RADA PROGRAMOWA Jerzy Bartmiński (przewodniczący), Antoni Dudek, Marek Jędrych Andrzej Pedak, Elżbieta Skrzypek, Stefan Symotiuk, Józef SzymańsU Wiesław Śladkowski k UMCS 2S WYDAWNICTWO I •• 1. '$¦¦ —*- . <• !-\«!;^^^i TADEUSZ KARABOWICZ Dziedzictwo kultury ukraińskiej WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ LUBLIN 2001 ;¦' . *. ¦' .- -•¦"*:, Prof. dr hab. Florian Nieuważny Redakcja Marek Jędrych Projekt okładki i stron tytułowych Marta i Zdzisław Kwiatkowscy Na okładce Cyryl Aleksandryjski naucza w świątyni, fragment dwunastowiecznego fresku z cerkwi św. Cyryla w Kijowie Skład Maciej Dudek © by Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001 ISBN 83-227-1775-X WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ 20-031 Lublin, pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5 tel. (0-81) 537-53-04, 537-53-02 (kolportaż); fax (0-81) 537-53-02 Internet: http://press.umcs.lublin.pl ¦ "f" *"» . ¦ mT ,¦# Motto: Aż wreszcie tam na nieboskłonie zamigotało jak mrugnięcie powiek. Dwa dni patrzyłem — czy się zbliża? A to był bodiak. A myślałem człowiek. LinaKostenko: Beresteczko 1999 W jesienne złote Horodyszcze kiedyś na odpust przyjedziemy Od grobów bliskich rozpoczniemy jesienny odpust w Horodyszczu Przytulmy siostro moja szczerze te zgasłe rany barwnikowe w jesiennym złotym Horodyszczu tak przepełnionym Bożym Słowem Ihor Kalyneć Triolety i rytumele (1973-1978) Przekład Tadeusz Karabowicz sam "¦' '¦• <5r. I ¦v ¦ ¦ :4r'. SPIS TREŚCI Wstęp........................................ 9 Kulturowe podstawy państwa kijowskiego. Krótka charakterystyka..... 12 Chrześcijaństwo w państwie kijowskim. Rola i wpływ Bizancjum...... 16 Najstarsze kijowskie zabytki piśmiennictwa . . ................ 21 Powieści, słowa i dumy jako najstarszy epos ukraiński............ 25 Chrześcijańska tożsamość kulturowa Ukrainy IX-XII wieku......... 29 Formowanie się myśli religijnej na Ukrainie w IX-XIH wieku........ 34 Słowo o wyprawie Igora a spuścizna kulturowa państwa kijowskiego .... 37 Niewola mongolsko-tatarska i panowanie litewskie.............. 39 Renesans w sztuce ukraińskiej ......................... 42 Unia brzeska (1596) i powstanie Chmielnickiego (1648) a literatura polemiczna............................ 45 Barok w sztuce ukraińskiej — próba syntezy czy styl narodowy (barok kozacki)................................ 49 Ukraińska architektura drewniana XVII-XVIII wieku............ 54 Sztuka ukraińska — problem ikony....................... 57 Odrodzenie narodowe w XIX wieku...................... 60 Sztuka ukraińska końca XIX i początku XX wieku. Zarys.......... 63 Etnografia i folklor w XIX w XX wieku.................... 67 Zakończenie ................................... 72 Bibliografia.................................... 73 WSTĘP Książka Dziedzictwo kultury ukraińskiej to pokłosie „Wykładów otwartych UMCS", które wygłosiłem do studentów w semestrze letnim 1988/1999 roku. Wykłady cieszyły się dużą popularnością, co utwierdziło mnie w przekonaniu, że podjęty temat spełnia oczekiwania słuchaczy. Każdorazowo uczestniczyło około 85 osób zainteresowanych Ukrainą, jej historią, dziedzictwem kulturowym, tradycjami, obyczajowością oraz w tym kontekście związkami polsko-ukraiń-skimi. Za sukces uważam rozmowy o omawianym zagadnieniu poza wykładem. Dyskusje te miały aspekt emocjonalny, zwłaszcza w odniesieniu do sąsiedztwa polsko-ukraińskiego oraz powiązań politycznych, kulturowych i religijnych Ukrainy z najbliższymi sąsiadami. W 988 r. książę Włodzimierz Wielki przyjął chrzest z Konstantynopola, jednocząc wokół Kijowa Yiczne plemiona wschodniosłowiańskie i tworząc silne państwo na rozległych obszarach. Już w XII w. nastąpiło jednak rozbicie państwa kijowskiego, pogłębione najazdami mongolskimi. Próby przywrócenia jedności, podjęte przez księcia Daniela Romanowicza poprzez utworzenie Księstwa Halickiego i przyłączenie do jego terytorium w 1239 r. Kijowa, co równało się z odnowieniem schedy po Włodzimierzu Wielkim i Jarosławie Mądrym, zakończyły się niepowodzeniem: najazd Batu-hana nie tylko zniweczył pomysł odnowienia państwa opartego o Kijów, lecz także zmusił księcia Daniela do przeniesienia stolicy w głąb Księstwa Halickiego, do Chełma (od 1240 r.). Od 1263 r. ziemie państwa kijowskiego zaczęli przejmować pod swoje panowanie książęta litewscy, by od XIII do połowy XV w. doprowadzić do pełnej dominacji nad całą spuścizną kijowską (z wyłączeniem ziemi pskowskiej). Wiek XII to najazdy tatarsko-mongolskie i zwierzchnictwo państwowe Złotej Ordy. W latach 1340-1366 Kazimierz Wielki przejął część ziem Księstwa Halickiego, co zapoczątkowało okres intensywnych wpływów zachodnich. W 1385 r. Litwa zawarła z Polską unię w Krewię, a w 1569 r. po unii lubelskiej Ukraina została wcielona do Korony. Już wtedy na Ukrainie silnie zaznaczyła się kozaczyzna z ośrodkiem w Siczy Zaporskiej. Polityka kresowa Rzeczypospolitej i ucisk feudalny doprowadziły do powstań kozackich, z których największe — Chmiel-nickiego przerodziło się w wojnę z Polską i w rezultacie na mocy ugody pereja-sławskiej doprowadziło do podziału Ukrainy na Lewobrzeżną (pod panowaniem .J> Moskwy) i Prawobrzeżną (w granicach Korony). Ukraina Lewobrzeżna ostatecznie zostanie administracyjnie wcielona do Rosji, a Prawobrzeżna wraz z rozbiorami Polski dostanie się częściowo pod panowanie Austrii. W zmieniających się uwarunkowaniach politycznych ziem ukraińskich warto dokładniej przyjrzeć się rozwojowi kultury na tym terenie. O dynamice rozwoju kulturalnego pierwszych wieków Ukrainy świadczą liczne zabytki piśmiennicze: Ewangeliarz Ostromira (1056-1057), Kodeks Swiatosława (1073), Powieść lat minionych autorstwa mmctaa Nestora, epos Słowo o wyprawie Igora. Z teg,0 okresu pochodzi wiele ikon, w tym kilka 0 proweniencji bizantyjskiej, najczęściej darów władców konstantynopolitańskich. Fenomenalne wydają się bu-dowle czasów książęcych w