New York: Harper & Row, s. 26. 21 Wiedza nie jest jednak zdobywana wy��cznie na drodze percepcji za pomoc� pi�ciu zmys��w: dotyku, w�chu, smaku, s�uchu i wzroku. Wielu zdarze� nie mo�na bezpo�rednio do�wiadczy� ani zaobserwowa�. Obserwowanie jako aktywno�� psychiczna nie jest �prawdziwe samo w sobie" ani ca�kowicie niezale�ne od termin�w, poj�� czy teorii wykorzystywanych przez naukowc�w. Jak powiedzia� brytyjski filozof nauki Karl Popper (1902-1994): Naiwny empirysta [...] s�dzi, �e wspinanie si� po drabinie nauki rozpoczynamy od gromadzenia i przetwarzania naszych do�wiadcze� [...] Ale gdybym otrzyma� polecenie: �zdaj spraw� z tego, czego w tej chwili do�wiadczasz", nie bardzo wiedzia�bym, w jaki spos�b spe�ni� to niejasne ��danie. Czy mam zda� spraw�, �e pisz�, �e s�ysz� d�wi�k dzwonka, okrzyki gazeciarza, monotonny d�wi�k g�o�nika, czy te� mam zda� spraw� z tego, �e d�wi�ki te mnie dra�ni�? [...] Nauka zak�ada przyj�cie pewnego punktu widzenia i postawienie problem�w teoretycznych6. Historycznie rzecz bior�c, za�o�enie m�wi�ce o tym, �e wiedza naukowa powinna by� oparta wy��cznie na empirycznych obserwacjach, by�o reakcj� skierowan� przeciwko wierze, �e wiedza jest ludziom dana i �e do jej weryfikacji wystarcz� jedynie �czyste przyczyny". 6. Wiedza przewy�sza ignoracj�. Przekonanie o tym, �e nale�y uprawia� nauk� ze wzgl�du na jej wewn�trzny rozw�j jak i ze wzgl�du na mo�liwo�� poprawienia kondycji ludzi, jest �ci�le zwi�zane z za�o�eniem o mo�liwo�ci poznawania tak siebie samych, jak i natury. Teza, �e wiedza przewy�sza ignorancj�, nie oznacza jednak, �e wszystko, co dotyczy natury, mo�e zosta� poznane. Naukowcy zak�adaj� raczej, �e wszelka wiedza ma charakter wzgl�dny i �e si� zmienia. To, czego nie poznali�my w przesz�o�ci, znamy teraz, a wiedza aktualna mo�e zosta� zmodyfikowana w przysz�o�ci. Prawda w nauce zawsze zale�y od dowod�w, metod i branych pod uwag� teorii. Zawsze dopuszcza modyfikacje. Przekonanie, �e wiedza wzgl�dna jest lepsza ni� ignorancja, pozostaje w ca�kowitej opozycji do system�w wiedzy opartych na prawdzie absolutnej. Wed�ug Gideona Sjoberga i Rogera Netta: Idea, �e ludzka godno�� jest tym wi�ksza, im bardziej cz�owiek jest niespokojny, poszukuj�cy i rozumiej�cy, stoi na pewno w sprzeczno�ci z wieloma systemami przekona� maj�cymi charakter zamkni�tego systemu opartego na prawdzie absolutnej. Historia wsp�czesnej nauki i jej �cierania si� z takimi systemami jest dowodem na to twierdzenie7. Osoby przekonane, �e znaj� prawd�, �wiedz�" wszystko, co jest do poznania. Wiedza naukowa zagra�a ich utartym sposobom post�powania oraz ich spokojowi, 6 Karl R. Popper (1961), The Logic of Scientific Discovery, New York: Science Editions, s. 106; wyd. polskie: Karl R. Popper (1977), Logika odkrycia naukowego. Warszawa: PWN, t�um. Urszula Niklas, s. 254. 