PORADNIK DYDAKTYCZNY dla nauczycieli realizuj�cych podstaw� programow� w zakresie szko�y podstawowej i gimnazjum z uczniami niewidomymi i s�abo widz�cymi Praca zbiorowa pod redakcj� Stanis�awa Jakubowskiego Ministerstwo Edukacji Narodowej Warszawa 2001 SPIS TRE�CI Wst�p 7 Rozdzia� I 10 Dzieci z uszkodzonym wzrokiem i ich edukacja -Tadeusz Majewski 10 1. Wzrok i jego uszkodzenie 10 1.1. Znaczenie wzroku w �yciu dziecka 10 1.2. Rodzaje uszkodzenia wzroku 10 1.3. Przyczyny uszkodzenia wzroku 14 2. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem 15 2.1. Funkcjonowanie dzieci z uszkodzonym wzrokiem 15 2.2. Dzieci ca�kowicie niewidome 18 2.3. Dzieci niewidome z resztkami wzroku 18 2.4. Dzieci s�abo widz�ce 20 2.5. Dzieci ociemnia�e 24 2.6. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem z dodatkowymi niepe�nosprawno�ciami 24 3. Tyflopedagogika 25 4. Aktualne tendencje w tyflopedagogice 28 Bibliografia 30 Rozdzia� II 32 Pos�ugiwanie si� wzrokiem przez dzieci s�abo widz�ce - Antonina Adamowicz-Hummel 32 1. Na czym polega rehabilitacja wzroku? 32 2. Najcz�ciej spotykane uszkodzenia i schorzenia uk�adu wzrokowego oraz ich nast�pstwa funkcjonalne 34 3. Czynniki wp�ywaj�ce na funkcjonowanie wzrokowe s�abo widz�cego 35 4. Pomoce u�atwiaj�ce widzenie 35 4.1. Czynniki zewn�trzne wp�ywaj�ce na widzenie 35 4.2. Powi�kszony druk i inne pomoce nieoptyczne 38 4.3. Najpopularniejsze pomoce optyczne 43 4.4 Powi�kszalniki i lupy elektroniczne 44 5. Wskaz�wki dla nauczyciela 46 5.1. Jak pom�c dziecku s�abo widz�cemu, �eby dobrze funkcjonowa�o i dobrze si� czu�o w klasie? 46 5.2. Przyk�ady zmian w wygl�dzie i zachowaniu dziecka, mog�cych �wiadczy� o zmianach w stanie jego zdrowia i w widzeniu 48 Bibliografia 48 Rozdzia� III 51 Pismo brajla i rysunek wypuk�y w nauczaniu dzieci niewidomych 51 1. Wykorzystanie w dydaktyce pisma brajla - Halina Zielazek 51 1.1. Pismo brajla, jego zakres u�ytkowania 51 1.2. Jak uczy�? 52 Bibliografia 58 2. Cele i metoda nauczania dzieci niewidomych rysowania i czytania rysunku 59 s. El�bieta Wi�ckowska 59 2.1. S�owo wst�pne 59 2.2. Psychiczne w�a�ciwo�ci czytania dotykiem grafiki wypuk�ej 61 2.3. Zasady redagowania rysunku dydaktycznego dla niewidomego 61 2.4. Techniki kszta�towania rysunku dotykowego dla niewidomego i przez niewidomego 64 2.5. Cele nauczania dzieci niewidomych rysunku 67 2.6. Podstawowe wskazania metodyczne 68 2.7. Zwi�zek nauczania rysunku z rozwojem wyobra�ni i poj�� przestrzennych dziecka niewidomego 73 Teksty uzupe�niaj�ce: 73 A. Zestawienie sprawno�ci ucznia niewidomego, przygotowanego do nauki w szkole masowej 73 B. Najlepsze, znane mi tabliczki brajlowskie: 74 Bibliografia 75 Rozdzia� IV 76 Pomoce dydaktyczne i �rodki techniczne przydatne w nauczaniu dzieci z uszkodzonym wzrokiem - Stanis�aw Jakubowski 76 1. Przedmioty i urz�dzenia s�u��ce rehabilitacji os�b niewidomych i s�abo widz�cych 76 2. Urz�dzenia m�wi�ce 82 2.1. Syntezatory mowy 82 2.2. Notatniki m�wi�ce 84 2.3. "M�wi�ca grafika" 85 3. Urz�dzenia elektroniczne wykorzystuj�ce pismo brajla 87 3.1. Monitory brajlowskie 88 3.2. Notatniki brajlowskie 88 3.3. Drukarki brajlowskie 89 4. Skanery, aparaty do czytania 90 5. Przyk�ady zastosowa� urz�dze� komputerowych 93 5.1. Elektroniczne s�owniki i encyklopedie 94 5.2. Sie� komputerowa w klasie zamiast tradycyjnej tablicy 95 5.3. Internet najwi�ksz� ksi�garni� �wiata 96 Bibliografia 99 Rozdzia� V 100 Zagadnienia nauczania pocz�tkowego dzieci z dysfunkcj� wzroku - Barbara Kawczy�ska-Regu�a, Bo�ena Pierzcha�a 100 1. Dziecko a klasa 100 1.1. Podstawy integracji 100 1.2. Wzajemne postawy dziecka niewidomego i widz�cego 101 1.3. Rola rodzic�w 103 1.4. Rola nauczyciela 104 1.5. Wzajemne kontakty rodzic-nauczyciel 105 1.6. Ucze� z dysfunkcj� wzroku a jego miejsce w spo�eczno�ci klasowej 106 1.7. Urz�dzenie klasy 107 2. Rehabilitacja podstawowa - wyrabianie samodzielno�ci w poruszaniu si� i samoobs�udze 108 2.1. Etapy rehabilitacji 108 2.2. Funkcja rodziny 109 2.3. Co to jest orientacja przestrzenna ? 109 2.4. Indywidualizacja w orientacji 110 2.5. Nauczanie orientacji w szkole 112 3. Pierwsze kroki w pisaniu i czytaniu 114 4. Odrabianie zada� domowych 122 4.1. Rola nauki domowej w og�lnym nauczaniu 122 4.2. Jak pomaga� dziecku z dysfunkcj� wzroku ? 123 4.3. Zabawa jako forma uczenia 127 4.4. Rola rodzic�w w odrabianiu zada� domowych 127 5. Nauczanie integracyjne 129 6. Konsultacja i pomoc pedagogiczna dla nauczycieli i rodzic�w 133 Bibliografia 135 Rozdzia� VI 137 Porady i wskaz�wki dydaktyczne dla nauczycieli przedmiot�w humanistycznych 137 1. Specyficzne zagadnienia w nauczaniu j�zyka polskiego dzieci z uszkodzeniem wzroku ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem niewidomych - Ma�gorzata Galster 137 1.1. Pocz�tki czytania i pisania 137 1.2. Rozwijanie s�ownictwa i form wypowiadania si� 138 1.3. Doskonalenie czytania 139 1.4. Korzystanie ze s�ownik�w 141 1.5. Nauka ortografii 142 1.6. Lekcje gramatyki 143 1.7. Praca z dzie�mi nowo ociemnia�ymi 143 Bibliografia 144 2. Historia i wiedza o spo�ecze�stwie - W�odzimierz Zielazek 144 2.1. Wyb�r odpowiednich podr�cznik�w 145 2.2. Inne �r�d�a wiadomo�ci 146 2.3. Dost�pno�� ilustracji i map historycznych 149 2.4. Pobudzanie aktywno�ci ucznia na lekcjach 150 2.5. Przeprowadzanie sprawdzian�w i test�w 151 Bibliografia: 152 3. Dost�pno�� sztuki i d�br kultury dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem - Stanis�aw Bade�ski 153 3.1. Sztuka - jej miejsce w bloku humanistycznym 153 3.2. Znaczenie sztuki i tw�rczej wypowiedzi w rozwoju dziecka z uszkodzonym wzrokiem 153 3.3. Ci�g�o�� metod edukacji muzycznej i plastycznej 155 3.4. Swoisto�� nauczania sztuki 156 3.5. Plastyka 157 Rozdzia� VII 161 Nauczanie j�zyk�w obcych - Helena Jakubowska 161 1. S�owo wst�pne 161 2. Zanim nauka zacznie si� na dobre 163 3. M�wienie i rozumienie 165 4. Pisanie i czytanie 166 5. Tradycyjne i nowoczesne techniki nauki i pracy 169 6. Ucze� szczeg�lny czy ca�kiem zwyczajny? 