Paweł Bożyk: przedmowa do drugiego wydania, wstęp, rozdz. 1,2,4.3,4.4, 10, 11, 12, 13, 14 Józef Misala: rozdz. 3, 4.1, 4.2. 5.1, 5.3-5.5, 6, 7.1-7.6, 8.1-8.3, 9 Mieczysław Puławski: rozdz. 5.2, 7.7-7.12, 8.4-8.6 Koordynacja naukowa Paweł Bożyk Paweł Bożyk Józef Misala Mieczysław Puławski Wydanie drugie zmienione Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 2002 Okładkę i stronę tytułową projektował Jerzy Pietras Redaktor Yioletta Pajewska Redaktor techniczny Krystyna Dawidczyk Jolanta Czapska Korekta Władysława Nasternak © Copyright by Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A. Warszawa 1998, 2002 ISBN 83-208-1363-8 pis treści s Przedmowa do drugiego wydania 13 Wstęp 14 Rozdział 1 Pojęcie i zakres międzynarodowych stosunków eKonomicznycn 15 1.1. Definicja międzynarodowych stosunków ekonomicznych 15 1.1.1. Międzynarodowe stosunki ekonomiczne jako odrębna dyscyp lina nauki 15 1.1.2. Teoria międzynarodowych stosunków ekonomicznych 16 1.1.3. Międzynarodowa polityka ekonomiczna 17 1.2. Międzynarodowe stosunki ekonomiczne a nauka o gospodarce światowej 19 1.3. Wzrost znaczenia nauki o międzynarodowych stosunkach ekono micznych 20 1.2. Rozdział 2 Międzynarodowy podział pracy ?..??:. ' ###?# 2.1. Pojęcie międzynarodowego podziału pracy 23 2.2. Czynniki określające międzynarodowy podział pracy 24 2.2.1. Czynniki strukturalne 24 2.2.2. Czynniki techniczne 26 2.2.3. Czynniki instytucjonalne 28 2.2.1. 2.2.4. Czynniki koniunkturalne 31 2.3. Międzynarodowa komplementarność struktur gospodarczych 31 2.3.1. Pojęcie międzynarodowej komplementarności struktur gospo darczych 31 2.3.2. Rodzaje komplementarności struktur gospodarczych 32 2.3.3. Metody zwiększania międzynarodowej komplementarności stru ktur gospodarczych 33 2.4. Międzynarodowy podział pracy a gospodarka światowa 37 2.4.1. Pojęcie gospodarki światowej 37 2.4.2. Tradycyjna i współczesna gospodarka światowa 38 2.4.3. Gospodarka światowa a gospodarka globalna 40 Rozdział 3 Teorie rozwoju międzynarodowego podziału pracy 41 3.1. Teorie przedklasyczne 41 3.2. Teoria kosztów absolutnych 42 3.2.1. Założenia ogólne 42 3.2.2. Przykład liczbowy 43 3.3. Teoria kosztów względnych 45 3.3.1. Ujęcie klasyczne 45 3.3.2. Stosunek wymienny a korzyści komparatywne z handlu między narodowego 49 3.3.3. Przewagi komparatywne w przypadku większej ilości dóbr — model R. Dornbuscha, S. Fischera i P.A. Samuelsona 50 3.4. Teoria kosztów realnych 52 3.4.1. Wieloczynnikowe ujęcie kosztów produkcji 52 3.4.2. Subiektywne ujęcie kosztów realnych 52 3.5. Teoria kosztów alternatywnych 53 3.5.1. Alternatywne ujęcie nakładów czynników produkcji 53 3.5.2. Ujęcie pieniężne kosztów alternatywnych 55 3.6. Teoria obfitości zasobów 59 3.6.1. Założenia początkowe 59 3.6.2. Kierunki specjalizacji międzynarodowej 62 3.7. Sformalizowana teoria obfitości zasobów 63 3.7.1. Twierdzenie dotyczące wyrównywania się cen czynników pro dukcji 63 3.7.2. Twierdzenie M.F.W. Stolpera-P.A. Samuelsona 65 3.7.3. Twierdzenie T.M. Rybczyńskiego 67 6 3.8. Nowe teorie rozwoju handlu międzynarodowego 67 3.8.1. Teorie neoczynnikowe 67 3.8.2. Teorie neotechnologiczne 68 3.8.3. Teorie popytowo-podażowe 69 3.8.4. Teorie handlu wewnątrzgałęziowego 69 Rozdział 4 Korzyści z międzynarodowego handlu towarć i usługami .?CCCC€'C-C€-C-€€-C4- 4.1. Przyczyny rozwoju międzynarodowego handlu towarami 72 4.1.1. Import towarów 72 4.1.2. Eksport towarów 74 4.2. Międzynarodowy handel usługami 75 4.3. Pojęcie dochodu z międzynarodowego handlu towarami i usługami 81 4.3.1. Dochód brutto i dochód netto 81 4.3.2. Sposoby zwiększania dochodu z handlu międzynarodowego 83 4.3.3. Dochód z handlu międzynarodowego liczony wolumenowo 84 4.3.4. Dochód z handlu międzynarodowego liczony wartościowo 86 4.3.5. Cenowe i czynnikowe terms of trade a dochód narodowy 89 4.4. Handel międzynarodowy a wzrost gospodarczy 91 4.4.1. Transformacyjna i redystrybucyjna funkcja handlu międzynaro dowego 91 4.4.2. Inwestycje a dochód z handlu międzynarodowego 94 4.4.3. Mnożnik inwestycyjny i eksportowy, supermnożnik 95 ? Rozdział 5 Korzyści z międzynarodowych przepływów czynników produkcji 5.1. Pojęcie i istota międzynarodowych przepływów czynników pro dukcji 103 5.2. Międzynarodowy przepływ kapitału 110 5.2.1. Pojęcie i istota międzynarodowych ruchów kapitału 110 5.2.2. Formy i przyczyny międzynarodowych ruchów kapitału 112 5.2.3. Bilansowe ujęcie międzynarodowych ruchów kapitału 133 5.2.4. Związki zachodzące między obrotami towarowymi i kapitało wymi 133 5.2.5. Źródła międzynarodowych ruchów kapitału 136 5.2.6. Proces transferu kapitału i jego skutki 137 7 5.2.7. Wpływ międzynarodowych ruchów kapitału na handel między narodowy 145 5.2.8. Międzynarodowe ruchy kapitału a kryzys zadłużenia między narodowego 146 5.3. Międzynarodowe przepływy zasobów pracy 150 5.4. Międzynarodowe przepływy wiedzy technicznej 157 5.5. Międzynarodowe przepływy gospodarcze a środowisko naturalne człowieka 164 Rozdział 6 Ceny międzynarodowe 168 - 6.1. Pojęcie cen międzynarodowych 168 6.2. Wzajemne zależności cen oraz popytu i podaży na doskonałym międzynarodowym rynku towarów i usług 171 6.3. Kształtowanie się dochodu oraz popytu i podaży na doskonałym międzynarodowym rynku towarów i usług 173 6.4. Rodzaje rynków międzynarodowych 174 6.4.1. Ogólna charakterystyka rynków międzynarodowych 174 6.4.2. Rynki zorganizowane 176 6.5. Mechanizmy kształtowania się międzynarodowych cen towarów w krótkim okresie 178 6.5.1. Towary standaryzowane 179 6.5.2. Towary zindywidualizowane 181 6.6. Mechanizmy kształtowania się międzynarodowych cen towarów w długim okresie 183 6.6.1. Przyczyny pogarszania się terms of trade krajów eksportujących głównie towary standardowe 183 6.6.2. Przyczyny poprawy terms of trade krajów eksportujących głów nie towary zindywidualizowane 184 Rozdział 