Polska Liga Trze�wo�� Dzieci alkoholik�w Jak je rozumie�, jak im pomaga� Wyb�r i opracowanie: Alicja Pacewicz Poradnia specjalistyczna dla dzieci i m�odzie�y ze �rodowisk zagro�onych alkoholizmem �OPTA" Warszawa 1994 Spis Tre�ci Wst�p .............................. .5 Alicja Pacewicz Polska rodzina z problemem alkoholowym jako �rodowisko wychowawcze .............. 9 Charles Deutsch Rozbite szk�o, rozbite marzenia. O �wiecie prze�y� dzieci alkoholik�w (fragmenty ksi��ki) ............. ... ..... 31f. Alicja Pacewicz , y^ ^ Edukacja i terapia. Przegl�d ameryka�skich ' program�w pomocy dzieciom alkoholik�w ..... .97 Alicja Pacewicz, Jacek Strzemieczny ^ Pomoc psychologiczna dla dzieci alkoholik�w j;e w Polsce. Problemy i propozycje . ...... ;. . . , �i, 117�l: Bibliografia ............... .'?��. ^'.v^: S1:'1^.1 145"':; Wst�p (Dzieci alkoholik�w to temat bolesny i wstydliwy. Rozmiary alkoholizmu w Polsce sprawiaj�/ �e problem ten stanowi dzi� jedno �i najbardziej pal�cych zagadnie� wychowawczy ctu Paradoksalnie jednak jest on stosunkowo s�abo obecny w �wiadomo�ci spo�ecznej i dopiero ostatnio zaczyna zdobywa� sobie prawo bytu. O dzieciach alkoholik�w m�wi si� najcz�ciej przy okazji dyskusji o ich rodzicach, mimochodem, traktuj�c ich do�wiadczenia jako jeden z ubocznych skutk�w na�ogu, nie za� samoistny problem. ^ ' My�lenie o dzieciach os�b z problemem alkoholowym przesi�kni�te jest spo�ecznymi stereotypami i indywidualnymi uprzedzeniami. Wyobra�enia na temat ogromu krzywd, b�d�cych udzia�em tych dzieci, wywo�uj� odruch lito�ci i wsp�czucia. 'Uczucia te wynikaj� zazwyczaj z bezradno�ci opartej na prze�wiadczeniu, �e i tak niewiele da si� zrobi�, �e losu dziecka nie odmieni si�, je�li alkoholik nie przestanie pi�, a przecie� tak niewielu alkoholikom udaje si� zerwa� z na�ogiemT Fatalizm, obecny w my�leniu o pij�cych, rzutuje na postrzeganie sytuacji ich dzieci. Szczere wsp�czucie stykaj�cych si� z nimi osobi�cie i zawodowo nie znajduje adekwatnego wyrazu w konkretnych dzia�aniach wychowawczych i pomocy. Dodatkowo zniech�ca brak zakrojonych na szerok� skal� program�w spo�ecznego dzia�ania, zmierzaj�cych do poprawy sytuacji �yciowej dzieci alkoholik�w. Dzieci alkoholik�w padaj� ofiar� swoistego maksymalizmu pedagogicznego, opartego na prze�wiadczeniu, �e tylko radykalne zmiany ich �rodowiska wychowawczego - takie jak doprowadzenie pij�cego rodzica do zerwania z na�ogiem, g��boka i d�ugotrwa�a terapia ca�ej rodziny czy wreszcie umieszczenie dziecka w plac�wce opieku�czo-wychowawczej - mog� je uchroni� przed dalszymi urazami. Postawa taka nie sprzyja podejmowaniu 6 Dzieci alkoholik�w. Jak je rozumie�, jak im pomaga�. zakrojonych na wi�ksz� skal� i bardziej realistycznych dzia�a� pomocnych. Powoduje/ �e pozostaje si� cz�sto na poziomie �ycze� i moralizatorskich postulat�w. Zdarza si� wprawdzie/ �e przeniesienie z domu rodzinnego do domu dziecka jest najlepszym rozwi�zaniem/ jednak w wi�kszo�ci przypadk�w takie posuni�cie nie jest ani mo�liwe/ ani te� optymalne z punktu widzenia potrzeb samego zainteresowanego. Z pewno�ci� najlepiej by�oby/ gdyby rodzic-alkoholik przesta� pi�/ jednak�e w tej populacji procent wyzdrowie� jest niski/ a poza tym osi�gni�cie abstynencji nie zawsze oznacza usuni�cie pato-gennych czynnik�w wychowawczych. Nie neguj�c potrzeby radykalnych krok�w/ trzeba wyra�nie powiedzie�/ i� nawet tam/ gdzie nie jest mo�liwa ca�kowita zmiana �rodowiska rodzinnego/ nadal warto podejmowa� pr�by pomocy. Ich celem nie ma by� eliminaq'a pierwotnych przyczyn uraz�w/ lecz os�abienie si�y psychologicznych �r�de� zaburze� oraz zwi�kszenie umiej�tno�ci radzenia sobie z trudno�ciami. Chodzi o dostarczenie dzieciom do�wiadcze� spo�ecznych stanowi�cych przeciwwag� dla ich urazowych prze�y�/ o budowanie alternatywnych �r�de� wsparcia emocjonalnego oraz uczenie ich bardziej konstruktywnych sposob�w funkcjonowania. ' Postawy spo�eczne oscyluj� pomi�dzy dwoma biegunami -zrozumienia i troski w stosunku do dzieci alkoholik�w/ kt�re nie sprawiaj� widocznych k�opot�w wychowawczych/ a nietolerancji i pot�pienia wobec tych/ kt�re w wyniku swych �yciowych do�wiadcze� staj� si� dzie�mi trudnymi. Antyspo�eczne i uci��liwe dla otoczenia zachowania tych ostatnich opatruje si� komentarzami w rodzaju: //niedaleko pada jab�ko od jab�oni"/ a dzieci odsy�ane s� z jednych plac�wek opieku�czo-wycho-'wawczych do drugich. Problem dzieci alkoholik�w w Polsce wymaga zmiany mentalno�ci spo�ecznej i konkretnych dzia�a�/ kt�re rzeczywi�cie uwzgl�dnia�yby ich potrzeby. Inspiracji szuka� mo�na w pomys�ach i wzorach kraj�w maj�cych wi�cej do�wiadcze� w tworzeniu systemu pomagania alkoholikom i ich rodzinom. Wstfp / Publikacja niniejsza zawiera opracowania i t�umaczenia kilku pozycji z literatury ameryka�skiej oraz dwa teksty polskie i przeznaczona jest przede wszystkim dla os�b pracuj�cych z dzie�mi ze �rodowisk dotkni�tych i zagro�onych alkoholizmem. Zamieszczone tu teksty prezentuj� podstawowe rysy psychologicznego portretu dziecka alkoholika/ opisuj� g��wne czynniki kszta�tuj�ce �wiat jego prze�y� oraz poruszaj� praktyczne zagadnienia pracy wychowawczo-terapeutycznej z takimi dzie�mi. Artyku� �Polska rodzina z problemem alkoholowym jako �rodowisko wychowawcze" przedstawia ustalenia i obserwacje dotycz�ce problem�w i trudno�ci wynikaj�cych z wyrastania w polskich domach dotkni�tych alkoholizmem. Nast�pna pozycja to wybrane i opracowane fragmenty ksi��ki Charlesa Deutscha �Rozbite szk�o/ rozbite marzenia". Jej autor jest pomys�odawc� i merytorycznym opiekunem programu edukacji alkoholowej/ realizowanego w latach 1975-1979 w miejscowo�ci Somerville w stanie Massachusetts. Szczeg�ln� warto�� dla zrozumienia �wiata prze�y� dziecka ma wykonana przez Deutscha analiza pi�ciu czynnik�w charakteryzuj�cych sytuacje emocjonalne panuj�ce w rodzinie alkoholika. S� to: poczucie winy i obwinianie/ z�o�� i nienawi��, nieprzewidywalno�� i l�k/ zaprzeczenie problemowi i wstyd oraz centralna pozycja alkoholika oraz jego spraw w �yciu rodzinnym. -^ Kolejny fragment, po�wi�cony modelom r�l rodzinnych dzieci alkoholik�w/ zosta� napisany w oparciu o znan� koncepcj� Sha-ron