171 Bibliografia 172 Rozdzia� VIII 173 Przedmioty przyrodnicze 173 1. Nauki biologiczne - Dorota Fran�i�-Nisztuk 173 1.1. Uwagi wst�pne 173 1.2. Metody i �rodki stosowane w pracy z uczniami niewidomymi i s�abo widz�cymi 177 1.3. Realizacja programu 181 1.4. Uwagi ko�cowe 186 Bibliografia 186 2. Wybrane zagadnienia dydaktyczne w nauczaniu geografii dzieci niewidomych - Jerzy Brzostek 188 2.1. Wypuk�e mapy i globusy stosowane w pracy dydaktycznej z niewidomymi 188 2.2. �wiczenia na globusie 190 2.3. �wiczenia na mapie 193 2.4. Nauka rysowania planu 196 2.5. Wykorzystanie horyzontarium i modelu sfery niebieskiej 197 Indeks rzeczowy 198 Bibliografia 199 3. Nauczanie fizyki z astronomi� i chemii - Ilona Piotrowska, Jan �wierczek 199 3.1 S�owo wst�pne 199 3.2. Nauczanie w szkole podstawowej 201 3.3. Nauczanie w gimnazjum 203 3.4. Przygotowanie i przeprowadzanie eksperymentu 205 3.5. Przyk�ady do�wiadcze� w podstawowych dzia�ach fizyki 208 3.6. Przyk�ady do�wiadcze� w podstawowych dzia�ach chemii 219 3.7. Wnioski 224 Bibliografia 225 Rozdzia� IX 226 Porady dydaktyczne dla nauczycieli matematyki - 226 1. Podstawy teoretyczne- Ma�gorzata Placha 226 2. Zagadnienia praktyczne- Marian Magner 230 3. Brajlowska notacja matematyczna - Stanis�aw Jakubowski 245 4. Mo�liwo�ci samodzielnego zapisywania wzor�w matematycznych w normalnym pi�mie przez osoby niewidome- Dariusz Miku�owski 247 Rozdzia� X 249 Nauczanie informatyki - Dariusz Miku�owski 249 1. W�a�ciwy wyb�r sprz�tu 249 2. Opanowanie klawiatury - Stanis�aw Jakubowski 250 3. Techniki pracy w systemach Windows 252 4. Skr�ty i u�atwienia systemu Windows dla os�b niewidomych i s�abo widz�cych 253 4.1. Ustawienia Windows u�atwiaj�ce niewidomym prac� 253 4.2. U�atwienia dla s�abo widz�cych 254 5. Kr�tka charakterystyka program�w obs�ugi system�w Windows 257 6. Nauka pakietu Office 261 6.1. Microsoft Word 261 6.2 Podstawy pracy os�b niewidomych z programu Excel 264 7. Wykorzystanie Internetu 265 7.1. Zak�adanie w�asnych kont 265 7.2. Mo�liwo�ci korzystania z program�w Microsoft Outlook Express i Internet Mail 266 7.3. Efektywne wykorzystanie Internetu 266 8. Inne po�yteczne zastosowania komputer�w 267 8.1. Wykorzystanie program�w do utrwalania i obr�bki d�wi�ku 267 8.2. Nauka element�w programowania 268 Rozdzia� XI 269 Orientacja przestrzenna i wychowanie fizyczne -Anna Sikorska 269 1. Nauka poruszania si� i orientacji w przestrzeni 269 2. Podstawowe �wiczenia z orientacji przestrzennej 269 2.1. Odnajdywanie upuszczonych przedmiot�w 271 3. Rozw�j fizyczny i sprawno�� fizyczna dzieci i m�odzie�y z dysfunkcj� narz�du wzroku 271 4. Rola r�norodnych form aktywno�ci ruchowej w procesie rewalidacji dzieci z dysfunkcj� narz�du wzroku 272 5. Przeciwwskazania lekarskie 274 5.1. Wykaz �wicze� zabronionych 274 6. Gimnastyka korekcyjno-kompensacyjna 275 6.1. Gimnastyka przy muzyce 275 7. Gry i zabawy ruchowe 275 8. Zabawy i sport na powietrzu 279 8.1. Podstawowe kroki w nauczaniu niewidomych nowych ruch�w 280 8.2. Przyk�ady wybranych konkurencji lekkoatletycznych (ich specyfika i metodyka nauczania) 280 8.3. Turystyka 287 8.4. Dyscypliny stworzone specjalnie dla niewidomych 287 8.5. Dostosowanie obiekt�w sportowych do potrzeb dzieci s�abo widz�cych i niewidomych 289 Bibliografia 290 Rozdzia� XII 292 Zaj�cia techniczne i plastyczne - Roman Pi�at 292 1. Rehabilitacyjne cele zaj�� 292 2. Rozwijanie sprawno�ci manualnej 292 3. Przyk�ady zaj�� plastyczno-technicznych z zastosowaniem r�norodnych materia��w 297 4. Czynno�ci �ycia codziennego 299 Bibliografia 302 Rozdzia� XIII 304 Dziedziny artystyczne 304 1. Muzyka - Gra�yna Nazarko 304 1.1. Uprzyst�pnienie procesu edukacyjnego 305 dla uczni�w z dysfunkcj� wzroku 305 1.2. Ekspresja muzyczna 307 1.3. Alternatywne formy zapisu muzyki elementarnej, czytanie g�osem z zapisu i proces odwrotny 309 1.4. Stymulowanie zainteresowa� �piewem 312 1.5. Rola dyrygenta zespo�u wobec ucznia z dysfunkcj� wzroku 313 1.6. Gra na instrumentach 314 1.7. Znaczenie recepcji muzyki i problem dost�pno�ci do wiedzy o muzyce w odniesieniu do uczni�w niewidomych i s�abo widz�cych 319 1.8. Muzykografia - brajlowski system nutowy 320 2. Znaczenie teatru dla rehabilitacji dzieci z uszkodzonym wzrokiem -Stanis�aw Bade�ski 321 2.1. Znaczenie dzia�a� teatralnych w tyflopedagogice 321 2.2 Niewidomy w grupie teatralnej 322 2.3. J�zyk cia�a, j�zyk przestrzeni 322 2.4. Sztuka s�owa 325 2.6. A mo�e taniec? 326 2.7. Niewidomy jako widz 327 ZDJ�CIA UCZNI�W UCZESTNICZ�CYCH W ZAJ�CIACH SZKOLNYCH 328 DODATEK A 329 ZARZ�D G��WNY I OKR�GI POLSKIEGO ZWI�ZKU NIEWIDOMYCH 329 DODATEK B 332 O�RODKI SZKOLNO-WYCHOWAWCZE DLA DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM 332 DODATEK C 335 CZASOPISMA POLSKIEGO ZWI�ZKU NIEWIDOMYCH 335 DODATEK D 337 WYKAZ NAJPOPULARNIEJSZYCH POMOCY DYDAKTYCZNYCH 337 DODATEK E 343 KRAJOWE I ZAGRANICZNE ADRESY INTERNETOWE ZWI�ZANE Z REHABILITACJ� I EDUKACJ� OS�B NIEWIDOMYCH 343 DODATEK F 353 POLSKIE I OBCOJ�ZYCZNE ALFABETY BRAJLOWSKIE 353 Wst�p Do zjawisk, kt�re w ostatnich latach tak znacz�co zmieniaj� oblicze naszego kraju, nale�y m.in. wyra�ne poszerzenie mo�liwo�ci uczestnictwa os�b niepe�nosprawnych w coraz to liczniejszych obszarach �ycia spo�ecznego. Proces szybszej i pe�niejszej integracji tych os�b, dla kt�rego prawne i ekonomiczne przes�anki stworzy�a Ustawa o zatrudnianiu i rehabilitacji spo�ecznej os�b niepe�nosprawnych z 9 maja 1991, mo�na by�o najpierw zaobserwowa� na rynku pracy. Tysi�ce bowiem os�b niepe�nosprawnych zdoby�o zatrudnienie po�r�d ludzi zdrowych w rozmaitych przedsi�biorstwach i instytucjach. Wielu te� otworzy�o w�asn� dzia�alno�� gospodarcz� na otwartym rynku pracy. Jednak�e ten pozytywny proces stale napotyka na liczne przeszkody, z kt�rych dwie mo�na uzna� za najwa�niejsze: - bariery psychologiczne, istniej�ce zar�wno po stronie pracodawc�w, jak i samych os�b niepe�nosprawnych; - zbyt niskie wykszta�cenie i kwalifikacje os�b niepe�nosprawnych, zamykaj�ce im drog� do atrakcyjnych zawod�w i stanowisk, znajduj�cych si� przede wszystkim w dyspozycji og�lnie dost�pnych zak�ad�w pracy. Uzasadnione nadzieje na zmian� tego stanu rzeczy budz� wci�� nasilaj�ce si� dzia�ania wielu os�b i instytucji o�wiatowych, zmierzaj�ce do stworzenia dzieciom niepe�nosprawnym odpowiednich warunk�w do nauki na zasadach integracji. Zwolennicy tej idei uwa�aj�, �e rozpocz�cie procesu przygotowania niepe�nosprawnego dziecka do �ycia i dzia�ania w jego w�asnym �rodowisku ju� od najm�odszych lat, a wi�c w wieku przedszkolnym i szkolnym, stwarza dla niego realn� szans� na pe�n� integracj� ze