T a d e u s z M A J E W S K I PORADNIK METODYCZNY dla nauczycieli pracuj�cych z dzie�mi z uszkodzonym wzrokiem w systemie integracyjnym W A R S Z A W A 1 9 9 7 S P I S T R E � C I W S T � P - 6 1. WZROK I JEGO USZKODZENIE - 9 1.1. Znaczenie wzroku w �yciu dziecka - 9 1.2. Rodzaje uszkodzenia wzroku - 9 1.3. Przyczyny uszkodzenia wzroku - 15 2. DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM - 17 2.1. Dzieci s�abowidz�ce - 17 2.2. Dzieci niewidome - 22 2.2.1. Dzieci niewidome z resztkami wzroku - 23 2.2.2. Dzieci ca�kowicie niewidome - 25 2.3. Dzieci ociemnia�e - 26 2.4. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem z dodatkowymi ograniczeniami - 27 3. ROZW�J PSYCHICZNY i SPO�ECZNY DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM - 32 3.1. Podstawowe zasady rozwoju dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 32 3.2. Przystosowanie psychiczno-spo�eczne dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 35 4. DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM A SYSTEM INTEGRACYJNY - 44 5. PROBLEMY DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM W UCZENIU SI� - 48 5.1. Czytanie i pisanie dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 48 5.1.1. Czytanie i pisanie dzieci s�abowidz�cych - 49 5.1.1.1. Trudno�ci w czytaniu dzieci s�abowidz�cych - 49 5.1.1.2. Trudno�ci w pisaniu dzieci s�abowidz�cych - 53 5.1.1.3. Pomoce techniczne u�atwiaj�ce dzieciom s�abowidz�cym czytanie i pisanie - 55 5.1.2. Czytanie i pisanie dzieci niewidomych - 57 5.1.2.1. Dotykowy system pisania i czytania Ludwika Braille'a - 57 5.1.2.1. Pomoce techniczne u�atwiaj�ce dzieciom niewidomym pisanie i czytanie - 60 5.2. Robienie notatek przez dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 63 5.3. Wykonywanie zada� szkolnych przez dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 65 5.4. Trudno�ci dzieci z uszkodzonym wzrokiem w odrabianiu zada� domowych - 66 6. WSKAZ�WKI METODYCZNE DO NAUCZANIA DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM - 69 6.1. Og�lne uwagi dotycz�ce realizacji programu nauczania dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 69 6.2. Nauka matematyki dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 71 6.3. Nauka fizyki, chemii i biologii dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 74 6.4. Nauka geografii dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 76 6.5.Wychowanie fizyczne dzieci z uszkodzonym wzrokiem-78 6.6. Zaj�cia plastyczne dzieci z uszkodzonym wzrokiem-81 6.7. Zaj�cia techniczne dzieci z uszkodzonym wzrokiem-82 6.8. Zaj�cia rewalidacyjne dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 83 6.8.1. Nauka pisania i czytania systemem Braille'a- 84 6.8.2. Nauka pisania przy pomocy komputera i na maszynie czarnodrukowej - 85 6.8.3. Zaj�cia z orientacji przestrzennej i samodzielnego poruszania si� - 86 6.8.4. Usprawnienie widzenia - 88 6.8.5. Gimnastyka korekcyjna - 89 6.9. Zaj�cia dydaktyczno-wyr�wnawcze dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 90 6.10. Ocena pracy szkolnej dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 91 7. WARUNKI EFEKTYWNEGO NAUCZANIA DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM W SYSTEMIE INTEGRACYJNYM - 94 7.1. Postawa nauczycieli wobec integracyjnego systemu nauczania - 94 7.2. Konieczno�� dok�adnego poznania ucznia z uszkodzonym wzrokiem - 97 7.3. Zapoznanie ucznia z uszkodzonym wzrokiem ze �rodowiskiem szkolnym - 99 7.4. Organizacja stanowiska pracy ucznia z uszkodzonym wzrokiem - 101 7.4.1. Stanowisko pracy ucznia s�abowidz�cego - 101 7.4.2. Stanowisko pracy ucznia niewidomego - 104 7.5. Rola pedagoga szkolnego i pedagoga specjalnego w nauczaniu dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 106 7.6. Wsp�praca z rodzicami ucznia z uszkodzonym wzrokiem - 108 7.7. Postawa uczni�w widz�cych wobec uczni�w z uszkodzonym wzrokiem - 111 7.7.1. Wp�yw postaw doros�ych os�b widzacych na postawy dzieci - 112 7.7.2. Zakres wiedzy uczni�w widz�cych o osobach z uszkodzonym wzrokiem - 113 7.7.3. Kszta�towanie postaw uczni�w widz�cych wobec uczni�w z uszkodzonym wzrokiem - 126 8. WSPӣPRACA SZKO�Y Z INNYMI PLAC�WKAMI - 130 8.1. Wsp�praca z o�rodkami szkolno-wychowawczymi dla dzieci niewidomych i dla dzieci s�abowidz�cych - 130 8.2. Wsp�praca z poradniami psychologiczno-wy- chowawczymi - 132 8.3. Wsp�praca z Polskim Zwi�zkiem Niewidomych - 133 9. WYKAZ WA�NIEJSZYCH ADRES�W - 137 10. ZALECANA LITERATURA - 142 BIBLIOGRAFIA - 144 PROPONOWANE RYCINY I ZDJ�CIA �!X#0 1. Graficzne przedstawienie r�nych rodzaj�w uszkodzenia wzroku: (1) Normalne widzenie. (2) Widzenie nieostre, zamglone. (3) Koncentryczne zw�enie pola widzenia. (4) Wypadnienie centralnego pola widzenia (mroczek centralny). (5) Wysepkowe ubytki pola widzenia (mroczki rozsiane). (6) Widzenie po�owicze. 2. Graficzne przedstawienie systemu pisma L.Braille'a (polska wersja). 3. Zdj�cia: (1) Ucze� niewidomy pisz�cy przy pomocy tabliczki i d�utka brajlowskiego. (2) Ucze� niewidomy pisz�cy na maszynie brajlowskiej. (3) Ucze� czytaj�cy ksi��k� brajlowsk�. (4) Ucze� niewidomy pos�uguj�cy si� kubarytmami lub rysuj�cy figury geometryczne. (5) Ucze� s�abowidz�cy czytaj�cy przy pomocy lupy. (6) Ucze� niewidomy z map� plastyczn� (wypuk��). 