Przejawy kultury lemkowskiej w Polsce Przejawy kultury łemkowskiej w Polsce południowo-wschodniej Spis treści Wstęp.............................................................................................................. 6 Rozdział I: Socjologiczne pojęcie kultury................................................... 7 Rozdział II: Rys etnograficzny, dzieje Łemków i historia Łemkowszczyzny ..... 14. 1. Łemkowie – nazwa i pochodzenie ........................................................................... 14 2. Obszar zamieszkiwania .............................................................................. 16 3. Stosunki religijne ........................................................................................ 17 4. Obrzędy ...................................................................................................... 18 1. Narodziny dziecka .................................................................................. 18 2. Wesele .................................................................................................... 19 3. Pogrzeb ................................................................................................... 21 4. Życie towarzyskie ................................................................................... 21 5. Dzieje Łemkowszczyzny w latach 1918 – 1939 ......................................... 22 6. II wojna światowa ....................................................................................... 29 7. Repatriacja Łemków na terytorium ukraińskie ........................................... 30 8. Akcja Wisła ................................................................................................ 31 9. Warunki życia Łemków na ziemiach zachodnich ...................................... 35 10. Powroty Łemków na dawne ziemie .......................................................... 37 Rozdział III: Kultura materialna i niematerialna (duchowa) ................. 39 1. Kultura materialna ................................................................................... 39 1. Zajęcia Łemków ..................................................................................... 39 2. Domy Łemków ....................................................................................... 42 3. Stroje ....................................................................................................... 45 4. Rzeźbiarstwo .......................................................................................... 48 5. Wybrane zabytki kultury łemkowskiej .................................................. 49 1. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku .................................... 49 2. Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej ................................ 53 3. Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu ................................................ 60 2. Kultura niematerialna (duchowa) ........................................................... 65 1. Język ........................................................................................................ 65 2. Muzyka ................................................................................................... 69 3. Cerkwie ................................................................................................... 71 4. Ikonografia .............................................................................................. 77 5. Krzyże i kapliczki ................................................................................... 79 6. Święta łemkowskie ................................................................................. 81 1. Obrzędy doroczne ............................................................................... 81 2. Od Rusal do Jana ................................................................................ 89 3. Olchowskie Kermesze ........................................................................ 91 4. Watra .................................................................................................. 92 7. Zespoły folklorystyczne ......................................................................... 95 1. „Łemkowyna" ..................................................................................... 95 2. „Serencza" .......................................................................................... 96 3. „Osławianie" ....................................................................................... 97 8. Organizacje łemkowskie ......................................................................... 97 1. Związek Łemków (Objednania Łemkiw)............................................ 97 2. Rusiński Demokratyczny Krąg Łemków „Hospodar" ....................... 98 3. Komitet Łemkowski ........................................................................... 98 4. Stowarzyszenie „Ruska Bursa" .......................................................... 99 5. Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej.. 99 9. Środki masowego przekazu .................................................................... 100 1. „Zahoroda ........................................................................................... 100 2. „Besida" .............................................................................................. 101 3. Media elektroniczne ........................................................................... 101 10. Znani twórcy łemkowscy ...................................................................... 102 1. Nikifor Krynicki ................................................................................. 