7 Sjoberg, Nett, A Methodology for Social Research, s. 25. 22 trwa�o�ci i status quo. Podej�cie naukowe oferuje im w zamian jedynie przypuszczaln� prawd�, uwzgl�dniaj�c� istniej�cy stan wiedzy. Si�a i s�abo�� podej�cia naukowego le�y w naturze prawdy, kt�ra nie jest pewna i ma charakter wzgl�dny. Jest si�� w tym sensie, �e cz�owiek racjonalny, w d�ugiej perspektywie, zachowuje si� tak, aby poprawi� pope�niane przez siebie b��dy. Jest s�abo�ci�, poniewa� naukowcy, w odr�nieniu od opinii publicznej, nie maj� tak du�ego zaufania do trafno�ci w�asnych twierdze�. Tote� cz�sto, w momentach kryzysu gro�nego dla bezpiecze�stwa publicznego, mog� zosta� zakrzyczani przez absolu-tyst�w. Nauka cz�sto jest czasowo bezradna, zw�aszcza wtedy, gdy jej bastiony s� szturmowane przez nadgorliwych propagator�w absolutnych system�w przekona�8. � Cele nauk spo�ecznych Po przedstawieniu za�o�e� przyjmowanych w nauce mo�emy teraz ponownie zada� pytanie, kt�re pojawi�o si� ju� na pocz�tku: Co nauka ma do zaoferowania ludziom, kt�rzy interesuj� si� problemami spo�ecznymi? Podstawowym celem nauki, w tym nauk spo�ecznych, jest dostarczanie � daj�cej si� zweryfikowa� � wiedzy. Wiedza pomaga nam wyja�ni�, przewidzie� i zrozumie� interesuj�ce nas zjawiska empiryczne. Co wi�cej, ca�okszta�t wiedzy mo�e zosta� wykorzystany do poprawy kondycji ludzi. Czym jest zatem wyja�nianie naukowe? Kiedy mo�emy przewidywa�? Kiedy mamo prawo twierdzi�, �e rozumiemy zjawiska empiryczne? Wyja�nianie naukowe Dlaczego wydatki rz�dowe w Szwecji s� � per capita � wy�sze ni� w Stanach Zjednoczonych? �Poniewa� � mo�e kto� odpowiedzie� � Szwedzi chc�, aby ich rz�d wydawa� wi�cej". Takie wyja�nienie mo�e usatysfakcjonowa� laika, lecz nie b�dzie wystarczaj�ce dla przedstawicieli nauk spo�ecznych, je�eli nie b�d� mogli oni zastosowa� takiego samego sposobu my�lenia, aby wyja�ni� wydatki rz�dowe per capita w innych systemach politycznych. I tak na przyk�ad ca�kowite wydatki rz�dowe w Wielkiej Brytanii spad�y od czasu wygrania wybor�w powszechnych przez Parti� Konserwatywn�, chocia� z bada� wynika, �e wi�kszo�� Brytyjczyk�w chce, aby rz�d wydawa� wi�cej. Celem specjalist�w w dziedzinie nauk spo�ecznych jest znalezienie og�lnego wyja�nienia, dlaczego okre�lone zdarzenie lub zachowanie nast�puje. W spos�b systematyczny i empiryczny analizuj� oni wcze�niejsze czynniki, kt�re spowodowa�y to zdarzenie lub zachowanie. Od czas�w, gdy szkocki filozof Dawid Hume (1711-1776) przedstawi� swoj� teori� my�lenia naukowego, termin wyja�nianie opisuje sytuacj�, w kt�rej jedno zjawisko jest wyja�niane za pomoc� innego zjawiska poprzez odwo�anie si� do praw og�lnych. Prawa og�lne tworz� podstawy wyja�niania konkretnych zjawisk. Wed�ug Richarda Braithwaite'a: 8 Ibidem, s. 26. 