spo�ecze�stwem. Omawiana tendencja nauczania integracyjnego obejmuje w coraz szerszym zakresie r�wnie� dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Ju� od kilku lat ich wi�kszo�� ucz�szcza do szk� og�lnodost�pnych. Wychodz�c naprzeciw tym tendencjom, Ministerstwo Edukacji Narodowej podejmuje starania, by za pomoc� �rodk�w prawnych i finansowych stworzy� na terenie ca�ego kraju odpowiednie warunki dla rozwoju edukacji integracyjnej. Celowi temu ma tak�e s�u�y� niniejszy Poradnik. Stanowi on prac� zbiorow� 21 autor�w. Z tej liczby 12 os�b to nauczyciele O�rodk�w Szkolno-Wychowawczych dla Dzieci Niewidomych. Fakt ten niech b�dzie traktowany jako wk�ad szkolnictwa specjalnego w rozw�j edukacji integracyjnej, a jednocze�nie wymownym przyk�adem zacie�niaj�cej si� stale wsp�pracy obydwu system�w szkolnictwa. Zreszt� przyk�ad�w takiej wsp�pracy mo�na w tek�cie Poradnika znale�� znacznie wi�cej. Drug� grup� autor�w tej ksi��ki stanowi� osoby niewidome, kt�re po uko�czeniu studi�w wy�szych pracuj� jako dydaktycy, tak w O�rodkach Specjalnych, jak i poza nimi. Wskaz�wki i rady tej grupy autor�w s� szczeg�lnie cenne, gdy� zosta�y zdobyte w trakcie osi�gania przez nich kolejnych stopni edukacji i wykonywania pracy zawodowej w sytuacji niemo�no�ci korzystania ze wzroku. Wi�kszo�� autor�w Poradnika posiada znacz�cy dorobek nie tylko w dzia�alno�ci pedagogicznej, ale i pisarskiej, a kilkoro z nich wyk�ada na wy�szych uczelniach. Wszyscy swoje opracowania przygotowali z my�l� o dw�ch g��wnych grupach Czytelnik�w: - nauczycielach, kt�rzy po raz pierwszy, spotkaj� w swej klasie niewidomego lub s�abo widz�cego ucznia, - rodzicach, bez kt�rych m�drej mi�o�ci i zaanga�owania trudno osi�gn�� pomy�lny rezultat kszta�cenia ka�dego dziecka, a zw�aszcza dziecka niepe�nosprawnego. Dlatego w wi�kszo�ci rozdzia��w znale�� mo�na liczne wskaz�wki adresowane do jednej i do drugiej grupy odbiorc�w. Ze wzgl�du na uk�ad tre�ci Poradnik ten, chocia� nieformalnie, mo�na podzieli� na trzy cz�ci. W pierwszej (rozdzia�y od I di IV) Czytelnik znajdzie informacje o charakterze og�lnym, kt�re dotycz� takich zagadnie� jak: podstawowe wiadomo�ci z zakresu okulistyki i tyflologii (rozdzia� I), metody pracy z dzieckiem s�abo widz�cym (rozdzia� II, wykorzystanie rysunku wypuk�ego i pisma brajla w nauczaniu dziecka niewidomego (rozdzia� III) oraz zastosowanie �rodk�w technicznych w nauczaniu i rehabilitacji (rozdzia� IV). Cz�� druga Poradnika obejmuje rozdzia�y V-XIII, kt�re po�wi�cone zosta�y nauczaniu pocz�tkowemu, a dalej - dydaktyce zaj�� z poszczeg�lnych przedmiot�w. Ostatni�, trzeci� cz�� tworz� dodatki, kt�re wskazuj� uzupe�niaj�ce �r�d�a informacji z zakresu rehabilitacji i edukacji dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Znale�� w nich mo�na wiele po�ytecznych adres�w (w tym tak�e Internetowych) instytucji i organizacji dzia�aj�cych dla dobra os�b z dysfunkcj� wzroku, zestawienie pomocy technicznych dla os�b niewidomych i s�abo widz�cych wraz z adresami sprzedawc�w, wykaz czasopism wydawanych przez Polski Zwi�zek Niewidomych i wreszcie alfabety brajlowskie dla najpopularniejszych j�zyk�w europejskich. Czytelnik, kt�ry zdob�dzie si� na przeczytanie ca�ego Poradnika lub jego obszerniejszych fragment�w, zauwa�y z pewno�ci�, �e w przygotowanych niezale�nie od siebie opracowaniach pewne informacje cz�ciowo pokrywaj� si�. Jako redaktor niniejszej publikacji powt�rzenia takie stara�em si� eliminowa� do minimum, w taki jednak spos�b, aby skre�lenia nie zmniejszy�y merytorycznej warto�ci danego opracowania ani te� nie rozerwa�y sp�jno�ci wywod�w. Przy dokonywaniu zabieg�w redakcyjnych stara�em si� pami�ta� r�wnie� o tych Czytelnikach, kt�rzy zechc� zapozna� si� jedynie z interesuj�cymi ich rozdzia�ami. Dla nich to w�a�nie, a przypuszczam, �e b�d� stanowili wi�kszo��, nale�a�o zadba� o to, by �adna informacja i wskaz�wka, istotna dla nauczania danego przedmiotu, nie zosta�a pomini�ta, chocia�by nawet wyst�pi�a w zbli�onej tre�ci w opracowaniu innego autora. W imieniu wszystkich autor�w Poradnikapragn� wyrazi� �yczenie, aby zawarte w tej publikacji tre�ci zosta�y wykorzystane przez nauczycieli w doskonaleniu metod nauczania dziecka z uszkodzonym wzrokiem - przede wszystkim dla jego dobra i zarazem dla wzbogacenia polskiej my�li pedagogicznej. Stanis�aw Jakubowski - redaktor merytoryczny Rozdzia� I Dzieci z uszkodzonym wzrokiem i ich edukacja -Tadeusz Majewski Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie 1. Wzrok i jego uszkodzenie 1.1. Znaczenie wzroku w �yciu dziecka W�r�d dzieci niepe�nosprawnych mo�na tak�e spotka� dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Dla dziecka w wieku szkolnym wzrok ma wprost nieocenione znaczenie w jego nauce, a wi�c w poznawaniu rzeczywisto�ci - przedmiot�w, ludzi, zwierz�t i zjawisk, a tak�e w kszta�towaniu r�nych umiej�tno�ci praktycznych, pocz�wszy od tych najprostszych (czynno�ci dnia codziennego), a sko�czywszy na bardzo z�o�onych (czytanie i pisanie). Nauka tych umiej�tno�ci w znacznym stopniu bazuje na obserwacji i demonstracji. Dziecko obserwuje inne osoby i stara si� je na�ladowa�. Wykonywanie praktycznych czynno�ci oparte jest na mechanizmie koordynacji wzrokowo-ruchowej, w kt�rym wzrok pe�ni funkcj� orientacyjn�, kieruj�c� i kontroluj�c� poprawno�� ich przebiegu. Wreszcie trzeba podkre�li�, �e wzrok ma tak�e znaczenie w orientowaniu si� dziecka w przestrzeni, co jest niezb�dnym warunkiem jego samodzielnego poruszania si� w klasach, na korytarzach, na podw�rzu, czy boisku sportowym, nie m�wi�c ju� o doj�ciu lub doje�dzie z domu do szko�y. Dotyczy to te� orientacji w otoczeniu ludzi, pozwalaj�cej ustali�, gdzie znajduje si� np. nauczyciel lub inne dzieci. 