4. Ewentualnie inne. W S T � P #0 Idea integracji szkolnej, jako jednej z form kszta�cenia i wychowania dzieci niepe�nosprawnych, powsta�a i zacz�a rozwija� si� w spos�b planowy w latach 50-tych. Jej istot� stanowi w��czenie dzieci niepe�nosprawnych w powszechny system szk� i plac�wek 4o�wiatowych na wszystkich poziomach edukacji wraz z zapewnieniem im odpowiednich warunk�w i pomocy w zaspokojeniu ich specjalnych potrzeb edukacyjnych (Hulek, 1992). Dotyczy to tak�e integracji szkolnej dzieci z uszkodzonym wzrokiem czyli dzieci s�abowidz�cych i niewidomych. W Stanach Zjednoczonych A.P. idea kszta�cenia dzieci z uszkodzonym wzrokiem razem z dzie�mi normalnie widz�cymi powsta�a na pocz�tku lat 60-tych. Przyczyn� tego faktu by�o zastosowanie w medycynie inkubatora, dzi�ki kt�remu znaczna liczba dzieci przedwcze�nie urodzonych (wcze�niak�w), skazanych raz kiedy� na niechybn� �mier�, prze�ywa�a. Poci�gn�o to jednak za sob� powa�ne, w�wczas nieznane konsekwencje, a mianowicie uszkodzenie wzroku dzieci, kt�re musia�y w nim przebywa� dla osi�gni�cia odpowiedniego rozwoju. By�o to tzw. zw��knienie pozasoczewkowe (fibroplasia retrolentalis) powoduj�ce powa�ne uszkodzenie wzroku. Kiedy dzieci te osi�gn�y odpowiedni wiek, �wczesny ameryka�ski system szkolnictwa specjalnego okaza� si� niezdolny do przyj�cia tak znacznej liczby dzieci niewidomych i s�abowidz�cych. Powsta� w�wczas problem powi�kszenia 6- lub nawet 7-krotnie liczby specjalnych szk� dla dzieci niewidomych, albo skierowania tych dzieci do szk� og�lnodost�pnych i uczenia ich razem z dzie�mi widz�cymi. W tym samym czasie rodzice tych dzieci stworzyli grup� nacisku na w�adze o�wiatowe, aby ten problem rozwi�za�. I w taki to spos�b zrodzi�a si� idea kszta�cenia integracyjnego dzieci z uszkodzonym wzrokiem w Stanach Zjednoczonych. Wy�sze szko�y i uniwersytety przyst�pi�y do organizowania r�nych form dokszta�cania nauczycieli ze szk� og�lnodost�pnych. Chodzi�o o zapewnienie im podstawowej i niezb�dnej wiedzy i umiej�tno�ci do nauczania dzieci z uszkodzonym wzrokiem, kt�re do nich trafi� (Jernigan, 1993). Dzisiaj w Stanach Zjednoczonym system integracyjny dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem jest szeroko rozbudowany i tysi�ce dzieci z niego korzysta, cho� nie brak tak�e uwag krytycznych pod jego adresem. Podobnie w wielu krajach europejskich idea kszta�cenia integracyjnego zacz�a przyjmowa� konkretne kszta�ty i zacz�to przyjmowa� dzieci s�abowidz�ce i niewidome do szk� og�lnodost�pnych, stwarzaj�c im mo�liwo�� pobierania nauki i przygotowania si� do �ycia razem w normalnym �rodowisku szkolnym. U nas idea kszta�cenia intgracyjnego dzieci niepe�nosparanych, w tym tak�e dzieci niewidomych i s�abowidz�cych, zosta�a wprowadzona w 1983 r., kiedy to �wczesny Minister O�wiaty i Wychowania opublikowa� Wytyczne nr KS-431320-50/83 w sprawie organizacji zaj�� z uczniami realizuj�cymi obowi�zek szkolny w szkole podstawowej, a zakwalifikowanymi do kszta�cenia specjalnego. Wytyczne zak�ada�y tak� prac� nauczyciela z dzieckiem niepe�nosprawnym w szkole og�lnodost�pnej, kt�ra umo�liwi mu zdobycie wiedzy i umiej�tno�ci na miar� jego mo�liwo�ci i pozwoli na uzyskanie promocji do klasy programowo wy�szej (Szczepaniak-Maleszka, 1993). R�wnie� Bogucka (1996) pisze, �e realizacja idei integracji nqa szersz� skal� zacz�a si� wraz ze zmianami spo�eczno-politycznymi w naszym kraju, a wi�c sze�� lat temu. Grunt jednak przygotowa� wcze�niej wielki propagator tej idei prof. Aleksander Hulek. Na pocz�tku lat 90-tych stopniowo zacz�y powstawa� szko�y z klasami integracyjnymi, a nast�pnie ca�e szko�y integracyjne. Do szk� tych zacz�y trafia� tak�e dzieci s�abowidz�ce i niewidome. Wed�ug Polskiego Zwi�zku Niewidomych aktualnie do podstawowych szk� og�lnodost�pnych ucz�szcza ponad 1.500 dzieci s�abowidz�cych i oko�o 100 dzieci niewidomych. Liczba ta z pewno�ci� w nast�pnych latach b�dzie si� zwi�ksza�. Z liczb tych wynika, �e idea kszta�cenia integracyjnego dzieci z uszkodzonym wzrokiem przenika do coraz to wi�kszej liczby szk� i nabiera coraz to wyra�niejszych kszta�t�w praktycznych. W zwi�zku z tym coraz wi�cej nauczycieli tych szk� spotyka si� w swojej praktyce pedagogicznej z uczniami s�abowidz�cymi i niewidomymi. Jest rzecz� zrozumia��, �e wielu z nich ma ca�y szereg w�tpliwo�ci, czy dzieci te faktycznie powinny uczy� si� razem z dzie�mi normalnie widz�cymi. Maj� oni te� wiele obaw czy podo�aj� tym specyficznym zadaniom i obowi�zkom zwi�zanym z nauczaniem i przygotowaniem do �ycia uczni�w posiadaj�cych specjalne potrzeby edukacyjne. Poradnik metodyczny dla nauczycieli pracuj�cych z dzie�mi z uszkodzonym wzrokiem w systemie integracyjnym stawia sobie za cel dostarczenie nauczycielom informacji i dowod�w, kt�re rozwia�yby wszelkie ich w�tpliwo�ci i obawy oraz przekona�y ich, �e kszta�cenie integracyjne jest mo�liwe, chocia� pod pewnymi warunkami. Poradnik przedstawia podstawowe wiadomo�ci o dzieciach z uszkodzonym wzrokiem oraz ich trudno�ciach i ograniczeniach, o specjalnych potrzebach edukacyjnych i warunkach ich zaspokajania w ramch szko�y og�lnodost�pnej, a tak�e informacje, gdzie nauczyciele mog� szuka� pomocy w rozwi�zaniu swoich problem�w zwi�zanych z nauczaniem tych dzieci. Wyra�am nadziej�, �e Poradnik ten oka�e si� bardzo po�yteczny dla nauczycieli, a dzieciom przyniesie wiele korzy�ci, albowiem ich nauczyciele, po jego przeczytaniu, b�d� mogli lepiej z nimi pracowa�. 1. Wzrok i jego uszkodzenie 1. W Z R O K I J E G O U S Z K O D Z E N I E 1.1. Znaczenie wzroku w �yciu dziecka W�r�d dzieci niepe�nosprawnych w Waszej szkole mo�esz spotka� tak�e dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Jak powszechnie wiadomo - wzrok ma du�e znaczenie dla ka�dego cz�owieka, a szczeg�lnie dla dziecka. M�wi�c o dziecku w wieku szkolnym - wzrok ma jednak szczeg�lne znaczenia dla jego nauki, a wi�c w poznawaniu przedmiot�w i zjawisk. Wi�kszo�� metod nauczania dziecka to metody wizualne oparte na wzroku, jak np. demonstracja czy obserwacja. Ponadto dziecko pos�uguje si� wzrokiem przy czytaniu i pisaniu. R�wnie� nauka r�nych umiej�tno�ci praktycznych, np. umiej�tno�ci wykonywania czynno�ci dnia codziennego bazuje na obserwacji i demostracji. Dziecko, obserwuj�c jak inne osoby wykonuj� r�ne czynno�ci, stara si� je na�ladowa�. Wykonywanie r�nych praktycznych czynno�ci, czyli dzia�alno�� praktyczna cz�owieka, oparta jest na mechanizmie koordynacji wzrokowo-ruchowej, w kt�rym wzrok pe�ni funkcj� orientacyjn�, kieruj�c� i kontroluj�c� poprawno�� ich przebiegu. W ko�cu trzeba podkre�li�, �e wzrok ma tak�e znaczenie w orientowaniu si� w przestrzeni, co jest niezb�dnym warunkiem samodzielnego poruszania si� w klasach, na korytarzach, na podw�rzu, czy boisku sportowym, nie m�wi�c ju� o doj�ciu lub doje�dzie z domu do szko�y. Dotyczy to te� orientacji w �rodowisku spo�ecznym, pozwalaj�cej ustali�, gdzie znajduje si� np. nauczyciel lub inne dzieci. Og�lnie przyjmuje si�, �e w hierarchii zmys��w wzrok ma najwy�sze miejsce i oko�o 80% wszystkich informacji dociera do dziecka drog� wzrokow� (Verduin,1993). 