COLfN CAMPBELL KR�LEWSKIE MA��E�STWA Prze�o�y�a Monika Kie�tyka Biblioteka Uniw�rsYtecka w Warszawie 1DDD5D5433 DOM WYDAWNICZY V BELLONA Warszawa 1998 / /? -ic Tytu� orygina�u: The Royal Marriages Projekt graficzny serii Pawe� Osi�ski Ok�adk� wykona�a Maria Janiga Redaktor prowadz�cy Anna Szymanowska Redaktor Irena Zarukiewicz Korekta Zesp� 767594 � Copyright by Colin Campbell 1993 � Copyright for the Polish translation by Monika Kie�tyka � Copyright for the Polish edition by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 1999 Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzeda� wysy�kow� swoich ksi��ek. Nasz adres: Dom Wydawniczy Bellona 00-844 Warszaw�, ul. Grzybowska 77, tel./fax: 620-27-01 www.bellona.pl e-m�il:bellon�@ biuro.pl http://ksiegamia.bellona.pl/ Bezp�atna infolinia: 0-800-12-03-67 Druk i oprawa: Wojskowa Drukarnia w Gdyni, ul. �w. Piotra 12 tel. (058) 620-15-55 fax (058) 661-55-63 �arn. nr 0046 ISBN83-11-08839-X auw-Eo- ^ /,-' �;J (p l. Puste naczynia Ca�y �wiat fascynuje intymne �ycie czo�owych osobisto�ci brytyjskiej rodziny kr�lewskiej. Ka�dego dnia dziesi�tki tysi�cy kolumn po�wi�ca si� tej male�kiej grupce ludzi, tworz�cych najs�awniejsz� rodzin� �wiata. Kiedy� ci�gle snuto domys�y na temat ma��e�stwa kr�lowej, lecz z powodu braku dostatecznych informacji, a tak�e w miar� dorastania jej dzieci zainteresowanie t� spraw� zmala�o. Teraz wszyscy z zapartym tchem �ledz� koleje losu ksi�cia Walii, ksi�cia Yorku i Princess Royal *, lecz nawet dobrze poinformowani dziennikarze rzadko znaj� cho�by cz�stk� tego, co naprawd� si� dzieje. Tych, kt�rzy mog� by� kopalni� wiadomo�ci, nale�y szuka� w�r�d wy�szych warstw spo�ecze�stwa brytyjskiego. To oni otaczaj� rodzin� kr�lewsk�. W ich przesi�kni�tym kazirodztwem �wiecie, gdzie wszyscy wydaj� si� po- wi�zani ze sob�, utrzymanie czegokolwiek w tajemnicy przez d�u�szy czas jest niemo�liwe. Spos�b funkcjonowania tego systemu jest bardzo prosty. Je�li spo- tykasz si� z przyjaci�mi, kt�rzy tydzie� wcze�niej go�cili u siebie kt�rego� z cz�onk�w rodziny kr�lewskiej, a ta osoba zosta�a pods�uchana w trakcie nami�tnego i ha�a�liwego wsp�ycia z kim�, kto nie jest jej ma��onkiem, to z pewno�ci� us�yszysz obfituj�cy w detale opis wszystkich och�w, ach�w, pisk�w i skrzypienia. Niewiele jest ludzi tak dyskretnych, �eby nie podzielili si� ze swoimi przyjaci�mi �dobr�" wie�ci�, zw�aszcza gdy dotyczy ona s�awnego cz�owieka z klas�. Wi�c je�li ty, twoi przyjaciele albo krewni nale�ycie do kt�regokolwiek z kr�g�w otaczaj�cych rodzin� kr�lewsk�, b�yskawicznie, nawet wbrew * Princess Royal � tytu� najstarszej c�rki kr�la angielskiego. (Przypisy - redakcja). w�asnej woli, dowiecie si� o tym, co dzieje si� na dworze. Nie chodzi tu o pogo� za plotkami czy te� pog�oskami, ale o ogromn� mas� informacji, kt�ra zalewa nas z tak wielu r�nych �r�de�, pod tak wieloma postaciami, �e w ko�cu nie mo�na unikn�� us�yszenia prawdy, o kt�rej �wierkaj� wszystkie wr�ble. Wi�kszo�� nurtuje jedno, najwa�niejsze dla nich pytanie: kto z kim �pi. Wszystkie drogi nieub�aganie prowadz� do kr�lewskiej sypialni albo z niej. Czy ksi��� Edynburga jest wiemy? Czy kr�lowa kiedykolwiek mia�a innego m�czyzn�? Czy ksi�cia Walii i Kamil� wci�� ��czy przyja��? Czy interesuje si� on innymi kobietami, a je�li tak, to kim? Co z Dian�? Czy tylko przesy�a�a poca�unki przez telefon? Jaka jest prawdziwa histori� jej, Andrzeja, Fergie i Anny? Kr�lewskie ma��e�stwa nie s� zwyk�ymi ma��e�stwami. ��cz� w sobie zar�wno zwi�zek mi�dzy dwojgiem ludzi, jak i sprawy pa�stwowe, co zw�aszcza w ostatnich latach wywo�a�o mn�stwo nieporozumie�, kt�re raczej nie przyczyni�y si� do uszcz�liwienia tych par. Nie powinno to nikogo dziwi�. Je�li uzmys�owimy sobie, �e teraz, gdy rodzina kr�lewska, je�li chodzi o kandydat�w do ma��e�stwa, nie polega ju� wy��cznie na innych rodzinach kr�lewskich i rozwin�y si� przed ni� rozliczne mo�liwo�ci, zosta�a otwarta puszka Pandory. Obecnie ka�da ambitna osoba, posiadaj�ca zdolno�� szczebiotania i doskonale opanowan� technik� uwodzenia, ma szans� w�lizgn�� si� do �o�a kr�lewskiego, a p�niej po�lubi� kr�lewskiego potomka. Od razu przychodz� na my�l przynajmniej dwie kobiety, kt�re wy- korzysta�y t� metod�, �eby zdoby� koron�. W obu przypadkach, po zawarciu zwi�zk�w ma��e�skich, nie zazna�y one szcz�cia osobistego. Lecz nie powinno to by� dla �adnej z nich zaskoczeniem. Przecie� nierozs�dne jest po�lubienie m�czyzny, kt�rego nigdy by� nie zechcia�a, gdyby nie by� ksi�ciem, a potem oczekiwanie jego przeistoczenia si� w tw�j wymarzony m�ski idea�. Ksi���ta s� przede wszystkim m�czyznami. Zdarza�o si� od stuleci, �e niejedna kobieta wysz�a za ksi�cia, a potem czu�a niech�� do m�czyzny, kt�ry znajdowa� spe�nienie w �yciu intymnym, podczas gdy ona nie czerpa�a z tego rado�ci. Nic wi�c dziwnego, �e p�niej �a�owa�a podj�tej decyzji. Do 21 marca 1871 roku, kiedy to c�rka kr�lowej Wiktorii, ksi�niczka Luiza po�lubi�a markiza Lome (p�niejszego dziewi�tego ksi�cia Argyll), tego rodzaju sprawy uk�ada�y si� inaczej. Ma��e�stwa kojarzono wy��cznie w obr�bie rodzin kr�lewskich, przynajmniej w Wielkiej Brytanii, gdzie ostatnie ma��e�stwo z osob� pochodz�c� spoza tych sfer zosta�o zawarte w siedemnastym wieku pomi�dzy ksi�ciem Yorku, p�niejszym kr�lem Jakubem II, a c�rk� hrabiego Ciarendona, lady Ann� Hyde. Z pomijania os�b, kt�re nie pochodzi�y z rod�w kr�lewskich, dla zawieranych ma��e�stw p�yn�y dwie korzy�ci. Pierwsza, i najbardziej oczywista, dotyczy�a dobierania kandydat�w z tej samej warstwy spo�ecz- nej. Dzi�ki temu ma��onkom towarzyszy�a �wiadomo��, �e nadrz�dnym celem ma��e�stwa jest zagwarantowanie przysz�ych nast�pc�w tronu oraz spe�nienie oczekiwa� spo�ecze�stwa co do ich wysokiej pozycji. Nikt nie liczy� na zaspokojenie romantycznych uczu�. To prawda, �e w czasach, gdy �wiat wyimaginowany przez film, telewizj� i pras� nie zdo�a� jeszcze skazi� ludzkich nadziei nieosi�galnymi mrzonkami, wszystkie klasy, ��cznie z rodzin� kr�lewsk�, nie mia�y tak wyg�rowanych wymaga� jak obecnie. Ju� namiastka szcz�cia wystarczy�a, �eby uwa�ali si� za wybra�c�w losu, kt�rzy przypadkowo natrafili