Wegscheider. Cztery kategorie opisuj�ce modele funkcjono-t wanta dzieci w systemie rodzinnym: //bohater rodzinny", �kozio� ofiarny"/ �stracone dziecko", �maskotka" stanowi� mog� u�yte- \ czne narz�dzia rozpoznawania typ�w postaw oraz trudno�ci ^ emocjonalnych u dzieci alkoholik�w. Ostatni z prezentowanych fragment�w ksi��ki Deutscha, zatytu�owany �Oczekiwania i cele", zawiera ostrze�enia i wskaz�wki adresowane do os�b podejmuj�cych prac� z dzie�mi alkoholik�w. 8 Dzieci alkoholik�ta. Jak je rozumie�, jak im pomaga�. Zach�ca do przyjmowania realistycznych cel�w, formu�uje podstawowe zasady pracy/ podaje tak�e konkretne informacje, kt�re warto dzieciom przekazywa�. Kolejna pozycja to artyku� przegl�dowy, w kt�rym omawia si� kilka - powszechnie uznawanych za udane - ameryka�skich program�w terapeutycznych, edukacyjnych i profilaktycznych skierowanych do dzieci alkoholik�w oraz grup �zwi�kszonego ryzyka" uzale�nienia. Z przegl�du tego wida�, jak r�ne mog� by� podej�cia i metody pracy w tym zakresie - od rozwi�za� systemowych, zak�adaj�cych terapi� ca�ej rodziny i dzia�ania �rodowiskowe, do przedsi�wzi�� o charakterze edukacyjno-infor-macyjnym. Ksi��k� zamyka polski artyku� o pomocy psychologicznej dzieciom alkoholik�w. Prezentuje on koncepcj�, wynikaj�c� z do�wiadcze� zespo�u poradni dla dzieci i m�odzie�y ze �rodowisk zagro�onych alkoholizmem �OPTA". Mamy nadziej�, �e zawarte w niniejszym zbiorze materia�y b�d� inspiraq� dla os�b pracuj�cych z dzie�mi alkoholik�w, pomog� im lepiej zrozumie� ich problemy i utwierdz� w przekonaniu o potrzebie tej pracy. Alicja Pacewicz Polska rodzina z problemem alkoholowym jako �rodowisko wychowawcze �Jak by�am bardzo ma�a, to tata ju� by� pijakiem, a mama p�aka�a i k��cili si�. Jak by�am w I klasie, to kupi�am mu krawat pod choink�. On przyszed� pijany i przewr�ci� choink�. Potem nas zbi� i podar� krawat. Zawsze przychodzi pijany i bije nas. Mama to nas kocha i pomaga, ale on to wcale nas nie lubi, tylko si� zn�ca i traci pieni�dze, a je z nami. Tylko raz w komunie wzi�� mnie na r�ce i kupi� rower. A potem rower sprzeda�, a za pieni�dze si^ upi�" - uczennica klasy pi�tej. dziecko alkoholika O POLSKICH BADANIACH NAD DZIE�MI ALKOHOLIK�W Populacja dzieci alkoholik�w - wed�ug wynik�w bada� z ko�ca lat 70. - liczy oko�o p�tora miliona. Liczba ta z ca�� pewno�ci� nie oddaje prawdziwych rozmiar�w zjawiska. Szacunki nie uwzgl�dniaj� bowiem dzieci alkoholik�w nie notowanych oraz dzieci innych nadmiernie pij�cych os�b, kt�re nie popad�y jeszcze w chorob� alkoholow�. Wiadomo, �e w Polsce 3 miliony os�b nadu�ywa alkoholu, co oznacza, �e liczba dzieci dotkni�tych tym problemem musi by� wi�ksza od podanej. Wobec tych liczb przera�aj�co w�ski okazuje si� zakres dzia�a� skierowanych do dzied alkoholik�w. W ca�ym kraju dzia�a obecnie tylko kilka kilkunastoosobowych grup wsparcia dla dzieci alkoholik�w. l- Ta autentyczna wypowied� dziewczynki pochodzi z ksi��ki H. Pielka, �Rodzina alkoholika jako �rodowisko wychowawcze w o�rodkach miejskich". Katowice 1978, s. 117. 2. Liczb� t� podaje wielu autor�w m. in. M. St�p�r, �Alkoholizm rodzic�w a niekt�re przejawy niedostosowania spo�ecznego dzieci i m�odzie�y", materia�y z sesji popularnonaukowej, Kielce 1979. Dane aktualne pochodz� z �Polityki", 19,87, nr VIII. bada� zjawiska. Mimo to, naszym zdaniem/ w pracach polskich lekarzy, socjolog�w, psycholog�w i pedagog�w mo�na znale�� godne szerszego rozpowszechnienia wnioski, kt�re b�d� pomocne w pracy terapeutyczno-wychowawczej z dzie�mi alkoholik�w. Z punktu widzenia potrzeb os�b pracuj�cych z nimi, najbardziej u�yteczne s� badania, kt�re pozwalaj� zrozumie� specyfik� �yciowego do�wiadczenia dzieci, ich sytuacj� psychologiczn�. i<^ Dzieci wychowuj�ce si� w rodzinach alkoholik�w, podlegaj� ^wp�ywowi stresogennych i patogennych czynnik�w.'lKt�re spo�r�d tych czynnik�w S� �r�d�em najg��bszych uraz�w psychicznych? Jakie powoduj� zmiany w strukturze osobowo�ci? Jakie /postawy, problemy emocjonalne i zaburzenia w zachowaniu rodzi �ycie w rodzinie z problemem alkoholowym? Kt�re z psychologicznych skutk�w wyrastania w takiej rodzinie maj� tendencj� do d�ugiego trwania? Jakie dzia�ania wychowawczo-terapeutyczne mog� os�abi� wp�yw uraz�w oraz pom�c dzieciom lepiej radzi� sobie ze skutkami owego wp�ywu? Ostatnie z tych pyta� pozosta� musi na razie bez odpowiedzi, w Polsce nie prowadzono bowiem dot�d bada� nad efektywno�ci� r�nych form pracy z dzie�mi alkoholik�w. W materia�ach, do kt�rych uda�o nam si� dotrze�, trudno znale�� wyczerpuj�ce odpowiedzi na pozosta�e pytania. Zawieraj� one dane empiryczne, pozwalaj�ce zrekonstruowa� w mniej lub bardziej systematyczny spos�b tylko niekt�re obszary spo�ecznego funkcjonowania dzieci alkoholik�w. W badaniach tych wyodr�bni� mo�na trzy g��wne nurty poszukiwa�. Pierwszy z nich obejmuje badania cech domu z problemem alkoholowym jako �rodowiska wychowawczego - warunk�w bytowych, �yciowych i emoq'onalnych w nim panuj�cych. W drugim poszukuje si� psychologicznych skutk�w wyrastania w �rodowisku z problemem alkoholowym, jak te� zaburze� zachowania oraz r�nych form nieprzystosowania spo�ecznego. Przedstawiciele trzeciej orientami podejmuj� pr�by dotarcia do �wiata wewn�trznych prze�y� dziecka, rekonstrukcji jego obrazu samego siebie, rodziny i rzeczywisto�ci. JAKO �RODOWISKO WYCHOWAWCZE Autorem pierwszych prowadzonych na szerok� skal� bada� sytuacji domowej dzieci alkoholik�w by� S. Batawia , kt�ry w latach 1949-1950 pr�bowa� okre�li� warunki bytowe m�odych mieszka�c�w �odzi wywodz�cych si� z takich rodzil-i^Z�a atmosfera wychowawcza, tragiczna sytuacja materialna, cz�ste awantury domowe -to gf�vmeJ^opisaiie-pr2e2-badaei^,^chy-.syt^^ domowej. Nadmierna l�kliwo��, nadpobudliwo��/ ucieczki z domu, wagarowanie, kolizje z prawem stanowi� najcz�ciej spotykane przejawy trudno�ci psychologicznycly Ustalenia te wielokrotnie p�niej znajdowa�y potwierdzenie w wynikach bada�. W latach 60. i 70. A. �wi�cicki i jego zesp� badawczy zajmowali si� poziomem zaspokojenia potrzeb bytowych w rodzinach alkoholik�w, by stwierdzi� u oko�o po�owy badanych dzieci der>ry�-wacje.podstawowych polrz�b_ �yciowych. Badacze rozszerzyli katalog przejaw�w trudno�ci o niedorozw�j psychiczny, zaburzenia emocjonalne, charakteropati�, nerwic� oraz ustalili istnienie g��bokiego zwi�zku mi�dzy alkoholizmem rodzic�w a alkoholizowaniem si� dzieci i m�odzie�y. W ok. 25% przypadk�w sytuacja �yciowa dziecka by�a na tyle dramatyczna, �e, zdaniem autor�w, w�a�ciwe by�oby odizolowanie ich od zdemoralizowanej rodziny. W latach 1972-1974 H. Pielka3 przebada� 700 rodzin alkohoH-"' k�w, dowodz�c braku zaspokojenia psychologicznych, a cz�sto tak�e biologicznych potrzeb dzieci. Autor twierdzi, ze (dzieci alkoholik�w �yj� w atmosferze sta�ego niepokoju, l�ku, �api�-"ciaJAnaliza metod wychowawczych wykaza�a, �e rodzice sto-�sowan surowe zakazy i nakazy oraz cz�sto odwo�ywali si� do ��EGprcsji. W 90% przypadk�w stosowano wobec dzieci kary cielesne, a w 13,5% przypadk�w dochodzi�o do ich katowania przez ojc�w alkoholik�w. JW takiej rodzinie dziecko cz�sto po l. S. Batawia, �Spo�eczne skutki na�ogowe alkoholizmu w �wietle bada� �rodowiskowych, 100 rodzin na�ogowych alkoholik�w". Warszawa 1951. _ 2. J. Rutkiewicz, A. �wi�cicki, �Problemy pomocy spo�ecznej dla dzied z rodzin alkoholik�w". Warszawa 1972. 3-H. Pielka, op. cit. ^W. ^.^ &M^^\^ ^-,..o___. .,. , CV ^ t ' . ' " �-"-"^./\J''-�^ ^-i l/ ;-- .--.A-prostu �nie istnieje", jest niepotrzebne, nikt nie bierze pod uwag� lego interes�w i potrzeb. Uczy si� ono destruktywnych dla siebie i otoczenia form zachowa�; W wyniku trudnych do�wiadcze� pyciowych grozi mu dezintegracjaosobowo�ci, manifestuj�ca si� | w r�nego typu zaburzeniach emocjonalnychJ ^' W badaniach z pogranicza medycyny i psychologii wykazano, �e co najmniej u 50% chorych na nerwic� dzieci �r�d�em choroby jest alkoholizm kt�rego� z rodzic�w. Do najcz�ciej rozpoznawanych .u-dzieci alkoholik�w, schorze� nale�� stany drgawkowe i padaczka (15-20%), op�nienie psychomotorycznego rozwoju ' (20-25%), zaburzenia okre�lane jako neur�patia (30% przypadk�w). Zaburzenia zachowania obejmuj�ce nadpobudliwo�� psychoruchow�, infantylizm uczuciowyoraz trudno�ci w sferze kontakt�w spo�ecznych stwierdzono u oko�o 60% dzieci. Wstrz�saj�ce s�'otene, z^kt�rych_wynika, �e �miertelno�� noworodk�w jest trzykrotnie wy�sza w rodzinach alkohQlik�w,-a-dzieci-pij�cych rodzic�w rodz� si� mniejsze i s�absze. Wymienione wy�ej badania, prowadzone na du�ych pr�bach i przy u�yciu rozbudowanej aparatury, pozwalaj� uzyska� przybli�ony obraz sytuacji psychologicznej dzieci w rodzinach z problemem alkoholowym oraz atmosfery wychowawczej w nich panuj�cej. Z punktu widzenia potrzeb os�b pracuj�cych z dzie�mi alkoholik�w r�wnie no�ne co ustalenia ilo�ciowe wydaj� si� zebrane w niekt�rych z przytaczanych bada� wypowiedzi dzieci, opisuj�ce ich �ycie i problemy. Informacje, �e 34% dzieci alkoholik�w nie odrabia zada� domowych, �e w�r�d przyczyn trudno�ci w nauce oko�o po�owa wymienia pija�stwo ojca, nie daj� dobrego wyobra�enia o trudao�dach dziecka w tej sferze. Aby zrozumie� zwi�zane z odrabianiem lekcji w domu prze�ycia dzieci alkoholik�w, wystarczy przeczyta� kilka wybranych odpowiedzi na pytanie: �Co Ci pomaga, a co utrudnia nauk� szkoln�?". 1. Z. Szyma�ska, �Czy dzieci s� nerwowe". Warszawa 1959, s. 18. 2. T. Gerkowicz, �Wp�yw alkoholizmu rodzic�w na zdrowie dziecka", w: Problem Alkoholizmu 1976, nr 4. 3. H. Pielka, op. cit., s. 193-194. Kiedy ojciec jest pijany, nie mog� si� skupi� nad lekcjami, bardzo mi �al mamy, �e tak �le u�o�y�o si� jej i nam �ycie". W nauce nikt mi nie pomaga, dlatego �e mamusia w dzie� wychodzi do handlu, a wraca wieczorem, a tata mi nie pomo�e dlatego, bo on jest codziennie pijany". Tatu� pije i przychodzi pijany na wiecz�r, robi awantury, niekiedy musz� skaka� po milicj�, lekcji nie mog� odrabia�". Nauk� utrudniaj� mi awantury domowe, tatu� codziennie przychodzi w stanie nietrze�wym". �Utrudnia mi nauk� ojciec, poniewa� robi awantury po pijanemu i ile razy jestem niewyspana po awanturach nocnych, to nie uwa�am na lekcji". �Warunki, jakie mam w domu, utrudniaj� mi nauk�, mamy jeden pok�j, jest nas pi�cioro w domu z mam� i ojcem pijakiem". Warto�� wynik�w ilo�ciowych staje si� szczeg�lnie niska, gdy w�tpliwa jest metodologia samych bada�. Na przyk�ad K. Porzu-czek zbada�a,rodziny pacjent�w poradni przeciwalkoholowej, by stwierdzi�, z�zasadnicze wymiary sytuacji emocjonalnejdziecka �z_rodziny z^problemem alkoholowym to'~^^e r - niezaspokojenie potrzeb p�ychi�zriycrT-potrzeby uznania, oparcia, przynale�no�ci, kontaktu psychicznego z ojcem, - napi�ta i niespokojna atmosfera domowa, - z�e warunki bytowe, - niepowodzenia szkolne, - brak motywacji do spo�ecznego dzia�ania, - ograniczony dost�p dzieci do r�nych form �ycia kulturalnego, -� niska pozycja dziecka w kr�gach r�wie�niczych, ~ poczucie osamotnienia matek^l '�� Nie podwa�amy tu prawdziwo�ci tych ustale�, trudno jednak oprze� si� wra�emu, �e stwierdzenia te nie wnosz� wiele nowego do sprawy i powielaj� tylko obiegowe pogl�dy. Co gorsza, na podstaw� daleko id�cych uog�lnie� dotycz�cych sytuacji emocjo- 1. Ibidem, s. 194. 2- K. Porzuczek, �Alkoholizm ojca jako �r�d�o zagro�enia rozwoju dziecka w rodzinie",Dzieci alkoholik�w. Jak je rozumie� jak im pomaca� nalnej dzieci, autorka bada� przyj�a powierzchowne dane z wywiad�w kwestionariuszowych z ich matkami - �onami alkoholik�w bez si�gania do do�wiadcze� samych dzieci. � ' Pr�b� bardziej wszechstronnego opisu sytuacji �yciowej dzieci y Wychowuj�cych si� w �rodowisku zagro�onym alkoholizmem a spo�eczn� patologi� podj�a E. Marynowicz-Hetka. Badaniami / obj�to rodziny mieszkaj�ce w robotniczej dzielnicy �odzi - Batuty, i w�r�d kt�rych znaczn� cz�� stanowi�y rodziny z problemem ; alkoholowym. Z bada� wynika, �e atmosfera rodzinna w domach alkoholik�w pe�na jest konflikt�w i napi��, a styl wychowawczy j w nich panuj�cy okre�li� mo�na jako chaotyczny despotyzm. j Wyra�a si� on w niekonsekwentnym stosowaniu kar i nagr�d | (przy przewadze kar), w nadmiernej dyrektywno�ci, w obci��a-| niu dzieci obowi�zkami ponad ich si�y. Tam, gdzie zostaje prze-j kroczony - jak to nazywa autorka - �krytyczny pr�g zagro�enia", l -dzieci wychowuje ulica, a matki