1392
Szczegóły | |
---|---|
Tytuł | 1392 |
Rozszerzenie: |
1392 PDF Ebook podgląd online:
Pobierz PDF
Zobacz podgląd 1392 pdf poniżej lub pobierz na swoje urządzenie za darmo bez rejestracji. 1392 Ebook podgląd za darmo w formacie PDF tylko na PDF-X.PL. Niektóre ebooki są ściśle chronione prawem autorskim i rozpowszechnianie ich jest zabronione, więc w takich wypadkach zamiast podglądu możesz jedynie przeczytać informacje, detale, opinie oraz sprawdzić okładkę.
1392 Ebook transkrypt - 20 pierwszych stron:
; Autor opracowania oraz wsp�pracuj�cy |g
z nim t�umacze s� znanymi i cenionymi ||
badaczami poezji antycznej, autorami licznych
ksi��ek, rozpraw, artyku��w i przek�ad�w z tej
dziedziny.
Jerzy Danielewicz, profesor zwyczajny na
DAM w Poznaniu, zajmuje si� m.in. poetyk� .
hymnu antycznego, metryk� i liryk� greck�. g|jJ
T�umaczy� poezj� �aci�sk�, niemieck�, a przede gg
wszystkim greck�. Tej ostatniej dotyczy szereg '
jego studi�w teoretycznych, historycznoliterac-
kich i interpretacyjnych. Obecnie pracuje nad
wydaniem greckich poet�w lirycznych (me-
licznych) wraz z obszernym komentarzem
nai iL'nw\/m
Alicja Szasty�ska-Siemion, profesor zwy-
czajny na Uniwersytecie Wroc�awskim, od lat
interesuje si� wieloma aspektami liryki greckiej,
zw�aszcza jej gatunkami (monografia o epi-
|nikionie) oraz recepcj� � od p�niejszej
staro�ytno�ci po czasy nowo�ytne. Osobne
ksi��ki po�wi�ci�a Pindarowi, kt�rego utwory
�r�wnie� prze�o�y�a w obszernym wyborze,
i Safonie. Jest znawc� greckiego epigr�matu.
W�odzimierz Appel, dr hab., prof. UMK �y,
w Toruniu, opublikowa� liczne prace z zakresu SS
epiki (od Homera po p�ny antyk), hymnografii, S
epigrafiki i leksykologii. W dw�ch ostatnio wy-
danych monografiach zaj�� si� eposem Kwin-
tusa ze Smyrny. T�umacz hymn�w homeryckich,
Batrachomyomachii, elegik�w, Kamiennika
Orfeusza i in. Pracuje nad s�ownikiem polsko-
-ererkim ^.IM^.
LIRYKA
STARO�YTNEJ G RECJI
Projekt ok�adki, stron tytu�owych i dzia�owych
Wojciech Markiewicz
Ilustracje
Kazimierz Rojowski
Przek�ad z j�zyka greckieg�
W�odzimierz Appel, Jerzy Danielewicz, Alicja Szasty�ska-Siemion
Redaktor
Lidia Wro�ska-Idziak
Korektor
Czes�awa Dworaczek
Praca dotowana przez Ministra Edukacji Narodowej
Copyright � by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o.
Warszawa-Pozna� 1996
ISBN 83-01-12022-3
Spis tre�ci
Liryka staro�ytnej Grecji
WSt�P .................... 12
Grecja okresu archaicznego i klasycznego ....... 12
Gatunki literackie poezji greckiej po Homerze ...... 18
Liryka w greckiej teorii poezji ........... 22
Melika .................... 24
Wa�niejsze gatunki poezji nielicznej ......... 34
Jamb i elegia ................. 52
Hymny homeryckie ............... 56
Kanon liryk�w ................. 60
Archiloch ................... 61
Alkman ................... 65
Safona .................... 68
Alkajos ................... 72
Stezychor ................... 74
�bykos .................... 78
Anakreont i anakreontyki ............. 79
Symonides .................. 81
Bakchylides .................. 84
Pindar .................... 85
Inni poeci meliczni ............... 88
Jambografowie ................. 96
Elegicy .................... 99
Recepcja liryki greckiej w Europie ......... 107
Nota edytorska ................ 126
Wyb�r bibliografii ............... 128
6 Spis tre�ci
Antologia liryki staro�ytnej Grecji
Archiloch ..................... 15(
Pap. Colon. 7511; fr.l, 2, 3, 4, 5, 13, 14, 19, 21, 22, 23, 25, 30, 31, 34,
35,36,41, 48,93a,94,96,101,102, 105, 107,108, 109, 111, 114, 115,
116, 118, 120, 121, 122, 125, 126, 128, 130, 131, 133, 134, 168, 172.
173, 174, 176,177, 184, 185, 188, 189, 190, 191, 193, 196,197, 201,
205, 206, 322, 324
Alkman ...................... 16(
Fr. l, 2, 3, 14a, 16, 17, 19, 20, 26, 27, 29, 38, 39, 40, 45, 55, 56, 58,
59a, 59b, 60, 81,82,89,90,98,116, 123, 125
Safona ...................... li
Fr. l, 2, 5, 15, 16, 17, 22, 30, 31, 34, 44, 48, 49, 50, 55, 81, 94, 95, 96,
102, 104, 106, 110, 111, 112, 114, 115, 116, 117, 118, 121, 126, 130,
131, 132, 137, 138, 140,141,148, 150, 154, 168c f
Alkajos ...................... 200
Fr.298, 6a, 10, 34, 38,42,45, 69,70, 71, 72, 73, 117, 119, 129, 130b,
141, 200, 283, 296b, 304, 308b, 322, 326, 208, 327, 332, 333, 335,
338, 342, 343, 345, 346, 347a, 348, 349, 350, 357, 358, 360, 362, 364,
365, 366, 367, 369, 371, 374, 376, 384, 400
Stezychor ..................... 225
Gerioneida � fr. S7, S8, SIO, Sl l, S12, S13, S14, S15, S16, S17, S19;
Tebaida � fr. 222b; Igrzyska nad grobem Peliasa � fr. l (178);
Helena � fr. 10 (187); Odwo�anie pie�ni (Palinodia) � fr. 15 (192);
Zburzenie Ilionu � fr. 23 (200), S88, S89, S105b; Erifyle � fr. S148;
Powroty � fr. 32 (209); Oresteja � fr. 33 (210), 34 (211), 35 (212);
40 (217); 42 (219); �owcy dzika � fr. 44 (221); 45 (222); 46 (223);
55 (232); 56 (233); 58 (235); 63 (240); 67 (244); 68 (245); 101 (278)
�bykos ...................... 239
Fr. S (151), 4 (285), 5 (286), 6 (287), 7 (288), 22a (303), 22b (303), 29
(310), 32 (313), 33 (314), 34 (315), 36a (317), 40 (321)
Anakreont ..................... 24.
Fr. l (346), 2 (347), 3 (348), 4 (349), 7 (352), 8 (353), 9 (354), 11 (356),
12 (357), 13 (358), 14 (359), 15 (360), 16 (361), 17 (362), 21 (366), 27
(372), 28 (373), 30 (375), 31 (376), 33 (378), 34 (379), 35 (380), 36b
(381), 38 (383), 39 (384), 40 (385), 42 (387), 43 (388), 44 (389), 45
(390), 49a (394), 49b (394), 50 (395), 51 (396), 52 (397), 53 (398). 54
Spis tre�ci
(399) 55 (400), 57c (402), 58 (403), 62 (407), 63 (408), 64 (409), 65
410)' 66a (411), 67 (412), 68 (413), 69 (414), 71 (416), 72 (417), 73
(418) 74 (419), 75 (420), 76 (421), 78 (423), 82 (427), 83 (428), 84
(429),' 85 (430), 86 (431), 87 (432), 92 (437), 94 (439), 95 (440), 100
(445), 105 (450), 114 (459), 115 (460), 2, 5
261
Anakreontyki .........����....