na rzadki skarb. Ma��e�- stwo, dzieci i �ycie rodzinne, niekoniecznie szcz�liwe we wsp�czesnym rozumieniu tego s�owa, by�y natomiast udzia�em wi�kszo�ci. W czasach gdy pozycja spo�eczna kobiety zale�a�a od m�czyzny, wszystkie kobiety zam�ne, szcz�liwie i nieszcz�liwie, uwa�a�y si� za wyr�nione, poniewa� unikn�y upokarzaj�cego staropanie�stwa. Drug� korzy�ci� wynikaj�c� z wyboru ma��onka, ograniczonego do tej samej warstwy spo�ecznej, by�o poskromienie wybuja�ych ambicji, kt�rych niebezpieczne i szkodliwe skutki niedawno da�y zna� o sobie. Nie oznacza to, �e nie miano ambicji i nie pr�bowano jej zaspokoi�. Wiele ksi���t i ksi�niczek snu�o plany, kt�re mia�y doprowadzi� ich do ma��e�stw z potomkami zamo�nych rod�w. Jednak przynajmniej w cza- sach, kiedy �wiat by� stabilniejszy, a w�adcy prze�wiadczeni o otrzymaniu w�adzy z �aski Wszechmog�cego, bardziej ni� obecnie doceniano wag� wysokiej pozycji spo�ecznej. Z tego wzgl�du aspiracji ni�ej postawionych w hierarchii cz�onk�w rodziny kr�lewskiej do wej�cia w wy�sze sfery nie postrzegano jako wady, traktowano to jako postaw� godn� szacunku. Odr�bn� kwesti� by�a b��dnie pojmowana ambicja os�b spoza rodziny kr�lewskiej, kt�re chcia�y dosta� si� do elitarnych sfer kr�lewskich. Spotyka�o si� to z og�ln� dezaprobat� do czasu, gdy pozbawiona uprzedze� kr�lowa Wiktoria wst�pi�a na tron i przyjmowa�a wszystkich z otwartymi ramionami. Tak bole�nie prze�y�a strat� swoich c�rek, kt�re po�lubi�y obcych ksi���t i opu�ci�y kraj, �e postanowi�a zmieni� zasady zawierania ma��e�stw kr�lewskich. Usilnie poszukiwa�a m��w dla m�odszych c�rek w�r�d dw�ch poprzednio nie akceptowanych warstw spo�ecznych: syn�w z morganatycznych zwi�zk�w i arystokratycznych dom�w. Trudno jest po tak d�ugim czasie w�a�ciwie oceni� znaczenie rewolucyj- nych zmian zapocz�tkowanych przez kr�low� Wiktori�, dzi�ki kt�rym poszerzy� si� kr�g potencjalnych kr�lewskich ma��onk�w. Do 1870 roku, kiedy zerwa�a z tradycj� i zdecydowa�a, �e m�em ksi�niczki Luizy mo�e zosta� m�czyzna spoza rodu kr�lewskiego, jako odpowiednie partie traktowano jedynie cz�onk�w rodzin kr�lewskich. Przysporzy�o to wiele k�opot�w tym osobom z rodzin kr�lewskich, kt�re si� nieodpowiednio zakocha�y. W Europie, dzi�ki istnieniu instytucji ma��e�stwa morganatyczne- go, sprawy te za�atwiano bardziej pragmatycznie ni� w Wielkiej Brytanii. By� to zwi�zek, w kt�rym kr�lewski m�� utrzymywa� pozycj�, tytu� i przywileje, podczas gdy jego �onie nadal nie przys�ugiwa� tytu� kr�lowej. Kr�lowa Maria i matka ksi�cia Edynburga, Alicja ksi�niczka Battenberg, pochodzi�y w�a�nie z dom�w morganatycznych. Zanim kr�lowa Wiktoria obj�a tron i zaakceptowa�a ma��e�stwa morganatyczne, uwa�ano, �e potomkowie tych ma��e�stw nie s� odpowiednimi kandydatami do po�lubienia cz�onk�w rodziny kr�lewskiej. Jednocze�nie mieli oni o sobie tak wysokie mniemanie, �e nie chcieli wchodzi� w zwi�zki ma��e�skie ze zwyk�ymi arystokratami. Kr�lowa Wiktoria by�a jednak dam� o praktycznym sposobie my�lenia. Nami�tna, nie wstydz�ca si� przyjemno�ci cielesnych, cho� nosi�a jedn� z dw�ch najwspanialszych koron tamtych czas�w (drug� by�a korona rosyjska), nie widzia�a powodu, dla kt�rego uprzedzenia co do czysto�ci krwi mia�yby pozbawi� kr�lewskie kobiety poznania rozkoszy ma��e�- skiego �o�a lub skaza� je na staropanie�stwo. Jeszcze przed wyborem m��w dla m�odszych c�rek mia�a k�opoty ze swoj� kuzynk�, Mari� Adelajd� ksi�niczk� Cambridge. Maria Adelajda by�a kobiet� pi�kn�, czaruj�c� i wykszta�con�, lecz wr�cz groteskowo oty��. Kiedy zainteresowa� si� ni� morganatyczny ksi��� Teck, poruszy�a niebo i ziemi�, �eby go po�lubi�. Kuzynka Wiktoria postanowi�a jej w tym pom�c, i to bardziej z lito�ci ni� z obawy, �e zostanie stratowana przez ten walec parowy w ludzkiej postaci. Nagrod� dla kr�lowej by� �lub bardzo powa�nej i dostojnej c�rki Teck�w, Marii, z wnukiem Jerzego, ksi�cia Yorku, p�niejszego kr�la Jerzego V. Od tamtego czasu a� do dzi� zakres tolerancji poszerza si� coraz bardziej. Wszyscy z rod�w morganatycznych, arystokratycznych, a tak�e nieszlacheckich s� serdecznie witani w brytyjskiej rodzinie kr�lewskiej. Zazwyczaj nowicjusz zostaje przygarni�ty do owczarni, nie pozbawiaj�c kr�lewskiego partnera pozycji i przywilej�w. Oczywi�cie nie oby�o si� bez wyj�tk�w. Patrycja ksi�niczka Connaught po zawarciu w 1919 roku zwi�zku ma��e�skiego z kapitanem Aleksandrem Ramsayem, musia�a wyrzec si� przynale�no�ci do sfer kr�lewskich, a kiedy w 1978 roku Micha� ksi��� Kentu o�eni� si� z Mari� Krystyn� Troubridge, rozw�dk� wyznania rzymskokatolickiego, nie m�g� pretendowa� do tronu, lecz zachowa� nale�n� mu pozycj�. Niewielka to jednak strata, jako �e wpierw musia�by sta� si� cud, �eby to on zasiad� na tronie. Cz�onkom rodziny kr�lewskiej, kt�rzy po�lubili ni�szych stanem, opr�cz lady Patrycji Ramsay i ksi�cia Micha�a, usz�o to bezkarnie. Nie wszyscy jednak podwy�szyli status swoich ma��onk�w bez cienia goryczy. Zawsze trudno by�o wej�� do rodziny kr�lewskiej przez ma��e�stwo, niezale�nie od tego, czy by�a to brytyjska, japo�ska, czy te� jakakolwiek dynastia europejska. Dworzanie, kt�rzy w�a�ciwie kieruj� monarchi�, rzadko gotuj� przybyszom b�ogie �ycie. Co wi�cej, nie ma najmniejszego znaczenia, czy nowy cz�onek rodziny wywodzi si� z kr�lewskiego rodu, czy z ludu. Wszyscy przybysze, w mniejszym b�d� wi�kszym stopniu, przechodz� ci�ki okres. Dzieje si� tak za spraw� dworzan, kt�rzy zazdro�nie broni� swoich przywilej�w, zmuszaj�c pan�w do uleg�o�ci bez wzgl�du na to, czy im to odpowiada, czy te� nie. Niekt�rzy m�wi�, �e skoro tyle ma��e�stw zawartych w rodzinie kr�lewskiej z lud�mi ni�szego stanu nie nale�y do udanych, mo�e trzeba powr�ci� do starej tradycji i zawiera� zwi�zki ma��e�skie jedynie z r�wnymi sobie. Jednak po chwili zastanowienia dojdziemy do wniosku, �e w�a�ciwie nie jest to dobre rozwi�zanie, gdy� bierze si� ono z b��dnego mniemania, �e tylko ma��e�stwa wewn�trz jednej sfery maj� szans� powodzenia. W starszej generacji zdarzy�o si�, �e czworo z pi�ciorga dzieci kr�la Jerzego V po�lubi�o nieszlachcic�w, i wszystkie zwi�zki by�y udane. Nie ma w�tpliwo�ci co do tego, �e dw�m