stosuj� p�yn�cy z bezradno�ci J�pseudoliberalizm" wychowawczy. v Naruszenie funkcji wychowawczych w tych rodzinach ma swoje �r�d�a tak�e w z�ych warunkach materialnych i mieszkaniowych, wielozmianowej pracy rodzic�w, wielodzietno�ci, a wreszcie samotnym rodzicielstwie matek - by�ych �on alkoholik�w. Funkcje te, tak �le spe�niane przez rodziny, przejmowane s� czasem przez instytucje socjalne, kt�re nie wywi�zuj� si� jednak z tych zada� najlepiej. Zdaniem E. Marynowicz-Hetki umieszczenie dziecka w plac�wce o�wiatowo-wychowawczej powinno by� �rodkiem ostatecznym; tak d�ugo, jak jest to mo�liwe, pomoc powinna polega� na kompensacji brak�w w rozwoju spo�ecznym i kulturalnym bez oddzielania dziecka od rodziny. Przytaczane tu badania daj� ca�o�ciowy obraz warunk�w �ycia rodzin problemowych, mieszkaj�cych w �rodowisku wielkomiejskim, a za ich ewentualny brak uzna� mo�na jedynie zbyt og�ln� perspektyw� badawcz�, nie daj�c� wgl�du w tre�� �yciowych do�wiadcze� dzieci. l. E. Marynowicz-Hetka, �Pomoc w rozwoju dziecku i rodzinie". ��d� 1986. polska rodzina z problemem alkoholowym.^. 15 Mpza�e�nie jednak od zastrze�e�, jakie skierowa� mo�na pod dresem polskich bada� zjawiska, ich wyniki pozwalaj� niezbicie Sierdzi�, �e rodzina z problemem alkoholowym nie spe�nia dobrze swych funkqi wychowawczych. Wyrastaj�ce-w niej dzieci a eorzej od swych r�wie�nik�w wyposa�one pod wzgl�dem - bytowym, fizyczno-rozwojowym, emocjonalnym i kulturalnym. NIEDOSTOSOWANIE SPO�ECZNE DZIECI ALKOHOLIK�W JAKO WYNIK SYTUACJI RODZINNEJ Rodzina z problemem alkoholowym to rodzina patologiczna,, Podstawowe funkcje rodzicielskie i ma��e�skie zostaj� w niej naruszone/zaburzeniu tak�e ulegaj� procesy socjalizacyjne. Wyniesione z domu zaburzenia w sferze proces�w emocjonalnych staja si� �r�d�em trudno�ci w funkcjonowaniu dziecka w szkole, grupie r�wie�niczej i w ca�ym dalszym �yciu. Zamiast wzor�w zachowa� spo�ecznie po��danych, rodzina dostarcza wzorc�w zachowa� aspo�ecznych b�d� wprost przest�pczych. Wszystko to / sprawia, �e dzieci alkoholik�w prezentuj� wy�szy poziom niedo-7 stosowania, kt�rego przejawami s� mi�dzy innymi niepowodzenia szkolne, przest�pczo��, alkoholizm i narkomania, a wreszcie wysoki poziom samob�jstw/.! Z bada� prowadzonych przez. A. Majewsk� wynika, �e nieprzystosowanie spo�eczne w�r�d doros�ych dzieci alkoholik�w jest trzykrotnie wy�sze ni� w�r�d os�b, kt�rych rodzice nie byli alkoholikami. Om�wimy teraz pokr�tce wyniki bada� dotycz�cych zwi�zku pomi�dzy sytuacj� rodzinn� dziecka a trudno�ciami w spo�ecznym funkcjonowaniu. Jak wynika z bada� Z. Sopel^Szieci alkoholik�w s� bardziej agresywne wobec otoczenia. W sytuacji frustracyjnej koncentruj� si� na przeszkodzie^ nie za� - jak czyni� to ich r�wie�nicy - na szukaniu rozwi�zania czy te� obronie obrazu w�asnej osobni Jak; zauwa�a autorka bada�, wywo�uj�cejpowszechne pot�pienie po_\ 1- A. Majewsk�, �Przystosowanie spo�eczne doros�ych dzieci z ��dzkich rodzin alkoholik�w i niealkoholik�w", w: Studia Pedagogiczne, t. XXXIII, Wroc�aw 1975, s. 41-72. 2- 2. Sopel, �Alkoholizm rodzic�w a agresja u dzieci", Rzesz�w 1986. 16 Dzieci alkoholik�w. Jak je rozumie�, jak im pomaycic r" | j stawy wrogo�ci i �si�y pi�ci" wynikaj� tu z p�d�wiadomeeo /l' d��enia do przezwyci�ania poczucia bezradno�ci .^Stanowi� za-( g tem z jednej strony skutki wp�ywu patogennych warunk�w ro-\ dzinnych, z drugiej - desperackie pr�by wyrwania si� z kr�py / frustracji i bezsilno�ci. Zdaniem Z. Sopel wp�yw na kszta�towanie si� opisanego me- \ chanizmu bezsilno�ci - agresji ma kilka czynnik�w: - zaburzone stosunki uczuciowe mi�dzy rodzicami a dzie�mi, - tolerancja, czy wr�cz aprobata, rodzic�w wobec agresywnych zachowa� dzieci, modelowanie agresji przez rodzic�w w zachowaniach skierowanych do wsp�ma��onka, dzieci i innych os�b (cz�sto modelem agresji staje si� surowe karanie dziecka). Dzieci te prezentuj� przy tym r�nego typu zaburzenia zacho-\ warna; obok spo�ecznej agresji rozpozna� u nich mo�na reakcje �wiadcz�ce o nadmiernej l�kliwo�ci oraz zamkni�ciu emocjonalnym. Za g��wne �r�d�o zaburze� zachowania autorka - w zgo-: dzie z przekonaniem wielu innych badaczy - uwa�a frustraq� potrzeby kontaktu emocjonalnego, blisko�ci, oparcia, mi�o�ci. Miejscem, gdzie ze szczeg�ln� si�� ujawniaj� si� problemy emo-q'onalne dzieci alkoholik�w, jest szko�a. Trzeba tu wyja�ni�, �e nie przyjmujemy prostego za�o�enia, zgodnie z kt�rym przystosowanie do �ycia szkolnego jest miar� zdrowia psychicznego. Polski | system szkolny bywa tak dysfunkcjonalny z punktu widzenia l rozwojowych potrzeb dziecka, �e trudno uzna� przestrzeganie ; jego regu� za jednoznacznie pozytywne zjawisko psychologiczne. | Trzeba zatem stwierdzi�, �e - paradoksalnie - normalne jest prze-; �ywanie trudno�ci adaptacyjnych w szkole. Nie zmienia to jednak ; faktu, �e trudno�ci prze�ywane przez dzieci alkoholik�w w ogro-| mnej wi�kszo�ci przypadk�w s� wyrazem zaburze� osobowo�ci. E. Tatarowicz podj�a pr�b� odpowiedzi na pytanie, czy istnieje jaki� zwi�zek pomi�dzy charakterem wi�zi emocjonalnych ��- 1. E. Tatarowicz, �Charakter wzajemnych wi�zi emocjonalnych ��cz�cych dziecko z ro-dzicami w rodzinach zagro�onych alkoholizmem a poziom funkcjonowania w roli ucznia". Warszawa 1986. .polska rodzina z problemem alkoholowym... 