23 Funkcj� nauki [...] jest ustalanie praw og�lnych dotycz�cych zdarze� empirycznych lub zachowa� obiekt�w, kt�rymi zajmuje si� dana dyscyplina wiedzy. W ten spos�b mo�emy powi�za� nasz� wiedz� o oddzielnych zdarzeniach i rzetelnie przewidzie� te zdarzenia, o kt�rych dzisiaj jeszcze nic nie wiemy [...] Je�eli nauka znajduje si� na wysokim poziomie rozwoju [...] to ustalone prawa b�d� tworzy� hierarchi�, w kt�rej wiele praw szczeg�owych b�dzie logicznymi konsekwencjami niewielkiej liczby praw bardzo og�lnych [...] Je�eli nauka znajduje si� na wczesnym etapie rozwoju [...] to budowane prawa mog� by� jedynie generalizacjami wynikaj�cymi z przyporz�dkowywania obiekt�w r�nym klasom9. Wraz z rozwojem danej dyscypliny naukowej zmieniaj� si� stosowane przez ni� formy wyja�niania. Carl Hempel wprowadzi� dwa rodzaje wyja�niania naukowego: wyja�nianie dedukcyjne i probabilistyczne. Podzia� ten wynika ze sposob�w generalizowania wniosk�w w ramach danego sposobu wyja�niania10. Wyja�nianie dedukcyjne. Wyja�nianie dedukcyjne wymaga: (a) uniwersalnych generalizacji, (b) ustalenia warunk�w, w jakich te generalizacje s� prawdziwe; (c) zdarzenia, kt�re ma zosta� wyja�nione; (d) regu� logiki formalnej. W wyja�nianiu dedukcyjnym dane zjawisko wyja�niamy, pokazuj�c, �e mo�e zosta� ono wyprowadzone z ustalonego prawa og�lnego. I tak na przyk�ad wyja�nienie zjawiska powrotu obiektu rzuconego w powietrze na ziemi� b�dzie oparte na prawie grawitacji. Naukowiec mo�e stwierdzi�, �e je�eli wzajemne przyci�ganie dotyczy wszystkich obiekt�w, to mo�emy oczekiwa�, �e ka�dy konkretny obiekt b�dzie si� zachowywa� tak samo w stosunku do Ziemi. Niezb�dnym warunkiem prawa og�lnego jest zatem to, �e musi ono dotyczy� wszystkich mo�liwych przypadk�w. W my�leniu dedukcyjnym przes�anki prowadz� w spos�b konieczny do wniosk�w. Oznacza to, �e wtedy i tylko wtedy, gdy przes�anki s� prawdziwe, prawdziwe te� b�d� wnioski. Je�eli jednak przes�anki nie s� prawdziwe, to i wnioski s� nieprawdziwe. Przypu��my, �e urz�dnicy pa�stwowi wybrani spo�r�d demokrat�w powinni zosta� ponownie przeg�osowani (przes�anka nieprawdziwa). Je�eli John Brown jest urz�dnikiem pa�stwowym i zosta� wybrany spo�r�d demokrat�w, to jego kandydatura wymaga zatem ponownego g�osowania (wniosek nieprawdziwy). Wyja�nianie dedukcyjne jest najmocniejszym rodzajem wyja�niania, poniewa� wnioski dzi�ki niemu wyprowadzane s� zawsze prawdziwe, je�eli prawdziwe s� przes�anki, i poniewa� zdarzenia jednostkowe s� tu r�wnie dobrze wyja�niane jak powszechne zachowania. Wyja�nianie probabilistyczne. Nie ka�de wyja�nienie naukowe jest oparte na prawdzie uniwersalnej (og�lnej). Dzieje si� tak szczeg�lnie w naukach spo�ecznych, gdy� w ich ramach istnieje niewiele istotnych uniwersalnych generalizacji. Przedstawiciel nauk politycznych mo�e, na przyk�ad, wyja�nia� konkretny wzrost wydat- 9 Richard B. Braithwaite (1960), Scientific Explanation, New York: Harper & Row, s. 1. 