1. 2. Rodzaje uszkodzenia wzroku Narz�d wzroku ma bardzo z�o�on� i delikatn� budow�. Sk�ada si� on z ga�ek ocznych wraz z mi�niami umo�liwiaj�cymi ich ruchy oraz nerw�w wzrokowych, ��cz�cych je z odpowiedni� parti� kom�rek nerwowych zlokalizowan� w p�acie potylicznym kory m�zgowej, zwan� o�rodkiem wzrokowym. Zako�czenia nerw�w wzrokowych znajduj�ce si� w siatk�wce na dnie oka stanowi� receptory wzrokowe. S� to tzw. czopki i pr�ciki, czyli wyspecjalizowane kom�rki �wiat�oczu�e reaguj�ce na bod�ce wzrokowe, kt�rymi s� fale elektromagnetyczne, czyli �wiat�o. W cz�ci funkcjonalnej narz�du wzroku mo�na wyodr�bni� cz�� fizjologiczn�, czyli widzenie oraz cz�� psychologiczn�, czyli percepcj� wzrokow�. Na t� pierwsz� sk�adaj� si�: czynno�ci motoryczne ga�ek ocznych, czynno�ci optyczne i czynno�ci wzrokowe, natomiast na t� drug� - wzrokowe czynno�ci percepcyjne (spostrzeganie wzrokowe). Tak jak ka�dy inny narz�d organizmu, r�wnie� narz�d wzroku i jego czynno�ci mog� ulec uszkodzeniu na skutek dzia�ania r�nych czynnik�w wewn�trznych i zewn�trznych. W wyniki takiego uszkodzenia mo�e nast�pi� cz�ciowe lub ca�kowite zniesienie czynno�ci wzrokowych czyli s�abowzroczno�� lub ca�kowita �lepota. Przyjrzyjmy si� teraz bli�ej uszkodzeniu r�nych czynno�ci narz�du wzroku. 1. Czynno�ci motoryczne ga�ek ocznych. Ich zadaniem jest ukierunkowanie ga�ek ocznych na odpowiedni przedmiot i zatrzymanie si� na nim czyli fiksacja, skierowanie obu ga�ek w ten sam punkt lub na ten sam przedmiot czyli konwergencja lub zbie�no��, przenoszenie wzroku dla odszukania konkretnego przedmiotu oraz �ledzenie wzrokiem za przedmiotem znajduj�cym si� w ruchu. Przyk�adami uszkodzenie czynno�ci motorycznych ga�ek ocznych jest zez i oczopl�s. Zez charakteryzuje si� nieprawd�owym ustawieniem ga�ek ocznych, uniemo�liwiaj�cym konwergecj� i powoduj�cym widzenie zdwojone (obrazy obu oczu nie nak�adaj� si� na siebie i powstaj� dwa oddzielne obrazy). Oczopl�s jest natomiast zaburzeniem polegaj�cym na trudnych do kontrolowania, automatycznych i rytmicznych drganiach ga�ek ocznych, uniemo�liwiaj�cym fiksacj�. Mo�e on towarzyszy� niekt�rym schorzeniom wzroku jak bielactwo (albinizm), za�ma wrodzona lub schorzenia rog�wki. Lekkie drganie ga�ek ocznych jest zjawiskiem normalnym. Je�li jest ono jednak nadmierne, w�wczas umiemo�liwia utrzymanie wzroku przez okre�lony czas na ogl�danym przedmiocie, np. utrudnia czytanie. 2. Czynno�ci optyczne. Ich zadaniem jest skupianie i skierowanie wpadaj�cej do ga�ki ocznej wi�zki promieni �wietlnych na plamk� ��t�, znajduj�c� si� w �rodku siatk�wki, gdzie jest najwi�ksza liczba czopk�w. Widzenie t� cz�ci� siatk�wki jest najlepsze, najwyra�niejsze i najdok�adniesze. Skupianie i skierowanie promieni �wietlnych na plamk� ��t� odbywa si� dzi�ki odpowiedniemu ich za�amaniu przez rog�wk�, soczewk� i cia�ko szkliste, tworz�ce uk�ad optyczny oka. Zaburzenie tych czynno�ci wyst�puje przy za�mie (katarakcie) czyli zm�tnieniu soczewki i bielmie czyli zm�tnieniu rog�wki, powoduj�cych utrudnienie dost�pu promieni �wietlnych do ga�ki ocznej oraz przy wadach wzroku takich, jak kr�tkowzroczno��, dalekowzroczno�� i astygmatyzm (niezborno��). Kr�tkowzroczno�� i dalekowzroczno�� jest wynikiem nieprawid�owego funcjonowania soczewki lub nieprawid�owej budowy ga�ek ocznych. W�wczas promienie wpadaj�ce do ga�ek ocznych skupiaj� si� przed lub poza plamk� ��t�. Je�li s� to wady mniejszego stopnia, w�wczas mo�na je skorygowa� przy pomocy szkie� korekcyjnych (okular�w). U wielu dzieci nie mo�na jednak tego uczyni� i w zwi�zku z tym maj� one znaczne ograniczenia wzrokowe. Trzecim rodzajem wad wzroku jest astygmatyzm polegaj�cy na nier�wnomiernym za�amywaniu promieni �wietlnych przez rog�wk� lub soczewk� na skutek czego powstaj� zniekszta�cone obrazy przedmiot�w. Wad� t� mo�na r�wnie� wyr�wna� przez noszenie odpowiednich szkie� korekcyjnych. 3. Czynno�ci wzrokowe. S� one najwa�niejsze w ca�ym procesie widzenia. Polegaj� one na reagowaniu receptor�w wzrokowych (czopk�w i pr�cik�w) na bod�ce �wietlne oraz przekazanie pobudze� poprzez nerwy i szlaki nerwowe do o�rodka wzrokowego w korze m�zgowej, gdzie powstaj� obrazy ogl�danych przedmiot�w i zjawisk. Na czynno�ci wzrokowe sk�ada si�: Widzenie centralne (�rodkowe), dzi�ki kt�remu cz�owiek widzi w spos�b wyra�ny przedmioty, zw�aszcza ma�e i bardzo ma�e oraz ma�e fragmenty wi�kszych przedmiot�w. Jest to widzenie plamk� ��t� przy pomocy czopk�w. Sprawno�� widzenia centralnego mierzy si� ostro�ci� wzroku, czyli zdolno�ci� rozr�niania 2 punkt�w przy maksymalnym ich zbli�eniu lub zdolno�ci� rozdzielcz� oka wynosz�c� przeci�tnie 1' minut� k�tow�.Jest to najmniejszy k�t mi�dzy promieniami wpadaj�cymi do oka z dw�ch po�o�onych bardzo blisko siebie punkt�w w sytuacji, kiedy rozr�zniane s� one jeszcze jako dwa oddzielne punkty. Ostro�� wzroku bada si� przy pomocy specjalnych metod okulistycznych (optometrycznych). Pozwalaj� one ustali� na ile zachowana ostro�� wzroku jest obni�ona w stosunku do normalnej. Zwykle lekarze okuli�ci lub inni