17 rh dziecko z rodzicami a poziomem funkcjonowania dzie-cv^ ,-oli ucznia. Z jej ustale� wynika, �e charakter wzajemnych c � zi emocjonalnych w rodzinach z problemem alkoholowym jest ^�ciej ni� w innych ambiwalentny i negatywny Oko�o 40% dzieci ma negatywny stosunek do swych pij�cych ojc�w, ci za� w ponad 30% przypadk�w maj� negatywny stosunek do swych dzieci -wska�niki te w istotny spos�b r�ni� t� grup� od kontrolnej. Ojco-wie-alkoholicy postrzegani s� jako zaniedbuj�cy, egocentryczni, nieobecni fizycznie lub psychicznie - przy czym dziewcz�ta w bardziej negatywny spos�b ni� ch�opcy oceniaj� ich post�powanie. Z relacji dzieci wynika, �e ojcowie maj� sk�onno�� do zachowa� autokratycznych, a kontakty dzieci z nimi s� rzadsze i zawieraj� cz�sto negatywne tre�ci wychowawcze. W opinii dzieci - matki i �ony alkoholik�w stosuj� zbyt surowe metody wychowawcze, maj� sk�onno�� do nadmiernego kontrolowania dziecka, ograni-i czania jego swobody, cz�sto wpadaj� w gniew, unikaj� rozm�w z dzieckiem, a przy tym przejawiaj� postawy �m�cze�skie". Jak wynika z ustale� innych badaczy cytowanych przez E. Tatarowicz, dzieci z rodzin z problemem alkoholowym wykazuj� ni�szy poziom funkcjonowania w roli ucznia, a ich nieprzystosowanie przejawia si� w trzech sferach: �instytucjonalnej" (gorsze wyniki w nauce), spo�ecznej (trudno�ci w kontaktach z r�wie�nikami) i emocjonalnej (negatywny stosunek do szko�y). Ponad 60% stale ponosi niepowodzenia w nauce, a 10% nie uczy si� wcale. Tylko nieliczne (14,5%) dzieci alkoholik�w wybierane s� przez innych jako �najlepsi koledzy" z klasy, prawie 70% okre�lane jest jako �nielubia-ne", a 60%, jako �smutne, unikaj�ce koleg�w". Dzieci te na og� nie akceptuj� szko�y i nauczycieli; boj� si� ich i nie lubi�. Z bada� tych wynika te�, �e cho� wzajemne wi�zi emocjonalne dzieci alkoholik�w i ich rodzic�w s� cz�ciej ni� w innych rodzinach ambiwalentne z tendencj� do negatywnych, a dzieci alkoholik�w gorzej funkcjonuj� w roli ucznia, to zwi�zek mi�dzy tymi zmiennymi nie koniecznie ma charakter przyczynowo-skutkowy. Natura zwi�zku jest r�na w zale�no�ci od p�ci dziecka oraz analizowanej sfery szkolnego funkcjonowania. I tak, w przypad- ku dziewcz�t negatywny charakter wi�zi emocjonalnej z ojcem wsp�wyst�puje na og� z gorszym funkcjonowaniem we wszystkich trzech wymienionych przez autork� sferach. Negatywne wi�zi ch�opc�w z ojcem mog� i�� w parze z lepszym og�lnym stosunkiem do szko�y, podczas gdy pozytywne relacje i wi���ca si� z tym identyfikacja z ojcem sta� si� mog� �r�d�em gorszego przystosowania spo�ecznego, emocjonalnego i instytucjonalnego. Niezale�nie od tych skomplikowanych u�ci�le�, mo�na stwierdzi� og�lnie, �e trudno�ci szkolne, kt�re prze�ywaj� dzieci alkoholik�w, s� wyniesionymi z �ycia rodzinnego zaburzeniami w sferze proces�w emocjonalnych. Szko�a staje si� przy tym dodatkowym �r�d�em frustracji i uraz�w. Wiele k�opot�w przysparza dzieciom alkoholik�w brak umiej�tno�ci koncentrowania uwagi, nadpobudliwo�� psychoruchowa i wspominane wcze�niej zachowania aspo�eczneFNiepowodzenia szkolne i niska po-izycja w strukturze klasy pog��biaj� ma�e poczucie w�asnej warto-j�ci oraz brak wiary we w�asne si�y, a tym samym nasilaj� prze�y-jiWane przez dziecko trudno�ci i utrwalaj� ukszta�towane w domu 'patologiczne wzory reagowania i cechy osobowo�ci. Przytaczane powy�ej badania dotyczy�y dw�ch wybranych Wymiar�w spo�ecznego nieprzystosowania dzieci alkoholik�w -sk�onno�ci do zachowa� agresywnych oraz funkcjonowania w roli ucznia. Bardziej og�lny obraz zjawiska zawiera praca M. Ochma�skiego pt. �Sytuacja psychospo�eczna m�odzie�y z rodzin alkoholicznych". Badania prowadzone przez jej autora w latach 1982-1984 potwierdzaj� referowane poprzednio ustalenia dotycz�ce genezy zaburze� rozwoju emocjonalnego i spo�ecznego dzieci alkoholik�w. Przynosz� tak�e nowe informacje na temat etiologii i fenomenologii zjawiska, miedzy innymi o przejmowaniu wzor�w picia oraz spo�ecznym osamotnieniu dzieci alkoholik�w. J Jak wynika z analizy M. Ochma�skiego/(dzieci alkoholik�w .4_ wyrastaj� J^atmosferze l�ku i obco�ci psychicznej, nasilonej jesz- 1. M. Ochma�ski, �Sytuacja psychospo�eczna m�odzie�y z rodzin alkoholicznych"/ Lublin 1985. ' . nrzez krzywdy moralne i fizyczne ze strony pij�cego ojca ^rzez brak dostatecznego oparcia w matce. ^V efekcie f-.jak�� 1 ^kaza�ybadania -) s� twardziej ni� inne | dziecf neurotyczne 'p hwiejne emocjonalni ^ Typowe skargi to: niepok�j, rozdra�nienie przygn�bienie, stany l�kowe, natr�tne my�li, kt�re nie pozwalaj� zasn�� ani odpocz��, dolegliwo�ci psychosomatyczne - b�le g�owy, b�le serca, bolesne skurcze jelit. /^{M�odzie� pochodz�ca z rodzin, w kt�rych nadu�ywa si� ^alkoholu, jest szczeg�lnie nara�ona na popadniecie w na��g. Ch�opcy i dziewcz�ta z takich dom�w pij� cz�ciej i wi�cej ni� dzieci z innych rodzin, wcze�niej te� maj� kontakt z alkoholem, a pierwszy wypity kieliszek podatny bywa cz�sto przez pij�cego rodzica. Dzieci alkoholik�w pij� z innych powod�w ni� ich r�wie�nicy z normalnych dom�w: pij�, bo �chc� oderwa� si� od rzeczywisto�ci", bo �nie widz� przed sob� �adnych perspektyw (33-%A�epe4^"A2%..dziewcz�t)? podczas gdy dzieci z innych dom�w najcz�ciej pij� z okazji imienin, urodzin czy �wi�t, a motyw oderwania si� od rzeczywisto�ci pojawia si� u nich znacznie rzadziej, j /Q, �laa-^,p^ ^.s^ -�;, /T, ! ! ^.f �WIAT PRZE�Y� DZIECI ALKOHOLIK�W Dzieci wychowuj�ce si� w rodzinie z problemem alkoholowym odr�nia od innych obraz w�asnej rodziny, ludzi i �wiata. R�nice te daj� �wiadectwo g��boko�ci wp�ywu, jaki na osobowo�� dziecka wywiera do�wiadczenie biograficzne. B. Berna�-Mizgalska zaj�a si� badaniem trzech aspekt�w obrazu �wiata u dzieci alkoholik�w - wyobra�e� dotycz�cych rodziny, przekona� moralnych oraz element�w og�lnej filozofii �yciowej. Tym, co najsilniej odr�nia�o dzieci alkoholik�w od innych, okaza� si� obraz rodziny - w tym zar�wno wizje idealne, jak i opis stanu rzeczywistego. ^-''"^my rodzinne anga�uj� wi�kszo�� uczu�, pragnie� i l�k�w ^ zieci z dom�w z problemem alkoholowym, podczas gdy dla � B. Bema�-Mizgalska, �Obraz �wiata u dzieci na�ogowych alkoholik�w", w: Zagadnie-- ^chowawcze a zdrowie psychiczne 1975, nr 3. dzieci z grupy kontrolnej sprawy rodzinne stanowi�y tylko jeden z wielu zajmuj�cych ich uwag� problem�w. / Pierwsze martwi� si� sytuacj� domow�, na�ogiem ojca, brakiem / pieni�dzy; marz� o spokoju, wzgl�dnym dostatku i o tym, �eby / ojciec nie pi�. Drugie snuj� marzenia o uko�czeniu szko�y, stu-| diach wy�szych, podr�ach, posiadaniu sympatii, o �adnych ubraniach. Na pytanie �czego si� boisz" pierwsze odpowiadaj�: �pijak�w", �nienawi�ci", �gdy rodzice krzycz�", drugie boj� si� �psa"/ ��aby" i �bomby atomowej". Przepa�� pomi�dzy obiema grupami znalaz�a najbardziej wymowny wyraz w takich oto dw�ch wypowiedziach: - �Moim najwi�kszym pragnieniem jest spok�j w domu" (m�wi dziecko alkoholika). - �Moim najwi�kszym marzeniem jest dosta� od rodzic�w wran-glery" (m�wi dziecko z grupy kontrolnej). Idealna rodzina w oczach dzieci