102 2. Stefan Telep ........................................................................................ 103 3. Teodor Kuziak .................................................................................... 104 4. Grzegorz Pecuch ................................................................................. 105 5. Władysław Chylak .............................................................................. 107 6. Piotr Trochanowski ............................................................................. 108 Zakończenie ................................................................................................... 110 Summary ....................................................................................................... 112 Bibliografia .................................................................................................... 113 Aneks .............................................................................................................. 118 1. Wyznaczniki kultury żywej 2. Język ojczysty w szkołach podstawowych i zespołach międzyszkolnych (wg danych GUS) 3. Język ojczysty w gimnazjach i zespołach międzyszkolnych (wg danych GUS) 4. Powierzchnia wsi (w km2) na Łemkowszczyźnie w 1931r. 5. Liczby domów i ludzi na Łemkowszczyźnie w latach 1900 i 1931 6. Mapa Łemkowszczyzny 7. Pogranicze wyznaniowe Łemkowszczyzny w końcu XVIII wieku 8. Podział Łemkowszczyzny na lokalne grupy etnograficzne 9. Podział własności ziemskiej na Łemkowszczyźnie 10. Łemki i ich sąsiedztwo 11. Wykaz miejscowości do mapy: Łemki i ich sąsiedztwo 12. Wpływy warunków geograficznych na stosunki kulturowe i społeczne Łemkowszczyzny 13. Nazwy polskie i ruskie oraz akcent stały na Łemkowszczyźnie 14. Plan Parku etnograficznego w Sanoku 15. Plan Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej 16. Plan typowej chaty łemkowskiej 17. Wnętrze chaty łemkowskiej 18. Schemat kompozycyjny ikonostasu 19. Cerkwie 20. Stroje łemkowskie Wstęp W pracy zostało nakreślone tło historyczne i przedstawiono te elementy, dzięki którym Łemkowie mogli wytworzyć odrębną kulturę. Mimo wysiedlenia i prześladowań potrafili zachować własną tradycję. Praca odpowiada na następujące pytania: 1) Czy i na ile kultura łemkowska jest kulturą żywą? 2) Czy Łemkowie rozwijają własną kulturę? 3) Czy posługują się językiem łemkowskim na co dzień oraz czy jest on przekazywany z pokolenia na pokolenie? 4) Czy jest to tylko kultura typu festiwalowego? 5) Czy kultura materialna przejawia się w kulturze duchowej? Praca składa się z trzech rozdziałów, które zawierają historię, kulturę i tradycję Łemków (na wybranych przykładach). Pierwszy rozdział wprowadza w tematykę kultury w ujęciu socjologii. W rozdziale drugim nakreślono rys etnograficzny Łemków oraz historię Łemkowszczyzny a w tym: - nazwa i pochodzenie, - obszar zamieszkiwania, - stosunki religijne, - Łemkowszczyzna w latach 1918 – 1945, - repatriacja na terytorium ukraińskie, - akcja „Wisła", - warunki życia Łemków na ziemiach zachodnich oraz ich powroty. Ostatni rozdział traktuje o zasadniczej kwestii, a mianowicie dotyczy kultury materialnej, duchowej i społecznej, którą tworzą Łemkowie aż po dzień dzisiejszy. Podstawą badań są źródła zastane dotyczące Łemków (przeważająca literatura jest historyczna i etnograficzna) oraz wywiady z kustoszem Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej – Teodorem Goczem. Rozdział I Socjologiczne pojęcie kultury „Pierwotnie termin cultura wiązał się z uprawą roli ( cultura agri – uprawa ziemi) lub hodowlą i oznaczał przekształcenie poprzez ludzką pracę naturalnego stanu zjawisk przyrody w stan inny, bardziej pożądany i użyteczny dla człowieka"1. Kultura w najszerszym tego słowa znaczeniu to ogół materialnych i niematerialnych wytworów człowieka, wszystko to, co nie powstało w drodze naturalnej , ale jest rezultatem działania ludzi2. S. Czarnowski pod pojęciem kultura rozumie: „(...) kultura to całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie"3. Zakres użycia terminu kultura systematycznie zwiększa się. Wszedł do zasobu intelektualnego filozofii a następnie stopniowo do nauk społecznych i życia społeczno - politycznego4. Za A. Kłoskowską możemy wyróżnić sześć sposobów definiowania kultury: 1) Opisowo – wyliczający ( nominalistyczny) – kultura jako zbiór konkretnych przedmiotów, 2) Definicje historyczne – rodzaj przekazu minionego doświadczenia przyszłym pokoleniom, 3) Definicje normatywne – to podporządkowanie się zachowań ludzkich normom, wzorom, wartościom i modelom, 4) Definicje psychologiczne – to psychiczne mechanizmy kształtowania się kultury (mechanizmy uczenia się, formowania nawyków kulturowych, internalizacji norm obowiązujących w danej zbiorowości), 5) Kultura o charakterze strukturalistycznym – interesuje się zasadniczymi elementami kultury oraz ich wewnętrznymi powiązaniami (elementy kultury: materialno – techniczne, społeczne, ideologiczne, psychiczne), 6) Definicje genetyczne – wyjaśnianie pochodzenia kultury a w tym: a) wewnętrzny rozwój kultury, wyłanianie się wyższych jej form z form niższych, wcześniejszych, b) wyłanianie się kultury z natury5. Z kolei E. B. Tylor pojęcie „kultura" wyjaśnia w następujący sposób: „Kultura czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa. Badanie kultury nie ogranicza się u niego do wiedzy, wierzeń, sztuki czy moralności. Ma ona obejmować także badanie narzędzi i całej sfery materialnej działalności człowieka"6. Pojęcie kultury zrodziło się jako efekt dwóch obserwacji: 1) zróżnicowanie sposobów życia ludzi – czyli kultur współcześnie oraz na różnych obszarach ziemi i w różnych epokach, 2) udział ludzi żyjących w społeczeństwie7. Clyde Kluckhohn – antropolog społeczny – definiował kulturę „jako historycznie