Paweł Bożyk: przedmowa do drugiego wydania, wstęp, rozdz. 1,2,4.3,4.4, 10, 11, 12, 13, 14 Józef Misala: rozdz. 3, 4.1, 4.2. 5.1, 5.3-5.5, 6, 7.1-7.6, 8.1-8.3, 9 Mieczysław Puławski: rozdz. 5.2, 7.7-7.12, 8.4-8.6 Koordynacja naukowa Paweł Bożyk Paweł Bożyk Józef Misala Mieczysław Puławski Wydanie drugie zmienione Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 2002 Okładkę i stronę tytułową projektował Jerzy Pietras Redaktor Yioletta Pajewska Redaktor techniczny Krystyna Dawidczyk Jolanta Czapska Korekta Władysława Nasternak © Copyright by Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A. Warszawa 1998, 2002 ISBN 83-208-1363-8 pis treści s Przedmowa do drugiego wydania 13 Wstęp 14 Rozdział 1 Pojęcie i zakres międzynarodowych stosunków eKonomicznycn 15 1.1. Definicja międzynarodowych stosunków ekonomicznych 15 1.1.1. Międzynarodowe stosunki ekonomiczne jako odrębna dyscyp lina nauki 15 1.1.2. Teoria międzynarodowych stosunków ekonomicznych 16 1.1.3. Międzynarodowa polityka ekonomiczna 17 1.2. Międzynarodowe stosunki ekonomiczne a nauka o gospodarce światowej 19 1.3. Wzrost znaczenia nauki o międzynarodowych stosunkach ekono micznych 20 1.2. Rozdział 2 Międzynarodowy podział pracy ?..??:. ' ###?# 2.1. Pojęcie międzynarodowego podziału pracy 23 2.2. Czynniki określające międzynarodowy podział pracy 24 2.2.1. Czynniki strukturalne 24 2.2.2. Czynniki techniczne 26 2.2.3. Czynniki instytucjonalne 28 2.2.1. 2.2.4. Czynniki koniunkturalne 31 2.3. Międzynarodowa komplementarność struktur gospodarczych 31 2.3.1. Pojęcie międzynarodowej komplementarności struktur gospo darczych 31 2.3.2. Rodzaje komplementarności struktur gospodarczych 32 2.3.3. Metody zwiększania międzynarodowej komplementarności stru ktur gospodarczych 33 2.4. Międzynarodowy podział pracy a gospodarka światowa 37 2.4.1. Pojęcie gospodarki światowej 37 2.4.2. Tradycyjna i współczesna gospodarka światowa 38 2.4.3. Gospodarka światowa a gospodarka globalna 40 Rozdział 3 Teorie rozwoju międzynarodowego podziału pracy 41 3.1. Teorie przedklasyczne 41 3.2. Teoria kosztów absolutnych 42 3.2.1. Założenia ogólne 42 3.2.2. Przykład liczbowy 43 3.3. Teoria kosztów względnych 45 3.3.1. Ujęcie klasyczne 45 3.3.2. Stosunek wymienny a korzyści komparatywne z handlu między narodowego 49 3.3.3. Przewagi komparatywne w przypadku większej ilości dóbr — model R. Dornbuscha, S. Fischera i P.A. Samuelsona 50 3.4. Teoria kosztów realnych 52 3.4.1. Wieloczynnikowe ujęcie kosztów produkcji 52 3.4.2. Subiektywne ujęcie kosztów realnych 52 3.5. Teoria kosztów alternatywnych 53 3.5.1. Alternatywne ujęcie nakładów czynników produkcji 53 3.5.2. Ujęcie pieniężne kosztów alternatywnych 55 3.6. Teoria obfitości zasobów 59 3.6.1. Założenia początkowe 59 3.6.2. Kierunki specjalizacji międzynarodowej 62 3.7. Sformalizowana teoria obfitości zasobów 63 3.7.1. Twierdzenie dotyczące wyrównywania się cen czynników pro dukcji 63 3.7.2. Twierdzenie M.F.W. Stolpera-P.A. Samuelsona 65 3.7.3. Twierdzenie T.M. Rybczyńskiego 67 6 3.8. Nowe teorie rozwoju handlu międzynarodowego 67 3.8.1. Teorie neoczynnikowe 67 3.8.2. Teorie neotechnologiczne 68 3.8.3. Teorie popytowo-podażowe 69 3.8.4. Teorie handlu wewnątrzgałęziowego 69 Rozdział 4 Korzyści z międzynarodowego handlu towarć i usługami .?CCCC€'C-C€-C-€€-C4- 4.1. Przyczyny rozwoju międzynarodowego handlu towarami 72 4.1.1. Import towarów 72 4.1.2. Eksport towarów 74 4.2. Międzynarodowy handel usługami 75 4.3. Pojęcie dochodu z międzynarodowego handlu towarami i usługami 81 4.3.1. Dochód brutto i dochód netto 81 4.3.2. Sposoby zwiększania dochodu z handlu międzynarodowego 83 4.3.3. Dochód z handlu międzynarodowego liczony wolumenowo 84 4.3.4. Dochód z handlu międzynarodowego liczony wartościowo 86 4.3.5. Cenowe i czynnikowe terms of trade a dochód narodowy 89 4.4. Handel międzynarodowy a wzrost gospodarczy 91 4.4.1. Transformacyjna i redystrybucyjna funkcja handlu międzynaro dowego 91 4.4.2. Inwestycje a dochód z handlu międzynarodowego 94 4.4.3. Mnożnik inwestycyjny i eksportowy, supermnożnik 95 ? Rozdział 5 Korzyści z międzynarodowych przepływów czynników produkcji 5.1. Pojęcie i istota międzynarodowych przepływów czynników pro dukcji 103 5.2. Międzynarodowy przepływ kapitału 110 5.2.1. Pojęcie i istota międzynarodowych ruchów kapitału 110 5.2.2. Formy i przyczyny międzynarodowych ruchów kapitału 112 5.2.3. Bilansowe ujęcie międzynarodowych ruchów kapitału 133 5.2.4. Związki zachodzące między obrotami towarowymi i kapitało wymi 133 5.2.5. Źródła międzynarodowych ruchów kapitału 136 5.2.6. Proces transferu kapitału i jego skutki 137 7 5.2.7. Wpływ międzynarodowych ruchów kapitału na handel między narodowy 145 5.2.8. Międzynarodowe ruchy kapitału a kryzys zadłużenia między narodowego 146 5.3. Międzynarodowe przepływy zasobów pracy 150 5.4. Międzynarodowe przepływy wiedzy technicznej 157 5.5. Międzynarodowe przepływy gospodarcze a środowisko naturalne człowieka 164 Rozdział 6 Ceny międzynarodowe 168 - 6.1. Pojęcie cen międzynarodowych 168 6.2. Wzajemne zależności cen oraz popytu i podaży na doskonałym międzynarodowym rynku towarów i usług 171 6.3. Kształtowanie się dochodu oraz popytu i podaży na doskonałym międzynarodowym rynku towarów i usług 173 6.4. Rodzaje rynków międzynarodowych 174 6.4.1. Ogólna charakterystyka rynków międzynarodowych 174 6.4.2. Rynki zorganizowane 176 6.5. Mechanizmy kształtowania się międzynarodowych cen towarów w krótkim okresie 178 6.5.1. Towary standaryzowane 179 6.5.2. Towary zindywidualizowane 181 6.6. Mechanizmy kształtowania się międzynarodowych cen towarów w długim okresie 183 6.6.1. Przyczyny pogarszania się terms of trade krajów eksportujących głównie towary standardowe 183 6.6.2. Przyczyny poprawy terms of trade krajów eksportujących głów nie towary zindywidualizowane 184 Rozdział 7 Pieniądz międzynarodowy 185 7.1. Pojęcie pieniądza międzynarodowego 185 7.2. System waluty złotej 186 7.3. System waluty sztabowo-złotej i dewizowo-złotej 188 8 7.4. System walutowy w okresie międzywojennym 189 7.5. System z Bretton Woods 191 7.5.1. Cele i zasady systemu z Bretton Woods 191 7.5.2. Ewolucja systemu z Bretton Woods 193 7.6. Regionalne systemy walutowe 195 7.6.1. Strefy walutowe 196 7.6.2. Europejska Unia Płatnicza 196 7.6.3. Zamierzona strefa walutowa krajów Unii Europejskiej 198 7.6.4. Inne rozwiązania o charakterze regionalnym 202 7.7. Współczesny międzynarodowy system walutowy 203 7.8. Pojęcie i rodzaje międzynarodowego rynku walutowego 206 7.9. Organizacja rynku dewizowego 209 7.10. Handel kasowy i handel terminowy 214 7.11. Transakcje dewizowe banków 216 7.11.1. Transakcje usługowe banków 218 7.11.2. Transakcje zabezpieczające banków 219 7.11.3. Transakcje własne banku 220 7.12. Transakcje dewizowe przedsiębiorstw handlu zagranicznego 229 Rozdział 8 Kursy walutowe 233 8.1. Rodzaje kursów walutowych 233 8.2. 8.3. 8.3.1. 8.3.2. 8.3.3. 8.3.4. 8.3.5. 8.4. 8.5. 8.6. 8.6.1. 8.6.2. Czynniki determinujące poziom kursów walutowych podstawo wych walut wymienialnych 238 Podstawowe teorie kursu walutowego 243 Teoria parytetu siły nabywczej 243 Teoria elastycznościowa 245 Teoria racjonalnych oczekiwań i efekt I. Fishera 246 Teoria parytetu stóp procentowych 247 Zasobowe teorie kursu walutowego 249 Ryzyko kursu walutowego 250 Postawa wobec ryzyka kursowego 253 Metody zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym 254 Metody wewnętrzne zabezpieczania się przed ryzykiem kurso wym 255 Metody zewnętrzne zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym 259 Rozdział 9 Bilans płatniczy 276 9.1. Pojęcie bilansu płatniczego 276 9.2. Równowaga bilansu płatniczego 277 9.3. Przyczyny i konsekwencje nierównowagi bilansu płatniczego w krótkim okresie; mechanizmy przywracania równowagi 279 9.3.1. Przyczyny nierównowagi bilansu płatniczego 279 9.3.2. Konsekwencje nierównowagi bilansu płatniczego 280 9.3.3. Automatyczne mechanizmy przywracania równowagi 284 9.4. Nierównowaga bilansu płatniczego w długim okresie 287 9.4.1. Czynniki determinujące równowagę bilansu płatniczego 287 9.4.2. Sposoby i instrumenty przywracania równowagi w świetle teorii 291 9.4.1. Rozdział 10 Zagraniczna polityka ekonomiczna 293 10.1. Pojęcie zagranicznej polityki ekonomicznej 293 10.1.1. Elementy zagranicznej polityki ekonomicznej 293 10.1.2. Wpływ wewnętrznej polityki ekonomicznej państwa na zagrani czną politykę ekonomiczną 296 10.1.3. Funkcje zagranicznej polityki ekonomicznej 304 10.2. Narzędzia taryfowe 309 10.2.1. Rodzaje ceł 309 10.2.2. Ekonomiczny mechanizm cła importowego 312 10.2.3. Efekty kreacji i przesunięcia handlu 317 10.3. Narzędzia parataryfowe 319 10.4. Narzędzia pozataryfowe 327 Rozdział 11 Międzynarodowa polityka ekonomiczna 332 11.1. Pojęcie międzynarodowej polityki ekonomicznej 332 11.2. Podmioty międzynarodowej polityki ekonomicznej 334 10 11.3. Międzynarodowe porozumienia towarowe 336 11.4. Międzynarodowe organizacje gospodarcze 339 11.5. Korporacje transnarodowe 346 Rozdział 12 Opcje zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej ..5 30-05 60 ~ ' 30:60 = 0,5. Inaczej można powiedzieć, że w Wielkiej Brytanii wymienia się 1 tonę pszenicy na 2 metry sukna, którą to relację obrazuje prosta 0P (rysunek 3.1). W Stanach Zjednoczonych wymienia się zaś 6 ton pszenicy na Rysunek 3.1 Możliwości rozwoju korzystnego handlu między Stanami Zjednoczonymi a Wielką Brytanią Wielka Brytania 30 15 60 Pszenica 47 Tablica 3.4 Wpływ specjalizacji i wymiany międzynarodowej na produkcję oraz konsumpcję pszenicy i sukna w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii Stosunek Pszenica Sukno Kraje wymienny (w tonach) (w metrach) na sukno pro- kon- eksport+ pro- kon- eksport + dukcja sumpcja import - dukcja sumpcja import - Sytuacja przed podjęciem wymiany międzynarodowej Stany Zjednoczone 4:6 6 6 _ 4 4 _ Wielka Brytania 2:1 1 1 - 2 2 - Łącznie - 7 7 - 6 6 - Sytuacja po podjęciu wymiany międzynarodowej Stany Zjednoczone 1:1 9 3 +6 - 6 -6 Wielka Brytania 1:1 - 6 -6 12 6 + 6 Łącznie 1:1 9 9 0 12 12 0 Korzyści ze specjalizacji i wymiany międzynarodowej Stany Zjednoczone - + 3 -3 - - 4 + 2 Wielka Brytania - -1 + 5 - + 10 + 4 Łącznie - + 2 + 2 - + 6 + 6 4 metry sukna, którą to relację obrazuje prosta Ot/. Nie jest przy tym istotne, jakie ilości pszenicy i sukna wytwarza się w obu rozpatrywanych krajach, i właśnie dlatego relacje wymienne przedstawiono jako proste, a nie jako punkty8. Przy uwzględnieniu założeń przyjętych w tablicy 3.3 jest oczywiste, że Stany Zjednoczone nie zdecydują się na rozwój handlu z Wielką Brytanią, jeśli w zamian za 6 ton pszenicy otrzymają tylko 4 metry sukna (co odpowiada ich krajowym relacjom nakładów i wydajności pracy), a tym bardziej jeśli otrzymają mniej. Podobnie, w związku z określonym kształtowaniem się krajowych relacji nakładów i wydajności pracy, Wielka Brytania nie rozpocznie wymiany ze Stanami Zjednoczonymi w sytuacji, gdy za 2 metry sukna otrzyma tylko 1 tonę pszenicy lub mniej. Takie relacje wymienne obowiązują bowiem wewnątrz rozpatrywanych krajów. Na rysunku 3.1 możliwości rozwoju korzystnej wymiany międzynarodowej między obu krajami ilustruje płaszczyzna zakreskowana. D. Ricardo nie odpowiedział jednak na pytanie, jak te korzyści zostaną podzielone. Mimo licznych mankamentów (założeń upraszczających) klasyczne ujęcie teorii kosztów komparatywnych stało się fundamentem rozwoju teorii handlu międzynarodowego. Pomija się w tym miejscu tzw. problem korzyści skali, rozwinięty w dalszej części rozdziału. 48 3.3.2. Stosunek wymienny a korzyści komparatywne z handlu międzynarodowego Pionierem w doskonaleniu dorobku R. Torrensa i D. Ricarda był J.St. Mili. Zajął się on przede wszystkim pominiętymi przez nich problemami kształtowania się stosunku wymiennego w handlu międzynarodowym, korzyści płynących z uczestnictwa w wymianie międzynarodowej oraz prawami rządzącymi podziałem tych korzyści między współpracującymi krajami. Zdaniem J.St. Milla granice opłacalności wymiany dwóch towarów między dwoma krajami są wyznaczone zgodnie z sugestiami klasyków, tj. przez relacje kosztów względnych na rynkach narodowych. Do określenia stosunku wymiennego między tymi krajami jest jednak niezbędne uwzględnienie strony popytowej, a ściślej — kształtowania się wielkości wzajemnego popytu współpracujących krajów. Innymi słowy, według J.St. Milla stosunek wymienny między dwoma krajami kształtuje się w granicach określonych przez koszty komparatywne w zależności od stosunku wzajemnego popytu. Autor ten stwierdza, że wspomniany stosunek zbliża się do stosunku wymiennego kraju, którego popyt na towar importowany jest relatywnie wysoki. W konsekwencji kraj o relatywnie wysokim popycie na towar importowany odnosi z wymiany mniejsze korzyści niż jego partner o stosunkowo mniejszym popycie na towar importowany. Stwierdzenia te składają się na słynne prawo wzajemnego popytu. Istotnym wkładem J.St. Milla do teorii handlu międzynarodowego były rozważania nad kształtowaniem się elastyczności popytu. Wprawdzie nie używał on wprost tego określenia, ale sugerował jednoznacznie, że wymiana zagraniczna prowadzi do zmiany relacji wymiennej obu towarów w obu krajach i w konsekwencji zmienia popyt na wzajemnie importowane towary. Zmiany te niekoniecznie muszą być proporcjonalne; popyt w jednym kraju może wzrosnąć silniej niż w drugim. Zdaniem J.St. Milla, jeśli popyt kraju A na importowany towar x wzrośnie silniej niż popyt kraju B na importowany towar y, to relacja wymienna będzie się kształtowała korzystniej dla kraju B, i na odwrót. Rozważania J.St. Milla kontynuował A. Marshall, który za zasadniczy czynnik określający relację wymienną między krajami uważał także kształtowanie się wzajemnego popytu na importowane towary. Aby to wyjaśnić, a zarazem odejść od rozpatrywania wymiany tylko dwóch towarów, wprowadził on pojęcie „reprezentatywnych koszyków towarów" (representative bałeś), które są przedmiotem wymiany między dwoma krajami. Ilustracją jego wywodów są liczne wykresy, przy czym najważniejsze są „zwrotne" krzywe popytu i podaży. Przez „zwrotną" rozumiał on krzywą popytu kraju A na „reprezentatywny" koszyk towarowy kraju B, która to krzywa jest zarazem krzywą podaży koszyka towarów kraju B. A. Marshall był przekonany, że za pomocą tego rodzaju krzywych uda mu się wykazać istnienie równowagi w handlu międzynarodowym. Jego rozumowanie można zilustrować za pomocą rysunku 3.2. 49 Rysunek 3.2 Kształtowanie się „zwrotnych" krzywych popytu i podaży według A. Marshalla s2 ą B. Sukno Źródło: A. Marshall, Induslry and Trade, London 1919, s. 97. 3.3.3. Przewagi komparatywne w przypadku większej ilości dóbr — model R. Dornbuscha, S. Fischera i P.A. Samuelsona W klasycznym modelu 2x2 (dwa kraje wytwarzające dwa towary przy wykorzystaniu czynnika „praca") mechanizm konkurencji na rynku międzynarodowym powoduje, że ceny wymienianych produktów są powiązane bezpośrednio ze stawkami płac (cenami pracy) w obu krajach. Na przykład, w określonym kraju A można mówić o wytwarzaniu j jednostek towarów x (branży x czy gałęzi X, gdzie j= 1, 2, 3,..., ri), przy czym w każdym przypadku j-p, tzn. ilość towaru j pomnożona przez jego cenę p, jest równa aLj-w, gdzie: a — współczynnik techniczny nakładu pracy, Lj — sprawność ekonomiczna tego czynnika, w — stawka płacy, czyli cena pracy. W warunkach założonej przez klasyków pełnej mobilności pracy wewnątrz rozpatrywanych krajów, jeśli dany kraj wytwarza dwa dobra (x oraz y), to ich relatywna cena musi być równa relacji technicznych współczynników nakładów pracy. W związku z tym dany kraj A dysponuje przewagą komparaty wną (wyróżnia się relatywnie niższym kosztem i ceną) w zakresie dobra x tylko wtedy, gdy: aLx a*Lx < 50 gdzie: * - odpowiednie zmienne dla drugiego kraju (np. B), który możemy utożsamiać z otoczeniem gospodarczym kraju A, czyli z zagranicą. Uwzględniając jeszcze kształtowanie się stawek płac, można więc zapisać: ąL1>w aLv^ w a*Lx ' a*Ly' W tych warunkach relatywne stawki płac są wyznaczone przez relacje wydajności pracy przy produkcji każdego dobra w rozpatrywanych krajach — partnerach gospodarczych. To prowadzi do dalszych, istotnych wniosków (por. rysunek 3.3). Rysunek 3.3 Granice opłacalności handlu międzynarodowego przy uwzględnieniu relacji wydajności pracy przy wytwarzaniu dwóch produktów a. ?o Relacje wydajności pracy w kraju A przed podjęciem wymiany ' Strefa opłacalnej wymiany Relacje wymiany przynoszące partnerom równe korzyści (identyczne relacje wydajności pracy) przy wytwarzaniu obu produktów s s s ' Relacje wydajności pracy w kraju B (otoczeniu gospodarczym kraju A) przed podjęciem wymiany Ilość produktu x Jedną z cech charakterystycznych zasady kosztów względnych w ujęciu klasyków (tzn. przy uwzględnieniu tylko jednego czynnika wytwórczego) jest możliwość jej uogólnienia na wiele produktów i krajów. Biorąc pod uwagę dwa kraje (lub też kraj A oraz jego otoczenie gospodarcze w postaci grupy krajów W), ale wiele produktów, można utworzyć łańcuch tych dóbr, które stosunkowo łatwo dodatkowo uszeregować według rosnących lub malejących relatywnych kosztów pracy i/lub jej wydajności. To właśnie rozumowanie tkwi u podstawy tzw. modelu R. Dornbuscha, S. Fischera i P.A. Samuelsona9. Można go zapisać następująco: ' R.Dornbusch, S. Fischer, P.A. Samuelson, Heckscher-Ohlin Trade Theory with a Continuum ofGoods, „Quarterly Journal of Economics" 1980, vol. 45. 51 aLx aL2 aLj aLn a*Lj > a*Ln Jest sprawą oczywistą, że zgodnie z prawem wzajemnego popytu musi dojść do przecięcia się odpowiednich krzywych podaży kraju A i otoczenia W. Tak więc nawet w warunkach wymiany między dwoma tylko krajami popyt tych krajów (bez względu na jego absolutne rozmiary i strukturę) doprowadza w określonym momencie do przecięcia specyficznego łańcucha wymienionych dóbr, dzieląc go na dwie, niekoniecznie równe części. Następcy J.St. Milla stworzyli dwa zasadnicze kierunki rozwoju teorii handlu międzynarodowego, opartej na czynnikach typu rynkowego. W pierwszym z nich, reprezentowanym m.in. przez F.Y. Edgewortha, R.F. Harroda, A. Marshalla, W.F. Taussiga, a zwłaszcza J. Vinera, akceptowano tzw. realne koszty zastosowania pracy i innych czynników produkcji (teoria kosztów realnych). W drugim zaś, reprezentowanym przez przedstawicieli matematycznej szkoły „równowagi ogólnej" (V. Pareta, B. Ohłina, P.A. Samuelsona i innych), podkreślano konieczność powiązania strony podaży (określonej przez koszty zastosowania kapitału, pracy i innych czynników produkcji w alternatywnych jej rodzajach) ze stroną popytu (ujętego jako łączny wynik preferencji i wyborów konsumentów) w jeden system ogólnej równowagi. Efektem prac badawczych przedstawicieli tego kierunku było powstanie teorii kosztów alternatywnych i teorii obfitości zasobów. 3.4. Teoria kosztów realnych 3.4.1. Wieloczynnikowe ujęcie kosztów produkcji Zgodnie z podstawowym twierdzeniem teorii kosztów realnych możliwości korzystnej specjalizacji międzynarodowej istnieją wtedy, kiedy między współpracującymi krajami występują względne różnice „realnie" ujmowanych i wyrażanych w pieniądzu kosztów zastosowania pracy i innych czynników produkcji. Twierdzenie to — nazywane dalej zasadą kosztów realnych —jest wynikiem wielu prób zastąpienia teorii wartości opartej na pracy innego rodzaju ujęciami. Zasada kosztów realnych sprowadza się zatem do swoistego przeformułowania klasycznej zasady kosztów względnych, polegającego na uwzględnieniu w rachunku nakładów i wyników większej liczby czynników. 