Kijowie, Czerniriowie, Haliczu, zwłaszcza fundacji księcia Jarosława Mądrego (kijowski sobór Sofijski z lat 1037-1044), księcia Mścisława (sobór Spasa z 1036 r. we Czernihowie) czy Mścisława Izsławicza (sobór Zaśnięcia Bogurodzicy z 1160 r. we Włodzimierzu Wołyńskim) oraz budowle późniejsze, renesansowe i barokowe, takie jak sobór Zaśnięcia Bogurodzicy z lat 1771-1783 w Ławrze Poczajowskiej na Wołyniu czy monumentalny sobór św. Jura z lat 1744-1770 we Lwowie. Szczególną uwagę zwraca nowożytny zabytek piśmiennictwa ukraińskiego Biblia Ostrogska (1581) oraz rozwój piśmiennictwa teologicznego po 1596 r. znanego pod nazwą literatury polemicznej. Wiele innych realizacji architektonicznych barokowych i klasycznych wskazuje na związki kultury ukraińskiej z Europą. W licznych przypadkach wzbogacają osiągnięcia europejskie, czego przykładem jest ukraiński (kijowski) barok, wykreowany jako synteza teologicznej myśli Cerkwi prawosławnej i baroku kozackiego. Również drewniana architektura cerkiewna XVH-XVIII w. utwierdzała narodowe wzory oraz asymilowała regionalizmy ukraińskie. Przełomowy dla dziejów Ukrainy jest wiek XIX, kiedy zaczyna rozwijać się nowożytna ukraińska świadomość narodowa. Powstałe wówczas Stowarzyszenie Cyryla i Metodego głosi hasła odrodzenia narodowego Ukrainy. Ogromną rolę odgrywa tu ukraiński poeta romantyczny Taras Szewczwenko (1814-1861). Ruch narodowy szczególnie silnie oddziałuje w Galicji, gdzie ożywia się życie kulturalne i polityczne Ukraińców, powstają czasopisma, liczne towarzystwa oświatowe. Dziejom Ukrainy towarzyszą od zarania chrześcijaństwa autorytety cerkiewne: św. Antoni i Teodozy Pieczerscy, prawosławny metropolita kijowski Petro Mohyła (1596-1647), odnowiciel Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej Wasyl Łypkiwski (1864-1938), greckokatolicki metropolita Andrej Szeptycki (1865-1944), męczennik Cerkwi greckokatolickiej kardynał Josyf Slipyj (1892-1984), arcybiskup Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej Iłarion Ohijenko (1882-1972), autokefaliczny patriarcha Mstysław I (Skrypnyk; 1898-1991) oraz wielu innych wybitnych duchownych, którzy składali ofiarę życia, broniąc wiary. Okres totalitarnej stalinizacji Ukrainy — lata 30. XX w. — wyrządził ogromne spustoszenia we wszystkich sferach życia narodowego. Zmiany, jakie 10 nastąpiły w Europie Wschodniej po 1980 r., pozwoliły uzyskać Ukrainie w 1991 r. niezależność państwową. Nie sposób w tym miejscu pominąć kontekstu politycznego w dziejach Ukrainy, bo to on wyznacza oblicze jej kultury, wplata się w nią, a często nawet nad nią dominuje. Wykłady zostały opracowane w układzie chronologicznym — od przyjęcia chrześcijaństwa przez księcia Włodzimierza Wielkiego w 988 r. po wiek XX. Ze względu na ogrom materiału oraz literatury na temat dziejów Ukrainy ograniczyłem się do zagadnień według mnie najważniejszych. Jak każdy wykład, również ten, prezentowany w niniejszej książce, jest rezultatem osobistych przemyśleń i uogólnień, nie pretenduje więc do miana vademecum historyczno-kulturowego Ukrainy. Literatura przedmiotu podana w Bibliografii ułatwi zainteresowanym poszerzenie wiedzy na temat omawianych zagadnień. Pozwalam sobie na podziękowanie panu prof. dr. hab. Ryszardowi Szczygłowi, ówczesnemu dziekanowi Wydziału Humanistycznego, który poparł moją propozycję wykładów otwartych. Szczególne podziękowanie kieruję do pana prof. dr. hab. Michała Łesiowa za cenne wskazówki merytoryczne oraz pomoc w przygotowaniu niniejszej książki. Dziękuję także panu prof. dr. hab. Feliksowi Czyżewskiemu, kierownikowi Zakładu Filologii Ukraińskiej UMCS. Książka niniejsza powstała dzięki różnym osobom inspirującym moje zainteresowanie Ukrainą, lecz przede wszystkim jest pokłosiem wykładu, kierowanego do studentów. Za uczestnictwo w tym wykładzie dziękuję wszystkim, którzy mnie wówczas słuchali. ¦ i. 4 KULTUROWE PODSTAWY PAŃSTWA KIJOWSKIEGO. KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA Państwo kijowskie Włodzimierza Wielkiego powstało na ziemiach rozciągających się wzdłuż rzeki Dniepr i jej dopływu — Prypeci. Centrum państwa kijowskiego od IX w. stanowił gród Kijów, a rozciągające się wokół ziemie zamieszkiwali Polanie. Plemię to, jak można sądzić z nazwy, zajmowało się uprawą roli, hodowlą i pasterstwem, a co za tym idzie — wytworzyło własny system agrarno-rolniczy [29]. Dogodne warunki geograficzne sytuowały Polan jako plemię najbardziej dynamiczne w działaniach na rzecz scalania innych ziem i plemion wokół własnej osi. Tą osią był wspomniany gród, który, położony na wzgórzach nad rzeką Dniepr, odgrywał rolę centrum, by w IX-XI w. stać się stolicą państwa kijowskiego. Kijów scalał struktury plemienne w jedną całość, która za czasów Włodzimierza Wielkiego i Jarosława Mądrego [31] na zachodzie graniczyła z Polską Mieszka I, na południu z Węgrami, Morzem Czarny (Ruskim lub Gościnnym, noszącym w starożytności nazwę Pontus Euximuś), plemionami Pieczyngów oraz z bliżej nieokreślonymi ludami koczowniczymi w całym pasie od Zatoki Fińskiej, poprzez dorzecze Wołgi po Don, nad którym zamieszkiwali Połowcy. Na północnym zachodzie Ruś stykała się z Jaćwingami, Litwą oraz dzisiejszą Łotwą i Estonią. Do Morza Bałtyckiego nie miała dostępu, więc kontakty Rusi kierowały się raczej na południe, w stronę Morza Czarnego i kolonii greckich. O ile bowiem Polanie, zamieszkujący nad Wisłą, poprzez szlak bursztynowy czerpali wzorce z Rzymu, o tyle świadomość Polan zamieszkałych nad Dnieprem ogniskowała się w rejonie Morza Czarnego, a poprzez to bliska była kulturze greckiej. Nad Morzem Czarnym istniały zasiedziałe od dawna kolonie greckie, które utraciwszy związek z Atenami, prowadziły własną politykę gospodarczą, nawiązując kontakty z sąsiadami. Kontakty te polegały na wymianie handlowej. Grecy docierali do Kijowa, mieszkańcy państwa kijowskiego do Krymu i dalej, do Bizancjum oraz Carogrodu (Konstantynopola). Odległości nie były zbyt duże, więc kontakty pozostawały w miarę ożywione i częste, dzięki czemu elementy kultury grecko-bizantyjskiej przenikały do Kijowa, by zaowocować przyjęciem chrztu z Bizancjum w 988 r. Warto zaznaczyć, że ówczesną Ukrainę dzielił od Morza Czarnego step, zamieszkany przez plemię Pieczyngów, które pełniło rolę pośrednika w kontaktach między koloniami greckimi [31]. 