7 Pieniądz międzynarodowy 185 7.1. Pojęcie pieniądza międzynarodowego 185 7.2. System waluty złotej 186 7.3. System waluty sztabowo-złotej i dewizowo-złotej 188 8 7.4. System walutowy w okresie międzywojennym 189 7.5. System z Bretton Woods 191 7.5.1. Cele i zasady systemu z Bretton Woods 191 7.5.2. Ewolucja systemu z Bretton Woods 193 7.6. Regionalne systemy walutowe 195 7.6.1. Strefy walutowe 196 7.6.2. Europejska Unia Płatnicza 196 7.6.3. Zamierzona strefa walutowa krajów Unii Europejskiej 198 7.6.4. Inne rozwiązania o charakterze regionalnym 202 7.7. Współczesny międzynarodowy system walutowy 203 7.8. Pojęcie i rodzaje międzynarodowego rynku walutowego 206 7.9. Organizacja rynku dewizowego 209 7.10. Handel kasowy i handel terminowy 214 7.11. Transakcje dewizowe banków 216 7.11.1. Transakcje usługowe banków 218 7.11.2. Transakcje zabezpieczające banków 219 7.11.3. Transakcje własne banku 220 7.12. Transakcje dewizowe przedsiębiorstw handlu zagranicznego 229 Rozdział 8 Kursy walutowe 233 8.1. Rodzaje kursów walutowych 233 8.2. 8.3. 8.3.1. 8.3.2. 8.3.3. 8.3.4. 8.3.5. 8.4. 8.5. 8.6. 8.6.1. 8.6.2. Czynniki determinujące poziom kursów walutowych podstawo wych walut wymienialnych 238 Podstawowe teorie kursu walutowego 243 Teoria parytetu siły nabywczej 243 Teoria elastycznościowa 245 Teoria racjonalnych oczekiwań i efekt I. Fishera 246 Teoria parytetu stóp procentowych 247 Zasobowe teorie kursu walutowego 249 Ryzyko kursu walutowego 250 Postawa wobec ryzyka kursowego 253 Metody zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym 254 Metody wewnętrzne zabezpieczania się przed ryzykiem kurso wym 255 Metody zewnętrzne zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym 259 Rozdział 9 Bilans płatniczy 276 9.1. Pojęcie bilansu płatniczego 276 9.2. Równowaga bilansu płatniczego 277 9.3. Przyczyny i konsekwencje nierównowagi bilansu płatniczego w krótkim okresie; mechanizmy przywracania równowagi 279 9.3.1. Przyczyny nierównowagi bilansu płatniczego 279 9.3.2. Konsekwencje nierównowagi bilansu płatniczego 280 9.3.3. Automatyczne mechanizmy przywracania równowagi 284 9.4. Nierównowaga bilansu płatniczego w długim okresie 287 9.4.1. Czynniki determinujące równowagę bilansu płatniczego 287 9.4.2. Sposoby i instrumenty przywracania równowagi w świetle teorii 291 9.4.1. Rozdział 10 Zagraniczna polityka ekonomiczna 293 10.1. Pojęcie zagranicznej polityki ekonomicznej 293 10.1.1. Elementy zagranicznej polityki ekonomicznej 293 10.1.2. Wpływ wewnętrznej polityki ekonomicznej państwa na zagrani czną politykę ekonomiczną 296 10.1.3. Funkcje zagranicznej polityki ekonomicznej 304 10.2. Narzędzia taryfowe 309 10.2.1. Rodzaje ceł 309 10.2.2. Ekonomiczny mechanizm cła importowego 312 10.2.3. Efekty kreacji i przesunięcia handlu 317 10.3. Narzędzia parataryfowe 319 10.4. Narzędzia pozataryfowe 327 Rozdział 11 Międzynarodowa polityka ekonomiczna 332 11.1. Pojęcie międzynarodowej polityki ekonomicznej 332 11.2. Podmioty międzynarodowej polityki ekonomicznej 334 10 11.3. Międzynarodowe porozumienia towarowe 336 11.4. Międzynarodowe organizacje gospodarcze 339 11.5. Korporacje transnarodowe 346 Rozdział 12 Opcje zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej ..<?&?•&&&?& ..€?4&?C 12.1. Czynniki determinujące opcje zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej 347 12.2. Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna krajów roz winiętych gospodarczo 350 12.3. Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna krajów no wo uprzemysłowionych 356 12.4. Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna krajów sła bo rozwiniętych gospodarczo 359 12.5. Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna krajów transformujących swoje systemy gospodarcze, społeczne i poli tyczne 366 Rozdział 13 Integracja gospodarcza w Europie i świecie 13.1. Istota międzynarodowej integracji gospodarczej 368 13.1.1. Kryteria definiowania międzynarodowej integracji gospo darczej 368 13.1.2. Cele integracji i jej przyczyny 370 13.1.3. Warunki rozwoju międzynarodowej integracji gospodarczej 372 13.2. Modele międzynarodowej i ponadnarodowej integracji gospo darczej 373 13.3. Mechanizmy integracji w gospodarce rynkowej 377 13.4. Przykłady ugrupowań integracyjnych w gospodarce światowej .... 378 13.4.1. Instytucjonalne formy integracji regionalnej 378 13.4.2. Ugrupowania integracyjne w krajach rozwiniętych gospodarczo 380 13.4.3. Ugrupowania integracyjne w Europie Środkowo-Wschodniej ... 382 13.4.4. Ugrupowania integracyjne krajów słabo rozwiniętych gospo darczo 384 11 13.5. Polska a integracja gospodarcza w Europie 386 13.5.1. Członkostwo w Unii Europejskiej szansą dla Polski 386 13.5.2. Powiązania integracyjne Polski z pozostałymi państwami euro pejskimi 394 13.5.1. Rozdział 14 Globalizacją gospodarki światowej 395 Pojęcie globalizacji gospodarki światowej 395 Globalizacją a międzynarodowy podział pracy 396 Globalizacją a integracja regionalna 396 Wzrost zależności ekonomicznej w skali globalnej 398 Efekty uboczne globalizacji 399 Możliwości sterowania globalizacją gospodarki światowej 400 Bibliografia Skorowidz rzeczowy 14.1. 14.2. 14.3. 14.4. 14.5. 14.6. 