nast�pnym pokoleniom nie powiod�o si� tak dobrze. Trudno jednak powiedzie�, czy sta�o si� tak dlatego, �e ma��onkowie pochodz�cy z ni�szego stanu byli mniej wytrwali, czy te� dlatego, �e zmieni� si� system warto�ci i rozw�d, nawet w przypadku rodziny kr�lewskiej, jest obecnie cz�ciej akceptowany ni� dawniej. Nieudane ma��e�stwa ksi�niczki Ma�gorzaty, ksi�cia Karola, ksi�cia Andrzeja i Princess Royal to nie wszystko. Przecie� istniej� ma��e�stwa szcz�liwe. Ksi��� Kentu siedzi cichutko pod pantoflem swojej w�t�ej �ony, czaruj�cej wobec t�um�w, ale prywatnie ci�tej jak osa (tylko w stosunku do niego). Micha� ksi��� Kentu wraz z ksi�n� trwaj� w zwi�zku b�d�cym �wiadectwem dawnych warto�ci. Ksi�na Aleksandra i sir Angus Ogilvy �yj� w sta�ym zwi�zku zbudowanym na mocnym fundamencie, chocia� najlepsze jest promieniej�ce szcz�ciem przyk�adne ma��e�stwo ksi�cia i ksi�nej Gloucester. �Szcz�liwi ludzie nie maj� nic do powiedzenia" � mawia s�ynna pani psycholog dr Gloria Litman, kt�ra wyk�ada�a w Instytucie Psychiatrii. �aden inny aforyzm nie wyra�a trafniej szcz�liwego �ycia rodzinnego Ryszarda i Brigitte Gloucester. Ta urodzona w �rednio zamo�nej bur- �uazyjnej du�skiej rodzinie ksi�na jest czaruj�c�, atrakcyjn�, st�paj�c� mocno po ziemi kobiet�, kt�ra powinna by� wzorem �ony ksi�cia. �adna, dobra, o nienagannych manierach. Jej spok�j wcale nie kojarzy si� z nud�. Jest jak pe�ne naczynie. Najg�o�niej bowiem ha�asuj� naczynia puste. 2. Ksi��� kr�lewskiej krwi Do pewnego stopnia wszyscy jeste�my wi�niami naszego dziedzictwa. Dotyczy to zar�wno posp�lstwa, jak i kr�l�w. Dlatego daremny jest trud zrozumienia kr�lowej i jej ma��e�stwa bez uprzedniego przyjrzenia si� �rodowisku, w kt�rym zosta�a wychowana, i rodzinie, w kt�rej przysz�a na �wiat. Niemowl� o imionach El�bieta Aleksandra Maria, urodzone o godzinie 2.40 nad ranem 21 kwietnia 1926 roku przy Bruton Street 17, w eks- kluzywnej dzielnicy na p�nocy Londynu, by�o pierwszym dzieckiem ma�o znacz�cej w rozumieniu kr�lewskich godno�ci pary. Jej ojcem by� pow��cz�cy nogami drugi syn kr�la Jerzego V, matk� za� szkocka dama ze znakomitego rodu, kt�ra mo�e nigdy nie wesz�aby do rodziny kr�lewskiej, gdyby przysz�y pan m�ody nie by� tak ma�o obiecuj�cym rozbitkiem �yciowym i gdyby I wojna �wiatowa nie zmiot�a z po- wierzchni ziemi wi�kszo�ci europejskich tron�w, z kt�rych wywodzi�y si� panny m�ode. Powszechnie akceptowany wizerunek pary, jak� stworzyli kr�l Jerzy VI i kr�lowa El�bieta, by� wyidealizowany. Skoro mamy sprawiedliwie ocenia�, musimy spojrze� na nich przez pryzmat ostrych, wsp�czesnych im zwyczaj�w. Zaciemniony obraz przesz�o�ci mo�e by�by znacznie przyjemniejszy i bardziej chlubny, ale w �aden spos�b nie przybli�a�by nas do prawdy. Bertie, jak nazywano Alberta ksi�cia Yorku, od niepami�tnych czas�w by� postaci� wywo�uj�c� wzruszenie. Jego s�awnego starszego brata Dawida, ksi�cia Walii powszechnie uwa�ano za najbardziej czaruj�cego i po��danego m�czyzn� swoich czas�w, niezdolnego do pope�nienia 11 jakiegokolwiek b��du, Bertie'ego za� � za zdolnego do naprawiania b��du. Od momentu ich narodzin, Dawida w 1894, a Bertie'ego w 1895 roku, wydawa�o si�, �e natura przypisa�a im takie w�a�nie role. Dawid, urodzony jako ksi��� Yorku, Edward, by� bystrym, prze�licznym dzieckiem o twarzy anio�ka, natomiast ksi��� Yorku Albert od samego pocz�tku uchodzi� za mniej inteligentn� i mniej subteln� replik� starszego brata. W wieku dojrzewania Dawid by� czaruj�cym, pe�nym wdzi�ku ch�opcem, a Bertie niezdarnym j�ka��. Wszyscy kochali uroczego Dawida i ignorowali nieatrakcyjnego Bertie'ego. Opinia lorda Eshera o braciach pokrywa�a si� z opini� og�u. Uwa�a� on, �e Dawid jest zdolny i opanowany. Przed za�ni�ciem wymy�la� zagadki, co �wiadczy�o o jego inteligencji. �Ksi��� Edward ka�dego dnia rozwija w sobie nowe cechy i jest wyj�tkowo czaruj�cym ch�opcem: bezpo�rednim, spokojnym i m�drym". O Bertiem nie mia� nic pochlebnego do powiedzenia, wi�c wola� milcze�. Dzieci�stwo ch�opc�w zniszczy�o to, co zapocz�tkowa�a natura. W zna- komitej biografii kr�la Edwarda VIII (Dawid zosta� koronowany w 1936 roku) Frances Donaidson maluje ponury obraz ich dzieci�stwa. Rzadko widywali rodzic�w, a kiedy ju� spotkali si� z nimi, do�wiadczali raczej b�lu ni� przyjemno�ci. Kr�l Jerzy V wychowywa� dzieci w strachu przed sob�, a kr�lowa Maria, kt�ra mia�a powa�ne trudno�ci w nawi�zywaniu kontakt�w z lud�mi, nie potrafi�a ochroni� swoich dzieci przed okrucie�- stwem ojca ani obdarzy� ich macierzy�sk� mi�o�ci� i ciep�em. Zdaniem jej ciotki, niemieckiej cesarzowej Fryderyki, Maria by�a �bardzo ozi�b�a, nieprzyst�pna, pozbawiona instynktu macierzy�skiego". Na domiar z�ego porozumienie ch�opc�w z rodzicami pogarsza�a opiekunka, kobieta niezr�wnowa�ona, darz�ca Dawida chorobliw� mi�o�- ci�. Za ka�dym razem tu� przed wprowadzeniem do pokoju rodzic�w szczypa�a ch�opc�w, uzyskuj�c w ten spos�b pewno��, �e ozi�b�a matka za��da zabrania sprzed jej oczu p�acz�cych dzieci. Poniewa� kr�lowa Maria, �wczesna ksi�na Yorku, nie mog�a znie�� takiego widoku, niania osi�ga�a sw�j cel. Skutek by� taki, �e ch�opcy nie mieli kontaktu ze swoimi rodzicami do momentu zupe�nego za�amania psychicznego ob��- kanej opiekunki. Dopiero wtedy wysz�o na jaw nie tylko jej chorobliwe uwielbienie dla Dawida, ale tak�e zaniedbywanie Bertie'ego. Tak bardzo gardzi�a tym nieszcz�snym ch�opcem, �e nie po�wi�ca�a mu najmniejszej uwagi, nie dbaj�c nawet o nale�yte karmienie go. Bertie mia� przez to 12 powa�ne k�opoty z uk�adem trawiennym, a poza tym wad� wymowy, kt�rej nie m�g� si� pozby� do ko�ca �ycia. W taki oto spos�b Bertie do�wiadczy� okrutnego wychowania. Kiedy on i jego starszy brat podro�li na tyle, �e mogli rozpocz�� nauk�, zacz�li przebywa� w salonie nie tylko z niani�, pani� Bili, ale tak�e z by�� guwernantk� ich matki madame Bricka. Gdy Bertie mia� sze�� lat, razem z Dawidem zosta� powierzony opiece guwernera, pana Hansella, i s�u��- cego Fredericka Fincha. Zauwa�ono w�wczas, �e Bertie jest lewor�czny, co w tamtych czasach uwa�ano za powa�n� u�omno��, i poddano go re�imowi wychowawczemu. Ka�dego dnia pan Hansell wbija� mu do