3.4.2. Subiektywne ujęcie kosztów realnych Rozwiniętą wersję teorii kosztów realnych przedstawił jej największy zwolennik i propagator, J. Viner. Pozostając częściowo w sferze teorii wartości opartej na pracy, sądził on, że niezbędne jest uwzględnienie dodatkowo realnych kosztów zastosowania innych czynników produkcji. Zgodnie z teorią wartości rozwiniętą w latach siedemdziesiątych XIX w. i opartą na tzw. użyteczności krańcowej realne koszty wykorzystywania wszystkich czynników J. Viner ujmował w kategoriach subiektywnych. Chodziło mu przy tym nie tylko o koszty bezpośrednio związane z produkcją (np. koszty wykorzystania pracy), lecz także o koszty odsunięcia na przyszłość konsumpcji możliwej do realizacji w danym momencie. Dlatego też do swoich rozważań J. Viner wprowadził specyficzne kategorie ekonomiczne. I tak, realne koszty pracy traktował jako „przykrość" spowodowaną pracą oraz koniecznością wyrzeczenia się wypoczynku przez pracowników, natomiast realne koszty kapitału —jako „przykrość" jego właścicieli z powodu wyrzekania się części konsumpcji w celu zaoszczędzenia środków na akumulację oraz zwiększenie skali działalności gospodarczej i konsumpcji w przyszłości. J. Viner był świadomy, że jedyną możliwością sprowadzenia subiektywnie ujmowanych kosztów wykorzystania czynników produkcji („przykrości pracy" itd.) do wspólnego mianownika jest forma pieniężna. Jego teoria opiera się jednak na zbyt wielu nierealistycznych założeniach. Dlatego ujęta subiektywnie zasada kosztów realnych w wyrażeniu pieniężnym odznacza się podobnymi mankamentami (statyczność, niewielka wartość informacyjno-operacyjna itp.) jak klasyczna teoria kosztów względnych. 3.5. Teoria kosztów alternatywnych 3.5.1. Alternatywne ujęcie nakładów czynników produkcji Teoria kosztów alternatywnych, sformułowana przez austriackiego ekonomistę G. Haberlera, jest specyficznym rozwinięciem klasycznej teorii kosztów względnych, jednak bardziej udanym i o większym znaczeniu. G. Haberler założył, że każdy kraj dysponuje określonym zasobem czynników produkcji, które mogą być alternatywnie zastosowane w gałęzi P produkującej towar p (np. pszenicę) lub w gałęzi 5" wytwarzającej towar s (np. sukno). Jego zdaniem każdy kraj jest w stanie wytworzyć pewną ilość towaru p, koncentrując się wyłącznie na jego produkcji, bądź pewną ilość towaru s, bądź też pewną kombinację tych towarów przy skierowaniu czynników produkcji częściowo do gałęzi P i częściowo do gałęzi S. W każdym razie zawsze istnieje możliwość wyboru między produkcją towaru p oraz towaru s, co jednak powoduje powstawanie kosztów nazywanych przez G. Haberlera kosztami alternatywnymi. Przez pojęcie to rozumie on konieczność rezygnacji z produkcji określonej ilości towaru p po to, aby wytworzyć określoną ilość towaru s, lub na odwrót. Jego zdaniem ta rezygnacja i przesuwanie zasobów 53 mogą, a nawet powinny mieć miejsce wtedy, kiedy jest rozwijana korzystna specjalizacja międzynarodowa. Podjęcie takiej specjalizacji oznacza właśnie możliwość częściowej lub całkowitej rezygnacji z produkcji określonego towaru (który jest przedmiotem importu) przy jednoczesnej częściowej lub całkowitej koncentracji zasobów na produkcji innego towaru (który staje się przedmiotem eksportu). Chodzi jednak o to, aby dokonywać tych przesunięć w sposób racjonalny. Zgodnie z teorią kosztów alternatywnych G. Haberlera potrzeba rozwoju specjalizacji i handlu międzynarodowego istnieje w sytuacji zróżnicowania kosztów alternatywnych w różnych krajach. Każdy kraj powinien się przy tym specjalizować w tych dziedzinach lub produktach, w przypadku których ma relatywnie niższe koszty alternatywne. Stwierdzenie to określa się mianem zasady kosztów alternatywnych, która stanowi kolejną specyficzną reinterpreta-cję klasycznej zasady kosztów względnych. W statycznie ujmowanej teorii kosztów względnych (zob. tablica 3.4) uwzględniono wyłącznie jedną z możliwości produkcji pszenicy i sukna w Stanach Zjednoczonych oraz w Wielkiej Brytanii. Tymczasem możliwości takich jest znacznie więcej (tablica 3.5). Krzywe możliwości produkcyjnych pszenicy i sukna w Stanach Zjednoczonych oraz w Wielkiej Brytanii to miejsca geometryczne wszystkich możliwych wariantów produkcji obu towarów przy maksymalnym wykorzystaniu zasobów produkcyjnych oraz — co należy podkreślić — przy założonych w tablicy 3.5 stałych kosztach alternatywnych. Te krzywe G. Haberler nazywa krzywymi substytucji lub krzywymi transformacji dwóch towarów. Każdy punkt tych krzywych odzwierciedla tzw. marginalną stopę transformacji lub inaczej tzw. alternatywne koszty krańcowe, rozumiane jako np. Tablica 3.5 Hipotetyczne możliwości produkcji pszenicy i sukna w Stanach Zjednoczonych i Wielkie] Brytanii w ciągu godziny w Jednostkach naturalnych Stany Zjednoczone Wielka Brytania Możliwości pszenica sukno pszenica sukno (w tonach) (w metrach) (w tonach) (w metrach) A 12 0 6 0 B 10 1,33 5 2 C 8 2,67 4 4 D 6 4,00 3 6 E 4 5,33 2 8 F 2 6,67 1 10 G 0 8,00 0 12 Koszty alternatywne \p = 2/3* U = 3/2/7 \p = 2s U = \f2p 54 koszty produkcji określonej ilości towaru p, odpowiadające kosztom produkcji towaru s, z wytwarzania którego trzeba zrezygnować po to, aby móc produkować ostatnią (krańcową) jednostkę towaru p. W związku z tym relacja wymienna towarów p oraz s jest równa relacji substytucji. Tego typu rozumowanie można oczywiście zastosować również odnośnie do gałęzi P oraz S. 3.5.2. Ujęcie pieniężne kosztów alternatywnych Przy założeniu, że ceny wymienianych towarów odzwierciedlają koszty produkcji oraz że oba kraje produkują pewne ilości obydwu rozpatrywanych towarów, zasadę kosztów alternatywnych można również przedstawić w wyrażeniu pieniężnym. Koszt alternatywny produkcji pszenicy równa się wtedy cenie pszenicy podzielonej przez cenę sukna, tj. CP:CS, koszt alternatywny sukna zaś równa się jego cenie podzielonej przez cenę pszenicy, tj. CS:CP. W Stanach Zjednoczonych Cp:Cs = 2/3 oraz CS:CP=\,5. W Wielkiej Brytanii zaś CP:CS = 2 oraz CS:CP = 1/2. Niższy stosunek CP:CS w Stanach Zjednoczonych (2/3 w porównaniu z 2) świadczy o tym, że kraj ten ma przewagę komparatywną w produkcji pszenicy. Na tej samej zasadzie niższy w Wielkiej Brytanii stosunek C;.CP (1/2 w porównaniu z 3/2) świadczy o tym, że kraj ten ma przewagę komparatywną w produkcji sukna. Ogólnie, występowanie relatywnych różnic cen między dwoma krajami — przy uwzględnieniu zróżnicowania ich krzywych transformacji — świadczy o istnieniu przewagi komparatywnej i tym samym stanowi przesłankę rozwoju wzajemnie korzystnego handlu międzynarodowego. Korzyści obu krajów z tego tytułu można również zilustrować graficznie (rysunek 3.4). W warunkach autarkicznego rozwoju obu krajów (brak specjalizacji i handlu międzynarodowego) w każdym z nich wielkość konsumpcji jest równa wielkości produkcji wewnętrznej, czyli krzywa substytucji pokrywa się z krzywą konsumpcji. Spośród wielu różnych wariantów można np. przyjąć, że w Stanach Zjednoczonych tak rozumiane i preferowane przez społeczeństwo skorelowanie produkcji z konsumpcją w warunkach braku wymiany ma miejsce w punkcie A (produkuje się i konsumuje 6 ton pszenicy oraz 4 metry sukna), w Wielkiej Brytanii zaś w punkcie A' (produkuje się i konsumuje 3 tony pszenicy oraz 6 metrów sukna). Inaczej wygląda sytuacja przy założeniu pełnej specjalizacji Stanów Zjednoczonych w produkcji pszenicy (punkt B na rysunku 3.4) i pełnej specjalizacji Wielkiej Brytanii w produkcji sukna (punkt B') oraz przy założeniu, że oba kraje wymieniają między sobą 6 ton pszenicy za 6 metrów sukna. Wtedy konsumpcja sukna zwiększa się w Stanach Zjednoczonych o 2 metry (przesunięcie krzywej konsumpcji z punktu A do punktu E), a konsumpcja pszenicy w Wielkiej Brytanii zwiększa się o 3 tony (przesunięcie krzywej konsumpcji z punktu A' do punktu E'). Wskutek 55 Rysunek 3.4 Krzywe możliwości produkcji pszenicy I sukna przed wymianą I po ]e| rozpoczęciu 2 3 4 6 Pszenica 0 2 4 6 8 10 12 Pszenica 0 Źródło: D. Salvatore, International Economics, jw., s. 29. podjęcia specjalizacji i wymiany międzynarodowej zyskują zatem społeczeństwa obydwu krajów, co potwierdzają dane tablicy 3.6. Podstawowym założeniem odróżniającym teorię kosztów alternatywnych od klasycznej teorii kosztów względnych jest odrzucenie przez G. Haberlera teorii wartości opartej na pracy. Podkreśla on konieczność całkowitego oderwania się od koncepcji kosztów realnych, czy to ujmowanych w kategoriach obiektywnych (mierzonych nakładami pracy), czy w kategoriach typowych dla rozważań J. Vinera. Inną istotną cechą teorii G. Haberlera jest próba odejścia od nierealistycznych założeń stałości kosztów produkcji i działania wyłącznie prawa proporcjonalnych przychodów, zgodnie z którym ceny i dochody producentów rosną (maleją) proporcjonalnie do wzrostu (spadku) nakładów. Wprawdzie — jak wynika z dotychczasowych rozważań — zakłada on początkowo niezmienność kosztów transformacji oraz brak korzyści skali (czy strat) w sferze produkcji i zbytu, ale następnie modyfikuje swoje założenia. Rozpatruje bowiem dwa odmienne przypadki: gdy koszty transformacji rosną oraz gdy koszty te maleją. Przypadki te ilustruje rysunek 3.5. Na rysunku 3.5 a) jest przedstawiony przypadek rosnących kosztów transformacji (kosztów alternatywnych), a zatem typowa głównie dla rolnictwa sytuacja, w której działa prawo malejących przychodów w miarę dokony- Tablica 3.6 Wpływ specjalizacji i wymiany międzynarodowe] na produkcję oraz konsumpcję pszenicy i sukna w Stanach Zjednoczonych I Wielkiej Brytanii Stosunek Pszenica (w tonach) Sukno (w metrach) Kraje wymienny pszenicy pro- kon- eksport+ pro- kon- eksport+ na sukno dukcja sumpcja import - dukcja sumpcja import - Sytuacja przed podjęciem wymiany międzynarodowej Stany Zjednoczone 4:6=2/3 6 6 - 4 4 - Wielka Brytania 1:2=1/2 3 3 - 6 6 - Łącznie - 9 9 - 10 10 - Sytuacja po podjęciu wymiany międzynarodowej Stany Zjednoczone 1:1 12 6 + 6 0 6 -6 Wielka Brytania 1:1 0 6 -6 12 6 + 6 Łącznie 1:1 12 12 0 12 12 0 Korzyści ze specjalizacji i wymiany międzynarodowej Stany Zjednoczone _ _ 0 _ _ +2 - Wielka Brytania - - + 3 - - 0 - Łącznie - + 3 + 3 - + 2 + 2 - wania różnorodnych zabiegów mających na celu zwiększenie produkcji. W przykładzie produkcji sukna i pszenicy w miarę powiększania produkcji sukna konieczna jest rezygnacja z produkcji coraz większych ilości pszenicy. W tym przypadku krzywa kosztów transformacji nie jest już prostą, lecz krzywą wklęsłą w stosunku do początku układu współrzędnych. Odmienny przypadek jest zilustrowany na rysunku 3.5 b). Jest to sytuacja, w której działa prawo wzrastających przychodów w miarę wzrostu produkcji, lub inaczej — przypadek malejących kosztów (rezygnacja z produkcji jednostki sukna pozwala na wytworzenie większych niż poprzednio ilości pszenicy). Wtedy krzywa możliwości produkcyjnych jest krzywą wypukłą w stosunku do początku układu współrzędnych. W sferze handlu międzynarodowego tego typu sytuacje pojawiają się wtedy, kiedy krajowe zdolności produkcyjne są coraz efektywniej wykorzystywane przez zwiększanie skali produkcji i rozwój opłacalnego eksportu. Należy zauważyć, że w przypadku zarówno rosnących kosztów (malejących przychodów), jak i malejących kosztów (rosnących przychodów) krzywe transformacji nie wyrażają już jednocześnie i niejako automatycznie relacji wymiennych między analizowanymi towarami. Relacje te są wtedy określone przez odpowiednio wyznaczone linie styczne do krzywych transformacji w określonych punktach. Jest możliwe uszeregowanie produktów według rosnącego lub malejącego stosunku kosztów ich wytwarzania i eksportowanie wytwarzanych najtaniej 57 (najbardziej wydajnie), a jednocześnie importowanie produktów wytwarzanych najdrożej (najmniej wydajnie). Możliwość tę można zaprezentować na rysunku 3.6. Rysunek 3.5 Krzywe transformacji przy kosztach rosnących i kosztach malejących b) ' o A' Pszenica Pszenica Uwaga: Wartość importu towaru A w walucie krajowej = wartość produkcji wewnętrznej towaru A. Ź r ód ł o: J. Sołdaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, jw., s. 28. Rysunek 3.6 Przykład możliwości uszeregowania towarów zgodnie z zasadą kosztów alternatywnych Stany Wielka Zjednoczone pS2enica samochody zegarki wełna sukno BrVtania .2 .2 ? :I ! N 3 I ! 2 i '. 1 IMPORT EKSPORT 1 \ import * Pszenica \ v niezbędny \J /Samochody Sukno \ / Wełna\ / Zegarki \ / / punkt optymalnych \ V^ obrotów Krzywa różnic \ w kosztach ? 58 Wpływy eksportowe lub wydatki importowe w walucie krajowej 3.6. Teoria obfitości zasobów 3.6.1. Założenia początkowe Korzyściami z rozwoju handlu międzynarodowego zajęli się również neo-klasycy, zwłaszcza autorzy teorii obfitości zasobów (teorii proporcji w zasobach). Teorię tę w zasadniczych zarysach sformułowali E. Heckscher i B. Ohlin, którzy wykorzystali dorobek kilku innych przedstawicieli tzw. szkoły szwedzkiej, zwłaszcza K.J.G. Wicksella i G. Cassela. W latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX w. teorię tę rozwinęło kilku innych ekonomistów, największy zaś wkład wniósł P.A. Samuelson. Dlatego często używa się nazwy „teoria Heckschera-Ohlina-Samuelsona"10. Zgodnie z poglądami autorów teorii obfitości zasobów podstawową przesłanką rozwoju handlu międzynarodowego, a zarazem czynnikiem determinującym kształtowanie się jego struktury jest występowanie między dwoma krajami relatywnych różnic kosztów i cen. Podczas gdy jednak R. Torrens i D. Ricardo przyczyn zróżnicowania poziomu kosztów i cen dopatrywali się w odmienności warunków wytwarzania (w zróżnicowaniu funkcji produkcji), zdaniem autorów sformalizowanej wersji omawianej teorii występowanie międzynarodowych różnic kosztów i cen jest spowodowane odmiennym wyposażeniem w dwa podstawowe czynniki produkcji, tj. w kapitał i pracę. Za punkt wyjścia przyjmują oni zatem identyczność funkcji produkcji w różnych krajach, ale zarazem różną obfitość kapitału i pracy. Założenia teorii obfitości zasobów — najbardziej precyzyjnie sformułowane przez P.A. Samuelsona — można podzielić na trzy zasadnicze grupy: 1) założenia początkowe, 2) założenia dotyczące technicznych warunków produkcji i warunków wyboru konsumenta oraz 3) założenia dotyczące systemu funkcjonowania gospodarki narodowej i rynku międzynarodowego. Założeniami początkowymi są: — istnieją dwa kraje, dwa towary i dwa czynniki produkcji (kapitał i praca); — nie ma kosztów transportu; — analizowane kraje są różnie wyposażone w czynniki produkcji. Najważniejsze założenia dotyczące technicznych warunków produkcji i warunków wyboru konsumenta brzmią następująco: — czynniki produkcji są jednorodne (homogeniczne), doskonale podzielne i porównywalne w skali międzynarodowej; 10 Zob. Handbook of International Economics, red. R.W. Jones i P.B. Kenen, North-Holland, Amsterdam, Washington, Oxford 1984; J. Nowicki, Szkoła szwedzka w ekonomii politycznej, PWE, Warszawa 1984; J. Misala, Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej, PWN, Warszawa 1990. 59 — relatywne wyposażenie w czynniki produkcji się nie zmienia, tzn. funkcje produkcji dla wszystkich towarów są stałe i ściśle określone; — poziom kosztów i cen oraz ich relacje kształtują się wyłącznie pod wpły wem relatywnego wyposażenia w czynniki produkcji; — niezmienne funkcje produkcji w różnych krajach zachowują jednakowy kierunek relacji czynników produkcji, co oznacza, że jeśli produkcja jakiegoś towaru jest bardziej kapitałochłonna niż innego, dotyczy to wszystkich wchodzących w rachubę wariantów produkcji obu towarów (niezmienność zasobochłonności wytwarzanych towarów); — funkcje produkcji dla wszystkich towarów są jednorodne stopnia pierw szego, co oznacza brak rosnących lub malejących przychodów; — w analizowanych krajach preferencje konsumentów są takie same i nie zmieniają się w czasie; konsument dysponuje skalą preferencji, maksymali zuje swoją funkcję użyteczności i ma pełną swobodę wyboru wśród różnych wariantów. Założenia odnoszące się do systemu funkcjonowania gospodarki narodowej i rynku międzynarodowego są identyczne z założeniami klasycznej oraz neokla-sycznej teorii kosztów względnych, a mianowicie: — działanie rynków narodowych współpracujących ze sobą krajów według schematu wolnej konkurencji, przy pełnym zatrudnieniu czynników pro dukcji; — istnienie warunków doskonałej konkurencji w skali międzynarodowej, tj. brak jakichkolwiek przeszkód dla międzynarodowych przepływów towarów. Zgodnie z twierdzeniem o obfitości zasobów każdy kraj powinien eksportować towary, których wewnętrzna produkcja wymaga bardziej intensywnego zastosowania relatywnie obfitszego i przez to tańszego czynnika produkcji, a jednocześnie importować towary wymagające bardziej intensywnego zastosowania relatywnie mniej obfitego i w związku z tym droższego czynnika produkcji. Przyjmując za E. Heckscherem, B. Ohlinem i P.A. Samuelsonem tzw. model 2x2x2 (dwa kraje, dwa towary i dwa czynniki produkcji w postaci kapitału i pracy), można tę zasadę wyrazić następująco: kraj wyposażony relatywnie obficie w kapitał powinien eksportować towary kapitałochłonne, natomiast kraj relatywnie bardziej obfity w pracę — towary pracochłonne. Uzasadnienie tej tezy jest proste. Przy omówionych wcześniej założeniach — zwłaszcza w warunkach podobieństwa struktury popytu w obu krajach oraz braku tzw. korzyści lub niekorzyści skali w sferze produkcji i zbytu — bezpośrednią konsekwencją zróżnicowania krajów-partnerów pod względem obfitości zasobów kapitału i pracy są różnice kosztów zastosowania tych czynników, a więc również różnice kosztów produkcji i cen towarów pracochłonnych oraz towarów kapitałochłonnych. Istnieją wtedy przesłanki rozwoju handlu międzynarodowego. Chodzi o występowanie między krajami relatywnych różnic cen czynników produkcji i towarów. 60 Logicznym punktem wyjścia twierdzenia o obfitości zasobów jest określenie zasobointensywnośd (zasobochłonnosci) produkcji dwóch towarów w dwóch różnych krajach, tj. intensywności wykorzystywania u nich poszczególnych czynników. Odpowiednie rozważania można przedstawić na rysunku 3.7. Autorzy tego twierdzenia nie są zainteresowani kształtowaniem się absolutnych zasobów kapitału i pracy w obu rozpatrywanych krajach. Analizują wyłącznie tzw. relatywną chłonność kapitału i pracy w produkcji dwóch różnych towarów w dwóch krajach. Rysunek 3.7 Kształtowanie się kapitalochłonnoścl oraz pracochłonności produkcji pszenicy i sukna w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii Stany Zjednoczone 10 - 8 - Wielka Brytania i K A " / / co/ / ^ Vs % ?> i i —? 8 10 Praca 2 4 6 8 10 12 Praca ° 1 2 Źródło: D. Salvatore, InternationalEconomics, jw., s. 97. Są dwa sposoby definiowania obfitości zasobów — kolejnego (po zasobochłonnosci produkcji) istotnego elementu rozważań E. Heckschera, B. Ohlina i P.A. Samuelsona. Pierwszy z nich to ujmowanie zasobów w jednostkach fizycznych (tzw. definicja fizyczna), natomiast drugi — w postaci ich relatywnych cen (tzw. definicja cenowa). Według definicji fizycznej — oczywiście przy spełnieniu omówionych wcześniej rygorystycznych warunków — kraj B (np. Wielka Brytania) jest obficie wyposażony w czynnik K (kapitał), kraj A zaś (np. Stany Zjednoczone) w czynnik L (pracę), gdy: {K:L)°>{K:LY. Inaczej kształtuje się sytuacja przy przyjęciu cenowej definicji obfitości zasobów. Zgodnie z tą definicją kraj B (np. Wielka Brytania) jest relatywnie bardziej obficie wyposażony w czynnik K (kapitał), a kraj A (np. Stany Zjednoczone) w czynnik L (pracę), gdy: 61 (RK:RL)B<(RK:RL)A, gdzie RKi RL oznaczają odpowiednie przychody z zastosowania czynników Ki L, tj. stopę procentową (r) i stawkę płacy (w). Należy podkreślić, że przy określaniu wyposażenia w czynniki produkcji nie chodzi o absolutny ich poziom, tzn. nie o absolutny poziom stopy procentowej (r) oraz o absolutny poziom stawki płacy (w). Chodzi o kształtowanie się odpowiednich relacji (np. relacji r/w). Podczas gdy jednak w tzw. fizycznej definicji obfitości zasobów uwzględnia się jedynie stronę podaży (kształtowanie się podaży kapitału i pracy), w tzw. definicji cenowej dodatkowo uwzględnia się stronę popytu, tj. kształtowanie się zapotrzebowania na czynniki produkcji i towary wytwarzane z ich zastosowaniem. 