1.2. Rodzaje uszkodzenia wzroku Narz�d wzroku ma bardzo z�o�on� i delikatn� budow�. Sk�ada si� on z ga�ek ocznych wraz z mi�niami umo�liwiaj�cymi ich ruchy oraz nerw�w wzrokowych, ��cz�cych je z odpowiedni� parti� kom�rek nerwowych, zlokalizowan� w p�acie potylicznym kory m�zgowej, zwan� o�rodkiem wzrokowym. Zako�czenia nerw�w wzrokowych znajduj�ce si� w siatk�wce na dnie oka stanowi� receptory wzrokowe. S� to tzw. czopki i pr�ciki, czyli wyspecjalizowane kom�rki �wiat�oczu�e, reaguj�ce na bod�ce wzrokowe, kt�rymi s� fale elektromagnetyczne, czyli �wiat�o. W cz�ci funkcjonalnej narz�du wzroku mo�na wyodr�bni� cz�� fizjologiczn�, czyli widzenie oraz cz�� psychologiczn�, czyli percepcj� wzrokow�. Na t� pierwsz� sk�adaj� si�: czynno�ci motoryczne ga�ek ocznych, czynno�ci optyczne i czynno�ci wzrokowe, natomiast na t� drug� - wzrokowe czynno�ci percepcyjne (spostrzeganie wzrokowe). Tak jak ka�dy inny narz�d organizmu, r�wnie� narz�d wzroku i jego czynno�ci mog� ulec uszkodzeniu na skutek dzia�ania r�nych czynnik�w wewn�trznych i zewn�trznych. W wyniku takiego uszkodzenia mo�e nast�pi� cz�ciowe lub ca�kowite zniesienie czynno�ci wzrokowych, czyli s�abowzroczno�� lub �lepota. Je�li chodzi o czynno�ci motoryczne ga�ek ocznych, to ich zadaniem jest: - ukierunkowanie ga�ek ocznych na odpowiedni przedmiot i zatrzymanie si� na nim, czyli fiksacja, - skierowanie obu ga�ek w ten sam punkt lub na ten sam przedmiot, czyli konwergencja lub zbie�no��, - przenoszenie wzroku dla odszukania konkretnego przedmiotu oraz �ledzenie wzrokiem za przedmiotem znajduj�cym si� w ruchu. Przyk�adami uszkodzenia czynno�ci motorycznych ga�ek ocznych jest zez i oczopl�s. Zez charakteryzuje si� nieprawid�owym ustawieniem ga�ek ocznych, uniemo�liwiaj�cym konwergencj� i powoduj�cym widzenie zdwojone; obrazy obu oczu nie nak�adaj� si� na siebie i powstaj� dwa oddzielne obrazy. Oczopl�s jest natomiast zaburzeniem polegaj�cym na trudnych do kontrolowania, mimowolnych i rytmicznych drganiach ga�ek ocznych, uniemo�liwiaj�cym fiksacj�. Mo�e on towarzyszy� niekt�rym schorzeniom wzroku, jak bielactwo (albinizm), za�ma wrodzona lub schorzenia rog�wki. Lekkie drganie ga�ek ocznych jest zjawiskiem normalnym. Je�li jest ono jednak nadmierne, w�wczas uniemo�liwia utrzymanie wzroku przez okre�lony czas na ogl�danym przedmiocie, co np. utrudnia czytanie. Zadaniem czynno�ci optycznych oka jest skupianie i skierowanie wpadaj�cej do ga�ki ocznej wi�zki promieni �wietlnych na plamk� ��t�, znajduj�c� si� w �rodku siatk�wki, gdzie jest najwi�ksza liczba czopk�w. Widzenie t� cz�ci� siatk�wki jest najlepsze, najwyra�niejsze i najdok�adniejsze. Skupianie i skierowanie promieni �wietlnych na plamk� ��t� odbywa si� dzi�ki odpowiedniemu ich za�amaniu przez rog�wk�, soczewk� i cia�ko szkliste, tworz�ce uk�ad optyczny oka. Zaburzenie tych czynno�ci wyst�puje przy za�mie (katarakcie) czyli zm�tnieniu soczewki, bielmie czyli zm�tnieniu rog�wki, powoduj�cych utrudnienie dost�pu promieni �wietlnych do ga�ki ocznej oraz przy wadach wzroku takich, jak kr�tkowzroczno��, dalekowzroczno�� i astygmatyzm (niezborno��). Kr�tkowzroczno�� i dalekowzroczno�� jest wynikiem nieprawid�owego funkcjonowania soczewki lub nieprawid�owej budowy ga�ek ocznych. W�wczas promienie wpadaj�ce do ga�ek ocznych skupiaj� si� przed lub poza plamk� ��t�. Je�li s� to wady mniejszego stopnia, mo�na je poprawi� za pomoc� szkie� korekcyjnych (okular�w). U wielu dzieci nie mo�na jednak tego uczyni� i w zwi�zku z tym maj� one znaczne ograniczenia wzrokowe. Trzecim rodzajem wad wzroku jest astygmatyzm polegaj�cy na nier�wnomiernym za�amywaniu promieni �wietlnych przez rog�wk� lub soczewk� na skutek czego powstaj� zniekszta�cone obrazy przedmiot�w. Wad� t� mo�na r�wnie� wyr�wna� przez noszenie odpowiednich szkie� korekcyjnych. Czynno�ci wzrokowe s� najwa�niejsze w ca�ym procesie widzenia. Polegaj� one na reagowaniu receptor�w wzrokowych (czopk�w i pr�cik�w) na bod�ce �wietlne oraz na przekazaniu pobudze� przez nerwy i szlaki nerwowe do o�rodka wzrokowego w korze m�zgowej, gdzie powstaj� obrazy ogl�danych przedmiot�w i zjawisk. Na czynno�ci wzrokowe sk�ada si�: Widzenie centralne (�rodkowe), dzi�ki kt�remu cz�owiek widzi w spos�b wyra�ny przedmioty, zw�aszcza ma�e i bardzo ma�e oraz ma�e fragmenty wi�kszych przedmiot�w. Jest to widzenie plamk� ��t� za pomoc� czopk�w. Sprawno�� widzenia centralnego mierzy si� ostro�ci� wzroku. Bada si� j� za pomoc� specjalnych metod okulistycznych (optometrycznych). Pozwalaj� one ustali� na ile zachowana ostro�� wzroku jest obni�ona w stosunku do normalnej. Zwykle lekarze okuli�ci lub inni specjali�ci przeprowadzaj�cy badania okre�laj� stopie� tego obni�enia w postaci u�amka zwyk�ego lub dziesi�tnego. I tak u�amek 1/20 lub 3/60 (0,05) oznacza, �e ostro�� ta zosta�a 20-krotnie obni�ona lub �e dziecko zachowa�o zaledwie 5% normalnej ostro�ci wzroku. Dzieci, kt�re zachowa�y 5% lub mniej normalnej ostro�ci wzroku, z medycznego punktu widzenia zaliczane s� do dzieci niewidomych z resztkami wzroku. Natomiast dzieci z ostro�ci� wzroku pomi�dzy 1/20 a 1/4 (0,05 a 0,25) lub nawet, jak niekt�rzy przyjmuj�, 1/3 (0,3) zaliczane s� do dzieci s�abo widz�cych. S� to dzieci, u kt�rych ostro�� wzroku zosta�a obni�ona co najmniej trzykrotnie. Dzieci, kt�rych widzenie centralne zosta�o zupe�nie zniszczone, s� oczywi�cie dzie�mi ca�kowicie niewidomymi. Obni�enie ostro�ci wzroku wyst�puje przede wszystkim przy schorzeniach siatk�wki, np. przy tzw. mroczku centralnym, polegaj�cym na zwyrodnieniu plamki ��tej i najbli�szych okolic, przy schorzeniu i zaniku nerw�w wzrokowych, za�mie, wysokiej kr�tkowzroczno�ci i dalekowzroczno�ci, kt�rych nie mo�na w pe�ni wyr�wna� za pomoc� szkie� korekcyjnych oraz bielmie. Widzenie obwodowe, dzi�ki kt�remu cz�owiek widzi du�e przedmioty, przedmioty znajduj�ce si� w ruchu i zjawiska. Jest to widzenie ca�� siatk�wk�, a wi�c r�wnie� za pomoc� pr�cik�w, rozmieszczonych poza plamk� ��t�. Jest ono mniej dok�adne i mniej wyra�ne. Zapewnia ono tak�e cz�owiekowi orientacj� w przestrzeni, co jest szczeg�lnie istotne dla samodzielnego poruszania si� i wykonywania r�nych czynno�ci praktycznych. Je�li chodzi o zaburzenie widzenia obwodowego, to najcz�ciej zdarza si� koncentryczne ograniczenie pola widzenia, czyli stopniowe r�wnomierne jego zw�anie si�. Koncentryczne ograniczenia pola widzenia okre�la si� w stopniach. Znaczne ograniczenie pola widzenia kwalifikuj�ce do s�abowzroczno�ci rozpoczyna si� od 30o lub 20o. Je�li osi�ga ono poziom 5o, w�wczas uwa�ane je za g��bokie. Stopniowe koncentryczne zaw�anie si� pola widzenia, na skutek trwania proces�w chorobowych, prowadzi z regu�y do widzenia lunetowego, czyli widzenia bardzo ma�ego fragmentu przestrzeni (patrzenia jak przez dziurk� od klucza lub rur�). Obok koncentrycznego ograniczenia pola widzenia mog� tak�e