� Copyright by Barbara Bie�kowska, Halina Chamerska Warszawa 1987 Rozdzia�y I � VI, XII 1.2 opracowa�a Barbara Bie�kowska Rozdzia�y VII � XI, XII 3 opracowa�a Halina Chamerska Ministerstwo Kultury i Sztuki � Departament Bibliotek, Dom�w Kultury i Dzia�alno�ci Spo�eczno-Kulturalnej � zatwierdzi�o niniejsz� publikacj� pismem z dnia 24 kwietnia 1985 r. (L. dz. DBS-XX-917/2/85) do u�ytku s�uchaczy policealnych studi�w bibliotekarskich. Opracowanie graficzne Wojciech Freudenreich Redaktor naukowy Stanis�aw Rybandt Indeksy i ilustracje przygotowa� Stanis�aw Rybandt Redaktor Jadwiga Chru�ci�ska Redaktor techniczny Adam Suchocki Korekta Janina Brzezi�ska Ewa Mazurek w Zpbaru ZN. KLAS." ". i) u i ISBN 83-209-0557-5 Spis tre�ci Przedmowa............................ 9 I. Pismo � istota, funkcje i rozw�j ........... 11 1. Kszta�towanie i doskonalenie si� pisma...... 14 2. Najwa�niejsze typy pism............ 16 II. Kultura ksi��ki w staro�ytnym �wiecie...... 20 1. Staro�ytny Wsch�d .............. 20 a. Staro�ytny Egipt .............. 22 b. Mezopotamia................ 27 c. Daleki Wsch�d............... 30 2. Kr�g kultury greckiej.............. 31 3. Pa�stwo Rzymskie............... 43 DI. Ksi��ka w �redniowieczu .................. 54 1. Bizancjum................... 54 2. �wiat Islamu................. 59 3. Zachodnia Europa............... 64 a. O�rodki kultury ksi��ki............ 64 b. Kodeks �redniowieczny ........... 72 4. Polska.................... 85 a. O�rodki kultury ksi��ki............ 86 b. Najwa�niejsze zabytki ksi��ki �redniowiecznej w Polsce.................. 94 IV. Ksi��ka w okresie odrodzenia (XV�XVI wiek)" 102 1. Wynalazek druku. Drukarstwo europejskie (poza Polsk�) w XV i XVI wieku ......'....... 104 a. Pocz�tki drukarstwa w XV wieku....... 106 b. Drukarstwo szesnastowieczne......... 113 * 2. Kolekcjonerzy, czytelnicy i entuzja�ci ksi��ek. Biblioteki drugiej po�owy XV i XVI wieku....... 122 3. Drukarstwo w Polsce w XV i XVI wieku...... 126 - 4. Czytelnicy, mi�o�nicy i zbieracze ksi��ek. Biblioteki polskie drugiej po�owy XV i XVI wieku...... 142 V. Ksi��ka w XVII wieku. Dominacja baroku ... 155 1. Drukarstwo zachodnie w XVII wieku....... 157 2. Kultura czytelnicza i bibliofilska. Biblioteki .... 166 Przedmowa Zarys dziej�w ksi��ki jest skryptem przeznaczonym w zasadzie dla czytelnik�w ze �rednim lub wy�szym wykszta�ceniem niebiblio-tekoznawczym; mo�e jednak s�u�y� r�wnie� szkolnictwu zawodowemu. Jego celem jest ukazanie podstawowych zjawisk z dziej�w i funkcji ksi��ki na tle og�lnych prawid�owo�ci rozwoju kultury ludzkiej od wynalezienia pisma do II wojny �wiatowej. Jakkolwiek obejmuje powszechn� histori� ksi��ki, to ze wzgl�du na potrzeby polskich u�ytkownik�w preferuje tematyk� krajow� oraz te fragmenty rozwoju dziejowego, kt�re wywar�y najwi�kszy i najbardziej bezpo�redni wp�yw na kszta�t naszej kultury ksi��ki. St�d te� uprzywilejowanie p�niejszych okres�w i uwa�ne �ledzenie narastaj�cych proces�w demokratyzacji pisma. Wobec istnienia we wsp�czesnym pi�miennictwie dobrych i �atwo dost�pnych wydawnictw informacyjnych (np. Encyklopedia wiedzy 0 ksi��ce, S�ownik pracownik�w ksi��ki polskiej) oraz podr�cznik�w faktograficznych, punkt ci�ko�ci wyk�adu spoczywa nie na wyczerpuj�cej i pe�nej prezentacji wszystkich wydarze� z �ycia ksi��ki w poszczeg�lnych okresach, ale na prze�ledzeniu proces�w powstawania i doskonalenia si� ksi��ki, jako coraz sprawniejszego �rodka komunikacji spo�ecznej oraz wyrazu zmieniaj�cych si� tendencji 1 osi�gni�� cywilizacyjnych. W ka�dej epoce szczeg�lnie akcentowane s� zjawiska trwa�e, powtarzaj�ce si� i rozwijaj�ce w przysz�o�ci. Oczywi�cie, ich obserwacja nie mo�e dokonywa� si� w oderwaniu od konkretnych fakt�w, ale poszczeg�lne dokonania przedstawione zosta�y jako przyk�ady, w wyborze tak, aby s�u�y�y ilustracji g��wnych kierunk�w rozwojowych. Te za� zaprezentowane s� zgodnie ze wsp�czesnym stanem wiedzy oraz pogl�dami obu autorek. Wszystkie wyra�one w tek�cie opinie i oceny opieraj� si� na bogatej dokumentacji �r�d�owej oraz literaturze przedmiotu, kt�re � zgodnie z konwencj� podr�cznika � nie bywaj� cytowane, a jedynie cz�ciowo zarejestrowane w notach bibliograficznych. Przy koniecznej w tak rozleg�ym przedmiocie kondensacji tre�ci, ka�de zdanie, zar�wno najbardziej og�lne, jak i pozornie marginesowe, ma sw�j powa�ny ci�ar gatunkowy i sygnalizuje rozleg�� sfer� zjawisk oraz problem�w, kt�re zainteresowany czytelnik mo�e zg��bia� samodzielnie, kieruj�c si� wskaz�wkami bibliograficznymi, zamieszczonymi na ko�cach poszczeg�lnych rozdzia��w oraz ca�ej pracy. Ze wzgl�du na adres czytelniczy oraz na dost�pno�� �r�de� informacji autorki czu�y si� zwolnione z obowi�zku elementarnych wyja�nie� zar�wno historyczno-kulturalnych, jak i technicznych, d���c do syntetycznego, lecz w miar� mo�no�ci wolnego od nadmiernych uproszcze� obrazu roli ksi��ki w rozwoju spo�ecze�stwa. Rozwa�ania na temat produkcji, rozpowszechniania, przechowywania i wykorzystania ksi��ek prowadzone s� w kontek�cie historycznym, z odwo�aniem si� do og�lnych wiadomo�ci czytelnik�w. Dlatego �ci�lejsza problematyka ksi�goznawcza poprzedzona jest zwykle bardzo zwi�z�� charakterystyk� epoki, przy czym wydzielenie poszczeg�lnych okres�w ma znaczenie raczej umowne i orientacyjne, bowiem rzeczywisto�� jest procesem ci�g�ym, w kt�rym zmiany dokonuj� si� stopniowo, a tylko ich kumulacja wyznacza nowe etapy jako�ciowe. Przy periodyzacji dziej�w ksi��ki zastosowano cezury epok przyj�te w historii kultury, z u�ci�leniami wynikaj�cymi z przemian w zakresie produkcji ksi��ki (np. wynalazek druku w po�owie XV w., mechanizacja procesu wytwarzania na prze�omie XVIII i XIX w.). Zrezygnowano z tradycyjnego podzia�u na epok� ksi��ki r�kopi�miennej i drukowanej w przekonaniu, �e ta pierwsza jeszcze si� nie zako�czy�a, a kolejne wynalazki wzbogacaj� tylko i rozszerzaj� poprzednie zdobycze, ale ich nie wypieraj�. Poj�cia ci�g�o�ci i wsp�zale�no�ci zjawisk oraz rozwoju historycznego uwa�amy za podstawowe kategorie w dziejach ksi��ki, stanowi�ce klucz do ich poznania i zrozumienia; dlatego du�� wag� przyk�adamy do interpretacji oraz