EUGENIUSZ ZIELI�SKI Wst�p do nauki o PA�STWIE I POLITYCE Spis tre�ci Wst�p .................................. 7 Projekt ok�adki: Andrzej Kalinowski Redakcja: Hanna Januszewska Korekta: Maria Wi�niewska (c) Copyright by Eugeniusz Zieli�ski, Warszawa 1999 ISBN 83-7151-323-2 Dom Wydawniczy ELIPSA Biblioteka WDiNP UW 1098007159 I Okre�lenie pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1. Nazwa pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 2. Sk�adniki konstytutywne pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 a) Ludno�� pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 b) Terytorium pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 c) W�adza publiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 3. Cechy przymiotne pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 a) Suwerenno�� pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 b) Przymus pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 4. Og�lny pogl�d na pa�stwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 II Pochodzenie pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 1. Powstanie pa�stwa w drodze naturalnego rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . 26 2. Powstanie pa�stwa w drodze podboju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 3. Powstanie pa�stwa w drodze umowy spo�ecznej . . . . . . . . . . . . . . . . 30 4. Powstanie pa�stwa w drodze rozpadu wsp�lnot ludzkich . . . . . . . . . . . 33 5. Historyczny model powstania pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 III Istota pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 1. Pa�stwo wsp�lnot� dobra og�u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 2. Pa�stwo wsp�lnot4 etyczn� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 3. Pa�stwo organizacj� z�a spo�ecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 4. Pa�stwo korporacj� terytorialn� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 5. Pa�stwo przymusow� organizacj� spo�ecze�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . 51 6. Pa�stwo globaln� organizacji spo�ecze�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 IV Pa�stwo, nar�d i jednostka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 1. Rola pa�stwa w kszta�towaniu narodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 2. Relacje: pa�stwo i nar�d . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 3. Rola pa�stwa w kszta�towaniu statusu prawnego jednostki . . . . . . . . . 63 4. Relacje: pa�stwo i jednostka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 V Pa�stwo i prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 1. Pa�stwo i prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 2. Poj�cie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 3. Ga��zie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 4. Normy post�powania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 5. Normy prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 VI Przemiany w dziejach pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 1. Rewolucja w dziejach pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 2. Reforma w dziejach pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 3. Transformacja w dziejach pa�stwa . . . . . . : . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 5 I Typy pa�stw wsp�czesnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Poj�cie typu pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Pa�stwo kapitalistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Pa�stwo wczesnokapitalistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Pa�stwo liberalno-demokratyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Pa�stwo faszystowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Pa�stwo Trzeciego �wiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Pa�stwo socjalistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I Forma pa�stwa....................................... 1. Poj�cie formy pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Forma rz�d�w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Re�im polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Ustr�j terytorialny pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ~ Funkcje pa�stwa...................................... 1. Poj�cie funkcji pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Cel i przeznaczenie pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Funkcja wewn�trzna pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Funkcja gospodarczo- organizatorska pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Funkcja socjalna pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Funkcja kulturalno- wychowawcza pa�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Funkcja zewn�trzna pa�stwa ~W�adza polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Poj�cie w�adzy politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Legitymizacja w�adzy politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Podzia� w�adzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Funkcje w�adzy politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sprawowanie w�adzy politycznej ',~1~ Organizacja w�adzy pa�stwowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Poj�cie organu pa�stwowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Podzia� i rodzaje organ�w pa�stwowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Kierunki dzia�alno�ci organ�w pa�stwowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . II System polityczny spo�ecze�stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Okre�lenie systemu politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Koncepcja systemowo-funkcjonalna systemu politycznego . . . . . . . . . . 3. Koncepcja strukturalno-instytucjonalna systemu politycznego . . . . . . . . 4. Koncepcja instytucjonalno-normatywna systemu politycznego . . . . . . . 