specjali�ci przeprowadzaj�cy badania okre�laj� stopie� tego obni�enia w postaci u�amka zwyk�ego lub dziesi�tnego. I tak u�amek 1/20 lub 3/60 (0,05) oznacza, �e ostro�� ta zosta�a 20- krotnie obni�ona lub �e dziecko zachowa�o zaledwie 5% normalnej ostro�ci wzroku. Dzieci, kt�re zachowa�y 5% lub mniej normalnej ostro�ci wzroku, z medycznego punktu widzenia zaliczane s� do dzieci niewidomych z resztkami wzroku. Natomiast dzieci z ostro�ci� wzroku pomi�dzy 1/20 a 1/4 (0,05 a 0,25) lub nawet jak niekt�rzy przyjmuj� 1/3 (0,3) zaliczane s� do dzieci s�abowidz�cych. S� to dzieci, u kt�rych ostro�� wzroku zosta�a obni�ona przynajmniej trzykrotnie i wi�cej. Obni�enie ostro�ci wzroku wyst�puje przede wszystkim przy schorzeniach siatk�wki, np. przy tzw. mroczku centralnym, polegaj�cym na zwyrodnieniu plamki ��tej i nabli�szych okolic, przy schorzeniu i zaniku nerw�w wzrokowych, za�mie, wysokiej kr�tkowzroczno�ci i dalekowzroczno�ci, kt�rych nie mo�na w pe�ni wyr�wna� przy pomocy szkie� korekcyjnych oraz bielmie. Widzenie obwodowe, dzi�ki kt�remu cz�owiek widzi du�e przedmioty, przedmioty znajduj�ce si� w ruchu i zjawiska. Jest to widzenie ca�� siatk�wk�, a wi�c r�wnie� przy pomocy pr�cik�w, rozmieszczonych poza plamk� ��t�. Jest ono mniej dok�adne i mniej wyra�ne. Zapewnia ono tak�e cz�owiekowi orientacj� w przestrzeni, co jest szczeg�lnie istotne dla samodzielnego poruszania si� i wykonywania r�nych czynno�ci praktycznych. Je�li chodzi o zaburzenie widzenia obwodowego, to najcz�ciej zdarza si� koncentryczne ograniczenie pola widzenia czyli stopniowe r�wnomierne jego zw�anie si�. Koncentryczne ograniczenia pola widzenia okre�la si� w stopniach. Znaczne ograniczenie pola widzenia kwalifikuj�ce do s�abowzroczno�ci rozpoczyna si� od 30o lub 20o. Je�li osi�ga ono poziom 5o, w�wczas uwa�ane je za g��bokie. Stopniowe koncentryczne zaw�anie si� pola widzenia, na skutek trwania proces�w chorobowych, prowadzi z regu�u do widzenia lunetowego, czyli widzenia bardzo ma�ego fragmentu przestrzeni (patrzenia jak przez dziurk� od klucza lub rur�). Obok koncentrycznego ograniczenia pola widzenia mog� tak�e wyst�pi� inne jego uszkodzenia, jak widzenie po�owiczne - wypadni�cie po�owy (po lewej lub prawej stronie) pola widzenia oraz mroczki rozsiane, czyli wypadni�cie pewnych jego cz�ci o r�nej wielko�ci i kszta�cie (ciemne plamki w polu widzenia). Ubytki pola widzenia wyst�puj� przy barwnikowym zwyrodnieniu siatk�wki, uszkodzeniu szlak�w wzrokowych i kory m�zgowej, odwarstwieniu siatk�wki oraz masywnych krwotokach do cia�ka szklistego, zmianach w siatk�wce spowodowanych cukrzyc� itp. Widzenie stereoskopowe, czyli widzenie obuoczne, zapewnia cz�owiekowi widzenie przedmiot�w jako bry� oraz przestrzeni jako g��bi. Istot� spostrzegania przestrzeni stanowi jej perspektywiczny obraz. Perspektywa polega na pozornym zmniejszaniu si� obraz�w przedmiot�w i zjawisk wyst�puj�cych w danej przestrzeni w miar� oddalania si� ich od osoby ogl�daj�cej je. Wyznaczaj� j� linie r�wnoleg�e pozornie zbiegaj�ce si� w okre�lonym punkcie w przestrzeni. Tak� lini� poziom� na wysoko�ci oka, gdzie linie te pozornie zbiegaj� si� nazywa si� horyzontem. Brak widzenia obuocznego wyst�puj� przede wszystkim u dzieci jednoocznych. Ponadto zaburzenie tej czynno�ci wzroku wyst�puje w przypadku uszkodzenia czynno�ci motorycznych ga�ek ocznych, kt�re uniemo�liwia skierowanie obu oczu w ten sam punkt i powoduje widzenie zdwojone . Ma to miejsce przy wspomnianym ju� zezie. W przypadku nieleczenia zeza ostro�� wzroku oka zezuj�cego ulega na og� znacznemu obni�eniu do ca�kowitego jego wy��czenia z procesu widzenia. Podobne zjawisko mo�e wyst�pi� przy dw�ch r�nych zaburzeniach obu oczu oraz przy bardzo wysokiej nadwzroczno�ci. Widzenie barw, dzi�ki kt�remu cz�owiek widzi rzeczywisto�� w r�norakich kolorach. Normalne oko ludzkie jest zdolne odr�ni� barwy neutralne czyli barw� bia�� i czarn� oraz liczne odcienie szaro�ci oraz barwy podstawowe - czerwon�, zielon� i niebiesk�. Jest ono zdolne rozr�ni� oko�o 160 odcieni r�nych barw, b�d�cych mieszanin� barw neutralnych i podstawowych. Zaburzenie widzenia barw wyst�puje zwykle przy zmianach w centralnej cz�ci siatk�wki, a wi�c mo�e towarzyszy� obni�eniu ostro�ci wzroku. Dzieci dotkni�te tym zaburzeniem mog� ca�kowicie nie widzie�, lub gorzej widzie� niekt�re barwy np. czerwon�, zielon� lub niebiesk�, widzie� tylko barwy neutralne itp. Od zaburze� widzenia barw zwi�zanych z okre�lonym schorzeniem oczu, nale�y odr�ni� daltonizm, czyli wrodzone zaburzenie widzenia barw bez specjalnego zaburzenia innych czynno�ci wzroku, a wi�c ostro�ci wzroku. Wyst�puje on u oko�o 8% m�czyzn i 0,5% kobiet. Widzenie zmierzchowe lub nocne, czyli widzenie w s�abych warunkach �wietlnych, kt�re wyst�puj� o zmroku lub przy s�abym o�wietleniu pomieszczenia. W takich warunkach widzenie odbywa si� dzi�ki aktywizacji pr�cik�w. Zaburzenie widzenia zmierzchowego, zwi�zane z uszkodzeniem pr�cik�w , okre�lane jako zmierzchowa lub kurza �lepota, wyst�puje w przypadkach zaburzenia widzenia obwodowego, np. w przypadku barwnikowego zwyrodnienia siatk�wki. Je�li chodzi o cz�� psychologiczn� zmys�u wzroku, to stanowi� j� wzrokowe czynno�ci percepcyjne. Ich zadaniem jest analiza, synteza i interpretacja obraz�w przekazanych z siatk�wki przez nerwy wzrokowe do o�rodka wzrokowego w korze m�zgowej. W wyniku tych czynno�ci powstaj� wra�enia wzrokowe i spostrze�enia przedmiot�w i zjawisk z otaczaj�cej rzeczywisto�ci. Ich uszkodzenie nast�puje przede wszystkim w przypadku uszkodzenia kory m�zgowej. (W tym rozdziale: Graficzne przedstawienie uszkodze� wzroku). 