wytworzony system wzorców życia, które skłonni są podzielać wszyscy członkowie jakiejś zbiorowości"8. Z kolei amerykański socjolog Robert Bierstedt następująco wyjaśnia pojęcie „kultury": „(...) kultura to wszystko co ludzie czynią, myślą i posiadają jako członkowie społeczności"9. Pojęcie kultury odnosi się do sposobów życia społeczności od rodziny do ludzkości. Grupy wytwarzają własną kulturę grupową. Każda rodzina ma swoje obyczaje, symbole, pamiątki czy nawet sposoby zwracania się do siebie. Pewne obyczaje wytwarza wspólnota lokalna, inne – Kościoły czy firma. Odrębne rysy kulturowe mają niektóre środowiska zawodowe (wojskowi, lekarze, górnicy itp.). Duże bogactwo kulturowe posiadają grupy etniczne, plemienne. Dla nich zewnętrzna odrębność kulturowa i wewnętrzna wspólnota kulturowa są elementami autodefinicji. Wyróżnia się także kultury ponadnarodowe (europejska, azjatycka, islamu czy Ameryki Łacińskiej). Fakt życia w rodzinach i wierzenia w bogów prowadzi do tego, że istnieją rysy kulturowe wspólne dla całej ludzkości10. Wielość skal społeczności sprawia, że kultury nakładają się na siebie. Kultury narodowe zawierają podobne elementy kultury chrześcijańskiej czy europejskiej. Pod wpływem kultury narodowej pozostają kultury regionalne. Gdy na przenikanie się kultur spojrzymy z perspektywy jednostki to będzie to oznaczać równoczesną podległość różnym kulturom. Oznacza to, że sposób życia jednostki znajduje się pod presją wielu kultur równocześnie (tzw. presje krzyżujących się)11. Każde pokolenie jest nosicielem kultury wpojonej w dzieciństwie w procesie socjalizacji. Pokolenie dzieci rodzi się w kręgu innej kultury niż ta, która nosi w sobie pokolenie rodziców. Jest to bardzo powszechna forma zderzenia kultur – konflikt kultur12. Udany proces socjalizacji oznacza uczynienie z kultury swojej drugiej natury tzn. całkowitą automatyzację konformizmu. Jeśli proces ten jest nieudany lub niepełny pojawia się wobec kultury opór, kontestacja, nonkonformizm i jednostka szuka alternatyw. Znajduje je np. w sektach religijnych13. Kultura jako złożone i bogate zjawisko społeczne zawiera różne elementy. Dlatego dokonano podziału na: 1) Kulturę materialną – to ogół działań i wytworów człowieka związanych z zaspokajaniem potrzeb biologicznych, zapewnieniem bezpieczeństwa oraz przetrwaniem gatunku ludzkiego, 2) Kulturę niematerialną (duchową) to: „(...) ogół zobiektywizowanych wytworów świadomości ludzkiej, takich jak język, wierzenia, zwyczaje, wiedza, obyczaje czy idee, pełniących funkcje użytkowe lub/i wyrażających bezinteresowne dążenie do poznania i urzeczywistnienia ideałów piękna, dobra i prawdy. Elementem kultury niematerialnej może być również przedmiot, w którym dana idea została utrwalona"14. Najmniejszy składnik kultury (atom kulturowy) określa się mianem elementu kultury lub rysu kulturowego. Złożone całości, grupujące elementy jednorodne pod względem funkcji lub treści nazywamy kompleksami kulturowymi (np. sposoby ubierania się, powitania, mitologia). O konfiguracjach kulturowych mówimy, gdy elementy kultury (różne pod względem treści i funkcji) skupiają się wokół centralnego obiektu. Funkcjonuje prawidłowo, gdy jej elementy wspołgrają15. Pewne treści kultury narodowej tworzą trzon kultury czyli to co nadaje jej specyfikę i tożsamość. Istnieją odmiany zwyczajów, języka, symboli wyróżniające pewne regiony. Powiemy wówczas o istnieniu subkultur w ramach kultury narodowej16. Kulturę danej zbiorowości określa się jako jej dziedzictwo. A dorobek kulturowy, to inaczej tradycja17. Ważnym elementem, składnikiem kultury jest folklor. Folklor w znaczeniu węższym „ to tylko część autentycznej kultury ludowej, tj. bądź tylko „literaturę ludową", bądź – szerzej – także obrzędy, muzykę i sztukę ludową. Przy takim ujmowaniu sprawy termin „folklor" jest nie tylko częścią kultury ludowej, ale także owej kultury autentycznej"18. Folklor to twórcza umiejętność artystyczna danej społeczności, to określona wiedza. Folklor związany jest przede wszystkim ze społecznym podłożem, z życiem danej społeczności i z warunkami życia. Jest „on" utrzymywany w świadomości członków społeczności oraz przekazywany ustnie z pokolenia na pokolenie. Nosiciele jego są zarazem twórcami, wykonawcami (aktorami) i widzami. Tak rozumiany folklor rozwija się, zmienia i przekształca wraz z wszelkimi zmianami w życiu społeczności lokalnych19. Natomiast folkloryzm polega na celowym stosowaniu w szczególnych sytuacjach bieżącego życia wybranych treści oraz form folkloru i przenoszenie w sytuacje odmienne od naturalnych20. Wśród najistotniejszych cech folkloryzmu można wymienić tj.: 1) Wydobywanie z tradycji kultury ludowej, historycznej czy aktualnej tylko niektórych elementów, które z racji swej artystycznej formy stają się atrakcyjne, 2) Prezentowanie treści odbiorcom w postaci autentyzowanej lub przetworzonej, 3) Występowanie elementów w pewnych, specjalnie wywołanych sytuacjach, które są odmienne od ich autentycznego występowania21. Folklor wg S. Czarnowskiego „(...) jest tworem żywym, złożonym z form, symbolów, z działania i obyczajów, i nie będąc czymś zorganizowanym, obowiązującym, koniecznym czy popartym sankcjami, jest przecież uznawany, przestrzegany i praktykowany (...). Za tą zróżnicowaną całością jaką jest folklor, kryją się pojęcie, wyobrażenie, obyczaj i formy życia społecznego"22. Folklor można utożsamiać z ludową twórczością literacką – z literaturą ustną. Jednak należy brać pod uwagę także: wierzenia, zwyczaje i obrzędy, dramat i muzykę, tradycyjną wiedzę, religię, magię, wróżby, gry i zabawy, taniec i prawo zwyczajowe. Mamy jeszcze potoczne rozumienie folkloru reprezentowane przez prasę i działaczy kulturalno - oświatowych23. W