3.6.2. Kierunki specjalizacji międzynarodowej Istotę twierdzenia o obfitości zasobów, które stanowi logiczne podsumowanie rozważań E. Heckschera, B. Ohlina i P.A. Samuelsona, a ściślej — ich rozważań na temat kształtowania się zasobochłonności produkcji i wyposażenia dwóch krajów w kapitał i pracę, można przedstawić za pomocą tablicy 3.7. Tablica 3.7 Przykład rozwoju handlu między dwoma krajami zgodnie z zasadą obfitości zasobów Towary i czynniki Wyszczególnienie Stany Zjednoczone Wielka Brytania Kapitałochłonność produkcji Sukno K/L 2:2=4:4 = ... = 1 4:1=8:2=...=4 Pszenica K/L 1:4=2:8 = ... = 1/4 2:2=4:4=... = 1 Kapitał Wyposażenie w zasoby maszynogodziny (mh) 160 mh 200 mh Praca roboczogodziny (rbg) 160 rbg 100 rbg Sukno Funkcje wykorzystania czynników przy 2K+2P=l 4K+2P=1 Pszenica produkcji jednostki dobra IK+4P=1 2K+4P=l Kształtowanie się wyposażenia w zasoby Kapitał K/L 1 2:1=2 Praca L/K 1 1:2=0,5 Kapitał Kształtowanie się krzywych możliwości x + 2y = 160 JC+2>>=200 Praca produkcyjnych przy produkcji pszenicy 4x+0,5>>=160 4JC+0,5^=100 (x) i sukna (y) Wielkość produkcji przy pełnym wyko- rzystaniu czynników Sukno y >> = 65 m y=95m Pszenica X x=30t x=10t Wielkość eksportu (+) i importu (-) po podjęciu specjalizacji Sukno y -20 m +20 m Pszenica X + 7,5 t -7,5 t 62 Z tablicy 3.7 wynika, że względna zasobochłonność produkcji sukna i pszenicy jest w obydwu krajach jednakowa lub — inaczej — w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii jest jednakowa sprawność techniczna kapitału (K) i pracy (L); pszenica jest towarem relatywnie pracochłonnym, sukno zaś jest towarem relatywnie kapitałochłonnym. Jednakowe są więc także stopy transformacji czynników. Natomiast różna jest zasobność krajów w czynniki produkcji. Mianowicie w kraju A (Stany Zjednoczone) stosunek kapitału do pracy wynosi KA:LA = 160:160=1, a w kraju B (Wielka Brytania) KB:LB=200:100 = 2. Kraj A jest więc stosunkowo bardziej zasobny w pracę, podczas gdy kraj B w kapitał. W analizowanych warunkach oba kraje mogą stosować różne warianty produkcyjne, które z kolei są równoznaczne z odpowiednim rozdysponowaniem czynników produkcji. Zgodnie z danymi zawartymi w tablicy 3.7 wymiana jest najkorzystniejsza dla partnerów, gdy Stany Zjednoczone eksportują do Wielkiej Brytanii 7,5 tony pszenicy w zamian za 20 metrów sukna. 3.7. Sformalizowana teoria obfitości zasobów 3.7.1. Twierdzenie dotyczące wyrównywania się cen czynników produkcji Istotnym elementem sformalizowanej wersji teorii obfitości zasobów jest twierdzenie o wyrównywaniu się cen czynników produkcji, sformułowane przez P.A. Samuelsona, który umiejętnie wykorzystał myśl B. Ohlina, że handel przenosi za pośrednictwem towarów zasoby relatywnie obfite w danym kraju (regionie) do kraju (regionu), w którym ich ilość jest ograniczona. Zgodnie z zasadą wyrównywania się cen czynników handel międzynarodowy prowadzi do względnego i absolutnego wyrównania się między krajami przychodów z tytułu zastosowania jednorodnych czynników produkcji. Punktem wyjścia twierdzenia o wyrównywaniu się cen czynników produkcji są mało realistyczne założenia, że handel międzynarodowy jest pełnym substytutem zupełnie niemobilnych w skali międzynarodowej zasobów produkcyjnych. W takiej sytuacji — oczywiście przy wielu dalszych założeniach — zdaniem P.A. Samuelsona (także A.P. Lernera) przychody z zastosowania jednorodnego czynnika „praca" (praca o jednorodnym poziomie wykształcenia, zdolnościach, efektywności itd.) są takie same we współpracujących krajach. Autorzy ci twierdzą, że w szczegółowo omówionych warunkach ma także miejsce wyrównywanie się przychodów z zastosowania jednorodnego czynnika „kapitał" (kapitał o takiej samej efektywności, jednakowym stopniu ryzyka zastosowania itd.). Innymi słowy, w omawianym przykładzie dwóch 63 krajów handel międzynarodowy powoduje relatywne i absolutne wyrównywanie się ceny pracy (stawki płacy) oraz ceny kapitału (stopy procentowej) w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Przez relatywne (względne) wyrównywanie się cen czynników produkcji rozumie się przy tym związane z rozwojem handlu międzynarodowego stopniowe zmniejszanie się względnych różnic kosztów zastosowania tych czynników, co —jak wspomniano — stanowi przyczynę występowania różnic kosztów produkcji oraz cen towarów kapitałochłonnych i pracochłonnych, a zarazem przesłankę rozwoju handlu międzynarodowego. Inaczej definiuje się absolutne wyrównywanie się cen czynników produkcji. W literaturze fachowej jest ono rozumiane jako związana z rozwojem handlu międzynarodowego tendencja do całkowitego wyrównywania się w dwóch krajach-partnerach ceny jednorodnego czynnika „praca" (tj. stawki płacy) oraz ceny jednorodnego czynnika „kapitał" (tj. stopy procentowej). Jak wynika z rozważań nad twierdzeniem o obfitości zasobów, przy braku wymiany relatywna cena pszenicy jest w Stanach Zjednoczonych niższa niż w Wielkiej Brytanii (zob. rysunek 3.7). Jest to wynikiem kształtowania się w Stanach Zjednoczonych relatywnej ceny pracy (w) na niższym poziomie niż w Wielkiej Brytanii. Ponieważ Stany Zjednoczone specjalizują się w produkcji towaru pracochłonnego (pszenicy), a po podjęciu wymiany z Wielką Brytanią redukują wielkość produkcji towaru kapitałochłonnego (sukna), zwiększa się w tym kraju popyt na pracę i rośnie jej cena (stawka płacy), a jednocześnie zmniejsza się popyt na kapitał, co powoduje spadek jego ceny, tj. stopy procentowej (r). Odwrotnie kształtuje się sytuacja w Wielkiej Brytanii, która specjalizuje się w produkcji towaru kapitałochłonnego, a po podjęciu specjalizacji redukuje wielkość produkcji towaru pracochłonnego. W efekcie zmniejsza się tam popyt na pracę, a wzrasta popyt na kapitał, co prowadzi do spadku stawki płacy (w) i wzrostu stopy procentowej (r). Dotychczasowe wywody w zadowalający sposób tłumaczą zmniejszanie się różnic relatywnych cen czynników produkcji wskutek rozwoju handlu międzynarodowego. Nie tłumaczą jednak zmniejszania się absolutnych różnic cen, rozumianego jako proces wyrównywania się we współpracujących krajach stawek płac i stóp procentowych. Proces ten przedstawiają w swoich wywodach P.A. Samuelson i A.P. Lerner", formułując zarazem warunki, w których rozwój handlu międzynarodowego może doprowadzić do całkowitego wyrównania się cen czynników produkcji. Najważniejszymi z tych warunków są: doskonała konkurencja na rynku towarów i czynników produkcji, brak jakościowych różnic między takimi samymi czynnikami w dwóch krajach (przy różnym ich wyposażeniu w zasoby), częściowa, a nie całkowita specjalizacja, identyczne funkcje produkcji w obu krajach i brak kosztów transportu. 11 Handbook of International Economics, red. R.W. Jones i P.B. Kenen, jw. 64 Opierając się na sformalizowanej wersji teorii obfitości zasobów, sformułowano dwa inne twierdzenia oraz — pomijając liczne założenia — zasady leżące u ich podstaw. Punktem wyjścia odpowiednich rozważań była obserwacja, że w warunkach gospodarki rynkowej zmiany relacji cenowych, wprowadzanie nowych technologii i wchodzenie na rynki nowych dostawców wywołują (bo muszą wywoływać) odpowiednie procesy dostosowawcze w poszczególnych krajach. Zagadnieniami tymi zajmowali się zwłaszcza: M.F.W. Stolper, P.A. Samuelson i T. Rybczyński. 3.7.2. Twierdzenie M.F.W. Stolpera-P.A. Samuelsona Rozwój handlu międzynarodowego powoduje nie tylko zmiany relatywnych cen wymienianych dóbr, ale też zmiany tych cen wywierają istotny wpływ na podział dochodów między właścicielami czynników produkcji we współpracujących krajach. Innymi słowy, w wyniku rozwoju handlu międzynarodowego dokonuje się redystrybucja dochodów, która dzieli dochodobiorców (zyskujących więcej na tym handlu) i dochododawców (zyskujących mniej). Wiąże się to z faktem, że po podjęciu wymiany nowe międzynarodowe relacje cenowe prowadzą do większego wzrostu przychodów z zastosowania określonego czynnika wytwórczego (np. kapitału) niż z zastosowania innego (np. pracy). Zgodnie z twierdzeniem M.F.W. Stolpera-P.A. Samuelsona wymiana międzynarodowa w każdym z krajów prowadzi do wzrostu przychodów ze stosowania czynnika produkcji (np. kapitału), w który dany kraj (np. Wielka Brytania) jest obficie wyposażony, oraz do spadku przychodów z tytułu wykorzystywania czynnika, który jest relatywnie rzadki. Innymi słowy, czynnik obfitszy w danym kraju (np. kapitał w Wielkiej Brytanii) zyskuje na wymianie międzynarodowej, zaś czynnik rzadki (np. praca) traci i to niejako mnożnikowo, co określa się w literaturze fachowej mianem efektu zwielokrotnienia (magnification effeci). Istotę twierdzenia M.F.W. Stolpera-P.A. Samuelsona można wyjaśnić stosunkowo prosto. W rozpatrywanym przez nas modelu 2x2x2 każdy z krajów specjalizuje się w produkcji i eksporcie tych dóbr, których wytworzenie wymaga intensywniejszego wykorzystania obfitszego czynnika produkcji (np. Wielka Brytania wyposażona bardziej obficie w kapitał w produkcji i eksporcie sukna). Po rozpoczęciu wymiany nowe relatywne ceny prowadzą do podrożenia dobra eksportowanego (dóbr eksportowanych) i potanienia dobra importowanego (dóbr importowanych). Zachęca to do zwiększenia produkcji pierwszego (pierwszych) i obniżenia rozmiarów produkcji drugiego (drugich). W wypadku kraju A (Wielka Brytania), obficie wyposażonego w kapitał i podejmującego eksport kapitałochłonnego dobra x (grupy produktów x), 65 wzrost odpowiedniej produkcji oznacza konieczność przesunięcia zasobów drugiego czynnika (w naszym przypadku pracy oznaczonej jako L) z działu (sektora) wytwarzającego dobro y (grupę produktów Y) oraz ograniczenia jego produkcji. Ze względu na ograniczoną w krajach-partnerach podaż kapitału (K) oraz pracy (L), związane z tym proporcje cen czynników i techniki produkcji dóbr x oraz y (odpowiednio sektora X oraz Y) każdy wzrost produkcji dobra x (grupy produktów X) wywołuje większy popyt na dodatkowy kapitał niż na dodatkową pracę wykorzystywaną przy produkcji dobra y (w sektorze Y). W rezultacie w kraju A wzrasta niejako nieprorporcjonalnie cena kapitału, a zatem i dochody jego właścicieli. Odwrotnie kształtuje się sytuacja w kraju B, rozumianym jako otoczenie kraju A, gdzie relacja K/L kształtuje się odwrotnie niż w tymże kraju A. Warto teraz rozpatrzeć sytuację kraju B (tzn. otoczenia kraju A) relatywnie obficiej wyposażonego w pracę (L). Zgodnie z twierdzeniem M.F.W. Stolpera-P.A. Samuelsona kraj B relatywnie obficiej wyposażony w pracę specjalizuje się w produkcji i eksporcie dobra pracochłonnego (y), którego relatywna cena — po otwarciu wymiany lub po wprowadzeniu ceł na eksport — wyraźnie wzrasta. Innymi słowy, kiedy z jakiegoś względu (np. wskutek rozwoju specjalizacji czy wprowadzenia określonego instrumentu zagranicznej polityki ekonomicznej) wewnętrzna i zewnętrzna relacja cen zmienia się na korzyść dobra pracochłonnego, wtedy jego produkcja ulega zwiększeniu. W tymże kraju wskutek wzrostu relacji cenowej Py/Px, czyli relacji między ceną towaru bardziej pracochłonnego (Py) a ceną dobra bardziej kapitałochłonnego (Px), ma miejsce zwolnienie czynników produkcji w sektorze wytwarzającym dobro x, ale zwalnia się relatywnie więcej kapitału (K) niż pracy (L). W ten sposób mogą się wręcz ujawnić przejściowe zakłócenia na rynkach obu czynników wytwórczych, a ściślej mogą wystąpić nadwyżka na rynku kapitału, natomiast niedobory na rynku pracy. Chodzi o to, że wzrost rozmiarów produkcji towaru y wymaga zwiększenia relacji między pracą a kapitałem (tj. relacji L/K) w większym stopniu, niż zmniejszono tę relację przy okazji redukcji produkcji bardziej kapitałochłonnego dobra x. W efekcie zmieniają się relacje między płacą (w) oraz stopą procentową (r) i to na korzyść tej pierwszej. Jest to równoznaczne ze zwiększeniem się udziału płac (tzw. kwoty płac) w wytworzonym dochodzie narodowym na niekorzyść tzw. kwoty stopy procentowej. Ponieważ dochody z zastosowania każdego czynnika odpowiadają jego ilości i cenie, zmiana relatywnych cen czynników wywołuje w warunkach pełnego zatrudnienia inny podział dochodu, niż miało to miejsce przed wystąpieniem pierwotnego impulsu, np. przed podjęciem specjalizacji w produkcji i eksporcie czy też przed zastosowaniem określonych instrumentów zagranicznej polityki ekonomicznej. Co więcej, może się ujawnić tzw. efekt zwielokrotnienia w tym sensie, że w warunkach określonej relacji K/L wskutek względnego niedoboru pracy, a nadmiaru kapitału jest ona w miarę upływu czasu kombinowana w coraz większym stopniu z większą ilością zwolnionego i przez to relatywnie tańszego kapitału. Dlatego też w normalnych warunkach rosną wydajność pracy oraz jej wynagrodzenie, czyli stawka płacy (w). 66 3.7.3. Twierdzenie T.M. Rybczyńskiego W twierdzeniu T.M. Rybczyńskiego również chodzi o określenie związku miedzy indukowanymi zewnętrznie i/lub wewnętrznie impulsami gospodarczymi a odpowiednimi procesami dostosowawczymi w danej gospodarce narodowej, będącej gospodarką rynkową. Zgodnie z tym twierdzeniem wzrost zasobów jednego czynnika produkcji powoduje w warunkach stałych cen relatywnych absolutny przyrost produkcji towaru wymagającego bardziej intensywnego nakładu tego właśnie czynnika, a zarazem absolutny spadek produkcji towaru wymagającego bardziej intensywnego nakładu czynnika, którego zasoby nie ulegają zmianie. Na przykład, jeśli w danym kraju A (np. w Stanach Zjednoczonych) wzrastają z jakichś względów zasoby pracy, automatycznie rośnie produkcja pracochłonnego towaru y, podczas gdy przy stałej relacji Px/Py maleje w ujęciu absolutnym produkcja bardziej kapitałochłonnego towaru x. Rozwój sytuacji uwzględniany w twierdzeniu T.M. Rybczyńskiego nie jest dziełem przypadku. Jeśli relacja między ceną towaru w danym kraju bardziej pracochłonnego a ceną towaru w tym kraju bardziej kapitałochłonnego nie ulega zmianie (tzn. Px/Py = constans), to także nie ulegają zmianie relatywne ceny czynników produkcji, tj. relacja w/r. Jednakże ta relacja nie może się zmienić tylko wtedy, kiedy przy wytwarzaniu obu towarów nie zmienia się relacja między wielkościami kapitału i pracy (tj. relacja K/L), a zarazem nie zmienia się wydajność tych czynników produkcji. W efekcie, w warunkach absolutnego przyrostu zasobów jedynie pracy i przy niezmienności relacji K/L przy produkcji obu towarów, konsekwencją jest absolutny spadek produkcji bardziej kapitałochłonnego towaru x. Wtedy bowiem ma miejsce zwolnienie odpowiedniej ilości kapitału, który jest niezbędny, aby było możliwe absolutne zwiększenie produkcji bardziej pracochłonnego towaru y. Zgodnie z twierdzeniem T.M. Rybczyńskiego, odwrotnie kształtuje się sytuacja wtedy, kiedy wzrasta tylko wielkość kapitału. Wtedy rośnie — i to mnożnikowo — absolutna wielkość produkcji towaru kapitałochłonnego, a zmniejsza się absolutna wielkość produkcji towaru pracochłonnego. Jest zrozumiałe, że istotę twierdzenia T.M. Rybczyńskiego można rozciągnąć na rozwój branż czy nawet całych gałęzi. 3.8. Nowe teorie rozwoju handlu międzynarodowego 3.8.1. Teorie neoczynnikowe Istota teorii neoczynnikowych sprowadza się do rozszerzenia rozważań E. Heckschera, B. Ohlina i P.A. Samuelsona na większą liczbę czynników produkcji niż tylko kapitał i praca. Autorzy tych teorii — opierając się na 67 zasadzie kosztów względnych — uważają za celowe uwzględnienie dodatkowo zasobów naturalnych oraz niejednorodności czynników pracy i kapitału. Proponują m.in. dzielić pracę na prostą i złożoną, kapitał zaś na rzeczowy i tzw. kapitał ludzki (human capitat), który w zasadzie jest niczym innym jak tzw. pracą złożoną. Wspólnym mianownikiem wszystkich tych teorii jest uogólnienie zasady obfitości zasobów, zgodnie z którą każdy kraj (i innego rodzaju podmiot gospodarczy) powinien eksportować towary, których wytwarzanie wymaga większego zastosowania relatywnie obfitych czynników produkcji, i jednocześnie importować towary, których produkcja wymaga większego zastosowania czynników względnie mało obfitych. Stosowanie tej zasady zawsze przynosi mniejsze lub większe korzyści. Chodzi oczywiście o umiejętnie przeformułowaną klasyczną zasadę kosztów względnych. 3.8.2. Teorie neotechnologiczne W teoriach neotechnologicznych (teoria luki technologicznej, teoria cyklu życia produktu i teoria korzyści skali) uwzględnia się zmiany spowodowane ciągłym rozwojem postępu technicznego. Można mówić o pewnym uzupełnianiu się tych teorii także z punktu widzenia kształtowania się korzyści z wymiany międzynarodowej. W teorii luki technologicznej kładzie się nacisk głównie na możliwości rozwoju korzystnego handlu dzięki międzynarodowym różnicom w poziomie wiedzy technicznej i w tempie postępu technicznego (np. możliwość sprowadzenia z zagranicy towarów bardziej nowoczesnych czy też zakupu za granicą licencji przez kraj o niższym poziomie rozwoju). Możliwości te są również podkreślane przez autorów teorii cyklu życia produktu, zgodnie z którą handel międzynarodowy jest pochodną przechodzenia danego produk-tu-innowacji kolejno przez trzy fazy: 1) fazę innowacyjną, 2) fazę dojrzewania oraz 3) fazę standaryzacji. Dobrym uzupełnieniem obu tych teorii jest teoria korzyści skali produkcji i zbytu. Według autorów tych teorii korzyści skali produkcji i zbytu występują wtedy, kiedy wielkości produkcji i zbytu rosną szybciej niż nakłady czynników produkcji (np. podwojeniu nakładów czynników towarzyszy trzykrotny wzrost wielkości produkcji). Można przy tym mówić o statycznych (krótkookresowych) oraz dynamicznych (średniookresowych i długookresowych) korzyściach skali. Z korzyściami statycznymi mamy do czynienia wtedy, kiedy wskutek specjalizacji zwiększają się serie produkcyjne i serie sprzedaży. Prowadzi to do obniżenia jednostkowych kosztów wytwarzania dzięki zmniejszeniu częstotliwości przestawiania aparatu produkcyjnego; wzrostowi wydajności pracy zatrudnionych, rozłożeniu kosztów stałych (np. kosztów projektowania) na większą liczbę jednostek, a także dzięki dokonywaniu drobnych, stopniowych usprawnień stosowanej techniki produkcji (ulepszeń sposobu wytwarzania w związku z kumulowaniem doświadczeń produkcyjnych itd.). Natomiast dynamiczne korzyści skali produkcji i zbytu mają miejsce wtedy, kiedy występują bardziej radykalne zmiany techniki 68 produkcji i obrotu handlowego. Powoduje to m.in. poprawę technologii wytwarzania, zwiększenie zdolności produkcyjnej urządzeń czy wzrost ich sprawności. 3.8.3. Teorie popytowo-podażowe Kolejną grupę stanowią teorie popytowo-podażowe, których autorzy eksponują — oprócz czynników podażowych — znaczenie czynników po stronie popytu, a ściślej kształtowanie się jego wielkości i struktury. Nawiązując niewątpliwie do rozważań B. Ohlina, zawartych w tzw. nie sformalizowanej teorii obfitości zasobów, autorzy tych teorii starają się udowodnić, że jedną z istotnych korzyści z rozwoju handlu międzynarodowego jest lepsze zaspokojenie potrzeb konsumentów i inwestorów pod względem ilości oraz — czy nawet przede wszystkim — pod względem jakości. Teorii popytowo-podażowych jest wiele (np. teoria podobieństwa preferencji czy też teoria zróżnicowania produktów12). W tej grupie teorii na szczególną uwagę zasługuje rozwijająca się teoria handlu wewnątrzgałęziowego. Istotą tego handlu jest jednoczesny import i eksport towarów tych samych gałęzi i branż, w tym zespołów, podzespołów i części składowych wyrobów gotowych. 