alkoholik�w to dok�adna odwrotno�� ich rodziny realnej. W idealnej rodzinie panuje bowiem �pok�j", �zgoda", �dzieci czuj� szacunek do rodzic�w" a ca�a rodzina mo�e by� dla innych przyk�adem zgodnego /wsp�ycia. Idealny rodzic nie pije, nie karze bez powodu, jest ,' kochaj�cy i dobry, jest wzorem dla dzieci. Wyobra�enia te ce-/ chuje czasem swoisty minimalizm - w przeciwie�stwie do innych dzieci nie oczekuj� one �zrozumienia", �przyja�ni", �gotowo�ci do szczerych rozm�w", wystarcza im ojciec, kt�ry nie vpije i nie bije. - Wychowywanie si� w rodzinie alkoholika prowadzi do utraty fi zaufania do �wiata i przekonania, �e ludzie s� na og� fa�szywi, , ^ob�udni, oszukuj� swoich bliskich, a dobro� i �yczliwo�� to zjawi-Uska rzadkie. �wiat napawa l�kiem; �r�d�em zagro�enia jest sytuacja domowa, szko�a, doro�li w og�le. Wi�kszo�� dzieci nie akceptuje w�asnej aktualnej sytuacji, nie wierzy jednak w mo�liwo�� j zmiany. W�asne szcz�cie wydaje si� nieosi�galne. Obraz �wiata ', zbudowany jest wok� podstawowych biologicznych i psycholo-Kgicznychy warto�ci konkretnych - wok� jedzenia, spokoju, dostatku/mi�o�ci. Ukszta�towana w wyniku wczesnodzieci�cych do�wiadcze� \ "\� nno�� do spostrzegania �wiata jako �r�d�a zagro�enia ma dencj� do generalizacji i utrwalania si�. W taki spos�b rodzi si� ^bowo�� jednostki nieprzystosowanej, kt�rej samej jest �le na ciecie i z kt�r� trudno �yje si� innym. Zbli�ony obraz zjawiska da�y badania M. Konopackiej. Wynika z nich, �e dzieci z rodzin alkoholik�w cz�ciej postrzegaj� sw�j dom jako miejsce, gdzie jest smutno, �le, niespokojnie. Pragn� zmiany stosunku rodzic�w do nich; chc� by� �potrzebne", �kochane", �rozumiane". Wiele spo�r�d nich nie akceptuje w�asnego domu i panuj�cej w nim atmosfery, a nie widz�c mo�liwo�ci zmiany, ucieka w �wiat sn�w i marze�. Nieprzewidywalno�� reakcji rodzic�w i niepewno��, co w okre�lonej sytuacji spotka dziecko z ich strony - akceptacja czy odrzucenie, �yczliwo�� czy agresja -prowadzi do frustracji i poczucia braku kontroli nad istotnymi elementami w�asnej sytuacji �yciowej. Niskie poczucie bezpiecze�stwa uruchamia patologiczne mechanizmy obronne, kt�re zaczynaj� dominowa� nad innymi formami regulacji zachowa�. Negatywne relacje przenoszone s� na kontakty z ca�ym �wiatem doros�ych, a cz�sto tak�e r�wie�nik�w, co ~ zwrotnie przysparza dziecku trudnych do�wiadcze� spo�ecznych. Uzyskanym dodatkowo w tych badaniach elementem obrazu psychologicznego dzieci alkoholik�w jest ich samoocena. Okazuje si� bowiem, �e wychowywanie si� w takich warunkach prowadzi do zaburze� w samoocenie i poczuciu w�asnej warto�ci, a w tym do kszta�towania si� nierealnych - kra�cowo niskich lub kra�cowo wysokich - ocen w�asnych mo�liwo�ci. Przedstawione wy�ej badania, prowadzone na niewielkich pr�bach i w oparciu o proste techniki badawcze, nie daj� podstaw do ugruntowanych stwierdze� og�lnych. Badania �wiata prze�y� dziecka z rodziny alkoholowej oraz zwi�zk�w pomi�dzy tymi prze�yciami a struktur� osobowo�ci nale�a�oby prowadzi� na wi�ksz� ale i przy u�yciu bardziej wyrafinowanego aparatu badawczego. (JQ^ .' ^"""packa, �Czynniki patologizuj�ce osobowo�� dziecka tkwi�ce w rodzinach l�tych problemem alkoholizmu", materia�y z sesji popularnonaukowej. Kielce 1978. Dzieci alkoholik�w. Jak je rozumie�, jak im poniaoo/ Wi�kszo�� wspomnianych dot�d autor�w poszukiwa�a wp�y wu alkoholizmu rodzic�w na osobowo��, postawy i zachowani dzieci niezale�nie od innych uwarunkowa� (psychologicznych spo�ecznych czy rodzinnych), kt�re pe�ni� rol� zmiennych pr^ �rednicz�cych. Czynniki te sprawiaj�, �e dzieci alkoholik�w stanowi� populacj� silnie zr�nicowan� ze wzgl�du na g��boko�� i charakter zaburze�. Na charakter trudno�ci prze�ywanych przez dzieci oraz na sposoby radzenia sobie z nimi wp�ywaj� mi�dzy innymi og�lne zasady funkcjonowania systemu rodzinnego, a w tym struktura rodziny, stopie� dezorganizaq'i �ycia rodzinnego, pozycja dziecka w rodzinie czy wreszcie jego p�e�. W ostatnich latach w pi�miennictwie zachodnim szerok� popularno�� zdoby�y systemowe teorie funkcjonowania rodziny, kt�rych za�o�enia og�lne adaptowane by� mog� tak�e do analiz rodziny dotkni�tej problemem alkoholowym. Ich autorzy wskazuj�, �e nadu�ywanie alkoholu nale�y traktowa� niejako problem jednostkowy, lecz element integralnie w��czony w struktur� rodzinn�, maj�cy okre�lone znaczenie dla utrzymania homeostazy; zaszachowanie dziecka alkoholika ka�� ocenia� z punktu widzenia roli, jak� pe�ni ono w ca�ej strukturze relacji wewn�trzrodzin-nych. Uj�cie systemowe pozwala uwzgl�dni� wp�yw pozycji/jak� dziecko zajmuje w systemie rodzinnym, na �wiat jego uczu�, zachowanie oraz perspektywy �yciowe. Polskie badania dzieci z rodzin z problemem alkoholowym prowadzone w kontek�cie teorii systemowych wykonane zosta�y mi�dzy innymi przez H. Jaklewicz1 i jej zesp�, a dotyczy�y rrd�-dzygeneracyjnej transmisji wzorc�w alkoholizmu oraz pozycji dzieci alkoholik�w w grupie r�wie�niczej. Z kolei wzajemny zwi�zek mi�dzy pozycj�, jak� dziecko zajmuje w rodzinie, a sposobem widzenia systemu rodzinnego i panuj�cych w nim relacji zbada�a E. Ko�odziej. Pos�u�y�a si� w tym celu wywiadami klini- 1. H. Jaklewicz i in.. Materia�y programu naukowego �Funkcjonowanie dziecka w Kr dzinie alkoholika". Instytut Psychoneurologiczny, Warszawa 1985. 2. E. Ko�odziej, �Obraz systemu rodzinnego i stosunk�w wewn�trzrodzinnych u dziecka z rodziny z problemem alkoholowym", Gda�sk 1986. polskarodzinazproblemem alkoholowym... 