5. Klasyfikacja system�w politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II Polityka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Poj�cie polityki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Podmioty polityki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Potrzeby i interesy polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Dzia�ania polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Decyzje polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Proces polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Stosunki polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V Ideologia, doktryny i programy polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Rozumienie ideologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Doktryny polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Programy polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V Kultura polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Okre�lenie kultury politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Typy kultury politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Postawy i zachowania polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Wzorce zachowa� i tradycja polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wst�p Problematyka pa�stwa i polityki stanowi przedmiot licznych docieka� poznawczych ludzi nauki. Wyrazem tego zainteresowania jest wiele opracowa�. Rozprawy o pa�stwie i polityce maj� r�ny charakter. Najcz�ciej s� to prace monograficzne, podejmuj�ce wybrane zagadnienia z szeroko pojmowanej problematyki dotycz�cej pa�stwa i polityki. Do rzadko�ci nale�� natomiast rozprawy prezentuj�ce og�ln� wiedz� o pa�stwie i polityce. W niniejszej pracy podj�to pr�b� ca�o�ciowego spojrzenia na pa�stwo i polityk� z my�l� o wzbogaceniu wiedzy teoretycznej og�lnie traktuj�cej poszczeg�lne problemy. W szczeg�lno�ci przedmiotem wywod�w s� nast�puj�ce zagadnienia: istota i pochodzenie pa�stwa; relacje pa�stwo, nar�d i jednostka ludzka; przemiany pa�stwa w dziejach; rozumienie typu i formy pa�stwa; funkcje pa�stwa; struktura i organizacja pa�stwa; istota polityki i jej wymiary; koncepcje systemu politycznego spo�ecze�stwa; pojmowanie ideologii; widzenie kultury politycznej. Wymienione zagadnienia sk�adaj� si� na struktur� przedmiotu "Wst�p do nauki o pa�stwie i polityce" nauczanego na studiach nauk politycznych i innych kierunkach nauk spo�ecznych szkolnictwa wy�szego w Polsce. St�d te� praca jest pomy�lana jako podr�cznik akademicki do studiowania tego przedmiotu, jak i innych o podobnym zakresie tematycznym. Oczywi�cie, �e praca nie wyczerpuje wszystkich zagadnie� bogatej problematyki pa�stwa i polityki, ale niew�tpliwie mo�e stanowi� solidne wprowadzenie do dalszych pog��bionych studi�w. W tej dziedzinie mo�e by� instruktywnym przewodnikiem wprowadzaj�cym i ukierunkowuj�cym do studiowania najwa�niejszych kwestii wiedzy o pa�stwie i polityce. W pracy tej du�y nacisk po�o�ony zosta� na kluczowe zagadnienia wyst�puj�ce w rozwa�aniach o pa�stwie i polityce. Autor podejmuje kwestie trudne i kontrowersyjne. Nie unika pr�b odpowiedzi i zach�ca studiuj�cych do dyskusji w oparciu o przytaczane argumenty oraz wskazane stanowiska r�nych badaczy tej problematyki. Na ko�cu ka�dego rozdzia�u zamieszczone zosta�y pozycje literatury naukowej,: kt�re pozwalaj� na rozszerzenie wiedzy w zakresie rozwa�anej problematyki. 7 I Okre�lenie pa�stwa -- 1. Nazwa pa�stwa Nazwa pa�stwa wykszta�ci�a si� w dosy� d�ugim procesie historycznym. Rozpowszechnienie tej nazwy poprzedzi�o u�ywanie r�nych okre�le� w staro�ytno�ci i �redniowieczu. W czasach nowo�ytnych poj�cie to zosta�o ujednolicone a wsp�cze�nie jest nazw� powszechnie przyj�t� przez wszystkie narody na okre�lenie politycznej organizacji spo�ecze�stwa danego kraju. Nazwa ta ma jednolite znaczenie. W staro�ytno�ci nazwa pa�stwa u r�nych lud�w wskazywa�a na ewolucj� tej instytucji oraz pogl�d�w na jej istot�. Staro�ytni Grecy oznaczali pa�stwo mianem polis, co oznacza�o miasto i by�o przystosowane do stosunk�w politycznych �wiata greckiego, ale zarazem stanowi�o przeszkod� do oznaczenia pa�stwa obejmuj�cego rozleg�e obszary np. monarchie staro�ytnego Wschodu. W tych przypadkach Grecy u�ywali nazwy lud�w. Gdy chciano m�wi� o pa�stwie w og�le, u�ywano w Grecji wyrazu - wsp�lnota znacz�cego og� obywateli. U Rzymian odbija si� w nazwie pa�stwo rozw�j pa�stwa rzymskiego, kt�re z gminy miejskiej staje si� pa�stwem obejmuj�cym olbrzymie obszary. Pa�stwo przedstawiaj�ce si� jako gmina obywatelska jest nazywana - civitas, za� jako wsp�lnota ludzka - res publica. Nazwy te przenosi si� i na obce pa�stwa, przy czym og�lniejsz� jest civitas, termin res publica stosowany jest do ustroj�w opartych na wybieralno�ci urz�dnik�w. Poza tym u�ywa si� te� termin�w populus i gees. Rozszerzanie terytorium i pot�gi Rzymu wiedzie do wykszta�cenia nazwy imperium. W p�niejszym okresie pojawi�o si� zamiast res publica okre�lenie status (ustr�j) na oznaczenia pa�stwa (status Romanus). W �redniowieczu rozpowszechniaj� si� dla pa�stwa o ustroju monarchistycznym pochodz�ce z �aciny nazwy: regnum, regne, regno, reign., Reich. Obok tego spotyka si�: terna, terno, Land, co wskazuje na wzrost znaczenia pierwiastka terytorialnego. W nauce �redniowiecznej pos�ugiwano si� terminami rzymskimi: civitas i ros publica. Nazwy te stosuje si� zar�wno do pa�stw, jak i gmin miejskich. Zwierzchnictwo zachodniego cesarza rzymskiego sta�o na przeszkodzie skrystalizowania si� poj�cia pa�stwa. Zmierzch w�adzy tego cesarstwa i powstanie pa�stw niezale�nych w XIV wieku stwarza mo�liwo�ci odr�nienia pa�stwa od gminy. Nazwy res publica zacz�to we W�oszech stosowa� do republik miejskich. Odczuwa si� jednak potrzeb� terminu og�lnego, nie posiadaj�cego zabarwienia ustrojowego. Na prze�omie XV i XVI wieku wchodzi w �ycie we W�oszech termin stato, pochodz�cy z �aci�skiego status, u�ywany w �redniowieczu do okre�lenia ustroju. W XV wieku zacz�to nim oznacza� organizacj� w�adzy politycznej. Przedstawiciel w�oskiej renesansowej my�li politycznej Niccolo Machiavelli (1469-1527) zastosuje