terytorialnej i chronologicznej lokalizacji fakt�w, przy czym podawane w tek�cie szczeg�owe daty (np. z �ycia tw�rc�w, wyda� ksi��ek, dzia�alno�ci firm) w za�o�eniu s�u�� tylko orientacji czasowej, a nie zb�dnemu obci��aniu pami�ci. Do��czone indeksy powinny u�atwi� sprawne wyszukiwanie informacji szczeg�owych, zawartych w tre�ci skryptu. W zako�czeniu autorki poczuwaj� si� do mi�ego obowi�zku podzi�kowania Recenzentkom Pani Profesor Kazimierze Maleczy�skiej i Pani Doktor Halinie Keferstein za wnikliwe uwagi krytyczne wykorzystane w przygotowaniu tekstu do druku. Warszawa, czerwiec 1983. \ I. Pismo � istota, funkcje i rozw�j (Zastosowanie pisma stanowi punkt zwrotny w dziejach ka�dej cywilizacji. Od tego zaczyna si� histori�.; Mog� ju� bowiem w�wczas powstawa� dokumenty, kt�re pozwalaj� odtworzy� przesz�o�� bardziej wielostronnie i jednoznacznie ni� inne pozosta�o�ci. Okres poprzedzaj�cy, oparty tylko na wiedzy, jak� przynosz� �r�d�a pozapi�mienne (np. narz�dzia pracy, wytwory rzemios�a, budowle), nosi nazw� prahistorycznego lub prehistorycznego. Podzia� taki nie polega wy��cznie na konwencji, umowie uczonych, lecz odzwierciedla najg��bszy prze�om jako�ciowy zaistnia�y w �onie wsp�lnoty ludzkiej, kt�rego wynikiem a jednocze�nie czynnikiem sprawczym jest pismo. Na r�nych terenach prze�om ten przypada� w niejednakowym czasie; wsz�dzie jednak by� poprzedzany d�ugim okresem pr�b stosowania i doskonalenia pozapi�mienniczych znak�w komunikacyjnych. Znakiem, w najog�lniejszym rozumieniu wsp�czesnej semiotyki (teorii znak�w), jest to, co ma poinformowa� o jakiej� rzeczy lub zjawisku przez wywo�anie okre�lonych skojarze�. Znak odnosi si� do czego� poza nim samym, jest obrazem czego�, o czym� informuje i dzi�ki temu stanowi narz�dzie komunikacji mi�dzyludzkiej. Ludzie zawsze porozumiewaj� si� za pomoc� znak�w: gest�w, d�wi�k�w, pisma. W obr�bie jednej wsp�lnoty kulturalnej rozumienie znak�w jest wsp�lne. Na podstawie og�lnie przyj�tej umowy znaki s� obrazem czego�, co jest poza nimi samymi, co� �znacz�". Na przyk�ad w�r�d ludzi pos�uguj�cych si� tym samym j�zykiem okre�lony wyraz kojarzy si� z t� sam� rzecz�, i tak s�owa �kwiat", �ptak", �woda" s� znakami realnie istniej�cych w przyrodzie: kwiatu, ptaka, wody. W innym j�zyku znaki wyraz�w rzeczy analogicznych s� oczywi�cie odmienne. Podobnie jest z pismem. Umowne symbole graficzne s� znakami rzeczy lub ich nazw wyrazowych (zale�nie od typu pisma). Uporz�dkowane zbiory znak�w nazywaj� si� kodami � systemami znak�w. Zar�wno j�zyk, jak i pismo s� systemami znak�w. Pismo jest kodem, kt�ry pozwala na widzialne, trwa�e i precyzyjne przedstawienie my�li. Jego zastosowanie ma wi�c decyduj�ce znaczenie dla sprawno�ci komunikowania si� ludzi mi�dzy sob�, a co za tym idzie � dla ca�ego procesu rozwoju kultury. Pocz�tki cywilizacji ludzkiej przypadaj� na okres paleolitu, od kt�rego datuj� si� umiej�tno�ci zastosowania narz�dzi, mowy i pierwszych znak�w graficznych. S� to 11 malowane otoczaki i rysunki skalne. Okres powstania rysunk�w prehistorycznych, znalezionych na przyk�ad w po�udniowej Francji i Hiszpanii, okre�la si� na oko�o 25 tys. � 20 tys. lat przed nasz� er�. Liczne przyk�ady rysunk�w naturalistycznych, przedstawiaj�cych sceny z �ycia i zatrudnienia cz�owieka pierwotnego lub ryt�w skonwencjonalizowanych (uproszczonych) i symbolicznych odkryto te� w p�nocnej Europie, p�nocnej Afryce, na Saharze, na Syberii, w Indiach i Australii. Taki szeroki zasi�g geograficzny i kulturowy wskazuje na swego rodzaju prawid�owo�� i powtarzalno�� etapu przedstawiania za pomoc� ikonografii my�li i �ycze�. Obecnie przypuszcza si�, �e cz�� rysunk�w zachowanych w jaskiniach mia�a charakter magiczny: sz�o o przywo�anie b�d� uproszenie od b�stwa przedstawionej sytuacji, np. zwyci�stwa czy pomy�lnych �ow�w. Inne rysunki stanowi�y informacje lub zlecenia. Pierwotnej komunikacji mi�dzyludzkiej s�u�y�y te� odmienne typy znak�w: �rodki mnemotechniczne (u�atwiaj�ce zapami�tanie) � karby, muszelki czy w�ze�ki, kt�rych ilo�� i zestaw zawiera�y, na podstawie umowy, zakodowan� informacj�. Do tej grupy zaliczy� mo�na s�ynne peruwia�skie kipu, polegaj�ce na systemie w�ze�k�w czy u�ywane przez Irokez�w w Ameryce P�nocnej zestawy muszelek � wampum. W powszechnym u�yciu by�y te� sygna�y wizualne i d�wi�kowe s�u��ce zwr�ceniu uwagi na jaki� fakt czy zdarzenie, np. poprzez ogie�, �wiat�o, bicie w b�bny, d�wi�ki tr�bki czy zwyk�y okrzyk. Stosowane te� by�y znaki symboliczne, jak ga�ki czy ko�ci s�u��ce do losowa� lub g�osowa�. Wszystkie wymienione w skr�cie typy sygna��w komunikacyjnych funkcjonowa�y r�wnie� po wynalezieniu pisma i w wi�kszo�ci funkcjonuj� do dzi�, cho� w ograniczonej lub zgo�a reliktowej formie. (W�ze�ek na chusteczce dla pami�ci, losowanie kostk�, sygna�y �wietlne i d�wi�kowe w komunikacji, bicie w dzwony itd.). Jednak�e stanowi� ju� tylko pomocnicze, a nie podstawowe kody komunikacyjne. Sposoby te mog�y sygnalizowa� tylko najprostsze, jednostkowe fakty �yciowe, nie stwarzaj�c mo�liwo�ci wymiany my�li czy do�wiadcze�. Informacja ogranicza�a si� do w�skiego kr�gu spraw i u�ytkownik�w, nadto nie zapewnia�a jednoznaczno�ci tre�ci ani nie ukazywa�a rozwoju sytuacji. Takim wymogom sprosta�o dopiero pismo, kt�re wykszta�ca�o si� w toku d�ugotrwa�ych pr�b i do�wiadcze�. Podstawow� funkcj� pisma jest umo�liwienie komunikacji na odleg�o�� geograficzn� i chronologiczn�, a wi�c przekazanie informacji zar�wno odbiorcom wsp�czesnym, lecz oddalonym fizycznie, jak i potomnym. Zakodowanie informacji w spos�b i 12 symboliczny, umownymi znakami wymaga skomplikowanych umiej�tno�ci abstrahowania, to znaczy oderwania poj�cia (znaku) od jego realistycznego przedstawienia (obrazu). Zbudowanie systemu znak�w, kodu, opiera si� na strukturach logicznych wyra�aj�cych wzajemne zwi�zki mi�dzy poj�ciami. Zasady tworzenia takich zwi�zk�w nale�a�o sobie uzmys�owi� drog� �wiadomych skojarze�, a nast�pnie znale�� dla nich w�a�ciwe formy symbolicznego wyrazu. Wymaga to ogromnego do�wiadczenia w precyzyjnym okre�laniu poj��, ich porz�dkowaniu oraz syntetyzowaniu my�li. Wszak wiadomo, �e inny stopie� trudno�ci przedstawia