12 Na podstawie znalezisk archeologicznych dorzecza Dniepru można wnioskować, iż grecki świat antyczny znacznie oddziaływał na kulturę protoukraiń-ską. Odnajdywane są bowiem amfory ceramiczne, rzeczy użytkowe z brązu, żelaza, kamienia, broń, naszyjniki, bransolety i pierścienie. Grecy proponowali towary, których Słowianie kijowscy nie wytwarzali, a cieszyły się one wśród nich dużym zainteresowaniem. Otrzymywali za nie zboże, mięso, skóry oraz inne płody ziemi [36]. Sąsiedztwo z Polską, Czechami i Węgrami sprzyjało naturalnym kontaktom, a granicę w X-XI w. wyznaczyła ich chrystianizacja z Rzymu. Polanie zachodni i plemiona zjednoczone przez Mieszka I przyjęły w 966 r. chrzest z Czech w obrządku zachodnim, umiejscawiając Polskę w rzymskokatolickiej geografii teologicznej. Słowiańszczyzna wschodnia została ochrzczona w obrządku bizantyjskim, co zaowocowało rozwojem teologicznych struktur cerkiewnych prawosławnych, związanych z Konstantynopolem. Wynikającą stąd różnicę językową w liturgii (na obszarze Słowiańszczyzny zachodniej —język łaciński, na terenach wschodnich i południowych — język staro-cerkiewno-słowiański) uważano za zasadniczą [20]. Państwo kijowskie było rozległe, stąd już przy jego chrystianizacji zaznaczyły się dwa ośrodki: centralny w Kijowie (protoukraiński) i północny w Nowogrodzie Wielkim (protorosyjski), gdzie nad rzekami Mstą, Wielką, Wołogwą, Łowatą i jeziorami Ilmen i Białym zamieszkiwali Słowianie Ilmeńscy. Warto podkreślić, że po przyjęciu chrztu architektura cerkiewna w Kijowie i Nowogrodzie Wielkim rozwijała się paralelnie. Kijowski sobór Sofijski (katedra książęca) został wzniesiony w latach 1037-1044 staraniem Jarosława Mądrego, a sobór o tej samej nazwie w Nowogrodzie Wielkim ufundował Włodzi-mierz Jarosławowjcz wiatach 1045-1050 w nawiązaniu dojustyniańskie/ Hagia Sofia w Konstantynopolu. Istnieje przypuszczenie, że obie katedry wznieśli budowniczowie kijowscy, ale teza ta gubi się w mrokach latopisów. Pewne jest, że moment stanowienia niezależnych struktur kościelnych metropolii wpłynął na paralelny rozwój struktur państwowych, które po rozbiciu dzielnicowym i najazdach mongolskich przerodziły się w samodziekie państwo (późniejsza Moskwa). Chociaż większość zabytków piśmienniczych powstała w Kijowie (do naszych czasów dotrwało ich 21), sądzić należy, że rozwijały się one równolegle, czego przykładem mogą być Powieść minionych lat z ok. 1113 r. i Latopis nowogrodzki [24]. Istniała na Ukrainie literatura ustna (byliny, dumy, bajki, przysłowia) o charakterze przekazu pokoleniowego, wraz ze zmianą uwarunkowań historycznych ulegająca ciągłym modyfikacjom. Charakter przekazu ustnego miała zapewne politeistyczna religia przedchrześcijańska. Jej świadectwem są kamienne wyobrażenia idoli (bogów), znaki solarne, święte gaje. Przykładem może być Światowid ze Zbrucza o czterech twarzach, zwróconych w cztery strony świata [29]. 13 iv > •i- .;:*!1 V-: W kulturze ukraińskiej znaczącą rolę przypisuje się dolinie Prypeci, czyli ziemiom zwanym później Polesiem i Wołyniem. Bagienna, lesista struktura tych terenów sprzyjała powstawaniu wierzeń w siły nadprzyrodzone, nieznane w innych kulturach europejskich: w kult wody (woda życia) i kult ziemi (drzewo życia), płodność (bohynia berehynia — od słowa berehty 'ochraniać'), przenikające później do chrześcijaństwa jako wyobrażenie Orantei (w religii chrześcijańskiej Matka Boża błogosławiąca). Pierwsze wyobrażenie bohyni berehyni znaleziono na pisance z Polesia, drugie — Matki Bożej — znajduje się na mozaice w kijowskim soborze Sofijskim. Można przypuszczać, iż wyobrażenie błogosławiącej Madonny z katedry kijowskiej posłużyło Jarosławowi Mądremu w wyborze na orędowniczkę Ukrainy Matki Bożej i oddaniu w jej opiekę państwa kijowskiego. Stąd w kulturze ukraińskiej pojawiają się cudowne ikony Matki Bożej, szczególnie czczone na Rusi, a mające proweniencję bizantyjską, np. Matki Bożej Włodzimierskiej (Wyszohrodzkiej) z początku XII w. Ikona ta, zrazu znajdująca się w Wyszohrodzie, w 1169 r. wywieziona została po grabieży Kijowa przez księcia Andreja Bogolubskiego do Włodzimierza nad Klaźmą [16]. Rozwój Ukrainy w X w. odbywał się na dwóch płaszczyznach: cerkiewnej (budownictwo sakralne, zakładanie monasterów, powstawanie ośrodków izogra-ficznych, rozwój piśmiennictwa) i państwowej (rozbudowa dworu książęcego, nawiązanie kontaktów z Europą Zachodnią, niezależna polityka zewnętrzna wobec ludów koczowniczych na Wschodzie, a jednocześnie mecenat nad budownictwem sakralnym). To epoka wyłaniania się dziejów Słowian Wschodnich poprzez ich chrystianizację, nieznana dotychczas Kościołowi, bo przecież we własnej formie słownej: staro-cerkiewno-słowiańskiej, czyli w rycie, można by rzec, narodowym, zrozumiałym i czytelnym dla nowych wyznawców. Jednocześnie starano się czerpać wzory z osiągnięć kulturowych Bizancjum, wprowadzając to samo nazewnictwo (wspomniany już sobór Hagia Sofia w Konstantynopolu, mający swoje odpowiedniki w Kijowie, Nowogrodzie i Połocku), te same średniowieczne kanony architektoniczno-budowlane z Europy Zachodniej (Włochy, Niemcy, Czechy, Węgry, Polska). Lokalne wzory zostały podniesione do rangi oficjalnych, wyróżniając tę architekturę (cerkwie złotokopułowe, bogato zdobione freskami i mozaikami na wzór bizantyjski). Pojawiło się rodzime malarstwo ikonograficzne, najpierw w Ławrze Kijowsko--Pieczerskiej (izograf mnich Alimpij), a później w Nowogrodzie Wielkim, Pskowie, Czernihowie i innych ośrodkach. W czasach Włodzimierza Wielkiego rozwinął