g�owy, jak strasznym kalectwem jest lewor�czno��. Odnios�o to jedynie taki skutek, �e ch�opiec, pragn�cy zadowoli� nauczyciela, zacz�� jeszcze bardziej si� j�ka�, co znowu sta�o si� przyczyn� karcenia. Nic wi�c dziwnego, �e pan Hansell uskar�a� si� na brak koncentracji Bertie'ego albo wywo�ane stresem napady sza�u. Jak gdyby ma�o by�o nieszcz��, Bertie mia� okropnie zniekszta�cone kolana. Na wiele dni i nocy zak�adano mu na nogi szyny specjalnie zaprojektowane przez sir Francisa Lakinga. Ten dobroduszny ch�opiec przyjmowa� wszystko ze stoickim spokojem, czym w przysz�o�ci, podczas II wojny �wiatowej, kiedy by� kr�lem, a Wielka Brytania zosta�a przyparta do muru przez Hitlera, zas�u�y� sobie na podziw kraju. �Siedz� w fotelu z nogami w nowych szynach � napisa� do matki � przy stole inwalidzkim, doskona�ym do czytania, ale raczej niewygodnym do pisania. Mam nadziej�, �e przyzwyczaj� si� do niego". Bertie nie m�g� jednak przyzwyczai� si� do coraz wi�kszych wymaga� pana Hansella. Arytmetyka doprowadza�a go do �ez, co sk�oni�o zaniepo- kojonego ojca do napisania listu, w kt�rym okaza� tyle zrozumienia, na ile pozwala�a mu jego natura. �Nie mo�esz traci� panowania nad sob� za ka�dym razem, gdy zrobisz b��d w dodawaniu. Wszyscy czasem pope�- niamy b��dy. Pami�taj, �e teraz masz prawie dwana�cie lat i nie mo�esz zachowywa� si� jak sze�cioletnie ma�e dziecko". �ycie by�oby nie do zniesienia, gdyby nie dwie okoliczno�ci. Po pierwsze rodzice Bertie'ego byli lud�mi z gruntu dobrymi, o szlachetnych idea�ach. Chocia� nie ulega w�tpliwo�ci, �e �le przygotowano ich do roli rodzic�w, lecz przekazali swoje obowi�zki osobom, kt�re przez wprowa- dzony re�im wychowawczy dawa�y odczu� dzieciom, �e troszczono si� 13 o ich pomy�lno��. Mo�e ta mi�o�� by�a abstrakcyjna, ale na pewno prawdziwa. By�o r�wnie� drugie �r�d�o prawdziwej rado�ci i ciep�a. Ich dziadkowie, ksi��� i ksi�na Walii, p�niejsi kr�l Edward VII i kr�lowa Aleksandra, uwielbiali dzieci. Kiedy tylko wnuki przyje�d�a�y do nich w odwiedziny, pozwalali im biega� po domu i baraszkowa�. Poniewa� nie ho�dowali wiktoria�skiej maksymie, �e dzieci powinno by� wida�, a nie s�ycha�, pozwalali im na przebywanie w towarzystwie doros�ych i popi- sywanie si� przed nimi. Ta cudowna wolno�� i niezwyk�a troska przerasta�y psychiczn� wytrzyma�o�� nazbyt ograniczanych, przesadnie zdyscyp- linowanych ch�opc�w. Zw�aszcza Bertie ulega� zbytniemu podekscytowa- niu i czasami trzeba by�o wysy�a� go do ��ka, �eby si� uspokoi�. W 1901 roku, kiedy zmar�a prababka kr�lowa Wiktoria, a dziadek wst�pi� na tron jako Edward VII, ksi���ta Yorku zaj�li poczesne miejsce w hierarchii kr�lewskiej. Ich rodzice otrzymali tytu�y ksi�cia i ksi�nej Walii, a ch�opcy zostali ksi���tami Walii. Presja wywierana na ch�opc�w jeszcze bardziej wzros�a. Pomimo jednakowych tytu��w ksi���cych Bertie'ego wci�� karcono, a Dawida chwalono, skupiano na nim ca�� uwag� i obdarzano gor�tsz� mi�o�ci�. Nawet Finch, ich s�u��cy, wola� czaruj�cego Dawida. Tak napisa�a o tym Penelope Mortimer w znanej biografii El�biety kr�lowej matki: �Przystojny, silny, krzepki Finch by� dla ch�opc�w niemal jak ojciec i obaj darzyli go przywi�zaniem. Do jego obowi�zk�w nale�a�o poranne budzenie, przys�uchiwanie si� ich modlitwom, k�panie, ubieranie i k�adzenie ich co wiecz�r do ��ek. W ci�gu dnia dba� o ich ubrania oraz czuwa� nad ich potrzebami. Wszyscy widzieli, wliczaj�c w to Bertie'ego, �e Dawid jest jego faworytem". Rzeczywi�cie, Finch kontynuowa� s�u�b� u doros�ego Dawida, najpierw jako s�u��cy, a potem, kiedy Dawid zosta� ksi�ciem Walii, jako kamerdyner. By�oby wielk� niesprawiedliwo�ci� ze strony natury, gdyby Bertie nie posiada� �adnych zalet. Ale w niczym nie by� fenomenem. Dama dworu jego matki, Mabell hrabina Airlie, sta�a si� obiektem uwielbienia tego spragnionego uczu�, porzuconego kr�lewskiego dziecka. W swoich wspomnieniach opowiada, jak to podczas Wielkanocy w 1902 roku podbieg� do niej, trzymaj�c w r�ce w�asnor�cznie wykonan�, specjalnie dla niej przygotowan� kart� �wi�teczn�. Zamierza� j� wr�czy�, ale straci� odwag� i w ko�cu wcisn�� jej kart� w r�k�, po czym bez s�owa rzuci� si� do ucieczki. �P�niej, gdy uda�o mi si� zdoby� jego zaufanie, rozmawia� ze mn� ca�kiem normalnie, nie j�kaj�c si�. Zauwa�y�am, �e wcale nie jest 14 niedorozwini�ty. By� inteligentnym dzieckiem o wi�kszej sile charakteru, ni� ktokolwiek si� w�wczas spodziewa�". Koleje �ycia Bertie'ego uk�ada�y si� pod dyktando ojca, kt�ry s�u�y� w marynarce wojennej. Bertie musia� wi�c p�j�� w �lady brata Dawida i wyruszy� w morze. Nie mo�na sobie wyobrazi� bardziej nieodpowiedniej kariery dla m�odzie�ca chorobliwie boja�liwego, wiecznie cierpi�cego na chorob� morsk�. Nie bacz�c na to, zmuszono go do sk�adania egzamin�w wst�pnych do Kr�lewskiej Szko�y Morskiej, a potem wys�ano do Osbome House na wyspie Wight. Nale�a� do rodziny kr�lewskiej, wi�c nie m�g� tego unikn��. Nie do pomy�lenia by�o, �eby Bertie, kt�ry rozpaczliwie pragn�� aprobaty rodzic�w, przed�o�y� w�asne uczucia nad szans� us�ysze- nia pochwa�y od Jerzego i Marii. W styczniu 1909 roku Bertie rozpocz�� nauk� w Kr�lewskiej Szkole Morskiej, w kt�rej Dawid by� ju� na ostatnim semestrze, ale by�a to mama pociecha dla t�skni�cego za domem m�odszego brata. Regulamin zabrania� kontaktowania si� starszych kadet�w z nowo przyj�tymi, wi�c nie�mia�y, j�kaj�cy si� Bertie zosta� pozostawiony w�asnemu losowi. Dla Bertie'ego jedyn� ucieczk� z niewygodnych sytuacji sta�a si� choroba. Dlatego, gdy tylko brzemi� obowi�zk�w stawa�o si� zbyt ci�kie, nie odmawia� d�wigania go, lecz pozwala�, �eby nadwer�a�o jego zdrowie do granic ca�kowitego wyczerpania. Po sze�ciu miesi�cach kursu okr�towego Bertie nabawi� si� kokluszu. Kolejnym dowodem na to, jak niewiele znaczy�, by�o leczenie go nie przez naczelnego lekarza wojskowego, co niew�tpliwie mia�oby miejsce w przypadku jego brata Dawida, ale przez pocz�tkuj�cego asystenta, chirurga � porucznika Louisa Greiga. Mo�e Bertie by� ma�o wa�ny, lecz nale�a� przecie� do rodziny kr�lewskiej. Po przebytej chorobie lekarze zalecili mu d�ugi wypoczynek. Bertie'ego, w towarzystwie lojalnego Fincha i guwernera pana Watta, wys�ano do posiad�o�ci znajduj�cej si� dziesi�� mil od Balmoral, na Wy�ynie Szkockiej. Kiedy tylko uwolni� si� od ci�g�ego stresu, jego zdrowie poprawi�o si� na tyle, �e nawet przesta� si� j�ka�. �owi� ryby, chodzi� na polowania, spacerowa�. Pod wp�ywem b�ogiego spokoju wiejskiego �ycia, tocz�cego si� w powolnym rytmie, znikn�a te� �enuj�ca sk�onno�� do �linienia si�. Wkr�tce nabra� tak wy�mienitej formy, �e tiki nerwowe � skurcze twarzy i zez, r�wnie� ust�pi�y. Co jaki� czas tylko zacina� si� podczas m�wienia, ale ju� nie traci� panowania nad sob� tak szybko jak poprzednio. 