3.8.4. Teorie handlu wewnątrzgałęziowego Jednoczesny rozwój podziału pracy oraz handlu między- i wewnątrzgałęziowego jest możliwy nawet przy uwzględnieniu tylko niepodważalnej przecież zasady obfitości zasobów. Ogólnie biorąc, każdy kraj jest eksporterem netto w branżach i gałęziach, w których — zgodnie z teorią klasyczną i neoklasyczną — dysponuje względną przewagą. Zarazem jednak — również zgodnie ze wspomnianą teorią — istnieją możliwości rozwinięcia specjalizacji i handlu wewnątrzgałęziowego (zob. rysunek 3.8). Zgodnie z zasadą kosztów względnych i jej reinterpretacją w postaci zasady obfitości zasobów każdy kraj może importować pewne produkty (także ich zespoły, podzespoły i części składowe) nawet w ramach tych gałęzi, w których ogólnie jest eksporterem netto. Mamy wtedy do czynienia z tzw. poziomym (horyzontalnym) wewnątrzgałęziowym podziałem pracy. Innymi słowy, w ramach danej gałęzi (czy branży) wymienia się np. dobra (także ich zespoły itd.) bardziej kapitałochłonne na dobra i ich części składowe bardziej pracochłonne. Od wewnątrzgałęziowego podziału pracy i handlu wewnątrzgałęziowego typu horyzontalnego (poziomego) trzeba odróżnić pionowy (wertykalny) we- 12 Zob. J. Misala, Teorie międzynarodowej..., jw.; D. Greenaway, Ch. Milner, The Economics of Intra-Industry Trade, Macmillan, Oxford 1986; J. Misala, E.M. Pluciński, Handel wewnątrz-galęziowy między Polską a Unią Europejską. Teoria i praktyka, Elipsa, Warszawa 2000. 69 Rysunek 3.8 Rozwój handlu wewnątrzgalęziowego między krajem A a otoczeniem W według modelu Heckschera-Ohlina-Chamberlina Kraj 4 Sektor przemysłowy Rolnictwo Eksport Eksport Import Import Handel wewnątrzgalęziowy Handel międzygafęziowy Otoczenie W Sektor przemysłowy Rolnictwo Źródło: U. Broll, M. Gilroy, Aussenwirtschaftstheorie. Einfuhrung und neuere Ansdtze, Oldenbourg Yerlag, Munchen-Wien 1994, s. 31. wnątrzgałęziowy podział pracy, którego istota sprowadza się do jednoczesnego importu i eksportu wyrobów (także ich zespołów, podzespołów i części składowych) tych samych gałęzi (czy branż), z tym że różnią się one pod względem jakości i/lub stopnia użyteczności dla ostatecznego nabywcy. Uzasadnienie tego typu specjalizacji i handlu międzynarodowego musi z natury rzeczy wykroczyć poza ramy klasycznej i neoklasycznej teorii handlu międzynarodowego oraz tkwiącej u ich podstaw wspólnej zasady kosztów względnych i jej reinterpretacji w postaci zasady obfitości zasobów. Okazuje się, że wówczas decydujące znaczenie ma kształtowanie się tzw. korzyści skali w sferze produkcji i zbytu, na co w swej niesformalizowanej wersji teorii obfitości zasobów zwrócił uwagę już B. Ohlin. Właśnie on stwierdził, że nawet w przypadku tożsamego wyposażenia w czynniki wytwórcze i tożsamych struktur konsumpcji jest możliwe i celowe rozwijanie handlu międzynarodowego po to, aby uzyskiwać owe korzyści. Stwierdził on także, że chodzi głównie o tzw. rosnące korzyści skali w sferze produkcji i zbytu13. Rosnące korzyści skali w sferze produkcji i zbytu mogą występować nie tylko jako samoistna przesłanka rozwijania specjalizacji i handlu między-gałęziowego, lecz także — a nawet przede wszystkim — jako samoistna przesłanka rozwijania specjalizacji i handlu wewnątrzgałęziowego. Po prostu, po podjęciu wymiany i zgodnie z zasadą obfitości zasobów, łączne dochody przy wykorzystywaniu korzyści skali produkcji i zbytu są zazwyczaj wyższe niż dochody przed jej podjęciem. Decyduje o tym wiele czynników po stronie podaży i popytu, których znaczenie szczegółowo rozpatrują autorzy roz- 13 Zob. B. Ohlin, Interregional and International Trade, Cambridge Uniwersity Press, Cambridge 1933. 70 wijającej się teorii handlu wewnątrzgałęziowego. Nie jest trudno dostrzec, że opierają się oni w dużej mierze na dorobku autorów teorii neoczynnikowych i neotechnologicznych. W ten sposób krąg się zamyka. Na tym nie kończy się jednakże stopniowo rozwijana teoria handlu wewnątrzgałęziowego. Do jej istotnych części składowych zalicza się dodatkowo: a) metody i sposoby pomiaru intensywności tego typu handlu; b) kształtowanie się terms of trade; c) kształtowanie się korzyści dla partnerów. Teoria handlu wewnątrzgałęziowego jest dotychczas teorią otwartą w sensie możliwości jej dalszego rozwijania. Jej rozwój niejako podąża za rozwojem zjawisk typowych dla współczesnego międzynarodowego podziału pracy. Warto zatem śledzić rozwój tejże teorii14. W każdym razie nie ulega wątpliwości, że podstawowych przesłanek rozwoju handlu wewnątrzgałęziowego należy się doszukiwać w różnorodnych korzyściach możliwych do osiągnięcia. Chodzi w pierwszej kolejności o korzyści z tytułu rozwoju międzynarodowego handlu towarami i usługami, czemu towarzyszą oczywiście międzynarodowe przepływy różnego typu czynników wytwórczych. 14 W literaturze polskiej piszą na ten temat szerzej m.in.: W. Siwiński, Międzynarodowa wymiana wewnątrzgaięziowa - problemy teoretyczne oraz praktyka polskiego handlu zagranicznego, „Gospodarka Planowa" 1980, nr 11; J. Misala, Wymiana wewnątrzgaięziowa w polskim handlu zagranicznym, „Ekonomista" 1985, nr 3; J. Misala, Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, SGH, Warszawa 2001. Zob. także: J. Misala, E.M. Pluciński, Handel wewnątrzgalęziowy między Polską a Unią Europejską. Teoria i praktyka, Elipsa, Warszawa 2000. ? Rozdział 4 towarami i usługami 4.1. Przyczyny rozwoju międzynarodowego handlu towarami 4.1.1. Import towarów W literaturze fachowej wyróżnia się trzy zasadnicze grupy przyczyn rozwijania importu towarów: 1) koszty produkcji zastępującej import są bezwzględnie wyższe w stosunku do zagranicy; 2) koszty produkcji zastępującej import są relatywnie wyższe w stosunku do zagranicy; 3) istnieje potrzeba zaspokojenia zróżnicowanego popytu na różnorodne towa ry i usługi. Wszystkie kraje są w mniejszym lub większym stopniu uzależnione od importu. Specyfikację przyczyn rozwijania importu zawiera rysunek 4.1. Stosunkowo najbardziej oczywista i zrozumiała jest realizacja importu w związku z występowaniem trwałego lub przejściowego braku określonych towarów i usług w kraju importującym ze względu na nieopłacalność produkcji zastępującej import. Trzeba jednak wyraźnie odróżnić import związany z trwałym brakiem określonych towarów od importu wywołanego brakiem przejściowym (w średnim lub krótkim okresie). Istotne jest też uwzględnianie przyczyn trwałego lub przejściowego braku importowanych towarów (niedysponowania nimi). Trwały brak określonych towarów nie może być nigdy usunięty i z tego względu występuje strukturalna potrzeba importu, nazywanego importem niezbędnym lub inaczej wyłącznym. Import ten trzeba realizować głównie ze względu na istniejące wyposażenie danego kraju w zasoby (pracę, kapitał itd.) oraz ze względu na konkretne warunki klimatyczne. Na przykład, Polska nie dysponuje zasobami niektórych rud metali i musi je importować. Nie ma także dogodnych warunków do uprawiania kawy czy kakao i dlatego towary te odgrywają istotną rolę w jej imporcie. Wprawdzie można sobie wyobrazić 72 Rysunek 4.1 Główne przyczyny rozwoju eksportu Brak produkcji w kraju Importującym r i r Trwały ze względu na wyposażenie w zasoby, określone warunki klimatyczne itd. Średniookresowy, przejściowy Krótkookresowy i r i r Związany Związany z opóźnieniem z opóźnieniem rozwoju technicznym gospodarczego Występowanie międzynarodowych różnic kosztów I cen towarów 1 i r Jako skutek występowania różnic wielkości popytu Jako skutek występowania międzynarodowych różnic poziomu kosztów Różnice spowodowane odmiennym wyposażeniem w czynniki produkcji Różnice spowodowane występowaniem tzw. korzyści skali Zróżnicowanie towarów oraz preferencji konsumentów i Inwestorów 1 ^ r Zróżnico- Zróżnicowanie wanie pre- towarów jako ferencji efekt celowej i towarów działalności przedsiębiorstw Różnice spowodowane odmienną jakością czynników Jako skutek odmiennych warunków naturalnych Jako skutek zróżnicowania intensywności działalności gospodarczej Jako skutek zróżnicowania kwalifikacji pracowników 1 u Źródło: Opracowanie własne na podstawie: H. Hesse, Hypotheses for the Explanation of Trade between Industrial Countries, Gustav Fisher Verlag, Tubingen 1994; J. Misala, Teorie międzynarodowej..., jw. podjęcie wysiłku mającego na celu uprawianie ziarna kakaowego i kawowego w specjalnych szklarniach, ale w takich warunkach koszty produkcji kawy i kakao byłyby bardzo wysokie, a w każdym razie znacznie wyższe niż np. w Brazylii czy Ghanie. Trwałe niedysponowanie pewnymi towarami nie jest jedynie skutkiem określonych warunków naturalnych, zwłaszcza zaś wyposażenia w surowce naturalne i określonego położenia geograficznego. Często jest to także efekt opóźnienia pod względem rozwoju gospodarczego, poziomu technicznego i poziomu wykształcenia obywateli. We współczesnym świecie niedysponowanie przez różne kraje określonymi towarami — ze względów czysto ekonomicznych (a ściślej ze względu na różnice w poziomach rozwoju gospodarczego) oraz technicznych — ma coraz częściej charakter przejściowy. Dotyczy to zwłaszcza dysponowania i niedysponowania ze względów technicznych, które — w przeciwieństwie do długotrwałych różnic w poziomach rozwoju gospodarczego — nazywa się często przyczynami średniookresowymi, tj. możliwymi do przezwyciężenia w ciągu 5-15 lat. Wyróżnia się również tzw. import niezbędny o charakterze krótkookresowym, który z kolei jest związany bądź z wahaniami koniunktury, bądź z oddziaływaniem takich czynników, jak nieurodzaje czy strajki. Na przykład, ożywienie koniunktury w określonym kraju wymaga sprowadzenia nowych towarów lub usług, spadek zaś lub wręcz zanik produkcji innych w okresie załamania gospodarczego zmusza do dokonania innego rodzaju transakcji importowych. Okazuje się, że we współczesnej gospodarce światowej mamy do czynienia — i to na coraz większą skalę — z transakcjami importowo-ekspor-towymi, przy zawieraniu których nie uwzględnia się wcale kosztów i cen i/lub poziom kosztów i cen traktuje się jako kryterium o drugorzędnym znaczeniu. Jest to związane z postępującymi w miarę wzrostu zamożności procesami różnicowania towarów oraz preferencji konsumentów. Tych szybko się dywer-syfikujących preferencji nie sposób zaspokoić przez rozwijanie odpowiedniej produkcji krajowej. Nie ma zresztą takiej potrzeby, ponieważ dobrym i często efektywniejszym rozwiązaniem jest rozwój importu. Zjawiska te ujawniają się również w Polsce (np. import do kraju wielu rodzajów zagranicznych samochodów i ich części składowych, wyrobów tytoniowych czy urządzeń technicznych bezpośrednio konkurujących z odpowiednimi towarami krajowymi). 4.1.2. Eksport towarów W literaturze fachowej wyróżnia się również trzy zasadnicze grupy przyczyn rozwijania eksportu towarów: 1) trwałe lub przejściowe dysponowanie określonymi towarami, przy jednoczes nym niedysponowaniu tymi towarami przez inne kraje; 2) występowanie komparatywnych różnic kosztów i cen w ujęciu między narodowym; 74 3) efekt strategii przedsiębiorstw, uwzględniającej m.in. zróżnicowanie popytu na rynkach międzynarodowych (rysunek 4.2). Trwałe lub przejściowe dysponowanie przez dany kraj określonymi towarami, przy jednoczesnym niedysponowaniu tymi towarami przez inne kraje, prowadzi niejako automatycznie do rozwoju handlu międzynarodowego. Przyczyn różnic w dysponowaniu może być przy tym znacznie więcej, niż na to wskazuje rysunek 4.2 (zob. rysunek 4.3). We współczesnym świecie nadal mamy do czynienia z rozwojem eksportu w związku z trwałymi (strukturalnymi) różnicami w dysponowaniu towarami (np. eksport kawy z Brazylii do Polski czy eksport węgla z Polski do Finlandii). Chodzi jednak nie tylko o konsekwencje trwałych różnic w dysponowaniu w związku z oddziaływaniem czynników naturalnych. Różnice te są czasami efektem odmiennych poziomów rozwoju gospodarczego. Oprócz dysponowania absolutnego i związanego z nim eksportu do innych krajów wyróżnia się dysponowanie względne, któremu też towarzyszy rozwój eksportu, i to głównie w okresach ożywienia koniunktury na rynkach zagranicznych czy też w okresach spadku produkcji na tych rynkach z przyczyn losowych. Dysponowanie względne to sytuacja, w której wewnętrzny aparat produkcyjny umożliwia rozwój produkcji przekraczającej wielkość popytu wewnętrznego. Tego rodzaju dysponowanie względne może być realne (rzeczywiste występowanie nadwyżek) lub potencjalne. W tym drugim przypadku chodzi o możliwość szybkiego zwiększenia produkcji oraz eksportu bez ponoszenia dodatkowych nakładów czy bez ujawniania się negatywnych skutków zwiększenia eksportu dla sytuacji na rynku wewnętrznym (eksport jako tzw. vent for surplus, tj. ujście czy wentyl dla nadwyżek). Przedsiębiorstwa działające w warunkach konkurencji monopolistycznej i dążące do osiągnięcia swoich celów (m.in. do maksymalizacji zysku przez elastyczną reakcję na podlegające szybkiej dywersyfikacji wymagania konsumentów oraz inwestorów krajowych i zagranicznych) starają się jednocześnie oferować coraz więcej różnorodnych towarów. Faktycznie towary te są często zróżnicowane tylko pozornie. Istotny jest fakt traktowania ich jako różnych, a nie to, czy rzeczywiście są one różne, czy też wydają się takie wskutek zastosowania odmiennych technik marketingowych lub wskutek subiektywnych odczuć konsumentów i inwestorów. Możliwości są tu oczywiście ogromne. 4.2. Międzynarodowy handel usługami W odróżnieniu od handlu międzynarodowego towarami, rozwijającego się od wielu stuleci, handel międzynarodowy usługami jest zjawiskiem względnie nowym. Pojawił się on na szerszą skalę dopiero w połowie XX w. Z tego też względu handel międzynarodowy usługami jest wciąż zjawiskiem mało zbadanym. 75 ! Rysunek 4.2 Podstawowe przyczyny rozwoju eksportu Dysponowanie określonymi towarami przy ich całkowitym lub przejściowym braku w innych krajach Występowanie komparatywnych różnic kosztów i cen Zróżnicowanie towarów i preferencji konsumentów oraz jako efekt strategii przedsiębiorstw -L Dysponowanie trwałe towarami ze względu na wyposażenie w zasoby naturalne czy ze względów klimatycznych Dysponowanie przejściowe, średniookresowe Dysponowanie przejściowe, krótkookresowe Różnice cen jako skutek odmiennych warunków popytu Różnice cen jako skutek zróżnicowania poziomu kosztów Zróżnicowanie preferencji i towarów Zróżnicowanie towarów jako efekt celowej działalności przedsiębiorstw Różnice spowodowane odmiennym wyposażeniem w czynniki produkcji Różnice spowodowane występowaniem tzw. korzyści skali Na skutek przewagi pod względem poziomu rozwoju gospodarczego Na skutek przewagi technicznej Różnice spowodowane odmienną jakością czynników Na skutek zróżnicowania cykli koniunkturalnych Na skutek wypadków losowych, strajków itd. Jako skutek odmiennych warunków naturalnych Jako skutek zróżnicowania kwalifikacji kadr i intensywności działalności inwestycyjnej Źródło: Jak do rysunku 4.1. Rysunek 4.3 Przyczyny różnic w dysponowaniu towarami Związane ze zróżnicowanymi Będące konsekwencją Związane ze zróżnicowa- Związane z występowaniem restrykcyjnych elementów możliwościami produkcji specjalizacji niem towarów i preferencji konsumentów mechanizmu współpracy międzynarodowej H / / \ I Absolutne lub o charakterze trwałym 0 charakterze przejściowym / / / ——. —, / / Długookresowe średniookresowe Krótkookresowe / / / \ 4 / \ Związane z warunkami Związane Związane Związane Związane Związane naturalnymi z różnicami z ogranicze- z różnicami Związane z innymi z restrykcyj- w poziomie niami o cha- poziomu z asynchro- krótkookre- ną polityką mi $||rrtw~ wiedzy rakterze konkurencyj- nicznością sowymi ekonomicz- ców iakftś- technicznej prawnym ności (np. cykli koniun- wahaniami ną poszcze- cia zipmi i kwalifikacji (np. prawem zasobami kturalnych produkcji gólnych klimatem) kad r patentowym) kapitału) i konsumpcji krajów Źródło: P. Tesch, Die Bestimmungsgrunde des intemationalen Handels und der Direktinvestitionen,y*i., s. 153. Jest to związane m.in. z tym, że dotychczas brakuje jednoznacznej i powszechnie akceptowanej definicji usług. Najczęściej przyjmuje się definicję zaproponowaną przez T.P. Hilla1. Zgodnie z nią każda usługa jest to zmiana dotycząca osoby lub towaru należącego do określonego podmiotu gospodarczego, którą wywołuje działalność innego podmiotu pod warunkiem jednak wyrażenia na tę działalność zgody osoby lub podmiotu gospodarczego zainteresowanych określoną usługą. Uwzględniając tę definicję, wyodrębnia się tzw. sektor trzeci, nazywany usługowym (po pierwszym sektorze obejmującym pozyskiwanie surowców, rolnictwo i leśnictwo oraz drugim — obejmującym szeroko rozumiany przemysł przetwórczy). Zgodnie z tym ujęciem ten sektor trzeci dzieli się na: 1) usługi w wąskim znaczeniu, określane jako usługi czyste; 2) usługi w szerokim znaczeniu, określane często mianem usług niewidocznych. Wartość świadczonych usług wykazuje się w statystyce dochodu narodowego i w tzw. tablicach przepływów międzygałęziowych każdego kraju, w tym i Polski. W tych ujęciach usługi czyste ujmuje się jako wielkość rezydualną, będącą różnicą między wartością globalnej produkcji sektora pierwszego i sektora drugiego, tj. sumą wartości produkcji rolniczej i produkcji wydobywczej a sumą produkcji przemysłowej. Ta wielkość rezydualna obejmuje sumę wartości następujących rodzajów usług czystych: a) transportowych, a ściślej transportu morskiego, kolejowego, samochodowe go, żeglugi śródlądowej, oraz transportu przemysłowego, a zwłaszcza ruro ciągowego i sieciowego; b) ubezpieczeniowych, brokerskich i bankowych; c) handlowych, reklamowych i technicznych. a) Usługi w szerokim znaczeniu niewidoczne są sumą wartości usług czystych oraz usług faktycznie mało widocznych. Chodzi tu dodatkowo (tzn. oprócz usług czystych) o sumę usług czynników produkcji, tj. usług: a) siły roboczej, za które wynagrodzeniem są stawki płacy dla pracowników przebywających poza granicami dłużej niż rok; b) kapitału, a więc kredytów i pożyczek, inwestycji pośrednich (tzw. port- felowych) oraz inwestycji bezpośrednich, za które wynagrodzeniem są (wli czane do wartości usług) odpowiednio odsetki, dywidendy oraz zyski; wiedzy technicznej sensu stricto, a więc dochody z tytułu własności praw c) autorskich, patentów, licencji i know-how; d) transferów i oficjalnych transakcji rządowych. 1 Zob. T.P. Hill, On Goods and Services, „The Review of Income and Wealth" 1977, No. 23; J.R. Melvin, Trade in Services, The Institute for Research on Public Policy, Halifax 1989; J.J. Stibora, A. de Vall, Services and Services Trade. A Theorelical Inąuiry, Thesis Publishers, Amsterdam 1995. 