10 Carl G. Hempel (1966), Philosophy of Natural Science, Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall, rozdz. 5; wyd. polskie: Carl Hempel (1968), Podstawy nauk przyrodniczych, Warszawa: WNT, t�um. Barbara Stanosz. 24 k�w rz�dowych w Stanach Zjednoczonych, twierdz�c, �e wzrost ten by� wynikiem niekorzystnych warunk�w ekonomicznych. Jego wniosek wynika st�d, �e w przesz�o�ci wzrost wydatk�w rz�dowych nast�powa� po okresie ci�kich warunk�w ekonomicznych. W wyja�nieniu tym zjawisko, kt�re ma zosta� wyja�nione, zosta�o powi�zane z jego wcze�niejszymi przejawami � warunkami ekonomicznymi pa�stwa. Naukowcy zaproponowali takie wyja�nienie, poniewa� okaza�o si�, �e istnieje zwi�zek pomi�dzy warunkami ekonomicznymi i wydatkami pa�stwa. Zwi�zek ten nie mo�e jednak zosta� opisany w postaci prawa og�lnego, poniewa� nie ka�dy przypadek nie sprzyjaj�cych warunk�w ekonomicznych prowadzi do wzrostu wydatk�w rz�dowych. Naukowcy mog� jedynie przypuszcza�, �e istnieje wysokie prawdopodobie�stwo, i� trudne warunki ekonomiczne b�d� powodowa�y wzrost wydatk�w rz�dowych, lub pokaza�, �e w du�ej liczbie badanych wypadk�w ci�kie warunki ekonomiczne prowadzi�y do wzrostu wydatk�w rz�dowych. Wyja�nienia tego typu s� okre�lane jako wyja�nienia probabilistyczne lub indukcyjne i wynikaj� one z uog�lnie� probabilistycznych. Innymi s�owy, wyja�nianie probabilistyczne odwo�uje si� do uog�lnie� wyra�aj�cych albo arytmetyczny stosunek jednego zjawiska do drugiego (n procent z X - Y), albo jest uog�lnieniem wyra�aj�cym okre�lone tendencje/sk�onno�ci: (X ma sk�onno�� do wywo�ywania Y). G��wnym ograniczeniem generalizacji probabilistycznych czy indukcyjnych jest, w por�wnaniu z prawami og�lnymi, to, �e wnioski dotycz�ce konkretnych wypadk�w nie mog� zosta� wyprowadzone z ca�kowit� pewno�ci�. Je�eli na przyk�ad wiadomo, �e 70% cz�onk�w danej grupy etnicznej g�osowa�o na Parti� Demokratyczn� przez ostatnie dwadzie�cia lat, to nadal nie mo�na wnioskowa� z ca�kowit� pewno�ci�, �e prawdopodobie�stwo, i� konkretny cz�onek tej grupy etnicznej b�dzie g�osowa� na demokrat�w, wynosi 7/10. Na zachowanie pojedynczej osoby mog�y bowiem wp�yn�� inne, opr�cz przynale�no�ci do grupy etnicznej, czynniki. Osoba ta mo�e nale�e� r�wnie� do organizacji spo�ecznej o d�ugich tradycjach republika�skich i to mo�e przewy�szy� wp�yw przynale�no�ci etnicznej. Do problemu wnioskowania wr�cimy jeszcze w rozdziale 10. Przewidywanie Wyja�nianie dedukcyjne i probabilistyczne tworz� jeden z wa�nych sk�adnik�w wiedzy naukowej. Innym jest przewidywanie. Umiej�tno�� w�a�ciwego przewidywania jest uwa�ana za podstawow� cech� my�lenia naukowego. Je�eli wiedza jest niedostateczna, to przewidywanie nie jest mo�liwe. Je�eli wiadomo, �e 2 x 6 = 12, to mo�emy przewidzie�, jaki b�dzie wynik zliczenia obiekt�w nale��cych do dw�ch grup, je�eli do ka�dej nale�y po sze�� obiekt�w. Je�eli wiadomo, �e temperatura