się własny system monetarny. Monety Włodzimierza Wielkiego, złote i srebrne, charakteryzowały się wysoką próbą oraz wyraźną, czytelną ikonografią. Wyobrażały na rewersie księcia Włodzimierza z herbem państwowym tryzubem i napisem w języku staro--cerkiewno-słowiańskim: „Włodzimierz na tronie". Na awersie przedstawiały Chrystusa z Ewangelią i napisem „Isus Chrystos" (Jezus Chrystus) w języku staro-cerkiewno-słowiańskim. Na innych (srebrnych) monetach wyobrażony jest 14 I • ¦ -* ¦: na rewersie książę, a na awersie jego herb tryzub. Na monetach Swiatopołka na awersie pojawił się w lewej części tryzuba równoramienny krzyż, tworząc tym samym kompozycję herbu państwowego i symbolu wiary, oraz napis w języku staro-cerkiewno-słowiańskim: „Swiatopołk na tronie" (rewers), „a to jego srebro" (awers). (Szerzej na ten temat: M. Sotnikowa, J. Spasskij Tysjaczoletje drewniej szych moniet Rosiji, Leningrad 1983) [30]. Poprzez chrzest w roku 988 zaczyna się formować nowa jakość państwowa. Pojawia się pismo, które pozwala zapisać słowo mówione, początkowo głagolicą (głagoł 'mówić'), a później cyrylicą (od słowiańskiej misji św. Cyryla i Metode-go). Tłumaczone i kopiowane są księgi staro-cerkiewno-słowiańskie przywiezione do Kijowa z Bizancjum. CyryJica przynosi własny system cyfrowy, inny od arabskiego i rzymskiego, noszący nazwę cerkiewnego, a oparty na głagolicy i cyrylicy [20]. .!"*-v. •i" %> -.ił*' I CHRZEŚCIJAŃSTWO W PAŃSTWIE KIJOWSKIM. ROLA I WPŁYW BIZANCJUM O pierwszych świadectwach chrześcijaństwa na Rusi nie można powiedzieć nic pewnego. Poprzez kontakty z ochrzczonymi sąsiadami pogańska Ruś stykała się z chrześcijaństwem i była świadoma inności tej religii od wierzeń własnych. Pierwsze zapiski o zetknięciu się z chrześcijaństwem znajdują się w umowie księcia Igora z Grekami w 944 r. Mowa tutaj o przysiędze na krzyż oraz o cerkwi św. proroka Eliasza w Kijowie, która była, być może, pierwszą cerkwią kijowską. Kontakty z Bizancjum i wybór chrześcijaństwa z Konstantynopola w obrządku bizantyjsko-greckim, a następnie jego rozwój w języku staro-cerkiewno--słowiańskim nie należały do przypadkowych w Kijowie. Wdowa po księciu Igorze księżna Olga była chrześcijanką, w jej poczcie dyplomatycznym w 957 r. do Konstantynopola znajdował się ojciec Hryhorij (być może Grek) [29]. Jednakże za czasów księżnej Olgi chrześcijaństwo nie było religią panującą, a jedynie religią dworu książęcego lub księżnej i jej najbliższego otoczenia. Syn Olgi książę Światosław pozostawał wyznawcą pogaństwa. Oficjalnie książę Włodzimierz Wielki przyjął chrześcijaństwo w 988 r. poprzez chrzest i ślub z krewną imperatora bizantyjskiego Anną, wprowadzając swoje państwo w orbitę chrześcijaństwa greckiego. Rozwój chrześcijaństwa: 864 — chrzest Bułgarii, 928 — Czech, 966 — Polski, 988 — Rusi, wskazywał na rozprzestrzenianie się w Europie atrakcyjnej religii, która wprowadzała pismo, dawała równe prawa na arenie polityki europejskiej, budowała zręby nowożytnej państwowości [36]. Mówiąc o chrześcijaństwie w kulturze ukraińskiej nie sposób nie wyrazić ogólnej tezy, że to dzięki niemu tysiącletnie dzieje Ukrainy ukształtowały dziedzictwo kulturowe takie, jak je dzisiaj postrzegamy. Rozważania o chrześcijaństwie ukraińskim wywołują pytanie, czy religia ta dotarła do Kijowa z Bizancjum, czy też z Bułgarii, z Ochrydy, bo jej przekaz następował przecież w języku zrozumiałym dla Słowian kijowskich. Pozostaje ono bez odpowiedzi, ale wiadomo, że chrzest z Konstantynopola odbywał się w formie wypracowanej w Bizancjum dla Słowian, być może w ośrodku patriarszym w Ochrydzie. To oznacza, że księgi liturgiczne, które dotarły do Kijowa po oficjalnym chrzcie w 988 r., miały już zadomowienie w Słowiańszczyźnie Południowej — w Serbii i Bułgarii. Natomiast wzory architektoniczne zaczerpnięto ma 16 mm z Konstantynopola. Być może oddzielanie Bułgarii staro-cerkiewno-słowiańskiej od greckojęzycznego Konstantynopola jest mylne. Była to niepodzielna całość, podobna do niepodzielnej całości Kościoła rzymskokatolickiego wykreowanego w różnojęzyczności po Soborze Watykańskim II, jednolitego przecież poprzez zwierzchność papieża i dogmaty święte. Hipotezę, że pierwsze duchowieństwo przybyło do Kijowa nie z Bizancjum greckojęzycznego, a z Bizancjum staro-cerkiewno-słowiańskiego, wysunął petersburski historyk A. Presniakow, podtrzymywali zaś ukraińscy historycy, w tym Mychajło Hruszewski w XIX i Natalia Połońska-Wasyłenko w XX w. Ma ona wiele podstaw, bowiem z Bułgarią łączyła Kijów bliskość językowa. Jest więc prawdopodobna misja bułgarskojęzycznych księży nad Dnieprem w pierwszej fazie ugruntowywania się chrześcijaństwa kijowskiego. Misja w węższym tego słowa znaczeniu, a więc sprawowanie władzy biskupiej, zakładanie i ukazywanie praktyki monastycznej, odbywała się za sprawą Greków. Chrystianizacja być może powierzona została tylko częściowo klerowi bułgarskiemu, bowiem zabiegano o kształcenie własnego duchowieństwa, czego przykładem jest szybka rozbudowa struktur cerkiewnych (diecezje, parafie, klasztory) [36]. Inaczej rozwijało się chrześcijaństwo cyrylo-metodyjskie. Dotarło ono na Ukrainę z Czech i Moraw i musiała po nim pozostać jakaś bliżej nieznana tradycja. Bizancjum jako źródło chrześcijaństwa wschodniosłowiańskiego daje prapo-czątek Cerkwi prawosławnej. Słowianie wnoszą do religii prawosławnej własną jej wizję, zwłaszcza w sztuce i architekturze oraz piśmiennictwie: latopisy, apokryfy, powieści i poematy. Za panowania księcia Włodzimierza Wielkiego Cerkiew kijowska była niezależna od Bizancjum, chociaż nie posiadała niezależności autokefalicznej w rozumieniu współczesnym. Według historyka W. Grekowa, chrześcijaństwo kijowskie, zapożyczone od Greków, rozwinęło się w przestrzeni teologicznej staro-cerkiewno-słowiańskiej, a nie bizantyjskiej (greckiej). Może to dowodzić faktu, że państwowość Włodzimierza Wielkiego była silna, konsolidacyjna wobec języka