1.3. Przyczyny uszkodzenia wzroku Jak ju� zaznaczono - narz�d wzroku mo�e ulec uszkodzeniu na skutek r�nych czynnik�w wewn�trznych i zewn�trznych. W wyniku takiego uszkodzenia mo�e nast�pi� cz�ciowe lub ca�kowite zniesienie czynno�ci wzrokowych czyli ca�kowita �lepota lub s�abowzroczno��. U dzieci uszkodzenie wzroku mo�e wyst�pi� na skutek : 1. Czynnik�w genetycznych, gdy s�abowzroczno�� lub �lepota jest przekazana dziecku dziedzicznie przez rodzic�w w drodze przekazu uszkodzonych gen�w. Ma to miejsce w przypadku dziedzicznej za�my (katarakty), dziedzicznego zaniku nerwu wzrokowgo, dziedzicznej wysokiej kr�tkowzroczno�ci. 2. Czynnik�w wrodzonych, gdy uszkodzenie wzroku powstaje w okresie p�odowym i spowodowane jest g��wnie chorobami matki w okresie ci��y. Bardzo niebezpieczne dla p�odu s� takie choroby przysz�ej matki, jak np: ki�a, odra, r�yczka czy toksoplazmoza (zaka�enie poso�ytnicze). Ponadto r�nego rodzaju zatrucia w okresie ci��y mog� tak�e zako�czy� si� uszkodzeniem wzroku nienarodzonego dziecka. Do takich szkodliwych dla dziecka czynnik�w nale�y tak�e spo�ywanie alkoholu przez kobiet� ci�arn�. W tym miejscu trzeba tak�e wspomnie� o wcze�niactwie dziecka. W wyniku konieczno�ci przebywania w inkubatorze przez okre�lony czas wzrok dziecka mo�e ulec tak�e uszkodzeniu. 3. Chor�b oczu, kt�re mog� wyst�pi� po urodzeniu si� dziecka i w p�niejszym okresie �ycia, jak: jaskra, za�ma, jaglica, nowotwory oka, barwnikowe zwyrodnienie siatk�wki itp. 4. Chor�b og�lnych powoduj�cych uszkodzenie narz�du wzroku, jak: cukrzyca, gru�lica, choroby weneryczne, zapalenie opon m�zgowych i m�zgu, guz m�zgu, albinizm (bielactwo) itp. 5. Niew�a�ciwej diety czyli po�ywienia pozbawionego witaminy A. 6. Uraz�w b�d�cych wynikiem zabaw niebezpiecznymi dla oczu przedmiotami, wypadk�w w domu czy w szkole lub wypadk�w drogowych itp. Na tym tle wy�ania si� zagadnienie profilaktyki okulistycznej czyli zapobiegania uszkodzeniu wzroku. Dzia�ania zmierzaj�ce do zapobiegania uszkodzeniu wzroku powinny by� prowadzone w ramach profilaktyki og�lnej. Powinny one polega� na zapoznawaniu dzieci ze schorzeniami i urazami, konsekwencj� kt�rych mo�e by� s�abowzroczno�� lub nawet ca�kowita �lepota oraz z podstawowymi zasadami higieny wzroku. Ka�de dziecko musi mie� pe�n� �wiadomo�� czynnik�w zagra�aj�cych ich wzrokowi, aby mog�o ich unika�. 2. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem 2. D Z I E C I Z U S Z K O D Z O N Y M W Z R O K I E M W zale�no�ci od stopnia uszkodzenia wzroku w Waszej szkole mo�ecie spotka�: 1. Dzieci s�abowidz�ce. 2. Dzieci niewidome. Mog� to tak�e by�: 1. Dzieci s�abowidz�ce i niewidome od urodzenia lub od bardzo wczesnych lat swego �ycia. 2. Dzieci cz�ciowo lub ca�kowicie ociemnia�e, czyli dzieci, kt�re w p�niejszym okresie �ycia sta�y si� s�abowidz�cymi lub niewidomymi. Ponadto w�r�d nich mo�na r�wnie� spotka� dzieci posiadaj�ce dodatkowe ograniczenia. 2.1. D z i e c i s � a b o w i d z � c e Dzieci s�abowidz�ce, to dzieci z uszkodzeniem wzroku stanowi�ce grup� po�redni� mi�dzy dzie�mi normalnie widz�cymi a dzie�mi niewidomymi. Pomimo znacznego uszkodzenia wzroku, dzieci te zachowa�y normaln� struktur� poznania zmys�owego. Oznacza to, �e zmys� wzroku zachowa� u nich w dalszym ci�gu dominuj�c� rol� w orientowaniu si� w przestrzeni, poznawaniu przedmiot�w i zjawisk oraz w dzia�aniu praktycznym, chocia� w por�wnaniu z dzie�mi normalnie widz�cymi jest ona znacznie ograniczona i mniej skuteczna. Wzros�a natomiast u nich rola pozosta�ych zmys��w, zw�aszcza s�uchu i dotyku, kt�re powinny by� maksymalnie wykorzystywane dla wyr�wnywania i uzupe�niania informacji uzyskanych przy pomocy nie w pe�ni sprawnie funkcjonuj�cego wzroku. Struktura poznania zmys�owego ma wi�c u nich charakter wzrokowo-s�uchowo-dotykowy, tak samo jak u dzieci normalnie widz�cych. Cech� charakterystyczn� spostrzegania wzrokowego u dzieci s�abowidz�cych jest to, �e przebiega ono wolniej, ni� u dzieci o pe�nosprawnym wzroku. Potrzebuj� wi�c one wi�cej czasu, aby dany przedmiot lub zjawisko rozpozna�, odr�ni� od innych i zakwalifikowa� je do odpowiedniej kategorii (S�kowska, 1982). Niekt�rzy autorzy uwa��j�, �e mo�e ��czy� si� to z tym, �e spos�b spostrzegania wzrokowego u dzieci s�abowidz�cych ma bardziej charakter analityczny i sukcesywny, ni� syntetyczny i symultaniczny (jednoczesny). Dotyczy to zw�aszcza dzieci ze s�abowzroczno�ci� g��bszego stopnia. W takim przypadku ich spostrzeganie wzrokowe mia�oby mechanizm zbli�ony do spostrzegania dotykonego wyst�puj�cego u dzieci niewidomych (Pilecka i Zachara, 1982). Je�li chodzi o nauk� szkoln�, to dzieci s�abowidz�ce ucz� si� g��wnie drog� wzrokow�. Mog� one czyta� teksty czarnodrukowe (pismo p�askie), cho� czasami musz� korzysta� ze specjalnych pomocy optycznych (szkie� powi�kszaj�cych) lub tekst ten musi by� napisany w odpowiednio powi�kszonym druku. Mog� one tak�e korzysta� z metod wizualnych w procesie nauczania, a wiec z demonstracji czy obserwacji tak, jak dzieci normalnie widz�ce, lecz z pewnymi modyfikacjami i adaptacjami pomocy dydaktycznych. Wiele dzieci s�abowidz�cych wykonuje jednak du�o wolniej zadania szkolne, bazuj�ce na spostrzeganiu wzrokowym, jak: czytanie, pisanie, przepisywanie z ksi��ki lub z tablicy itp. Dzieci s�abowidz�ce nie stanowi� jednak jednolitej grupy. Ich zdolno�� widzenia znacznie si� r�ni w zale�no�ci od zakresu uszkodzenia czynno�ci wzrokowych. W�r�d nich mo�na wyr�ni�: Dzieci z uszkodzeniem widzenia centralnego, czyli z obni�on� ostro�ci� wzroku. Obni�enie ostro�ci wzroku ma przede wszystkim wp�yw na spostrzeganie przedmiot�w. Prawid�owe spostrzeganie przedmiotu polega na uj�ciu wszystkich jego cech, a wi�c jego wielko�ci, kszta�tu, tr�jwymiarowo�ci, kontur�w (odr�nienie figury od t�a), jasno�ci, barwy, lokalizacji w przestrzeni, relacji do innych przedmiot�w oraz element�w ruchu lub zmiany dokonuj�cej si� w nim. Je�li chodzi o wielko�� przedmiot�w, to dzieci s�abowidz�ce z obni�on� ostro�ci� wzroku