wyst�pi� inne jego uszkodzenia, jak widzenie po�owiczne - wypadni�cie po�owy (po lewej lub prawej stronie) pola widzenia oraz mroczki rozsiane, czyli wypadni�cie pewnych jego cz�ci o r�nej wielko�ci i kszta�cie (ciemne plamki w polu widzenia). Ubytki pola widzenia wyst�puj� przy barwnikowym zwyrodnieniu siatk�wki, uszkodzeniu szlak�w wzrokowych i kory m�zgowej, odwarstwieniu siatk�wki oraz masywnych krwotokach do cia�ka szklistego, zmianach w siatk�wce spowodowanych cukrzyc� itp. Widzenie stereoskopowe, czyli widzenie obuoczne, zapewnia cz�owiekowi widzenie przedmiot�w jako bry� oraz przestrzeni jako g��bi. Istot� spostrzegania przestrzeni stanowi jej perspektywiczny obraz. Brak widzenia obuocznego wyst�puje przede wszystkim u dzieci jednoocznych. Ponadto zaburzenie tej czynno�ci wzroku wyst�puje w przypadku uszkodzenia czynno�ci motorycznych ga�ek ocznych, kt�re uniemo�liwia skierowanie obu oczu w ten sam punkt i powoduje widzenie zdwojone. Ma to miejsce przy wspomnianym ju� zezie. W przypadku nie leczenia zeza ostro�� wzroku oka zezuj�cego ulega na og� znacznemu obni�eniu do ca�kowitego jego wy��czenia z procesu widzenia. Podobne zjawisko mo�e wyst�pi� przy dw�ch r�nych zaburzeniach obu oczu oraz przy bardzo wysokiej nadwzroczno�ci. Widzenie barw, dzi�ki kt�remu cz�owiek widzi rzeczywisto�� w r�norakich barwach. Normalne oko ludzkie jest zdolne odr�ni� barwy neutralne czyli barw� bia�� i czarn� oraz liczne odcienie szaro�ci oraz barwy podstawowe - czerwon�, zielon� i niebiesk�. Jest ono zdolne rozr�ni� oko�o 160 odcieni r�nych barw, b�d�cych mieszanin� barw neutralnych i podstawowych. Zaburzenie widzenia barw wyst�puje zwykle przy zmianach w centralnej cz�ci siatk�wki, a wi�c mo�e towarzyszy� obni�eniu ostro�ci wzroku. Dzieci dotkni�te tym zaburzeniem mog� ca�kowicie nie widzie�, lub gorzej widzie� niekt�re barwy np. czerwon�, zielon� lub niebiesk�, widzie� tylko barwy neutralne itp. Od zaburze� widzenia barw zwi�zanych z okre�lonym schorzeniem oczu, nale�y odr�ni� daltonizm, czyli wrodzone zaburzenie widzenia barw bez specjalnego zaburzenia innych czynno�ci wzrokowych, a wi�c ostro�ci wzroku. Wyst�puje on u oko�o 8% m�czyzn i 0,5% kobiet. Widzenie zmierzchowe lub nocne, czyli widzenie w s�abych warunkach �wietlnych, kt�re wyst�puj� o zmroku lub przy s�abym o�wietleniu pomieszczenia. W takich warunkach widzenie odbywa si� dzi�ki aktywizacji pr�cik�w. Zaburzenie widzenia zmierzchowego, zwi�zane z uszkodzeniem pr�cik�w, okre�lane jest jako zmierzchowa lub kurza �lepota. Wyst�puje ono w przypadkach zaburzenia widzenia obwodowego, np. w przypadku barwnikowego zwyrodnienia siatk�wki. Je�li chodzi o cz�� psychologiczn� zmys�u wzroku, to stanowi� j� wzrokowe czynno�ci percepcyjne. Ich zadaniem jest analiza, synteza i interpretacja obraz�w przekazanych z siatk�wki przez nerwy wzrokowe do o�rodka wzrokowego w korze m�zgowej. W wyniku tych czynno�ci powstaj� wra�enia wzrokowe i spostrze�enia przedmiot�w i zjawisk z otaczaj�cej rzeczywisto�ci. Ich dysfunkcja nast�puje przede wszystkim w przypadku uszkodzenia kory m�zgowej. 1.3. Przyczyny uszkodzenia wzroku Jak ju� zaznaczyli�my, narz�d wzroku mo�e ulec uszkodzeniu na skutek r�nych czynnik�w wewn�trznych i zewn�trznych. W wyniku takiego uszkodzenia mo�e nast�pi� cz�ciowe lub ca�kowite zniesienie czynno�ci wzrokowych, czyli �lepota lub s�abowzroczno��. U dzieci uszkodzenie wzroku mo�e wyst�pi� na skutek : - Czynnik�w genetycznych, gdy �lepota lub s�abowzroczno�� jest przekazana dziecku dziedzicznie przez rodzic�w w drodze przekazu uszkodzonych gen�w. Ma to miejsce w przypadku dziedzicznej za�my (katarakty), dziedzicznego zaniku nerwu wzrokowego, dziedzicznej wysokiej kr�tkowzroczno�ci. - Czynnik�w wrodzonych, gdy uszkodzenie wzroku powstaje w okresie p�odowym i spowodowane jest g��wnie chorobami matki w okresie ci��y. Bardzo niebezpieczne dla p�odu s� takie choroby przysz�ej matki, jak np. ki�a, odra, r�yczka czy toksoplazmoza (zaka�enie paso�ytnicze). Ponadto r�nego rodzaju zatrucia w okresie ci��y mog� tak�e zako�czy� si� uszkodzeniem wzroku nienarodzonego dziecka. Do szkodliwych dla p�odu czynnik�w nale�y tak�e spo�ywanie alkoholu przez kobiet� ci�arn�. W tym miejscu trzeba tak�e wspomnie� o wcze�niactwie dziecka. W wyniku przebywania w inkubatorze przez d�u�szy czas wzrok dziecka mo�e ulec tak�e uszkodzeniu. - Chor�b oczu, kt�re mog� wyst�pi� po urodzeniu si� dziecka i w p�niejszym okresie �ycia, jak: jaskra, za�ma, jaglica, nowotwory oka, barwnikowe zwyrodnienie siatk�wki itp. - Chor�b og�lnych, powoduj�cych uszkodzenie narz�du wzroku, jak: cukrzyca, gru�lica, choroby weneryczne, zapalenie opon m�zgowych i m�zgu, guz m�zgu, albinizm (bielactwo) itp. - Niew�a�ciwej diety, czyli po�ywienia pozbawionego witaminy A. - Uraz�w, b�d�cych wynikiem zabaw niebezpiecznymi dla oczu przedmiotami, wypadk�w w domu czy w szkole lub wypadk�w drogowych itp. Na tym tle wy�ania si� zagadnienie profilaktyki okulistycznej, czyli zapobiegania uszkodzeniu wzroku. Dzia�ania zmierzaj�ce do zapobiegania uszkodzeniu wzroku powinny by� prowadzone w ramach profilaktyki og�lnej. Powinny one polega� na zapoznawaniu dzieci ze schorzeniami i urazami, konsekwencj� kt�rych mo�e by� s�abowzroczno�� lub nawet ca�kowita �lepota oraz z podstawowymi zasadami higieny wzroku. Ka�de dziecko musi mie� pe�n� �wiadomo�� czynnik�w zagra�aj�cych jego wzrokowi, aby mog�o ich unika�. 2. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem 2.1. Funkcjonowanie dzieci z uszkodzonym wzrokiem Z medycznego punktu widzenia dzieci z uszkodzonym wzrokiem dzielimy na: - dzieci ca�kowicie niewidome, - niewidome z resztkami wzroku (szcz�tkowo widz�ce), - dzieci s�abo widz�ce. Ponadto dzieci te mo�na podzieli� na: - dzieci z uszkodzonym wzrokiem od urodzenia lub od wczesnego dzieci�stwa, - dzieci ca�kowicie lub cz�ciowo ociemnia�e, czyli dzieci, kt�re w p�niejszym okresie �ycia sta�y si� niewidomymi lub s�abo widz�cymi. Znaczna cz�� dzieci niewidomych i s�abo widz�cych posiada dodatkowe niepe�nosprawno�ci, a wi�c mog� one by� g�uchoniewidome, umys�owo upo�ledzone (z niepe�nosprawno�ci� intelektualn�) lub posiada� okre�lone schorzenia wewn�trzne (np. cukrzyc�). Pedagog musi niew�tpliwie zna� diagnoz� medyczn� - aktualny stan wzroku oraz prognoz� medyczn� - przysz�y stan, gdy� jest to konieczne do oceny mo�liwo�ci wzrokowych ucznia i zapobie�enia trudno�ci w nauce. Najwa�niejsz� jednak spraw� jest dla nauczyciela znajomo�� funkcjonowania ucznia w sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych, a w szczeg�lno�ci w czasie zaj�� klasowych. Przez funkcjonowanie nale�y rozumie� ca�okszta�t aktywno�ci dziecka, a zw�aszcza takie jej formy, jak: poznawanie przedmiot�w, ludzi i zjawisk, wykonywanie czynno�ci �ycia codziennego i poruszanie si� w otoczeniu, przyswajanie wiedzy, udzia� w �yciu spo�ecznym, kulturalnymi i sportowym. Pedagoga zapewne najbardziej interesuje funkcjonowanie ucznia w trakcie pobierania nauki szkolnej, a wi�c w czasie nauki pisania i czytania, opanowywania obj�tych programem szkolnym przedmiot�w, takich jak geografia, matematyka, fizyka czy chemia. Osoby pe�nosprawne wypracowa�y sobie sposoby funkcjonowania g��wnie na bazie wzroku. Zmys� ten bowiem odgrywa w �yciu cz�owieka widz�cego dominuj�c� rol�. Ponad 80% informacji jest odbieranych w�a�nie za po�rednictwem wzroku. Podobnie przy wszelkiego rodzaju dzia�aniach praktycznych wzrok pe�ni podstawow� rol� dzi�ki tzw. koordynacji wzrokowo-ruchowej - wsp�dzia�aniu zmys�u ruchu i zmys�u wzroku. Pozosta�e zmys�y pe�ni� natomiast drugorz�dn� rol�, np. s�uch, jako drugi w hierarchii wa�no�ci zmys��w w �yciu cz�owieka, ma tylko 11% swego udzia�u w zdobywaniu informacji, a inne zmys�y w granicach 1% do 3,5%. G��wn� wi�c metod� funkcjonowania cz�owieka w obecnym �wiecie s� sposoby (techniki) wzrokowe, w kt�rych dominuj�ca rola przypada zmys�owi wzroku, a pozosta�ym zmys�om, jak: s�uchu, dotyku, ruchu (kinestetycznemu), w�chu przypada tylko rola pomocnicza. Nie s� to jednak jedyne mo�liwe sposoby funkcjonowania cz�owieka. Do�wiadczenie wykazuje, �e w naszym �wiecie mo�na tak�e funkcjonowa� w inny spos�b, osi�gaj�c ten sam cel, co za pomoc� technik wzrokowych. S� to tzw. techniki alternatywne lub bezwzrokowe, w kt�rych dominuj�c� rol� odgrywaj� inne ni� wzrok zmys�y, a mianowicie s�uch i dotyk. W dalszych rozwa�aniach b�dziemy pos�ugiwa� si� terminem "technika", rozumiej�c przez ni� celowy i racjonalny spos�b wykonywania okre�lonych dzia�a� przez cz�owieka. Zatem w�r�d technik funkcjonowania cz�owieka mo�na wyr�ni�: 1. Techniki wzrokowe z dominuj�cym udzia�em wzroku i pomocniczym udzia�em pozosta�ych zmys��w. Takie techniki stosuj� osoby o pe�nosprawnym wzroku. 2. Techniki wzrokowo-s�uchowo-dotykowe, stosowane w przypadku, gdy normalne relacje mi�dzy wzrokiem a pozosta�ymi zmys�ami ulegaj� zmianie, a wi�c gdy dominacja wzroku zostaje zmniejszona na korzy�� pozosta�ych zmys��w. Ma to miejsce w�wczas, gdy sprawno�� wzroku zostaje w pewnym stopniu ograniczona, np. w przypadku s�abowzroczno�ci. W technikach tych wzrok spe�nia nadal swoj� dominuj�c� rol�, lecz udzia� s�uchu i dotyku wzrasta. 3. Techniki dotykowo-s�uchowo-wzrokowe, kt�re stosuje si� w przypadku znacznego obni�enia sprawno�ci funkcjonowania wzroku. W�wczas dominuj�cymi zmys�ami s� dotyk i s�uch, a rola szcz�tkowego wzroku pe�ni rol� pomocnicz�. Jest to odwrotna sytuacja ni� w przypadku technik wzrokowo-s�uchowo-dotykowych - w�a�ciwych osobom pe�nosprawnym i s�abo widz�cym. 4. Techniki dotykowo-s�uchowe lub techniki bezwzrokowe, stosowane bez jakiegokolwiek udzia�u wzroku. Jest rzecz� oczywist�, �e dzieci ca�kowicie niewidome stosuj� we wszystkich sytuacjach techniki bezwzrokowe. Pozosta�e natomiast grupy dzieci z uszkodzonym wzrokiem mog� i cz�sto musz� stosowa� w zale�no�ci od sytuacji r�ne techniki. Dzieci niewidome z resztkami wzroku w niekt�rych sytuacjach mog� stosowa� techniki dotykowo-s�uchowo-wzrokowe, a w innych techniki bezwzrokowe. Na przyk�ad dla og�lnej orientacji w przestrzeni mog� one wykorzystywa� zachowane resztki wzroku, lecz dla bardziej dok�adnego poznawania przedmiot�w, ludzi i zjawisk musz� stosowa� techniki oparte g��wnie na pozosta�ych zmys�ach. Dzieci s�abo widz�ce w zale�no�ci od sytuacji i aktualnych warunk�w stosuj� zar�wno techniki w�a�ciwe osobom w pe�ni widz�cym, jak i typowe dla niewidomych. Wyb�r przez dane dziecko najbardziej odpowiedniej techniki zale�y od stopnia uszkodzenia wzroku i warunk�w zewn�trznych. Wa�ne jest, aby pedagog zdawa� sobie spraw� z tego, �e dziecko z uszkodzonym wzrokiem pos�uguje si� odmiennymi technikami w r�nych sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych. Spos�b funkcjonowania dziecka wyznacza bowiem jego potrzeby i okre�la warunki, jakie nale�y mu stworzy�, aby mog�o skutecznie realizowa� program nauczania. 2.2. Dzieci ca�kowicie niewidome Dzieci ca�kowicie niewidome to dzieci, kt�re nie reaguj� na �adne bod�ce wzrokowe. Wyj�tek w tej grupie stanowi� dzieci, kt�re zachowa�y tzw. poczucie �wiat�a. Potrafi� one jedynie rozr�nia� dzie� i noc lub zapalone �wiat�o wieczorem w pomieszczeniu. Struktura poznania u dzieci niewidomych ma wi�c g��wnie charakter dotykowo-s�uchowy. W przypadku dzieci niewidomych od urodzenia pozbawiona jest ona ca�kowicie wyobra�e� wzrokowych. Poniewa� w poznawaniu przedmiot�w, ludzi i zjawisk dzieci ca�kowicie niewidome opieraj� si� g��wnie na zmy�le dotyku i s�uchu, ich spostrze�enia odzwierciedlaj� tylko takie cechy rzeczywisto�ci, kt�re odbierane s� przez te zmys�y. Obrazy przedmiot�w, ludzi i zjawisk pozbawione s� wi�c element�w, kt�re rejestruje zmys� wzroku, a wi�c �wiat�a i barwy. R�wnie� przy wykonywaniu r�nych czynno�ci praktycznych dzieci ca�kowicie niewidome wykorzystuj� dotyk i s�uch, a tylko niekiedy pozosta�e zmys�y. Dotyczy to na przyk�ad orientacji przestrzennej i poruszania si�. Do samodzielnego chodzenia u�ywaj� bia�ej laski. Nauk� w tym zakresie trzeba rozpocz�� jak najwcze�niej. Niekt�rzy autorzy podkre�laj�, �e powinna ona by� zapocz�tkowana ju� w okresie przedszkolnym. U dzieci ca�kowicie niewidomych, z powodu braku koordynacji wzrokowo-ruchowej, mog� pojawi� si� zaburzenia w rozwoju motorycznym. Wiele z tych dzieci ma nieprawid�owo rozwini�ty aparat motoryczny, charakteryzuj�cy si� licznymi wadami postawy (kr�gos�upa), znacznymi op�nieniami w rozwoju manipulacji i lokomocji oraz mniejsz� og�ln� aktywno�ci� motoryczn�. Bardzo cz�sto mo�na spotka� u nich tzw. blindyzmy, przejawiaj�ce si� w cz�stym wykonywaniu pewnych stereotypowych, bezcelowych ruch�w i