potocznym rozumieniu folklor przejawia się jako żywa i aktywna część ogólnonarodowej kultury współczesnej. Możemy wyróżnić trzy nurty współczesnej rzeczywistości folklorystycznej: 1) Kontynuacja żywych przejawów w tradycji kulturowej - polega na celowym ich podtrzymywaniu (rzeźba, malarstwo, rzemiosło ludowe, twórczość poetycka, pisarstwo ludowe), 2) Sięganie nosicieli folkloru po wybrane, przeważnie zawarte już tylko w pamięci starszych elementy własnego folkloru w celu ich ponownego ożywienia. Chodzi tu o takie gatunki folkloru jak: zwyczaje i obrzędy związane z pracami domowymi, z cyklem dorocznym, czy obrzędy doroczne, 3) Ostatni nurt ma charakter folkloryzacyjny. Elementy tradycyjnego folkloru zostają przeniesione w inne środowiska. Tam przez wyuczenie przyswojone i przetworzone w celu ich zużytkowania w masowych środkach przekazu kulturalnego oraz w konsumpcji kulturalnej, jak i w twórczości indywidualnej o charakterze artystycznym. Obiektami wykorzystania stają się wzory autentycznej sztuki ludowej, postacie i gatunki folkloru słownego, muzycznego, tanecznego i obrzędowego. Nurt ten jest najbardziej odległy od swego naturalnego źródła czyli od folkloru autentycznego24. W obecnej rzeczywistości społecznej ukształtował się folklor widowiskowy. Do jego najważniejszych cech należą: - dochodzi do istnienia w środowisku sztucznym, celowo zorganizowanym (scena, plener specjalnie przygotowany), - wielofunkcyjność folkloru autentycznego (magiczno - religijna, społeczno - obrzędowa, ekonomiczno – prawna, estetyczno – rozrywkowa) zostaje sprowadzona do funkcji widowiskowo – rozrywkowej, - celowy dobór repertuaru wydzielonego gatunku folkloru (zwyczaj, obrzęd, taniec, utwór muzyczny czy tekst gawędziarski), - do pokazu wybiera się formy ściśle ustalone, - określony czas trwania danego pokazu (obrzęd weselny w postaci autentycznej trwa 2 – 3 dni, w pokazie często po 20 minut)25. Istnieją różne kategorie zespołów folklorystycznych w zależności od merytorycznego i formalnego stosunku pokazu do pierwowzoru. Można przyjąć kategoryzowanie zespołów na trzy zasadnicze grupy: 1) autentyczne, 2) regionalne, 3) stylizowane. W pierwszej grupie znajdują się zespoły, które wyrastały w swym środowisku lokalnym. Program powstaje dzięki pamięci starszych ludzi, którzy odtwarzają dawne piosenki, tańce itp. Zespoły regionalne bądź zespoły z opracowanym folklorem można określić jako regionalno – autentyzowane. W ich repertuarze dostrzega się wyraźną rozpiętość. Jedne graniczą z zespołami autentycznymi inne grawitują ku stylizowanym. Trzecia kategoria – zespoły stylizowane – są najdalej od formy treści folkloru autentycznego. Folklor ukazują w sposób przetworzony26. 1 M. Filipiak, Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Lublin 1996, s. 9. 2 www.republika.pl 3 S. Czarnowski, Kultura, Warszawa 1946, s. 15. 4 M. Filipiak, Socjoligia..., s. 10. 5 Tamże, s. 15-19. 6 Tamże, s. 15. 7 P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002, s. 229-231. 8 Tamże, s. 233. 9 Tamże. 10 Tamże, s. 234. 11 Tamże, s. 235. 12 Tamże, s. 236-237. 13 Tamże. 14 www.republika.pl 15 P. Sztompka, Socjologia... s. 240. 16 Tamże, s. 241. 17 Tamże. 18 J. Burszta, Kultura ludowa – kultura narodowa, Warszawa 1974, s. 309. 19 J. Burszta, Chłopskie źródła kultury, Warszawa 1985, s. 299. 20 Tamże, s. 300. 21 J. Burszta, Kultura ..., s. 311-312. 22 S. Czarnowski, Kształtowanie się folkloru polskiego. Dzieła, Warszawa 1956, t. V, s. 92. 23 J. Burszta, Kultura..., s. 317. 24 Tamże, s. 319-321. 25 Tamże, s. 323-324. 26 Tamże. Rozdział II Rys etnograficzny, dzieje Łemków i historia Łemkowszczyzny „Ten lud mieszka w Beskidzie Niskim od źródeł Ropy po źródła Sanu. W jego gwarze spotykamy słowo: łem w znaczeniu tylko, w niektórych wioskach nad Osławą: nem albo też z tąd zowią ich Łemkami. Oni sami nazywają się Rusnakami"1. 1. Łemkowie – nazwa i pochodzenie Pochodzenie nazwy Łemko nie jest zupełnie jasne. W literaturze naukowej użył go po raz pierwszy lingwista – Osyp Lewickij, a za nim Safarzyk. Jednak nie od razu termin stał się powszechnie używany. Wincenty Pol protestował by używać nazwy Łemki. Pisze, że nazywano ich sanockimi góralami albo lemkami od przysłówka lem, który używają, a który odpowiada przysłówkowi tylko2. Czy nazwa Łemków była tworem sztucznym, nadanym przez któregoś z autorów piszących w pierwszej połowie ubiegłego stulecia, czy też przezwiskiem lokalnym wprowadzonym do literatury? I. Toroński odpowiada na to pytanie w następujący sposób: „Przezwisko to pochodzi od słowa łem, którego oni używają w znaczeniu ruskiego lisze lub polskiego ale. Słowo łem jest pochodzenia słowackiego i nie używają go żadni Rusini prócz Łemków. Słowo to raziło słuch innych Rusinów, którzy mogli się śmiać z tego słowa i w końcu od tego słowa nadali przezwisko ot to jakiś Łemko. Przezwisko to można nadać tym lepiej, że gwara Łemków jest popsuta i dlatego w słowie Łemko mieściło się jeszcze pojęcie zepsutej mowy ruskiej. Słowo Łemko oznaczało więc Rusina mówiącego nieczysto po Rusku"3. Jak się okazuje pochodzenie Łemków jest nadal przedmiotem sporów w środowiskach naukowych. Istnieją trzy koncepcje: a) Łemkowie pochodzą od kolonizatorów wołoskich, którzy z obszarów Rumunii wędrowali ku północy i zachodowi. Dotarli na tereny Bieszczad, Beskidu Niskiego i Sądeckiego, b) Tereny obecnie zamieszkiwane przez Łemków, dawniej zamieszkane były przez plemię Chorwatów (Białochorwatów), c) Pochodzą od pasterzy trackich, którzy prowadzili nomadyczny tryb życia4. Natomiast naukowcy ukraińscy twierdzą, iż ludność łemkowska stanowi pozostałość ludności z czasów panowania Rusi Kijowskiej na ziemiach dzisiejszej Łemkowszczyzny północnej5. Kim są Łemkowie, i kim byli? Są to dwie różne kwestie. Mówi się o współczesnych Łemkach jako o grupie etnograficznej. „Grupą etnograficzną nazywamy taką społeczność, która zamieszkując określone terytorium, wyróżnia się zespołem właściwych sobie cech kulturowych (granice występowania tego zespołu określają terytorium etnograficzne), a także posiada zarówno poczucie łączności ze sobą, jak i poczucie odrębności od sąsiadów"6. Łemkowie byli taką grupą do 1947 roku. Głównym elementem ich samookreślenia była tożsamość lokalna, związek z ziemią i krajem. Nieodwracalnie przestali nią być w latach 1944 – 1947. Nie ma i raczej nie będzie już powrotu do czasów, gdzie Łemkowie żyli na Łemkowszczyźnie, na której żyli wyłącznie oni7. Łemkowie pozostają grupą o wyrazistej świadomości swej tożsamości i odrębności, własnym języku, wzorach kultury i świadomości zbiorowej8. 