maj� trudno�ci lub nie spostrzegaj� w og�le ma�ych przedmiot�w i szczeg��w wi�kszych przedmiot�w. Dotyczy to tak�e spostrzegania ma�ych liter, cyfr i innych znak�w graficznych. Mo�e to prowadzi� do trudno�ci w rozpoznawaniu i odr�nianiu przedmiot�w maj�cych podobny kszta�t, a r�ni�cych si� tylko pewnymi szczeg�ami, np. kogut i kura, o��wek i d�ugopis. Nast�pnie dzieci takie mog� mie� trudno�ci w spostrzeganiu przedmiot�w znajduj�cych si� w pewnej odleg�o�ci. Polegaj� one na tym, �e nie spostrzegaj� one tych przedmiot�w w og�le lub ich obraz jest niewyra�ny lub zamazany. Zwykle dzieci te lepiej spostrzegaj� kszta�ty regularne podobne do podstawowych figur geometrycznych, a maj� trudno�ci w spostrzeganiu kszta�kt�w nieregularnych i nietypowych, np. zaokr�gle�, zakrzywie�, wg��bie�, wypukle� itp. To samo dotyczy spostrzegania przedmiot�w i ich cech w przypadku s�abego kontrastu barwnego, czyli s�abej r�nicy barw pomi�dzy t�em a danym przedmiotem, lub pomi�dzy poszczeg�lnymi jego elementami. Mo�e to prowadzi� do trudno�ci w ujmowaniu przedmiotu, sk�adaj�cego si� z r�nych bardzo istotnych cz�ci, jako pewnej ca�o�ci. Obni�eniu ostro�ci wzroku w niekt�rych rodzajach schorze� mo�e towarzyszy� zaburzenie widzenia barw, czego konsekwencj� mo�e by� mylenie kolor�w przedmiot�w i zjawisk. Drug� grup� dzieci s�abowidz�cych stanowi� dzieci z uszkodzeniem widzenia obwodowego, czyli z r�nymi ubytkami pola widzenia. Dzieci z ograniczonym polem widzenia maj� przede wszystkim trudno�ci w spostrzewganiu przestrzeni. Spostrzeganie przestrzeni polega na uj�ciu jej jako zjawiska tr�jwymiarowego wraz z wszystkimi przedmiotami i zjawiskami wyst�puj�cymi w niej. Charakterystyczn� cech� spostrzegania przestrzeni jest ujmowanie jej w perspektywie i w odniesieniu do horyzontu. Zaburzenia widzenia obwodowego powoduj� przede wszystkim to, �e dzieci te spostrzegaj� tylko cz�� przestrzeni jak� spostrzegaj� dzieci normalnie widz�ce. Og�lnie m�wi�c - nie spostrzegaj� one wszystkich przedmiot�w i zjawisk, jakie w niej wyst�puj�. Powoduje to trudno�ci w orientowaniu si� w przestrzeni, co negatywnie wp�ywa przede wszystkim na samodzielne poruszanie si� oraz wykonywanie r�nych czynno�ci praktycznych. Maj� one tak�e trudno�ci w spostrzeganiu du�ych przedmiot�w, np. g�ry. zamku, ko�cio�a itp., kt�re mo�e ogranicza� si� tylko do ich fragmentarycznego i og�lnego uj�cia. To samo dotyczy zjawisk podlegaj�cych sta�ym zmianom oraz przedmiotom znajduj�cym si� w ruchu. Dzieci s�abowidz�ce z ograniczonym polem widzenia mog� nie tylko nie spostrzega� pewnych przedmiot�w i zjawisk wyst�puj�cych w danej przestrzeni, lecz mog� mie� trudno�ci w ujmowaniu relacji mi�dzy nimi, a wi�c w ocenie r�nic w wielko�ci poszczeg�lnych przedmiot�w, ich lokalizacji - kt�re znajduj� si� bli�ej, a kt�re dalej i odleg�o�ci mi�dzy nimi - jak daleko znaduje si� jeden od drugiego. W zale�no�ci od stopnia zw�enia pola widzenia dzieci te mog� tak�e mie� powa�ne trudno�ci w widzeniu o zmroku i w s�abych warunkach o�wietleniowych. Mog� one bowiem r�wnocze�nie cierpie� na tzw. zmierzchow� lub kurz� �lepot�. Trzeci� grup� stanowi� dzieci s�abowidz�ce z zaburzeniem widzenia stereoskopowego czyli obuocznego. Dzieci takie maj� przede wszystkim trudno�ci w spostrzeganiu przedmiot�w jako bry� oraz ich wielko�ci i kszta�t�w, a tak�e przestrzeni jako g�ebi oraz w ocenie odleg�o�ci i kierunk�w. U konkretnych dzieci mo�emy spotka� si� z bardzo zr�nicowanymi przypadkami uszkodzenia wzroku. U jednego dziecka mo�ewyst�pi� obni�enie ostro�ci wzroku w po��czeniu z zaburzeniem widzenia barwnego i widzenia obuocznego, a u innego mo�e to by� po��czenie zaburze� widzenia obwodowego i zmierzchwego itp. St�d uszkodzenie wzroku u ka�dego dziecka s�abowidz�cego musi by� indywidualnie oceniane. W�r�d dzieci s�abowidz�cych mo�na tak�e spotka�: 1. Dzieci z ustabilizowanym wzrokiem, u kt�rych aktualny stan ma charakter trwa�y i prognoza okulistyczna nie przewiduje dalszego jego pogorszenia, chyba �e wyst�pi�yby inne nieprzewidziane przyczyny. 2. Dzieci z nieustabilizowanym wzrokiem, u kt�rych proces chorobowy nadal trwa i mo�e zako�czy� si� ca�kowit� utrat� wzroku. Istniej� niekt�re choroby, kt�rych skutkiem jest stopniowa utrata wzroku. Wi�kszo�� dzieci s�abowidz�cych musi nosi� okulary, czyli szk�a koryguj�ce wad� wzroku tak� jak kr�tkowzroczno��, dalekowzroczno�� lub astygmatyzm lub dodatkowo korzysta� z r�nych pomocy optycznych, powi�kszaj�cych ogl�dany obraz lub powi�kszaj�cych pole widzenia. Cz�sto dzieci te niech�tnie nosz� okulary lub pos�uguj� si� tymi pomocami, co oczywi�cie jest zjawiskiem niepo��danym. Korzystanie z wszystkich przepisanych pomocy optycznych nie tylko u�atwia im widzenie, lecz przyczynia si� przede wszystkim do rozwoju spostrzegania wzrokowego i gromadzenia do�wiadczenia wzrokowego. Wiele z tych dzieci, na skutek zaniedba� i op�nie� rozwojowych, wymaga systematycznych �wicze� dla usprawnienia widzenia i wzrokowych czynno�ci percepcyjnych. Ograniczenie spostrzegania wzrokowego u wielu dzieci s�abowidz�cych mo�e mie� negatywny wp�yw na ich rozw�j motoryczny i na dzia�anie praktyczne. Nabywanie umiej�tno�ci i samo wykonywania wielu czynno�ci praktycznych, a zw�aszcza czynno�ci dnia codziennego, uwarunkowane jest koordynacj� wzrokowo-ruchow�. U wielu z tych dzieci wsp�dzia�anie obu tych sfer mo�e by� zak��cone. Konsekwencj� tego mo�e by� ni�sza sprawno�� wykonywania r�nych czynno�ci praktycznych, a wi�c mniejsza dok�adno��, prezycja, kordynacja obu r�k i wolniejsze tempo ich wykonywania. Ograniczenie spostrzegania wzrokowego u dzieci s�abowidz�cych mo�e tak�e negatywnie zaznaczy� si� w poruszaniu si� w przestrzeni i innych formach lokomocji jak bieganie, skakanie itp. S� one r�wnie� uwarunkowane wzrokow� orientacj� w przestrzeni. Dzieci s�abowidz�ce mog� wi�c mie� pewne trudno�ci w spostrzeganiu i zauwa�eniu istotnych przeszk�d na drodze i bezpiecznym ich omijaniu, w ustalaniu i utrzymaniu kierunku ruchu itp. Ta ostania sprawa dotyczy zw�aszcza dzieci z ograniczonym polem widzenia. 