u�wiadomienie sobie jakiej� my�li, inny � wyartyku�owanie jej, czyli wypowiedzenie, a jeszcze inny, wy�szy � napisanie. Jest to odmienna skala trudno�ci, odczuwalna nawet przy bieg�ym w�adaniu mow� i pismem, a c� dopiero, gdy w gr� wchodzi tworzenie w toku praktyki system�w j�zykowych i pi�miennych. A takie w�a�nie by�o zadanie, przed kt�rym stan�y wczesne spo�eczno�ci. Do�wiadczenia zdobyte na tej drodze zaowocowa�y r�wnie� w innych dziedzinach. �'Sprawniejsze narz�dzie komunikacji, u�atwiaj�ce porozumienie jednoczy�o wsp�lnoty ludzkie, usprawnia�o wsp�dzia�anie, u�atwia�o przekazywanie do�wiadcze�, a tym samym znacznie przyspiesza�o post�p i dynamizowa�o rozw�j kultury, uzale�niony przecie� od szybkiej i sprawnej wymiany osi�gni��. Zmusza�o te� do u�ci�lania i konkretyzowania my�li. Dlatego w�r�d naczelnych funkcji pisma wymieniamy: komunikacyjn�, kulturotw�rcz� i syntetyzuj�c�. Ale pismo spe�nia�o r�wnie� inne role. Wed�ug zapewnie� kap�an�w stanowi�o godny i akceptowany przez bog�w spos�b przekazywania pr�b i adoracji, symbol wy�szego wtajemniczenia, niedost�pny dla profan�w. Wi�za�o si� to z pradawnymi praktykami magicznymi: jak niegdy� realistyczne rysunki, tak p�niej napisy mia�y posiada� moc przywo�ywania lub oddalania przedstawionych sytuacji. Nie jest chyba przypadkiem, �e w�r�d najdawniejszych zabytk�w pi�miennictwa (m. in. Egiptu, Mezopotamii i Chin) przewa�aj� teksty magiczne i wotywne. Mo�na zatem m�wi� o funkcjach: magicznej oraz ideologicznej pisma. Ostatnia ma zreszt� nie-gasn�cy i niezwykle szeroki zakres, wi���c poprzez wsp�lne symbole (znaczki, emblematy z kr�tkimi zwykle napisami) grupy o zbli�onych pogl�dach i d��eniach. Wa�na jest wreszcie funkcja estetycz-, na, spe�niana w�wczas, gdy napisy dzi�ki samej swej formie graficznej stanowi�y element zdobniczy, niezale�nie od przekazywanej tre�ci. �ywe by�o jej oddzia�ywanie w kr�gu kultury egipskiej, greckiej, arabskiej czy europejskiej w okresie �redniowiecza, a tak�e obecnie napis stanowi cz�sto integraln� cz�� sk�adow� dzie�a sztuki. Wszystkie wymienione funkcje pisma nosz� charakter uniwer- 13 salny, to znaczy realizuj� si� w mniejszym lub wi�kszym zakresie zawsze i wsz�dzie tam, gdzie pismo funkcjonuje od zarania dziej�w do czas�w wsp�czesnych, a niew�tpliwie � r�wnie� w przysz�o�ci. 1. Kszta�towanie i doskonalenie si� pisma Rozw�j pisma polega� na pog��bianiu i doskonaleniu procesu abstrakcji znak�w: od znak�w obrazowych (ikonicznych), w realistyczny spos�b przedstawiaj�cych przedmioty, poprzez coraz wi�ksze upraszczanie i schematyzacj� a� do symboli konwencjonalnych, w umowny, skr�towy i mo�liwie najprostszy spos�b przekazuj�cych my�l. Rozw�j pisma zacz�� si� prawdopodobnie od rysunk�w skalnych, wiernie odtwarzaj�cych poszczeg�lne sceny w spos�b statyczny, a wi�c oddaj�cych pojedyncze sytuacje uchwycone w momencie ich trwania, np. scena zabicia zwierz�cia, upadku, modlitwy. Rysunki te nie opowiada�y ani wydarze� poprzedzaj�cych, ani nast�pstw. Z biegiem czasu zacz�y powstawa� ca�e cykle rysunk�w wyra�aj�ce etapy akcji. Zarysowa�a si� ci�g�o�� i dynamika opowie�ci. Co� si� dzia�o i kolejne obrazy mia�y relacjonowa� nast�pstwo wypadk�w. (Rysunki w coraz wi�kszym stopniu spe�nia�y funkcje komunikacyjne � przekazuj�ce informacje. Na tym w�a�nie etapie zaczyna kszta�towa� si� pismo obrazowe (obrazkowe), zwane te� piktograficznym (�ac. pictus � malowany + gr. grapho � pisz�), kt�rego istot� jest przedstawienie za pomoc� systemu rysunk�w przedmiot�w i ca�ych sytuacji w ich rozwoju oraz uwarunkowaniach. � biegiem czasu rysunki schematyzuj� si� i upraszczaj�. Przedstawienie realistyczne zast�puje si� zarysem przedmiotu, p�niej kilku umownymi elementami graficznymi. Powstaj� konwencje pi�miennicze � znaki symbolizuj�ce przedmioty, ju� nie na zasadzie podobie�stwa, ale umowy przyj�tej w ramach danej wsp�lnoty kulturalnej. R�wnocze�nie, coraz dalej post�puj�ca umowno�� pozwala oznacza� przyj�tymi znakami nie tylko konkretne przedmioty, jak dom, drzewo, zwierz�, lecz tak�e poj�cia � smutek, �mier�, zima, ciep�o itd. Obok piktogram�w (znak�w przedmiot�w) pojawiaj� si� wi�c ideogramy (znaki poj��). Pismo stopniowo przekszta�ca si� z piktografi�znego wideograficzne, co z kolei sprzyja�o wszechstronno�ci i dok�adno�ci wyra�ania my�li. Proces ten post�puje powolnie, a zabytki pi�miennicze (np. wi�kszo�� zachowanych hieroglif�w) wskazuj� na wielowiekowe funkcjonowanie mieszanego systemu piktograficzno-ideograficznego. W stadium ideograficz- 14 nym pismo jeszcze zwi�zane jest bezpo�rednio z rzeczywisto�ci�, bez koniecznego po�rednictwa mowy. Znak oddaje przedmiot lub .poj�cie, a nie jego nazw�. Pismo piktograficzne i ideograficzne funkcjonuje wi�c niezale�nie od j�zyka i mo�e by� u�ywane bez znajomo�ci okre�lonego j�zyka. Nast�pny etap charakteryzuje si� wy�szym stopniem abstrakcji: wi��e znak nie z samym poj�ciem (przedmiotem lub zjawiskiem wyst�puj�cym w naturze), Fecz z wyrazem okre�laj�cym go w konTi kretnym j�zyku,/Jest to ju� niejako znak znaku, bo s�owo jest znakiem rzeczy, a nie sam� rzecz�, a znak pisarski staje si� symbolem s�owa. Wtedy dopiero pismo nierozerwalnie ��czy si� z mow�, z artyku�owanymi d�wi�kami danego systemu j�zykowego. Rozpoczyna si� era pism fonetycznych (gr. phone � d�wi�k, g�os). Stanowi to kolejny wielki prze�om w ewolucji pisma, pozwala bowiem na znaczne zmniejszenie liczby znak�w pisarskich dzi�ki istnieniu wyraz�w jednobrzmi�cych o r�nych znaczeniach � homonim�w. Mo�na je by�o przedstawi� analogicznym znakiem podstawowym z wprowadzeniem tylko symboli kategorii s��w, tzw. determina-tyw�w, znaczk�w pomocniczych, kt�re informowa�y, w jakim sensie u�yty zosta� w danym przypadku homonim. Co wi�cej, zwi�zanie znaku pisarskiego z d�wi�kiem otwiera�o mo�liwo�� dalszych uproszcze�. Kiedy bowiem zatraci�o si� poczucie zwi�zku znaku pisarskiego z przedmiotem, a powsta� zwi�zek z brzmieniem wyrazu, to brzmienie sta�o si� odtwarzan� w pi�mie jednostk�. Powtarzaj�ce si� d�wi�ki mo�na wi�c by�o przedstawi� za pomoc� tych samych znak�w, ograniczaj�c przez to znacznie ich liczb�. rPoniewa� poszczeg�lne s�owa s� zestawem