1, 6, 7, 8, 9, 11, 15, 19, 20, 22, 23, 24, 26, 29, 35, 39, 48, 53
Symonides ..................... 272
Fr. l (506), 2 (507), 3 (508), 4 (509); Dla syn�w Ajatiosa za
zwyci�stwo wierzchowca � fr. 6 (511); 7 (512), 10 (515), 11 (516), 12
(517), 15 (520), 16 (521), 17 (522), 18 (523), 19 (524), 20 (525), 21
(526), 22 (527), 26 (531), 36 (541), 37 (542), 38 (543), 48 (553), 50
(555), 59 (564), 62 (567), 70 (575), 74 (579). 76 (581), 77 (582), 79
(584). 80 (585), 81 (586), 85 (590), 88 (593), 90 (595), 92 (597), 93
(598), 97 (602), 98 (603), 100 (605); Elegia o bitwie pod Platejami
� fr. 11; Elegie biesiadne: M�odo�� i staro�� � fr. 19, 20, Kres
dzieci�stwa � fr. 21, Wyspa Szcz�liwo�ci � fr. 22
Bakchylides .................... 288
Epinikia: 2, 3, 4, 5, 6, 11; dytyramby: 18 (4), 19 (5); fr. 1, 2; Pean na
cze�� Apollona Pytyjskiego z Asine � fr. 4; fr. 5, 11-12, 13, 14, 15,
17, 18, 19; Dla Aleksandra, syna Amyntasa � fr. 20B; fr. 21
Pindar ...................... 320
I Oda Olimpijska; Hymn dla Teba�czyk�w � fr. 29, 30, 33c, 33d,
39, 42; Pean dla Kejczyk�w na Delos � fr. 52d; Pean dla Delfij-
czyk�w � fr. 52f; Pean dla Teba�czyk�w na cze�� Ismeniosa � fr.
52k; fr. 61; Dytyramb dla Ate�czyk�w � fr. 75; Dytyramb dla
Ate�czyk�w � fr. 76-77; Prosodion na cze�� Artemidy � fr. 89a;
95-96, 105, 108, 110; Enkomion dla Ksenofonta z Koryntu � fr.
122; Enkomion dla Theoksenosa z Tenedos � fr. 123; Enkomion
dla Trasybulosa z Akragantu � fr. 124a-b; fr. 127, 129, 131b, 133,
137, 140d, 141, 169a, 180, 205, 214, 227, 232
Korynna ..................... 347
Fr. l (654), 2 (655), 4 (657), 5 (658), 7 (660), lla-b (664), 13 (666), 16
(669), 21 (674)
Eumelos ...................... 352
Fr. l (696)
Spis tre�ci
Terpander ....
Fr. l (697), 2 (698)
Lasos ......
Hymn na cze�� Demeter Hermio�skiej � fr. l (702)
Pratinas ......................
Fr. l (708), 2 (709), 3 (710), 5 (712)
Timokreon .....................
Fr. l (727), 2-3 (728-729), 5 (731)
Diagoras .....................
Fr. l (738)
Praksylla .....................
Hymn na cze�� Adonisa � fr. l (747); Achilles � dytyramb � fr.
2 (748), 3 (749), 4 (750), 8 (754)
Eurypides .....................
Fr. l (755)
Melanippides ....................
Danaidy � fr. l (757); Marsjasz � fr. 2 (758); Persefona � fr.
3 (759), 4 (760), 5 (761). 6 (762), 7 (763)
Likymnios .....................
Fr. 2 (769), 3 (770), 4 (771)
Timotheos .....................
Cyklop � fr. 4 (780); Persowie � fr. 12 (788), 13 (789), 14 (790), 15
(791). 20 (796), 24 (800), 26 (802) ,
Telestes ......................
Argo � fr. la-c (805); Asklepios � fr. 2 (806); Dytyramb � Hyme-
najos � fr. 4 (808); fr. 6 (810)
Arifron ......................
Fr. l (813)
Filoksenos z Kythery .................
Fr. 8 (821), 15 (828), 20 (833)
Filoksenos z Leukady .................
Uczta � fr. (836)a-b
Arystoteles .....................
Fr. l (842), 673
Lykofronides ....................
Fr. l (843), 2 (844)
35
35.
35
36�
363
364
367
368
382
383
384
388
390
Spis tre�ci
Hermolochos .......-������������
Fr. l (846)
Pie�ni ludowe ....................
Fr 2 (848), 3 (849), 5 (851), 6 (852), 7 (853), 8 (854), 10 (856), 11
(857), 17 (863), 19 (865), 21 (867), 23 (869). 24 (870), 25 (871), 26
(872)
Skolia attyckie ...................
l (884). 2 (885), 3 (886), 4 (887), 6 (889), 7 (890), 8 (891), 9 (892), 10
(893), 11 (894), 12 (895), 13 (896), 14 (897), 15 (898), 16 (899), 17
(900), 18 (901), 19 (902). 20 (903), 21 (904), 22 (905), 23 (906), 24
(907), 25 (908), 26 (909), 30 (913)
Utwory bezimienne ..................
17 (935); Hymn do Pana � 18 (936), 21 (939), 35 (953), 41 (959), 58
(976), 70 (988), 91 (1009), 100a-b (1018), 101 (1019)
Semonides .....................
Fr. l. 2, 3, 4, 6, 14, 7
Hipponaks .....................
Fr.3-3a,5-10, 13-14, 15, 16, 19,25, 26-26a,27, 28, 29a, 32, 34, 36,
38,39, 42, 66, 67. 68, 79,115,117,118,119, 120-121, 128
Ananios ......................
Fr. l, 2-3, 4, 5
Kallinos .......
Fr. l (1)
Tyrtajos ......................
Fr. 2 (la), 4 (lb, 1-2; 14, 3-10), 5 (2-4), 6-7 (5), 10 (6-7), 11 (8), 12
(9)
Mimnermos ....
Fr. 4-5 (l), 8 (2), 9 (3), 12 (5), 24 (6), 1 (7), 2 (8), 3 (9), 11-Ua (10),
6 (11), 7 (12), 15-16 (13), 13a (21), 14 (23)
Asjos
Fr.14
Solon .
Fr. 13 (l); Salamina � fr. 1-3 (2); fr. 4 (3), 4a (4), 4b-c (5), 15 (6),
5 (7), 6 (8), 7 (9), 19 (11), 9 (12), 12 (13), 10 (14), 11 (15), 25 (16), 23
(17), 24 (18), 14 (19), 16 (20), 17 (21), 22a (22), 27 (23), 26 (24), 29
(25), 20 (26), 21 (27), 18 (28), 32 (29), 33 (29a), 34 (29b), 36 (30), 37
(31), 38 (32)
10 Spis tre�ci
Fokylides ..................... 45
3,4,5
Teognis ...................... 4^
Ksi�ga I � 1-158 (19-254); Ksi�ga II � 1231-1234, 1235-1238,
1238a-b, 1239-1240, 1241-1242, 1243-1244, 1245-1246,
1247-1248, 1249-1252, 1253-1254, 1255-1256, 1257-1258,
1259-1262, 1263-1266, 1267-1270, 1271-1274, 1275-1278,
1278a-b, 1278c-d, 1279-1282, 1283-1294, 1295-1298, 1299-1304,
1305-1310, 1311-1318, 1318a-b, 1319-1322, 1323-1326,
1327-1334, 1335-1336, 1337-1340, 1341-1344, 1345-1350,
1351-1352, 1353-1356, 1357-1360, 1361-1362, 1363-1364,
1365-1366, 1367-1368, 1369-1372, 1373-1374, 1375-1376,
1377-1380, 1381-1385, 1386-1389
Ksenofanes .....................
Fr. l (l), 2 (2), 3 (3), 5 (4), 6 (5), 7-7a (6), 8 (7), 9 (8), (13), (14), (15),
(16), 14 (17), (18), (19), (20), A14 (22), (23), (24), (26), (27), (28). (29),
(30), (31), (32), (33), (34), (35), (36), (37), (39)
�on ........................
Fr. 26, 27, 30, 32, 5 (744), 6 (745), 7 (746)
Kritias ......................
Fr. 2, 4, 5, 6, 3
Dionysios Chalkus ..................
Fr. l, 2, 3, 4, 5
Buenos ......................
Fr. l, 2, 3, 4, 5, 6, 8
Hymny homeryckie .................. 4'
Hymn V do Afrodyty; Hymn VI do Afrodyty; Hymn XVIII do
Hermesa; Hymn XIX do Pana; Hymn XXVII do Artemidy; Hymn
XXVIII do Ateny
Wyb�r tekst�w w oryginale greckim ............
LIRYKA
STARO�YTNEJ
G R E C l l
Grecja okresu archaicznego i klasycznego
13
Tw�rczo�� wi�kszo�ci autor�w obj�tych niniejsz� antologi� przypada ni
wieki VII-IV p.n.e. S� to zatem p�niejsi od Homera poeci dwu okres�w'
w dziejach literatury greckiej: archaicznego i klasycznego lub � wed�ug;
szerszego okre�lenia � poeci epoki helle�skiej. Ten ostatni termin wydaje si�,
w naszym wypadku szczeg�lnie stosowny, gdy� okre�la zarazem ramy teryto- j
rialne przedstawianej tu poezji. Uzmys�awia do�� istotn�, a nie zawsze i
w pe�ni dostrzegan� prawd�, �e jest to dorobek wszystkich Hellen�w (a nie |
wybranej ich grupy), w kt�rym na przyk�ad udzia� Ate�czyk�w stanowi
zaledwie drobn� cz�stk� ca�o�ci. Poeci meliczni, jambografowie, elegicy, auto-
rzy hymn�w homeryckich pochodzili z najrozmaitszych zak�tk�w �wiata
greckiego i dzia�ali na szerokim obszarze, tak�e poza P�wyspom Ba�ka�-
skim: na wybrze�ach Azji Mniejszej i wyspach Morza Egejskiego, na Sycylii
i w po�udniowej Italii. Zar�wno tego rodzaju fakty z zakresu biografii
literackiej poszczeg�lnych tw�rc�w, jak i ca�y szereg innych zagadnie�, zwi�-
zanych z politycznymi, spo�ecznymi i kulturowymi uwarunkowaniami ich
tw�rczo�ci, wymagaj� cho�by skr�towego zarysowania t�a historycznego.