czynno�ci, jak np. kr�cenie si� w k�ko, kiwanie si�, podskakiwanie, uciskanie ga�ek ocznych, chodzenie na sztywnych nogach, mru�enie powiek itp. 2.3. Dzieci niewidome z resztkami wzroku Dzieci niewidome z resztkami wzroku, nazywane te� dzie�mi szcz�tkowo widz�cymi, zachowa�y wprawdzie pewne mo�liwo�ci wzrokowe, lecz mo�liwo�ci te nie przedstawiaj� w praktyce wi�kszej warto�ci i w konkretnym przypadku posiadane przez dane dziecko resztki wzroku trzeba ocenia� indywidualnie. Z regu�y resztki te pozwalaj� jedynie na spostrzeganie og�lnej sylwetki du�ych przedmiot�w i ich kszta�t�w. Ma to miejsce zazwyczaj tylko w�wczas, gdy ogl�dany przedmiot znajduje si� w pobli�u dziecka szcz�tkowo widz�cego i to przy odpowiednim o�wietleniu. Oczywi�cie taki obraz jest og�lny, niewyra�ny, fragmentaryczny, z nieokre�lon� barw�, nie ujmuj�cy szczeg��w ani jego przestrzennego stosunku do innych przedmiot�w. W rzeczywisto�ci dzieci niewidome z resztkami wzroku nie opieraj� poznania przedmiot�w wy��cznie na wzroku. Wr�cz przeciwnie, w celu dok�adnego poznania pos�uguj� si� dotykiem i s�uchem, a wi�c technikami bezwzrokowymi. Poznawanie za pomoc� resztek wzroku daje im tylko pewne og�lne ramy lub pe�ni tylko rol� uzupe�niaj�c� i wspomagaj�c� ogl�danie za po�rednictwem innych zmys��w. Struktura poznania zmys�owego u tej grupy dzieci ma wi�c charakter dotykowo-s�uchowo-wzrokowy, czyli dominuj� w niej wyobra�enia dotykowe i s�uchowe. Dzieci zaliczone do tej grupy posiadaj� jednak elementarne wyobra�enia wzrokowe, jak wyobra�enia �wiat�a, elementarne wzrokowe poj�cia przestrzenne (wielko��, kszta�t), a tak�e wra�enia barwy. U niekt�rych z tych dzieci mo�na uzyska� popraw� wzrokowych czynno�ci percepcyjnych - spostrzegania wzrokowego - przez wprowadzenie odpowiednich �wicze� oraz zastosowanie pomocy optycznych. Je�li jednak chodzi o orientacj� w przestrzeni, kt�ra odgrywa wa�n� rol� w poruszaniu si� i wykonywaniu r�nych czynno�ci, to zachowane resztki wzroku b�d� zawsze dominowa� nad pozosta�ymi zmys�ami i dostarcza� dziecku pewnych informacji, dotycz�cych miejsca, w kt�rym si� znajduje lub porusza. Nie mo�na jednak zbytnio przecenia� resztek wzroku u tej grupy dzieci. Obraz przedmiot�w i zjawisk wyst�puj�cych w danej przestrzeni, jaki rejestruje szcz�tkowy wzrok, jest dalece niewystarczaj�cy. Zazwyczaj sygnalizuje on tylko dziecku przeszkody na drodze i to wy��cznie z bardzo bliskiej odleg�o�ci. St�d dzieci te maj� du�e trudno�ci w samodzielnym poruszaniu si� i dlatego powinny nauczy� si� pos�ugiwania bia�� lask� tak samo jak dzieci ca�kowicie niewidome. Umiej�tno�� ta mo�e okaza� si� im szczeg�lnie potrzebna w trudniejszym terenie i w niesprzyjaj�cych warunkach �wietlnych, np. o zmroku, w s�abo o�wietlonej przestrzeni itp. Dzieci niewidome z resztkami wzroku maj� tak�e wiele trudno�ci przy wykonywaniu r�nych czynno�ci praktycznych, wymagaj�cych nie tylko wzrokowej orientacji, lecz tak�e wizualnego kierowania i kontrolowania ich przebiegiem. Zwykle resztki wzroku s� niewystarczaj�ce do spe�niania tych dw�ch ostatnich funkcji. St�d omawiana grupa dzieci musi nauczy� si� wykonywania wielu zada�, zw�aszcza czynno�ci dnia codziennego, technik� bezwzrokow� lub dotykowo-s�uchowo-wzrokow�. U dzieci szcz�tkowo widz�cych obserwuje si� cz�sto tendencj� do zbytniej koncentracji uwagi na bod�cach wzrokowych, chocia� nie zawsze przedstawiaj� one dla nich wi�ksz� warto��. Jest to tendencja niekorzystna, gdy� w ten spos�b eliminuj� one z pola uwagi inne wa�ne bod�ce (akustyczne, w�chowe), kt�re mog� przynie�� im konkretne informacje, potrzebne w danej chwili. W nauce szkolnej dzieci z resztkami wzroku musz� r�wnie� pos�ugiwa� si� brajlem, podobnie jak dzieci ca�kowicie niewidome. Ich stan wzroku jest bowiem niewystarczaj�cy dla spostrzegania liter i innych znak�w graficznych, nawet przy zastosowaniu odpowiednich pomocy optycznych (szkie� powi�kszaj�cych). Oczywi�cie w wielu zaj�ciach szkolnych resztki wzroku mog� by� bardzo po�yteczne, cho�by dla og�lnej orientacji w klasie, lokalizacji przedmiot�w na �awce szkolnej itp. Og�lnie zatem bior�c, dzieci z resztkami wzroku musz� korzysta� z tych samych specjalnych pomocy dydaktycznych, jakimi pos�uguj� si� dzieci ca�kowicie niewidome. 2.4. Dzieci s�abo widz�ce Dzieci s�abo widz�ce, to dzieci, kt�re ze wzgl�du na stopie� uszkodzenia wzroku, stanowi� grup� po�redni� mi�dzy dzie�mi normalnie widz�cymi a dzie�mi niewidomymi. Pomimo znacznego uszkodzenia wzroku dzieci te zachowa�y normaln� struktur� poznania zmys�owego. Oznacza to, �e zmys� wzroku utrzyma� u nich w dalszym ci�gu dominuj�c� rol� w orientowaniu si� w przestrzeni, poznawaniu przedmiot�w, ludzi i zjawisk oraz w dzia�aniu praktycznym, chocia� w por�wnaniu z dzie�mi normalnie widz�cymi rola ta jest znacznie ograniczona i mniej skuteczna. Wzros�o natomiast u nich znaczenie pozosta�ych zmys��w, zw�aszcza s�uchu i dotyku, kt�re powinny by� maksymalnie wykorzystywane dla wyr�wnywania i uzupe�niania informacji uzyskanych za pomoc� nie w pe�ni funkcjonuj�cego wzroku. Struktura poznania zmys�owego ma wi�c u nich charakter wzrokowo-s�uchowo-dotykowy. R�wnie� wi�kszo�� ich wyobra�e� ma charakter wzrokowy, tak samo jak u dzieci normalnie widz�cych. Spostrzeganie wzrokowe u dzieci s�abo widz�cych przebiega wolniej, ni� w przypadku dzieci z pe�nosprawnym wzrokiem. Dlatego potrzebuj� one wi�cej czasu, aby dany przedmiot lub zjawisko rozpozna�, odr�ni� od innych i zakwalifikowa� do odpowiedniej kategorii [8]. Niekt�rzy autorzy uwa�aj�, �e spos�b spostrzegania wzrokowego u dzieci s�abo widz�cych ma charakter bardziej analityczny i sukcesywny, ni� syntetyczny i symultaniczny (jednoczesny). Dotyczy to zw�aszcza dzieci ze s�abowzroczno�ci� g��bszego stopnia. W takim przypadku ich spostrzeganie wzrokowe mia�oby mechanizm zbli�ony do spostrzegania dotykowego, wyst�puj�cego u dzieci niewidomych. Je�li chodzi o nauk� szkoln�, to dzieci s�abo widz�ce odbieraj� wi�kszo�� informacji g��wnie drog� wzrokow�. Mog� one czyta� teksty czarnodrukowe (pismo zwyk�e), cho� czasami musz� korzysta� ze specjalnych pomocy optycznych (szkie� powi�kszaj�cych) lub tekstu napisanego powi�kszon� czcionk� (powi�kszony druk). Mog� one tak�e korzysta� z metod wizualnych w procesie nauczania, a wi�c z demonstracji czy obserwacji tak, jak