powtarzaj�cych si� sylab, stopniowo z pisma wyrazowego, logograficznego (gr. logos � s�owo) wy�ania si� pismo sylabiczne. Dalsza analiza jednostek d�wi�kowych prowadzi do wyodr�bnienia w sylabach jeszcze mniejszych powtarzaj�cych si� cz�stek � g�osek i oznaczanie ich osobnymi znakami � literami. W ten spos�b wykszta�ca si� stopniowo pismo alfabetyczne, w kt�rym, w zasadzie, jeden znak odpowiada najmniejszej jednostce j�zykowej � d�wi�kowi. Systemowi powtarzalnych g�osek w j�zyku m�wionym odpowiada tu system powtarzalnych znak�w pi�miennych. Gdy ca�e bogactwo j�zyka uda�o si� sprowadzi� do kombinacji kilkudziesi�ciu podstawowych d�wi�k�w, to analogicznie � bogactwo pisma sprowadzi�o si� do kilkudziesi�ciu podstawowych znak�w pisarskich. System ten wypracowany w II tysi�cleciu p.n.e. w swej istocie funkcjonuje do naszych czas�w. 15 2. Najwa�niejsze typy pism Przedstawiony powy�ej proces kszta�towania i doskonalenia si� pisma uj�ty zosta� tutaj skr�towo i bardzo schematycznie. W rzeczywisto�ci trwa� on wiele tysi�cy lat, przebiegaj�c nier�womiernie i odmiennie w r�nych skupiskach ludzkich. Niekt�re etapy wypracowywane by�y samodzielnie, inne przejmowane na podstawie do�wiadcze� obcych cywilizacji. Du�� rol� w zr�nicowaniu pism odgrywa�y odmienno�ci struktur j�zykowych. Jednak�e zasadnicze podobie�stwa w ewolucji pi�mienniczej r�nych kr�g�w cywilizacyjnych wskazuj� na istnienie podstawowych prawid�owo�ci w kolejno�ci analogicznych etap�w rozwoju, niezale�nie od po�o�enia geograficznego i czasu. ' Do pism piktograficznych przechodz�cych ku ideograficz-nym zaliczaj� si� s�ynne hieroglify egipskie i sumeryjskie pochodz�ce z III tysi�clecia p.n.e., a tak�e pisma Maj�w z wiek�w I p.n.e. � XVI n.e., Aztek�w z wieku XII�XVI n.e. czy Eskimos�w i Polinezyjczyk�w z czas�w nowo�ytnych a nawet wsp�czesnych. Na etapie ideograficzno-wyrazowym, a� do czas�w najnowszych, zatrzyma�y si� na przyk�ad pisma chi�skie i japo�skie, a na sylabowym � zaniechane ju� w staro�ytno�ci � pismo klinowe oraz krete�skie (linearne B). Pismo alfabetyczne, kt�re najbardziej rozpowszechni�o si� w �wiecie, wykszta�ci�o si� oko�o XIII wieku p.n.e. z p�nocnose-mickiej odmiany pisma protosemickiego (przedsemickiego, prase-mickiego), wywodz�cego si� prawdopodobnie od hieroglif�w egipskich. Najstarszym znanym zabytkiem alfabetycznego pisma semic-kiego jest napis na sarkofagu Ahirama z Byblos (obecnie D�ebel w Libanie), datowany przez uczonych na okres XIII�XI wieku p.n.e. J�zyki semickie, jako fleksyjne (pos�uguj�ce si� ko�c�wkami dla oznaczenia odmiany), a wi�c u�ywaj�ce wielu cz�sto powtarzaj�cych si� d�wi�k�w, sprzyja�y wczesnemu wyodr�bnieniu g�osek i oznaczeniu ich osobnymi symbolami pisarskimi. Semici oznaczali tylko sp�g�oski, samog�oski wymawiane by�y dowolnie i w tej tradycji j�zykowej nie wymaga�y notacji. ,�d plemion semickich zamieszkuj�cych Syri� i Palestyn� system alfabetyczny przej�li Fenicjanie, lud osiad�y na wschodnim wybrze�u Morza �r�dziemnego i utrzymuj�cy stosunki handlowe z ca�ym �wczesnym �wiatem. Sprowadzili oni pismo do 22 znak�w sp�g�oskowych, nadali im geometryczne kszta�ty i ustalili kierunek zapisu poziomy od strony prawej ku lewej. W tej postaci poznali pismo fenickie Grecy oko�o X wieku p.n.e. Udoskonalili przej�ty system stosownie do w�asnych potrzeb: wprowadzili oznaczenia samog�osek oraz ustalili 16 > Znak i pisma fenickiego 1 alef Q \ bet 7 gimel , dalet 1 he j r/fc/ T I jod i kaf lamed meih niw samech D aji/i U pe <� res: 7V szin tan Znaki pisma greckiego 1. Alfabety (VIII ~ VII w. p.n.e.) 17 2 �Zarys oo I 18-1 *3SS.S i a 5 P o ST <? " ST p , C 3 O L S 3* go*' g- ' CL f� ifi e. �� "g rt;- y 2 B &' M 5 �t**^ C/5 .g.N -.. o a o i i") P � c:o ^ e-l---sr�^^<� B-s -.-, I Ve- II. Kultura ksi��ki w staro�ytnym �wiecie Okresem staro�ytnym w naszym kr�gu kulturowym nazywa si� czasy od IV tysi�clecia p.n.e. do V lub VI wieku n.e. Jako umowne granice epok staro�ytno�ci i �redniowiecza przyjmowany jest bowiem albo rok 476 � data upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego, albo 529 � rok zamkni�cia ostatniej szko�y antycznej, akademii plato�skiej w Atenach, co stanowi� mia�o kres bezpo�redniej ci�g�o�ci kultury staro�ytnej. W tym przedziale czasowym powsta�y, rozwin�y si� i zgas�y dwa zasadnicze kr�gi cywilizacyjne: staro�ytnego Wschodu � w Azji i p�nocnej Afryce oraz staro�ytnego Zachodu, bior�cy pocz�tek w basenie Morza �r�dziemnego i rozprzestrzeniony p�niej na ca�y znany �wcze�nie �wiat. Cywilizacje owe wzajemnie oddzia�ywa�y na siebie i wzbogaca�y si� przez wp�ywy i zapo�yczenia, wytworzy�y jednak z gruntu odr�bne modele kulturalne. W innym rejonie geograficznym i kulturowym od II tysi�clecia p.n.e. powstawa�y cywilizacje po�udniowej i �rodkowej Ameryki, kt�rych zag�ad� przynios�y dopiero zdobywcze wyprawy pokolum-bijskie w wieku XVI n.e. Wed�ug dotychczasowych ustale� naukowych najwcze�niej rozwin�y si� pa�stwa staro�ytnego Wschodu. 1. Staro�ytny Wsch�d Cywilizacje tego kr�gu wykazuj� podstawowe cechy wsp�lne. Wszystkie ukszta�towa�y si� na przestrzeni IV�II tysi�clecia p.n.e. w jednym ci�g�ym obszarze l�dowym, w �yznych dolinach wielkich rzek, co stwarza�o korzystne warunki naturalne dla zasiedlenia, uprawy roli i hodowli. Pierwotne plemiona, zamieniaj�c stopniowo tryb �ycia koczowniczy na osiad�y, opanowa�y umiej�tno�� uprawy pszenicy, udomowienia niekt�rych zwierz�t, u�ycia ko�a i obr�bki metali. Nauczy�y si� budowa� miasta. W�a�nie miasta dostarczaj� archeologii najwi�cej dokumentacji �r�d�owej, poniewa� tam istnia�y najwi�ksze skupiska ludzkie, centra w�adzy i �ycia kulturalnego i gospodarczego, a monumentalne budownictwo i/sztuka pos�ugiwa�y si� tak trwa�ymi materia�ami, jak kamie� i metal. Natomiast okalaj�ce miasta siedziby wiejskie, odgrywaj�ce wa�n� rol� gospodarcz� i militarn� w staro�ytnych organizmach pa�stwowych, na skutek nietrwa�o�ci zabudowa� z chrustu i gliny oraz kataklizm�w dziejowych nie pozostawi�y po sobie niemal �adnych �lad�w,1 Z czasem, 20 dzi�ki nagromadzeniu do�wiadcze� osi�gni�to znaczne umiej�tno�ci z zakresu praktycznych zastosowa� matematyki, astronomii, mechaniki, medycyny