Grecja okresu archaicznego i klasycznego
Rozmieszczenie plemion
Grecja w interesuj�cej nas epoce dzieli�a si� na wiele drobnych pa�stewek,
kt�rych wi�kszo�� pos�ugiwa�a si� odr�bnymi dialektami wsp�lnego wszyst-
kim j�zyka greckiego; zdarza�y si� te� enklawy jednego dialektu na teryto-
rium drugiego (np. Doris w Grecji �rodkowej). �r�d�em owego przemieszania
by�y fale migracji, zw�aszcza jedna z nich zwi�zana z podbojem Grecji przez
wojownicze plemi� Dor�w w ci�gu XII w. p.n.e. Przynios�a ona znaczne
zmiany w dotychczasowym rozmieszczeniu plemion. Nowy i ostateczny po-
dzia� teren�w mi�dzy grupy m�wi�ce tymi samymi dialektami utrwali� si�
w wiekach nast�pnych. Jonowie, zamieszkuj�cy dot�d du�e obszary Grecji a�
po zachodni� jej cz��, zepchni�ci zostali na wsch�d: do Attyki, na wyspy
Morza Egejskiego i do �rodkowej cz�ci Azji Mniejszej (zwanej st�d Joni�).
potomkowie dawnych Achaj�w utrzymali si� jedynie w �rodkowej cz�ci
Peloponezu, g�rzystej Arkadii, oraz na Cyprze, skolonizowanym przez plemi�
achajskie jeszcze w XIV w. Eolowie usadowili si� w Tesalii i Beocji; cz��
przesiedli�a si� na przeciwleg�e, p�nocno-zachodnie wybrze�a Azji Mniejszej
i kilka po�o�onych obok wysp (najwi�ksz� z nich by�a Lesbos). Dorowie
narzucili sw�j dialekt po�udniowej i wschodniej cz�ci Peloponezu, po�u-
dniowo-zachodnim wybrze�om Azji Mniejszej oraz kilku wyspom, mi�dzy
innymi Krecie, Rodos, Kos, Melos. Na p�nocy Peloponezu i w znacznej
cz�ci Grecji �rodkowej m�wiono tak zwanym dialektem p�nocno-zachod-
nim, bliskim doryckiemu.
Rozbicie polityczne i rz�dy arystokracji
Tak rozmieszczone szczepy greckie, obejmuj�ce szereg drobniejszych pa�-
stewek, nie zjednoczy�y si� nigdy w jeden og�lny organizm pa�stwowy. Owo
polityczne rozbicie Grecji t�umaczy si� zar�wno specyficznymi czynnikami
geograficznymi tego kraju (niekorzystne ukszta�towanie terenu), jak i brakiem
bezpo�redniego zagro�enia od strony l�dowej, kt�re zmusi�oby mieszka�c�w do
skupienia si� w jednolite pa�stwo o silnej w�adzy centralnej. W tych warunkach
w�adza monarchiczna uleg�a w wi�kszo�ci pa�stewek greckich likwidacji ju� na
pocz�tku I tysi�clecia p.n.e. Klas� panuj�c� sta�a si� grupa naj zamo�niej szych
w�a�cicieli maj�tk�w ziemskich � arystokracja, rz�dz�ca bezwzgl�dnie przez
wybieranych z w�asnego grona urz�dnik�w. Proces ten nie zachodzi� r�wnocze-
�nie we wszystkich pa�stewkach, lecz by� zr�nicowany w czasie.
Polis
W okresie rz�d�w arystokracji �ycie polityczne skupia�o si� w pa�st-
wie-mie�cie (polis), podstawowej kom�rce �ycia greckiego, sk�adaj�cej si�
z o�rodka miejskiego wraz z okalaj�cym obszarem p�l i pastwisk. Ta ukszta�-
towana w czasach Homera i Hezjoda (IX-VIII w. p.n.e.) forma ustrojowa
mia�a wielkie znaczenie dla przysz�ego �ycia politycznego Grecji i zawa�y�a
na sposobie my�lenia Grek�w. Ka�da polis rz�dzi�a si� w�asnymi prawami
1 dba�a o zachowanie swej odr�bno�ci pa�stwowej, nawet w�wczas, gdy
znalaz�a si� w zwi�zku miast, w kt�rym silniejszy partner d��y� do hegemonii
nad pozosta�ymi cz�onkami.
14
Liryka staro�ytnej Grecji
Wielka Kolonizacja
Z pocz�tkiem VIII w. p.n.e. Grecja prze�ywa�a znaczne trudno�ci gos-
podarcze. Coraz powszechniejszy brak �rodk�w do �ycia w ubogo wyposa�o-|
nym przez natur� kraju, przy skupieniu w r�kach zach�annej arystokracji
znacznych obszar�w ziemi, prowadzi� nieuchronnie do krwawych walk mi�-
dzy tymi, co sami nazwali si� �najlepszymi" (dristoj) a walcz�cymi o udzia�
w rz�dzeniu �z�ymi" (kak�j). Jedynym wyj�ciem z kryzysowej sytuacji okazy-)
wa�a si� wielokro� emigracja z rodzinnego miasta, najcz�ciej organizowana!
zespo�owo, i szukanie szcz�cia na obczy�nie. Te pierwsze, spontaniczne
wyprawy da�y od po�owy VIII w. p.n.e. pocz�tek szerokiemu, zorganizowane-
mu ruchowi migracyjnemu poza basen Morza Egejskiego, zwanemu Wielk�
Kolonizacj�. Trwa� on do VI w. p.n.e. i mia� charakter niejednolity: od
wyra�nie agrarnego do wy��cznie handlowego. W procesie kolonizacji uczest-
niczy�a jedynie pewna cz�� miast greckich. Szczeg�lnie pr�nymi o�rodkami
okaza�y si� w Grecji w�a�ciwej Chalkis i Eretria na Eubei, a ponadto Korynt
i Megara.
Poniewa� wyspy Morza Egejskiego: Cyklady i Sporady oraz pobrze�e
ma�oazjatyckie by�y ju� od wiek�w zasiedlone przez Grek�w (nie tylko na
skutek najazdu Dor�w, ale i wcze�niej, w tak zwanej epoce myke�skiej), fala
nowej kolonizacji skierowa�a si� g��wnie na zach�d (mi�dzy innymi na
Sycyli� i do po�udniowej Italii) oraz ku Egiptowi i Cyrenajce w p�nocnej
Afryce. Z innych dokona� odnotujmy tu jeszcze zasiedlenie P�wyspu Chal-
kidyjskiego, cz�ci pobrze�a Tracji, brzeg�w Hellespontu, Propontydy i Mo-
rza Czarnego (kolonie p�nocno-wschodnie by�y zak�adane przede wszystkim
przez bogate miasta ma�oazjatyckie z Miletem na czele).
Wielka Kolonizacja wywar�a wp�yw na wiele dziedzin �ycia greckiego,
mi�dzy innymi przyspieszy�a zachodz�ce w Grecji procesy gospodarczo-spo-
�eczne. Dzi�ki niej zwi�kszy�a si� znacznie wymiana handlowa z obcymi
narodami. Pozyskanie nowych rynk�w zbytu przyczyni�o si� do rozwoju
rzemios�a, opartego w coraz wi�kszym stopniu na pracy niewolnik�w (dostar-
cza� ich handel tym �ywym towarem).
Konflikty spo�eczne
Rozwarstwienie spo�eczne sta�o si� �r�d�em wielu konflikt�w. Charaktery-
styczne dla okresu ko�cz�cej si� kolonizacji by�o domaganie si� bogatych
kupc�w i rzemie�lnik�w udzia�u w rz�dach. Z drugiej strony pog��bi� si�
odwieczny konflikt mi�dzy wzbogacon� dzi�ki otwarciu si� nowych mo�liwo-
Grecja okresu archaicznego i klasycznego
15
�ci handlowych arystokracj� a ch�opstwem, nie b�d�cym w stanie sprosta�
zmienionym wymogom ryku i uzale�nionym od bogatych w�a�cicieli ziem-
skich na skutek zad�u�enia. Sytuacja taka doprowadzi�a do gwa�townych
ruch�w spo�ecznych, kt�re na przyk�ad w Megarze, mie�cie poety Teognisa,
spowodowa�y upadek w�adzy arystokratycznej.