go do pa�stwa jako takiego, bez r�nicy ustroju. Wyra�a to w pracy Ksi��� (1515) stwierdzaj�c: "Wszelkie pa�stwa, wszystkie w�adztwa, kt�re sprawowa�y i sprawuj� rz�dy nad lud�mi, dziel� si� na Rzeczypospolite i ksi�stwa". Termin pa�stwo przenika do Francji (estat, etat). Przedstawiciel francuskiej renesansowej my�li politycznej Jean I3odin (1530-1596) u�ywa jeszcze terminu res pchlica na oznaczenie pa�stwa w og�le w swoim s�ynnym dziele Sze�� ksi�g o Rzeczypospolitej (1576). Do Niemiec termin pa�stwo przenikn�� wiek p�niej. Pocz�tkowo stosowano go w sensie wskaza� politycznych, jako arkan�w rz�dzenia, wzoruj�c si� na Ksi�ciu. Pierwotnie termin Staat mia� w Niemczech specjalne zabarwienie (Staat raison lub Staatskunst w sensie wiaro�omnej polityki panuj�cych). W ko�cu XVIII wieku wprowadza si� termin Staat do j�zyka oficjalnego. W XIX wieku terminu pa�stwo u�ywa si� w Niemczech nie tylko w znaczeniu pa�stwa, ale i stanu oraz prowincji. Przedstawiciel niemieckiego pozytywizmu prawniczego Georg Jellinek (1851-1911) w pracy Og�lna nauka o pa�stwie (1900) uwa�a termin Astat za najbardziej og�lny, nie wywo�uj�cy wyobra�e� Libocznych i st�d najbardziej odpowiedni do nazwania pa�stwa. W Polsce terminologia pa�stwa kszta�towa�a si� poci wp�ywem �aci�skiego nazewnictwa oraz wolno�ciowego ustroju demokracji szlacheckiej. Wyraz rzeczpospolita by� u�ywany nie w znaczeniu dzisiejszym okre�lonego ustroju politycznego, lecz w znaczeniu og�lnym pa�stwa, w szczeg�lno�ci stosowany by� do monarchii. Przedstawiciel polskiej my�li politycznej doby Odrodzenia Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572) w dziele O poprawie Rzeczypospolitej (1551) daje tego wyraz pisz�c: "Takow� rzeczpospolit� za najlepsz� maj�, gdzie kr�lewska w�adza wszystko rz�dzi, osobom zacnym celniejsze urz�dy dawaj�, a wszystko zar�wno pod prawem"'. N: Machiavelli, Ksiq��. Rozwa�ania nad pierwrwszym dziesi�cioleciem historii Rz~~nru L�~ius-a, Warszawa 1993, s. 41. ? A Prvrz Mnr�r~ewcki W nnnrnwii Rznr%vnn.cnnlilei. Warszawa 1953, s. 99. W Polsce tego okresu nazywano mianem rzeczypospolitej pa�stwo w og�le. Stany sejmowe ��cznie z monarch� przyswoi�y sobie nazw� rzeczypospolitej, bez wzgl�du na to, �e forma rz�du danego pa�stwa by�a monarchi�. Nast�pnie wyraz rzeczypospolita zaczyna oznacza� stan polityczny kraju, rz�dzonego przez przedstawicieli narodu. W ten spos�b wyraz rzeczypospolita odby� ewolucj� oznaczaj�c pierwotnie stan polityczny w og�le, a nast�pnie bli�ej okre�lony ustr�j republika�ski. W dziejach narodu polskiego do okre�lenia pa�stwa u�ywano termin�w: republika, rzeczpospolita, regnum, kr�lestwo, policja, korona. Od pocz�tku XIX wieku okre�lenie pa�stwo nabra�o dzisiejszego znaczenia. Nadano mu rodzime okre�lenie. Polacy nie przyj�li, podobnie jak Rosjanie (gosudarstwo), Serbowie (dr�awa) i inni S�owianie (pr�cz Czech�w) terminu w�oskiego stato, jak to nast�pi�o w pa�stwach zachodnich. Natomiast w XIX wieku znanemu w Polsce terminowi pa�stwo, nadano to samo znaczenie, jakie na Zachodzie otrzymal termin stato. Jednocze�nie znika�y stopniowo prawie wszystkie te znaczenia s�owa pa�stwa, jakie termin ten mia� w poprzednich okresach dziej�w Polski. 2. Sk�adniki konstytutywne pa�stwa Pa�stwo jest organizacj� polityczn� spo�ecze�stwa, wyst�puj�c� na okre�lonym etapie rozwoju ludzko�ci, gdy pojawiaj� si� w�a�ciwe dla tej organizacji sk�adniki konstytutywne. Do tych sk�adnik�w zalicza si�: ludno��, terytorium i w�adz� publiczn�. Sk�adniki te s�u�� do og�lnej charakterystyki pa�stwa i wskazuj� na jego w�a�ciwo�ci organiczne. Wyst�pienie ludno�ci, terytorium i w�adzy publicznej dowodzi rozwini�cia wsp�lnot ludzkich i wykszta�cenia wsp�lnoty politycznej bardziej doskona�ej w rozwoju cywilizacji ludzkiej. Ka�dy z wymienionych sk�adnik�w prezentuje odpowiedni� tre�� i zakres wy- st�powania. a) Ludno�� pa�stwa Niezb�dn� przes�ank� istnienia pa�stwa jest ludno��. Ludno�� pa�stwa stanowi og� os�b fizycznych zamieszkuj�cych terytorium okre�lonego pa�stwa i podlegaj�cych jego jurysdykcji. W wi�kszo�ci s� to obywatele pozostaj�cy w szczeg�lnej, sta�ej wi�zi prawnej z pa�stwem oraz cudzoziemcy zazwyczaj okresowo czy przypadkowo przebywaj�cy na jego terytorium. Cudzoziemcami s� osoby maj�ce obce obywatelstwo (z regu�y jedno, rzadziej dwa lub wi�cej) oraz bezpa�stwowcy, czyli osoby nie maj�ce �adnego obywatelstwa. Status prawny ludno�ci reguluj� organy pa�stwowe, kt�re w swym ustawodawstwie ustalaj� zakres praw i obowi�zk�w obywateli, jak i cudzoziemc�w. Organy pa�stwa mog� porozumiewa� si� z innymi pa�stwami i zawiera� umowy o wsp�pracy mi�dzynarodowej w sprawach dotycz�cych zar�wno obywateli, jak i cudzoziemc�w, np. zwalczania przest�pczo�ci, regulacji obywatelstwa. Pa�stwa wsp�pracuj� ze sob� w kwestiach je interesuj�cych jak np. ujednolicania praw politycznych, obywatelskich, ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych zar�wno jednostek, jak i te� grup ludno�ci. W �cis�ej wi�zi z podleg�o�ci� jurysdykcyjn� ludno�ci wobec pa�stwa pozostaje sprawa obywatelstwa. Obywatelstwo jest to trwa�y w�ze� prawny ��cz�cy osob� fizyczn� z okre�lonym pa�stwem. Posiadanie obywatelstwa stanowi podstaw�, na kt�rej opiera si� og� praw i obowi�zk�w jednostki wobec pa�stwa. Powoduje ono wiele donios�ych konsekwencji w postaci przestrzegania praw i powinno�ci obywatelskich. W�r�d konsekwencji prawnych znajduje si� tak�e obowi�zek odbycia s�u�by wojskowej. Obywatelstwo daje pa�stwu w stosunku do swych obywateli podstaw� do wykonywania swej jurysdykcji tak�e poza granicami kraju. Sprawy obywatelstwa nale�� do wy��cznej kompetencji pa�stwa. Pa�stwo okre�la w drodze ustawodawstwa, kto jest obywatelem, spos�b nabycia i utraty obywatelstwa. Pa�stwo musi jednak liczy� si� z porozumieniami mi�dzynarodowymi i zwyczajami wyst�puj�cymi w �wiecie. Nabycie obywatelstwa nast�puje jako regu�a wskutek urodzenia (nabycie pierwotne) oraz przez naturalizacj�, niekiedy zam��p�j�cie, reintegracj� lub repatriacj� (nabycie pochodne). Nabycie obywatelstwa przez urodzenie