23 � oraz analiz� wykonywanych przez dzieci rysunk�w ro-czny Ustalenia jej pozwalaj� u�ci�li� niekt�re z prezentowanych '^"^r.ipi hipotez na temat obrazu rodziny, a przede wszystkim wcze�niej ^"r� - � . okre�li� granice ich stosowalno�ci. M nodstawie og�lnych wynik�w bada� stwierdzi� mo�na, i� oUemy rodzinne bardziej przykuwaj� uwag� dzieci alkoholik�w ni� dzieci z grupy kontrolnej; przyt�aczaj� je i dzia�aj� depry-mui�co. �Rysunki wielu dzieci z tych rodzin wykonane by�y bez u�ycia kolor�w, obraz ich �ycia rodzinnego jest wi�c bezbarwny i szary, podczas gdy u dzieci z rodzin normalnych jest jasny i s�oneczny". Dzieci z grupy kontrolnej, je�li ju� wyr�niaj� kogo� negatywnie, to odnosi si� to do rodze�stwa, rodzice prawie zawsze obdarzani s� uczuciami pozytywnymi. O j ciec-alkoholik przedstawiany jest cz�sto jako uosobienie z�a - diabe�, w�ciek�y potw�r, olbrzym, murzyn. Dzieci alkoholik�w bardzo cz�sto rysuj� siebie jako przedmiot martwy, wyra�nie mniejszy od innych, czasem umieszczony gdzie� na uboczu rodziny. Opisuj� swe zachowania w kategoriach sugeruj�cych ch�� ucieczki z rodziny b�d� izolacji w jej obr�bie. �Znamienny jest rysunek dziewczynki, kt�ra narysowa�a siebie w postaci ma�ego obrazka na �cianie, kt�ry-jak si� wyrazi�a-wisi tam zakurzony i milcz�cy". /' Omawiane badania dowiod�y tak�e, �e spos�b widzenia w�asnej rodziny zale�y w du�ym stopniu od p�ci dziecka. Na przyk�ad u dziewcz�t z grupy badanej nie zdarzy�o si�, by za ulubion� posta� na rysunku uzna�y t� przedstawiaj�c� ich ojca. Ch�opcy rzadziej za ulubion� posta� uznawali t�, kt�ra przedstawia�a ich samych i dwa razy rzadziej ni� dziewcz�ta wskazywali na posta� matki. Dziewcz�ta jawnie odrzucaj� posta� ojca, ch�opcy za� w Po�owie j� odrzucaj�, w po�owie akceptuj�. Dzieci, kt�rym na podstawie wywiadu i obserwacji psychologicznej przypisano r�ne role rodzinne, maj� te� odmienne wizje w asne) rodziny. Badani z rol� �bohatera rodzinnego" (najcz�ciej Yty to dziewczynki, dobre uczennice, najstarsze z rodze�stwa), ykonywali rysunek kolorowy, ani razu nie narysowali swojej r staci jako pierwszej i nie umie�cili jej przy innej osobie rysunku. Wi�kszo�� badanych zidentyfikowanych jako �koz�y ofiarne" (cni pcy, z kt�rych �aden nie uczy� si� dobrze) umie�ci�a ca�y rysunek n dole kartki, �aden z nich nie ulokowa� samego siebie w centrum rodziny. W oczach �dziecka maskotki" �ycie rodzinne ma barwy jasne, a najsilniej eksponowane postacie to matka i samo dziecko Ma ono te� stosunkowo wysok� samoocen�, zawsze opisuje swp zachowania w kategoriach pozytywnych. Zupe�nie inaczej przedstawia si� �wiat dziecka �zagubionego" - nie znajduje ono wsparcia w rodzinie, otaczaj�cy je �wiat przyt�acza je. Zachowanie postaci reprezentuj�cych ich samych opisywane jest w kategoriach ucieczkowych, posta� taka jest samotna na ka�dym z wykonanych przez dzieci rysunk�w, czasem nawet nie pojawia si� wcale: �Mnie tu nie ma, bo w�a�nie wyszed�em i nie wiem, gdzie jestem". R�nice mi�dzy wizjami rodziny poszczeg�lnych dzieci s� na tyle wyra�ne, �e na podstawie rysunk�w ustali� mo�na z du�ym prawdopodobie�stwem, jakie role pe�ni� ich autorzy. Przedstawione tu obserwacje, pomimo niejasno�ci zwi�zanych z przyj�t� metod� badawcz� (interpretacja rysunk�w) prowadz� do pewnych og�lnych wniosk�w. Potwierdzaj� niekt�re wcze�niejsze ustalenia, np. to jak dzieci alkoholik�w przyt�oczone s� problemami �ycia rodzinnego wynikaj�cymi z picia, r�wnocze�nie jednak pozwalaj� odkry� uproszczenia dotychczasowych bada�, wynikaj�ce z traktowania dzieci alkoholik�w jako grupy homogenicznej. Pokazuj�, jak sensowne jest zast�pienie jednej uog�lnionej wizji dziecka alkoholika kilkoma r�ni�cymi si� w istotny spos�b mi�dzy sob� portretami psychologicznymi, co lepiej odpowiada rzeczywisto�ci. Osobom pracuj�cym z dzie�mi alkoholik�w - obok znajomo�ci ich og�lnej sytuacji psychologicznej - potrzebna jest tak�e wiedza umo�liwiaj�ca kategoryzowanie prze�ywanych przez nie problem�w i rozpoznawanie odr�bnych modeli zaburzonego funkcjonowania spo�ecznego. Teoria czterech r�l rodzinnych, wykorzystana w badaniu E. Ko�odziej, nie musi stanowi� jedynej podstawy klasyfikacji l. op. cit., s. 70. Dzieci alkoholik�w. Jak je rozumie�, jak im powa. ^ DZIECI ALKOHOLIK�W - PERSPEKTYWY BADAWCZE Z punktu widzenia diagnozy trudno�ci psychologicznych dzieci oraz projektowania dzia�a� terapeutyczno-wychowawczych cenne s� uj�cia badawcze, kt�re nie tyle prowadz� do stwierdzenia zwi�zk�w mi�dzy mniej lub bardziej wypreparowanymi z rzeczywisto�ci zmiennymi, co daj� klucz do zrozumienia �wiata wewn�trznych prze�y� dziecka w jego wielu mo�liwych wariantach. Dotarcie do tego �wiata mo�liwe jest jedynie przy u�yciu metod badawczych, kt�re umo�liwiaj� jako�dow� analiz� do�wiadcze� dzieci. Podej�cie takie odwo�ywa� si� musi do narz�dzi wykraczaj�cych poza standardowe techniki tekstowe i kwestionariuszowe -takich jak: wywiad kliniczny, systematyczna obserwacja psychologiczna czy te� badania o charakterze etnograficznym - zorientowane na wiern� rejestracj� wzor�w zachowa� dzieci. Innego typu dane mo�na uzyska�, docieraj�c do dokument�w o charakterze autobiograficznym, takich jak: wspomnienia, pami�tniki, a tak�e materia��w klinicznych i zapis�w dotycz�cych przebiegu terapii. W oparciu o takie w�a�nie �r�d�a powsta�a ksi��ka �Broken Botties, Broken Dreams", kt�rej fragmenty zamie�cili�my -w zbiorze. Poniewa� w polskim pi�miennictwie brak tego rodzaju bada� dzieci alkoholik�w, przedstawimy tu dla przyk�adu klinicznie zorientowan� analiz� poczucia krzywdy autorstwa J. Mellibrudy oraz wspomnimy o ameryka�skich pr�bach zastosowania metod opisu problem�w psychologicznych os�b, kt�re wychowa�y si� w domach z problemem alkoholowym. Dokonana przez J. Mellibrud�1 analiza zapis�w poczucia krzywdy powsta�a na podstawie do�wiadcze� autora w pracy ^apeutycznej i edukacyjnej. Nie dotyczy ona wprawdzie bezpo- dnii" Melllbruda' -Poczucie krzywdy i tmdno�ci z wybaczaniem", przygotowywane do "TUKU, Warszawa 1987. - 26 Dzieci alkoholik�w. Jak je rozumie�, jak im ponia �rednio dzieci alkoholik�w, jednak m�wi o zjawisku, kt�re stan wi jedn� z centralnych kategorii do�wiadczenia �yciowego dzi ' alkoholik�w - zar�wno gdy s� jeszcze ma�ymi dzie�mi, jak i d � rza�ymi ju� lud�mi. U �r�de� krzywdy doros�ej osoby le�y krzyw da dzieci�ca. Doznane^ dzieci�stwie urazy wywo�a� mog� p� bokie i rozleg�e poczucie krzywdy, kt�rej nie jest w stanie przebn le� ani przebaczy�. 