78 Ujmując sektor usługowy zgodnie z wymienionymi kryteriami, można wskazać zatem na cechy specyficzne usług. Do najważniejszych z nich należą: niedotykalność i niewidoczność; jednoczesność aktu produkcji (lub świadczenia) oraz aktu konsumpcji (wykorzystywania); brak możliwości składowania i transportu; duże i ciągle rosnące znaczenie tzw. kapitału ludzkiego oraz mniejsze i raczej malejące znaczenie kapitału rzeczowego przy wytwarzaniu i/lub świadczeniu usług. Jednocześnie można mówić o wielu specyficznych cechach międzynarodowych rynków usług, których funkcjonowanie wyraźnie się zmienia pod wpływem szybkiego tempa postępu technicznego. Na tych rynkach mamy zazwyczaj do czynienia z asymetrycznoscią informacji dla usługodawców i usługobiorców przy jednoczesnym dużym znaczeniu reputacji usług, usługodawców itd. Rynki usług, zwłaszcza niektórych, są często regulowane przez państwo i podlegają kontroli rządów. Jednocześnie są one wyraźnie zróżnicowane, przy czym w obrocie międzynarodowym występują trudności statystycznego ujęcia oraz precyzyjnego określenia kraju pochodzenia i/lub kraju przeznaczenia danej usługi. W związku z heterogenicznością usług ich wymiana międzynarodowa odbywa się w różnych formach i postaciach. Międzynarodowy obrót usługami, zwłaszcza niektórymi, jest przy tym zniekształcony w związku ze stosowaniem różnorodnych instrumentów protekcjonizmu, głównie środków pozataryfowych. Pierwsi autorzy zajmujący się tymi zagadnieniami wyszli z założenia, że w handlu międzynarodowym usługami dominują usługi komplementarne w stosunku do handlu międzynarodowego towarami (np. usługi transportowe czy ubezpieczeniowe). Szybkiemu rozwojowi handlu międzynarodowego usługami towarzyszył jednak wzrost znaczenia usług mających coraz mniej wspólnego z handlem towarami, za to coraz więcej — z międzynarodowym przepływem czynników produkcji (kapitału, pracy, wiedzy technicznej). Od połowy lat osiemdziesiątych XX w. w literaturze przedmiotu jest więc stosowany następujący podział handlu międzynarodowego usługami: } 6 6 a) bez migracji usługodawcy i usługobiorcy oraz bez migracji innych czynników produkcji (jak chociażby transakcje dotyczące usług ubezpieczeniowych czy reasekuracyjnych); b) wymagający migracji czynników produkcji, jednakże bez migracji usługo biorcy (np. import usług budowlanych czy leczniczych); c) związany z migracją usługobiorcy do usługodawcy (np. świadczenie usług hotelarskich na rzecz turystów zagranicznych); d) wymagający migracji zarówno czynników produkcji (w tym usługodawców), jak i usługobiorców (różnego rodzaju transakcje realizowane na terenie krajów trzecich). Powyższą klasyfikację międzynarodowych transakcji dotyczących usług, zaproponowaną przez G.P. Sampsona i R.H. Snape'a, można sprowadzić do podziału na transakcje nie wymagające migracji czynników produkcji i usługobiorców (lub inaczej na transakcje, które są zbliżone do międzynarodowych 79 transakcji handlowych i tym samym —jak twierdzą autorzy podziału —mogą być wyjaśniane na podstawie teorii handlu międzynarodowego) oraz na transakcje wymagające międzynarodowego ruchu czynników produkcji i/lub usługobiorców, które z kolei można próbować wyjaśnić na podstawie dorobku teorii przepływu zasobów pracy, kapitału i wiedzy technicznej w skali międzynarodowej2. Na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. F. Breuss zaproponował częściowo nowy podział handlu międzynarodowego usługami. Wyróżnił on: a) usługi będące bezpośrednio przedmiotem obrotu międzynarodowego; b) usługi świadczone przy międzynarodowych przepływach usługodawców, nazywane często usługami zorientowanymi popytowo lub determinowanymi przez popyt; c) usługi świadczone przy międzynarodowych przepływach usługobiorców, nazywane też usługami determinowanymi przez podaż; d) usługi świadczone przy międzynarodowych przepływach zarówno usługoda wców, jak i usługobiorców3. W przypadku usług będących bezpośrednio przedmiotem obrotu międzynarodowego chodzi o takie, które nie wymagają międzynarodowych przepływów usługodawców ani usługobiorców (disembodied semiceś), a które wymienia się podobnie jak towary (np. usługi telekomunikacyjne). Wiele tego typu usług (np. usługi bankowe i finansowe) jest jednak zarazem komplementarnych w stosunku do międzynarodowych przepływów towarów. Usługi świadczone przy międzynarodowych przepływach usługodawców (nazywane też usługami kontaktowymi) wyróżniają się tym, że przy ich świadczeniu niezbędna jest obecność poza granicami kraju czynników produkgi (kapitału, pracy itd.), którymi dysponuje usługodawca (np. takie usługi, jak engineering, konsulting czy też usługi archeologiczne). Od tego typu usług trzeba zdecydowanie odróżnić te, które wymagają międzynarodowych przepływów usługobiorców. Są one świadczone wyłącznie w kraju będącym siedzibą usługodawcy (np. usługi turystyczne, usługi edukacyjne, usługi medyczne). Oczywiście, w przypadku turystyki zazwyczaj chodzi o świadczenie w kraju usługodawcy całego kompleksu usług. Jeśli chodzi o usługi świadczone przy międzynarodowych przepływach zarówno usługodawców, jak i usługobiorców (footloose services), są to przede wszystkim różnego typu usługi, które są świadczone i/lub z których podmioty gospodarcze z dwóch lub większej liczby krajów korzystają na terenie określonego kraju trzeciego (np. uczestnictwo artystów czy melomanów w festiwalach muzycznych poza granicami kraju, loty czarterowe)4. 2 Zob. G.P. Sampson, R.H. Snape, Idenlyfying the Issues in Trade in Services, „World Economy", June 1985, s. 179. 3 Zob. F. Breuss, Internationaler Handel mit Dienstleistungen; theoretische Ansdtze, „Aussen- wirtschafit" 1990, vol. 45, Heft 1. 4 Tamże, s. 117. W ramach Światowej Organizacji Handlu (WTO), a ściślej zgodnie z zawartym na jej forum międzynarodowym porozumieniem GATS (General Agre-ement on Trade in Senices — Układ Ogólny o Handlu Usługami) przyjęto jeszcze inną klasyfikację usług. Wyróżnia się mianowicie cztery ich zasadnicze grupy (zob. tablica 4.1). 4.3. Pojęcie dochodu z międzynarodowego handlu towarami i usługami 4.3.1. Dochód brutto i dochód netto Dochód z handlu międzynarodowego jest częścią dochodu narodowego. Może on być określony w formie brutto (a więc z amortyzacją); jest wtedy nazywany produktem narodowym brutto5. Można go również ujmować bez amortyzacji, a więc w formie produktu narodowego netto. W tym drugim przypadku produkt narodowy brutto jest pomniejszony o wartość fizycznego lub ekonomicznego zużycia majątku trwałego. Produkt narodowy brutto obejmuje wartość wszystkich finalnych towarów i usług wytworzonych przy użyciu istniejących czynników produkcji i sprzedanych na rynku w danym okresie. Oblicza się go przez zsumowanie nakładów poniesionych na produkcję finalną. Z punktu widzenia przeznaczenia produkt narodowy brutto dzieli się na konsumpcję, inwestycje i zakupy rządowe (w gospodarce zamkniętej) oraz saldo handlu zagranicznego, a więc eksport pomniejszony o import (w gospodarce otwartej). Konsumpcja, absorbująca największą część produktu narodowego brutto, służy zaspokajaniu potrzeb bieżących. Inwestycje obejmują tę część produktu narodowego brutto, którą przedsiębiorstwa zużywają do wytwarzania przyszłej produkcji. Zakupy rządowe, na które składają się głównie zbrojenia, badania naukowe i infrastruktura, zaspokajają potrzeby publiczne. Produkt narodowy netto nieuwzględniąjący amortyzacji pomniejsza wartość produktu narodowego brutto o tę część, która w miarę upływu czasu z ekonomicznego punktu widzenia przestaje istnieć, choć fizycznie może wciąż występować. Przykładowo, obrabiarka ulegająca zużyciu w ciągu pięciu lat w piątym roku użytkowania może być wciąż sprawną maszyną, choć jej wartość ekonomi- 5 Przez pojęcie produktu narodowego brutto będziemy rozumieli wartość wszystkich finalnych dóbr i usług wytworzonych przy użyciu istniejących czynników produkcji i sprzedanych na rynku w danym okresie. Oblicza się go przez dodawanie wartości rynkowej wszystkich nakładów składających się na produkcję finalną. Zob. P.R. Krugman, M. Obstfeld, Międzynarodowe stosunki..., jw., t. 2, s. 17 oraz M. Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, Key Text, Warszawa 1996, s. 181. 81 s Tablica 4.1 Typologia międzynarodowych transakcji usługami według GATS Rodzaj (typ) Określenie według terminologii GATS Definicja Migracja czynników wytwórczych Przykłady 1 Świadczenie usług przez granice narodowe (crossbor-der supply) Możliwość świadczenia określonej usługi przez usługodawcę w innym kraju przy przekraczaniu granicy jedynie przez tę usługę Brak migracji czynników wytwórczych Usługi świadczone przez usługodawcę przez granicę kraju przez międzynarodowe sieci komunikacyjne; tzw. usługi odseparowane (separated services), np. usługi transportowe, pocztowe, kurierskie, doradcze czy handel wysyłkowy 2 Zagraniczna konsumpcja usług (consumption abroad) Zagwarantowane obywatelom możliwości nabycia i/lub konsumpcji określonych usług poza granicami własnego kraju Usługobiorca przemieszcza się czasowo poza granice kraju w celu nabycia usługi i/lub jej konsumpcji Usługi turystyczne, edukacyjne, zdrowotne i usługi świadczone w zagranicznych portach 3 Obecność handlowa (com-mercial presence) Możliwość świadczenia usług poza granicami kraju przez tworzenie tam i/lub rozbudowę przez danego usługodawcę filii zagranicznych własnej firmy, przedstawicielstw itd. Usługodawca przemieszcza się na dłuższy okres poza granice kraju (zagraniczne inwestycje bezpośrednie) Częste i intensywne interakcje między usługodawcą a usługobiorcą (np. usługi marketingowe, ubezpieczeniowe czy bankowe) 4 Obecność poza granicami kraju określonych osób (presence of natural per-sons) Możliwość okresowej migracji określonych osób poza granice kraju w celu świadczenia tam pewnych usług Usługodawcy przemieszczają się na określony czas do macierzystych krajów usługobiorców Migracja personelu (głównie kierowniczego) mającego specjalne zdolności i umiejętności, np. usługi inżynieryjne czy kul-turalno-oświatowe Ź r ó d ł o: J. Krancke, Liberalisierung des Dienstleisiungshandels: Analyse des GATS undPerspektivenfur die zukunftige Handelsliberalisierung, Institut fur Weltwirtschaft, Kieł 1999, s. 15 (maszynopis powielony). czna zawsze jest mniejsza niż po wyprodukowaniu. Produkt narodowy netto nosi nazwę dochodu narodowego. Powszechnie dochód narodowy jest utożsamiany z produktem narodowym brutto6. 4.3.2. Sposoby zwiększania dochodu z handlu międzynarodowego W najogólniejszym zarysie należy odróżnić dwa podstawowe sposoby zwiększania dochodu narodowego z tytułu handlu międzynarodowego: przez szybszy wzrost importu niż eksportu; przez poprawę efektywności gospodarowania. Nadwyżka importu nad eksportem Większy import niż eksport (ujemne saldo) powiększa podaż towarów i usług dostępnych w danym okresie w kraju. Oczywiście źródłem finansowania tej nadwyżki muszą być kredyty zagraniczne, co oznacza, iż w przyszłości trzeba będzie je spłacić wraz z odsetkami. Innymi słowy, bieżące ujemne saldo bilansu handlowego i bilansu usług będzie wymagało w następnych latach salda dodatniego (chyba że kraj zrównoważy to saldo innymi sposobami, np. przez transfer posiadanych nadwyżek dewizowych). Ujemne saldo bilansu stwarza krajowi możliwość zwiększenia inwestycji i konsumpcji (pomijamy wydatki rządowe — trzecią część składową dochodu narodowego). Zwiększanie inwestycji przez zaciąganie kredytów zagranicznych jest przedsięwzięciem często praktykowanym. W przypadku gdy są to inwestycje proeksportowe, prowadzą one w przyszłości do rozwoju eksportu i spłaty zaciągniętych kredytów oraz do zrównoważenia bilansu. Muszą to być jednocześnie inwestycje efektywne, umożliwiające spłatę nie tylko zadłużenia, lecz także odsetek od niego naliczonych. Zwiększanie konsumpcji w drodze zaciągania kredytów zagranicznych jest natomiast przedsięwzięciem ryzykownym, chyba że ma charakter krótkookresowy lub jednocześnie kraj rozwija inwestycje finansowane ze środków własnych. Poprawa efektywności gospodarowania Wpływ handlu międzynarodowego na poprawę efektywności gospodarowania, a w efekcie na wzrost dochodu narodowego jest rozwiązaniem korzystnym i pożądanym, prowadzi bowiem do zwiększenia funduszy przeznaczonych na inwestycje i konsumpcję bez potrzeby zaciągania kredytów i ich spłaty w przyszłości. Zob. P.R. Krugman, M. Obstfeld, Międzynarodowe stosunki..., jw., t. 2, s. 19. 83 Istnieje wiele sposobów zwiększania efektywności gospodarowania poprzez handel międzynarodowy. Należy do nich zwłaszcza utrzymywanie korzystnych relacji cen dewizowych towarów oraz usług eksportowanych i importowanych. Ważne znaczenie ma jednocześnie podnoszenie krajowej wydajności pracy przede wszystkim przez modernizację techniczną produkcji dzięki importowi. Możliwość taką stwarza również wzrost serii produkowanych towarów i usług związany z rozszerzeniem rynku zbytu (przez eksport) i obniżką jednostkowych kosztów produkcji. Nie bez znaczenia jest ponadto pozytywny wpływ na efektywność gospodarowania wywierany przez konkurencję towarów importowanych. Konkurencja tych towarów zmusza producentów krajowych do obniżki kosztów produkcji. W dalszych rozważaniach przyjmiemy dla uproszczenia, że handel międzynarodowy wpływa na dochód narodowy wyłącznie w wyniku poprawy efektywności. Założymy więc, że saldo bilansu towarów i usług jest równe zeru. Będą to rozważania statyczne, wykluczające możliwość zwiększenia dochodu narodowego w wyniku wzrostu inwestycji. W takim przypadku wielkość dochodu z handlu międzynarodowego może być określona w dwojaki sposób: za pomocą formuły wolumenowej, za pomocą formuły wartościowej. 4.3.3. Dochód z handlu międzynarodowego liczony wolumenowo Podstawę formuły wolumenowej stanowi przyjęte uproszczenie, iż dochód narodowy wytworzony przez dany kraj można określić za pomocą sumy jednostek fizycznych towarów i usług sprowadzonych do porównywalności. W takiej sytuacji o jego wielkości decydują dwa czynniki: zatrudnienie i szeroko pojęta wydajność pracy (efektywność gospodarowania). Im zatrudnienie jest większe, tym — przy danej wydajności — wolumen wytworzonych towarów i usług jest większy. Podobnie — przy danym zatrudnieniu — wzrost wydajności prowadzi do zwiększenia wolumenu produkowanych towarów i usług. Dochód z handlu międzynarodowego może być podobnie ujęty. Wolumen towarów i usług eksportowanych zależy, przy danej wydajności, od wzrostu zatrudnienia, a przy stałym zatrudnieniu — od wzrostu wydajności pracy. Określenie dochodu z importu jest zadaniem trudniejszym i wymaga porównania wolumenu towarów i usług importowanych z wolumenem towarów i usług, które byłyby możliwe do wytworzenia w warunkach produkcji zastępującej import (antyimportowej). Im wolumen towarów i usług importowanych jest większy, niż byłby możliwy do wytworzenia w warunkach produkcji zastępującej import, tym dochód z importu jest większy, i odwrotnie. W pierwszym przypadku struktura importu została określona prawidłowo, gdyż obejmuje towary i usługi, które byłoby najtrudniej produkować w kraju. W przypad- ku drugim jest odwrotnie, gdyż w zakres importu wchodzą towary i usługi relatywnie łatwiejsze do wytworzenia w kraju. Formuła wolumenowa ma oczywiście charakter uproszczony i służy wyłącznie egzemplifikacji zależności, jaka zachodzi między wzrostem wolumenu dochodu z handlu międzynarodowego a wzrostem zatrudnienia i wydajności pracy. Pojęcie wolumenu dochodu z handlu międzynarodowego nie jest równoznaczne z pojęciem wolumenu dochodu z międzynarodowego podziału pracy. Wolumen dochodu z międzynarodowego podziału pracy jest określany przez różnicę między iloczynem przeciętnej wydajności pracy i zatrudnienia w danym kraju w warunkach gospodarki otwartej a iloczynem przeciętnej wydajności pracy i zatrudnienia w tym kraju w warunkach gospodarki zamkniętej. Wolumen dochodu z handlu międzynarodowego jest określany przez różnicę między iloczynem wydajnos'ci pracy i zatrudnienia w danym kraju przy produkcji towarów i usług eksportowanych a iloczynem wydajności pracy i zatrudnienia w tym kraju przy produkcji towarów i usług zastępujących import w warunkach gospodarki zamkniętej7. Oznaczmy przez: Yi — wolumen dochodu narodowego wytworzonego, Z — zatrudnienie, Wv— przeciętną wydajność pracy krajowej. W gospodarce zamkniętej wzrost dochodu narodowego zależy wyłącznie od zwiększenia zatrudnienia bądź wzrostu wydajności krajowej (pracy, kapitału i innych czynników produkcji). AZ-WW=AY%, Z-AWW=AY%. W gospodarce otwartej wzrost dochodu narodowego może być ponadto efektem handlu międzynarodowego. Oznaczmy przez: Q?m — wolumen importu, g1* — wolumen eksportu, Y\ — wolumen dochodu do podziału, ZEl — zatrudnienie przy produkcji eksportowej, ZA — zatrudnienie przy produkcji zastępującej import. W takim ujęciu dochód narodowy do podziału jest równy dochodowi wytworzonemu plus (minus) saldo obrotów zagranicznych: n- c 7 P. Bożyk, Wymiana zagraniczna a dochód narodowy, PWE, Warszawa 1968, s. 130. 85 W gospodarce otwartej ulega zmianie przeciętny poziom wydajności pracy, określony przy wyrównanym saldzie handlu międzynarodowego: w zakresie dochodu wytworzonego — stosunkiem produkcji krajowej do nakładów pracy na jej wytworzenie, natomiast w zakresie handlu międzynarodowego — w eksporcie — stosunkiem wolumenu eksportu do nakładów pracy na jego wytworzenie, w imporcie zaś — stosunkiem wolumenu importu do nakładów pracy na produkcję zastępującą import. Oznaczmy przez Wp przeciętną wydajność pracy w zakresie dochodu do podziału; wtedy przy Cp* Jeśli: '?=-? przy -!y-=- )Im to przeciętna wydajność pracy w zakresie dochodu do podziału nie ulega zmianie, a więc jest taka sama jak w zakresie dochodu wytworzonego. Jeśli: -. ;oi:;r:u>* w^u o— to przeciętna wydajność pracy w zakresie dochodu do podziału wzrasta. Jest to warunek zwiększania dochodu narodowego z tytułu handlu międzynarodowego. U;-ifaj? 0iiOCil->'A'-i.< 4.3.4. Dochód z handlu międzynarodowego liczony wartościowo Podobnie jak w przypadku formuły wolumenowej rozważania mają charakter statyczny, co oznacza, iż aparat produkcyjny nie ulega zmianie z tytułu inwestycji. W takiej sytuacji, przy założeniu zerowego salda bilansu handlowego, dochód z handlu międzynarodowego zależy wyłącznie od efektywności eksportu i importu. Dochód ten można określić jako różnicę między sumą nakładów na produkcję towarów i usług importowanych przez dany kraj w warunkach gospodarki zamkniętej a sumą nakładów na produkcję towarów i usług eksportowanych w warunkach gospodarki otwartej. Różni się on od dochodu z międzynarodowego podziału pracy, określonego przez różnicę między sumą nakładów na produkcję wszystkich towarów i usług w danym kraju w warunkach gospodarki zamkniętej a sumą nakładów na produkcję tych towarów i usług w warunkach gospodarki otwartej. Dochód z międzynarodowego podziału pracy jest większy od dochodu z handlu międzynarodowego8. Zilustruje to następujący przykład. Załóżmy, że kraj wytwarza 100 jednostek danego towaru po koszcie jednostkowym 20. Rozwój wymiany umożliwia zwiększenie produkcji do 200 jednostek, z czego 100 jednostek zostaje przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb krajowych, a 100 jednostek zostaje wyeksportowanych. Jednocześnie koszt produkcji zostaje średnio obniżony z 20 do 15. W takim ujęciu wielkość dochodu z międzynarodowego podziału pracy jest określona przez różnicę między kosztem produkcji 200 jednostek tego towaru i usługi przed wymianą i po wymianie, wielkość dochodu z handlu zagranicznego zaś — przez różnicę między kosztem produkcji 100 jednostek towaru i usługi przed wymianą i po wymianie. Oznaczmy przez: N kurs waluty, ceny towarów i usług eksportowanych uzyskiwane na rynku międzynarodowym, Im D ceny towarów i usług importowanych płacone na rynku międzynarodowym, K^ — ceny krajowe towarów i usług eksportowanych, AT1"1 — ceny krajowe towarów i usług importowanych (zastępujących import). Załóżmy, że podstawę dochodu z handlu międzynarodowego stanowią wyłącznie absolutne różnice w nakładach na produkcję towarów i usług eksportowanych i importowanych w relacji kraj-zagranica. Wtedy w eksporcie wielkość dochodu z wymiany międzynarodowej jest wynikiem różnicy między wartością zagraniczną towarów i usług eksportowanych przez dany kraj, przeliczoną za pomocą kursu waluty na wartość krajową, a ich wartością krajową: W imporcie zaś wielkość dochodu z wymiany międzynarodowej jest wynikiem różnicy miedzy wartością krajową towarów i usług zastępujących import a wartością zagraniczną towarów i usług importowanych przez dany kraj, przeliczoną za pomocą kursu waluty na wartość krajową: QJm)<0 Tamże. 