nast�puje z racji "prawa krwi" (ius sangn.is) posiadania obywatelstwa rodzic�w lub z racji "prawa ziemi" (ius soli) miejsca urodzenia i nie zale�y ono od obywatelstwa rodzic�w. Zasad� pierwsz� przyjmuje si� w wi�kszo�ci pa�stw Europy, natomiast zasad� drug� w pa�stwach Ameryki Po�udniowej i Ameryki P�nocnej. Polska stosuje zasad� "prawa krwi". Kwestia cudzoziemc�w jest nieco z�o�ona. �adne pa�stwo nie ma obowi�zku wpuszczania cudzoziemc�w, a wi�c os�b nie posiadaj�cych obywatelstwa na swoje terytorium. Mo�e ono zakaza� wst�pu, mo�e te� ustala� warunki, od spe�nienia kt�rych uzale�niona jest zgoda. Jednak�e we wsp�czesnym �wiecie �cis�ych wielostronnych powi�za� i wymiany mi�dzyludzkiej, stwarza si� u�atwienia pobytu cudzoziemc�w w pa�stwie przy zachowaniu okre�lonych rygor�w, np. niepodejmowania pracy bez zgody odpowiednich organ�w pa�stwa pobytu. Pa�stwa zawieraj� wiele um�w mi�dzynarodowych w sprawie u�atwienia pobytu cudzoziemc�w. Liczebno�� ludno�ci pa�stw jest niezwykle zr�nicowana. Na 194 pa�stwa w . �wiecie nast�puj�c� wielko�ci� ludno�ci legitymuj� si�: do 1 mln 52 pa�stwa, od 1 mln do 100 mln - 132 oraz powy�ej 100 mln ludno�ci - 10 pa�stw. W konsekwencji pa�stw o ma�ej liczbie ludno�ci jest 27 proc., �redniej 68 proc. i du�ej 5 proca W ostatnim p�wieczu zwi�ksza�a si� liczba pa�stw o ma�ej liczbie ludno�ci. Wynika�o to bowiem z procesu powstawania pa�stw narodowych ma�ych narod�w. Zwi�zek Radziecki rozpad� si� na 15 pa�stw, z kt�rych tylko Rosja i Ukraina s� bardziej liczebnymi pa�stwami. Z pozosta�ych wi�kszo�� s� to pa�stwa o ma�ej liczbie ludno�ci. Proces kszta�towania ludno�ci pa�stw przebiega� w ci�gu kilku tysi�cy lat. W nast�pstwie tego dosz�o do wykszta�cenia zr�nicowanych skupisk ludzkich na r�nych kontynentach. Na 41 os�b przypadaj�cych �rednio na 1 km'- w �wiecie, rejony bardziej rozwini�te zamieszkuje �rednio 21 os�b, a regiony mniej rozwini�te - 55 os�b na 1 km'. Dzisiaj g�sto�� zaludnienia teren�w s�abiej rozwini�tych jest wi�c 2,6 raza wi�ksza ni� region�w bardziej rozwini�tych. Przyrost ludno�ci w krajach s�abo rozwini�tych jest zazwyczaj bardzo wysoki, a w wysoko rozwini�tych - stosunkowo ma�y. Pa�stwo jest organizacj� obejmuj�c� ca�� ludno�� na okre�lonym terytorium. R�ni si� ono pod tym wzgl�dem od przedpa�stwowej organizacji rodowo-plemiennej, kt�ra nie obejmowa�a niewolnik�w i obcych przybysz�w. Przynale�no�� cz�onka spo�eczno�ci ludzkiej do pa�stwa jest zasadniczo niezale�na od jego woli. Jednostka ludzka staje si� cz�onkiem wsp�lnoty pa�stwowej w spos�b naturalny. Fakt urodzenia przes�dza, w wi�kszo�ci przypadk�w, o przynale�no�ci do tego lub innego pa�stwa. Ludno�� pa�stwa jest bowiem donios�ym czynnikiem znaczenia organizacji pa�stwowej. Wp�ywa na si�� tej organizacji i stwarza mo�liwo�ci rozwoju cywilizacyjnego. Wsp�lnoty pa�stwowe r�nie umiej� radzi� sobie z wykorzystaniem czynnika ludzkiego. Przyk�adem wsp�czesnego i racjonalnego gospodarowania czynnikiem ludzkim jest Japonia. Pozwoli�o to temu pa�stwu na wybicie si� do grupy kraj�w wysoko rozwini�tych ekonomicznie i kulturowo. Przeciwie�stwem marnotrawienia czynnika ludzkiego pozostaje Rosja. Zar�wno w przesz�o�ci, jak i wsp�cze�nie wielki potencja� ludzki nie jest skiero- wany na kszta�towanie i rozw�j dominuj�cej cywilizacji ludzkiej. Konsekwencj� tego stanu rzeczy jest odsta�o�� cywilizacyjna i pojawiaj�ce si� frustracje spo�ecze�stwa tego kraju. Brak racjonalnego spo�ytkowania czynnika ludzkiego powoduje niekiedy pojawianie si� konflikt�w spo�ecznych i procesy os�abiania organizacji pa�stwowej. b) Terytorium pa�stwa Podstawowym warunkiem istnienia pa�stwa jest posiadanie w�asnego terytorfum. Terytorium pa�stwa jest to obszar geograficzny lub przestrzenna sfe 3 Rocznik S~atyrtyki Mi�dzynarodowej, Warszawa 1994, s. 49-55. fi: r.. ra ludzkiej dzia�alno�ci, na kt�rym rozci�ga si� suwerenne zwierzchnictwo pa�stwowe. Terytorium jest obszarem podleg�ym suwerennej w�adzy pa�stwowej. Sam termin terytorium jest pochodzenia rzymskiego. Rozumienie terytorium pa�stwowego we wsp�czesnym znaczeniu zacz�o si� kszta�towa� dopiero w okresie likwidacji rozbicia feudalnego w Europie. Najpierw ogranicza�o si� do l�du. Z biegiem czasu pa�stwa zacz�y wysuwa� roszczenia do cz�ci morza. W XVIII wieku dosz�o do wykszta�cenia poj�cia morza terytorialnego. W pocz�tkach XX wieku terytorium pa�stwa obj�o te� przestrze� powietrzn�, a p�niej w po�owie naszego stulecia pa�stwa rozci�gn�y prawa suwerenne na szelf kontynentalny. Pa�stwa od swego powstania wykazywa�y tendencj� do sta�ego powi�kszania terytorium. Ekspansje terytorialne by�y jak gdyby w naturze pa�stwa. Najwi�ksze ekspansje kolonialne przypadaj� na okres od XV do XIX wieku i by�y skierowane na powi�kszanie terytorium. W nast�pstwie tych proces�w dosz�o do powi�kszania wielu pa�stw europejskich i rozszerzenia ich w�adztwa suwerennego. Terytorium pa�stwa jest niezb�dnym warunkiem dla istnienia pa�stwowo�ci. Pa�stwo jest organizacj� rozci�gaj�c� swe w�adztwo na okre�lonej przestrzeni. Wyst�powanie pa�stwa bez terytorium jest niemo�liwe. Terytorium odgrywa wi�c ogromn� rol� w dziejach pa�stwa. Wiele konflikt�w i wojen mia�o pod�o�e terytorialne. Regu�y prawa mog� by� przestrzegane i stosowane przez podmioty przede wszystkim w obr�bie zwierzchnictwa terytorialnego. Na terytorium nale��cym do pa�stwa w�adza pa�stwowa wykonuje prerogatywy w spos�b wy��czny i pe�ny w stosunku do os�b, rzeczy i zdarze�. Terytorium jest tak�e podstaw� wykonywania pewnych kompetencji w�adczych poza jego granicami. Terytorium pa�stwa sk�ada si� z przestrzeni l�dowej, morskiej i powietrznej. Obejmuje fragmenty kontynent�w, jait i wysp. L�d stanowi trzon ka�dego terytorium pa�stwowego, a powierzchnia l�dowa jest uto�samiana z terytorium pa�stwa. Wi�kszo�� pa�stw posiada r�wnie� terytorium morskie sk�adaj�ce si� z w�d wewn�trznych oraz morza terytorialnego. Istniej� jednak pa�stwa �r�dl�dowe pozbawione dost�pu do morza, nie posiadaj�ce wi�c terytorium morskiego. W sk�ad terytorium pa�stwa wchodzi