i farmacji. Znano na przyk�ad kalendarz i sposoby obliczania biegu cia� niebieskich, opanowano sztuk� nawadniania, kanalizacji, budowy dr�g i okr�t�w. Istnia�o rozwini�te -rzemios�o (np. tkactwo i farbiarstwo). funkcjonowa�y r�ne systemy ipisn^� Pa�stwa staro�ytnego Wschodu by�y monarchiami niewolniczymi, rz�dzonymi w spos�b absolutystyczny, w oparciu o silne wojsko i rozbudowan� administracj�. Panuj�cy mia� nieograniczon� w�adz� wspart� na autorytecie religii. Panowa�y religie politeis- ftyczne (wielob�stwo). ('Warstwa kap�an�w uzyska�a najwi�ksze wp�ywy i ona w�a�nie odgrywa�a decyduj�c� rol� w uprawianiu kultury i nauki, traktowanych jako funkcje w�adzy. Wysoki poziom osi�gn�y: prawodawstwo, historia, pi�miennictwo polityczne, religijne i filozoficzno-moralizatorski�yJednak zasadniczym zadaniem w�skiej elity umys�owej i zarazem spo�ecznej by�o utrzymanie w�adzy i zachowanie zdobytego stanu posiadania. Jej pracom intelektualnym przy�wieca�y wi�c nie tyle cele og�nopoznawcze i rozwojowe, ile praktyczny wzgl�d umocnienia w�asnych wp�yw�w. Dlatego wszelkie umiej�tno�ci naukowe (zw�aszcza sztuka pisania) otoczone by�y �cis�� tajemnic� i kontrol�. Nie mog�y s�u�y� szerokiemu post�powi i radykalnym zmianom. Dorobek cywilizacji staro�ytnego Wschodu nie przekroczy� granic praktycyzmu, nie osi�gn�� stopnia naukowej, swobodnej i otwartej refleksji teoretycznej. Jednak�e przez nagromadzenie do�wiadcze� trwale wszed� do �wiatowego dziedzictwa kulturalnego, u w a. Staro�ytnyj|Egipt Egipt, po�o�ony w dorzeczu Nilu, w p�nocnej i �rodkowej Afryce przechowa� najstarsze i najbardziej znacz�ce �lady kultury pi�mienniczej. W�a�nie na jego przyk�adzie mo�na �ledziu wczesn� ewolucj� pism i form ksi��ki. Zachowaniu wielu �r�de� sprzyja�a trwa�o�� materia��w i konserwuj�ce w�a�ciwo�ci suchego klimatu, jak r�wnie� dba�o�� Egipcjan o upami�tnienie i wyposa�enie po�miertne swych bliskich. Pocz�tki cywilizacji egipskiej si�gaj� prze�omu IV i III tysi�clecia p.n.e. Szczyt jej pot�gi przypada na okres od XVI do XI wieku p.n.e. (tzw. Nowe Pa�stwo), kiedy to wp�ywy egipskie obejmowa�y nawet Nubi�, Palestyn� i Syri�. P�niej stopniowy rozk�ad pa�stwa post�pi� tak daleko, �e w roku 525 p.n.e. sta�o si� ono �atwym �upem Kambyzesa II, kr�la Pers�w. Panowanie perskie upad�o pod naporem Aleksandra Wielkiego w 332 roku p.n.e., a po jego �mierci 22 i W s lii I ii I z z f t 2. Proces konwencjonalizacji pisni�. egipskiego. (323 r. p.n.e.) Egipt pod rz�dami macedo�skiej dynastii Ptoleme-usz�w sta� si� jedn� z czterech pot�nych monarchii hellenistycznych. W 30 roku p.n.e. przechodzi pod w�adanie Rzymu i pod nazw� prowincji Afryki dzieli odt�d losy Imperium Rzymskiego. W roku 641 n. e. terytorium egipskie opanowali Arabowie i dot�d, w�r�d dalszych burzliwych los�w politycznych, pozostaje ono w kr�gu �wiata arabskiego. Wszystkie kolejne inwazje pozostawia�y trwa�e �lady cywilizacyjne, kt�re nawarstwia�y si� i wzajemnie przenika�y. /"''Pismo i ksi��ka funkcjonowa�y w staro�ytnym Egipcie od III tysi�clecia p.n.e. Najdawniejszym znanym typem pisma egipskiego js� hieroglify (gr. hieroglyphika � �wi�te pismo) u�ywane do cel�w sakralnych i reprezentacyjnych od oko�o roku 2900 p.n.e. do czas�w Teodozjusza Wielkiego (najp�niejszy znany napis hieroglificzny pochodzi z 394 r. n.e.). Przesz�o ono znamienn� ewolucj�, od typu piktograficznego (przez ideograficzny), a� do 23 dzi�ki nagromadzeniu do�wiadcze� osi�gni�to znaczne umiej�tno�ci z zakresu praktycznych zastosowa� matematyki, astronomii, mechaniki, medycyny i farmacji. Znano na przyk�ad kalendarz i sposoby obliczania biegu cia� niebieskich, opanowano sztuk� nawadniania, kanalizacji, budowy dr�g i okr�t�w. Istnia�o rozwini�te {rzemios�o (np. tkactwo i farbiarstwo). (funkcjonowa�y ro�ne systemy /nism Pa�stwa staro�ytnego Wschodu by�y monarchiami niewolniczymi rz�dzonymi w spos�b absolutystyczny, w oparciu o silne wojsko i rozbudowan� administracj�. Panuj�cy mia� nieograniczon� w�adz� wspart� na autorytecie religii. Panowa�y religie politeis-tyczne (wielob�stwo). ^Warstwa kap�an�w uzyska�a najwi�ksze \ wo�ywy i ona w�a�nie odgrywa�a decyduj�c� rol� w uprawianiu ' kultury i nauki, traktowanych jako funkcje w�adzy. Wysoki poziom osiaane�y prawodawstwo, historia, pi�miennictwo polityczne, re-lisijne i filozoficzno-moralizatorski�jJednak zasadniczym zadaniem w�skiej elity umys�owej i zarazem spo�ecznej by�o utrzymanie w�adzy i zachowanie zdobytego stanu posiadania. Jej pracom intelektualnym przy�wieca�y wi�c nie tyle cele og�nopoznawcze i rozwojowe, ile praktyczny wzgl�d umocnienia w�asnych wp�yw�w Dlatego wszelkie umiej�tno�ci naukowe (zw�aszcza sztuka pisania) otoczone by�y �cis�� tajemnic� i kontrol�. Nie mog�y s�u�y� szerokiemu post�powi i radykalnym zmianom. Dorobek cywilizacji staro�ytnego Wschodu nie przekroczy� granic praktycyzmu, nie osi�gn�� stopnia naukowej, swobodnej i otwartej refleksji teoretycznej. Jednak�e przez nagromadzenie do�wiadcze� trwale wszed� do �wiatowego dziedzictwa kulturalnego, u a. Staro�ytnyj|Egipt Egipt po�o�ony w dorzeczu Nilu, w p�nocnej i �rodkowej Atrvce przechowa� najstarsze i najbardziej znacz�ce �lady kultury pi�mienniczej. W�a�nie na jego przyk�adzie mo�na �ledzie wczesn� ewolucj� pism i form ksi��ki. Zachowaniu wielu zrode� sprzyja�a trwa�o�� materia��w i konserwuj�ce w�a�ciwo�ci suchego klimatu, jak r�wnie� dba�o�� Egipcjan o upami�tnienie i wyposa�enie po�miertne swych bliskich. . , . Pocz�tki cywilizacji egipskiej si�gaj� prze�omu IV i III tysi�clecia pn.e. Szczyt jej pot�gi przypada na okres od XVI do XI wieku Sne (tzw. Nowe Pa�stwo), kiedy to wp�ywy egipskie obejmowa�y nawet Nubi�, Palestyn� i Syri�. P�niej stopniowy rozk�ad pa�stwa post�pi� tak daleko, �e w roku 525 p.n.e. sta�o si� ono �atwym �upem Kambyzesa II, kr�la Pers�w. Panowanie perskie upad�o pod naporem Aleksandra Wielkiego w 332 roku p.n.e., a po jego �mierci 22 SWU \ rS lii I i z 2 Y i. i- t r X .L> 2. Proces konwencjonalizacji pi�nie, egipskiego. (323 r. p.n.e.) Egipt pod rz�dami macedo�skiej dynastii Ptoleme-usz�w sta� si� jedn� z czterech pot�nych monarchii hellenistycznych. W 30 