dzieci normalnie widz�ce. Mo�e jednak niekiedy okaza� si� konieczne dokonanie pewnych modyfikacji lub adaptacji pomocy dydaktycznych. Wiele dzieci s�abo widz�cych wykonuje znacznie wolniej takie zadania szkolne, kt�re bazuj� na spostrzeganiu wzrokowym, jak: czytanie, pisanie, przepisywanie z ksi��ki lub z tablicy itp. Dzieci s�abo widz�ce nie stanowi� jednolitej grupy. Ich mo�liwo�ci widzenia znacznie si� r�ni� w zale�no�ci od zakresu uszkodzenia czynno�ci wzrokowych. W�r�d nich mo�na wyr�ni�: Dzieci z uszkodzeniem widzenia centralnego, czyli z obni�on� ostro�ci� wzroku. Obni�enie ostro�ci wzroku ma przede wszystkim wp�yw na spostrzeganie przedmiot�w. Prawid�owe spostrzeganie przedmiotu polega na uj�ciu wszystkich jego cech, a wi�c jego wielko�ci, kszta�tu, tr�jwymiarowo�ci, kontur�w (odr�nienie figury od t�a), jasno�ci, barwy, lokalizacji w przestrzeni, relacji do innych przedmiot�w oraz element�w ruchu lub zmiany dokonuj�cej si� w nim. Dzieci s�abo widz�ce z obni�on� ostro�ci� wzroku maj� z regu�y trudno�ci w spostrzeganiu ma�ych przedmiot�w oraz szczeg��w wi�kszych przedmiot�w. Podobne trudno�ci wyst�puj� tak�e przy spostrzeganiu ma�ych liter, cyfr i innych znak�w graficznych. Mo�e to stwarza� problemy w rozpoznawaniu i odr�nianiu przedmiot�w maj�cych podobny kszta�t, a r�ni�cych si� tylko pewnymi szczeg�ami, np. kogut i kura, o��wek i d�ugopis. Dzieci takie mog� mie� te� trudno�ci w spostrzeganiu przedmiot�w znajduj�cych si� w wi�kszej odleg�o�ci. Trudno�ci te mianowicie polegaj� na tym, �e nie spostrzegaj� one tych przedmiot�w w og�le lub ich obraz jest niewyra�ny lub zamazany. Zwykle dzieci te lepiej spostrzegaj� kszta�ty regularne, podobne do podstawowych figur geometrycznych, a maj� trudno�ci w spostrzeganiu kszta�t�w nieregularnych i nietypowych, np. zaokr�gle�, zakrzywie�, wg��bie�, uwypukle� itp. To samo dotyczy spostrzegania przez dzieci s�abo widz�ce przedmiot�w i ich cech w przypadku ma�ego kontrastu barwnego, czyli niewielkiej r�nicy pomi�dzy kolorem t�a a kolorem danego przedmiotu, lub pomi�dzy poszczeg�lnymi jego elementami. Mo�e to prowadzi� do trudno�ci w ujmowaniu przedmiotu, sk�adaj�cego si� z r�nych bardzo istotnych cz�ci, jako pewnej ca�o�ci. W niekt�rych rodzajach schorze� Obni�eniu ostro�ci wzroku mo�e towarzyszy� zaburzenie widzenia barw. Dzieci s�abo widz�ce mog� wi�c mie� trudno�ci w rozpoznawaniu i odr�nianiu przedmiot�w o s�abym kontra�cie barwnym. Drug� grup� dzieci s�abo widz�cych stanowi� dzieci z uszkodzeniem widzenia obwodowego, czyli z r�nymi ubytkami pola widzenia. Dzieci z ograniczonym polem widzenia maj� przede wszystkim trudno�ci w spostrzeganiu przestrzeni. Spostrzeganie to przez osob� w pe�ni widz�c� polega na uj�ciu przestrzeni jako tr�jwymiarowej ca�o�ci wraz z wszystkimi przedmiotami i wyst�puj�cymi w niej zjawiskami. Jak wiemy, ka�da przestrze� spostrzegana jest w okre�lonej perspektywie i w odniesieniu do horyzontu. Dzieci z Zaburzeniami widzenia obwodowego spostrzegaj� tylko cz�� przestrzeni, jaka jest dost�pna wzrokowi dzieci normalnie widz�cych. Og�lnie m�wi�c - nie spostrzegaj� one tych wszystkich przedmiot�w i zjawisk, jakie s� obserwowane przez osoby ze sprawnym wzrokiem. Ograniczenie to powoduje trudno�ci w orientowaniu si� w otoczeniu, co negatywnie wp�ywa przede wszystkim na samodzielne poruszanie si� oraz wykonywanie r�nych czynno�ci praktycznych. Dzieci ze wspomnianym uszkodzeniem maj� tak�e trudno�ci w spostrzeganiu du�ych przedmiot�w, np. g�ry, zamku, ko�cio�a itp., kt�re mo�e ogranicza� si� tylko do ich fragmentarycznego i og�lnego uj�cia. To samo zmniejszenie zdolno�ci spostrzegania dotyczy zjawisk podlegaj�cych sta�ym zmianom oraz przedmiot�w znajduj�cych si� w ruchu. Dzieci s�abo widz�ce z ograniczonym polem widzenia mog� nie tylko nie spostrzega� pewnych przedmiot�w i zjawisk wyst�puj�cych w danej przestrzeni, lecz maj� przewa�nie trudno�ci w ujmowaniu relacji mi�dzy nimi, a wi�c w ocenie r�nic w wielko�ci poszczeg�lnych przedmiot�w, ich lokalizacji (kt�re obiekty znajduj� si� bli�ej, a kt�re dalej) oraz okre�leniu odleg�o�ci mi�dzy nimi (jak daleko znajduje si� jeden przedmiot od drugiego). W zale�no�ci od stopnia zw�enia pola widzenia dzieci te mog� tak�e mie� powa�ne trudno�ci w widzeniu o zmroku i w s�abych warunkach o�wietleniowych. Mog� one bowiem r�wnocze�nie cierpie� na tzw. zmierzchow� lub kurz� �lepot�. W takich warunkach musz� stosowa� techniki bezwzrokowe. Trzeci� grup� dzieci s�abo widz�cych stanowi� osoby z zaburzeniem widzenia stereoskopowego czyli obuocznego. Dzieci takie maj� przede wszystkim trudno�ci w spostrzeganiu przedmiot�w jako bry� oraz okre�laniu ich wielko�ci i kszta�tu. Niema�ym dla nich problemem jest te� spostrzeganie przestrzeni jako g��bi, ocena odleg�o�ci pomi�dzy przedmiotami oraz dobra orientacja odno�nie kierunk�w. U poszczeg�lnych dzieci mo�emy spotka� si� z bardzo zr�nicowanymi przypadkami uszkodzenia wzroku. U jednego dziecka mo�e wyst�pi� obni�enie ostro�ci wzroku w po��czeniu z zaburzeniem widzenia barwnego i widzenia obuocznego, a u innego mo�e to by� po��czenie zaburze� widzenia obwodowego i zmierzchowego itp. St�d uszkodzenie wzroku u ka�dego dziecka s�abo widz�cego musi by� indywidualnie oceniane. W�r�d dzieci s�abo widz�cych spotykamy ponadto: 1. Dzieci z ustabilizowanym wzrokiem, u kt�rych aktualny stan ma charakter trwa�y i prognoza okulistyczna nie przewiduje dalszego jego pogorszenia, chyba �e wyst�pi�yby inne nieprzewidziane przyczyny. 2. Dzieci z nieustabilizowanym wzrokiem, u kt�rych proces chorobowy nadal trwa i mo�e zako�czy� si� ca�kowit� utrat� wzroku. Istniej� choroby, kt�rych skutkiem jest stopniowa utrata wzroku. S�abowzroczno�� jest wi�c u tych dzieci etapem przej�ciowym prowadz�cym do ca�kowitej �lepoty. Wi�kszo�� dzieci s�abo widz�cych musi nosi� okulary, czyli szk�a koryguj�ce wad� wzroku tak� jak kr�tkowzroczno��, dalekowzroczno�� lub astygmatyzm. Niekt�re musz� dodatkowo korzysta� z r�nych pomocy optycznych, powi�kszaj�cych ogl�dany obraz lub pole widzenia. Cz�sto dzieci niech�tnie nosz� okulary lub pos�uguj� si� tymi pomocami, co dla pedagog�w i rodzic�w stanowi dodatkowy problem do rozwi�zania. Korzystanie z wszystkich przepisanych pomocy optycznych nie tylko u�atwia im widzenie, lecz przyczynia si� przede wsz