402 406 zedmowa do drugiego wydania Książka ta, która po raz pierwszy ukazała się w 1998 r., spotkała się z życzliwym przyjęciem kilkunastu tysięcy czytelników. Dominowali wśród nich studenci uczelni ekonomicznych, chociaż nie brakowało i nabywców spoza tego kręgu. O zainteresowaniu książką zadecydowały jej przejrzysta struktura i prosty, zrozumiały język. Obecne, drugie wydanie uwzględnia uwagi odbiorców oraz doświadczenia autorów nabyte w trakcie wykładów i ćwiczeń prowadzonych w kilku wyższych uczelniach. Zostało ono wzbogacone o rozdział poświecony globalizacji gospodarki światowej, a także o dane i wyniki badań, które ostatnio ukazały się w literaturze światowej i polskiej. Autorzy mają nadzieję, że dzięki temu książka jest wszechstronniejsza i będzie jeszcze bardziej przydatna w nauce i dydaktyce. Paweł Bożyk Przedmowa do drugiego wydania Książka ta, która po raz pierwszy ukazała się w 1998 r., spotkała się z życzliwym przyjęciem kilkunastu tysięcy czytelników. Dominowali wśród nich studenci uczelni ekonomicznych, chociaż nie brakowało i nabywców spoza tego kręgu. O zainteresowaniu książką zadecydowały jej przejrzysta struktura i prosty, zrozumiały język. Obecne, drugie wydanie uwzględnia uwagi odbiorców oraz doświadczenia autorów nabyte w trakcie wykładów i ćwiczeń prowadzonych w kilku wyższych uczelniach. Zostało ono wzbogacone o rozdział poświęcony globalizacji gospodarki światowej, a także o dane i wyniki badań, które ostatnio ukazały się w literaturze światowej i polskiej. Autorzy mają nadzieję, że dzięki temu książka jest wszechstronniejsza i będzie jeszcze bardziej przydatna w nauce i dydaktyce. Paweł Bożyk Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, określane w literaturze angielskojęzycznej jako international economics (ekonomia międzynarodowa), są w Polsce jedną z trzech — oprócz mikroekonomii i makroekonomii — dyscyplin naukowych wykładanych powszechnie w wyższych uczelniach ekonomicznych. Jest to rezultatem szerokiego otwarcia wobec zagranicy w warunkach gospodarki wolnorynkowej i wynikających stąd potrzeb kształcenia kadr ekonomicznych. Program zajęć z międzynarodowych stosunków ekonomicznych, ich formy i sposoby prowadzenia są jednak wysoce zróżnicowane. Wiąże się to zarówno ze specjalizacją poszczególnych uczelni, jak i z wieloma innymi czynnikami decydującymi o poziomie zajęć. Nic więc dziwnego, że zróżnicowane jest także zapotrzebowanie na odpowiednie pomoce dydaktyczne. Na rynku wydawniczym znajduje się już kilka podręczników z dziedziny międzynarodowych stosunków gospodarczych — autorów zarówno polskich, jak i zagranicznych. Część z nich ma swoich stałych adresatów1. Niektóre podręczniki wymagają aktualizacji, zmieniły się bowiem warunki i kierunki rozwoju międzynarodowych stosunków ekonomicznych2. Książka jest przeznaczona głównie dla studentów uczelni ekonomicznych różnych typów i poziomów. Odpowiedni dobór omówionych w niej tematów pozwala sprostać wymaganiom zróżnicowanych programów. Sądzimy, że może ona się okazać interesująca także dla odbiorców z kręgów pozaakademi-ckich. Paweł Bożyk 1 Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski i E. Kawecka-Wyrzykowska, PWE, Warszawa 1997; P.R. Krugman, M. Obstfeld, Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Teoria i polityka, tłumaczenie i adaptacja S. Ładyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993 i 1994; A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2001. 2 J. Sołdaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i poli tyka, PWE, Warszawa 1987; A.J. Klawe, A. Makać, Zarys międzynarodowych stosunków ekonomi cznych, PWN, Warszawa 1981. Rozdział 1 Pojęcie i zakres międzynarodo stosunków ekonomicznych 1.1. Definicja międzynarodowych stosunków ekonomicznych 1.1.1. Międzynarodowe stosunki ekonomiczne jako odrębna dyscyplina nauki Międzynarodowe stosunki ekonomiczne są dyscypliną nauki opierającą się na zbliżonych do pozostałych dziedzin ekonomii podstawach metodologicznych. Ogólne motywy, którymi kierują się przedsiębiorstwa, państwa czy grupy państw w sferze działalności ekonomicznej, są bowiem podobne bez względu na to, czy działalność ta ma charakter wewnątrzkrajowy, czy międzynarodowy1. Wydzielenie międzynarodowych stosunków ekonomicznych jako odrębnej dyscypliny nauki jest uzasadnione ściśle określonym zakresem zainteresowań badawczych; w odróżnieniu bowiem od mikroekonomii, koncentrującej się na badaniu zasad gospodarowania w skali przedsiębiorstwa, i makroekonomii, skupiającej uwagę na badaniu zasad gospodarowania w skali kraju, w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych akcent jest położony na powiązaniach między przedsiębiorstwami, krajami i grupami krajów, występujących w skali międzynarodowej. Powiązania te są analizowane z dwóch punktów widzenia: po pierwsze, z punktu widzenia praw ekonomicznych rządzących zachowaniami przedsiębiorstw, krajów i grup krajów w procesie kształtowania międzynarodowych powiązań gospodarczych, i — po drugie — z punktu widzenia polityki ekonomicznej, którą prowadzą podmioty gospodarcze, rozwijając powiązania międzynarodowe. Nauka o międzynarodowych stosunkach ekonomicznych składa się więc z dwóch podstawowych części: z teorii międzynarodowych stosunków ekonomicznych i międzynarodowej polityki ekonomicznej. 1 Zob. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski i E. Kawecka-Wyrzykow-ska,jw., s. 17. 15 1.1.2. Teoria międzynarodowych stosunków ekonomicznych Prawa formułowane i badane przez teorię międzynarodowych stosunków ekonomicznych mają częściowo charakter uniwersalny — wspólny dla wszystkich dyscyplin nauki zajmujących się gospodarką, częściowo zaś są specyficzne dla tej dyscypliny nauki. Prawa uniwersalne Uniwersalny charakter ma przede wszystkim zasada przewagi względnej, sformułowana przez D. Ricarda2. Nie utraciła ona swojego sensu mimo upływu prawie dwustu lat od momentu jej sformułowania. Uniwersalny charakter mają też prawa określające wpływ handlu zagranicznego na dochód narodowy, w tym teoria mnożnika i supermnożnika eksportowego, a także wiele innych zależności ciągle aktualnych mimo zmieniających się uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych. Prawa specyficzne Specyficzny charakter mają natomiast formułowane przez międzynarodowe stosunki ekonomiczne prawa określające rozwój różnych form powiązań międzynarodowych, w tym przepływ towarów i usług oraz czynników produkcji. Specyfiką odznaczają się także prawa