roku p.n.e. przechodzi pod w�adanie Rzymu i pod nazw� prowincji Afryki dzieli odt�d losy Imperium Rzymskiego. W roku 641 n. e. terytorium egipskie opanowali Arabowie i dot�d, w�r�d dalszych burzliwych los�w politycznych, pozostaje ono w kr�gu �wiata arabskiego. Wszystkie kolejne inwazje pozostawia�y trwa�e �lady cywilizacyjne, kt�re nawarstwia�y si� i wzajemnie przenika�y. "Pismo i ksi��ka funkcjonowa�y w staro�ytnym Egipcie od III tysi�clecia p.n.e. Najdawniejszym znanym typem pisma egipskiego s� hieroglify (gr. hieroglyphika � �wi�te pismo) u�ywane do cel�w sakralnych i reprezentacyjnych od oko�o roku 2900 p.n.e. do czas�w Teodozjusza Wielkiego (najp�niejszy znany napis hieroglificzny pochodzi z 394 r. n.e.). Przesz�o ono znamienn� ewolucj�, od typu piktograficznego (przez ideograficzny), a� do 23 logograficznego. Z biegiem czasu jego rysunki ulega�y uproszczeniu. W okresie rozkwitu operowano liczb� oko�o 700�800 znak�w. Hieroglify stosowano przede wszystkim w napisach monumentalnych � religijnych, politycznych, panegirycznych � rytych na materia�ach twardych: pomnikach, p�ytach i grobowcach. U�ywano ich jednak niekiedy r�wnie� do specjalnie uroczystych tekst�w papirusowych. R�wnolegle, od po�owy III tysi�clecia p.n.e. funkcjonowa�o tzw. pismo kap�a�skie, hieratyczne, kt�re stanowi�o uproszczon� form� hieroglif�w, stosowan� w �rodowiskach �wi�tynnych do tekst�w z regu�y spisywanych na materiale mi�kkim, g��wnie papirusie. Tym pismem wype�niano egzemplarze s�ynnych �ksi�g zmar�ych", w kt�re wyposa�ano mo�nych na w�dr�wk� w za�wiaty. Kolejnym u�atwieniem by�o zastosowanie od po�owy wieku VII p.n.e. dla cel�w urz�dniczych i handlowych kursywy (�ac. cursus � bieg, po�piech, cursiva � pismo pospieszne), pochodnej pisma hieratycznego, dla kt�rej przyj�a si� myl�ca dzi� nazwa pisma demotycznego, ludowego (gr. demos � lud). W staro�ytnym Egipcie sztuka pisania nigdy nie by�a powszechna, a pismo demotyczne charakteryzowa�o si� tylko wzgl�dnym ze�wiecczeniem, to znaczy dost�pno�ci� dla grupy wy�szych urz�dnik�w. Reprezentowa�o ono typ pisma fonetycznego, kt�re w toku ewolucji przesz�o od wyrazowego do sylabowego. Od II wieku p.n.e. j�zyk egipski zacz�to te� zapisywa� alfabetem greckim. Po chrystianizacji Egiptu, od wieku III n. e. wykszta�ca si� pismo koptyjskie, wykorzystuj�ce alfabet grecki uzupe�niony znakami demotycznymi dostosowanymi do w�a�ciwo�ci j�zyka egipskiego. W ksi�gach ko�cielnych zosta�o ono zachowane r�wnie� w czasach arabskich. Wielkim wydarzeniem naukowym sta�o si� odczytanie w roku 1822 n.e. przez uczonego francuskiego Jana F. Champolliona pisma hieroglificznego � dzi�ki zbadaniu tzw. kamienia z Rosetty (nazwa od miejscowo�ci ko�o Aleksandrii), przechowywanego obecnie w British Museum w Londynie, na kt�rym wyryty by� ten sam tekst trzema systemami znak�w: hieroglificznym, demotycznym i greckim. Odcyfrowanie hieroglif�w znacznie rozszerzy�o mo�liwo�ci poznania i zrozumienia nie tylko kultury egipskiej, ale r�wnie� innych pokrewnych cywilizacji staro�ytnych. W Egipcie wykszta�ci�o si� nie tylko wzorcowe niemal pismo, /lecz te� najpopularniejsza w staro�ytno�ci forma ksi��ki, jak� sta� si� zw�j papirusowy..Materia�u pi�miennego dostarczy�a ro�lina o nazwie papirus rosn�ca pospolicie w dorzeczu Nilu. Jej �odygi, wype�nione kleistym sokiem, ci�to wzd�u� na w�skie pasy, kt�re uk�adano nast�pnie w jedn� warstw� w kierunku pionowym, a na niej drug� poziomo. Po zwil�eniu, sprasowaniu, a p�niej wysuszeniu 24 i wyg�adzeniu powstawa�a cienka elastyczna karta gotowa do zapisania. Do obszerniejszych tekst�w u�ywano sklejonych kart tworz�cych pas o szeroko�ci oko�o 12�30 cm dowolnej d�ugo�ci n^h rf tU,metr�W- Tekst W^no w kolumnach, bieg-' n�cych r�wnolegle do szeroko�ci karty. Pisano zaostrzon� trzcina maczan� w atramencie, wyrabianym z sadzy mieszanej z �ywic� 3. Kamie� z Rosetty 25 O3 szeroko�� zwoju a. �a �o 2 i I miejsce sklejania kart wolna przestrze� mi�dzy kolumnami c p �a i p miejsce sklejania kart rip -V U- CM 3 ^ s: o i ?�s P � i lilii P JJ> ST1 O g/^ n n ^-&3 a �� * ' >-� c" ^-� ,�1 **T* N 2 ?? rn P M^* Q *^ II"": L H N 3 g d 2 05 "Igog 'a g 5 a- 5 � s p o o S- " 2. n.N o �� tr o ii O :� � B." O O O rc sr n 1 o r 3 3. C P d 2. p <� 3 !� !t |! il'p ^3 3* 3^? 5. Sumeryjskie piktogramy (ok. 3500�3000 (p.n.e.) i Ta mozaika lud�w i kultur wytworzy�a w�asne, oryginalne warto�ci r�wnie� w dziedzinie ksi��ki, Sumerowie, pocz�tkowo pos�ugiwali si� pismem piktograficznym. Upraszczanie znak�w obrazowych post�pi�o w kierunku ukszta�towania w III tysi�cleciu p.n.e. pisma klinowego, polegaj�cego na kombinacji znak�w geometrycznych, kszta�tem przypominaj�cych wyd�u�ony tr�jk�t, klin. O takim kierunku ewolucji graficznej zadecydowa� prawdopodobnie zastosowany przez Sumer�w materia� pi�mienny � glina, zalegaj�ca dorzecza Eufratu i Tygrysu. Formowano z niej prostok�tne tabliczki o zr�nicowanych wymiarach (od 2x2,4 cm do 22x37 cm, grubo�ci od 0,2 do 2,4 cm). Znaki wyt�aczano rylcem w wilgotnej glinie, a nast�pnie tabliczki suszono. Zabytki pi�miennictwa Sumer�w znalezione w Ur, Uruk, Kisz, Lagasz, Nippur i D�amdat znakomicie ilustruj� proces stopniowego przekszta�cania si� pisma piktograficznego w ideograficzne, logograficzne i wreszcie sylabiczne-klinowe. Graficznie towarzyszy�a temu tzw. konwen-cjonalizacja znak�w, polegaj�ca na powolnym przeobra�eniu si� realistycznych znak�w obrazowych (ikonicznych) na umowne (kliny). Pismo klinowe przej�li w ko�cu III tysi�clecia p.n.e. przybyli do Mezopotamii Akadowie i za ich po�rednictwem w II tysi�cleciu p.n.e. zapanowa�o ono w�r�d semickich lud�w Azji. Odczyta� je w 1802 roku n.e. uczony niemiecki Jerzy F. Grotefend. Od VII wieku p.n.e. pismo klinowe wypierane by�o przez alfabetyczne, kt�rego znajomo�� przynie�li ze sob� Aramejczycy. Pos�ugiwali si� oni od oko�o X wieku p.n.e. alfabetem w jego wschodniej odmianie, -kt�ra przez nich rozpowszechniona przyj�a nazw� aramejskiej. Z tego �r�d�a przyj�li alfabet Persowie., Dzi�ki stosowaniu w dorzeczu Eufratu i Tygrysu utrwalaj�cego si� materia�u pi�miennego wiemy dzi� znacznie wi�cej o dawnych bibliotekach Mezopotamii