2.2. D z i e c i n i e w i d o m e Drug� grup� dzieci z uszkodzonym wzrokiem stanowi� dzieci niewidome, kt�re posiadaj� bardzo g��bokie uszkodzenie wzroku lub s� go ca�kowicie pozbawione. W zwi�zku z tym rozr�nia si� dzieci niewidome z resztkami wzroku oraz dzieci ca�kowicie niewidome. R�ni� si� one od dzieci s�abowidz�cych tym, �e na skutek ca�kowitego braku wzroku lub bardzo g��bokiego jego uszkodzenia funkcjonuj� one w oparciu o pozosta�e zmys�y, a wi�c zmys� dotyku, s�uchu, w�chu i inne zmys�y. Pos�uguj� si� wi�c one pozawzrokowymi technikami wykonywania wielu czynno�ci. Z punktu widzenia nauki szkolnej dotyczy to przede wszystkim konieczno�ci pisania i czytania specjalnym dla niewidomych pismem wypuk�ym odbieranym dotykiem oraz pobierania nauki przy zastosowaniu specjalnych metod opartych na dotyku i s�uchu. Podobnie wiele czynno�ci dnia codziennego wykonuj� one bezwrokowo. Je�li chodzi o poruszanie si� w przestrzeni, to odbywa si� ono przy pomocy specjalnej laski, u�ywanej przez osoby niewidome. Zagadnienia te kszta�tuj� si� troch� odmiennie u dzieci niewidomych z resztkami wzroku i dzieci ca�kowicie niewidomych, dlatego obie te grupy om�wimy oddzielnie. 2.2.1. Dzieci niewidome z resztkami wzroku Dzieci niewidome z resztkami wzroku, nazywane te� dzie�mi szcz�tkowo widz�cymi wprawdzie zachowa�y pewien szcz�tkowy wzrok, lecz nie przedstawia on wi�kszej warto�ci i w konkretnym przypadku trzeba go ocenia� indywidualnie. Z regu�y resztki wzroku pozwalaj� na mniej lub wi�cej dok�adne spostrzeganie og�lnej sylwetki du�ych przedmiot�w i ich kszta�t�w. Ma to miejsce zazwyczaj tylko w�wczas, gdy przedmiot znajduje si� w pobli�u dziecka szcz�tkowo widz�cego. Oczywi�cie taki obraz jest og�lny, niewyra�ny, fragmentaryczny, z niewyra�n� barw�, nie ujmuj�cy szczeg��w, ani jego stosunku do innych przedmiot�w. Praktycznie dzieci niewidome z resztkami wzroku nie opieraja poznania przedmiot�w wy��cznie na wzroku. Wr�cz przeciwnie dla dok�adnego poznania przedmiotu pos�uguj� si� dotykiem i s�uchem. Poznawanie przy pomocy resztek wzroku daje im tylko pewne og�lne ramy lub pe�ni u nich tylko rol� uzupe�niaj�c� i wspomagaj�c� poznawanie przy pomocy innych zmys��w. Ich struktura poznania zmys�owego ma wi�c charakter dotykowo-s�uchowo-wzrokowy czyli dominuj�c� rol� odgrywa dotyk i s�uch. U niekt�rych z tych dzieci mo�na uzyska� popraw� wzrokowych czynno�ci percepcyjnych - spostrzegania wzrokowego przez zastosowanie odpowiednich �wicze� oraz zastosowanie odpowiednich pomocy optycznych. Je�li jednak chodzi o orientacj� w przestrzeni, co jest wa�ne dla poruszania si� i wykonywania r�nych czynno�ci, to zachowane resztki wzroku b�d� zawsze dominowa� nad pozosta�ymi zmys�ami i dostarcza� dziecku pewnych informacji dotycz�cych miejsca, w kt�rym si� porusza lub co� robi. Nie mo�na jednak zbytnio przecenia� resztek wzroku u tych dzieci. Obraz przedmiot�w i zjawisk wyst�puj�cych w danej przestrzeni, jaki one dostarczaj�, jest zwykle bardzo niewyra�ny i fragmentaryczny, nie ujmuj�cy wszystkich istotnych jej element�w. Zwyk�e resztki wzroku tylko sygnalizuj� dziecku istnienie przeszkody na drodze, po kt�rej si� porusza i to tylko w�wczas, gdy znajdzie si� ono bardzo blisko niej. St�d dzieci te maj� du�e trudno�ci w samodzielnym poruszaniu si� i powinny nauczy� si� pos�ugiwania bia�� lask� tak samo jak dzieci ca�kowicie niewidome. Szczeg�lnie umiej�tno�� ta mo�e okaza� si� potrzebna im w trudniejszym terenie i w niesprzyjaj�ch warunkach �wietlnych, np. o zmroku, w s�abo o�wietlonej przestrzeni itp. Pobobnie maj� one wiele trudno�ci przy wykonywaniu r�nych czynno�ci praktycznych wymagaj�cych nie tylko wzrokowej orientacji w miejscu ich wykonania, lecz tak�e wzrokowego kierowania i kontrolowania ich przebiegiem. Zwykle resztki wzroku s� niewystarczaj�ce do spe�niania tych dw�ch ostatnich funkcji. St�d musz� one nauczy� si� wykonywania wielu czynno�ci, zw�aszcza czynno�ci dnia codziennego, metod� bezwzrokow� lub cz�ciowo wzrokow� i cz�ciowo dotykow�. U dzieci niewidomych z resztkami wzroku obserwuje si� cz�sto tendencj� do zbytniej koncentracji na bod�cach wzrokowych, chocia� nie zawsze przedstawiaj� one dla nich wi�ksz� warto�� oraz nie przynosz� praktycznych korzy�ci. Jest to zjawisko szkodliwe dla nich, gdy� w ten spos�b eliminuj� one z pola uwagi inne wa�ne bod�ce (s�uchowe, w�chowe), kt�re mog� przynie�� im konkretne informacje, potrzebne w danej chwili. Je�li chodzi o nauk� szkoln�, to s� to dzieci, kt�re w czytaniu i pisaniu musz� pos�ugiwa� si� specjalnym pismem wypuk�ym dla dzieci niewidomych, tzw. systemem Ludwika Braille'a, zwanym popularnie brajlem. Ich stan wzroku jest bowiem niewystarczaj�cy dla spoostrzegania liter i innych znak�w graficznych, nawet przy zastosowaniu odpowiednich pomocy optycznych (szkie� powi�kszaj�cych). Oczywi�cie w wielu zaj�ciach szkolnych resztki wzroku mog� by� bardzo po�yteczne, cho�by dla og�lnej orientacji w klasie, na �awce szkolnej itp. Tak samo dzieci te musz� korzysta� ze specjalnych pomocy dydaktycznych przeznaczonych dla dzieci niewidomych, jak np. z wypuk�ych map. 2.2.2. D z i e c i c a � k o w i c i e n i e w i d o m e Dzieci ca�kowicie niewidome, to dzieci, u kt�rych czynno�ci wzrokowe zosta�y ca�kowie zniesione i nie reaguj� one na �adne bod�ce wzrokowe. Do dzieci tych zalicza si� tak�e dzieci, kt�re zachowa�y tzw. poczucia �wiat�a. Potrafi� one jedynie rozr�nia� dzie� i noc, lub zapalone �wiat�o wieczorem w pomieszczeniu. Struktura poznania dzieci niewidomych ma wi�c charakter dotykowo-s�uchowy wspierany