staro-cerkiewno--słowiańskiego, a poprzez swoją rozległość oraz oddalenie od źródła ochrzczenia wymykała się spod kontroli nominalnej [36]. Źródła z czasów Włodzimierza Wielkiego nie przynoszą informacji o tym, jak odbywała się chrystianizacja na Rusi. Mgliste są informacje o pierwszych metropolitach kijowskich: Michale, Leonie (Lwie), Iwanie. Metropolia kijowska w spisach bizantyjskich podawana jest jako siedemdziesiąta pierwsza. Można ten fakt zinterpretować dwojako: została tak umiejscowiona w spisach jako jedna z najmłodszych (według dat założenia) lub potraktowana marginalnie (chociaż była jedną z największych terytorialnie) [30]. Nie ma wiadomości źródłowych, jak wyglądała organizacja struktur terytorialnych Cerkwi za panowania Włodzimierza Wielkiego. Pewne jest, że była w stadium początkowego rozwoju i zapowiadała się dobrze, bowiem za rządów Jarosława Mądrego lub przy końcu panowania Włodzimierza Wielkiego w pań- 17 stwie kijowskim istniało pięć katedr: w Kijowie, Czernihowie, Białogrodzie, Nowogrodzie Siewierskim i Włodzimierzu Wołyńskim. U schyłku XI w. było ich już dwadzieścia, a biskupi rekrutowali się z miejscowych monasterów [17]. Za czasów Włodzimierza Wielkiego został ułożony Cerkiewny ustaw, który normalizował sprawy sądownictwa cerkiewnego, jego kompetencje i ustanawiał dziesięcinę. Dał on podwaliny prawne procesowi rozdziału kompetencji w relacjach państwo — Cerkiew, charakterystyczne dla średniowiecza, zwłaszcza w państwach przyjmujących chrześcijaństwo [8], Włodzimierz Wielki za swoje apostolstwo został kanonizowany, o czym Latopis ipatijewski wspomina pod rokiem 1299. W 1635 r. metropolita Petro Mohyła odnalazł relikwie św. księcia Włodzimierza pod ruinami cerkwi Desia-tynnej w Kijowie, poszerzając kult władcy jako świętego [30]. Pierwszym metropolitą kijowskim był duchowny z cerkwi Przemienienia Pańskiego (Spasa) na Berestowie Iłarion (1051-1054), według źródeł historycznych — miejscowego pochodzenia, pozostali metropolici byli Grekami. Potwierdzałoby to tezę, że metropolia kijowska, chociaż znajdowała się w spisach bizantyjskich na miejscu odległym, to Konstantynopol dbał w niej o czystość obrządku i przez długi czas administrowanie powierzał Grekom [20]. Wyznacznik życia cerkiewnego stanowiły monastery. To dzięki nim mogło rozwijać się chrześcijaństwo kijowskie. Mnisi ukraińscy zdobywali szansę podróżowania do Ziemi Świętej, kolebki chrześcijaństwa, do dobrze zorganizowanych monasterów greckich na Górze Athos oraz do Konstantynopola i Bułgarii. Duchowieństwo kijowskie (szerzej prawosławne) dzieliło się na dwie grupy: czarne, czyli zakonne, bezżenne, i białe — księży świeckich, żonatych. Wypełniało ono te same funkcje służebne, ale w Cerkwi odgrywało różne role. Duchowni świeccy najczęściej zajmowali się organizacją parafii i pracą duszpasterską, mnisi — pracą duszpasterską i organizacją życia zakonnego w monasterach. W książęcym Kijowie funkcjonowało siedemnaście monasterów, w Haliczu — pięć, w Czernihowie — trzy, w Perejasławiu — dwa, we Włodzimierzu Wołyńskim — jeden. Głównym była Ławra Kijowsko-Pieczerska, założona przez św. Antoniego Pieczerskiego z Lubecza, mnicha, który poznał życie zakonne na Górze Athos. W Kijowie działał na rzecz rozwoju monastycyzmu, zasłynął jako osoba praktykująca pustelniczy tryb życia, umartwiająca się poprzez liczne posty. Miał dar gromadzenia wokół siebie braci zakonnej, stąd w okresie administrowania Ławrą Kijowsko-Pieczerska skupił ok. 20 mnichów, w tym ucznia, swego następcę św. Teodozego Pieczerskiego. Ławra Kijowsko-Pieczerska stała się ośrodkiem największego zgromadzenia zakonnego na Ukrainie, istniała nieprzerwanie do czasów sowieckich. W latach 30. XX w. została brutalnie zlikwidowana, a jej centralną świątynię — sobór Zaśnięcia Bogurodzicy — w niewyjaśnionych okolicznościach zaminowano i wysadzono już po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej (po 21 czerwca 1941 r.) [2]. 18 0 —L-L ! Mi . pni - roi z-... rozr W robić jako xm k K Z v : mmmmm l^^^flPr Z Ławry Kijowsko-Pieczerskiej wywodzili się mnisi kopiujący księgi liturgiczne, w tym Ewangeliarz Ostromira. Tutaj powstał latopis Powieść minionych lat autorstwa mnicha Nestora, działał ikonopisiec mnich Alimpij, ziołami leczył, na podstawie chrześcijańskiej praktyki teologicznej, mnich Ahapij [20]. Jak zostało powiedziane, rok 988 wprowadza chrześcijaństwo w całym państwie kijowskim. Źródła podają, że w Kijowie umiano czytać i pisać w wyższych warstwach przed przyjęciem chrześcijaństwa, a na dworze księżnej Olgi przed oficjalnym chrztem posługiwano się pismem słowiańskim. Pierwsze księgi w języku staro-cerkiewno-słowiańskim zostały przywiezione do Kijowa z Bułgarii, autorami zaś ich byli między innymi św. Cyryl i Metody [29]. Praktykowana w piśmie paralenie z cyrylicą głagolica nie przyjęła się, a jej pochodzenie oraz kształt graficzny nie są do końca wyjaśnione. Przypomina ona w zapisie pismo hebrajskie lub gotycke i daleka jest od słowiańskiej cyrylicy. Porozumienia księżnej Olgi i księcia Igora, zabytki piśmiennicze datowane przed rokiem 944, składane były w języku greckim i równolegle w staroruskim lub przekładane z języka greckiego na staroruski. Arabowie w swoich kronikach odnotowują, że Kijów czasów pogańskich posługiwał się bliżej nieokreślonymi znakami piśmienniczymi. Na naczyniach glinianych z X w. znalezionych koło Smoleńska znajdują się napisy cyryliczne. Mnich bułgarski Chrabr na przełomie IX i X w. zapisał, że Słowianie wschodni przed oficjalnym chrztem, czyli przed przyjęciem pisma cyrylicznego, stosowali pismo własne, według niego czerty i ryzy, a w kontaktach zewnętrznych alfabet grecki i łaciński [30] Początkowo w praktyce liturgicznej używano ksiąg przywiezionych z Konstantynopola i Bułgarii [29]. Stopniowo język staro-cerkiewno-słowiański scalił państwo kijowskie i zaczął obowiązywać w całej Cerkwi wschodniej. Z czasem pojawił