15 Powr�t do marynarki wojennej odnowi� zar�wno dolegliwo�ci nerwowe, jak i chorob� morsk�. Zachorowa� te� na �wink�, co pozwoli�o mu na kr�tk� ucieczk� od stylu �ycia, do kt�rego si� nie nadawa�, cho� stara� si� sprosta� stawianym mu wymaganiom, zw�aszcza po 1910 roku, gdy zmar� dziadek kr�l Edward VII, a jego ojciec wst�pi� na tron jako kr�l Jerzy V. W�t�e zdrowie nie uwalnia�o Bertie'ego od obowi�zk�w a� do wybuchu I wojny �wiatowej w 1914 roku. Po trzech tygodniach od jej rozpocz�cia okr�t �Rohilla" musia� powr�ci� do portu w Aberdeen, �eby wysadzi� ksi�cia na l�d. U Bertie'ego, uskar�aj�cego si� na b�le �o��dka, rozpoznano zapalenie wyrostka robaczkowego. Zalecono mu trzymiesi�czny okres rekonwalescencji, pod koniec kt�rego zn�w nasili�y si� b�le �o��dka i wybawi�y go od powrotu na morze. Przez kolejne dwa lata �ycie Bertie'ego naznaczone by�o pasmem chor�b i powrot�w do zdrowia. Doradcy kr�la zdawali sobie spraw�, �e jego syn jak najszybciej i tak b�dzie musia� podj�� czynn� s�u�b� wojskow�. W przeciwnym wypadku prasa, kt�ra wcze�niej wytropi�a uchylanie si� od s�u�by jego kuzyna ksi�cia Ludwika Battenberg, mog�a dopa�� drugiego w kolejno�ci pretendenta do tronu i pos�dzi� go o tch�rzostwo. Bertie'ego oddelegowano do pracy biurowej w Admiralicji. Jednak gdy tylko uznano, �e jest w wystarczaj�co dobrej formie, �eby powr�ci� do czynnej s�u�by, zosta� wys�any na morze. Tym razem lekarze zastosowali �rodki ostro�no�ci, kt�re mia�y nie dopu�ci� do nadmiernego wysi�ku fizycznego. Dla kogo� tak energicznego i wysportowanego jak Bertie, zakaz uprawiania futbolu i hokeja, co przynosi�o mu odpr�enie, czy nawet zwyk�ej gimnastyki, by� kolejnym stresem, �le wp�yn�� na jego zdrowie i z rozpoznaniem choroby �o��dka odes�ano go do Balmoral na odpoczynek. Gdy tylko poprawi� si� stan jego zdrowia, znowu wr�ci� do s�u�by morskiej na �Collingwood", okr�cie Jego Kr�lewskiej Mo�ci. Walczy� niewiele, sp�dza� wi�kszo�� czasu w izbie chorych, gdy� cierpia� na ci�k� depresj�. Po kilku miesi�cach z powrotem znalaz� si� na l�dzie, tym razem w Windsorze, z diagnoz� wskazuj�c� na owrzodzenie dwunast- nicy. Podj�� jeszcze ostatni� pr�b� s�u�by na morzu, kt�rej wynik �atwo mo�na by�o przewidzie�. Pisz�c do ojca ze szpitala, prosi� o zwolnienie z tej s�u�by. W listopadzie 1917 roku przeszed� operacj� wrzod�w, a od pocz�tku nowego roku przeniesiono go do Kr�lewskiego Lotnictwa Morskiego. 16 Mimo ci�g�ej choroby kariera Bertie'ego w marynarce wojennej nie by�a ca�kowit� kl�sk�. W maju 1916 roku, podczas s�u�by na okr�cie �Collingwood", zerwa� si� z ��ka szpitalnego, �eby obj�� stanowisko w wie�y artyleryjskiej w czasie s�ynnej bitwy jutlandzkiej. Bardzo �mia�e posuni�cie, lecz jego odwa�ne zachowanie nie powinno nikogo dziwi�, gdy u�wiadomimy sobie, �e ca�e �ycie walczy� z przeciwno�ciami losu. Po wojnie Bertie w dalszym ci�gu mia� k�opoty ze zdrowiem. Louis Greig, kt�rego w 1917 roku zwolniono ze s�u�by na okr�cie �Malaya" jako pomocnika chirurga i przeniesiono do sztabu Bertie'ego, gdzie mia� pe�ni� funkcj� jego osobistego lekarza, zrezygnowa� z restrykcji zdrowot- nych na�o�onych na energicznego pacjenta. Teraz Bertie m�g� do woli strzela�, polowa�, �owi� ryby albo gra� w tenisa. Ten urodzony sportowiec zajmowa� pierwsze miejsce we wszystkich grach na wolnym powietrzu, lecz w salonach nadal zachowywa� si� jak ofiara losu. J�kanie wraca�o ze wzmo�on� si��, �lini� si�, dostawa� tik�w nerwowych i zezowa�. Niepok�j budzi�o te� coraz cz�stsze si�ganie po kieliszek w nadziei uspokojenia zszarpanych nerw�w. Bardzo martwi�o to kr�low� matk�, zw�aszcza gdy wkr�tce sta�o si� jasne, �e na��g ten zamiast tuszowa� uwydatnia niezdamo�� i nie kontrolowane napady w�ciek�o�ci, do kt�rych mia� sk�onno�� od wczesnego dzieci�stwa. Pomimo wad Bertie wci�� by� ksi�ciem kr�lewskiej krwi i trzeba by�o pokaza� �wiatu, �e jest z niego jaki� po�ytek. Pod koniec mijaj�cego dziesi�ciolecia wzi�� na siebie jeszcze ci�sze brzemi� obowi�zk�w, gdy zosta� mianowany dow�dc� eskadry Kr�lewskiego Lotnictwa Brytyj- skiego, do kt�rego wcielono Kr�lewskie Lotnictwo Morskie, i rozpocz�� studia w Trinity College w Cambridge. Poniewa� nikt nie chcia� kwestionowa� jego zdolno�ci, nie pozwolono mu na sk�adanie egzamin�w. Potem przebywa� w tak sztucznych i cieplarnianych warunkach, �e nawet nie dano mu szansy uczenia si� i mieszkania z innymi studentami. Kr�lewskie.. 3. Wie�a z ko�ci s�oniowej Stwierdzenie, �e widoki na przysz�o�� Bertie'ego przedstawia�y si� nieweso�o, nie odzwierciedla�oby prawdy o jego zagmatwanym, pe�nym zmartwie� �yciu. Mi�o by by�o powiedzie�, w �lad za wieloma pisarzami, �e lady El�bieta Bowes-Lyon wesz�a w t� gorycz, podda�a si� g�osowi serca, zauroczona niezliczonymi przymiotami ksi�cia, i zgodzi�a si� zosta� jego �on� po zwyczajowym czasie udawania kobiety trudnej do zdobycia. To jednak mija�oby si� z prawd�. El�bieta wkroczy�a w �ycie Bertie'ego za spraw� jego koniuszego, kapitana Jamesa Stuarta, p�niej- szego wicehrabiego Findhomu, trzeciego najm�odszego syna siedemnastego hrabiego Moraya. To w nim, a nie w Bertiem zakocha�a si� El�bieta. James Stuart by� czaruj�cym, dowcipnym, atrakcyjnym, bardzo elokwent- nym kawalerem, w kt�rym zakochiwa�y si� wszystkie kobiety. Jego droga �yciowa skrzy�owa�a si� z drog� �yciow� Bertie'ego w listopadzie 1918 roku, kiedy wybrano go do �wity ksi�cia na czas wizyty w Brukseli. Bertie mia� reprezentowa� swojego ojca u boku kr�la i kr�lowej Belgii podczas ich triumfalnego wjazdu do stolicy. W swojej