ni� Egiptu. Wykopaliska z XIX wieku n.e., 28 jcho� przecie� tylko fragmentaryczne i do�� przypadkowe, ukaza�y jogromne bogactwo kultury pi�mienniczej bibliotek pa�acowych i �wi�-itynnyc�y W gruzach bibliotek znanych szk� przy �wi�tyniach w Sippar, Borsippa, Babilonie, Nippur i Uruk znaleziono w du�ych ilo�ciach dokumenty prawne i polityczne z czas�w babilo�skich, teksty religijne, mitologiczne, historyczne, astronomiczne, astrologiczne i literackie. Gromadzono te� pomoce naukowe, jak s�owniki, tablice matematyczne, chronologiczne i botaniczne, podr�czniki a nawet elementarze. Babilo�czycy i inni mieszka�cy Mezopotamii bardzo cenili ksi��ki. Gromadzili je dla nauki w�asnej, potomno�ci i zjednania �aski bog�w. Przekonanie takie potwierdzaj� fragmenty biblioteki odkopanej w ruinach spalonego w 612 roku p.n.e. w Niniwie pa�acu kr�la asyryjskiego Assurbanipala. /^Znaleziono tam ponad 20 tys. tabliczek (przypadkowo utrwalanych przez ogie�), kt�re wskazuj�, �e Assurbanipal zgromadzi� fazem archiwum i bibliotek�, a w niej uniwersalny ksi�gozbi�r fze wszystkich dziedzin wiedzy, wzorowo uporz�dkowany i spisany. Zachowa�y si� fragmenty katalog�w i wykaz�w serii. Uk�ad ksi�go-' zbioru by� dzia�owy, co zreszt� stanowi�o obowi�zuj�c� zasad� w bibliotekach a� do XIX wieku n.e. Przechowywano nie tylko pi�miennictwo wsp�czesne, ale ca�e dost�pne dziedzictwo kulturalne. Znajdowa� si� tu mi�dzy innymi s�ynny sumeryjski epos o Gilga-mesie (Gilgameszu) zawieraj�cy opis potopu, koresponduj�cy z relacj� hebrajsk� zawart� w Starym Testamencie. Zawarto�� bibliotek babilo�skich wskazuje na o�ywion� wymian� kulturaln� z Egiptem (analogicznie jak fragmenty babilo�skie w egipskim Tell-el-Amarna). Dzi�ki temu na podstawie znalezisk z Mezopotamii mo�na wiele dowiedzie� si� i wywnioskowa� na temat pi�miennictwa i bibliotek egipskich. W kr�gu kultury babilo�sko-asyryjskiej pozostawali Hetyci, jedyny w�r�d semickiego otoczenia lud indoeuropejski, przyby�y ok. 1800 roku p.n.e., kt�ry zorganizowa� silne pa�stwo w �rodkowej i wschodniej cz�ci Azji Mniejszej, zawojowane w VIII wieku p.n.e. przez Asyri�. Znalezione zabytki hetyckie pism hieroglificznych i klinowego (archiwa kr�lewskie z Bogazkoy) potwierdzaj� prawid�owo�ci dr�g rozwoju kulturalnego w tym regionie. Mie�ci si� w nim r�wnie� Fenicja � federacja miast-pa�stw na wschodnim, azjatyckim wybrze�u Morza �r�dziemnego, zorganizowana przez Semit�w, przyby�ych w II tysi�cleciu p.n.e. z Pustyni Arabskiej. Ten w�a�nie ruchliwy, handlowy lud przej�� i zreformowa� w XIII wieku p.n.e. p�nocnosemickie pismo alfabetyczne i rozpowszechni� je nast�pnie w rejonie Morza �r�dziemnego, gdzie. m. in. zetkn�li si� z nim Grecy. 29 Nale�y jeszcze wymieni� Izraelit�w (Hebrajczyk�w), lud semicki, kt�rego dzieje od wyj�cia z Egiptu poprzez opanowanie Palestyny, �niewol� babilo�sk�" a� do powstania przeciw Seleu-cydom (XIII wiek p.n.e.) opisane zosta�y w Starym Testamencie, jednym z fundamentalnych dzie� kultury �wiatowej. Izraelici pocz�tkowo pos�ugiwali si� pismem starohebrajskim, pochodz�cym od fenickiego, p�niej jednak oko�o V wieku p.n.e. pod wp�ywem odmiany aramejskiej wykszta�cili pismo hebrajskie, tzw. kwadratowe. Ich ksi��ki mia�y posta� sk�rzanych zwoj�w. Du�e znaczenie naukowe mia�o odkrycie w 1947 roku r�kopis�w w Qumran, zawieraj�cych teksty religijne, datuj�ce si� od III wieku p.n.e., zwi�zane z genez� chrze�cija�stwa. c. Daleki Wsch�d Mo�e w kontakcie z cywilizacj� Mezopotamii, a mo�e autonomicznie, ale wed�ug podobnego modelu rozwin�a si� w wiekach XXV�XV p.n.e. w dolinie rzeki Indus kultura Harappy (zwana tak od miejsca odkrycia jej o�rodka). Charakteryzowa�a si� umiej�tno�ciami cywilizacyjnymi podobnymi do poziomu w innych spo�ecze�stwach staro�ytnego Wschodu, w tym r�wnie� znajomo�ci� pisma. By�o to pismo piktograficzne, dotychczas jeszcze nie odczytane; Oko�o 1500 roku p.n.e. w dolinie Indusu i Gangesu pojawili si� Ario wie, lud indoeuropejski pos�uguj�cy si� j�zykiem sanskryckim (sanskrytem). Tradycja ustna przekaza�a z tego okresu hymny �Rigweda" � podstaw� braminizmu. Pismo brahmi ukszta�towane oko�o V wieku p.n.e. oparte zosta�o prawdopodobnie na alfabecie p�nocnosemickim. Od niego pochodz� pisma: tybeta�skie, birma�skie, syjamskie, kambod�a�skie i cz�� malajskich. Pismem brahmi spisane zosta�y epopeje �Ramajana" i �Mahabharata" oraz poradnik dla w�adc�w, �Pa�czatantra," kt�rych styl podchwyci�y p�niej s�ynne arabskie bajki z tysi�ca i jednej nocy. Prawdopodobnie niezale�nit od innych o�rodk�w w Azji Wschodniej r�wnie� w III tysi�cleciu p.n.e. n;rodzi�a si� kultura chi�ska. Niewiele wiadomo o jej pocz�tkach. Pierwsze zachowane zabytki pisma chi�skiego pochodz� z XIV wieku p.n.e. S� to inskrypcje (napisy ryte) wotywne i wr�ebne na ko�ciach i skorupach ��wich, wykonane ukszta�towanym ju� pismem ideograficznym, kt�re funkcjonuj�c a� do naszych czas�w uleg�o niewielkiej tylko ewolucji ku wyrazowemu. Najstarsze ksi�gi chi�skie mia�y form� drewnianych tabli- 30 czek, na kt�rych tekst ��obiony by� za pomoc� rylca a nast�pnie barwiony atramentem. P�niej, wed�ug tradycji od III wieku p.n.e., miejsce tabliczek zaj�y jedwabne zwoje ze znakami pisarskimi malowanymi p�dzelkiem lub kre�lonymi trzcin� bambusow�. Prawdziwy prze�om stanowi�o zastosowanie papieru w II wieku n.e. Jest to wynalazek, kt�ry przeniesiony do Europy przez Arab�w w wieku XII n.e. odegra� ogromn� rol� cywilizacyjn� i do dnia dzisiejszego nie straci� swego znaczenia. Od VI wieku n. e. Chi�czycy stosowali w produkcji ksi�g technik� drzeworytow�, ksylogra-ficzn�. Od XI wieku n. e. rozpocz�li d�ugi okres pr�b druku ruchom� czcionk�, kt�re jednak nie przynios�y zadowalaj�cych rezultat�w, wobec czego Chi�czycy w XVIII wieku n. e. przej�li europejsk� technik� druku. Kultura ksi��ki by�a wysoko rozwini�ta w staro�ytnych Chinach. Od XIII wieku p.n.e. funkcjonowa�y biblioteki cesarzy i arystokracji, ju� w III wieku p.n.e. rozpowszechni�y si� biblioteki prywatne. Kwit�o r�wnie� bibliofilstwo. Zami�owanie i kunszt pi�knej ksi��ki znajdowa�y oparcie w wysokim poziomie rzemios�a artystycznego. Ca�okszta�t za�o�e� ideowych kultury chi�skiej, a zw�aszcza jej celowy izolacjonizm sprawi�y, �e niewiele jej osi�gni�� w zakresie techniki i sztuki ksi��ki zdo�a�o przenikn�� w przesz�o�ci do dorobku og�lno�wiatowego, a je�li nawet pojawi�y si�, to drog� po�redni� i z ogromnym op�nieniem (np. papier). 