10- Na poczucie krzywdy sk�ada si� - zdaniem Mellibrudy - do. �wiadczenie cierpienia, do�wiadczenie bezsilno�ci oraz do�wiadczenie burzenia naturalnego, sprawiedliwego porz�dku rzeczy W ka�dym z tych do�wiadcze� autor wyodr�bnia dwa przeciwstawne patologiczne mechanizmy adaptacyjne. Do�wiadczenie cierpienia rodzi dwie formy emocjonalnego prze�ywania �wiata: �zamra�anie", tj. odcinanie si� od w�asnych trudnych emocji, oraz �bolesn� nadwra�liwo��" na wszelkiego rodzaju bod�ce zewn�trzne. Wczesne dzieci�ce do�wiadczenie bezsilno�ci prowadzi� mo�e z kolei do wykszta�cenia si� dw�ch biegun�w r�nych postaw - patologicznej rezygnacji z dysponowania w�asn� moc� i z wywierania wp�ywu na rzeczywisto�� oraz trwa�ej orientacji na si��, �lepej walki o zdobycie maksymalnej kontroli. Dwa patologiczne sposoby radzenia sobie z do�wiadczeniem naruszenia porz�dku to postawa dogmatyczna, oparta na spolaryzowanym, czarno-bia�ym widzeniu �wiata i sztywnych schematach poznawczych oraz przeciwstawna jej postawa chaosu, czyli niemo�no�ci znalezienia �adu w �wiecie i w�asnym �yciowym do�wiadczeniu, niemo�no�ci zbudowania relatywnie stabilnej hierarchii warto�ci. �Zamra�anie" i �nadwra�liwo��", �abdykacja z si�y" i ��lepa walka", �dogmatyzm" i �chaos" - to sztywne, zrodzone w wyniku urazowych do�wiadcze�, dysfunkcjonalne wzory reakcji. Jak SI� zdaje, te kategorie poznawcze, zastosowane do analizy problem�w emocjonalnych ludzi wychowanych w domach z problemem alkoholowym, mog�yby wzbogaci� nasze rozumienie tre�ci psychologi' cznej obrony, do kt�rej odwo�uj� si� osoby o takiej biografii. W ostatnich latach ameryka�scy badacze i terapeuci wiele uwa' gi po�wi�caj� doros�ym, kt�rzy wychowali si� w rodzinach naw p^karodzina z problemem alkoholowym... 27 h alkoholik�w. W populacji tej wyst�puje wysoki procent gowycn zaburze� osobowo�ci oraz uzale�nie�, a osoby r�nego y^ ^ ^ stanowi� cz�sto klientel� o�rodk�w terapeu- vfyvfoch W�r�d najcz�ciej wymienianych przez terapeut�w tyc^ portretu psychologicznego doros�ych, kt�rych rodzice pili, ce 'duia si�: d��enie do pe�nej kontroli nad otoczeniem, sob� i w�as-zn^li reakcjami, brak zaufania do ludzi, s�aba �wiadomo�� w�asnych r^aenie� i potrzeb, t�umienie uczu�/niemo�no�� okre�lenia granic W�asnej odpowiedzialno�ci (zw�aszcza wobec pij�cego rodzica, ale postawa ta ma tendencj� do generalizacji), postawa typu �wszystko albo nic" po��czona z czamo-bia�ym widzeniem �wiata, niska i zaburzona samoocena.1 Bior�c pod uwag� wst�pny charakter bada�, twierdzenia te traktowa� nale�y jako hipotezy, nie za� ostateczne ustalenia. Pewne w�tpliwo�ci budzi tak�e niespecyficzny charakter tak zdefiniowanych w�asno�ci psychologicznych. Mimo to wspomniane badania daj� zapowied� mo�liwych korzy�ci p�yn�cych ze stosowania metod klinicznych w analizie wewn�trznych prze�y� i problem�w dzieci alkoholik�w. Odtwarzanie psychologicznej biografii dorastaj�cych i doros�ych dzieci alkoholik�w umo�liwi� mo�e badanie zwi�zk�w mi�dzy przesz�ymi do�wiadczeniami i aktualnie prze�ywanymi trudno�ciami oraz wyodr�bnienie warunk�w asymilacji tych do�wiadcze�. Pozwoli tak�e na poszukiwanie nie wyizolowanych cech osobowo�ci lecz syndrom�w osobowo�ciowych; na rekonstrukcj� r�nych sylwetek psychologicznych dzieci alkoholik�w i - by� mo�e - ich typologizacj�. ^lewa� dwie kolejne pozycje niniejszego zbioru dotycz� �y-�^acji ameryka�skiej, s�dzimy, �e warto poprzedzi� je kilkoma agami na temat odr�bno�ci spo�ecznych do�wiadcze� amery-anskich i polskich dzieci alkoholik�w, przy ca�ym podobie�-^^^czynnik�w psychologicznych. w-Al^i?'0"^17' ^ ^^Gn. �Therapeutic Issues of Adult �hiidren 6f Alcoholices", �AicoholHealthandResearchWorld,Summerl984. ' ; � ^.^USTALENIA AMERYKA�SKIE A SYTUACJA POLSKA Prezentacja ameryka�skiej literatury polskim pedagogom i n chologom jest przedsi�wzi�ciem kryj�cym w sobie powa�ne r zyko pochopnych uog�lnie� i nieuprawnionych adaptacji. Sytua � �yciowa dzieci alkoholik�w w USA i w Polsce, mimo wszelki k psychologicznych podobie�stw, jest bowiem trudna do por�wna ni�. Na ich rodzinne do�wiadczenia istotny wp�yw wywieraj� u^a runkowania kulturowe, spo�eczne, �rodowiskowe, a w tym zakresie mi�dzy obu krajami jest wi�cej r�nic ni� podobie�stw. Nie wdaj�c si� w szczeg�owe rozwa�ania, warto wszak�e wymieni� kilka czynnik�w decyduj�cych o ograniczonej przek�adalno�ci ameryka�skiego do�wiadczenia na warunki polskie. Istotnym �r�d�em tej nieprzek�adalno�ci jest fakt, �e analizy ameryka�skich autor�w dotycz� w wi�kszo�ci rodzin wywodz�cych si� z ameryka�skiej klasy �redniej, ze wszystkimi specyficznymi cechami jej spo�ecznego po�o�enia. Rodziny te �yj� w oddalonych od siebie jednorodzinnych domach z ogrodem i gara�em, gdzie alkohol popija si�, wyjmuj�c butelk� z barku i czyni to cz�sto po kryjomu. Silni� zaznacza si� tu problem izolacji spo�ecznej alkoholik�w i ich dzieci, picie stanowi temat tabu, otoczone jest zmow� milczenia i barier� wstydu. Jak wynika z analiz ameryka�skich badaczy, powa�nym �r�d�em zaburze� u dzieci z tych rodzin jest brak poczucia bezpiecze�stwa, zwi�zany z nieprzewidywalno�ci� zachowa� rodzic�w i ich emocjonalnych reakcji. �wiat ten r�ni si� zasadniczo do �wiata polskich dzieci alkoholik�w wywodz�cych si� na og� z ni�szych warstw spo�ecznych, mieszkaj�cych w osiedlowych blokach, starych kamienicach czy zaniedbanych wiejskich domach. Ustalenia ameryka�skie przystaj� w jakim� stopniu do do�wiadcze� rodzin z problemami alkoholowymi, kt�re nale�� do polskiej warstwy �rednie); stosunkowo dobrze sytuowanych i takich, w kt�rych zachowane zosta�y elementarne funkcje rodziny. Znaczna jednak cz�� po1' skich rodzin alkoholik�w wywodzi si� ze �rodowisk o inny111 spo�eczno-kulturowym pod�o�u. Atmosfera, jaka w nich panu)6' � raczej warunkom charakterystycznym dla rodzin �y-blizsza ^^g^ach zamieszka�ych przez etniczne mniejszo�ci ^SAni� w domach ameryka�skiej �midd�e dass". w � t�cz�sto �rodowiska, gdzie alkoholicy pozostaj� w wi�kszo- �ecznej - trudno wtedy m�wi� o problemie izolacji spo�e-sc1 sp poczuciu wstydu czy ukrywaniu rodzinnej tajemnicy Tam, cz^' '�� prawie wszyscy s�siedzi, nie ma powodu do wstydu. g ^ ^g� tajemnicy rodzinnej, bo wszyscy i tak wiedz� kto, ile i r�k pije. Obowi�zuje nie tyle norma ukrywania problemu, co iae�ego ��ycia nim" w awanturach, rozmowach i dowcipach na ten temat. W polskich domach alkoholik�w, zw�aszcza tych �yj�cych na marginesie spo�ecznym, cz�ciej ni� w domach opisywanych przez ameryka�skich autor�w, naruszone s� podstawowe funkcje rod