autobiografii Jamie Stuart napisa�, �e on i Bertie �bawili si� wy�mienicie". Pomimo tocz�cej si� wojny otwarte by�y wytworne restauracje i Bruksela t�tni�a nocnym �yciem. A Bertie uwielbia� dobr� zabaw�. W 1920 roku, tu� przed uko�czeniem Cambridge przez Bertie'ego, Jamie'emu Stuartowi zaproponowano stanowisko koniuszego. Mimo �e studiowa� wtedy prawo w Szkocji, przyj�� ofert� i wkr�tce wprowadzi� si� do pa�acu Buckingham, gdzie ju� doros�y dzieci Windsor�w. Dawid sp�dza� wolny czas wy��cznie na zabawie, a jego m�odsze rodze�stwo 18 � Bertie, ksi�niczka Maria (p�niejsza Princess Royal), ksi��� Henryk (ksi��� Gloucester) i ksi��� Jerzy (ksi��� Kentu) posz�o w jego �lady. �ycie towarzyskie up�ywa�o tak, jak gdyby nie toczy�a si� wojna. Rodzina kr�lewska uczestniczy�a w oficjalnych i prywatnych spotkaniach, chodzi�a na bale i przyj�cia, uczestniczy�a w galach. Ka�dego wieczoru w kt�rym� z arystokratycznych pa�ac�w odbywa�y si� bale, chyba �e w pa�acu Buckingham organizowano wielki bal, na kt�rym mo�na by�o spotka� dos�ownie wszystkich. Jedn� z m�odych dam cz�sto widywanych na p�noc i po�udnie od Pogranicza* by�a El�bieta Bowes-Lyon. Ta najm�odsza c�rka hrabiego i hrabiny Strathmore i Kinghorne mia�a wdzi�k, pi�kn� twarz i to co�, trudnego do okre�lenia, co maj� jedynie gwiazdy. Ona i jej m�odszy brat Dawid byli nadmiernie rozpieszczonymi dzie�mi ma��e�stwa w �rednim wieku. Od wczesnego dzieci�stwa nazywano j� ksi�niczk�. �y�a w�r�d pochlebstw, kt�re s� dla rozkapryszonych dzieci tym, czym dla nar- koman�w dzienna dawka opium. Ale El�bieta nie by�a naiwna. Ksi��� Windsoru powiedzia� o niej Michaelowi Thomtonowi, autorowi g�o�nej ksi��ki o sporze mi�dzy El�biet� kr�low� matk� a ksi�n� Windsoru: � �By�a bystra, weso�a, �wietna towarzyszka zabaw". B�yszcza�a jak gwiazda, kt�r� mia�a si� niebawem sta�, o�ywia�a ka�dy salon melodyjnym �miechem, dowcipem i urzekaj�cym flirtowaniem. Sp�dziwszy wojn� na zabawianiu i rozweselaniu �o�nierzy zakwaterowanych w jej rodzinnym domu w Szkocji na zamku Glamis, kt�ry przez pewien czas spe�nia� funkcj� szpitala, sta�a si� mistrzyni� w sztuce rzucania uroku. El�bieta uchodzi�a za bardzo poci�gaj�c�, mi�dzy innymi z powodu modnej filigranowej figury. Uwa�ano j� za wz�r kobieco�ci. ��czy�a w sobie subtelno�� i kobieco�� z wewn�trzn� si��. Kiedy straci�a t� delikatno��, pozosta�y resztki powabu i odporno�ci kobiecej natury. Mimo �e El�bieta by�a powabna, brakowa�o jej tego, co ksi��� Windsoru nazywa� seksapilem. Po prostu nie mia�a go. Nie by�o w niej nic zmys�owego, �adnej �burzy nami�tno�ci". Wierzy�a w szczytne idea�y, w moraln� czysto��, w m�czyzn kochaj�cych tylko jedn� kobiet�. Gdy m�czyzna okazuj�cy jej zainteresowanie mia� za sob� �przesz�o��" lub odst�pi� cho�by na u�amek sekundy od sta�ego adoro- wania El�biety Bowes-Lyon, traci� jej wzgl�dy. Wed�ug ksi�cia Windsoru, * Pogranicze, The Border (ang.) � obszar pomi�dzy Angli� a Szkocj�. 19 �by�a chorobliwie zazdrosna i przez ca�y czas chcia�a znajdowa� si� w centrum uwagi". Wbrew tym zasadom El�bieta zakocha�a si� w m�czy�nie, kt�ry mia� zar�wno �przesz�o��", jak i �tera�niejszo��" i kt�ry okazywa� jej w�wczas tylko przelotne zainteresowanie. Jamie Stuart by� s�siadem Strathmore'�w w Szkocji. Lubi� j�, by� dla niej mi�y, nawet z ni� flirtowa�, ale nie stwarza� pozor�w zaanga�owania. Dla tej profesjonalnej czarodziejki rzucenie bez powodzenia uroku na m�czyzn�, kt�rego pragn�a zdoby�, musia�o by� bolesne i pe�ne goryczy. 20 maja 1920 roku na balu u lorda i lady Farquhar przy placu Grosvenor 7 w londy�skiej dzielnicy Mayfair robi�a wszystko, �eby uwie�� Jamie'ego Stuarta. Zauroczy�a jednak Bertie'ego, kt�ry zakocha� si� w El�biecie w�a�nie tamtego wieczoru, chocia�, jak powiedzia� lady Airlie � �zda� sobie z tego spraw� dopiero po kilku latach". El�bieta znalaz�a si� w niezr�cznej sytuacji. Dawid i Bertie �atwo zakochiwali si� w kobietach, kt�re mogli wynosi� na piedesta� i oddawa� im niewolnicz� cze��. Ukszta�towa�o si� to w nich jeszcze za czas�w dzieci�stwa. Chocia� taka adoracja by�a rodzajem mi�o�ci, kt�rej wybredna lady El�bieta oczekiwa�a od swoich zalotnik�w, to nie mia�a ochoty, �eby zabiega� o ni� �lini�cy si�, szuraj�cy nogami Bertie. Zw�aszcza �e pozwalaj�c na to, mog�a zaprzepa�ci� wszelkie szans� na powa�ny zwi�zek z jego koniuszym. Bez u�wiadomienia sobie, �e kr�lewska etykieta nakazywa�a koniuszemu przedk�adanie uczu� swojego pana nad w�asne uczucia, nie jeste�my w stanie w�a�ciwie oceni� dylematu, przed jakim Bertie postawi� El�biet�, okazuj�c jej zainteresowanie. W�a�nie na tym polega s�u�ba kr�lewska, �e niezale�nie od tego, jak wysoka jest ranga s�ugi, ka�dy s�u��cy pozostaje tylko s�u��cym i oczekuje si� od niego ca�kowitego pos�usze�stwa. Nawet gdyby Jamie Stuart pragn�� mie� El�biet� dla siebie, musia�by usun�� si� na bok i pozwoli� Bertiemu na zaloty. Tak te� uczyni�. Nie potrzeba wielkiej wyobra�ni, �eby zda� sobie spraw� z konsternacji i frustracji El�biety. Przecie� Bertie by� drugim w kolejno�ci kandydatem do tronu, a w arystokratycznych kr�gach, gdzie rodzina kr�lewska jest uznawana za bog�w monarchii, mo�na by�o szczyci� si� zainteresowaniem nawet j�kaj�cego si�, sepleni�cego i �lini�cego si� ksi�cia. Poza tym El�bieta nie by�a typem buntowniczki, tylko osob� nastawion� na sprawianie ludziom przyjemno�ci, przywyk�� do pos�usze�stwa, ch�tn� do oddawania przys�ugi rodzicom na ka�dym kroku. Nikt nie zauwa�y�, �eby 20 kiedykolwiek uczyni�a co�, co mog�oby, nawet w niewielkim stopniu, urazi� ich lub zawstydzi�. Chocia� lord i lady Strathmore nie aprobowali niewolniczej uni�ono�ci s�u�by kr�lewskiej, a hrabia mia� kiedy� powiedzie�: � �Jedno po- stanowi�em w zwi�zku z moimi dzie�mi: nigdy nie b�d� s�u�y� na dworze kr�lewskim", to oboje nale�eli do zagorza�ych rojalist�w. Co wi�cej, lady Airlie, dama dworu kr�lowej matki, by�a jedn� z najbli�szych przyjaci�ek lady Strathmore, a dzieci Ogilvy i Bowes-Lyon odwiedza�y si� w po�o�o- nych blisko siebie zamkach Cortachy i Glamis. El�bieta nie mia�a w�tpliwo�ci, �e zar�wno jej matka, jak i lady Airlie �yczy�y sobie, �eby by�a mi�a dla Bertie'go, tote� by�a