kształtujące rozwój międzynarodowych powiązań instytucjonalnych i pieniężnych. W tej dziedzinie międzynarodowe stosunki ekonomiczne występują wyraźnie jako odrębna dyscyplina nauki. Najdłuższą historię ma rozwój powiązań towarowych, nic więc dziwnego, że w teorii międzynarodowych stosunków ekonomicznych najlepiej zostały zbadane i opracowane prawa związane z tymi powiązaniami. Uwzględniają one specyfikę zarówno branżową, jak i geograficzną powiązań towarowych, formułując długookresowe tendencje w tym zakresie. Szczególna uwaga jest kierowana na wskazanie odmienności handlu surowcami i żywnością w porównaniu z handlem wyrobami przemysłowymi, w tym zwłaszcza podzespołami, zespołami i częściami; te ostatnie dominują współcześnie w handlu wzajemnym krajów rozwiniętych gospodarczo, w efekcie czego handel ten coraz bardziej się różni od tradycyjnie rozumianych powiązań towarowych, obejmujących głównie wyroby niskoprzetworzone. Mało zbadane są natomiast prawa rządzące międzynarodowym przepływem usług. Jest to bowiem nowa forma powiązań rzeczowych, zapoczątkowanych 2 Zob. D. Ricardo, Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, PWN, Warszawa 1957, s. 147-150. 16 w połowie XX stulecia. Ich dynamiczny rozwój sprawia jednak, iż w teorii międzynarodowych stosunków ekonomicznych współcześnie poświęca się tej problematyce szczególnie wiele uwagi. Względnie nową dziedziną teorii międzynarodowych stosunków ekonomicznych jest również analiza przepływu czynników produkcji. Tradycyjna teoria przepływem takim w ogóle się nie zajmowała, przyjmując upraszczające założenie, iż nie ma międzynarodowego transferu czynników produkcji. Praktyka zweryfikowała jednak negatywnie to założenie. Przepływ zasobów pracy, kapitału i technologii w coraz większym stopniu absorbuje uwagę badaczy. Szczególnej wagi nabiera zwłaszcza odpowiedź na pytanie, w jakim stopniu dezaktualizacja założenia o braku przepływu czynników produkcji w skali międzynarodowej wpływa na teorię handlu zagranicznego, sformułowaną przez klasyków i rozwiniętą przez kolejne szkoły ekonomiczne. Dynamiczny rozwój przeżywa teoria międzynarodowych stosunków ekonomicznych, zajmująca się powiązaniami instytucjonalno-pieniężnymi. Wynika to przede wszystkim z szybkiego wzrostu znaczenia międzynarodowych powiązań gospodarczych i związanych z tym prób instytucjonalizacji tego procesu. Wyrazem tego jest powstanie wielu organizacji międzynarodowych koordynujących powiązania gospodarcze między krajami i grupami krajów. Jednocześnie szybko się rozwijają międzynarodowe powiązania finansowe, co jest związane nie tylko z „otwieraniem się" gospodarek, lecz także z przekształcaniem się sektora finansowo-bankowego w samodzielny podmiot gospodarczy. Teoria międzynarodowych stosunków ekonomicznych zajmuje się zarówno formami i kierunkami powiązań pieniężnych, jak i wpływem zmiany charakteru tych powiązań na międzynarodowy podział pracy. 1.1.3. Międzynarodowa polityka ekonomiczna W drugiej części nauki o międzynarodowych stosunkach ekonomicznych, zajmującej się polityką zagraniczną, odróżnia się zagraniczną politykę ekonomiczną od polityki międzynarodowej. Zagraniczna polityka ekonomiczna zasadniczą uwagę poświęca analizie celów, środków i narzędzi stosowanych przez pojedyncze kraje w procesie rozwoju stosunków międzynarodowych. Międzynarodowa polityka ekonomiczna koncentruje się na ocenie metod koordynacji stosunków międzynarodowych przez grupę państw lub w skali globalnej. Jest to stosunkowo nowa dziedzina międzynarodowych stosunków ekonomicznych; tradycyjnie zajmowały się one wyłącznie problematyką wchodzącą w zakres zagranicznej polityki ekonomicznej, koncentrując się na modelu: dwa kraje, dwa towary. 17 Zagraniczna polityka ekonomiczna Współczesna nauka o międzynarodowych stosunkach ekonomicznych w części dotyczącej zagranicznej polityki ekonomicznej stara się przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie, jakie działania powinien podjąć kraj, aby zmaksymalizować swoje korzyści płynące z rozwoju stosunków gospodarczych z zagranicą. Chodzi przede wszystkim o odpowiednie zdyskontowanie czynników sprzyjających temu rozwojowi oraz wyeliminowanie ograniczeń w stosunkach z zagranicą. Chodzi także o sformułowanie właściwych celów zharmonizowanych z potrzebami i możliwościami własnego kraju oraz zagranicy. Przedmiotem nauki o zagranicznej polityce ekonomicznej jest ponadto określenie właściwych środków, za pomocą których poszczególne kraje powinny osiągać cele tej polityki. Chodzi zwłaszcza o odpowiedź na pytanie, w jakiej części środki te powinny pochodzić z zasobów własnych, w jakiej zaś z kredytów i innych źródeł. Bardzo rozbudowaną częścią nauki o międzynarodowych stosunkach ekonomicznych związaną z zagraniczną polityką ekonomiczną są badania dotyczące narzędzi tej polityki. Chodzi, z jednej strony, o narzędzia wchodzące w zakres ogólnej polityki gospodarczej, a więc służące przede wszystkim państwu do oddziaływania na gospodarkę wewnętrzną, z drugiej zaś — o narzędzia kształtujące głównie stosunki gospodarcze z zagranicą. Do pierwszej grupy należy zaliczyć politykę kursu walutowego, politykę monetarną, politykę stopy procentowej, politykę podatkową itp. Problematyka ta wchodzi w zakres makroekonomii, a także nauki o polityce gospodarczej państwa. W tej dziedzinie międzynarodowe stosunki ekonomiczne muszą więc być ściśle zharmonizowane z obu tymi dyscyplinami nauki. Druga grupa narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej, obejmująca instrumenty taryfowe, parataryfowe i pozataryfowe, jest przedmiotem analizy wyłącznie międzynarodowych stosunków ekonomicznych. Inne dyscypliny naukowe zajmują się tymi narzędziami tylko marginesowo lub też całkowicie pomijają ich rolę w kształtowaniu rozwoju gospodarki. Z tego też względu wspomniane