te� przestrze� nad obszarem l�dowym i morskim. Granice pa�stwa s� tr�jwymiarowe: l�dowe, morskie i przestrzenne. Granice l�dowe przebiegaj� mi�dzy dwoma pa�stwami. Granica morska pa�stwa mo�e si�ga� 12 mil od linii podstawowej. Zwierzchnictwo terytorialne pa�stwa w przestrzeni powietrznej jest przyjmowane do wysoko�ci si�gni�cia �rodkami techniki obronnej4. W stosunkach mi�dzy pa�stwami m�wi si� cz�sto o integralno�ci terytorialnej lub niepodzielno�ci terytorialnej. Integralno�� oznacza i sprowadza si� do prawa ochrony ca�o�ci terytorium i jego nietykalno�ci, zakazu uciekania si� do stosowania si�y i do gro�by jej u�ycia, a tak�e nielegalno�ci nabywania terytorium si��. Pa�stwa Europy podpisuj�c Deklaracj� Konferencji Bezpiecze�stwa i Wsp�pracy w Europie w 1975 r. zobowi�za�y si� do przestrzegania integralno�ci terytorialnej w sensie ochrony ca�o�ci terytorium poprzez zakaz i nielegalno�� nabywania go si��, nietykalno�� poprzez zakaz okupacji wojskowej, a tak�e zakaz podejmowania innych, bezpo�rednich lub po�rednich ak- t�w przemocy. Pa�stwo wykonuje na okre�lonym terytorium zwierzchnictwo terytorialne. Zwierzchnictwo terytorialne obejmuje w�adz� polegaj�c� z jednej strony na sprawowaniu w obr�bie terytorium wszystkich dzia�a� i funkcji w�a�ciwych pa�stwu, a z drugiej za� - na zapobieganiu wykonywania analogicznych dzia�a� ze strony innych podmiot�w. Konsekwencj� zwierzchnictwa jest podporz�dkowanie w�adzy pa�stwowej wszystkiego, co si� na terytorium danego pa�stwa znajduje i w jego obr�bie zachodzi. Zwierzchnictwo obejmuje tak�e bogactwo naturalne kraju. Zwierzchnictwo terytorialne oznacza r�wnie� wy��czenie dzia�ania jakiejkolwiek obcej w�adzy na swym terytorium. Wy��czenie to przejawia si� zw�aszcza w monopolu przymusu pa�stwowego i jurys- dykcji oraz organizacji s�u�b publicznych. Na okre�lonym terytorium mo�e istnie� tylko jedno pa�stwo i dzia�a� tylko jedna w�adza najwy�sza. Oznacza to nieprzenikliwo�� terytorium, czyli zakaz wkraczania w przestrze� w�adcz� pa�stwa bez jego zgody. Pa�stwa maj� zr�nicowane terytorium. Bior�c pod uwag� wielko�� terytorium, �wiat mo�na podzieli� na nast�puj�ce grupy pa�stw: - pa�stwa wielkie o powierzchni powy�ej 1 mln km' - pa�stwa �rednie o powierzchni od 100 tys. do 1 mln km' - pa�stwa ma�e o powierzchni poni�ej 100 tys. km'. Pa�stw wielkich jest 29, czyli 15 proc. na 194 pa�stwa �wiata. Pa�stw �rednich jest 76, czyli 39 proc. Pa�stw ma�ych jest 89, czyli 46 proc. W pierwszej dziesi�tce pa�stw wielkich plasuj� si�: Rosja - 17,1 mln km2, Kanada - 9,9, Chiny - 9,5, Stany Zjednoczone Ameryki - 9,3, Brazylia - 8,5, Australia - 7,7, Indie - 3,3, Argentyna - 2,7, Kazachstan - 2,7, Sudan - 2,5 mln km2. W�r�d �rednich pa�stw przyk�adowo plasuj� si�: - w Europie: Francja, Hiszpania, Polska, Szwecja, Ukraina, - w Azji: Bangladesz, Filipiny, Japonia, Turcja, Wietnam, - w Afryce: Botswana, Ghana, Gwinea, Madagaskar, Tanzania, - w Ameryce: Chile, Gwatemala, Nikaragu�~Paragwaj, Wenezuela. 4 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo mi�dz3marodowe perbliczne, Warszawa 1994, s. 188. Wreszcie najmniejszymi pa�stwami �wiata s�: - Andora 453 km2, Grenada 344, Malta 316, Maledywy 298, Liechtenstein 157, San Marino 61, Tuvalu 30, Nauru 21, Monako 1,9, Watykan 44 ha5. c) W�adza publiczna Wladza publiczna jest nieodzownym atrybutem pa�stwa. Wyst�puje ona w postaci specyficznej organizacji, kt�r� cechuje jak powiada F. Ryszka "zdolno�� do narzucania i egzekwowania decyzji, czyli wp�ywania na ludzi, by zachowywali sig w spos�b oczekiwany i po��dany"~. Najwa�niejsz� kwesti� dla w�adzy jest podporz�dkowanie sobie ludzi na danym terytorium, tj. jednostek, jak i wszelkich ich grup. Podporz�dkowanie to osi�ga za pomoc� wydawania rozkaz�w i ich egzekucji w razie potrzeby w drodze zastosowania przymusu. W�adza publiczna pojawia si� historycznie wtedy, gdy nast�puje pierwszy podzia� we wsp�lnotach ludzkich. Wyst�puje w�wczas sytuacja, �e jedni pragn� i mog� narzuca� swoj� wol� innym, a inni natomiast poddaj� si� tej woli. W spo�ecze�stwie pierwotnym w�adza spo�eczna wzgl�dem rzeczy i ludzi w �wiadomo�ci zbiorowej nie by�a wyra�nie rozdzielona. W�adza i w�asno�� oznacza�y ten sam stosunek do ludzi lub do rzeczy. Jednej i drugiej strzeg�a przemoc zbiorowo�ci. W staro�ytno�ci zaczyna si� dokonywa� rozdzia� mi�dzy w�adz� jako synonimem w�asno�ci i w�adz� nad wsp�lnot� ludzk�. Monarchie staro�ytnego Wschodu cechuje jeszcze mocne uto�samianie dw�ch typ�w w�adzy. Rzymunie sformu�owali wyra�n� konstrukcj� teoretyczn� w�adzy nad rzeczami, czyli w�asno�� (clomitzium) r�ni�cej si� od w�adzy nad lud�mi (imperium). Konsekwencj� tego podzia�u by�y odr�bne regulacje prawne w sferze prywatnej (ius hrivatum) i w dziedzinie publicznej - prawo publiczne (ius publicum). W �redniowieczu, w miar� umacniania si�, utrwala si� rozr�nienie mi�dzy tym, co publiczne i co prywatne w�adzy monarszej. Jednak�e uprawnienia w�adzy monarchy si�gaj� w sfer� w�asno�ci prywatnej jego poddanych. Z tytu�u w�adzy publicznej przys�uguj� panuj�cemu pewne prawa maj�tkowe np. wydobywanie surowc�w. System podda�czy by� tak konstruowany, �e w�adca czerpa� korzy�ci z ca�ego podleg�ego mu obszaru, jak gdyby by� jego w�a�cicielem. W dobie nowo�ytnej wyra�nie zaznacza si� podzia� mi�dzy w�adz� w sensie publicznym. Podzia� ten pog��bia si� wraz z utrwalaniem prywatnej w�asno�ci osobistej, a zw�aszcza korporacji publicznych. W�adza publiczna staje 5 Racz~zik Statystyki..., s. 49-55. 