się problem powielania ksiąg liturgicznych. Zaczęto poprzez kopiowanie rozwijać własną sztukę piśmienniczą. Był to proces żmudny z uwagi na obowiązujący kanon zdobniczy i rozbudowane wielowarstwowe liternictwo, ale szeroko rozpowszechniony, zwłaszcza w monasterach, a nawet na dworze książęcym [24]. W inny sposób sięgnięto do starej spuścizny scytyjskiej, w IX-XIII w. w wyrobie biżuterii (bransolety, kolczyki, naszyjniki) wykorzystując złoto i srebro jako materiał łączony z niebieską, czerwoną i białą emalią z najczęściej powtarzającym się motywem zdobniczym ptaka i syreny. Przykładowo ikona Chełmskiej Bogurodzicy została ozdobiona kolczykami {koltami, riasami) oraz złotymi bransoletami, natomiast rozwijająca się do XIII w. tradycja krzyży — enkolpio-nów — szeroko wykorzystuje grawerowanie i płaskorzeźbę w stylu bizantyjsko--romańskim [2]. O złotnictwie ówczesnym może świadczyć kilkanaście zabytków odnalezionych przez ekspedycje archeologiczne w XIX i XX w. Są to kosztowności ze skarbu michąjłowskiego w Kijowie datowane na XI-XII w. (znajdujące się w Muzeum Rosyjskim w Petersburgu), kolty i medaliony z Czernihowa oraz riasy i bransolety znajdujące się w muzeach Kijowa (Mu- 19 zeum Kosztowności), Moskwy (Kreml, Państwowe Muzeum Historyczne) i Połocka. Na szczególną uwagę zasługuje relikwiarz św. Demetriusa (Dymitra) z 1059-1067 r., proweniencji bizantyjskiej (Muzeum na Kremlu w Moskwie), oraz kielich księcia czernihowskiego z XII w. (Muzeum Kosztowności w Kijowie), przypisywany złotnikom bizantyjskim. W ekspozycji Muzeum Kosztowności w Kijowie znajduje się też kilkanaście mieczy rycerskich z X-XIH w., które świadczą o wysokim wówczas poziomie rzemiosła wytwarzającego przedmioty o charakterze militarnym w państwie Włodzimierza Wielkiego i jego następców [2]. i pumami U j ¦2c- NAJSTARSZE KIJOWSKIE ZABYTKI PIŚMIENNICTWA Uważa się, że głagolica została stworzona przed rokiem 863 przez Cyryla i Metodego z przeznaczeniem początkowo dla Słowian południowych, a później dla zachodnich przy morawskiej misji Cyryla i Metodego, by następnie dotrzeć na Ruś. Misja świętych apostołów Słowian miała ogromne znaczenie dla kultury piśmienniczej staro-cerkiewno-słowiańskiej. Umożliwiała rozwój myśli teologicznej Słowianom Wschodnim. Wspomniany już mnich Chrabr, zapisując wiadomości o istnieniu protopisma ruskiego, czert i ryz, miał na myśli sposoby nanoszenia znaków: wycinanie ich na czymś twardym — ryzy i malowanie barwnikiem — czerty. Jest to hipoteza wskazująca na to, że czerty i ryzy były fragmentem alfabetu nieznanego Chra-browi (nieuporządkowanego?), odnoszącego się prawdopodobnie do potrzeb handlu, rzemiosła oraz do praktyk kultu religijnego. W stosunkach handlowych z Grekami posługiwano się w Kijowie językiem i pismem greckim, stąd być może Kijowianie starali się zapisywać przy jego użyciu swoje słowiańskie wyrazy. Istnienie pisma grecko-słowiańskiego, nie odpowiadającego Słowiańszczyźnie, przyczyniło się do wprowadzenia cyrylicy [30]. Pismo to odnotował w swojej kronice w rozdziale Ruskie pismo Ibnal--Nadim, pisarz arabski (w latach 987-988), mówiąc, że umieszczono je na drewnie: ukr. berestjani hramoty. Wspomniane hramoty nie zachowały się jako zabytki piśmiennictwa z czasów przyjęcia chrześcijaństwa przez Włodzimierza Wielkiego. Do najstarszych zabytków należy wspomniany już Ewangeliarz Ostromira (1056-1057, obecnie w zbiorach biblioteki im. Sałtykowa-Szczedrina w Petersburgu). Powstał w Kijowie na zamówienie Ostromira, dworzanina z otoczenia księcia Izasława Jarosławowicza. W Ewangeliarzu znajdują się trzy miniaturowe przedstawienia ewangelistów, charakteryzujące się bogatym linearyzmem oraz ciekawą kolorystyką i wykorzystaniem złota [2], Ocenia się, że tekst Ewan-gełiarza skopiowano z oryginału przywiezionego z Bułgarii [29], ozdobiono inicjałami, zastawkami i wspomnianymi wyobrażeniami ewangelistów: Jana, Marka i Łukasza. Postacie ewangelistów wykonano w tradycji ikonopisarskiej podobnej do wyobrażeń izograficznych z kijowskiego soboru Sofijskiego, zwłaszcza w partiach freskowych. Niebieskie, czerwone i zielone barwy przetykane złotem prezentują się na tle porównawczym bizantyjsko-bułgarskim 21 bardziej oryginalnie i mają cechy indywidualne. W treści Ewangeliarz jest wiernym tłumaczeniem staro-cerkiewno-słowiańskim bułgarskiego oryginału. Ewangeliarz Oslromira, uważany za najstarszy rękopis słowiański w ogóle, a w protoukraińskim piśmiennictwie kręgu zabytków kijowskich w szczególności, ma wiele pobocznych oryginalnych odpisów, równoległych lub późniejszych. Świadectwem są fragmenty zabytku znalezionego na początku XIX w. w nowogrodzkim monasterze pod nazwą Ewangeliarz Bołgowitinowy z XI w. To przykład, że księgi liturgiczne z XI w. dotrwały do naszych czasów najczęściej we fragmentach [1], Z 1073 r. pochodzi kijowski Izbomik Swiatosława {Kodeks Swiatosława, obecnie przechowywany w Państwowym Muzeum Historycznym w Moskwie), gdzie zwracają uwagę wykwintne miniatury z wyobrażeniami księcia Swiatosława oraz soboru Ojców Kościoła, dekoracje ornamentalne i ptaki (pawie). Izbomik Swiatosława był napisany na zamówienie kijowskiego księcia Izasława Jarosławowicza przez diakona Ioanna. Na jego treść składają się nauki Ojców Kościoła, ułożone na początku X w. dla cara bułgarskiego Symeona. Izbomik przepisywano z oryginału bułgarskiego, jego nazwa pochodzi od spadkobiercy księcia Swiatosława, który kazał wykonać portret grupowy rodziny (po otrzymaniu Izbornika) i umieścił go na początku dzieła. Na portrecie widzimy księcia Swiatosława, jego żonę i czterech synów [29]. Czasów Jarosława Mądrego i Kijowa sięga słowiański Ewangeliarz z Reims, występujący również pod nazwą Ewangeliarz reimski, wiążący się z osobą księżnej Anny Jarosławny, żony króla francuskiego Henryka I, matki Filipa I. Składa się on z dwóch części, pisanych w różnym czasie i różnymi rodzajami alfabetu słowiańskiego: cyrylicą