2. Obszar zamieszkiwania „Teren zamieszkały przez ludność zwaną Łemkami ciągnie się wydłużonym klinem po obu stronach Karpat, od Osławy* na wschodzie po Poprad* na zachodzie. Łemkowszczyzna rozdzielała tereny zamieszkane przez ludność polską i słowacką. Na obszarze Polski granica między Łemkami, a Polakami była ustabilizowana"9. Na południowych stokach Karpat sąsiadowali ze sobą: Słowacy i Łemkowie, przez co wytworzyły się tereny przejściowe. Istniały jeszcze - poza zwartym kręgiem osadniczym – wyspowo rozrzucone wsie łemkowskie, które ciągły się po stronie słowackiego Spisza aż po Tatry, natomiast po stronie polskiej po Pieniny10. Po polskiej stronie Karpat, na terenie Łemkowszczyzny istniały wsie, w których mieszkali Polacy. Były to: Żegiestów Zdrój, Muszyna, Krynica Zdrój, Tylicz, Oderne, Huta Wysowska, Huta Polańska, Huta Krempska, część Królika Polskiego i Jaśliska11. Szacowano, że w latach 30-ych było ok. 100-150 tys. Łemków. Natomiast wsi łemkowskich – 170. Leżały na obszarze o długości ok. 140 km, ale szerokim tylko na 20-30 km12. Ludność łemkowska zamieszkuje dziś południowy pas województw podkarpackiego i małopolskiego, wschodni pas województwa lubelskiego, wschodnią część mazowieckiego (powiat łosicki) i południową województwa podlaskiego (granicę zachodnią dialektolodzy zakreślają linią łączącą Bielsk Podlaski – Siemiatycze – Parczew; Łęczną – Krasnystaw – Zamość – Biłgoraj – Leżajsk; Jarosław – Krosno – Gorlice, Szczawnicę)13. W Polsce mieszka ok. 80 tysięcy Łemków. Są to zarówno grekokatolicy jak i wyznawcy prawosławia. Deklarują swą przynależność do społeczności łemkowskiej, inni uważają się za Polaków lub Ukraińców14. 3. Stosunki religijne Pierwotnie Łemkowie byli wyznania prawosławnego. W 1439 roku na soborze we Florencji doszło do zawarcia unii między częścią kościoła prawosławnego i kościołem rzymskim. Unia doprowadziła do powstania kościoła grecko-unickiego, który uznawał zwierzchnictwo papieża, dogmaty kościoła katolickiego. Kościół ten zachował własną liturgię, kalendarz i małżeństwa księży. Unia florencka przyjęła się w Polsce dopiero po synodzie w Brześciu nad Bugiem w latach 1595-96. Powstanie w I Rzeczypospolitej kościoła grekokatolickiego datuje się właśnie od tego czasu. Jednak zawarcie unii spotkało się z oporem wiernych jak i duchowieństwa. Ludzi zmuszano do przyjęcia jej a niezastosowanie groziło wysiedleniem15. Duchowieństwo wywierało na Łemków ogromny wpływ w sprawach religii, społecznych, gospodarczych i politycznych. Łemków nie zachwycało wprowadzenie kultu św. Józefa Kuncewicza, który ich zdaniem nawracał mieczem na unię prawosławian. W połowie ubiegłego stulecia stronnictwo ukraińskie dążyło do powstania państwa ukraińskiego. Równocześnie stronnictwo atakowało starorusinów za nastawienie prorosyjskie. Kierunek ukraiński zyskał poparcie na terenach wschodniej Galicji. W 1917 roku za biskupa grekokatolickiego w Przemyślu wybrano Josafata Kocyłowskiego, który osadzał parafie Łemkowszczyzny księżami o orientacji ukraińskiej. Nie spodobało się to mieszkańcom. Kierowali do władz lokalnych protesty, które pozostawały bez echa. Rozpoczęli wówczas walkę z samymi proboszczami. W 1926 roku Tylawa rozpoczęła masowe przechodzenie Łemków na prawosławie. Księża prawosławni zdobyli dość szybko zaufanie jednak nie mogli odprawiać nabożeństw w cerkwiach gdyż stanowiły one własność kościoła grekokatolickiego. Liczne napady na cerkwie i wynoszenie wyposażenia do budynków zastępczych wywołały trudną sytuację na Łemkowszczyźnie. Staraniem Łemków i rządu polskiego w 1934 roku została powołana przez Rzym Administracja Apostolska dla Łemkowszczyzny, która nie podlegała władzy biskupa przemyskiego. Objęła ona siedem dekanatów i 14 tys. wiernych. Pierwszym Administratorem Apostolskim był ks. Bazyli Mościuch – Łemko. Ostatnim ks. Andrzej Złupko16. W 1947 roku Administracja przestała istnieć ponieważ wyznanie grekokatolickie zostało prawnie zlikwidowane. Majątek przejęło państwo. Grekokatolicy przeszli na prawosławie z uwagi na ogromne podobieństwo form liturgii. Część zwróciła się jednak w stronę kościoła rzymsko-katolickiego. W 1983 roku wznowiono prawosławną diecezję przemyską (obecnie przemysko-nowosądecką). Po przemianach 1989 roku w Polsce możliwe było odnowienie życia religijnego wśród grekokatolików. Wtedy to reaktywowano biskupstwo przemyskie Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego17. 