6 F. Ryszka, Nauka o polityce, Warszawa 1984, s. 20. si� reprezentantem "interes�w wszystkich". W�adza ta przybiera posta� w�adzy powszechnej i abstrakcyjnej. W swoim zachowaniu mo�e ��da� od poddanych ka�dej ofiary, w��cznie z ofiar� �ycia. Podmiotem tej w�adzy proklamuje si� ;,lud" lub "nar�d" jako zbiorowo�� zorganizowan� w pa�stwie. W�adza publiczna wyst�puje w postaci zorganizowanej i rozbudowanej strukturalnie. Uosabia stosunki spo�eczne mi�dzy lud�mi i przejawy mi�dzy nimi w procesie rz�dzenia i zarz�dzania. W�adza publiczna przejawia si� w r�nego rodzaju w�adzach znanych wsp�czesnemu pa�stwu, z kt�rych w�adza polityczna i w�adza pa�stwowa maj� najwi�ksze znaczenie w procesie dzia�a� decyzyjnych. Na tych w�adzach spoczywa g��wny ci�ar odpowiedzialno�ci za losy wsp�lnot pa�stwowych i spo�ecze�stwa obywatelskiego. Powstanie i rozw�j organizacji pa�stwowej prowadzi do wyodr�bnienia specjalnej grupy ludzi do spe�niania okre�lonych funkcji publicznych w spo�ecze�stwie. W miar� rozszerzania zakresu dzia�ania pa�stwa nast�puje wydzielenie sfer dzia�alno�ci pa�stwa, a zarazem wykszta�cenia oddzielnych organ�w pa�stwowych. Organy pa�stwowe posiadaj� struktur� i organizacj� oraz zakres dzia�ania. Wytworzony �ad ustrojowy wynika zar�wno z przes�a�ek ideowych, jak i pragmatycznych niezb�dno�ci racjonalnego dzia�ania wymuszanego przez cywilizacj� ludzk�. W d�ugim procesie dziejowym wytworzy� si� podzia� dzia�a� publicznych, kt�ry z kolei znalaz� wyraz w powo�aniu odpowiednich w�adzy i organ�w pa�stwowych. W zasadzie wybijaj� si� cztery zasadnicze organy pa�stwowe realizuj�ce funkcje w�adzy publicznej: organy prawotw�rcze, organy administracyjne, organy s�dowe i organy kontrolne. Ka�dy z tych organ�w ma okre�lon� organizacj� i zakres dzia�ania oraz odpowiedzialno�ci. W sumie razem spe�niaj� funkcje przynale�ne w�adzy publicznej. Organy prawotw�rcze znamionuj� si� tym, �e tworz� prawo w pa�stwie, czyli regu�y post�powania w�adzy publicznej i zachowania obywateli. W pa�stwie demokratycznym pochodz� z demokratycznych wybor�w powszechnych, ponosz� odpowiedzialno�� przed wyborcami i podlegaj� kontroli opinii publicznej. Dzia�aj� na zasadzie zarachowania, i� wol� powszechn� narodu przetwarzaj� w wol� pa�stwow� wszystkich obowi�zuj�c�. Wola ta wyra�ona w aktach prawnych odpowiada za� potrzebom ludzi i wymogom cywilizacyjnym. Organy administracyjne odznaczaj� si� tym, �e realizuj� regu�y stanowione przez organy przedstawicielskie i zarz�dzaj� r�nymi dziedzinami �ycia zbiorowego. Administracja obejmuje szeroki zakres s�u�b publicznych od organ�w rz�dowych poprzez organy administracji terenowej i administracji samorz�dowej oraz administracji specjalistycznej spe�niaj�ce r�ne funkcje w stosunkach mi�dzy w�adz� publiczn� a spo�ecze�stwem. Organy s�dowe zajmuj�c si� rozstrzyganiem spor�w prawnych staj� na stra�y �adu prawnego w pa�stwie. Dzia�ania tych organ�w przyczyniaj� si� do przestrzegania norm powszechnie obowi�zuj�cych i reguluj�cych stosunki mi�dzyludzkie oraz wymuszania odpowiednich zachowa� ludzkich. Organy kontrolne zajmuj� si� sprawdzaniem wykonywania norm powszechnie obowi�zuj�cych w pa�stwie i wymuszaniem modelowych zachowa� organ�w i funkcjonariuszy publicznych oraz wp�ywania na odpowiednie zachowanie obywateli. W�adza publiczna jest w�adz� obejmuj�c� wszystkich ludzi w pa�stwie i oddzialywuj�c� na wszystkich, ale i wszyscy ludzie wplywaj� te� na post�powanie i zachowanie tej w�adzy. Si�a oddzia�ywania i wp�ywania zale�y od wielu r�nych zdarze� i okoliczno�ci zar�wno czasowych, jak i przedmiotowych. Charakter w�adzy ma tutaj decyduj�ce znaczenie. 3. Cechy przymiotne pa�stwa Pa�stwo wyr�niaj� charakterystyczne w�a�ciwo�ci, kt�re mo�na okre�li� jako cechy przymiotne pa�stwa. S� to: suwerenno�� pa�st~i~a i przymus pa�stwa. Cechy te wyst�puj� i przejawiaj� si� w dzia�aniach pa�stwa. Dostrzeganie tych cech jest ze wszech miar wskazane, gdy� wybijaj� si� ponad inne przejawy dzialalno�ci pa�stwa. W rozwa�aniach o pa�stwie zasluguj� na oddzielne potraktowanie. a) Suwerenno�� pa�stwa Suwerenno�� pa�stwa jest nieod��czn� cech� organizacji pa�stwowej. Suwerenno�e jest to poj�cie, kt�re oznacza niezale�no�� wladzy pa�stwowej o~' wszelkiej w�adzy w stosunkach z innymi pa�stwami i organizacjami mi�dzynarodowymi oraz od wszelkiej w�adzy wewn�trz pa�stwa. W�adza suwerenna obejmuje wszystkich cz�onk�w spo�ecze�stwa, a tak�e ma zdolno�� regulowania wszelkich spraw. Tylko pa�stwo dysponuje w�adz� nadrz�dn�, nieograniczon� podmiotowo i przedmiotowo. Wszystkie inne w�adze organizacji poli- tycznych czy spo�ecznych nie maj� uniwersalnego wymiaru, gdy� s� ograniczone w swych dzia�ania do pewnego kr�gu os�b i spraw. Spod w�adzy suwerennej pa�stwa trudno si� wydosta�. Suwerenno�� fiest zatem-~vyl�cznie~b,ut�m__ pa�stwa. Zasada suwerenno�ci pa�stwa wykszta�ci�a si� w �redniowieczu w rezultacie walki o samodzielno�� monarch�w narodowych z ponadnarodowymi o�rodkami w�adzy (papiestwo, cesarstwo), a tak�e z od�rodkowymi czynnikami wewn�trznymi (feuda�owie). St�d suwerenno�� ma niejako podw�jne oblicze. M�wi si� o suwerenno�c' zewn�trzn j i suwerenno�ci wewn�trznej Teori� suwerenno�ci w�adzy pa�stwowej najpe�niej w�wczas s ormu�owa Jean Bodin (1530-1596) w fundamentalnym dziele Sze�� ksi�g o Rzeczypospolitej. Pa�stwo wedle Bodina to "sprawiedliwy rz�d nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wsp�lne z wladz� suwerenn� na czele"~. Na miano pa�stwa zas�uguje zatem t~ ylko_taki rz�d, kt�ry jest sprawiedliwa tzn. _respektuje prawo Boze i naturalneY~Pa�stwo jest organizacj� publiczn�,~kt�ra w�n`osi si� p��ad rodzinami, �tanowi�cymi podstawowe i naturalne kom�rki �ycia w pa�stwie, b�d�ce jego fundamentem i wzorcem. Najwa�niejsz� jednak cech� ka�dego pa�st ua jest to, �e na jego czele stoi suwerenna w�adza. Suwerenno�� to "g��wne znami� pa�stwa", to "absolutna i nieustaj�ca w�adza pa�stwa". Suwerenno�� jest istotn� cech� w�adzy pa�stwowej. Zapewnia ona absolutn� niezale�no�� od kogokolwiek z zewn�trz oraz pe�n� niezawis�o�� od poddanych. Suwer�nno��, jest ni�podzielna. G��wnym przejawem suwerenno�ci, mieszcz�cym w sobie wszystkie i e ej elementy, jest wy��czno�� prawodawcza. Je�li zatem w�adza pa�stwowa (niezale�nie od swojego kszta�tu, najlepiej monarchiczna) jest faktycznie suwerenna, to do niej i tylko do niej nale�y moc tworzenia i znoszenia prawa. Kto bowiem posiada wy��czno�� stanowienia i zmieniania prawa, ten decyduje o wszystkich pozosta�ych dziedzinach publicznej aktywno�ci. W stosunkach zewn�trznych suwerenno�� oznacza niezale�no�� pa�stwa od innych