narzędzia stanowią szczególnie ważną część nauki o zagranicznej polityce ekonomicznej. W jej zakres wchodzi przede wszystkim odpowiedź na pytania, jaka powinna być rola państwa w kształtowaniu powiązań gospodarczych z zagranicą; jak zmieniała się ta rola w przeszłości i w jakim kierunku zmiany te będą postępować w przyszłości. Wiążą się z tym rozważania na temat rodzajów zagranicznej polityki ekonomicznej, rozpatrywanych z punktu widzenia funkcji narzędzi w tej polityce. Międzynarodowa polityka ekonomiczna Nauka o międzynarodowej polityce ekonomicznej koncentruje się na metodach koordynacji zagranicznej polityki ekonomicznej oraz instytucjach koordynujących tę politykę. Szczególna uwaga jest kierowana na wymianę 18 informacji dotyczących celów, środków i narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej prowadzonej przez poszczególne kraje, na uzgadnianie kierunków tej polityki oraz prowadzenie wspólnej polityki w skali międzynarodowej. Badane są różnice między poszczególnymi formami międzynarodowej polityki ekonomicznej oraz wpływ tych form na korzyści czerpane ze współpracy międzynarodowej przez poszczególne kraje i grupy krajów. Interesująca dla tej dziedziny międzynarodowych stosunków ekonomicznych jest również analiza podmiotów kształtujących międzynarodową politykę ekonomiczną w skali grup krajów, regionów geograficznych i w skali globalnej. Szczególnym przypadkiem międzynarodowej polityki ekonomicznej jest integracja regionalna. W nauce o międzynarodowych stosunkach ekonomicznych ekonomiczna integracja regionalna jest traktowana jako ich część; w ostatnim okresie jednak pojawiają się tendencje do wyłączenia integracji regionalnej w formie odrębnej dyscypliny badawczej. Podobna uwaga dotyczy problematyki organizacji międzynarodowych. Międzynarodowe stosunki ekonomiczne poświęcają im wiele miejsca jako podmiotom międzynarodowej polityki ekonomicznej. Jednocześnie coraz częściej problematyka międzynarodowych organizacji ekonomicznych wyodrębnia się w samodzielną dyscyplinę badawczą. 1.2. Międzynarodowe stosunki ekonomiczne a nauka o gospodarce światowej Tradycyjnie nauka o międzynarodowych stosunkach ekonomicznych obejmowała również problematykę gospodarki światowej. W podejściu tym zawierało się przekonanie, że procesy zachodzące w gospodarce światowej są sumą zjawisk ekonomicznych w poszczególnych krajach, grupach krajów i regionach geograficznych. W teorii międzynarodowych stosunków ekonomicznych przejście od modelu kraj-zagranica do modelu kraj-gospodarka światowa następowało przez zwiększanie liczby krajów i towarów; istota rozumowania nie ulegała zaś zmianie. Na podobnych zasadach budowano modele współpracy gospodarczej w obrębie grup krajów i regionów geograficznych. Także w tej części teorii międzynarodowych stosunków ekonomicznych, w której zajmowano się polityką ekonomiczną, jej umiędzynarodowienie następowało przez zwiększanie liczby podmiotów gospodarczych. Wzrastające współcześnie znaczenie procesów o zasięgu ogólnoświatowym, nie będących sumą zjawisk mających miejsce w poszczególnych krajach czy grupach krajów, lecz przybierających wymiar globalny i rządzących się włas- 19 nymi prawami, zrodziło zwiększone zainteresowanie wyodrębnieniem się tej problematyki jako dyscypliny badawczej. Oprócz problematyki teorii i polityki ekonomicznej rozpatrywanej w skali kraj-zagranica, gdzie przez pojęcie „zagranica" rozumie się pojedynczy kraj lub grupę krajów, są analizowane problemy globalne oddziałujące na stosunki kraj-zagranica w sposób całkowicie autonomiczny, niezależny od podmiotów uczestniczących w stosunkach międzynarodowych. Do zjawisk globalnych są zaliczane: szybki, ale nierównomierny w skali gospodarki światowej rozwój demograficzny, zadłużenie międzynarodowe, zanieczyszczenie środowiska naturalnego, rewolucja techniczna itp. Nauka stara się wyjaśnić genezę i rozwój procesów globalnych, wskazując na różnorakie czynniki determinujące te zjawiska. Problematyka ta jest przy tym badana przez różne dyscypliny nauki. W niektórych krajach stanowi ona odrębną dyscyplinę badawczą. W części krajów została w formie dyscypliny wyodrębniona „gospodarka światowa". W Polsce badania teoretyczne dotyczące problematyki globalnej i gospodarki światowej są prowadzone w ramach dyscypliny naukowej „międzynarodowe stosunki ekonomiczne". W pewnym, choć ograniczonym, zakresie badania te są również prowadzone w obrębie dyscypliny „makroekonomia". 1.3. Wzrost znaczenia nauki o międzynarodowych stosunkach ekonomicznych W nauce światowej „międzynarodowe stosunki ekonomiczne" są dyscypliną dojrzałą; wyodrębniono ją z ekonomii jeszcze w ubiegłym stuleciu. Rozwój międzynarodowych stosunków ekonomicznych był uzasadniony postępującym wzrostem znaczenia handlu zagranicznego w gospodarce; w warunkach gospodarki rynkowej było to oczywiste, zwłaszcza w tych okresach, gdy obowiązywała doktryna leseferyzmu. Dopiero jednak po II wojnie światowej rozpoczął się złoty wiek dla tej problematyki w badaniach ekonomicznych. Zaczął się bowiem okres szybkiego rozwoju handlu zagranicznego oraz innych form współpracy międzynarodowej, który wciąż trwa, a międzynarodowe związki ekonomiczne intensyfikują się w skali pojedynczych krajów, grup krajów, regionów geograficznych i w skali globalnej. Nie tylko zwiększa się znaczenie handlu zagranicznego, lecz także pojawiają się nowe powiązania rzeczowe i ins-tytucjonalno-pieniężne, odgrywające coraz ważniejszą rolę w gospodarce. Pojawiają się też nowe podmioty w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych, na które przypada coraz większa część obrotów towarowych, usługowych, przepływu kapitału i technologii. Są to, z jednej strony, kor- 20 poracje transnarodowe i różne ugrupowania integracyjne, z drugiej zaś — pojedyncze kraje wiążące ściśle swój rozwój gospodarczy ze wzrostem udziału w stosunkach międzynarodowych. Wszystko to razem doprowadziło do dezaktualizacji tradycyjnych form powiązań walutowo-pieniężnych; pojawiła się konieczność wypracowania nowych rozwiązań, obejmujących zarówno potrzeby pojedynczych krajów, jak i wymagania obrotu międzynarodowego. W Polsce międzynarodowe stosunki ekonomiczne są dyscypliną naukową względnie młodą, choć bardziej zaawansowaną w badaniach niż w pozostałych krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Jej rozwój w Polsce został zapoczątkowany na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w., na Węgrzech — na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, a w pozostałych krajach tej grupy — na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Pierwsze wydanie podręcznika do nauczania tej dyscypliny na wyższych uczelniach pt. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, autorstwa Z. Kamec-kiego, J. Sołdaczuka i W. Sierpińskiego, ukazało się w naszym kraju już w 1964 r. Początkowo przedmiot ten wykładano w Szkole Głównej Planowania i Statystyki (obecnie SGH) i na Uniwersytecie Warszawskim. Następnie — w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych — także w innych ośrodkach akademickich. Badania naukowe nad problematyką międzynarodowych stosunków ekonomicznych były prowadzone jednocześnie w kilku instytutach resortowych. Obecnie międzynarodowe stosunki ekonomiczne są — oprócz makro-ekonomii i mikroekonomii —jedną z najbardziej rozwiniętych dyscyplin nauk ekonomicznych w Polsce. Rozdział 2 ? ? międzynarodowy podział pracy 2.1. Pojęcie międzynarodowego podziału pracy Międzynarodowy podział pracy ma miejsce wówczas, gdy jego uczestnicy znajdują się więcej niż w jednym kraju (lub mają charakter transnarodowy) i wykazują trwałe zainteresowanie rozwojem produkcji pod kątem potrzeb obrotu międzynarodowego. Wykształcił się on w następstwie społecznego podziału pracy, mającego początkowo charakter lokalny. Gdy rynki lokalne okazały się zbyt ciasne w stosunku do potrzeb rozwijającej się produkcji, wystąpiły tendencje do szukania nowych partnerów najpierw w obrębie poszczególnych krajów, następnie zaś w skali międzynarodowej. Musiał jednak upłynąć długi okres, zanim powiązania doraźne między podmiotami gospodarczymi znajdującymi się w różnych krajach przekształciły się w trwałe związki gospodarcze, a nadwyżki towarowe w obrocie międzynarodowym ustąpiły miejsca produktom będącym przedmiotem specjalizacji partnerów. O międzynarodowym podziale pracy możemy więc mówić wtedy, kiedy ma on charakter strukturalny, a więc gdy jest — z jednej strony — wynikiem różnic w strukturach gospodarczych, z drugiej zaś — gdy służy dopasowaniu tych struktur do potrzeb współpracujących krajów. Ze względu na zmieniające się warunki, które determinują międzynarodowy podział pracy, dopasowywanie to powinno mieć charakter dynamiczny. Głównym podmiotem międzynarodowego podziału pracy jest państwo. Może ono bezpośrednio lub pośrednio uczestniczyć w tym podziale, oddziałując za pomocą zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej na pozostałe podmioty gospodarcze, zachęcając je lub zniechęcając do rozwoju produkcji na potrzeby obrotu międzynarodowego. Zakres i formy tego oddziaływania zależą od wielu czynników, w tym także od obowiązujących doktryn ekonomicznych i politycznych. Międzynarodowy podział pracy może zapewnić korzyści wszystkim uczestniczącym w nim podmiotom gospodarczym; określa to jego specyfikę i odróżnia od innych sposobów gospodarowania. Korzyści z międzynarodowego 23 podziału pracy nie muszą być przy tym identyczne dla wszystkich podmiotów, równość korzyści bowiem nie jest warunkiem rozwoju międzynarodowego podziału pracy. 2.2. Czynniki określające międzynarodowy podział pracy 2.2.1. Czynniki strukturalne Podstawowa grupa czynników determinujących międzynarodowy podział pracy ma charakter strukturalny, jest więc związana z niejednolitym wyposażeniem poszczególnych krajów w zasoby bogactw naturalnych, pracy i kapitału. Różnice w zasobach bogactw naturalnych Różnice w zasobach bogactw naturalnych odgrywały zasadniczą rolę w kształtowaniu kierunków międzynarodowego podziału pracy we wczesnych fazach jego rozwoju. Kraje obficie wyposażone w kopaliny specjalizowały się w ich wydobyciu pod kątem potrzeb partnerów zagranicznych. Kraje zasobne w ziemię uprawną specjalizowały się w produkcji i eksporcie artykułów rolno-spożywczych. Podobnie postępowały kraje zasobne w inne bogactwa naturalne (lasy, wody itp.). Czynnikiem dodatkowo różnicującym możliwości rozwoju międzynarodowego podziału pracy było położenie geograficzne i związane z tym warunki klimatyczne. Znaczenie bogactw naturalnych jako czynnika strukturalnego kształtującego kierunki międzynarodowego podziału pracy ulegało z biegiem lat zmianie. Korygowało je przede wszystkim postępujące uprzemysłowienie. Niektóre kraje rezygnowały ze specjalizacji surowcowo-rolniczej, rozwijając produkcję wyrobów przetworzonych. Część krajów nie uczyniła tego, zwiększając specjalizację w produkcji surowców i żywności. W obu przypadkach wpłynęło to zasadniczo na dzisiejsze miejsce tych krajów w międzynarodowym podziale pracy. Pierwsza grupa awansowała na gospodarczej mapie, podnosząc poziom rozwoju i dobrobyt ludności. Grupa druga pogłębiła swoje zacofanie gospodarcze. Kolejnym, oprócz uprzemysłowienia, czynnikiem korygującym wpływ warunków naturalnych na kształtowanie struktury międzynarodowego podziału pracy jest postęp techniczny. Ma on dwojakie znaczenie. Po pierwsze, umożliwia eksploatację złóż bogactw naturalnych w przeszłości nie znanych lub niemożliwych do wykorzystania przez człowieka. Przykładem mogą być złoża ropy naftowej znajdujące się pod dnem morskim, eksploatowane współ- 24 cześnie przez wiele krajów europejskich i