4. Obrzędy 1. Narodziny dziecka Według ludu łemkowskiego kobieta brzemienna jest narażona na niebezpieczeństwa, które niosą ze sobą złe skutki dla mającego urodzić się dziecka. W okresie tym kobieta powinna nosić przy sobie nożyk. Nie powinna mieć natomiast jabłek, gruszek, śliwek, ogórków, jajek i orzechów gdyż dziecko byłoby chorowite. „Nie może również kobieta w stanie odmiennym ściągać mężowi butów, bo dziecku czućby było z ust tak, jak czuć nogi. Przy kobiecie brzemiennej nie wolno zdejmować butów ani gospodarzowi ani dzieciom, bo tak jak się ściąga buty, możnaby wyciągnąć z niej dziecko. Do kobiety brzemiennej nie wolno czemkolwiek rzucać bo dziecko rzucałoby później talerzami"18. Podczas porodu nie może mieć wokół siebie żadnych węzłów. Do pierwszej kąpieli dziewczynce wkładano igłę – by ładnie i zręcznie szyła. Chłopcu – młotek jeśli rodzice chcieli by był kowalem. Wszystkim noworodkom by były bogate dawano pieniądze. Kobieta idzie do cerkwi w dwa tygodnie po porodzie. W tym czasie nie wolno jej wychodzić z chaty. Jak również nie wolno kobietom chodzić do cerkwi podczas menstruacji19. 2. Wesele „Pierwszą czynnością ze strony przyszłego oblubieńca było wysłanie do rodziców upatrzonej dziewczyny tzw. „sprosateli", tj. dwóch poważnych i zaufanych mężczyzn, których zadanie polegało na tym, aby dokonać zwiadu. Mieli oni nie tylko wysondować stanowisko rodziców dziewczyny odnośnie pertraktacji małżeńskich, ale również rozeznać się chytrze w ich sytuacji materialnej, rodzinnej, stanie gospodarstwa itp."20. Jeżeli „zwiad" wypadł pomyślnie to zazwyczaj w czwartek lub w sobotę ojciec z synem i swatami udawał się do rodziców dziewczyny na tzw. „sprosyny". Jeśli ojciec wyrażał zgodę na małżeństwo wówczas goście częstowali go wódką. Gdy córka gospodarza była chłopcu przychylna to siadała koło swego przyszłego męża. Jeśli była mu przeciwna to nie pokazywała się, ale nie miało to żadnego wpływu21. Zaręczyny polegały na związaniu ręcznikiem dłoni przyszłych małżonków przez ich swata. Następnie młodzi wymieniali się prezentami. Mężczyzna otrzymywał ślubną koszulę a kobieta chustę na głowę22. W sobotę zapraszają sąsiadów, którzy przynoszą masło, ser, ziarno, kury i pieniądze. Podaje się je i bierze przez chustkę. Podczas zaślubin oboje muszą uważać by wianek nie spadł z głowy i żeby nie zgasła staroście świeczka. Po ceremonii pani młoda wkłada pod sukienkę jajo, a ono powinno stoczyć się po ciele na ziemię. Po ślubie przeważnie orszak weselny dzielił się i każde z małżonków szło ze swoimi gośćmi do domu23. „(...) a po obiedzie młody zbiera swatów, przeważnie parobków, gości ich, poczem idą do chaty młodej. Chatę zastają zamkniętą. Pukają, a ze środka pytają „chto tam je". Odpowiadają im „my ludy podorożni, spokijni, choczymo u was widpoczaty". Na to znów mówią z chaty „my was ne znajemo, szczo wy za ludy, może wy jaki bandyty, bo ny majety żadnych znakiw, a czomu wy deś do inszoji chaty ny zajszły". Po raz ostatni odpowiada młody ze swatami „nam sa tut zwizda objawyła i tu stała i dała nam znak, szczoby my tu zajszły", poczem zostają wpuszczeni do środka. Piją po kieliszku wódki i zasiadają za stołem, ale bez młodej. Swaszki zaczynają prosić, aby im pokazać młodą bo nie będą jeść i pić... . Wówczas gospodarz odchodzi i powraca z jakimś wysokim parobkiem, z wąsami i wypchanym brzuchem i powiada „o majety to, szczom znajszow, tom wam daw"... . Dopiero za trzecim razem przyprowadzają młodą, która siada obok młodego i zaczyna się uczta weselna"24. Po przyjęciu cała rodzina siadała wokół skrzyni. Nowożeńcy żegnają ich, całując trzykrotnie w usta, w rękę i kolano. Do chaty młodego jadą wozem zabierając posag. W domu rodziców pana młodego jest znowu przyjęcie. Na zakończenie obrzędu weselnego udają się do księdza z trzema gałązkami sosny oplecionymi barwnikiem. 3. Pogrzeb Ciało zmarłego myto, ubierano w białą koszulę i przykrywano lnianym materiałem. Łemkowie wierzyli, że dusza zmarłej osoby do dnia pogrzebu wszystko widzi i słyszy więc stawiano na stole talerz z czosnkiem i solą, żeby mogła się pożywić. Aby mogła się wykąpać i napić na oknie stawiano naczynie z wodą. Ludzie starsi odprawiali modlitwy w dzień, młodzi zaś schodzili się w nocy. Rozróżniali dwa rodzaje pogrzebów „mały" i „duży". Mały pogrzeb odbywał się bez żałobnego nabożeństwa, nie czytano Pisma Świętego, niesiono tylko chorągiew. Podczas dużego pogrzebu były dwa kazania, msza żałobna, procesja z chorągwiami, i czytanie ewangelii przy każdej kapliczce czy krzyżu. W czasie pogrzebu ksiądz mówił o cnotach i zasługach zmarłego. Na czele orszaku pogrzebowego szedł chłopiec z krzyżem, mężczyźni z chorągwiami, ksiądz, mężczyźni niosący trumnę i rodzina. Na końcu szła gospodyni niosąca dwa chleby i kurę dla księdza. Dawano mu jeszcze prócz zapłaty płótno długości trumny. Po ceremonii odbywała się stypa. 4. Życie towarzyskie Na wsi jest wiele okazji do życia towarzyskiego. Ludzie spotykają się na weselach, chrzcinach, pogrzebie, świętach, odpustach itp. Pretekstem jest także zakończenie żniw. Kobiety schodzą się na prządki, pracując śpiewają, opowiadają sobie różne historie. Formy towarzyskie objawiają się w pozdrowienia – zależnie od pory dnia. „Dobri spały czy zdorowi" – pozdrawiają rano. „Dobri, chwała Bohu" – odpowiadają. W południe: „dobri dnuwałyste" – „dobri, chwała Bohu". Wieczorem natomiast „dobryj weczer" – „dobryj weczer". Są takie pozdrowienia, na które otrzymuje się niezmienną, ustaloną już odpowiedź, czyli np.: „daj Boży szystia" – „daj Boży, daj wam", „daj Boży dobryj weczor" – „daj Boży i wam dobre zdorowia. 5. Dzieje Łemkowszczyzny w latach 1918-1939 Łemkowszczyzna jako karpacka kraina zaczęła się kształtować w latach rozbiorów. Wydarzeniu temu sprzyjało zniesienie granicy między monarchią Habsburgów a Rzeczpospolitą Polską, która ciągła się między grzbietami Karpat. Granica ta utrwaliła się jeszcze w średniowieczu, dzieląc Wiślan i Słowaków. 