mi�a. Teraz Bertie zacz�� wykorzystywa� przyja�� koniuszego z rodzin� Strathmore'�w. Kiedy Jamie dosta� zaproszenie do ich wiejskiej rezydencji St. Paul's Walden Bury, Bertie pojecha� razem z nim. Pod koniec lata Strathmore'owie udali si� na p�noc od Border do Glamis, rodzina kr�lewska za� do Balmoral. Jamie dotrzymywa� towarzystwa ksi�ciu, kt�ry ju� wcze�niej upewni� si�, czy aby na pewno z�o�� wizyt� w Glamis. W czerwcu 1920 roku Bertie zosta� ksi�ciem Yorku, hrabi� Inverness i baronem Killarney. Chc�c zadowoli� swojego krytycznego ojca, napisa� do niego wzruszaj�cy list dzi�kczynny, wyra�aj�c nadziej�, �e oka�e si� godny tego zaszczytu. Przez kolejne szesna�cie lat stara� si� temu sprosta�. Tymczasem nadszed� lipiec i zbli�a� si� sezon �owiecki. Po �Wspania�ej Dwunastce", oficjalnym rozpocz�ciu sezonu �owieckiego przypadaj�cym na 12 sierpnia, Bertie zacz�� przygotowywa� si� do odwiedzenia przyjaci� na po�udnie od Border. Jamie Stuart przebywa� w Balmoral blisko s�odkiej El�biety, podczas gdy jego kr�lewski zwierzch- nik i ksi��� Henryk zmierzali do Newbury do wygodnego domu my�liw- skiego sir Ernesta Cassela w Berkshire. Bertie, podobnie jak jego dziadek Edward VII, uwielbia� polowania. Nigdy nic nie mog�o mu przeszkodzi� w oddawaniu si� tej najwi�kszej pasji. Ani mi�o�� do lady El�biety Bowes-Lyon, pozostawionej sam na sam z koniuszym w Szkocji, ani z�y stan zdrowia. Nawet w przeddzie� �mierci w 1952 roku poszed� na polowanie. Nie ma �adnych w�tpliwo�ci, �e El�bieta poczu�a ulg�, gdy uwolni�a si� od zakochanego w niej ksi�cia. Ale nied�ugo cieszy�a si� przebywaniem sam na sam z Jamiem Stuartem, poniewa� jeszcze przed jesieni� wszyscy 21 wr�cili do Londynu. Znowu wpad�a w wir �ycia towarzyskiego i znowu Bertie zabiega� o ni� z nieugi�tym uporem. Teraz by� zakochany do tego stopnia, �e najwa�niejszym tematem jego rozm�w sta�a si� El�bieta. �Ci�gle o niej m�wi" � powiedzia�a kr�lowa Maria do swojej damy dworu lady Airlie. W czasie �wi�t Bo�ego Narodzenia zauroczony Bertie zapyta� rodzic�w, czy maj� co� przeciwko jego o�wiadczeniu si� El�biecie. Kilka dni wcze�niej kr�lowa Maria powiedzia�a do lady Airlie: � �Nie znam jej dobrze" � i cho� uwa�a�a j� za mi�� dziewczyn�, oznajmi�a Bertie'emu, �e przed podj�ciem ostatecznej decyzji jeszcze raz musi spotka� si� z El�biet�. Kr�l Jerzy V chyba nie mia� �adnych w�tpliwo�ci i prawdopodobnie bra� pod uwag� pragnienia syna. �B�dziesz szcz�ciarzem, je�li ci� zaakceptuje" � powiedzia�. P�niej uwag� t� interpretowano raczej jako pochwa�� przysz�ej synowej ni� poni�enie syna. Ksi��� Windsoru uskar�a� si� jednak, �e kr�l cz�sto robi� uszczypliwe uwagi pod adresem syna, poniewa� El�biet� Bowes-Lyon zna� mniej ni� kr�lowa Maria, nie m�g� wi�c �piewa� hymn�w pochwalnych na jej cze��. Po uzyskaniu wst�pnej zgody rodzic�w Bertie przesta� si� spieszy� z o�wiadczynami i nie sprawdza�, czy El�bieta jest zainteresowana po�lubieniem go. Wr�cz przeciwnie, pozwoli�, �eby sprawa przycich�a. Historycy snuli domys�y nad przyczynami takiego post�powania, przypi- suj�c je mi�dzy innymi jego przezorno�ci, brakowi opanowania oraz przyjemno�ci, jak� przynosi�a mu pierwsza warta zachodu praca. Bertie zosta� bowiem prezesem Boy's Welfare Society, organizacji, za kt�rej po�rednictwem przemys� stara� si� poprawi� warunki zatrudnienia robotnik�w. Wiele przedsi�biorstw wzi�o udzia� w eksperymencie, kt�ry dla prawicy mia� niebezpieczne bolszewickie akcenty. Bertie kocha� t� prac�. Przez ni� m�g� wyrazi� swoje sympatie i wykorzysta� wielkie zasoby energii. Sam by� ofiar� nieumiej�tnego wychowania, potrafi� wi�c uto�samia� si� z przer�nymi formami cierpienia i ub�stwa, jakie spotyka�. Kiedy chodzi� po terenie budowy, schodzi� do szyb�w kopalnianych lub siada� na miejscu kierowcy tramwaju, ujawnia� rozs�dek i dobro�, czego nikt przedtem nie zauwa�a�, opr�cz lady Airlie, gdy jako ma�y ch�opiec pr�bowa� wr�czy� jej w�asnor�cznie wykonany wielkanocny prezent. Szacunek by� nowym do�wiadczeniem dla Bertie'ego. Kiedy zadawa� rozs�dne pytania i otrzymywa� rozs�dne odpowiedzi, poszerza� swoj� 22 wiedz�. Czu�, �e mened�erowie i nadzorcy, z kt�rymi rozmawia, szanuj� go nie ze wzgl�du na jego pozycj� spo�eczn�, ale ze wzgl�du na wrodzon� inteligencj�, otwarto��, a tak�e odpowiednie podej�cie do ka�dej sprawy. Zwlekanie ze z�o�eniem o�wiadczyn El�biecie Bowes-Lyon nie mia�o jednak nic wsp�lnego z obj�ciem stanowiska prezesa organizacji, kt�ra wkr�tce przekszta�ci�a si� w Industrial Welfare Society. Powodem tej zw�oki by�a bardzo pon�tna posta� kobieca. Michael Thornton w trakcie zbierania materia��w do �Kr�lewskich wa�ni", ksi��ki o kr�lowej matce i ksi�nej Windsoru, dowiedzia� si�, �e Bertie pozna� pi�kn� gwiazd� musicali Phyllis Monkman. Dzi�ki znajomo�ciom w�r�d dworzan w Cia- rence House, siedzibie kr�lowej matki, dowiedzia� si� o wielu bardzo ciekawych zwi�zkach. Nawi�za� te� sporo korzystnych dla siebie stosun- k�w towarzyskich, czego wcze�niej nie ujawni�. Bertie nie mia� zamiaru �eni� si� z artystk� estradow�, ale zarazem nie chcia� wyrzec si� przyjemno�ci, jak� dawa� mu zwi�zek z tak do�wiadczon� kobiet�. W 1921 roku dobrze urodzone panienki pozostawa�y dziewicami do chwili �lubu, wi�c Bertie nie mia� co si� �udzi�, �e El�bieta dostarczy mu takich wra�e� jak Phyllis Monkman. Dlatego delikatna, weso�a El�bieta pozostawa�a na uboczu, gdy on zabawia� si� z bardziej dojrza�� kobiet�. Wiosn� jednak my�li m�odego ksi�cia skierowa�y si� ku czemu� trwalszemu ni� nami�tno��. Znowu zacz�� zastanawia� si� nad po- �lubieniem El�biety i nawet, gdyby jej zgoda mia�a oznacza� konieczno�� zrezygnowania ze zwi�zku z Phyllis Monkman, przygotowany by� na takie po�wi�cenie. El�bieta jednak odrzuci�a te o�wiadczyny. W biografii kr�lowej matki Penelope Mortimer opisuje reakcje na ten nieoczekiwany obr�t wydarze�. Prasa litowa�a si� nad Bertiem, kt�ry musia� znosi� kpiny ojca i walczy� z oburzeniem matki. Kr�lowa Maria, pochodz�ca z ma��e�stwa morganatycznego, okazywa�a przesadn� cze�� rodzinie kr�lewskiej. �Nawet na chwil� nie mog� zapomnie�, �e ojcem moich dzieci jest tak�e ich kr�l" � powiedzia�a, t�umacz�c