87 Warunek czerpania dochodu z eksportu Handel międzynarodowy przynosi krajowi dochód wtedy, kiedy w eksporcie wartość zagraniczna towarów i usług eksportowanych przez dany kraj, przeliczona za pomocą kursu waluty na wartość krajową, jest większa od wartości krajowej produkcji eksportowej: Handel zagraniczny przynosi krajowi dochód w imporcie, gdy wartość krajowa produkcji towarów i usług zastępujących import w tym kraju jest większa od wartości zagranicznej towarów i usług importowanych przez ten kraj, przeliczonej za pomocą kursu waluty na wartość krajową: - ?>fa) Warunek czerpania dochodu z handlu międzynarodowego Sprawą najważniejszą jest jednak określenie łącznego dochodu z wymiany międzynarodowej z tytułu komparatywnych (zagranicznych i krajowych) różnic w nakładach na produkcję towarów i usług eksportowanych oraz towarów i usług importowanych w relacji kraj-zagranica. Wartość tego dochodu jest określona formułą: [N{DEx-QEx)-(KEx-QE':)]+[(Kba-Qlm)-N{plm-Qhn)]^O, czyli: . . ? _ , 9 L . • Warunkiem uzyskania dochodu z wymiany międzynarodowej w ujęciu komparatywnym jest większa od zera suma różnic między wartością eksportu a wartością importu w cenach zagranicznych oraz między wartością importu a wartością eksportu w cenach krajowych. Ze względu na przyjęte założenie zrównoważonego wolumenowo salda bilansu towarów i usług (QEK=Qba) dodatnia wartość: N(DEx ? C^y-NiD1" • eto)>0 oznacza pozytywny wpływ różnic w cenach zagranicznych uzyskiwanych i płaconych przez dany kraj na dochód z handlu międzynarodowego. Innymi słowy, korzystny stosunek cen eksportowych i cen importowych w handlu zagranicznym jest równoznaczny z większym wolumenem importu niż eksportu. Jednocześnie: 88 Warunek czerpania dochodu z eksportu Handel międzynarodowy przynosi krajowi dochód wtedy, kiedy w eksporcie wartość zagraniczna towarów i usług eksportowanych przez dany kraj, przeliczona za pomocą kursu waluty na wartość krajową, jest większa od wartości krajowej produkcji eksportowej: Warunek czerpania dochodu z importu Handel zagraniczny przynosi krajowi dochód w imporcie, gdy wartość krajowa produkcji towarów i usług zastępujących import w tym kraju jest większa od wartości zagranicznej towarów i usług importowanych przez ten kraj, przeliczonej za pomocą kursu waluty na wartość krajową: KIm-Qba>N(Dha-Qha). Warunek czerpania dochodu z handlu międzynarodowego Sprawą najważniejszą jest jednak określenie łącznego dochodu z wymiany międzynarodowej z tytułu komparatywnych (zagranicznych i krajowych) różnic w nakładach na produkcję towarów i usług eksportowanych oraz towarów i usług importowanych w relacji kraj-zagranica. Wartość tego dochodu jest określona formułą: czvli* Warunkiem uzyskania dochodu z wymiany międzynarodowej w ujęciu komparatywnym jest większa od zera suma różnic między wartością eksportu a wartością importu w cenach zagranicznych oraz miedzy wartością importu a wartością eksportu w cenach krajowych. Ze względu na przyjęte założenie zrównoważonego wolumenowo salda bilansu towarów i usług (QE* = Qha) dodatnia wartość: N(DE*Q**) oznacza pozytywny wpływ różnic w cenach zagranicznych uzyskiwanych i płaconych przez dany kraj na dochód z handlu międzynarodowego. Innymi słowy, korzystny stosunek cen eksportowych i cen importowych w handlu zagranicznym jest równoznaczny z większym wolumenem importu niż eksportu. Jednocześnie: oznacza pozytywny wpływ różnic w cenach krajowych towarów i usług importowanych oraz towarów i usług eksportowanych na dochód z handlu międzynarodowego. Jest on też równoznaczny z większym wolumenem importu niż eksportu. W sumie więc opłaca się efektywnie rozwijać handel międzynarodowy, gdyż pozwala to na osiągnięcie pożądanego wzrostu dochodu narodowego w warunkach gospodarki otwartej przy mniejszym wolumenie eksportu lub większym wolumenie importu. Wpływ zmiany cen na dochód narodowy odzwierciedlają wskaźniki terms of trade. 4.3.5. Cenowe i czynnikowe terms of trade a dochód narodowy Cenowe terms of trade a dochód narodowy Stosunek zmiany cen dewizowych w eksporcie do zmiany cen dewizowych w imporcie nosi nazwę cenowych terms of trade. Można je przedstawić za pomocą wzoru: DE* Z)E* r>Im gdzie: 0 — okres podstawowy, / — okres badany. W ujęciu rozwiniętym cenowe terms of trade można określić przy stałej i zmiennej strukturze rzeczowej handlu międzynarodowego. Przy stałej strukturze handlu międzynarodowego wynoszą one: Przy zmiennej strukturze zaś: L n'm . z")"13 M> sit W obu przypadkach wskaźnik większy od jedności oznacza pozytywny wpływ zmiany cen dewizowych w handlu międzynarodowym na bilans towarów 89 i usług, a w konsekwencji na dochód narodowy. Natomiast gdy cenowe terms of trade są mniejsze od jedności, zmiany cen dewizowych wpływają negatywnie na bilans towarów i usług oraz dochód narodowy. Uwzględnienie zmiany kosztów produkcji towarów i usług eksportowanych i zastępujących import (lub cen krajowych towarów i usług eksportowanych i importowanych) prowadzi do rozwinięcia formuły terms of trade. Czynnikowe terms of trade a dochód narodowy Niech !Tdcz oznacza dwuczynnikowe terms of trade. Mogą one również być określone przy stałej i zmiennej strukturze rzeczowej handlu międzynarodowego. Przy stałej strukturze handlu międzynarodowego: , . > tfobeisn bórboh n ahm\ \o atmst swon-sO -Jm . /"ilm JfEx . /TEX Ą • y o A / Ho Przy zmiennej strukturze zaś: pf* ? ofx Kr-Qr rsE* . /~lE* Jfl™ . /Oto : 3* r^lin /^Im r^Ex /iEx Ut - Ht J^t ' H< K;v// e;.i3itv>a n± ?'>"?? /śt?r„-j;nq o\ uaxoM W obu przypadkach wskaźnik większy od jedności oznacza pozytywny wpływ na dochód narodowy zmiany cen dewizowych i krajowych w produkcji towarów oraz usług eksportowanych i importowanych. Wskaźnik mniejszy od jedności odzwierciedla negatywny wpływ na dochód narodowy zmiany cen dewizowych i krajowych9. 9 Oprócz cenowych i czynnikowych terms of trade w literaturze wyróżnia się ponadto wolumenowe (ilościowe) terms of trade. Przez pojęcie to rozumie się zmiany ilości towarów eksportowanych w porównaniu z ilościami towarów importowanych w okresie badanym w porównaniu z okresem podstawowym. Przy stałych cenach wskaźnik wolumenowy terms of trade można zapisać w postaci: DF- ?fif .^ILTJńiJi;.; i On HMiltS ??"v:s:f Przy zmiennych cenach zaś: Ex /-)EI i -tro 90 Można więc powiedzieć, że maksymalizaq'a dwuczynnikowych terms oftrade jest równoznaczna z maksymalizacją dochodu narodowego10. 4.4. Handel międzynarodowy a wzrost gospodarczy 4.4.1. Transformacyjna i redystrybucyjna funkcja handlu międzynarodowego Handel międzynarodowy narzędziem transformacji struktury wytworzonego dochodu narodowego W procesie wzrostu gospodarczego handel międzynarodowy jest przede wszystkim narzędziem dopasowania struktury wytworzonego dochodu narodowego do struktury potrzeb produkcyjnych,! konsumpcyjnych kraju. W krajach małych i średnich struktura rzeczowa wytworzonego dochodu różni się wyraźnie od tych potrzeb. Z natury bowiem asortyment produkowanych towarów i usług jest ograniczony przez posiadane zasoby bogactw naturalnych, kapitału, pracy, przez technikę i związane z tym wymagania specjalizacji produkcji, korzyści skali i serii produkcji. Potrzeby konsumpcyjne i produkcyjne wykazują natomiast tendencje do upodabniania się w skali międzynarodowej; te pierwsze w warunkach gospodarki otwartej wszędzie cechuje wszechstronność, drugie są bardziej zróżnicowane, zależą bowiem od prowadzonej polityki rozwoju gospodarczego. Handel międzynarodowy pozwala pokonać barierę strukturalną; dzięki importowi jest możliwe znaczne rozszerzenie asortymentu pożądanych przez 10 Dwuczynnikowe terms of trade są znane w literaturze angielskojęzycznej jako double factoral terms of trade (zob. i. Viner, Studies in the Theory of International Trade, G. Allen and Unwin, London 1955, s. 560-561). Terms of trade nie uwzględniające zmiany kosztów produkcji towarów zastępujących import (zmiany krajowych cen towarów importowanych) są określane mianem jednoczynnikowych terms of trade (single factoral terms of trade). Można je zapisać następująco: przy stałej strukturze handlu zagranicznego, przy zmiennej strukturze gf* handlu zagranicznego. T'- = Df-gg1 Do* go" 1 DT go" ?er DF ?«? Do" ?om* i DY •g?" D^ ??[ a^ ' ? ? Tistwod nonaiil .av/ors"ii opv;.!3'*.va óyd Łgorr 'ii-gio.rti O -p: — stopa oszczędności. o avrt ?i:n v." :J:t'/ )' . 13 Zob. M. Nasiłowski, System rynkowy..., jw., s. 319-321. • \W,-ic-.-.,-,- i , , 1 : ; 14 Zob. O. Lange, Wstęp do ekonometrii, PWN, Warszawa 1958, s. 285. 15 Zob. R.F. Harrod, Towards the Dynamie Economics, Macmillan and Co. Ltd., London 1956,s. 105. . ,.'. *.?:?;,. /.-?-.•?. .-.-.? - ??? ? ?..trt > ,v;m>*V - 94 W gospodarce otwartej, w której: 1-2.+—-— Y~Y Y Y' stopa wzrostu dochodu narodowego wyraża się wzorem: Im Ex Y I \Y Y Y gdzie: Im y — stopa importu (udział importu w dochodzie narodowym), Ex -rr — stopa eksportu (udział eksportu w dochodzie narodowym). Z powyższej zależności wynika, iż w gospodarce otwartej, jeżeli stopa importu jest większa od stopy eksportu, to stopa inwestycji może być większa, niż na to pozwalają rozmiary akumulacji wewnętrznej. Kiedy zaś stopa eksportu jest większa niż stopa importu, wówczas stopa inwestycji jest mniejsza, niż na to pozwalają rozmiary akumulacji wewnętrznej. Stopa akumulacji musi bowiem wtedy pokryć nie tylko stopę inwestycji, j^cz także stopę nadwyżki eksportowej. W świetle powyższych rozważań wynika jednoznacznie, iż — z punktu widzenia podaży — w gospodarce otwartej handel międzynarodowy wpływa na wzrost dochodu narodowego dwoma kanałami: przez korektę stopy inwestycji oraz zmianę ich średniej efektywności. Gdy nie można skorygować stopy inwestycji, pozostaje wyłącznie poprawa efektywności. 4.4.3. Mnożnik inwestycyjny i eksportowy, supermnożnik W gospodarce rynkowej charakteryzującej się nie wykorzystanymi możliwościami produkcyjnymi (rezerwami aparatu produkcyjnego i wolnymi zasobami pracy), będącymi efektem przewagi podaży nad popytem, w przypadku wystąpienia określonych impulsów wzrostu gospodarczego (przyrostu inwestycji, eksportu czy też wydatków budżetowych) może być uruchomiony mechanizm mnożnikowy. Mechanizm ten spowoduje zwiększenie dochodu narodowego w skali większej, niż wynikałoby to bezpośrednio z wielkości tych impulsów. Jeżeli więc wzrost inwestycji, które stały się impulsem mnożnikowym, wyniesie np. 1000, to przyrost dochodu może być większy od tysiąca16. 16 Zob. J. Soldaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki..., jw., s. 145. Mnożnik inwestycyjny i mnożnik eksportowy Warunkiem powstania efektów mnożnikowych jest zwiększenie popytu konsumpcyjnego. Załóżmy, że takim impulsem pierwotnym stał się wzrost inwestycji. W efekcie powstał popyt na dobra kapitałowe niezbędne do zrealizowania tych inwestycji (popyt na materiały budowlane, maszyny i urządzenia itp.). Zwiększyło się też zatrudnienie. Spowodowało to wzrost produkcji dóbr kapitałowych, a także wzrost dochodów pracowników zatrudnionych przy tej produkcji. Zostały one w części przeznaczone na wzrost oszczędności, w części zaś na zwiększenie konsumpcji. Dochody wydane na konsumpcję bieżącą zwiększyły popyt na towary i usługi dotychczas nie sprzedane i zalegające półki sklepowe czy magazyny. Ich sprzedaż pobudziła produkcję i zwiększyła dochody pracowników zatrudnionych przy tej produkcji. Te dodatkowe dochody znowu zwiększyły wydatki konsumpcyjne itd. Stopniowo przyrosty popytu będą malały. W wyniku tego będą też malały przyrosty produkcji i dochodu narodowego. W końcu całkowicie wygaśnie oddziaływanie impulsu. Łączny przyrost dochodu narodowego spowodowany wzrostem inwestycji uruchamiającym działanie mnożnika zależy zarówno od wielkości tych inwestycji, jak i od proporcji, w jakich dochody pracowników wszystkich faz procesu produkcyjnego uruchomionego przez ten impuls zostaną podzielone na oszczędności i konsumpcję. Im udział konsumpcji będzie większy, tym efekty mnoż-nikowe i łączny przyrost dochodu narodowego będą większe. Ma to oczywiście miejsce wówczas, gdy dochody związane ze wzrostem inwestyqi pierwotnych są kierowane na konsumpcję towarów i usług krajowych, a nie importowanych. Mnożnik ten będzie nieskończenie wielki, gdy dochody zostaną w całości przeznaczone na zakup towarów i usług krajowych. Działanie mnożnika eksportowego jest takie samo jak działanie mnożnika inwestycyjnego. Różnica sprowadza się do tego, iż impulsem pierwotnym uruchamiającym mechanizm mnożnika handlu międzynarodowego nie są inwestycje, lecz eksport. Podobnie jak poprzednio, przyrost dochodu narodowego z tytułu wzrostu eksportu zależy nie tylko od wielkości tego eksportu, lecz także od wydatków konsumpcyjnych pracowników zatrudnionych przy produkcji zarówno eksportowej, jak i krajowych towarów i usług konsumpcyjnych. Wzrost eksportu zwiększa przede wszystkim dochody pracowników zatrudnionych bezpośrednio przy produkcji eksportowej. Dochody te są w części oszczędzane, w części zaś przeznaczane na konsumpcję, co prowadzi do wzrostu produkcji towarów i usług konsumpcyjnych i w ślad za tym wzrostu dochodów pracowników zatrudnionych przy tej produkcji. Zjawisko to obejmuje cały proces produkcyjny, począwszy od impulsu pierwotnego i skończywszy na fazie produkcyjnej, w której wygasa działanie impulsu. Łączny przyrost dochodu narodowego z tytułu wzrostu eksportu jako impulsu pierwotnego obejmuje więc wiele faz procesu produkcyjnego i jest rozłożony w czasie. Od momentu powstania impulsu aż do jego wygaśnięcia może upłynąć wiele lat. 96 Mnożnik handlu międzynarodowego może przybierać różne wartości. Może on być równy jedności, większy lub mniejszy od jedności. W pierwszym przypadku wzrost dochodu narodowego jest równy wzrostowi eksportu. Współczynnik mniejszy od jedności oznacza, iż dochody związane ze wzrostem eksportu są w całości oszczędzane lub wydawane na zakup towarów i usług importowanych, a ponadto na te cele są absorbowane dochody nie związane bezpośrednio ze wzrostem eksportu. W przypadku gdy mnożnik jest większy od jedności, przyrost dochodu narodowego przewyższa pierwotny przyrost eksportu. W gospodarce zamkniętej, gdy nie ma eksportu ani importu, mnożnik inwestycyjny (kz) jest stosunkiem przyrostu dochodu narodowego do przyrostu inwestyqi: Kz~AI ? Jeżeli: AY A~T to: AY=kzAI, czyli im większy jest mnożnik inwestycyjny, tym większy jest przyrost dochodu narodowego. W takim ujęciu mnożnik jest równoważnikiem inwestycji. Większy mnożnik wymaga mniejszego przyrostu inwestycji niezbędnego do uzyskania określonego przyrostu dochodu narodowego, i odwrotnie, mniejszy mnożnik wymaga większego przyrostu inwestycji niezbędnego do uzyskania założonego przyrostu dochodu narodowego. Przy tym wzrost nakładów inwestycyjnych wymaga większych oszczędności, a więc obciąża dochód narodowy kosztem konsumpcji, natomiast wzrost mnożnika inwestycyjnego nie stanowi takiego obciążenia. Oznacza to, iż najkorzystniejszym rozwiązaniem jest tworzenie warunków do uzyskania możliwie największego mnożnika inwestycyjnego. Jest on bowiem niczym innym jak efektywnością przyrostu inwestyq'i. Tak przedstawiony mnożnik inwestycyjny odpowiada na pytanie, o ile więcej wzrasta dochód narodowy, niż to wynika ze wzrostu inwestycji. Wychodząc z założenia, iż dochód narodowy składa się z inwestycji i konsumpcji, a przyrost dochodu — z przyrostu inwestycji i przyrostu konsumpcji: Y=I+K, AY=AI+AK, mnożnik inwestycyjny można zapisać jako: . _ AY z~AY-AK ' 97 czyli: K=- l 1- AK AY Jeżeli: AI=AO, to: i lub k,= 1 AL ' AY AGAT Oznacza to, że wartość mnożnika inwestycyjnego jest wprost proporcjonalna do krańcowej stopy konsumpcji, mierzonej stosunkiem przyrostu konsumpcji do przyrostu dochodu narodowego. Im przyrost konsumpcji jest większy, tym wartość mnożnika jest większa. Jednocześnie wartość mnożnika jest odwrotnie proporcjonalna do przyrostu oszczędności. Im przyrost oszczędności jest większy, tym wartość mnożnika jest mniejsza. Oczywiście w obu przypadkach, a więc przyrostu zarówno konsumpcji, jak i inwestycji, chodzi o następstwa spowodowane działaniem impulsu w formie inwestycji pierwotnych (nazywanych niekiedy autonomicznymi). W warunkach gospodarki otwartej wartość mnożnika inwestycyjnego (k0) podlega korekcie. Oprócz impulsów inwestycyjnych występują wówczas także impulsy eksportowe, zwiększające dodatkowo dochód narodowy przez wzrost popytu. Ponieważ w gospodarce otwartej 7=0+Im —Ex, przeto: 1 AO Alm AY+ AY gdyż: Ar Ay i r Y ~ r j czyli: A7 AY , ^O+Im-ExN\ y I \ v ^ J: a więc: A7 AY /O Im Ex y I l^y y y Jednocześnie: 98 _ -TTrj+ .y Oznacza to, iż w gospodarce otwartej mnożnik jest odwrotnie proporcjonal-ny nie tylko do oszczędności, lecz także do importu. Im import jest większy, tym mnożnik jest mniejszy. Import absorbuje bowiem popyt krajowy, który i tak jest deficytowy w stosunku do podaży towarów i usług. W gospodarce otwartej przyrost dochodu narodowego zależy więc od przyrostu inwestycji i przyrostu eksportu: AY=ko-(AIa+AEx), gdzie Ia — inwestycje autonomiczne. Jeżeli: to: A7=A:0-AEx, czyli: 1 AY= •AEx. AO Alm + AY W tym przypadku kó = ke, gdzie ke jest określeniem mnożnika eksportowego. Oznacza to, iż z formalnego punktu widzenia mnożnik inwestycyjny w gospodarce otwartej jest taki sam jak mnożnik eksportowy, a więc: 1 "• "* AO Alm" A7+ Ay W gospodarce otwartej mogą wystąpić dwa impulsy pierwotne: inwestycyjny i eksportowy. Mówienie o mnożniku eksportowym jest pewnym uproszczeniem. Zakłada się bowiem, iż nie ma impulsu inwestycyjnego, lecz istnieje tylko eksportowy. Tak samo postępuje się, mówiąc o mnożniku w gospodarce zamkniętej (kz), kiedy przyjmuje się założenie, iż nie ma impulsu eksportowego, lecz jest tylko inwestycyjny. W praktyce impulsy te występują równolegle lub nakładają się na siebie. W efekcie w gospodarce otwartej przyrost dochodu narodowego zależy od wielkości inwestycji i eksportu, inicjujących wzrost gospodarczy, oraz od krańcowej stopy oszczędzania i krańcowej stopy importu lub też od krańcowej stopy konsumpcji i krańcowej stopy importu. Im krańcowa stopa oszczędzania i krańcowa stopa importu są mniejsze, tym mnożnik w gospodarce otwartej jest 99 większy. Jednocześnie im krańcowa stopa konsumpcji jest większa, tym mnożnik jest większy. Innymi słowy, z punktu widzenia mnożnika powinno się importować jak najmniej towarów i usług konsumpcyjnych, aby popyt wykreowany przez przyrost inwestycji i eksportu kierować na zakup towarów i usług krajowych. Najlepiej byłoby, gdyby popyt ten został skierowany wyłącznie na zakup towarów i usług krajowych. W przypadku gdy przyrost popytu na krajowe towary i usługi konsumpcyjne ma charakter długookresowy, moce produkcyjne zostają w pełni wykorzystane. W efekcie tego pojawiają się tendencje do wzrostu inwestycji; noszą one nazwę inwestycji pobudzonych i są finansowane z oszczędności. ," ; •;< ks —supermnożnik, rrci •.-..? ;r , .•? -. . ?-:\\.?r. .. n-,--.) Ip —inwestycje pobudzone, -r-=? — krańcowa stopa inwestycji pobudzonych. , ..., ,,. Wystąpienie inwestycji pobudzonych powoduje wzmocnienie działania im- j pulsu pierwotnego uruchamiającego funkcjonowanie mnożnika, gdyż do efektów pierwotnych są dodawane efekty inwestycji pobudzonych. Wartość supermnożnika jest odwrotnie proporcjonalna do krańcowej stopy oszczędzania i krańcowej stopy importu oraz wprost proporcjonalna do krańcowej stopy inwestycji pobudzonych. Ujemny wpływ oszczędności na poziom dochodu narodowego dotyczy tylko okresu krótkiego przy niepełnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych gospodarki. W okresach dłuższych oszczędności stanowią źródło finansowania inwestycji, od których zależą przekształcenia strukturalne w gospodarce, jej modernizacja itp. ' OJCU;* Jf/ł »w.'l Przykład liczbowy 3!" Si >->imm\&, w ^xm^\ią (baiA Aby zilustrować liczbowo powyższe rozważania, przytoczmy przykład znany z literatury przedmiotu17. Niech: i r3i"/swiw ?' 