5 XII 1918 roku we Florynce powstała Łemkowska RNR (Ruska Narodowa Republika). W skład jej weszły: Rady Ruskie i Łemkowski Sojuz pod przewodnictwem o. M. Jurczakiewicza. Powołano rząd w składzie tj.: prezydent – premier dr J. Kaczmarczyk, minister spraw wewnętrznych ks. D. Hylak, minister spraw zagranicznych ks. Kuryłło, minister rolnictwa M. Gromosiak, sekretarz spraw wojskowych por. R. Sembratowicz. Rząd ten kierował wszystkimi sprawami na Łemkowszczyźnie i wydawał rozporządzenia Radom. Rada początkowo postulowała o przyłączenie Łemkowszczyzny do Rosji. Gdy okazało się, że przystąpienie jest nierealne władze Republiki zdecydowały by ziemie Łemkowszczyzny przyjąć do Czechosłowacji. RNR zaprzestała swojej działalności w marcu 1920 roku. Przywódcy zostali aresztowani. „Wydarzenia z lat 1918-1920 na Łemkowszczyźnie pokazały, że Łemkowie czują potrzebę samodzielnego decydowania o swoim losie, mają świadomość wspólnoty z braćmi zamieszkującymi południowe stoki Karpat i dążą do niepodzielności łemkowskiego obszaru etnicznego". Wśród ludności beskidzkiej dominowała orientacja starorusko-moskalofilska. Kierunek ukraiński był bardzo słaby i ograniczał się do jednostek (adwokaci, nauczyciele, duchowni). Niechęć do Ukraińców wyrażała się świadomością ich udziału w zwalczaniu ruchu moskalofilskiego za rządów austriackich. Pomimo, iż przed I wojną światową w wioskach powiatu gorlickiego przechodzono na prawosławie to nadal głównym wyznaniem Łemków był grekokatolicyzm. Obóz moskalofilski wyszedł z wojny zwycięsko. Sytuacja jaka zaistniała na terenach zamieszkałych przez Łemków – ugruntowanie się władzy polskiej – przejawiała się uchylaniem przed wojskiem wśród młodych. Poborowi przechodzili na stronę słowacką, ukrywali w lesie czy u rodzin w innych wsiach. Fakt ten miał miejsce w latach 1920-1923. Niektórzy odmawiali płacenia podatków. Duża część nauczycieli odmówiła złożenia przysięgi wierności państwu i domagała się języka rosyjskiego w szkołach. Władze polskie po zawarciu rozejmu z Rosją Sowiecką i rozbiciu Armii Czerwonej zaczęły porządkować zaniedbane podczas wojny polsko – bolszewickiej sprawy wewnętrzne państwa. Na terenach Łemkowszczyzny postanowiono położyć kres dezercji i uszczelnić południową granicę. Wprowadzono sądy doraźne za uchylanie się od wojska. Zorganizowano posterunki straży granicznej, ustalono strefę przygraniczną. Działania te odcięły Łemków od kontaktów rodzinnych, handlowych i zarobkowych gdyż wędrowali oni w celach zarobkowych na Węgry i Słowację. W latach 20-ych Łemkowszczyznę podzielono administracyjnie pomiędzy powiaty: a) nowotarski (wysunięte najdalej na zachód cztery wsie łemkowskie – tzw. Ruś Szlachtowska); b) nowosądecki; c) grybowski (istniał do 1932 roku); d) gorlicki; e) jasielski; f) krośnieński; g) sanocki. „Jurysdykcję na tym terytorium ( w linii powietrznej pas o długości 140 km i szerokości 20-30 km) sprawowały sądy powiatowe w Muszynie, Nowym Sączu, Grybowie, Gorlicach, Żmigrodzie, Dukli, Rymanowie, Bukowsku i Sanoku. Powiaty obejmujące Łemkowszczyznę Zachodnią i Środkową podlegały Urzędowi Wojewódzkiemu Krakowskiemu, a powiaty krośnieński i sanocki (Łemkowszczyzna Środkowa i Wschodnia) Urzędowi Wojewódzkiemu Lwowskiemu. Ogółem 175 wsi zamieszkanych przez ok. 110 tys. Łemków". W miarę wygasania napięć na arenie międzynarodowej i w miarę stabilizowania się sytuacji wewnętrznej II Rzeczpospolitej, nastroje wśród Łemków uspokajały się. Przywódcy wyjeżdżali na wschód, a górale ruscy sprzyjali ruchowi moskalofilskiemu (staroruskiemu). Starorusini byli lojalni wobec polskiej władzy. W latach 1925-1927 można było zauważyć niechęć wśród młodych Łemków do służby wojskowej, ale pobór odbywał się bez problemów. Zaprzestano agitacji za wprowadzeniem języka rosyjskiego do łemkowskich szkół. Pod koniec 1928 roku dali o sobie znać łemkowscy moskalofile, tzw. talerhofcy (byli więźniowie w Talerhofie). Lata 20-te spowodowały odrodzenie na Łemkowszczyźnie silnego ruchu staroruskiego. 95 % Łemków podawało za swój język ojczysty ruski. Odradzały się czytelnie, które przestały działać w następstwie wojny. Górale Ruscy z Beskidu Niskiego i Sądeckiego w marcu 1928 roku na wyborach do Sejmu i Senatu wysunęli swych kandydatów lub głosowali na mniejszości narodowe. Przyczyniło się to do zainteresowania Łemkowszczyzną partii polskich (BBWR, PSL „Piast", PPS) i ukraińskich UNDO (Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne) i Sel-rob (komunizująca). W roku 1930 nastąpił wzrost napięcia wśród ludności łemkowskiej na tle religijnym (wsie powiatu gorlickiego). Wyznawcy prawosławia dopuszczali się kradzieży przedmiotów kultowych z cerkwi grekokatolickich. W związku ze zbliżającym się terminem wyborów (1930r) do Sejmu i Senatu, politycy – w celu zdobycia dużej ilości zwolenników – rozpoczęli penetrację Łemkowszczyzny. Łemkowie wyznania prawosławnego uzależnili swe poparcie od spełnienia ich postulatów tj. zalegalizowania parafii prawosławnych, budowy cerkwi i zgody na prowadzenie metryk przez urzędy gminne. Łemkowie zdecydowali się głosować na listę rządową nr 1, gdyż Związek Chłopski poparł BBWR. W dniach 16-25 listopada 1930 roku frekwencja wyborcza na Łemkowszczyźnie zbliżona była do tej z 1928 roku, kiedy to Łemkowie wystawili swych kandydatów. Zwycięstwo odniósł BBWR, który obiecał Łemkom: a) pomoc finansową; b) wolność wyznania; c) obsadę posad nauczycielskich Łemkami; d) kredyty długoterminowe; e) stworzenie okręgu wyborczego. W 1933 roku w Sanoku z inicjatywy M. Baczyńskiego, Ruskiej Agrarnej Organizacji oraz za poparciem polskich kół rządowych powstał „Łemko-Sojuz". Program „Łemko-Sojuzu" przewidywał: utworzenie odrębnego biskupstwa grekokatolickiego dla Łemkowszczyzny, usunięcie ukraińskich agitatorów ze szkoły i kościoła, lojalność wobec władz polskich. Watykańska Kongresja dla Kościołów Wschodnich ogłosiła w 1934 roku dekret o utworzeniu Administracji Apostolskiej Łemkowszczyzny (AAŁ). Powołanie do życia Administracji Apostolskiej z dekanatów: bukowskiedo, dukielskiego, dynowskiego, gorlickiego, grybowskiego, krośnieńskiego, muszyńskiego, rymanowskiego i sanockiego dekretem kościelnym, nabrało mocy prawnej po zawarciu konkordatu między Rzeczpospolitą Polską i Watykanem. Rząd RP zobowiązał się do przekazywania dotacji na funkcjonowanie AAŁ. Dokument miał obowiązywać 10 lat, z opcją na przedłużenie za zgodą obu stron. 