sw�j brak reakcji na obelgi kierowane przez ojca pod adresem dzieci. Nie oszcz�dza�a r�wnie� siebie. Sta�a si� wyzutym z uczu� automatem, ca�kowicie poddanym m�owi, poniewa� by� on r�wnie� jej kr�lem. Nie powinno wi�c nikogo dziwi�, �e czu�a si� zniewa�ona, gdy jaka� tam Szkotka, c�rka lorda, �mia�a odrzuci� o�wiadczyny kr�lewskiego syna. Odmowa El�biety przygn�bi�a Bertie'ego. Na szcz�cie nadal mia� gwiazd� musicali, �wiec�c� dla niego i rozja�niaj�c� mu noce. Mia� r�wnie� 23 przed sob� mn�stwo sezonowych spotka� towarzyskich: wy�cigi konne w Ascot, zawody �eglarskie, przyj�cia my�liwskie z Edwin� Ashiey i swoim kuzynem, niedawno zdetronizowanym ksi�ciem Battenberg, obecnie lordem Mountbattenem. El�bieta r�wnie� bra�a udzia� w tych wydarzeniach. Jej losy nie potoczy�y si� jednak tak, jakby tego chcia�a, z Kanady wr�ci�a bowiem lady Rachel Cavendish i wkr�tce Jamie Stuart by� ni� tak zauroczony, jak Bertie El�biet�. Dla El�biety by� to straszny cios. Nie pozosta�o jej nic innego, jak po prostu pogodzi� si� z tym i �y� dalej. W sierpniu 1921 roku El�bieta uko�czy�a dwadzie�cia jeden lat. P� wieku p�niej nie uwa�ano by, �e jest zaawansowana w latach, ale w tamtych czasach uwa�ano, �e El�bieta zaczyna si� starze�. Dziewcz�ta d��y�y do zam��p�j�cia ju� podczas pierwszego publicznego wyst�pienia, co oznacza�o, �e wiele z nich zar�cza�o si� przed dzie- wi�tnastym rokiem �ycia. Nawet je�li martwi�o to El�biet�, nie da�a tego po sobie pozna�. Schroni�a si� za os�on� tradycyjnych zasad moralnych. Postanowi�a, �e m�czyzna, kt�ry j� po�lubi, musi by� tak czysty jak ona, religijny, o nienagannych manierach, przesz�o�ci bez skazy, rokuj�cy nadziej� na �wietlan� przysz�o��, w kt�rej jego dobro�, lojalno�� i niezachwiane zasady moralne zapewni� jej �ycie w atmosferze uwielbienia, opieki, nietykalno�ci, prawie �wi�to�ci. Zatem nic dziwnego, �e nie by�a zainteresowana ksi�ciem Yorku. Mia� splamion� przesz�o�� i n�ka�y go za�amania nerwowe, poza tym wys�awia� si� jak marynarz i mia� gwa�towne usposobienie. W�a�nie tego lata Louis GreigJego lekarz i partner tenisowy, musia� przywo�a� go do porz�dku, gdy� zacz�� krzycze� i szale� na korcie na oczach zgromadzonych go�ci. Wszyscy, kt�rzy znali ksi�cia Yorku, lubili go, ale zdawali sobie spraw� z jego niezdolno�ci do kontrolowania w�asnego zachowania. Bertie wci�� by� zakochany w El�biecie, pomimo tego, co o nim s�dzi�a. Wyzna�a bowiem swojej bliskiej przyjaci�ce, Helenie Hardinge, �e uwa�a go za �odra�aj�cego". Dlatego kr�lowa Maria zapowiedzia�a sw�j przyjazd do zamku Cortachy wraz z dam� dworu, Mabell Airlie, blisk� przyjaci�k� lady Strathmore. Zamierza�a sama zorientowa� si� w sytuacji. Z Bertiem odwiedzi�a lady Strathmore w pobliskim zamku Glamis. S�dziwa dama le�a�a chora, wi�c rol� gospodyni przej�a El�bieta. Mia�a tak wielki dar przedstawiania siebie w jak najlepszym �wietle, �e 24 odnios�a niechciane zwyci�stwo. Jej ogromny zas�b cn�t wywar� du�e wra�enie na kr�lowej Marii, wi�c przysz�a te�ciowa odjecha�a przekonana, �e El�bieta by�aby idealn� �on� dla towarzysko niezaradnego Bertie'ego. Co wi�cej, sprytna kr�lowa dosz�a do wniosku, �e wewn�trzny przymus El�biety s�u�enia innym, nawet za cen� w�asnych pragnie�, mo�e przynie�� wiele korzy�ci, je�li zr�cznie si� ni� pokieruje. Postanowi�a zatem zrobi� wszystko, co by�o w jej mocy, �eby skojarzy� to ma��e�stwo. Pod koniec wrze�nia Bertie z El�biet� i jej bra�mi, Micha�em i Dawidem, pojechali na polowanie do Glamis. Kr�lowa Maria wiedzia�a, �e dop�ki w pobli�u jest konkurent ubiegaj�cy si� o wzgl�dy El�biety, Bertie nie ma �adnych szans. Pod koniec roku uknu�a wi�c nowy plan. Wed�ug Michaela Thomtona, kt�ry uzyska� t� informacj� od jednej z przyjaci�ek kr�lowej matki, na pocz�tku 1922 roku kr�lowa Maria zadba�a o wys�anie Jamie'ego Stuarta za granic�. Kapitan James Stuart, zwolniony z obowi�zk�w koniuszego Jego Kr�lewskiej Mo�ci ksi�cia Yorku, zosta� oddelegowany do Kanady, gdzie gubernatorem generalnym by� ojciec Rachel Cavendish, a p�niej na pola naftowe w Ok�ahomie. �udzono si� nadziej�, �e teraz Bertie b�dzie mia� wi�ksze szans�, skoro usuni�to Jamie'ego Stuarta sprzed oczu, a mo�e i nawet z serca El�biety. Wszystko obr�ci�o si� przeciwko niej, z czego doskonale zdawa�a sobie spraw�. Wkr�tce dowiedzia�a si�, �e Rachel Cavendish zniweczy�a jej nadzieje zwi�zane ze Stuartem, zdobywaj�c najpierw jego serce, a potem gwarancj� ma��e�stwa przez zar�czyny. Zanim jeszcze dosz�o do ma��e�stwa Jamie'ego i Rachel, kr�lowa Maria uczyni�a nast�pny krok ku nak�onieniu El�biety do przyj�cia o�wiadczyn Bertie'ego. Pomys� by� do�� prosty: dopu�ci� j� do ich kr�gu towarzyskiego i pozwoli�, �eby bli�sza znajomo�� usnu�a kusz�c� paj�czyn�. Kr�lowa Maria wierzy�a bowiem w zniewalaj�ce zalety rodziny kr�lewskiej, dzi�ki kt�rym wcze�niej czy p�niej wiele os�b z czci� b�dzie patrze� na kr�lewski o�tarz. 28 lutego jedyna siostra Bertie'ego, ksi�niczka Maria, mia�a wyj�� za wicehrabiego Lascellesa. El�biet� zaproszono jako druhn�, podobnie jak Rachel Cavendish, chocia� z ca�kiem innych powod�w. Wyst�pienie w roli druhny cz�onka rodziny kr�lewskiej by�o zaszczytem. Rachel okazywano wzgl�dy i czy- niono honory, �eby by�a bardziej atrakcyjna dla swego adoratora, by�ego koniuszego, kt�ry nie mia� ju� teraz �adnych w�tpliwo�ci, �e rodzina kr�lewska �yczliwie patrzy na jego zwi�zek z Rachel. Obdarzanie 25 wzgl�dami nale�a�o do typowych kr�lewskich form przekazywania wiadomo�ci. Jamie zna� przecie� doskonale dworski j�zyk. Najlepszym dowodem na prawid�owe zinterpretowanie go przez Stuarta jest p�niejszy przebieg wydarze�. Jamie o�eni� si� z Rachel, utrzymywali dobre stosunki z rodzin� kr�lewsk�, a James Stuart otrzyma� tytu� wicehrabiego Findhom. Pomimo swoistego wdzi�ku El�bieta okaza�a si� twardym orzechem do zgryzienia. Bertie po ponownych o�wiadczynach w 1922 roku nie przybli�y� si� nawet o krok do zdobycia r�ki szkockiego dziewcz�cia. Historycy cz�sto przypisywali to niech�ci El�biety do przywdziania ci�kiego kr�lewskiego p�aszcza, z czym wi�za�y si� liczne obowi�zki. Jednak ludziom, kt�rzy znali m�od� lady El�biet� Bowes-Lyon, wydaje s