�Po�rednicy"
Wobec gro�by przewrotu arystokracja zmuszona by�a p�j�� na daleko
posuni�te ust�pstwa. Ju� w VII w. p.n.e. zdarza�o si�, �e przekazywano w�adz�
wybitnej jednostce, powierzaj�c jej przeprowadzenie reform, przede wszystkim
spisanie prawa zwyczajowego, dot�d samowolnie interpretowanego przez
arystokratycznych urz�dnik�w. Do grona takich ludzi, zwanych ajsymnetami
(Ip ajsymnetes, inna nazwa: diallaktes � pojednawca, po�rednik), nale�a� mi�dzy
innymi Pittakos na Lesbos, cz�sto wymieniany w pie�niach Alkajosa. W Ate-
nach misj� zreformowania pa�stwa, po nie spe�niaj�cym oczekiwa� akcie
spisania praw przez Drakona (w 621 r. p.n.e.), powierzono poecie Solonowi
(594).
Tyrania
Nie zawsze jednak ugodowa polityka arystokracji doprowadza�a do roz�ado-
wania napi�tej sytuacji. Momenty s�abo�ci antagonistycznych grup wykorzysty-
wa�y chciwe w�adzy jednostki, kt�re przy poparciu ludu lub wprowadzaj�c
najemn� si�� zbrojn� si�ga�y po w�adz�. Byli to tak zwani tyrani. Tyrania
pojawi�a si� najwcze�niej w miastach Jonii i na wyspach Morza Egejskiego.
Szczeg�ln� s�aw� zdoby� tam w VI w. p.n.e. Polikrates z Samos, mecenas sztuki
i protektor poet�w �bykosa i Anakreonta. Instytucja tyranii by�a te�
charakterys-
tyczna dla kilku miast Istmu w drugiej po�owie VII w. p.n.e., zw�aszcza Koryntu,
w kt�rym na prze�omie wieku VII i VI panowa� s�ynny Periander, opiekun poety
i muzyka Ariona. Szczeg�lny rozkwit prze�ywa�a tyrania w miastach po�udnio-
wej Italii i Sycylii; o wp�ywie p�niejszych o jeden wiek tyran�w sycylijskich
na
krzewienie poezji wspomnimy przy omawianiu tw�rczo�ci Bakchylidesa i Pinda-
ra. W Atenach zas�u�on� s�aw� mecenasa i opiekuna sztuk pi�knych zdoby�
w VI w. p.n.e. tyran Pizystrat, utrzymuj�cy na swym dworze poet�w Symonidesa
i Lasosa. Mimo powa�nych zas�ug w dziedzinie gospodarczej i kulturalnej tyrani
me cieszyli si� sympati� w �wiecie greckim. Odnosi�a si� do nich wrogo nie tylko
arystokracja, kt�r� zaciekle zwalczali, ale z czasem i masy ludowe, kt�rym nie
Przyznano �adnych praw. Wielce znamienna jest rado��, z jak� s�awiono
w piosenkach attyckich zab�jc�w tyrana Hipparcha, syna Pizystrata.
16
Liryka staro�ytnej Grecji
Grecja okresu archaicznego i klasycznego
17
Oligarchia i demokracja
Obalenie tyran�w, kt�re w Grecji w�a�ciwej nast�pi�o oko�o 500 r. p.n.e.
pozwoli�o w wielu wypadkach odzyska� w�adz� arystokracji. Nie posiada�a ona
ju� jednak dawnego monopolu politycznego, gdy� znaczne wp�ywy osi�gn�li obok
niej bogaci kupcy, w�a�ciciele warsztat�w rzemie�lniczych, armatorzy czy
�bankie-
rzy". Powsta�a nowa forma ustrojowa, charakterystyczna dla wi�kszo�ci pa�stw
greckich w p�niejszym okresie � oligarchia. Dwa najpot�niejsze pa�stwa
greckie wieku V p.n.e.. Ateny i Sparta, posz�y jednak inn� drog�. W Atenach
zapanowa� dobrze funkcjonuj�cy ustr�j demokratyczny, Sparta kultywowa�a sw�j
specyficzny, wykszta�cony ostatecznie w VI w. p.n.e. ustr�j z�o�ony z element�w
monarchii, arystokracji i demokracji, aczkolwiek trzeba stwierdzi�, i� szerokie
kompetencje wp�ywowego kolegium najwy�szych urz�dnik�w � pi�ciu efor�w
� pozwalaj� nam tu m�wi� o faktycznym istnieniu ustroju oligarchicznego, f
S
Zagro�enie perskie
W drugiej po�owie VI w. p.n.e. dosz�o do uzale�nienia pa�stw greckich Azji
Mniejszej od pot�nej monarchii perskiej utworzonej przez Cyrusa Wielkiego
(zm. w 529 r.) i rozbudowanej przez jego nast�pc�w. Gro��ce ruin� gospodar-
cz� ograniczenie swob�d handlowych i narzucenie ma�oazjatyckim miastom
greckim wiernopodda�czych tyran�w doprowadzi�o na prze�omie wiek�w VI
i V do powstania miast jo�skich, krwawo st�umionego przez Pers�w (upade^
Miletu w 494 r.). Powstanie to, jak r�wnie� pomoc, jakiej udzieli�y Atenjj
powsta�com, sta�y si� pretekstem do zorganizowania wypraw perskich prze!
riwko Grecji. Zosta�y one zwyci�sko odparte przez zjednoczone w obroni
swej wolno�ci prawie wszystkie pa�stwa greckie. Wielkie bitwy stoczon
w czasie kolejnych wypraw: zwyci�stwo Ate�czyk�w pod Maratonem (490;
kl�ska oddzia�u sparta�skiego w w�wozie termopilskim (480), zwyci�ska bitw,
morska floty ate�skiej pod Salamin� (480), zwyci�stwa greckie pod Platejam
i u przyl�dka Mykale (479), wzmocni�y poczucie jedno�ci narodowej, istniej�
cej przecie� pomimo wszelkich podzia��w politycznych i wyra�aj�cej si� we
wsp�lnych kultach, obyczajach i instytucjach kulturalnych.
Rywalizacja mi�dzy Atenami i Sparta
Zwyci�ska wojna z Persj� mia�a jednak tak�e inny skutek uboczny
w postaci wzmocnienia presti�u dw�ch najwi�kszych pot�g greckich: Aten
i Sparty. Ate�ski Zwi�zek Morski, relikt wojny og�lnonarodowej, sta� si� dla
Aten narz�dziem zdobywania hegemonii nie tylko w�r�d pa�stw zwi�zko-
wych lecz r�wnie� na terenie Grecji kontynentalnej. Po�owa wieku V jest
okresem wielkiego rozkwitu Aten, wykorzystuj�cych sw� przewag� w Zwi�z-
ku do osi�gni�cia korzy�ci gospodarczych. Jest to zarazem okres niebywa�ego
rozwoju kulturalnego Aten, kt�re sta�y si� teraz w wielu dziedzinach o�rod-
kiem �ycia duchowego Hellady. Hegemonii Aten przeciwstawia�a si� Sparta,
najwi�ksze pa�stwo Peloponezu, przewodz�ca zorganizowanemu tam Zwi�z-
kowi Peloponeskiemu. D�ugotrwa�a, wyniszczaj�ca i okrutna wojna mi�dzy
tymi pa�stwami by�a w tej sytuacji konfliktem niemal og�lnohelle�skim.
Zako�czy�a si� w 404 r. ca�kowit� kl�sk� Aten i rozwi�zaniem Zwi�zku
Morskiego. Zwyci�ska Sparta przej�a si�� pozycj� hegemona w �wiecie
greckim, nie by�a jednak w stanie przez d�u�szy czas jej utrzyma� wobec
powszechnej niech�ci, z jak� przyjmowano w wyswobodzonych miastach
dawnego Zwi�zku Morskiego narzucanie ustroju oligarchicznego i �ci�ganie
danin pieni�nych, a tak�e na skutek trudno�ci natury wewn�trznej.
Grecja w pierwszych dziesi�cioleciach IV w. p.n.e.