10 lutego 1934 roku Święta Kongregacja dla Kościołów Wschodnich wydała dekret, który zaczynał się od słów: „Quo aptius consuleret (...)" powołujący do istnienia AAŁ na czele z administratorem apostolskim. Nowa jednostka podlegała bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. 9 dekanatów składało się z 111 parafii i 11 samodzielnych wikariatów. Zamieszkiwało tam 127305 grekokatolików, pracowało wśród nich 130 osób duchownych. Ponadto Administracja zarządzała 204 cerkwiami i kaplicami. AAŁ funkcjonowała podobnie jak diecezja. Funkcje kapituły pełniła Rada złożona z sześciu członków. Wybierani byli co trzy lata. Po minięciu pierwszej kadencji nie powołano nowych przedstawicieli i Rada zawiesiła działanie. „Obok Rady działała Kuria w skład której wchodziły instytucje kolegialne takie jak: sędziowie prosynodalni, cenzorzy ksiąg religijnych i in. AAŁ wysyłała swoich przedstawicieli do powiatowych rad szkolnych w Gorlicach, Jaśle, Krośnie, Nowym Sączu i Sanoku". Pierwszym Apostolskim Administratorem miał zostać o. dr Mikołaj Nahoriański (dotychczasowy kapelan grekokatolików w Wojsku Polskim) – jednak nominacji nie przyjął i około roku stanowisko to pozostawało wolne. 11 grudnia 1934 roku stanowisko objął o. dra. Wasyl Maściuch, a 19 stycznia następnego roku rozpoczął swoją posługę. Przez wydanie rozporządzenia dotyczącego zabronienia śpiewania w cerkwiach ukraińskich pieśni religijnych starał się osłabić ruch ukraiński. Sprowadził do Florynki zakon ojców studytów (była to pierwsza placówka tego typu na Łemkowszczyźnie) celem osłabienia wpływów prawosławia. 10 marca 1936 umiera. Po jego śmierci przez około pół roku kurią Apostolską zarządzał ks. Jan Polański. Polański dążył do pozbawienia kapłańskich godności bądź urzędów księży o orientacji proukraińskiej. Dzięki jego staraniom wydano Szematyzm AAŁ na 1936 rok. Był on założycielem Szkoły Diaków we Wróbliku Królewskim. Podczas II wojny Światowej został internowany przez niemieckie władze w Kielcach. Po wojnie zajmował się parafiami rzymskokatolickimi – gdzie zmarł. 13 lipca 1936 roku nowym Administratorem został ks. dr Jakub Medwecki, który rozpoczął pracę 3 października 1936 roku. Był to ostatni Administrator mianowany przed wybuchem II wojny światowej. Zabronił on duchownym na swoim terenie czytać czasopism tj.: „Ukraińskyj Beskyd", „Nasz Łemko", „Diło", „Nowe Seło", „Dzwinoczok". W związku z nieprzestrzeganiem nakazu ukarał 49 osób duchownych ( wstrzymanie pensji wypłacanej przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego). Dnia 10 czerwca 1940 otrzymał do pomocy Wikariusza Generalnego ks. Aleksandra Malinowskiego. Siedzibą Kurii i Administratora Apostolskiego początkowo był Rymanów. 1 maja 1938 roku przeniesiono siedzibę do Sanoka. Powołanie AAŁ miało na celu zahamowanie konwersji Łemków na prawosławie. Fakt utworzenia AAŁ uderzył w proces ukrainizacji Łemków, w którym udział brał kościół greckokatolicki. Duchowni uniccy wprowadzali w życie zarządzenie ordynariusza przemyskiego – dokonywali zmian w liturgii. Nie wszyscy wierni akceptowali taką postawę. „Decyzję o powołaniu administracji apostolskiej ustabilizowała sytuację wyznaniową na Łemkowszczyźnie. Przejścia na prawosławie wśród Łemków ustały, a nawet nastąpiły ich powroty do obrządku greckokatolickiego (...) . Jarosław Moklak zauważył, że: począwszy od 1937 roku postawa władz rządowych coraz wyraźniej zmierzała w kierunku przekształcenia administratury w narządzie polityki narodowościowej na Łemkowszczyźnie, za pomocą którego chciano spolonizować Łemków". Ks. J. Medwecki zarządzał AAŁ do stycznia 1941 roku. Po jego śmierci Administratorem został ks. Malinowski. Ponieważ jest to okres wojny przeniósł swą siedzibę do Krynicy. 24 lipca 1944 roku powołał trzech wikariuszy generalnych: ks. Stefana Jadłowskiego z Polan Surowicznych, ks. Jana Podharbijana z Olchowca, ks. Andrzeja Złupko z Gładyszowa. Zarządzali tymi terenami AAŁ, z którymi przebywający w Krynicy Administrator na skutek działań wojennych utracił kontakt. Wszelkie działania ks. Malinowskiego prowadziły do ukrainizacji struktur AAŁ poprzez usuwanie księży o orientacji staroruskiej oraz wprowadzenie rozporządzenia o używaniu w pracach ordynariatu języka ukraińskiego. Nowa granica polsko – radziecka podzieliła metropolie lwowsko – halicką obrządku greckokatolickiego. Po stronie polskiej znalazło się 246 parafii, które podlegały diecezji przemyskiej oraz 129 wchodzących w skład AAŁ. Na Łemkowszczyźnie w momencie wyzwolenia przebywało około 120 – 140 tysięcy grekokatolików. Kuria AAŁ przestała funkcjonować we wrześniu 1945 roku. AAŁ zaprzestała swojej działalności w 1947 roku (po 13 latach istnienia). Wysiedlenia i deportacje grekokatolików spowodowały kres jej istnienia. 6. II wojna światowa „W latach 40-ych nastąpił rozpad Łemkowszczyzny. Migracja zmieniła strukturę demograficzną regionu i otworzyła nowy rozdział w dziejach ludu łemkowskiego". II wojna światowa wywarła piętno na losy Łemkowszczyzny. Okres ten można podzielić na dwa etapy: od wybuchu wojny radziecko – niemieckiej (rok 1941) i po jej wybuchu. Ziemie zamieszkane przez Łemków po upadku państwa polskiego zostały wcielone do Generalnej Guberni. Ukraińcy wskazywali władzom okupacyjnym swych politycznych przeciwników – rusofili, których nazywano szpiegami sowieckimi. Doprowadziło to do takiej sytuacji, że wielu Łemków traf