dawniejsza część (dwa zeszyty zawierające 16 arkuszy) i głagolicą część druga (31 arkuszy), datowana na XIV w. Zabytkiem interesowało się wielu uczonych już w XIX w. i dotyczy go bogata literatura [30]. Z okresu księcia Mścisława Wielkiego z przełomu XI-XII w. pochodzi Ewangeliarz Mścisława (obecnie w Państwowym Historycznym Muzeum w Moskwie). Mścisława Wielkiego uważa się za ostatniego księcia dawnej Rusi Kijowskiej, architekta ugod międzynarodowych poprzez śluby i kontakty rodzinne [8]. Z XIII w. pochodzi również Ewangeliarz chełmski, przewieziony w XIX w. do Muzeum Rumiancewych w Moskwie. Mówiąc o najstarszych zabytkach piśmienniczych należy wspomnieć o inskrypcjach na mozaikach i freskach powstałych w cerkwiach kijowskich w XI-XIII w. Inskrypcje te, początkowo pisane po grecku, z czasem przechodzą w język staro-cerkiewno-słowiański [2]. Ciepła gama kolorystyczna mozaik i fresków, rysunkowo potraktowane płaszczyzny dekoracyjne, a zwłaszcza kompozycja Eucharystii w kijowskim soborze Sofijskim, przypominają o silnych wpływach grecko-bizantyjskich na chrześcijaństwo kijowskie. Warto przypomnieć, że częściowo uratowane freski i mozaiki z soboru św. Michała Archanioła z 1108-1113, o którym wspomina Powieść lat minionych, | 3 22 m JKk w pięknej i dynamicznej kompozycji Eucharystii mają inskrypcje wykonane w języku staro-cerkiewno-słowiańskim. Można jedynie przypuszczać, jakim przepychem charakteryzowała się wspomniana w Pateryku pieczerskim oraz Powieści lat minionych architektura soboru Zaśnięcia Bogurodzicy z Ławry Kijowsko-Pieczerskiej, zniszczonego w czasach stalinowskich [51]. Rozwój architektury sakralnej szedł więc w parze z powstawaniem ksiąg liturgicznych, ewangeliarzy oraz z ciągłą potrzebą przepisywania ksiąg w liturgii najistotniejszych. Ewangeliarz Ostromira, a następnie Ewangeliarz Mścisława zapoczątkowują styl Ewangelii aprakos, czyli praktycznej. Każdy wers zaczyna się kolorowym inicjałem (tzw. drugiego stopnia) i kończy kolorową lub złotą kropką [24]. Zabytek dzieli się według lekcji Ewangelii w ciągu całego roku liturgicznego: od Wielkanocy do Pięćdziesiątnicy (Zesłania Ducha Św.), od Pięćdziesiątnicy do Nowolecia (Nowego Roku), od Nowolecia do Podgotowle-nych Niedziel, od Podgotowlenych Niedziel do Wielkiego Postu, od Wielkiego Postu do Strastnej Niedzieli. Oprócz tego aprakos mieści lekcje na każdy dzień roku, od sierpnia poczynając. Ta część ewangeliarza nazywa się miesiacesło-wem lub synaksaresem. W zależności od czytań, ewangeliarz zaczyna się ikoną danego ewangelisty. Początkowe wiersze pierwszej części Ewangelii, czytanej podczas liturgii paschalnej i następnie przez cały okres Pięćdziesiątnicy, odnoszą się do św. Jana, a jedynie w dzień Wniebowstąpienia do Ewangelii św. Łukasza. Od Pięćdziesiątnicy do Nowolecia czytana była Ewangelia św. Mateusza [24], Ciekawe, że w Ewangeliarzu Ostromira zostawiona została pusta karta na umieszczenie ikony św. Mateusza, jednakże miniatura nie została wykonana. Stąd w Ewangeliarzu są tylko trzy miniatury, wyobrażające św. Jana, św. Łukasza i św. Marka. Charakter ilustracji w Ewangeliarzach Ostromira i Mścisława oraz późniejszych ewangeliarzach aprakos podyktowany był podziałem roku liturgicznego i zamiarem ułatwienia właściwego odczytywania tekstów ewangelicznych. Ewangeliarz bułgarski, z którego kopiowano Ewangeliarz Ostromira, nie zachował się. Można więc przypuszczać, że Ewangeliarz Ostromira jest najstarszym zabytkiem piśmienniczym, z którego kopiowano następne ewangeliarze typu aprakos [29]. Ewangeliarze aprakos stanowią przejście do innego typu ewangeliarzy kijowskich doby średniowiecza — ewangeliarzy tetro (do czytania indywidualnego). Przykładem może być Psałterz z 1299 r. czy Psałterz kijowski z 1397 r. oraz grupa Psałterzy Godunowskich z 1590 r. W ewangeliarzach tetro dużą rolę odgrywały miniatury, inicjały i zastawki. Duże i małe inicjały pełnią w nich funkcje znaczeniowe. Dużym inicjałem zaczyna się czytanie nowego rozdziału, małym — nowego wiersza [25]. Tak zakomponowana graficznie całość daje czytającemu możliwość szybkiej orientacji w treści. Ewangeliarze tetro w tradycji bizantyjsko-południowosłowiańskiej mają rozbudowaną symbolikę zdobniczą i ilustratorską. Ilustracja występuje w układzie trój systemowym: stronicowa, międzystronicowa i marginalna [29]. 23 W średniowiecznej tradycji piśmiennictwa kijowskiego nie występują ewan-geliarze tetro o ilustracji trój systemowej, pojawiają sie one dopiero w XVII w. [21]. Na tym tle ocenia się, że Ewangeliarz Ostromira, Izbornik Światosława {Kodeks Światosława) z 1073 r., Ewangeliarz Juriewski (1120-1128) i inne zabytki są już przykładem wysokiej kultury stylu piśmienniczego i organizowania przestrzeni czytelniczej. W omówiony sposób kultura teologiczna greckojęzycz-na przekładała się na staro-cerkiewno-słowiańską tradycję bizantyjską w Kijowie, obejmując cały obszar wschodniosłowiański [17]. Kultura teologiczna cerkwi opierała się na śpiewie liturgicznym, stąd w XI-XIII w. poszukiwano własnej stylistyki muzycznej. Zwłaszcza w Ławrze Kijow-sko-Pieczerskiej polifoniczny śpiew cerkiewny psalmów, liturgii, modlitwy Pańskiej doskonalono i modyfikowano, a w późniejszych wiekach rozbudowywano o nowe doświadczenia, znane pod nazwą kijowskiej szkoły śpiewu cerkiewnego, opartej na chorale bizantyjskim, a bliżej na ośmiogłosie (oktoichu). Chorał ten w XTV-XVIII w. rozwijał się dopełniany nowymi cyklami melodycznymi. W XVI w. we Lwowie, Przemyślu i Chełmie kształtował się porządek śpiewu cerkiewnego, znany jako halicki oraz chełmski. W XVII w. zakon bazylianów wprowadził własny system śpiewu [38], a na pograniczach kościelno--cerkiewnych obok wielogłosowego śpiewu cerkiewnego nierzadko pojawiały się klawesynowe instrumenty muzyczne. W celu zapobieżenia wpływom, zwłaszcza modnej wówczas muzyki włoskiej, w klasztorach powracano do śpiewu jednogłosowego, a Dmytro Bortnianśki (1751-1825) starał się oczyścić muzykę cerkiewną z naleciałości. n faifl ¦ JT*1" POWIEŚCI, SŁOWA I DUMY JAKO NAJSTARSZY EPOS UKRAIŃSKI Poezja epiczna była rozpowszechniona w Europie (Iliada, Odyseja), w Azji Zachodniej (epiczne pieśni staroindyjskie i irańskie), także wśród Słowian. Najstarszy epos ukraiński przetrwał w kulturze ustnej i poezji śpiewanej w formie przekazu z pokolenia na pokolenie, więc ulegającej zmianom, nawarstwieniom i modyfikacjom. Epos ten ma proweniencję sięgającą IX-XII w., a niektórym reliktom przypisuje się pochodzenie pogańskie. Są to powieści, słowa i dumy 0 znamionach eposu ludowego, łączące się w cykle, skupione wokół stałych sytuacji, postaci i motywów [22]. Epos nadaje czynom bohaterów znaczenie wykraczające poza sferę spraw prywatnych, w istocie rzeczy bohaterowie uosabiają zbiorowość, jej doświadczenia i dzieje uchwycone w przełomowym, dramatycznym momencie. Ten typ utworów znany jest w literaturach narodów Słowiańszczyzny Południowej, w Bułgarii, Serbii, Macedonii [29] oraz w kulturze rosyjskiej (jako byliny i sta-riny), a na Ukrainie jako dumy [10]. Dumy, byliny oraz epos bułgarski i serbski zaczęto zapisywać dopiero w XIX w. Dlatego istnieje w nich nawarstwienie epok późniejszych, zwłaszcza baroku kozackiego w literaturze ukraińskiej. Jednakże dzieła te kontynuują tradycje epickie, związane z mentalnością pogańską lub wczesnochrześcijańską. Dumy —jak już wspomniano — z nielicznymi wyjątkami osnute są na motywach związanych z kozaczyzną, wysnuto więc wniosek, że stanowią wytwór literatury barokowej, lecz badacze sądzą, że ich korzenie sięgają zamierzchłej przeszłości, że wyrastają z tego samego podglebia co byliny [13]. Niektórzy folkloryści, zwłaszcza po 1990 r., wysuwają tezę, że wiele reliktów znajdujących się w bylinach sytuuje te utwory w kulturze ukraińskiej. Fakt, że dumy 1 byliny umieszcza się w nurcie kijowskiej poezji epickiej, wiążąc ich początek z eposem przedchrześcijańskim, wynika nie z przesadności badawczej, lecz z treści zawartych w tych utworach [14]. Interesującą teorię pochodzenia dum wysunął Fiłaret Kołessa w wydanym przez siebie zbiorku Ukraiński narodni dumy (Lwów 1920) oraz w pracy Pro henezu ukrąjinśkich narodnych dum. Mówiąc w dużym skrócie, hipoteza tego badacza odnosi powstanie dum do okresu kozaczyzny, ale zarazem wywodzi ich melodykę i poetykę z ludowych zawodzeń pogrzebowych, ustala ich kontekst ¦ 25 nawet indoeuropejski. Element lamentacyjny, „płaczowy", według Kołessy, sytuuje dumy w starszej niż kozaczyzna tradycji epickiej i może być odniesiony do początków państwa kijowskiego, a także okresu przedchrześcijańskiego w kulturze ukraińskiej. Dumy kończą się z reguły elementem lamentacyjnym, pogrzebowym (opisem śmierci) i głoszeniem chwały oraz zapewnieniem, że czyny zmarłego pozostaną w wiecznej pamięci potomnych. Istnieje związek między tymi dwoma gatunkami literackimi: dumami i zawodzeniami pogrzebowymi. Kołessa uważa, że zawodzenia stanowią niższy szczebel tego samego stylu recytacyjnego, który rozwinął się w dumach. Zbieżności w tym zakresie są według badacza uderzające, treść dum i płaczów nie realizuje jednolitego wzorca rytmicznego i nie układa się w strofy. Poszczególne wersy nie są jednakowo długie, a łączą się w większe całości na zasadzie paralelizmu składniowego. Jest rzeczą oczywistą, że towarzysząca im muzyka nie może być ustabilizowana. Ma ona charakter swobodnego recytatywu, dostosowującego się do tekstu i nadążającego za nim. Melodie dum i lamentów, aczkolwiek należą do tego samego typu, różnią się jednak i to w sposób charakterystyczny. „W porównaniu z dumami — pisze Kołessa — melodie płaczów są prymarne (pierwotne) i o wiele prostsze (uboższe): składają się z jednego przeciągłego motywu, do jakiego odnoszą się krótsze i dłuższe wiersze, wykorzystują pierwszych cztery — pięć tonów skali molowej i opadają przedłużoną nutą. Brakuje również regularnego zakończenia okresów charakterystycznymi frazami, jakie spotykamy w dumach". Teksty słowne zawodzeń i dum nie są stałe, ustalone, jak to się określa, „raz na zawsze", lecz zachodzą między nimi różnice zasadnicze. Lamentacje zbliżają się do czystej improwizacji, za każdym razem innej, natomiast w dumach tekst nie ulega przemianom podstawowym, mimo istnienia wariantów, a także różnych realizacji tego samego utworu przez wykonawcę. Wspólny jest repertuar motywów i środków artystycznych: uosobień, obrazów poetyckich, apostrof, symboli i porównań. Nie tylko w zawodzeniach, także w dumach występują obrazy rozłąki, śmierci i pogrzebu, a poprzez to niemożliwości bycia razem osób sobie bliskich. Pojawia się motyw posłańca-ptaka, porównania antynomiczne: wesela ze śmiercią. Lamentacje są ekspresywne, dramatycznie szczere, dumy natomiast liryczne, nostalgiczne, z podkładem instrumentalnym, najczęściej strunowym. Zawodzenia są najstarszym gatunkiem twórczości, przekazują elementy prastarych wierzeń, ich relikty przetrwały w rytuale pogrzebowym wśród ludności ukraińskiej [10]. W folklorze ukraińskim istniał zawodzeniowy typ utworu z recytatywem charakterystycznym dla płaczów i dum: Moje oczko, moja kukułko! Jakie wieści będziesz mi przesyłać? Czy wyglądać ciebie od pola, Czy od morza? 26 ¦ Czy z wysokiej mogiły? Czy z Ukrainy? Na rzecz pokrewieństwa dum przemawia ścisły związek tematyczny z eposem Słowo o wyprawie Igora. Poemat ten, choć nie jest utworem ludowym, lecz zabytkiem poezji rycerskiej, zawiera elementy ludowe o charakterze zawodzeń. Marian Jakóbiec uważa, że Słowo o wyprawie Igora łączy wiele cech poetyki najstarszych eposów, powieści i dum z innymi zabytkami literatury średniowiecznej, w tym również z kanonem artystycznej pieśni ludowej. Należy do nich stały repertuar epitetów, np. kiedy mówi się o wilkach, to są one „szare", kiedy o słońcu, to jest ono , jasne", miecze są „ostre", konie „rącze". Typ obrazowania poetyckiego ma charakter wyraźnie animistyc