Nast�pstwem wojny peloponeskiej by�o os�abienie ca�ej Grecji i rozdrob-
nienie polityczne Hellen�w. Ju� po paru latach zacz�y si� ponownie walki
o hegemoni� w �wiecie greckim; na ich przebieg wp�ywa�y w niema�ym
stopniu pieni�dze i dyplomacja perska. Przeciwko Sparcie wyst�pi�y Ateny,
a wraz z nimi nowa pot�ga � Teby, ponadto Korynt, Argos i inne pa�stwa
greckie (by�a to tak zwana wojna koryncka). Zwyci�stwo floty perskiej,
dowodzonej przez Ate�czyka Konona, nad eskadr� sparta�sk� pod Knidos
w drugim roku trwania tej wojny (394 r. p.n.e.) sk�oni�o Spart� do pr�b
porozumienia z Persami, przyj�tych przez nich �yczliwie z obawy przed
odrodzeniem si� pot�gi Aten. Cen� za zawarcie tak zwanego pokoju Antalki-
dasa w 387/386 r. by�a rezygnacja z obrony miast greckich w Azji Mniejszej,
kt�re po trwaj�cym wiek okresie wolno�ci wr�ci�y pod panowanie perskie.
Pok�j narzucony pozosta�ym pa�stewkom Grecji zapewnia� im wzgl�dn�
autonomi�; ��czenie si� w zwi�zki (poza Peloponeskim) by�o rozumiane jako
wykroczenie przeciw jej zasadom i �cigane przez znajduj�c� si� u szczytu
Pot�gi Spart�. Kres jej �wietno�ci po�o�y�y Teby, zadaj�c Spartanom druzgo-
t^c� kl�sk� pod Leuktrami w 371 r. i przejmuj�c na dziesi�� lat hegemoni� na
Peloponezie. Utraci�y j� za spraw� zaniepokojonych uk�adem si� Aten, kt�re
same nie zdo�a�y ju� narzuci� swojego zwierzchnictwa Grecji. Wyniszczone
w�asnymi r�koma pa�stewka greckie nie opar�y si� po latach nowemu prze-
ciwnikowi z p�nocy � Macedonii, kt�rej w�adca Filip II zwyci�stwem pod
Cherone� w 338 r. p.n.e. zako�czy� epok� niepodleg�o�ci Grecji.
- Liryka staro�ytnej Grecji
18
Liryka staro�ytnej Grecji
Gatunki literackie poezji greckiej po Homerze
19
>m s�u�y� z czasem r�wnie� katalog uczestnik�w wyprawy na Troj� zawarty
II ksi�dze Iliady); z powy�szych wzgl�d�w w okresie rz�d�w arystokracji
, VTT i VT w. nowsta� szeree teso rodzaiu dzie�. Heziodowe Eoie natomiast
Gatunki literackie poezji greckiej po Homen
II ICS1CU/'C �tluuyi, ^ y^ v� J ^JOZJy \,ii n^jyi^uwt w L7&i^oi^ i^�uwv
ciiJfauJA-ia^Jl
rLpika YJJ ; y^ y/ powsta� szereg tego rodzaju dzie�, Hezjodowe Eoje natomiast
Dwa najstarsze dzie�a literatury greek' � n- A � ozd�to do nieproporcjonalnie
wielkich rozmiar�w nieautentycznymi dodat-
IX-VII w.), daj� epice bohaterskiej nrymT h ' odyseja kowane ii ami. Nie mo�na
jednak uwa�a� Hezjoda za poet� arystokracji. Stworzony
tekstowo gatunk�w literackich staro�ytn "'H^l ,sto^l ^okumentowanyci przeze�
epos dydaktyczny Prace i dnie jest w pocz�tkowej swej cz�ci g�osem
czaj� (b�dzie o tym mowa ni�ej) fakt istn^ � � ' cho� zarazem Po�wiad protestu
przeciw krzywdz�cym wyrokom przekupnych s�dzi�w arystokraty-
� pierwszych form lirycznych Pnn, l Gnla~ P1'2^1121)11111^.) r�wnoleg�eg cznych,
napisanym w duchu nowej etyki ch�opskiej, w kt�rej nale�n� sobie
c�w rin nr�-a����;- --�, . --'. ^"P^arnosc Homera zach�ca�a .pn^ ���*- -;- -�
i�,i� i�,�t� ��,��,;^i;�,^�; ; i,..^ ��*�!��; .���� -7 ,-��.�� *�_��.
� pierwszych form lirycznych^P^nl"1111^"^ przyna)mnie) r�wnoleg�eg cznych,
napisanym w duchu nowej etyki ch�opskiej, w kt�rej nale�n� sobie
c�w do uprawiania epiki Wiek rnosc Homera zach�ca�a jego nast�p pozycj� znalaz�o
has�o sprawiedliwo�ci i kult rzetelnej pracy. Zar�wno temat
(autorami �kr�gu" epickiego ar TT/ \ "'T' na2wana Pczniej cyklikam utworu, jak i
cele ideologiczne, kt�re mu przy�wiecaj�, przeciwstawiaj� Proce
z zawodowych pie�niarw-am^.J -"' ,rekrut")aca si� prawdopodobni, i dnie
kultywuj�cej idea�y przesz�o�ci epice Homera.
c�w
(autorami
z
futorami kr�gu" epickiego" 'Jr"T'T/ \ "T' na2wana P0211^' cyklikais utworu, jak
i cele ideologiczne, kt�re mu przy�wiecaj�, przeciwstawiaj� Proce
zawodowych pie�niarzy aoido' _J;/c'os)',rekrutuJaca si� prawdopodobni,, dnie
kultywuj�cej idea�y przesz�o�ci epice Homera.
wsu bohaterskiego 11 p g� "^a^wania Homerowegt Zmierzch epoki bohaterskiej
znamionuj� te� pierwsze utwory parody-
vanvnvn? �' 'i0"1?01111!^ dzie�a b�d� to zbli�ona t.n^��,-;- .", . �- -. -��-^ -
i���� -^i� -���� � ��.�--�- ��-.-:�
eposu bohaterskiego komoo'1"""' ^"T ^rog� n{lsladclwama Homerowegi Zmierzch
epoki bohaterskiej znamionuj� te� pierwsze utwory parody-
zwany cykl troja�ski' On � 'UJ�c � t0 zbli�one tematycznie (tal styczne, w
kt�rych g��wnym �r�d�em komizmu jest zniweczenie epickiego
Ilionu, Powroty Teleaonia} baT cypry] EtwPida' Ma�'1 Iliada, Zburzem decorum.
Poemat Margites (z pocz�tku VII w. p.n.e.), pisany heroicznym
(dzieje rodu Edypa czyny H zwl�zane z lnnym1 o�^odl(:ami i bohateram.
heksametrem na przemian z j ambami typowymi dla wierszy satyrycznych, by�
i w pierwszej po�owie VI w a cykliczni dzia�ali w VII w parodi� stylu
homeryckiego. Zaprzeczeniem wzorca heroicznego jest w nim
by�a ju� pewnym anachr �p'n'e" a wl�c w�wczas' S^y tego rodzaju poezja tak�e
posta� wy�miewanego bohatera tytu�owego Gego imi� znaczy w prze-
wrot�w rzeczywisto�ci (orzyno m w .stosunku d0 ''""liwej, pe�nej prze. k�adzie
�spro�ny g�upek"). Zachowan� w pe�ni (cho� z licznymi interpola-
greckiej polis walki zartir111'"13''1'284100�^^010""'1011'11^'1^11^"? CJami)
P^100^ SP08" bohaterskiego jest poemat heroikomiczny Wojna �a-
tyranii) Uderzaj�ca wt' 0 racJ�. 1 P^^Ych ust�pstw ze strony tej�e bio-mysia
(Batrachomyomachia � ok. 500 r. p.n.e.). Nied�ugi ten utw�r (303
tw�rczo�ci przyczyni�a sieT0 l eplgomczno�� "Prawianej przez cyklik�w
heksametry) wykorzystuje w pe�ni efekt zabawnego kontrastu mi�dzy b�ah�
szych pokole� (w dobie helle^"0 � nlslcleJ lch oceny w oczach P0�2^- sfer�
przedstawianych wypadk�w a reminiscencjami obraz�w i stylu po-
przyzna�, �e niekt�re noemai"18 ��yczne))' .cho� gwoli ^rawiedliwo�ci nale�y
wszechnic przecie� znanych epopei Homerowych.