17 Zob. Teoria i polityka handlu międzynarodowego w kapitalizmie, red. Z. Kamecki i J. Sołdaczuk, PWG, Warszawa 1960, s. 280-289, 322-326 oraz T. Jodko, A. Klawe, J. Kotyński, L. Ostafin, Teoria i polityka wymiany międzynarodowej, SGPiS, Warszawa 1968, s. 116-119. 100 AY A/p AEx=1000zł, A/=0, Alm A7 ' ' ' ' (od czwartego roku po inicjaq'i mechanizmu mnożnika). Oznacza to, iż źródłem impulsu mnożnikowego jest wyłącznie eksport, nie wzrastają natomiast inwestycje autonomiczne. Zwiększenie eksportu o 1000 zł jest równoznaczne ze wzrostem produkcji i zatrudnienia, a w konsekwencji także płac w wysokości 1000 zł; o tyle też wzrasta dochód narodowy. Zwiększenie produkcji i zatrudnienia nie jest trudne, gdyż zgodnie z założeniami w gospodarce rynkowej są wolne moce produkcyjne i nie zatrudnieni pracownicy. Tablica 4.2 Efekty działania supermnożnika w ciągu 5 lat Okres Eksport Konsumpcja Oszczędności Import Inwestycje pobudzone Dochód narodowy AK z*: AO Z0 Alm Zim A/, Z/, AY zr 1 1000 _ _ _ — _ - 1 000 1 000 2 - 500 500 300 300 200 200 - - 500 1 500 3 - 250 750 150 450 100 300 - _ 250 1 750 4 - 125 875 -100 350 50 350 175 175 300 2 050 5 - 150 1 025 60 410 60 410 30 205 180 2 230 W drugim roku uzyskane przez pracowników płace są dzielone według podanych wyżej proporcji: 500 zł na konsumpq'ę, 300 zł na oszczędności i 200 zł na zakup towarów importowanych. Łączny przyrost dochodu narodowego wyniesie więc 1500 zł. W trzecim roku konsumpcja zwiększy się o 250 zł, łączna trzyletnia konsumpcja zainicjowana impulsem eksportowym wzrośnie zaś o 750 zł. Oszczędności w tym roku zwiększą się o 150 zł (do 450 zł), import o 100 zł (do 300 zł), dochód narodowy zaś o 250 zł (do 1750 zł). W czwartym roku konsumpqa wzrośnie o 125 zł, oszczędności zmniejszą się w stosunku do roku poprzedniego o 100 zł, gdyż posłużyły do sfinansowania inwestycji pobudzonych w kwocie 175 zł. Dochód narodowy zwiększy się w roku czwartym w porównaniu z trzecim o 300 zł (o 125 zł w wyniku wzrostu konsumpcji i o 175 zł w wyniku wzrostu inwestycji pobudzonych). Łączny dochód po czterech latach funkcjonowania mechanizmu mnożnikowego wyniesie 2050 zł, w tym 1000 zł z tytułu wzrostu eksportu. W piątym roku konsumpcja zwiększy się o 150 zł (do 1025 zł), oszczędności o 60 zł (do 410 zł), import o 60 zł (do 410 zł) i inwestycje pobudzone o 30 zł (do 205 zł). Dochód narodowy wzrośnie o 180 zł (150 zł z tytułu zwiększenia 101 ^m konsumpcji i 30 zł z tytułu zwiększenia inwestycji pobudzonych). W sumie, po pięciu latach działania mechanizmu mnożnikowego, wartość dochodu narodowego wyniesie 2230 zł (w tym 1000 zł w efekcie zwiększenia eksportu). Porównanie przyrostów poszczególnych wartości składających się na super-mnożnik wskazuje na stopniowe wygasanie impulsów; przyrosty są bowiem coraz mniejsze. Po kilku następnych latach będą one zmierzały do zera. W wyniku inwestycji pobudzonych, które miały miejsce w czwartym roku od chwili zainicjowania mechanizmu mnożnikowego przez eksport, wystąpiło w roku następnym (piątym) pewne zwiększenie przyrostu konsumpcji i importu (w porównaniu z rokiem poprzednim). • Rozdział 5 orzyści z międzynarodowych przepływów czynników produkcji 5.1. Pojęcie i istota międzynarodowych przepływów czynników produkcji Międzynarodowe przepływy czynników produkcji stanowią współcześnie, oprócz handlu towarami i usługami, istotną część stosunków gospodarczych miedzy krajami i grupami krajów. W ich zakres wchodzą przede wszystkim kapitał, praca oraz ziemia, w tym głównie tkwiące w niej zasoby naturalne. Coraz częściej do międzynarodowych przepływów czynników produkcji zalicza się też transfer wiedzy technicznej1. Nie bez znaczenia dla tych przepływów jest ponadto środowisko naturalne człowieka2 (zob. rysunek 5.1). Koszty międzynarodowego przepływu towarów i czynników produkcji, rozumiane jako koszty transportu, koszty komunikowania się partnerów i różnego rodzaju koszty związane z pokonywaniem barier zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej, to niewątpliwie istotne czynniki wpływające na kształtowanie się intensywności obrotów międzynarodowych. Im koszty przepływu są niższe, tym jest ona intensywniejsza, i odwrotnie. Uwzględniając ten punkt widzenia, można wyróżnić cztery skrajne przypadki uwidocznione na rysunku 5.1. Dwa z nich (przypadek II i III) są szczególnie istotne, mimo że — podobnie jak przypadek IV — nie odzwierciedlają realiów współczesnego świata. Ilustrują one bowiem wyizolowane istnienie międzynarodowej wymiany towarów i usług, z jednej strony, oraz międzynarodowej wymiany czynników produkcji z drugiej. Realia współczesnej gospodarki światowej odzwierciedla oczywiście przypadek I. 1 Zob. Międzynarodowe przepływy gospodarcze. Nowe tendencje i próby regulacji, red. L. Balcerowicz, PWN, Warszawa 1987; G. Dieckheuer, Internationale Wirtschaftsbeziehungen, R. Oldenbourg Verlag, Munchen, Wien 1990. 2 Zob. H. Siebert, Environmental Protection and International Specialization, „Weltwirtschaft- licb.es Archiv" 1974, No. 3; Handbook of Environmental Economics, red. D.W. Bromley, New York 1993; H. Siebert, M. Rauscher, Neuere Entwicklung in der Aussenhandelstheorie, „Kieł Working Papers" No. 476, Kieł 1993. 103 Rysunek 5.1 Podział międzynarodowe! wymiany gospodarcze] z uwzględnieniem kosztów przepływu towarów I czynników produkcji Koszty przepływu towarów _ 1 I. | 3 2 4 a. § o 1 2 3 1 Intensywna wymiana -i 1 1 1 1 r-> III Intensywna wymiana - towarów i usług oraz czynników produkcji czynników produkcji II ,v"ilas ! Intensywna wymiana Brak wymiany ,^ towarów i usług .•**»"• *•* ? międzynarodowej '?** Źródło: S.P. Magee, International Trade, Addison-Wesley Pub-lishers, New York 1980, s. 7. Relatywnie najmniej intensywnie rozwija się międzynarodowa wymiana zasobów pracy3. Łatwo to wytłumaczyć. Jak zauważa P. Sulmicki, „międzynarodowa mobilność zasobów pracy nie jest duża. Stoją temu na przeszkodzie głównie względy polityczne. Niechęć do uszczuplania podstawowego zasobu produkcyjnego i militarnego kraju oraz obawa przed wynarodowieniem są przyczyną ograniczeń wyjazdowych. Występują także poważne ograniczenia wjazdowe. Wynikają one z obawy krajów przed bezrobociem i przed obniżeniem poziomu płac. Procesy integracyjne zmniejszają te przeszkody, ale w ramach ugrupowań politycznych"4. Międzynarodowa migracja ludności to jej przenoszenie się przez granice narodowe na dłuższe okresy (według definicji ONZ — na okres nie krótszy niż jeden rok). Chodzi, z jednej strony, o emigrację, czyli opuszczenie przez ludzi ich dotychczasowego kraju pobytu i stałe lub długotrwałe osiedlenie się w innym kraju, z drugiej zaś — o imigrację, rozumianą jako napływ do danego kraju na pobyt stały lub długookresowy ludzi zamieszkujących dotychczas w innym kraju. Pomijając międzynarodowy ruch turystyczny, można wyróżnić migracje zarobkowe oraz migracje z powodów politycznych. Z kolei w ramach międzynarodowych migracji zarobkowych wyodrębnia się: a) tzw. mały ruch przygraniczny, b) sezonową migrację pracowniczą, c) czasowe wyjazdy w ce- 3 Zob. P. Tesch, Die Bestimmungsgrunde..., jw. 4 P. Sulmicki, Międzynarodowa wymiana gospodarcza, PWE, Warszawa 1977, s. 31. 104 lach zarobkowych na nie określony z góry czas, d) wyjazdy za granicę na stałe, motywowane względami nie tylko ekonomicznymi, lecz także politycznymi5. Jest oczywiste, że jeśli przyjmie się definicję migracji stosowaną przez ONZ, to niejako automatycznie należy w odpowiednich analizach wyłączyć tzw. mały nich przygraniczny oraz sezonową migrację pracowniczą, obejmującą osoby, które wyjeżdżają za granicę jedynie na okres prac sezonowych. Międzynarodowy przepływ kapitału jest bardziej intensywny i rozwija się w znacznie szybszym tempie niż międzynarodowa migracja ludności. Kapitał — rozumiany jako środki pieniężne, których wykorzystanie za granicą rodzi stosunek należności-zobowiązania między eksporterem a importerem — jest bowiem z wielu względów znacznie bardziej mobilny niż ludność. Tak zdefiniowany kapitał powstaje zawsze wskutek dokonywania oszczędności przez gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa produkcyjne, budżety narodowe, banki6 itd. Celem międzynarodowego eksportu kapitału jest przynoszenie zysku jego właścicielowi, co nie oznacza, że chodzi jedynie o zysk w krótkim okresie ani że zysk ten jest zawsze osiągany. Niejednokrotnie bowiem celem jest maksymalizacja tzw. masy zysku w ujęciu długookresowym. Od właściwych przepływów kapitału należy odróżnić przemieszczanie się kapitału za granicę, tj. sytuację, gdy właściciel przenosi się wraz z kapitałem za granicę, podejmuje tam działalność ekonomiczną, a uzyskiwane dochody wykorzystuje wyłącznie w kraju nowego osiedlenia7. Od właściwych przepływów kapitału należy ponadto odróżnić transfer pozycji majątkowych z innych tytułów (darowizny prywatne i rządowe, odszkodowania wojenne czy odszkodowania z tytułu nacjonalizacji zagranicznego majątku), który —podobnie jak przemieszczanie się kapitału za granicę — nie powoduje występowania między eksporterem a importerem kapitału stosunków typu należności-zobowiązania i nie przynosi dochodu8. Właściwymi przepływami kapitału nie są wreszcie międzynarodowe obroty materialnymi środkami produkcji, określanymi czasem mianem kapitału (trwałego i obrotowego), wykorzystywanego w procesie produkcji towarów i przy świadczeniu usług. Nie jest to równoznaczne ze stwierdzeniem, że międzynarodowe przepływy kapitału i towarów nie mają żadnych związków. Wręcz przeciwnie; wywozowi (przywozowi) kapitahi towarzyszy często eksport (import) towarów. Ma to miejsce wówczas, gdy towary są kupowane na kredyt. I na odwrót, eksport (import) towarów jest niejednokrotnie wynikiem wywozu (przywozu) kapitahi, co ma miejsce głównie przy 5 Zob. szerzej Międzynarodowe przepływy gospodarcze, red. L. Balcerowicz, jw.; J. Misala, Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej, jw. 6 Tamże. 7 Zob. J. Sołdaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki..., jw.; J. Bossak, E. Kawecka-Wyrzykowska, Współczesna gospodarka światowa. Struktura i tendencje rozwoju, SGPiS, Warszawa 1984. * Tamże. 105 realizacji tzw. zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Należy wyraźnie podkreślić, że przy tego typu transakcjach zawsze chodzi o ekonomiczne powiązania między: 1) producentami sprzedającymi towary i usługi, 2) inwestorami lub konsumentami pożyczającymi w celu dokonania zakupów towarów czy usług, 3) dysponentami kapitału pochodzącego z oszczędności i dostarczanego jako pożyczki lub dotacje9. W międzynarodowych przepływach kapitału chodzi, z jednej strony, o obroty kapitałem pożyczkowym, z drugiej zaś — o obroty kapitałem produkcyjnym. Kapitał pożyczkowy to wymieniane w skali międzynarodowej wkłady gotówkowe oraz różnego rodzaju papiery wartościowe (najczęściej obligacje)10, z wyłączeniem jednak akcji1'. Natomiast kapitał produkcyjny występuje w obrocie międzynarodowym w postaci inwestycji bezpośrednich lub tzw. inwestycji portfelowych (portfolio). Istota inwestycji produkcyjnych sprowadza się do dokonywania nakładów kapitału w przedsiębiorstwach zagranicznych w celu ich uruchomienia od podstaw albo ich zakupu w części lub w całości. Jeśli następuje uruchomienie przedsiębiorstw zagranicznych od podstaw lub ich zakup w całości, to wartość dodatkowa jest przekazywana do kraju macierzystego w formie zysków. W takiej samej formie może ona być również przekazywana w przypadku zakupu części zagranicznego przedsiębiorstwa. Ważne jest jednak, czy eksporter kapitału ma i/lub chce mieć kontrolę nad zagranicznym przedsiębiorstwem, czy też nie. Z formalnego punktu widzenia uzyskanie takiej kontroli wymaga dysponowania przynajmniej udziałem 51% wartości akcji zagranicznego przedsiębiorstwa. W praktyce, wobec dużego rozdrobnienia akcji wśród wielu ich właścicieli, wystarcza zwykle dużo mniejszy pakiet kontrolny akcji. Przeciętnie pakiet kontrolny wynosi około 25%, a nie brak przykładów sprawowania kontroli nad przedsiębiorstwami, gdy zagraniczni inwestorzy kontrolują jedynie około 10% wartości kapitałów zakładowych. Ogólnie, z punktu widzenia możliwości sprawowania kontroli oraz formy przekazywania do kraju wartości dodatkowej, niezmiernie ważna jest — pominąwszy oczywiście kwestię stopnia rozdrobnienia akcji — motywacja zagranicznych inwestorów. Jeśli dążą oni do sprawowania kontroli i faktycznie ją sprawują, to przekazują do kraju wartość dodatkową w formie zysków. Natomiast gdy chodzi jedynie o otrzymanie dywidend od akcji przedsiębiorstw zagranicznych, 9 Zob. P. Sulmicki, Międzynarodowa wymiana..., jw. 10 Obligacja jest papierem wartościowym stanowiącym dowód wierzytelności. Zobowiązuje ona wystawcę do zapłaty posiadaczowi obligacji w chwili ich wykupu wymienionej na nich kwoty oraz do bieżącego regulowania ustalonego z góry dochodu w postaci odsetek czy specjalnych premii. 11 Akcje to papiery wartościowe świadczące o udziale ich właścicieli w kapitale spółki akcyjnej i dające im prawo do otrzymywania tzw. dywidend, tj. odpowiednio rozdzielanych części zysku spółki. Podziału zysku spółki dokonuje zazwyczaj jej walne zgromadzenie. Każdy akcjonariusz partycypuje w zyskach proporcjonalnie do wartości posiadanych akcji. 106 wtedy trudno mówić o chęci sprawowania kontroli; w takich sytuacjach mamy raczej do czynienia z zagranicznymi inwestycjami typu portfelowego12. Inwestycje portfelowe polegają na zakupach akcji oraz innego rodzaju papierów wartościowych zagranicznych przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych w celu uzyskiwania określonych dochodów, które zazwyczaj są przesyłane do kraju macierzystego w formie procentów i dywidend. W takich przypadkach nie chodzi o trwałą kontrolę nad zagranicznymi przedsiębiorstwami oraz zdobycie czy utrwalenie pozycji na rynkach innych krajów. Zasadniczym motywem jest bardziej rentowna lokata kapitału. Tego typu inwestycji dokonują zazwyczaj właściciele niewielkich kapitałów. Nie jest to jednak regułą. Znane są bowiem przypadki dokonywania inwestycji port-felowych nawet przez wielkie korporacje transnarodowe, które jednak angażują się przede wszystkim w rozwój zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Międzynarodowa wymiana (transfer) wiedzy technicznej jest względnie nowym zjawiskiem w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych. Jego znaczenie jest jednak obecnie bardzo duże i szybko wzrasta. Stanowi to bezpośrednią konsekwencję cech wiedzy technicznej, która jest — przynajmniej w pewnej mierze — specyficznym czynnikiem produkcji, stosowanym w celu wywołania zmian w środowisku materialnym lub społecznym, m.in. przy wytwarzaniu towarów i usług13. Jest to czynnik relatywnie mało obfity i trudno dostępny. Dlatego też zwykle wysoka jest jego cena, ale zarazem ekonomiczna i społeczna użyteczność. Traktowanie całej wiedzy technicznej jako czynnika produkcji jest pewnym uproszczeniem. W rzeczywistości bowiem za samodzielny czynnik produkcji można uważać jedynie tzw. wiedzę czystą lub inaczej nieucieleśnioną, tj. informacje o charakterze techniczno-organizacyjnym lub ekonomicznym, występujące w postaci licencji, patentów, know-how itp.14 Omawianie w tym miejscu innych rodzajów wiedzy technicznej ma jednak uzasadnienie. Obroty nimi bowiem są zazwyczaj dość ściśle związane z transferem wiedzy czystej, a obroty całą wiedzą techniczną wykazują mocne powiązania z międzynarodową wymianą towarów oraz międzynarodową migracją zasobów pracy i kapitału. Wiedza techniczna jest produktem działalności naukowej (badań podstawowych i stosowanych oraz prac rozwojowych, określanych często w skrócie B + R), a także doświadczenia zdobywanego w procesie produkcji. Można 12 Zob. P. Tesch, Die Bestimmungsgrunde..., jw. 13 J. Monkiewicz definiuje wiedzę techniczną jako „uporządkowany zespół należycie uzasad nionych systemów informacji, dotyczących reguł działań ludzkich mających na celu zmianę rzeczywistości otaczającej człowieka". J. Monkiewicz, Międzynarodowy transfer wiedzy technicznej. Eementy teorii i polityki, PWN, Warszawa 1981, s. 15. 14 Licencja to zezwolenie na korzystanie w ustalonym zakresie ze ściśle określonej, szczegóło wej wiedzy technicznej oraz jej przekazanie (jeśli odbiorca wcześniej jej nie uzyskał), natomiast patent to dokument stwierdzający prawo jego właściciela do wyłącznego korzystania z wynalazku. Na temat know-how zob. dalej. 107 wyróżnić wiedzę szczegółową, dotyczącą ściśle określonych towarów lub procesów produkcji, oraz wiedzę ogólną (jak np. wiedza o właściwościach metali czy przemianach energii). Wiedza szczegółowa bądź bezpośrednio nadaje się do praktycznego zastosowania (po ewentualnej adaptacji do określonych warunków), bądź wymaga przedtem jeszcze przetworzenia lub uzupełnienia. W jej skład wchodzą wynalazki, projekty inwestycyjne i wszelkie drobniejsze propozycje racjonalizatorskie. Ważnym rodzajem wiedzy szczegółowej jest również know-how, wiedza techniczna nie chroniona prawami wyłącznymi i utrzymywana w tajemnicy przez jej posiadacza. Wiedza ogólna zawsze wymaga przetworzenia (uzupełnienia). Stanowi ona wkład do tworzenia nowej wiedzy szczegółowej, pozwala także na lepsze zrozumienie procesów produkcji, a przez to na lepsze nimi sterowanie15. Międzynarodowa wymiana (transfer) wiedzy ma miejsce wtedy, kiedy określona wiedza o charakterze ogólnym lub szczegółowym (specjalistycznym) dostępna w danym momencie w jednym kraju staje się znana w innym w sposób odmienny niż niezależne badania, poszukiwania, gromadzenie doświadczenia itd. Tak samo można zdefiniować transfer wiedzy technicznej. Tego typu wiedza ma jednak specyficzny charakter. Chodzi o to, że jej import i związany z tym efekt poznawczy nie są ostatecznym celem nabywcy, lecz jedynie środkiem do wytwarzania nowych towarów i/lub zastosowania nowych metod i sposobów produkcji. Wiedza techniczna jest przekazywana za pośrednictwem wielu kanałów, np. międzynarodowe operacje licencyjne, sprzedaż patentów, korzystanie z zagranicznej literatury fachowej. Podstawowe kanały międzynarodowej wymiany (transferu) wiedzy technicznej można nazwać kanałami uniwersalnymi. Wśród wielu z nich występują bowiem kanały o mniejszym lub większym stopniu przydatności dla partnerów zainteresowanych przepływem wiedzy technicznej lub inaczej — o mniejszym lub większym stopniu wyspecjalizowania w pełnieniu funkcji przenoszenia tej wiedzy. Dla jednych kanałów przenoszenie wiedzy jest funkcją jedyną lub główną (np. operacje licencyjne), dla innych zaś funkcją uboczną (np. międzynarodowe targi i wystawy). Kanały międzynarodowej wymiany wiedzy technicznej różnią się pod względem przenoszonego rodzaju wiedzy. Z tego punktu widzenia można wyróżnić kanały transferu wiedzy ogólnej, kanały transferu wiedzy szczegółowej oraz kanały, którymi mogą przepływać oba rodzaje wiedzy (np. konferencje międzynarodowe, migracja ludności). Możliwe jest wreszcie wyróżnienie kanałów służących do uzyskiwania wiedzy w sposób odpłatny (np. wymiana handlowa towarów o dużej zawartości postępu technicznego, transakcje licencyjne) oraz kanałów pozwalających uzyskać pożądaną wiedzę bez ponoszenia kosztów (np. wywiad przemysłowy, międzynarodowe targi i wystawy oraz — czasami — szkolenie kadr czy studentów). Zapłata może następować w formie pieniężnej lub niepieniężnej (np. spłata towarami lub bezpłatne 15 Zob. Międzynarodowe przepływy gospodarcze, red. L. Balcerowicz, jw., s. 178. 