pa�stw i organizacji mi�dzynarodowych. W istocie sprowadza si� to do wy��czno�ci kompetencji do rozstrzygania o swoich sprawach. Pa�stwo mo�e w drodze umowy mi�dzynarodowej zobowi�za� si� do przestrzegania w swej dzia�alno�ci okre�lonych regu�, a tak�e mo�e te� innym podmiotom prawnomi�dzynarodowym przyzna� okre�lone prawa i przywileje. Jednak�e wymaga to dobrowolnego i wyra�nego o�wiadczenia woli pa�stwa. W imieniu pa�stwa mog� wyst�powa� organy konstytucyjne upowa�nione do podejmowania odpowiednich dzia�a� (np. g�owa pa�stwa, rz�d). Wsp�czesne stosunki mi�dzynarodowe cechuje �cis�e wzajemne powi�zanie pa�stw. Charakteryzuj� si� zar�wno daleko id�c� wsp�prac�, jak i rywalizacj� wyst�puj�c� w r�nych formach. Wsp�praca pa�stw poci�ga za sob� pewn� zal:�no�� partner�w, rywalizacja wymaga za� uniezale�niania si� pa�stwa. Tre�� niezale�no�ci jako atrybutu suwerenno�ci pa�stwa sprowadza si� do samodzielno�ci w zakresie i stopniu wi�zania si� z partnerami wsp�dzia�ania w stosunkach mi�dzynarodowych. W stosunkach mi�dzy suwerennymi pa�stwami, kt�re tworz� okre�lone zwi�zki integracyjne (np. Unia Europejska) wyst�puje) ~a's` 1-�a~le��� ~ _Suwerenno�� jest niew�tpliwie obron� odr�bno�ci._ Wsp�zale�nosc n�tomia~t sk�a` ma c ~poszu iwama rozwi�za� o charakterze ~t~nifikacyjnym. Suweren ~__~..~ __ __ _~~. __ .,_ ~ _,_. .~-~--~�- _.r T' ` ... . . J. Bodin, Sze�� ksiqg o Rzeczypospolitej, Warszawa 1958. s. R9. no�e jest obron� pewnych warto�ci tradycyjnych. Wsp�zale�no�ci powoduj� najcz�ciej potrzeb� dzia�a� nowatorskich. Suwerenno�� strze�e "urz�dze�" wewn�trznych pa�stwa i wy��czno�ci jego kompetencji. Wsp�zale�no�ci domagaj� si� cz�sto przystosowania sfery wewn�trznej w pa�stwie do pewnych standard�w mi�dzynarodowych. Dla suwerenno�ci celem nadrz�dnym jest interes pa�stwa i narodu. Wsp�zale�no�ci sk�aniaj� cz�sto do przyjmowania interesu wsp�lnego - grupy pa�stw, regionu lub ca�ej spo�eczno�ci mi�dzynarodowej. Suwerenno�� nie musi by� jednak przeszkod� w realizacji wymaga� wynikaj�cych ze wsp�zale�no�ci. Te ostatnie nie musz� prowadzi� do podporz�dkowania pa�stw jakiej� woli zewn�trznej. W stosunkach wewn�trznych suwerenno�� pa�stwa oznacza zwierzchnictwo w�adzy pa�stwowej nad wszelkimi innymi o�rodkami w�adzyr spo�ecznej. Jedynie akfy organ�w pa�stwowych nak�adaj� na obywateli obowi�zki eg�ekwowane z u�yciem przymusu. Organy pa�stwowe ustalaj� lub sankcjonuj� przedmiot, form� i metody dzia�ania wszelkich innych organizacji spo�ecze�stwa dopuszczanych do istnienia w granicach pa�stwa. Poza suwerenno�ci� w�adzy pa�stwowej jako instytucji uosabiaj�cej pa�stwo w rozumieniu globalnej organizacji spo�ecze�stwa, wyr�nia si� suwerenno�� w obr�bie systemu w�adzy pa�stwowej odnosz�c� si� do czynnika, kt�ry jest w pa�stwie piastunem w�adzy zwierzchniej, czyli suwere_ne_m. Piastun ten decyduje w ostatecznej instytucji o najwa�niejszych sprawach i upowa�nia do dzia�ania pozosta�e organy pa�stwowe. W przesz�o�ci suwerenno�� przypisywano w�adcy (kr�lowi lub cesarzowi). Pr�dy ideowe o�wiecenia i rewolucji mieszcza�skich wysun�y idee zwierzchnictwa narodu (ludu) urzeczywistnian� w republika�skiej organizacji pa�stwa i upowszechnianej w XX wieku. W- pa�stwach o wielkiej liczbie ludno�ci i olbrzymich terytoriach suwerenno�� narodu (ludu) mo�e by� realizowana przy pomocy przedstawicielstwa politycznego. Rol� suwerena sprowadza si� d.o powo�ywania organ�w dzia�aj�cych w jego imieniu i zgodnie z jego wol�. Natomiast bezpo�rednie wykonywanie w�adzy zwierzchniej pa�stwa mo�liwe jest sporadycznie w drodze referendum. Referendum praktykuje si� w donios�ych sprawach publicznych. Suwerenno�� stanowi cenn� warto�� w realizacji idea��w niezale�no�ci pa�stwa i demokratycznej organizacji w�adzy pa�stwowej. Zasad� suwerenno�ci zapisuje si� w aktach konstytucyjnych pa�stwa w dwojakim uj�ciu: zasady niezawis�o�ci pa�stwa i zasady zwierzchnictwa narodu. Na organach w�adzy pa�stwowej, funkcjonariuszach pa�stwowych i obywatelach spoczywa powinno�� realizacji idei suwerenno�ci w �yciu publicznym. Proces realizacji idei suwerenno�ci pa�stw przebiega� od kilku wiek�w. W XX wieku wyst�pi�o wr�cz ogromne przyspieszenie powstawania pa�stw suwerennych. W pierwszym p�wieczu liczba pa�stw z 55 (1900) zwi�kszy�a si� do 76 (1947), czyli o 21 nowych pa�stw, a w drugim p�wieczu - z 76 (1947) do 194 (1994), czyli o 118 pa�stws. Ponad dwukrotnie wi�cej pa�stw powsta�o do niepodleg�ego bytu w XX wieku ni� by�o na pocz�tku tego wieku. Niew�tpliwie jest to gigantyczne przyspieszenie zwi�zane z fal� emancypacji narod�w i demokratyzacji stosunk�w politycznych w poszczeg�lnych pa�stwach w �wiecie. b) Przymus pa�stwa Przymus jest immanentn� cech� pa�stwa jako organizacji politycznej spo�ecze�stwa. Pa�stwo nie mo�e si� oby� bez przymusu. W�adza publiczna jest w stanie wype�nia� zadania przypisane jej przez grupy rz�dz�ce, gdy zostaje wyposa�ona w �rodki przemocy i przymusu. Przymus ��czy si� z wymuszaniem pos�uchu jednostek ludzkich i grup spo�ecznych wobec zachowa� w�adzy publicznej. W ustroju rodowym ludzie przejawiali pos�usze�stwo w stosunku do prze�o�onych na zasadzie szacunku do najni�szego naczelnika rodu. Z powstaniem pa�stwa zmienia si� sytuacja mi�dzy w�adz� a lud�mi. Wymuszenie pos�usze�stwa staje si� mo�liwe w drodze stosowania przymusu przez w�adz� publiczn�. �utoryt�t w��dzy publicznej_ zale�y wi�c od stosowa- nia przym_usuaUtrzymanie pos�usze�stwa w�r�d ludzi i �agodzenie konflikt�w spo�ecznych~oraz przestrzeganie regu� wsp�ycia spo�ecznego odbywa si� za spraw� przymusu pa�stwa. Przymus wyst�puje w ka�dym typie pa�stwa i formie rz�dzenia. Nasilenie przymusu zale�y ju� od charakteru pa�stwa i metod sprawowania w�adzy publicznej. Pa�stwo totalitarne i autorytarne stosuje brutalne �rodki przymusu pa�stwowego. �rodki przymusu stosuje si� zar�wno do zbiorowo�ci ludzkiej (np. t�umienie manifestacji), jak i jednostek ludzkich (zatrzymywanie i przetrzymywanie w wi�zieniach). Pa�stwo demokratyczne stosuje tak�e �rodki przemocy, ale stara si� o zachowanie