7 ty�. wers�w) Tebaid� prz "eszyly sle d"^"1 uznaniem; obszern� (ok. Nurt
parodystyczny by� jednak�e tylko pobocznym sposobem reakcji
wy�ej od Iliady i Odysei yplsywan� samemu Homerowi, stawiali niekt�rz|( "B
wielk� epik� Homera, kt�rej wp�ywy obejmuj� ca�� staro�ytno��. W �ci-
i znane z okrojonych streszcze�1'1' te zachowane w drobnych fragmentacj ^m
zwi�zku z ni� pozostawa�y pseudohomeryckie hymny (VII-VI w.),
nica temat�w do innych '' poematy m�)� waItos'c g��wnie jako skari� kt�rymi
rapsodowie poprzedzali recytacj� fragment�w epopei podczas uro-
ch�ralnej i tragedii w kt�r poznIeJszych form Uterackich, zw�aszcza liry^
"y81083" kultowych, zaznaczaj�c w ten spos�b religijny charakter swoich
Oryginalnym twnrpa n'0,,,..^0 .sl� B1^^1^�^0 Pl"zetworzenia �Wyst�p�w
fdok�adnieisye nmr>wif>nic tfii >�rnnv utwor�w nrzyniesic flalsza
�. A ' -� A
greckiej polis walki y'^1'^""^'. u s� t0 czasy Pionizacji, ustalania si? cjami)
parodi� eposu bohaterskiego jest poemat heroikomiczny Wojna �a-
tyranii) Uderzaj�ca wt y racJ�. 1 P^rwszych ust�pstw ze strony tej�e bio-mysia
(Batrachomyomachia � ok. 500 r. p.n.e.). Nied�ugi ten utw�r (303
tw�rczo�ci przyczyni�a s^T80 � eplgoluczno�� "Prawianej przez cyklik�w
heksametry) wykorzystuje w pe�ni efekt zabawnego kontrastu mi�dzy b�ah�
szych pokole� (w rinhip �, � pewne d0 mskle} Kh oceny w oczach p�niej- sfer�
przedstawianych wypadk�w a reminiscencjami obraz�w i stylu po-
��--..' aoole hellenistyczne)), chnc. 0,17^1; .�-�.-� �. . r �'
,. ,�^.^J�uu� aainemu Homerowi, stawiali niekt�r
wy�ej od Iliady i Odysei. Dla nas te zachowane w drobnych fragmenta*
i znane z okrojonych streszcze� poematy maj� warto�� g��wnie jako skari
nica temat�w do innych, p�niejszych form literackich, zw�aszcza liry]
ch�ralnej i tragedii, w kt�rych doczeka�y si� artystycznego przetworzenia.
Oryginalnym tw�rc� nowych gatunk�w poetyckich okaza� si� Hezjcu�
(VIII/VII w. p.n.e.), kt�ry wprowadzi� do literatury greckiej epos dydaktyczna
(poprzedzony parti� polemiczn� zbi�r porad dla rolnik�w Erga kai hemercM
� Prace i dnie) i epos kosmogoniczny (Theogonia � Teogonia � uporz�c^B
kowana opowie�� o powstaniu �wiata i narodzinach bog�w). Rodzajefl^
dodatku do tego ostatniego poematu by�y Eoje albo Katalog niewiast (E�jajl^s
po�wi�cone wyliczeniu kobiet-kochanek bog�w i ich potomstwa (przyklap
eposu genealogicznego). Rozwa�ania genealogiczne cieszy�y si� wielk� popuJ
larno�ci� w�r�d arystokracji greckiej, usi�uj�cej doda� sobie splendoru wywo|
dzeniem swych rod�w od boskich przodk�w (podobnie �nobilituj�cym" ce-
�J^wi\,i a.uiwwy^u, i:a.L\.i<s\ii.a.\�ki w LCII spusuu iciigiJiiy l-LKua.B.lci
swun;ll
wyst�p�w (dok�adniejsze om�wienie tej grupy utwor�w przyniesie dalsza
cz�� tego wst�pu).
Liryka
Pod zauwa�alnym wp�ywem Homera, szczeg�lnie w sferze j�zyka i stylu,
Pozostawa�a te� najstarsza liryka grecka we wszystkich swych odmianach:
ciegijnej, jambicznej i melicznej. Precyzyjniejszemu okre�leniu terminu �liry-
\ Poj�cia gatunku oraz nazw gatunkowych s�u�y� b�d� uwagi zawarte
kolejnym rozdziale; na razie ograniczamy si� tylko do wskazania miejsca
^eroko rozumianej tw�rczo�ci lirycznej w dziejach poezji greckiej. By�o ono
20
Liryka staro�ytnej Grecji
Gatunki literackie poezji greckiej po Homerze
21
w wiekach VII-VI p.n.e. na tyle znacz�ce, �e okres ten bywa cz�sto nazywJcech�
liryki ch�ralnej, uwidaczniaj�c� si� silnie w tw�rczo�ci trzech wielkich
epok� liryki'. Tw�rczo�� poet�w lirycznych oddala si� tematycznie od eDo7ieJ
reprezentant�w: Symonidesa, Bakchyhdesa i Pmdara (VI/V w.), by� zwi�-
(najbardziej do niego zbli�ona jest jeszcze elegia bojowa); zasadnicz� r�ni zek
z �yciem "y^01^1 S"^' z N obrz�dowo�ci� i zami�owaniem do
odnotowa� nale�y wszak�e w postawie wobec rzeczywisto�ci Jest to poea sportu.
Pogl�dy i interesy greckich pan�w okre�laj� charakter i ideologi� tej,
daj�ca wyraz przemianom duchowym, politycznym i spo�ecznym Gred pisanej -iu�
cz�st0 na zam�wienie i op�acanej honorariami, a mimo to wspa-
cz�sto zwr�cona ku aktualnym wydarzeniom chwili do tego stopnia �e to nia�ej i
g��bokiej, poezji. Poeci ch�ralni uprawiali wiele gatunk�w nielicznych
publicystyk�, w wielu wypadkach nakierowana na prze�ycia jednostki h\
(od�piewywanych z towarzyszeniem muzyki i ta�ca); ich dok�adniejszym
reprezentowanej przez ni� grupy. Pod�o�em znacznej cz�ci greckiej poe�
om�wieniem zajmiemy si� oddzielnie.
lirycznej s� pie�ni ludowe, zw�aszcza rytualne, kt�re � niestety � w swe ^
pierwotnej, oryginalnej formie nie zachowa�y si� do naszych czas�w pewn Dramat
Z^Te "�r^T� ^Y^T;, ^"'T f^6"10^ w mm^ W okresie najwi�kszego rozkwitu liryki
greckiej rozwin�a si� w Attyce
eTem nT�w t^^S Pomkn�o do liryki wiele istotnyol , ^sz�a do szczytu
doskona�o�ci poezja dramatyczna (tragedia, dramat
rzeSi wewne? . ? mlary wlerszowe' 2wl�zek z ta�cem i ob atyrowy, komedia), kt�ra
chlubi�c si� takimi tragediopisarzami, jak Ajs-
STy^ne;:^^ plesm choralnych' poz^ ^ chyls, Siek�e� i Eurypides i komediopisarzem
Arystofanesem, za�mi�a stop-
wo^Za^' kf8 T w�asn-tenden-ml 1 P-mi ro. ^ ^^go^^'mn?m
riSa^y^^^^^ 1.E01�W wybrze2a A2ji Mriejszej aJakcyjne^wory dramatyczne
0'dznacza�y si� swoistym synkretyzmem ga-
^dywidualnoTcac^^ takowym. Zakres stosowania liryki by� w nich szczeg�lnie
szeroki: we
Se�nTn^^^^^^^^^^^ wczesnej fazie rozwoju tragedii na przyk�ad liryczne pie�ni
ch�ru wr�cz
E TesFtu z�? .one wy T1"3 solowego)- ^^W g�rowa�y nad m�wionym s�owem dialog�w.
Rzecz wszak�e nie tyle w ilo�ci,
ir�rzleSi S PT. T ' tworca jambu literacklegc ^ w jako�ci tej �piewanej poezji.
Pierwszy z wielkiej tr�jcy tragik�w - Aj-
^iTw nn. \r ^T "nowych C2asow ~ Archiloch 2 paro! schylos - to me tylko
utalentowany dramaturg, ale i - w partiach ch�ral-
mneri^os z KoS Tl reprezentuJ� godnie Kallmos z Efezu i Mi' "Ych swych tragedii
- niezr�wnany poeta liryczny, por�wnywalny z geniu-
liteSS ^�u, V" ^ p.n.e.). Znakomitym tw�rc� nowej form? szem Pindara. �wietnymi
lirykami, mimo widocznej w ich tragediach tenden-
?uS^^^ ^ do ograniczania roli ch�ru, pozostali nast�pcy Ajschylosa - Sofokles
Eokz7cv A^0 s EfezaWyrafinowan� i subteln� monodi� uprawia� i Eurypides. Tak�e
reprezentanta innego gatunku, komediopisarza Arystofa-
T02 /L J a (V^/VI w- P-"-6-) oraz jo�ski poeta AnakreontI n.oo �:� i-� --.-�; ��
-- -.- �--.--- .�--,-�--
--_ ^ �,^�*v�-**y t^.�-H.tl WlMr
Safona (VII/VI w. p.n.e.) oraz jo�ski poeta Anakreont
Eolczycy Alkajos
z Teos (VI w.).