pozaeuropejskich, z których część była w przeszłości znaczącym importerem tego surowca. Po drugie, postęp techniczny zmienił zasadniczo zapotrzebowanie na import bogactw naturalnych. W efekcie tego postępu zmalały materiałochłonność i energochłonność produkcji oraz pojawiły się substytuty w postaci materiałów syntetycznych. Doprowadziło to do utraty tradycyjnie uprzywilejowanego miejsca w międzynarodowym podziale pracy przez producentów i eksporterów surowców i energii. Różnice w zasobach pracy Drugim czynnikiem determinującym strukturę międzynarodowego podziału pracy są różnice w zasobach i wydajności pracy. Wyrazem różnic w zasobach pracy jest obfite wyposażenie w nie jednych krajów oraz niedobory w innych. Czynnik ten odgrywał szczególnie ważną rolę w warunkach braku przepływu zasobów pracy w skali międzynarodowej. Kraje bogate w zasoby pracy specjalizowały się w produkcji i eksporcie wyrobów pracochłonnych, kraje zaś cierpiące na niedobory rąk do pracy — w produkcji i eksporcie wyrobów pracooszczędnych. Przepływ zasobów pracy w skali międzynarodowej wpłynął na deformację tej zależności, czego wyrazem jest narastająca emigracja z krajów o znacznych zasobach pracy oraz imigracja do krajów cierpiących na niedobory rąk do pracy. Czynnikiem kształtującym międzynarodowy podział pracy stały się w efekcie różnice w wydajności pracy. Kraje zatrudniające bardziej wydajnych pracowników uzyskały w handlu międzynarodowym przewagę nad krajami posiadającymi większe zasoby pracy, ale mniej wydajnej. Miejsce produkcji pracochłonnej zajęła produkcja wysoko wydajna i pracoosz-czędna. Różnice w zasobach kapitału Różnice w wyposażeniu krajów w kapitał stanowią współcześnie jeden z najważniejszych czynników determinujących strukturę międzynarodowego podziału pracy. Decydują o tym — z jednej strony — zmniejszające się możliwości przestawienia produkcji z pracochłonnej na kapitałochłonną, z drugiej zaś — kapitałochłonny postęp techniczny, kształtujący kierunki strukturalnych przeobrażeń w gospodarce światowej. W efekcie konieczność zastosowania kapitału pozostaje bez alternatywy. W warunkach braku przepływu kapitału w skali międzynarodowej podstawową rolę odgrywają różnice w jego zasobach. Kraje posiadające obfite zasoby tego czynnika produkcji mogą się specjalizować w produkcji kapitałochłonnej, co w przeważającej części przypadków wiąże się z produkcją nowoczesną, o dużej dozie postępu technicznego. Kraje ubogo wyposażone w kapitał są zmuszone do specjalizowania się w produkcji kapitałooszczędnej. Do 25 pierwszej grupy należą kraje zaawansowane gspodarczo o rozwiniętym przemyśle, do drugiej grupy — kraje słabo uprzemysłowione. Różnice w zasobach kapitału pogłębiają specjalizację przemysłową krajów pierwszej grupy i zacofanie gospodarcze drugiej. Przepływ kapitału w skali międzynarodowej tylko częściowo zmienia tradycyjnie ukształtowane kierunki międzynarodowego podziału pracy. Wydajność kapitału w krajach rozwiniętych gospodarczo pozostaje bowiem nadal wyższa niż w krajach słabo rozwiniętych. Przyczyną tego są czynniki wpływające niejednolicie na wydajność kapitału w obydwu grupach krajów. Dotyczy to zwłaszcza oddziaływania infrastruktury gospodarczej, kwalifikacji pracowników, kultury technicznej, postępu technicznego itp. W efekcie przepływ kapitału w skali międzynarodowej nie prowadzi do zasadniczych przemian w strukturze międzynarodowego podziału pracy, co najwyżej korygując ten podział na niektórych odcinkach i w wybranych krajach. 2.2.2. Czynniki techniczne Wpływ czynników strukturalnych na międzynarodowy podział pracy z biegiem lat się zmniejsza, natomiast wzrasta rola czynników technicznych. W efekcie ulegają przeobrażeniom kierunki międzynarodowego podziału pracy i zmieniają się kraje odgrywające główną rolę w tym podziale. Przyczyną tego jest rewolucja naukowo-techniczna. Skutki rewolucji naukowo-technicznej dla międzynarodowego podziału pracy Wpływ rewolucji naukowo-technicznej na międzynarodowy podział pracy wynika z kilku ważnych przyczyn. Pierwszą przyczyną jest zastąpienie tradycyjnych kryteriów kształtowania kierunków międzynarodowego podziału pracy — czyli różnic w zasobach czynników produkcji — nowymi kryteriami, a mianowicie różnicami w wydajności pracy i kapitału. Proces ten został zapoczątkowany jeszcze przez rewolucję przemysłową, która zmniejszyła znaczenie różnic warunków naturalnych dla specjalizacji międzynarodowej, ale ich nie wyeliminowała. Natomiast zmiana, jaka nastąpiła pod wpływem rewolucji naukowo-technicznej, doprowadziła do dogłębnych przeobrażeń strukturalnych w międzynarodowym podziale pracy. Zmniejszyła się bowiem wyraźnie rola krajów, które miały przewagę w zasobach czynników produkcji, wzrosła zaś rola krajów aktywnie uczestniczących w rozwoju nauki i techniki. Drugą przyczyną wpływu rewolucji naukowo-technicznej na międzynarodowy podział pracy jest możliwość kreowania postępu naukowo-technicznego i w ślad za tym kierunków międzynarodowego podziału pracy. W poprzednim etapie rozwoju gospodarczego postęp naukowy i techniczny był w zasadniczej 26 części produktem ubocznym rozwoju przemysłowego, niejednokrotnie miał charakter przypadkowy i jednocześnie był podporządkowany temu rozwojowi. Współcześnie nauka i technika mogą wytyczać nowe kierunki rozwoju gospodarczego. Nierzadko dzieje się to na zamówienie ośrodków tym zainteresowanych. Wyraźnie też maleje udział odkryć przypadkowych. Bardzo często rozwój nauki i techniki nie postępuje w kierunku będącym kontynuaqą trendów z przeszłości, lecz inicjuje całkowicie odmienne przeobrażenia w gospodarce. Zmienia to zasadniczo charakter międzynarodowego podziału pracy. W przeszłości pozostawał on pod wpływem rozwoju przemysłowego; postęp naukowo-techniczny mógł go korygować, ale nie burzyć. Współcześnie rozwój nauki i techniki