zamarzania wody wynosi 32�F lub 0�C, to mo�na przewidzie�, co si� stanie, je�eli w zimie nie dodamy przeciwzamra�acza do wody wlewanej do ch�odnicy samochodu. Je�eli wiadomo, �e rz�d zwi�ksza swoje wydatki w czasie ekonomicznej recesji, to mo�na przewidywa�, �e przysz�e recesje b�d� przynosi� wzrost wydatk�w rz�dowych. Je�eli wiadomo, �e program poszukiwania pracy przyczynia si� do rozwi�zania problemu bezrobocia, to mo�na przewidywa�, �e stopa bezrobocia b�dzie spada�a wraz z uruchamianiem takich program�w. Oczekiwanie, �e wiedza naukowa powinna prowadzi� do dok�adnych przewidywa�, jest oparte na tezie, �e je�eli X powoduje Y i zasz�o X, to mo�na przewidywa�, �e zajdzie Y. U �r�de� tej tezy le�y za�o�enie, �e zar�wno prawa og�lne, jak 25 i generalizacje probabilistyczne s� rozpoznawalne i prawdziwe � zosta�y spe�nione przyczyny warunkuj�ce pojawienie si� skutku. Przewidywanie mo�e si� okaza� nietrafne, gdy (1) prawo lub generalizacja nie s� prawdziwe lub (2) przyczyny (warunki poprzedzaj�ce) zosta�y �le zinterpretowane. Powiedzmy zatem, �e je�eli problem bezrobocia nie zosta� rozwi�zany, to sta�o si� tak dlatego, �e programy poszukiwania pracy nie rozwi�zuj� problemu bezrobocia (nieprawdziwa generalizacja) lub �e program poszukiwania pracy zosta� mylnie potraktowany jako dzia�anie sprzyjaj�ce rozwi�zaniu problemu bezrobocia. Odwo�uj�c si� do dedukcyjnego modelu wyja�niania, mo�emy pokaza�, �e proces przewidywania jest � logicznie rzecz bior�c � odwrotno�ci� procesu wyja�niania. W procesie przewidywania wcze�niejsze obserwacje wskazywa�y jedynie na to, �e wyst�pi�y warunki wyj�ciowe. Prawa uniwersalne czy generalizacje probabilistyczne s� wykorzystywane do uzasadniania przewidywania �je�eli zasz�y okre�lone warunki wst�pne, to po nich b�d� nast�powa� okre�lone konsekwencje. Mo�emy teraz pokaza�, jaka jest logiczna struktura wyja�niania naukowego". Struktura ta sk�ada si� z trzech nast�puj�cych cz�ci: 1. Twierdzenia E opisuj�cego konkretne zjawisko lub zdarzenie, kt�re ma by� wyja�nione. 2. Zbioru twierdze� Ax do An opisuj�cych specyficzne warunki, kt�re poprzedzaj� zjawisko E lub s� przyczynowo z nim powi�zane. 3. Zbioru praw og�lnych lub generalizacji probabilistycznych L, do L� m�wi�cych, �e: �Je�eli zajdzie jakiekolwiek zdarzenie z rodzaju opisanych przez A{ do An, to zajdzie zdarzenie opisane przez E". Aby te trzy cz�ci umo�liwia�y wyja�nienie jakiego� zjawiska czy zdarzenia, musz� zosta� spe�nione przynajmniej dwa warunki: 1. Twierdzenie E musi by� dedukcyjnie wyprowadzane z twierdze� A i L ��cznie, a nie z ka�dego z tych zbior�w oddzielnie. 2. Twierdzenia A i L musz� by� prawdziwe. Poni�ej przedstawiamy symboliczny zapis struktury logicznej wyja�niania i przewidywania naukowego: Lj, . . ., L� A\, . . ., A� wynika st�d, �e E Struktura logiczna wyja�niania jest identyczna jak struktura przewidy