dzia�a� w ramach legalizmu prawnego i li- czenia si� z idea�ami humanitaryzmu. Oddzieln� kwesti� jest stosowanie przemocy w okresach`nadzwyczajnych np. w rewolucji. W�wczas przymus na przejawy brutalnej przemocy bez zachowania pozor�w legitymistycznych i rygor�w humanitarnych. Przymus pa�stwa wi��e si� ze swoist� sytuacj� nacisku organ�w pa�stwowych lub ich funkcjonariuszy, w kt�rej ulega naruszeniu wolno�� decyzji woli cz�owieka. Naruszenie to wyst�pi w zakresie zdolno�ci podj�cia lub realizacji tej decyzji, a tak�e w sferze motywacyjnych proces�w kszta�tuj�cych te decyzje. Przymus pa�stwa przejawia si� w stanowieniu i stosowaniu zespo�u S. Otok, Geografia polityczna, Warszawa 1996, s. 59 i Rocznik Statystyki Mi�d~ynarodoN~ej, s. 49-S5. Y.R. Simon, Filozofia r-zqdu denzokratyczrzego, Krak�w 1993, s. 76-77. �rodk�w oddzia�ywania organ�w pa�stwowych, maj�cych na celu zapewnienie realizacji prawa, a wi�c takich �rodk�w, jak pozbawienie wolno�ci �ycia, pozbawienia pewnych praw (np. wykonywania zawodu), na�o�enia grzywny, zmuszenia w drodze egzekucji s�dowej do spe�nienia okre�lonych obowi�zk�w (np. zap�acenia podatk�w) czy te� uniewa�nienia dokonanych akt�w prawnych (ma��e�stwa np. w przypadku bigamii). Za podstawowe �rodki praktykowane przymusu pa�stwa uwa�a si� przemoc oraz gro�b�. Przemoc ��czy si� z oddzia�ywaniem �rodkami fizycznymi, kt�re uniemo�liwiaj� lub prze�amuj� op�r zmuszonego cz�owieka. W ten spos�b niedopuszcza si� do powstania lub wykonania jego decyzji woli. Gro�ba za� jest form� oddzia�ywania na osoby przez wzbudzenie obawy przed zdarzeniem przysz�ym, ocenianym negatywnie przez te osoby. Gro�b� wyra�aj� najcz�ciej okre�lone przepisy akt�w prawnych (np. kodeks karny). Uciekanie si� do �rodk�w przymusu ze strony organ�w pa�stwowych pozwala pa�stwu na wymuszenie okre�lonego zachowania obywateli przewidzianego prawem i zapewnienie po��danego �adu spo�ecznego. W celu stosowania przymusu pa�stwa powo�uje si� specjalne organy pa�stwowe, stale i jawnie dzia�aj�ce, w postaci policji, prokuratury, s�d�w, administracji publicznej dzia�aj�cych w dziedzinie stosunk�w wewn�trznych i oddzia�y zbrojne dzia�aj�ce w dziedzinie stosunk�w zewn�trznych. Organy pa�stwowe maj� prawnie przyznan� zdolno�� pozbawiania maj�tku i wolno�ci osobistej, a nawet �ycia, je�li kto� odmawia pos�usze�stwa przepisom prawa i decyzjom organ�w pa�stwowych. Przymus fizyczny, gospodarczy, a nawet kulturowo- psychologiczny stosuj� ludzie zawodowo wyspecjalizowani w aparacie pa�stwowym. Prawo i przewidziane w nim sankcje za jego naruszenie przewiduj� �rodki przymusu. Prawo jako zbi�r norm post�powania i zachowania ludzkiego wskazuje, co jest zakazane i niedozwolone, oraz co grozi w razie nie dostosowania si� do przepis�w prawa. Sankcje przewidziane w aktach prawnych �wiadcz� o przymusowym obowi�zywaniu przepis�w stanowionych lub uznawanych przez pa�stwo. Decyzje wykonawcze (np. wyroki s�dowe) s� form� stosowania przymusu wobec os�b i organizac;i. Prawo karania niepos�usze�stwa jest zwi�zane z egzekwowaniem obowi�zku bycia pos�usznym cz�onkiem spo�ecze�stwa. Organy pa�stwowe stanowi� prawo wy��czno�ci dysponowania �rodkami przymusu fizycznego. Celem tego rozwi�zania prawnego jest pe�na wy��czno�� (monopol) stosowania si�y fizycznej wobec ludzi, tak aby uniemo�liwi� samos�dy ludzi na innych osobach, akty zemsty osobistej lub rodowej albo bezprawne stosowanie przymusu fizycznego przez inne organizacje. Organy pa�stwowe nie godz� si� na to, by dobrowolne zwi�zki obywateli lub poszczeg�lne osoby stosowa�y przymus fizyczny. Na og� organy pa�stwowe aktyw nie zwalczaj� takie stosowanie przymusu przez w�asne organy przymusu (np. policja zwalczaj�ca wojny gang�w przest�pczych, kt�re same wydaj� i wykonuj� wyroki �mierci)�. Zakres prawa stosowania przymusu fizycznego przez osoby prywatne, z kt�rego korzysta�y warstwy uprzywilejowane w dziejach pa�stwa, by� stopniowo ograniczany. W�a�ciciel niewolnika mia� prawo kara� go fizycznie, a nawet zabi�. W�a�ciciel ziemski w feudalizmie, w skromniejszym ju� zakresie, m�g� stosowa� przymus fizyczny i czyni� to tak�e w imieniu w�adzy pa�stwowej, a nie tylko w swoim w�asnym. W kapitalizmie, mimo rozleg�ych obszar�w przymusu ekonomicznego nast�pi�a pe�na monopolizacja uprawnionego stosowania przymusu fizycznego przez organy pa�stwowe, a gwarancje prawne chroni�ce obywateli przed nadu�yciami w�adzy przez funkcjonariuszy policji i administracji publicznej zosta�y znacz�co rozbudowane. Mimo istnienia konflikt�w spo�ecznych, indywidualne wymierzanie sprawiedliwo�ci jest stopniowo eliminowane. Pa�stwo prawne, stosuj�c przymus i odbieraj�c innym prawo jego stosowania, zadaje cierpienia, kt�re s� jednak uzasadnione przez wyrz�dzone z�o, za� przymus ten jest kontrolowany przez prawo i opini� publiczn�. 4. Og�lny pogl�d na pa�stwo Wiele jest okre�le� pa�stwa. Ka�de z nich podkre�la pewne elementy charakterystyczne dla pa�stwa. Nie wskazuj� one jednak na wszystkie istotne cechy ka�dego pa�stwa podnoszone w rozwa�aniach o pa�stwie' ~. Jednoznacznie trudno stwierdzi�, czy jest mo�liwe w og�le w kr�tkiej definicji wymienienie nawet wi�kszo�ci istotnych cech pa�stwa. Nie sil�c si� na uniwersalistyczne potraktowanie pa�stwa, mo�na sformu�owa� nast�puj�ce okre�lenie pa�stwa. Pa�stwo jest wsp�lnot� polityczn�, naczeln�, terytorialn�, s�u�ebn� i suwerenn�. Pa�stwo jest wsp�lnot� polityczn�, tzn. zespoleniem ludzi na okre�lonym terytorium i pod wodz� w�adzy publicznej zajmuj�c� si� sprawami publicznymi spo�ecze�stwa dotycz�cymi wszystkich ludzi danego kraju. Wsp�lnota ta jest pewnym organizmem spo�ecznym i uk�adem stosunk�w spo�ecznych, w ramach kt�rego kszta�tuje si� konstrukcja normatywna i wytwarza si� uk�ad zracjonalizowanych zachowa� ludzkich. Pa�stwo jest prawnie ukszta�towan� wsp�lnot�, na podstawie odpowiednich akt�w prawnych, kt�re okre�laj� rol� pa�stwa, funkcje pa�stwa, struktur� i organizacj� pa�stwa oraz uk�ad stosunk�w mi�dzy pa�stwem a obywatelami. W~ 1-a z, Pa�,rtwo wrpbtczerne, Warszawa 1993, s.