2. Kr�g kultury greckiej Kultura antyczna � grecka i rzymska1 � stanowi fundament ca�ej cywilizacji europejskiej. Wszyscy jeste�my jej dziedzicami i bez znajomo�ci jej za�o�e� niemo�liwe jest zrozumienie naszej w�asnej przesz�o�ci ani tera�niejszo�ci w �adnej dziedzinie, a zw�aszcza w zakresie problematyki ksi��ki, gdzie wp�yw grecki okaza� si� szczeg�lnie trwa�y. Grecy, jakkolwiek czerpali z dorobku staro�ytnego Wschodu, stworzyli odmienny model kultury^ zindywidualizowanej i demokratycznej, otwartej i rozwojowej, przesyconej g��bok� refleksj� teoretyczn�. Plemiona greckie wkroczy�y na widowni� dziejow� w ko�cu XII wieku p.n.e., kiedy nagromadzone w znacznym stopniu do�wiadczenia praktyczne dawniejszych cywilizacji dojrza�y do teoretycznych uog�lnie� i wniosk�w, kt�re otworzy�y nowe horyzonty i pozwoli�y przekroczy� magiczny kr�g praktycznych, wschodnich cywilizacji cyklicznych. Grecy, osiedliwszy si� na po�udniu Europy (P�wysep Ba�ka�ski, wyspy Morza �r�dziemnego i Morza Egejskiego) oraz 31 II. Staro�ytna Grecja: rozmieszczenie plemion zachodnich wybrze�ach Azji Mniejszej, znale�li si� w samym centrum �wczesnych szlak�w handlowych i cywilizacyjnych. U�atwi�o to wielostronne kontakty temu ruchliwemu ludowi zajmuj�cemu si� g��wnie rzemios�em i handlem. Zr�nicowanie plemienne, rozproszenie siedzib, konieczno�� i nawyki podr�owania powodowa�y mniejsze skr�powanie tradycj� teologiczn� i rodow�, sprzyja�y autonomii, tolerancji i ciekawo�ci intelektualnej. Wy�oni�y si� niewielkie miasta � pa�stwa, kt�rych cz��, jak np. Ateny, osi�gn�a ustr�j demokratyczny. W Grecji nie by�o wp�ywowej warstwy kap�a�skiej, kt�ra zmonopolizowa�aby nauk� i kultur�. Nigdy nie przyj�to tutaj absolutyzmu teokratycznego (formy najwy�szej w�adzy kap�an�w). Przeciwnie, Grecy z dum�, zw�aszcza w czasie wojen perskich i po ich zwyci�skim zako�czeniu (lata 490�479 p.n.e.), przeciwstawiali swoj� wolno�� wschodniemu despotyzmowi. Trzeba tu jednak przypomnie�, �e przywileje greckiej demokracji by�y udzia�em wy��cznie niewielkiego procentu ludno�ci wolnej, maj�cej prawa obywatelskie. W Grecji przecie�, jak w ca�ym 32 �wczesnym �wiecie, panowa� ustr�j niewolniczy. Jest jednak bezspornym faktem, �e nauka i sztuka grecka osi�gn�y niespotykany dot�d i trudny potem do prze�cigni�cia stopie� doskona�o�ci. Cywilizacja grecka �ci�le wi��e si� z obszarem kultury egejskiej. Datuje si� ona od III tysi�clecia p.�.e. i trwa�a do prze�omu wiek�w XII�XI p.n.ey kiedy to upad�a pod naporem nap�ywaj�cych plemion greckich: Dor�w, p�niej Jon�w (Jo�czyk�w), Eol�w i innych. /�d XII wieku p.n.e. do roku 338 p.n.e. trwa okres niepodleg�o�ci Grecji, z czego najwspanialszy rozkwit przypada na tzw. epok� klasyczn�, V�IV wiek p.n.e. Wtedy w�a�nie dzia�ali najs�awniejsi tw�rcy: dramaturdzy � Ajschylos, Sofokles, Eurypides i Arystofanes; filozofowie � Demokryt, Sokrates, Platon, Arystoteles; historycy � Herodot, Tukidydes i Ksenofont; rze�biarze � Fidiasz i Praksyteles, lekarz Hipokrates i wielu innych. Po kl�sce pod Cherone� (338 r.) Grecja �przechodzi pod panowanie Macedo�czyk�w. Po �mierci Aleksandra Macedo�skiego (323 r. p.n.e.) wkracza wraz z ca�� jego monarchi� w okres hellenistyczny, kt�ry zamyka rok 146 p.n.e., kiedy Grecja zawojowana przez Rzymian staje si� prowincj� Imperium Rzymskiego i odt�d dzieli jego losy. Przy podziale Cesarstwa Rzymskiego na Wschodnie i Zachodnie w roku 395 n.e. Grecja staje si� centrum cesarstwa wschodniego, kt�re � przyj�wszy nazw� Bizancjum � przetrwa�o upadek Rzymu, przenosz�c tradycje antyczne w �redniowiecze. Ostateczny cios zadali Bizancjum Turcy w XV wieku n.e. (zdobycie Konstantynopola 1453 r. n.e.), kt�rych panowanie w Grecji utrzyma�o si� a� do 1822 r. n.e. Odt�d Grecja nowo�ytna jest pa�stwem niepodleg�ym. Jednym z pomost�w, i to mo�e najwa�niejszym, mi�dzy staro�ytnym Wschodem a �wiatem greckim by�a Kreta, na kt�rej p.n.e. od III tysi�clecia do XII wieku trwa�a cywilizacja zbli�ona do modelu wschodniego (ustr�j teokratyczny, urbanizacja, podobny stopie� rozwoju rzemios�a i rolnictwa), w sztuce jednak wyra�aj�ca nastroje pogodniejsze i subtelniejsze, ni� mroczna i twarda tw�rczo�� babi-lo�sko-asyryjska. Krete�czycy zawojowani zostali w XIV wieku p.n.e. przez Achaj�w, lud protohelle�ski (przedgrecki) zamieszkuj�cy Mykeny na Peloponezie. Wskutek tego wyp�ywy kultury krete�skiej rozci�gn�y si� na ca�y obszar Myken i wysp Morza Egejskiego (kultura myke�ska lub egejska). Na podstawie wykopalisk z pa�ac�w Knossos i Fajstos na Krecie mo�na �ledzi� _�jvolucj� pisma krete�skiego od oko�o 2000 do 1200 roku p.n.e./Przebiega�a ona od hieroglif�w do pism linearnych stanowi�cych odmian� sylabicznego. Gdy w 1953 roku Micha� I Ventris i Jan Chadwick odczytali pismo linearne B (p�niejsz� odmian� pisma linearnego u�ywan� w okresie 1400�1200 p.n.e.), 33 Zarys 6. Rozw�j pism krete�skich 7. Dysk z Fajstos 34 okaza�o si�, �e zawiera ona teksty w j�zyku greckim, co pozwala ten okres uzna� ju� za pocz�tek formacji helle�skiej. Wcze�niejsze pisma krete�skie nie zosta�y jeszcze rozszyfrowane. Intryguj�c� zagadk� stanowi tzw. �dysk z Fajstos", kr��ek metalowy, pochodz�cy z oko�o 1700 roku p.n.e., pokryty znakami pisma piktograficznego wykonanymi metod� stemplowania (!), ale odmiennymi od hieroglif�w krete�skich. Istnieje przypuszczenie, �e i ten napis zawiera tekst grecki. ""Nap�ywowe plemiona greckie nie podj�y tradycji pism linearnych. W X wieku p.n.e. przej�y od Fenicjan system alfabetyczny i dostosowa�y go do swych potrzeb, zmieniaj�c oznaczenia i kszta�t liter oraz kierunek pisma (po okresie zmiennego stosowania kierunku od prawej do lewej strony i od lewej do prawej strony ustali� si� .i kierunek od strony lewej ku prawej). Tak udoskonalonego pisma d�ugo jednak u�ywano tylko do cel�w codziennej praktyki handlowej, administracyjnej i magicznej, a nie tw�rczo�ci intelektualnej. Gre