cz�ciowo przez inne zmys�y. Oznacza to, �e w poznawaniu przedmiot�w i zjawisk opieraj� si� g��wnie na zmy�le dotyku i s�uchu. Ich spostrze�enia odzwierciedlaj� tylko te cechu rzeczywisto�ci, kt�re odbierane s� przez te zmys�y. Obrazy przedmiot�w i zjawisk pozbawione s� wi�c element�w, kt�re podpadaj� pod zmys� wzroku, a wi�c �wiat�o i barwa. Tak samo zmys� dotyku, s�uchu i inne zmys�y dzieci ca�kowicie niewidome wykorzystuj� w orientacji przestrzennej i poruszaniu si� oraz wykonywaniu wszystkich czynno�ci praktycznych. Je�li chodzi o opanowanie samodzielnego poruszania si�, to umiej�tno�� pos�ugiwania si� bia�a lask� jest konieczna. Nauk� w tym zakresie trzeba rozpocz�� jak najwcze�niej. Niekt�rzy autorzy podkre�laj�, �e powinna ona by� zapocz�tkowana ju� w okresie przedszkolnym. Brak wzroku u dzieci ca�kowicie niewidomych, podobnie jak g��bokie uszkodzenie wzroku u dzieci niewidomych z resztkami wzroku, mo�e tak�e negatywnie odbi� si� na ich rozwoju motorycznym, z uwagi na zak��con� koordynacj� wzrokowo-ruchow�. Wiele z tych dzieci ma nieprawid�owo rozwini�ty aparat motoryczny, charakteryzuj�cy si� licznymi wadami postawy (kr�gos�upa), znacznymi op�nieniami w rozwoju manipulacji i lokomocji, nieprawid�owo ukszta�towanymi ruchami manipulacyjnymi lub lokomocyjnymi, mniejsz� sprawno�ci� tych ruch�w oraz mniejsz� og�ln� aktywno�ci� motoryczn�. Bardzo cz�sto mo�na spotka� u nich tzw. blindyzmy przejawiaj�ce si� w cz�stym wykonywaniu pewnych stereotypowych, bezcelowych, niepotrzebnych ruch�w i czynno�ci jak np. kr�cenie si� w k�ko, kiwanie si�, uciskanie ga�ek ocznych, chodzenie na sztywnych nogach, mru�enie powiek itp. Je�li chodzi o nauk� szkoln�, to podobnie jak dzieci niewidome z resztkami wzroku, musz� one pos�ugiwa� si� brajlem i korzysta� ze specjalnych pomocy dydaktycznych. Powinny one tak�e bezwzgl�dnie opanowa� umiej�tno�� pos�ugiwania si� bia�� lask� dla zapewnienia sobie niezale�no�ci w poruszaniu si� w przestrzeni i opanowa� umiej�tno�� wykonywania wszystkich czynno�ci �ycia codziennego metod� bezwzrokow�.. 2.3. D z i e c i o c i e m n i a � e Wi�kszo�� dzieci z uszkodzonym wzrokiem, kt�re trafi�j� do Waszej szko�y, to dzieci, kt�re urodzi�y si� s�abowidz�ce lub niewidome lub sta�y si� nimi w pierwszych latach swego �ycia na skutek r�nych przyczyn. S� to wi�c dzieci, kt�re od zarania swego �ycia maj� problemy ze swoim wzrokiem i wychowywane by�y jako dzieci s�abowidz�ce lub niewidome. Istnieje jednak tak�e pewna grupa dzieci, kt�re cz�ciowo lub ca�kowicie trac� wzrok w wieku p�niejszym, np. w wieku szkolnym. Niekt�re z nich trac� wzrok nagle np. na skutek nieszcz�liwego wypadku lub na przestrzeni d�u�szego czasu na skutek okre�lonej choroby. Konsekwencj� wypadku lub choroby mo�e by� s�abowzroczno�� lub �lepota. Problemy zwi�zane z cz�ciow� lub ca�kowit� utrat� wzroku zale�� w znacznym stopniu od wieku dziecka. Im dziecko jest starsze w momencie utraty wzroku, tym wi�cej i trudniejszych poci�ga to za sob� problem�w. Inaczej sprawa ta b�dzie przedstawia� si� u dziecka 7-letniego, a inaczej u m�odzie�ca 14-letniego. Powstaje w�wczas problem zaakceptowania swojej nowej sytuacji i przystosowania si� do zupe�nie nowych i nieoczekiwanych warunk�w �ycia, a wi�c opanowania r�nych umiej�tno�ci, kt�re s� potrzebne dziecku s�abowidz�cemu czy niewidomemu. �atwiej przyjdzie przystosowa� si� do nowych warunk�w �ycia temu pierwszemu dziecku. Zwykle s� to sprawy bardzo trudne dla dzieci, powi�zane z silnymi reakcjami emocjonalnymi. Mog� one mie� sw�j wp�yw na zachowanie si� dziecka, a tym bardziej na stosunek do nauki szkolnej i jej wyniki. Dzieci takie wymagaj� bezwzgl�dnie pomocy ze strony psychologa, pedagog�w oraz rodzic�w, kt�rzy powinni je zrozumie� i wsp�lnie u�atwi� im przej�cie przez ten trudny okres i zapewni� warunki do przystosowania si� do �ycia z ograniczonym widzeniem lub ca�kowitym brakiem wzroku. 2.4. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem z dodatkowymi ograniczeniami W�r�d dzieci z uszkodzonym wzrokiem mo�emy spotka� tak�e pewien procent dzieci z dodatkowymi ograniczeniami. Nale�� do nich dzieci s�abowidz�ce lub niewidome z dodatkowym uszkodzeniem s�uchu, umy�lowym upo�ledzeniem, uszkodzeniem narz�du ruchu itp. Dzieci niewidome i s�abowidz�ce z r�wnoczesnym uszkodzeniem s�uchu nazywane s� dzie�mi g�uchoniewidomymi. Jest ich stosunkowo niewiele. Towarzystwa Pomocy G�uchoniewoidomym aktualnie zarejestrowa�o 140 takich dzieci, lecz z pewno�ci� ich liczba w naszym kraju jest wi�ksza. Dodatkowe uszkodzenie s�uchu u dzieci niewidomych i s�abowidz�cych mo�e mie� r�ny stopie�, a mianowicie umiarkowany, powa�ny lub g��boki. W przypadku uszkodzenia umiarkowanego dziecko s�yszy i rozumienie mow�, lecz tylko w korzystnych warunkach. W przypadku uszkodzenia powa�nego do s�yszenia i rozumienia mowy dziecko musi pos�ugiwa� si� aparatem s�uchowym. Je�eli jednak jest to uszkodzenie g��bokie, w�wczas dziecko nie potrafi odbiera� d�wi�k�w mowy w og�le. Istnieje wiele przyczyn g�ucho�lepoty wyst�puj�cej u dzieci. Z regu�y s� to pewne czynniki o charakterze genetycznym lub wrodzonym, a tak�e pewne choroby, kt�re wyst�puj� we wczesnym okresie �ycia dziecka. Medycyna zna dzisiaj wiele takich przyczyn, jak np. zesp� Ushera, r�yczka przebyta przez matk� w pierwszych miesi�cach ci��y, wcze�niactwo itp. Dzieci g�uchoniewidome maj� oczywi�cie mniejsze mo�liwo�ci rozwojowe i cz�sto pomimo intensywnej pracy nad nimi pozostaj� na bardzo niskim poziomie funkcjonowania. Dzieci g�uchoniewidome maj� bardzo specjalne potrzeby edukacyjne. Podstawow� spraw� dla nich to problem komunikowania si�. Od stopnia rozwi�zania tego problemu czyli znalezienia metody komunikowania si� z nimi, zale�y w znacznym stopniu ich rozw�j i post�p w opanowaniu przez nie podstawowych umiej�tno�c