Elegicy zamieszkuj�cy Grecj� macierzyst� (Tyrtajos w Sparcie � VII w,
Ate�czyk Solon � VII/VI w., Teognis z Megary � VI w.) odznaczaj� si� nic
spotykan� w takim stopniu u Jo�czyk�w i Eol�w tendencj� do formu�owania
systemu zasad mnralnvr4i i f�^r-'""-"" :J--n -
nesa, nie bez^-acji nazywa si� czaruj�cym lirykiem.
Przemiany liryki
Przyczyn ograniczenia roli liryki nie trzeba jednak oczywi�cie dopatrywa�
, -- -- ..��^,,�� , ^uium icuucucj� ao lormutowania rrzyczyn ograniczenia roli
liryki nie trzeba jednak oczywi�cie dopatrywa�
systemu zasad moralnych i g�oszenia idea��w reprezentowanej klasy i pa�stwa "?
wy��cznie w dominacji dramatu; wykonywane w teatrze pie�ni ch�r�w
Powstanie liryki ch�ralnej wi��e si� nierozerwalnie z doryck� Sparta mog�y
przecie� z r�wnym powodzeniem stymulowa� tw�rc�w meliki ch�ral-
w kt�rej tworzy� swe pie�ni prawodawca tej odmiany poezji � Alkman (VII "SL a
publiczno�ci dostarcza� wzorc�w kszta�tuj�cych jej smak literacki.
w. p.n.e.). Na dalszy jej rozw�j znaczny wp�yw wywar�a tw�rczo�� dzia�aj�ce-!
^kt, i� liryka dawnego typu zesz�a na drugi plan (mimo niew�tpliwej
go w po�udmowoitalskich koloniach greckich Stezychora (VII/VI w.); uzna-1
obecno�ci w kulcie i �yciu towarzyskim), spowodowany zosta� dodatkowymi
mem w �wiecie helle�skim cieszy� si� te� �bykos (VI w.). Charakterystyczna;
P'"zyczynami, kt�re zaistnia�y w Atenach w ostatniej �wierci V w. p.n.e.
� Por. tytuTznanej monografii A. R. Buma: The Lyric Ag� of Greece Londo�.
odej�ciu od ^P111^ SPO�eczne�)' P0"^^' znanych wzorc�w kszta�cenia
1978. �' " -' weece' kondor towarzyszy�a w�wczas coraz powszechniejsza niech��
do poezji tradycyjneJ
22
Liryka staro�ytnej Grecji
w�r�d m�odej generacji odbiorc�w. Utwory dawnych poet�w, takich jak
Stezychor czy Pindar, by�y wprawdzie znane i czytane przez grono ludzi
wykszta�conych (komediopisarz Arystofanes zak�ada� znajomo�� tych auto-
r�w u audytorium), lecz brzmia�y ju� obco i staromodnie. W d��eniu do
odzyskania popularno�ci poeci liryczni, uprawiaj�cy nadal aktualne gatunkiM
poezji kultowej (dytyramby, nomosy, peany), si�gn�li po nowe �rodki uatrala
cyjnienia swych utwor�w. Zmiany dotyczy�y przede wszystkim muzyki, kt�rf
uzyska�a teraz takie znaczenie, i� zacz�a niekiedy (zw�aszcza w dytyrambie
i nomosie) g�rowa� nad tekstem, co doprowadza�o do jego degeneracji
W metryce rezygnowano z obowi�zuj�cej dawniej regu�y identyczno�ci ryt
micznej (czyli responsji) strof i stosowano �wolne wiersze". Kolejn� innowacji
by�o rozdzielanie partii ch�ralnych wstawkami solowymi (monodiami); �abiej
ten u�atwia� wprowadzenie wyrafinowanej muzyki. R�wnie� s�ownictwo
w d��eniu do uniezwyklenia nabra�o charakteru pompatycznego i afektowa
nego. Przy wykonywaniu utworu du�� wag� przyk�adano do elementu mimelB
tycznego i dramatycznego. W rezultacie powy�szych przeobra�e�, nadaj�cycM
wyst�pom lirycznym charakter wprost operetkowy, wzros�a niepomierni�
popularno�� �nowych poet�w". Dzia�aj�cego ju� przed po�ow� V w. p.n.e.g
tw�rc� nowej szko�y, autora dytyramb�w, Melanippidesa uznawano za mis-
trza uprawianego gatunku, a jego rang� zestawiano przesadnie z pozycj�i
Homera w epice i Sofoklesa w tragedii. R�wnie gor�cy bywa� jednak protest
przeciwko dokonuj�cym si� zmianom. Pr�bk� tego ostatniego dostarcza
komedia Ferekratesa Chejron (druga po�owa V w.). Upersonifikowana poezja
uznaje w tej sztuce Melanippidesa za winowajc�, kt�ry zada� jej pierwszy cios;
najwi�cej wszak�e szk�d spowodowa� jej zdaniem Timotheos (ur. ok. 450 r.
p.n.e.). W niniejszej antologii znale�li si� (opr�cz wy�ej wymienionych) dwaj
inni �nowomodni" poeci: Filoksenos i Telestes. .
Liryka w greckiej teorii poezji
W dotychczasowych rozwa�aniach pos�ugiwali�my si� terminami �meli-
ka", ,jamb" i �elegia" na okre�lenie dzia��w szeroko rozumianej liryki. Nie
byli�my jednak do ko�ca konsekwentni, u�ywaj�c niekiedy terminu �liryka"
tak�e na oznaczenie dzia�u w�szego ni� rodzajowy i stawiaj�c praktycznie
znak r�wno�ci mi�dzy liryk� a melik�. Niekonsekwencje te oddaj� wiernie
stan rzeczy istniej�cy aktualnie w literaturze przedmiotu (jest on wynikiem
na�o�enia si� dw�ch sposob�w rozumienia omawianego poj�cia: antycznego
i wsp�czesnego), co nie zwalnia nas bynajmniej od dok�adniejszego na�wiet-
lenia samej kwestii w szerszym kontek�cie teoretycznym.
Liryka w greckiej teorii poezji
Podzia� literatury
23
powszechnie przyj�ty w naszym kr�gu kulturowym podzia� literatury
pi�knej na epik�, dramat i liryk� wywodzi si� � z pewnymi wszak�e modyfika-
cjami � z tradycji antycznych. Autorem pierwotnej wersji tr�jpodzia�u jest
wsp�czesny niekt�rym z autor�w zamieszczonych w niniejszej antologii Platon
(ok. 429-347 r. p.n.e.), kt�ry w Pa�stwie (Politeja III 392-394) wyr�ni� trzy
typy struktur warstwy j�zykowej utwor�w poetyckich (leksis): �opowiadanie
proste" (wypowied� �samego poety", czyli � wed�ug wsp�czesnej terminologii
� podmiotu literackiego), �opowiadanie na�ladowcze" (przytoczenia wypowie-
dzi bohater�w � zar�wno w ich odmianie monologowej, jak i dialogowej)
oraz �opowiadanie mieszane", pos�uguj�ce si� obydwoma wymienionymi
rodzajami wypowiedzi. Z zamieszczonej przez Platona egzemplifikacji wynika,
�e pierwszy typ struktury ��czy� on szczeg�lnie z dytyrambem, drugi � z trage-
di� i komedi�, trzeci � z eposem (g��wnie Homerowym), a tak�e innymi, nie
sprecyzowanymi bli�ej gatunkami �spo�r�d utwor�w poetyckich i mit�w".
W Plato�skim tr�jpodziale krzy�uj� si� kategorie, kt�re obecnie zwykli-
�my nazywa� rodzajem i gatunkiem. Wyra�n� pozycj� zajmuj� jedynie dra-
mat i (z pewnym ograniczeniem prawa wy��czno�ci) epika; liryka jako poj�cie
nadrz�dne wobec wchodz�cych w jej zakres gatunk�w w schemacie nie
wyst�puje w og�le. Teza, �e dytyramb reprezentuje tu ca�� dziedzin� liryki (z
racji jej zdominowania i niezwyk�ej popularno�ci na prze�omie V i IV w.
p.n.e. � por. uwagi zawarte w poprzednim rozdziale), wydaje si� ma�o
prawdopodobna mi�dzy innymi dlatego, �e w �adnej z antycznych klasyfika-
cji nie zajmowa� on takiej pozycji, bywa� natomiast zestawiany (obok elegii
i jambu) z melik� jako wr�cz odr�bny dzia� poezji.