prowadzi do radykalnych, a zarazem kreowanych przemian w międzynarodowym podziale pracy. Przyczynę trzecią stanowią wysokie koszty przeobrażeń naukowo-technicz-nych. Dlatego uczestnikami tych przeobrażeń mogą być przede wszystkim kraje bogate, o rozwiniętej infrastrukturze naukowo-technicznej. W efekcie tylko nieliczna grupa krajów uczestniczy w kreowaniu postępu nauko-wo-technicznego i zmianie kierunków międzynarodowego podziału pracy. Im też przypadają z tego tytułu główne korzyści. Pozostałe kraje z opóźnieniem starają się naśladować tę grupę lub też pozostają w zacofaniu, przesuwając się na margines międzynarodowego podziału pracy. Tradycyjne kryteria kształtujące ich udział w międzynarodowym podziale pracy nie tylko nie zapewniają ekwiwalentnych korzyści z tego podziału (w porównaniu z krajami kreującymi postęp naukowo-techniczny), lecz także nie zapobiegają zacofaniu gospodarczemu. Formy współpracy naukowo-technicznej a międzynarodowy podział pracy Wszystko to sprawia, że wzrasta zainteresowanie postępem nauko-wo-technicznym. Odbywa się to w dwojaki sposób: przez autonomiczny rozwój nauki i techniki w niektórych krajach lub przez przepływ postępu naukowo-technicznego w skali międzynarodowej1. Międzynarodowy przepływ techniki i technologii jest szczególnie ważny dla krajów małych i średnich, mających ograniczone możliwości kapitałowe. Kraje te nie są w stanie finansować postępu naukowo-technicznego, który ma charakter kompleksowy i musi obejmować wszystkie podstawowe dziedziny nauki i techniki. Występuje bowiem sprzężenie zwrotne: postęp w jednych dziedzinach nauki i techniki sprzyja postępowi w innych. Badania nauko-wo-techniczne mogą być więc współcześnie rozwijane kompleksowo tylko w krajach dużych, pozostałe kraje zaś, jeśli chcą aktywnie uczestniczyć w tym postępie, muszą rozwijać międzynarodową współpracę naukowo-techniczną. Współpraca ta przejawia się w kilku formach: wymiany informacji nauko- 1 Zob. J. Sołdaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki..., jw., s. 91. 27 wo-technicznej, specjalizacji i kooperacji w badaniach oraz wspólnych badań naukowo-technicznych. Wymiana informacji naukowo-technicznej obejmuje przede wszystkim: konsultacje naukowe i techniczne, praktyki specjalistyczne, konferencje naukowo-techniczne, wzajemne kształcenie kadr naukowych, delegowanie specjalistów oraz zakupy gotowej dokumentacji naukowo-technicznej, powszechnie nazywane zakupami licencji. Jest to najprostsza forma międzynarodowego podziału pracy w nauce i technice2. Stwarza ona możliwość dopasowywania kierunków rozwoju nauki i techniki w skali międzynarodowej. Bardziej zaawansowaną formą międzynarodowego podziału pracy w nauce i technice jest specjalizacja i kooperacja w badaniach naukowo-technicznych. Najwyższą formą międzynarodowego podziału pracy są wspólne badania naukowo-techniczne. Umożliwiają one kształtowanie komplementarnej struktury nauki i techniki w skali współpracujących krajów. Wspólne badania mogą być prowadzone w narodowych ośrodkach naukowo-badawczych bądź też w specjalnie tworzonych międzynarodowych ośrodkach naukowo-badawczych. W pierwszym przypadku wspólne badania są prowadzone w wydzielonym narodowym ośrodku naukowo-badawczym, z wykorzystaniem udziałów kapitałowych i kadrowych współpracujących krajów. W przypadku drugim są tworzone specjalne ośrodki naukowo-badawcze na terytorium jednego kraju lub większej liczby współpracujących krajów. 2.2.3. Czynniki instytucjonalne W grupie czynników instytucjonalnych wpływających na międzynarodowy podział pracy na szczególną uwagę zasługują: ustrój polityczny, polityka gospodarcza oraz traktaty i umowy międzynarodowe. W odróżnieniu od czynników strukturalnych i techniczno-technologicz-nych, wyznaczających kierunki międzynarodowego podziału pracy w długim okresie i mających przeważnie charakter obiektywny, czynniki instytucjonalne ulegają częstszym zmianom i odznaczają się większą dozą subiektywizmu. W pierwszym przypadku poszczególne kraje muszą się podporządkować występującym tendencjom, w drugim — mają pewne możliwości wyboru. Ustrój polityczny Ustrój politycznj należy zaliczyć do podstawowych czynników instytucjonalnych, determinujących udział kraju w międzynarodowym podziale pracy. Zob. J. Maciejewicz, Międzynarodowa konkurencja technologiczna, „Sprawy Międzynarodo- we" 1989, nr 3. 28 Demokratyczny ustrój polityczny sprzyja zwiększeniu zaangażowania kraju w międzynarodowym podziale pracy. Towarzyszą mu bowiem na ogół rynkowy mechanizm funkqonowania gospodarki i związana z nim gospodarka „otwarta", w której rozwój poszczególnego kraju jest uzależniony od możliwości specjalizacji międzynarodowej. Niedemokratyczny ustrój polityczny cechują przeciwne tendencje. Rodzi on skłonności do ograniczania wolnorynkowego charakteru mechanizmu funkcjonowania gospodarki oraz prowadzi do „zamykania" kraju wobec zagranicy, a więc do uniezależnienia się od specjalizacji międzynarodowej. Zainteresowanie demokratycznymi ustrojami politycznymi wzrasta w okresach pokojowych, w atmosferze współpracy międzynarodowej. Zwiększa się wówczas skala międzynarodowego podziału pracy i wydłuża jego horyzont. Wymianę nadwyżek towarowych zastępuje długotrwała specjalizaq'a międzynarodowa. W przeciwieństwie do tego w okresach napięć międzynarodowych, zbrojeń i konfliktów występują skłonności do ograniczania międzynarodowego podziału pracy. Demokratyczne ustroje polityczne są bowiem wówczas zastępowane rozwiązaniami autorytarnymi, ze skłonnością do uniezależniania się od speqalizacji międzynarodowej. Polityka gospodarcza Polityka gospodarcza jest przede wszystkim funkcją ustroju politycznego; inny jest jej charakter w systemie demokratycznym, inny zaś — w systemie autorytarnym. W pierwszym przypadku jest ona podporządkowana aktywnemu uczestnictwu w