Szczeg�owe przyjrzenie si� sposobowi, w jaki potraktowane zosta�y ga-
tunki liryczne u innego teoretyka staro�ytnego zwi�zanego � przynajmniej
w sferze omawianych przyk�ad�w � z interesuj�c� nas epok�, Arystotelesa
(384-322 r. p.n.e.), prowadzi do wniosku, �e autor Poetyki (Perl pojetikes)
r�wnie� nie uznawa� liryki za odr�bny rodzaj literatury. W wymienionym
traktacie (rozdz. 3) stosunkowo jasny tr�jpodzia� Plato�ski zosta� zast�piony
Podzia�em dychotomicznym na: l) poezj� na�laduj�c� �rodkami narracyjnymi
(bez odr�bnego traktowania narracji �odautorskiej" i wypowiedzi bohater�w)
�raz 2) poezj� na�laduj�c� �rodkami dramatycznymi. W �adnym z tych
dzia��w (nawet w pierwszym), zdaniem nowszych komentator�w i inter-
Pretator�w, nie mie�ci si� poezja liryczna. Jej pomini�cie jako klasy (pewne
gatunki, takie jak dytyramb i nomos, bywaj� wymieniane) t�umaczy si�
faktem, i� Arystoteles zalicza� liryk� raczej do muzyki ni� w�a�ciwej poezji.
24
Liryka staro�ytnej Grecji
Melika
25
Widzimy zatem, �e w okresie wyznaczaj�cym kres czasowy naszej ad
tologii nie istnia�o szerokie, rodzajowe poj�cie liryki. Je�li chodzi o tradycjp
p�niejsz�, nale�y podkre�li� konsekwentne uznawanie tw�rczo�ci lirycznej
jedynie za jeden z dzia��w tego, co dzi� zwyk�o si� okre�la� mianem liryki;
w podzia�ach antycznych towarzysz� jej na r�wnych prawach jamb i elegia^
czasem dodatkowo dytyramb, a nawet epigram. W teorii staro�ytnej pojawi�
si� natomiast inny problem, wymagaj�cy obecnie na�wietlenia: wzajenu
stosunek uznawanych za synonimiczne termin�w �liryka" i �melika".
Liryka a melika
Na okre�lenie bardziej w�sko ni� dzi� rozumianej liryki j�zyk grecki m
dwa terminy: melike i lyrike (dom. p�jesis), podobnie jak poet� liryczne
zwano albo melopoj�s lub melik�s albo lyrik�s (dom. pojetes). Terminy �liryki
i �liryczny" s� p�niejsze ni� �melika" i �nieliczny" (wesz�y szerzej w u�y<a
w czasach hellenistycznych) i w pewnym stopniu wobec nich konkurencyjni
Momentem decyduj�cym o zwi�kszeniu ich popularno�ci by�o sporz�dzona
przez uczonych aleksandryjskich kanonicznej listy �dziewi�ciorga liryk�w'|
Ostatecznie utrwali� si� zwyczaj stosowania termin�w melik�s (melike) w teori|
poezji, zw�aszcza gdy by�a mowa o zasadach jej podzia�u. Druga para
termin�w funkcjonowa�a z chwil� ustanowienia kanonu w kontek�cie wzmi�
nek o poetach jako osobach oraz stopniowo (ze wzgl�du na zwi�zek etymolo
giczny z nazw� instrumentu) w rozwa�aniach z zakresu teorii muzyki.
Na marginesie wspomnijmy, �e inaczej u�o�y� si� wzajemny stosunei
omawianych termin�w w �acinie, gdy� wyrazy podstawowe, od kt�rych j
derywowano (melos, lyra), by�y tam r�nie traktowane. Me/os odczuwam
jako s�owo obce, natomiast lyra by�a zapo�yczeniem, oznaczaj�cym normain
przedmiot u�ytkowy, po Cyceronie w pe�ni przej�tym i pozostaj�cym n
prawach wyrazu rodzimego. Nic wi�c dziwnego, �e w pismach �aci�skie
dominuje termin lyricus.
Melika
Muzyczny charakter meliki (liryki)
Termin �melika" jest etymologicznie zwi�zany z melos. W antycznych
s�ownikach etymologicznych znajduje si� wiele obja�nie� tego s�owa, mniej
lub wi�cej prawdopodobnych, a czasem wr�cz fantastycznych. Obecnie za
znaczenie podstawowe przyjmuje si� cz�on, a nast�pnie cz�on melodii, fraz�,
sniew pie�� itd. Sama nazwa �melika" zatem oddaje pie�niowy charakter
greckich utwor�w lirycznych, tak istotny dla owej �tr�jjedynej chorei", jak
zwa� j� Tadeusz Zieli�ski (po��czenie muzyki, �piewu i ta�ca)2. W antycznej
teorii sztuki s�owo melos mia�o dwa r�ne znaczenia: l) melodia, muzyka, 2)
utw�r liryczny. O tym, �e nawet w tym drugim, pozornie oderwanym od
muzyki, znaczeniu termin melos wykazywa� z ni� zwi�zek, �wiadcz� badania
nad wzajemnym stosunkiem s��w ode (inne okre�lenie pie�ni) i melos. Z bada�
tych wynika, �e utwory wykonywane bez akompaniamentu mo�na by�o
nazwa� odami, niedopuszczalne natomiast by�o okre�lanie ich mianem mele
(liczba mnoga od melos). Podobna r�nica semantyczna cechuje terminy
melopoj�s (poeta-kompozytor) i aojd�s (poeta-�piewak).
Drugi z u�ywanych w staro�ytno�ci termin�w � �liry-
ka" � pochodzi wed�ug niemal jednomy�lnej opinii anty-
cznych teoretyk�w od �piewu przy akompaniamencie liry.
Oczywi�cie nie nale�y zapomina�, �e r�wnocze�nie lub
z biegiem czasu powsta�o wiele innych instrument�w stru-
nowych, przewa�nie pokrewnych lirze (kithara, f�rminks,
bdrbitos, pektis, sambyke i in.); okre�lenie pochodzi wi�c od
instrumentu najbardziej reprezentatywnego.
Omawiaj�c termin �liryka" pod k�tem informacji, jakie
wnosi on na temat wykonania utwor�w, nie mo�emy jednak
przecenia� roli jednego instrumentu. Wiadomo przecie� na
przyk�ad, �e zar�wno Pindar, jak Bakchylides wspominaj�
o aulosie, a wi�c ca�kowicie odmiennym instrumencie (zbli�o- Ryg. i. Barbitos
nym do naszego klarnetu, a nies�usznie nazywanym cz�sto
fletem), tworz�cym cz��, je�li nie ca�o�� ich akompaniamentu muzycznego.
Ponadto wed�ug wyra�nego �wiadectwa Proklosa (V w. n.e.), autora wa�nej dla
bada� literackich, opartej na �r�d�ach aleksandryjskich Chrestomathii (Wypis�w),
aulos, akompaniuj�cy z regu�y elegii, towarzyszy� wykonaniu typowo lirycznego
gatunku � prosodionu. Tote� mimo wysuwanej przez niekt�rych badaczy tezy,
ze aulos by� instrumentem pomocniczym i by� mo�e wprowadzonym p�niej,
nale�a�oby raczej przedstawi� zagadnienie w spos�b og�lniejszy i stwierdzi�, �e
termin �liryka" przypomina swym brzmieniem o �cis�ym zwi�zku obj�tych jego
zakresem utwor�w z muzyk� w og�le, a lir� w szczeg�lno�ci. Zwi�zek ten
uwidacznia� si� w trakcie wykonywania utworu (akompaniament), ale nie tylko:
poniewa� poeci by� mo�e (sprawa jest bowiem dyskusyjna) komponowali s�owa
"Pod melodi�", melodia sta�a si� czynnikiem o ogromnej, trudnej do przecenienia
2 Por. T. Zieli�ski, Religia staro�ytnej Grecji, Warszawa-Krak�w 1921, s. 54.
26
Liryka staro�ytnej Grecji
Melika
27
wadze ju� w trakcie procesu tw�rczego. Wystarczy pomy�le�, �e melodia
zw�aszcza w wypadku pie�ni ch�ralnych, mog�a wp�yn�� na ukszta�towani
miar wierszowych, by u�wiadomi� sobie konsekwencje muzycznego charakte
liryki greckiej.
Monodia a pie�� ch�ralna
�piew jako forma wykonania utworu i akompaniament muzyczny to dw
g��wne wyr�niki poezji melicznej. Dalsze jej cechy zale�a�y od tego, cz
wykonawc� by�a pojedyncza osoba, czy zesp� (chor�s). Kryterium liczb,
wykonawc�w le�y u podstaw silnie zakorzenionego w pracach wsp�czesnyd
podzia�u, do kt�rego sami staro�ytni nie przyk�adali zbyt wielkiej wagi. Jes
to podzia� na �monodi�" � pie�� solow� � i �chorodi�" (termin ni