108 stypendium) oraz może być wyodrębniona lub nie wyodrębniona z całości świadczeń nadawcy (eksportera) na rzecz odbiorcy (importera). Nośnikami wiedzy technicznej, tj. obiektami, za pośrednictwem których jest ona przenoszona, mogą być ludzie, którzy ze względu na swoje wykształcenie i/lub doświadczenie są w stanie wzbogacić zasób wiedzy w innych krajach. Takimi nośnikami są też publikacje, dokumenty, czasopisma itd. i wreszcie — towary oraz zespoły, podzespoły i ich części. W międzynarodowej wymianie wiedzy technicznej najważniejszym jej nośnikiem są ludzie, a ściślej bezpośrednie ich kontakty. Cechują je bowiem m.in. największa szybkość przekazu informacji i najmniejszy stopień jej zniekształcenia. Tego rodzaju kontaktom niejednokrotnie towarzyszy przenoszenie wiedzy technicznej za pośrednictwem rzeczy. Zazwyczaj są to obiekty, których jest to funkcja jedyna (np. publikacje i dokumenty ucieleśniające wiedzę techniczną). Czasami mogą to być obiekty, w przypadku których przenoszenie wiedzy technicznej nie jest funkcją jedyną lub podstawową (np. towary o dużej zawartości postępu technicznego). Oczywiście, w praktyce życia gospodarczego występują różnorodne kombinacje wszystkich nośników wiedzy technicznej. Obserwacja praktyki dostarcza także wielu przykładów występowania ścisłych zależności między stosowaniem różnych kanałów i nośników wiedzy technicznej. Klasycy i neoklasycy w swoich sformalizowanych teoriach handlu międzynarodowego przyjmowali założenie o braku międzynarodowej mobilności czynników produkcji, dlatego trudno się doszukać w tych teoriach uogólnień dotyczących migracji między różnymi krajami pracy, kapitału16 itd. W sformalizowanej wersji teorii obfitości zasobów zakłada się dodatkowo jednakowe funkcje produkcji w poszczególnych krajach, co jest równoznaczne z założeniem o pełnej przejrzystości rynku w zakresie stosowanych technologii. Jednakże w nie sformalizowanej wersji teorii proporcji w zasobach B. Ohlin uchyla te dwa rygorystyczne założenia i omawia pewne problemy dotyczące międzynarodowego ruchu czynników produkcji. Pisze on m.in.: „teoria handlu międzynarodowego opiera się na teorii lokalizacji. Zamiast pytać, dlaczego pewne kraje wymieniają między sobą określone towary, można spytać, dlaczego produkcja jest rozdzielona między tymi krajami w określony sposób. Ogólnie rzecz ujmując, wymiana towarów zostaje przesądzona, kiedy ustali się określony podział produkcji między krajami"17. Tymczasem wiadomo — co 16 Klasyczna teoria kosztów względnych zawiera jednak pewną sugestię, która przy uchyleniu założenia o braku mobilności zasobów mogłaby połączyć teorię handlu międzynarodowego z teorią migracji czynników produkcji. Uwzględniając akcentowane przez teorię klasyczną między narodowe różnice w technice produkcji, można by bowiem oczekiwać, że wynikające ze zróż nicowania technik produkcyjnych różnice w produkcyjnosci czynników produkcji byłyby wyko rzystywane albo przez międzynarodowy ruch towarów, albo przez transfer zasobów. 17 Zob. B. Ohlin, Some Aspects of the Relations between International Movements of Com- modities, Factors of Production and Technology. W: B. Ohlin, P.P. Hesselborn, P.M. Wijkman, The International Allocation of Economic Activity, Macmillan, London 1977, s. 307. 109 MI B. Ohlin wielokrotnie podkreślał — że międzynarodowa migracja czynników produkcji jest zjawiskiem (aktem) lokalizacyjnym opartym na wielu różnorodnych kryteriach. Rozważania dotyczące międzynarodowej migracji czynników produkcji zawarte w nie sformalizowanej wersji teorii obfitości zasobów B. Ohlina, a także w twierdzeniach opartych na sformalizowanej wersji tej teorii trzeba traktować jako wstęp do dyskusji na temat związków między teorią handlu międzynarodowego a teorią międzynarodowej wymiany czynników produkcji. Pierwsze bowiem teoretyczne uogólnienia dotyczące migracji zasobów produkcyjnych zawierają dopiero teorie neotechnologiczne, zwłaszcza teoria luki technologicznej i teoria cyklu życia produktu, które w literaturze odnosi się często do interpretacji międzynarodowego przepływu kapitału oraz wiedzy technicznej18. 5.2. Międzynarodowy przepływ kapitału 5.2.1. Pojęcie i istota międzynarodowych ruchów kapitału Pojęcie międzynarodowych ruchów kapitału nie jest w literaturze ekonomicznej pojęciem jednorodnym, podobnie zresztą jak sama kategoria „kapitał". Nie wdając się w szczegółowe rozważania, prezentujące poglądy poszczególnych autorów, można stwierdzić, iż od lat trzydziestych XX w. przeważa ujęcie utożsamiające międzynarodowe ruchy kapitału z transakcjami kapitałowymi ujmowanymi w bilansie płatniczym. Polegają one na transferze siły nabywczej z określonego kraju za granicę i z zagranicy do danego kraju19. Transfery te mogą wynikać z wielu powodów: z zakupu towarów i usług za granicą, wskutek czego przynajmniej krótkookresowo powiększają się należności i zobowiązania zagraniczne, z tytułu udzielania lub otrzymywania zagranicznych 18 Zob. R.E. Caves, J.A. Frankel, R.W. Jones, World Trade md Payments. An Introduction, Harper Collins, New York 1990; L. Cheng, International Trade and Technology. A Brief Survey of the Recent Literaturę, „Weltwirtschaftliches Archiv", vol. 120, 1986. " Zob. C. Iversen, Aspects of the Theory of International Capital Movements, Levin and Munksgaard, Copenhagen, London 1936, s. 26 i nast.; R. Nurkse, Internationale Kapitalbewegun-gen, Springer Verlag, Wien 1935, s. 14 i nast. Przy okazji trzeba powiedzieć, że teoria międzynarodowych ruchów kapitału ukształtowała się ostatecznie dopiero w latach dwudziestych ubiegłego stulecia. Szczególne zasługi dla jej rozwoju położył B. Ohlin. Do tego czasu „królowała" klasyczna teoria handlu międzynarodowego, zwłaszcza w ujęciu rikardiańskiej teorii kosztów komparatywnych, której głównym założeniem była nieprzenośność czynników produkcji (pracy i kapitału) w skali międzynarodowej. Istotny wkład do teorii międzynarodowych ruchów kapitału wnieśli również wybitni teoretycy ekonomii: J.M. Keynes, R.F. Harrod, J. Viner, G. Myrdal, G. Haberler, J.E. Meade, F. Machlup, L.A. Metzler, H.G. Johnson, Ch.P. Kindleberger. 110 kredytów handlowych i pożyczek finansowych, zakładania przedsiębiorstw w jednym kraju przez rezydentów drugiego kraju, płatności odszkodowań i reparacji, zakupu i sprzedaży zagranicznych papierów wartościowych itp. Transfery te, jak widać, mają różny charakter, określany przede wszystkim przez dwie cechy: zwrotności i odpłatności20. Przekazanie określonej wartości za granicę lub otrzymanie jej z zagranicy na warunkach zwrotności oznacza, iż kraj otrzymujący ją jest w przyszłości zobowiązany do jej zwrotu. Natomiast transfer wartości na warunkach odpłatności jest równoznaczny z koniecznością przekazywania za granicę, w trakcie użytkowania kapitału, określonych wartości jako wynagrodzenia za czasowe dysponowanie pewną siłą nabywczą. Jeśli weźmie się pod uwagę, że transfer wartości za granicę może się odznaczać również cechami bezzwrotności i nieodpłatności, to wyróżnia się — z teoretycznego punktu widzenia — cztery podstawowe typy transferów21: 1) nieodpłatne i bezzwrotne, 2) nieodpłatne, ale zwrotne, 3) odpłatne i bezzwrotne, 4) odpłatne i zwrotne. W przypadku transferów nieodpłatnych i bezzwrotnych kraj dokonujący transferu przekazuje zagranicy część swego dochodu narodowego lub majątku bez konieczności zwrotu przekazanych wartości przez kraj zasilany oraz bez konieczności płacenia przezeń jakichkolwiek odsetek czy dywidend. Tego rodzaju transfery określa się często mianem jednostronnych ruchów kapitału12. Wynikają one z chęci niesienia zagranicy bezzwrotnej pomocy materialnej lub z konieczności wyrównania strat zawinionych przez kraj dokonujący transferu poprzez zapłatę reparacji i odszkodowań wojennych. Transfery nieodpłatne, ale zwrotne również w pewnej mierze mają charakter pomocy, jednak warunek zwrotności decyduje o tym, iż nie są one tak korzystne dla krajów zasilanych jak transfery jednostronne. Transfery te występują głównie jako nie oprocentowane pożyczki finansowe na cele rekonstrukcji gospodarczej oraz rozwoju krajów ekonomicznie słabo rozwiniętych. W systematyce transferów kapitału mieszczą się również świadczenia odpłatne i bezzwrotne, czyli tzw. wieczny kredyt. Są to jednak przypadki rzadkie23. Transfery odpłatne i zwrotne są najbardziej typowe i najczęściej występują w obrocie międzynarodowym. Przybierają one formę oprocentowanych kredytów oraz przynoszących dochód lokat majątkowych za granicą. 20 Zob. A. Dorosz, Cele i zakres importu kapitału przez kraj socjalistyczny, SGPiS, Warszawa 1977, s. 22. 21 Tamże, s. 2. 22 Termin ten bywa używany nie tylko w tym znaczeniu. Czasami można się spotkać z utożsamianiem jednostronnych ruchów kapitału z wszelkimi transferami siły nabywczej. 23 Przykładem takiego wiecznego kredytu są angielskie konsole (consols), czyli skonsolidowa ne państwowe papiery dłużne, których emisji rząd brytyjski dokonał już w 1751 r. 111 Ujmowanie międzynarodowych ruchów kapitału jako wszelkiego rodzaju transferów siły nabywczej za granicę nie wydaje się jednak specjalnie słuszne. Nie zawsze bowiem przemieszczenie „siły nabywczej" poza granice kraju musi oznaczać ruch „kapitału". Poważne wątpliwości budzi zwłaszcza kategoria transferów jednostronnych, tj. bezzwrotnych i nieodpłatnych. Wydaje się, iż pojęcia międzynarodowych ruchów kapitału można używać zasadnie tylko wówczas, gdy w efekcie realizowanych transakcji z zagranicą powstają należności i zobowiązania zagraniczne. Mając na względzie wymienione zastrzeżenia, pojęciem międzynarodowych ruchów kapitału można objąć wszelkie te transakcje kapitałowe dokonywane między krajowymi i zagranicznymi podmiotami gospodarczymi, które powodują zmianę wysokości lub struktury salda należności i zobowiązań danej gospodarki narodowej wobec zagranicy, czyli — innymi słowy — jej pozycji zagranicznej netto24. Transakcje te są ujmowane w bilansie kapitałowym, tworzącym część bilansu płatniczego określonego kraju. Transferów jednostronnych nie uważa się za ruch kapitału, mimo że także są finansowane z oszczędności, ponieważ nie rodzą należności i zobowiązań i nie przynoszą dochodu25. W analizie międzynarodowych stosunków ekonomicznych tego rodzaju świadczenia wygodnie jednak jest traktować jako ruch kapitału, zwłaszcza przy ocenie skutków transferu kapitału dla krajów wywożących i przyjmujących kapitał oraz w przypadku oceny zdolności akumulacyjnej poszczególnych krajów. 5.2.2. Formy i przyczyny międzynarodowych ruchów kapitału Międzynarodowe ruchy kapitału dokonują się w różnych warunkach i sytuacjach, które wpływają na znaczne zróżnicowanie ich form. Mimo wielkiego bogactwa międzynarodowych przepływów kapitału można przyjąć pewne kryteria, które pozwolą na wyodrębnienie ich podstawowych rodzajów. Kryteriami tymi są zwłaszcza: 1) motywy przepływu kapitału, 2) okres przepływu kapitału, 3) podmioty sprawcze i sposoby przemieszczania się kapitału, 4) charakter przepływu kapitału, 5) „normalność" ruchu kapitału, 6) wpływ ruchu kapitału na równowagę bilansu płatniczego, 7) kierunek przepływu kapitału. M Pojęcie pozycji jest używane przede wszystkim do określenia sytuacji majątkowej określonego podmiotu. W celu wyznaczenia pozycji netto porównuje się należności danego podmiotu z jego zobowiązaniami. 25 Zob. P. Sulmicki, Międzynarodowa wymiana..., jw., s. 34. 112 Niektóre z tych kryteriów mają znaczną wartość poznawczą i analityczną (np. motywy, okres, podmioty sprawcze i sposoby przepływu kapitału), podczas gdy inne (np. charakter, „normalność" ruchu kapitału) odznaczają się bardziej formalnym ujęciem. Wszystkie jednak umożliwiają dokonanie w miarę kompleksowego i wielokierunkowego przeglądu występujących form międzynarodowych ruchów kapitału. Motywy międzynarodowych ruchów kapitału Przyczyny przemieszczania się kapitału w skali międzynarodowej są po części tożsame z tymi, które prowadzą do kojarzenia popytu i podaży na krajowych rynkach pieniężnych i kapitałowych, po części zaś opierają się na motywacjach właściwych wyłącznie międzynarodowemu obrotowi kapitałowemu. Ze względu na ich wielość niezbędna jest upraszczająca systematyzacja tych motywów, a następnie wyróżnienie na tej podstawie typowych międzynarodowych ruchów kapitału. Najogólniej można wyróżnić — z jednej strony — międzynarodowe ruchy kapitału o charakterze politycznym bądź humanitarnym, a z drugiej — ruchy o charakterze ekonomicznym. W przypadku przepływów o charakterze politycznym lub humanitarnym bezpośrednim motywem przepływu kapitału jest chęć niesienia zagranicy pomocy w postaci darów, subsydiów oraz zwrotnej pomocy gospodarczej lub też konieczność wyrównania zagranicy zawinionych na skutek działań wojennych strat i szkód poprzez zapłatę reparacji i odszkodowań. Większość tych przepływów ma charakter transferów jednostronnych, dokonywanych przede wszystkim przez rządy, niektóre instytucje pozarządowe i osoby prywatne, i z tego względu nie zalicza się ich do międzynarodowych ruchów kapitału sensu stricto. Pewnego omówienia wymaga natomiast przepływ kapitału mający charakter pomocy gospodarczej. Zgodnie z definicją sformułowaną przez ekspertów ONZ mianem pomocy gospodarczej można objąć dary, długoterminowe pożyczki netto nie przeznaczone na cele militarne, a udzielane przez instytucje państwowe lub organizacje międzynarodowe, oraz pomoc techniczną26. Eliminując, ze zrozumiałych względów, z dalszych rozważań dary i pomoc techniczną, wypada stwierdzić, iż trzeci składnik pomocy gospodarczej w formie pożyczek długoterminowych jest tym bardziej „pomocą", im niższe jest oprocentowanie kredytu w stosunku do istniejącej stopy procentowej na rynku finansowym oraz im dłuższe są okres karencji i okres, na jaki kredyt jest udzielony27. Ujmowanie zwrotnej pomocy gospodarczej w grupie międzynarodowych ruchów kapitału o charakterze politycznym i humanitarnym jest, oczywiście, 26 Zob. International Economic Assistance to the Less Developed Countries, United Nations, New York 1961, s. 39-40. 27 Zob. E. Drabowski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne i finansowe, PWE, Warszawa 1979, s. 128. 113 pewnym uproszczeniem. W istocie występuje tu bowiem cały kompleks przyczyn również o charakterze militarnym i ekonomicznym. Wydaje się jednak, iż wobec przesunięcia kategorii zysku na dalszy plan względy polityczne i humanitarne mają decydujące znaczenie. W odróżnieniu od pierwszej grupy międzynarodowych ruchów kapitału jego przepływy o charakterze ekonomicznym są w najogólniejszym sensie podporządkowane zasadzie osiągania maksymalnych zysków. Nie należy jednak zawężać przyczyn przemieszczania się kapitału do możliwości osiągania wyższej stopy zysku za granicą w danym okresie. O wiele istotniejsze jest podejście dynamiczne, długookresowe. Okazuje się wówczas, iż do osiągania maksymalnego zysku w długim okresie niezbędne są również lokaty kapitałowe, które nie mają na celu wyłącznie maksymalizacji zysku w krótkim okresie. Oprócz podstawowego motywu, jakim jest maksymalizacja zysku, są też wskazywane inne motywy przemieszczania się kapitału w skali międzynarodowej. Dowodzą tego wyniki badań ankietowych prowadzonych w celu skatalogowania najważniejszych przyczyn wywołujących międzynarodowy przepływ kapitału o charakterze ekonomicznym28. Zalicza się do nich: 1) możliwość osiągania wyższej stopy zysku za granicą w porównaniu z krajo wą stopą zysku w krótkim okresie, 2) niższe koszty inwestycji i produkcji za granicą w porównaniu z warunkami krajowymi, 3) zapewnienie dostępu do źródeł surowców, zwłaszcza o podstawowym znaczeniu gospodarczym, 4) istnienie granic dla ekspansji wewnątrz kraju, 5) obejście barier celnych dzięki ulokowaniu kapitału w tych krajach, w któ rych te bariery występują, 6) zróżnicowane kształtowanie się cen i odmienne tendencje tego kształ towania w kraju i za granicą, 7) względy podatkowe, np. wykorzystanie specjalnych ulg dla inwestorów zagranicznych w krajach lokaty, 8) wykorzystanie przewagi technologicznej, która nie występuje w stosunkach wewnątrzkrajowych; im większe jest „rozwarcie" tej luki technologicznej, tym większa jest szansa na osiągnięcie wyższych zysków za granicą, 9) zdobycie zagranicznych rynków zbytu, 10) względy spekulacyjne, 11) różnice stóp procentowych na rynkach pieniężnych i kapitałowych, 28 Przykładowo można wskazać interesujące badania H.J. Robinsona, obejmujące 205 przedsiębiorstw, z tego 178 amerykańskich, 19 europejskich i 8 japońskich (H.J. Robinson, The Motivation and Flow of Private Foreign Investment, Stanford Research Institute, International Industrial Development Center, Menlo Park 1961, s. 25), czy R. Ajamiego i D. Ricksa, dotyczące motywów inwestowania kapitału w Stanach Zjednoczonych przez firmy nieamerykańskie (M.R. Eaker, F.J. Fabozzi, D. Grant, International Corporate Finance, The Dryden Press, Philadelphia, San Diego, New York, Orlando 1996, s. 267). 114 12) poprawę struktury lokat kapitałowych, 13) różnice w poziomie stabilizacji stosunków politycznych i ekonomicznych w różnych krajach, 14)produkcję dla przedsiębiorstwa macierzystego. Cały ten katalog przyczyn, wywołujących międzynarodowe ruchy kapitału 0 charakterze ekonomicznym, można sprowadzić do trzech punktów: różnic w krańcowej efektywności kapitału rzeczowego, różnic w dochodach uzys kiwanych od kapitału pieniężnego i do szeroko rozumianej kwestii ryzyka. Tego rodzaju przepływy są inicjowane przede wszystkim przez przedsiębiorst wa działające w sferze zagranicznej oraz banki komercyjne, przez co różnią się istotnie od międzynarodowych ruchów kapitału o charakterze politycznym 1 humanitarnym, w przypadku których wiodącą rolę odgrywają państwa i organizacje międzynarodowe. Oprócz tego funkcjonują również podmioty gospodarcze, dla których motywy ekonomiczne i polityczne przesuwania kapitału w skali międzynarodowej są ze sobą sprzężone. Należą do nich banki centralne, które dokonują różnorodnych ti insakcji zagranicznych w zależności od założonych celów polityki gospodarczej i walutowej państwa oraz panującego systemu walutowego. Wyróżnikiem tych transakcji jest to, iż stanowią element typowo pasywnej reakcji na inne czynniki29. Okres międzynarodowych przepływów kapitału Ze względu na czas międzynarodowe ruchy kapitału dzieli się na krótkoterminowe, jeżeli okres lokaty nie przekracza jednego roku, i długoterminowe, jeżeli okres ten jest dłuższy niż rok30. Takie rozróżnienie występuje wyraźnie w statystykach bilansu płatniczego. W warunkach rynkowych ścisłe rozdzielenie ruchów kapitału w aspekcie czasowym nie zawsze jest łatwe, a poza tym formalne traktowanie okresu lokaty może prowadzić do błędnych wniosków. Wystarczy spojrzeć na strukturę rezerw dewizowych banku centralnego i krajowego systemu bankowego. Składają się one z: należności na rachunkach nostro w bankach zagranicznych, weksli handlowych i skarbowych, akceptów bankowych, certyfikatów depozytowych oraz innych papierów wartościowych z terminem spłaty poniżej jednego roku. Tymczasem znaczna część tych 29 Zob. E. Sohmen, Flexible Exchange Rates. Theory and Controtersy, The University of Chicago, Chicago 1961, s. 18. 30 Spotyka się też podział międzynarodowych ruchów kapitału na krótko-, średnio- i długoter minowe. Krótkoterminowe ruchy kapitału występują wówczas, gdy okres lokaty kapitału nie przekracza roku, średnioterminowe — wówczas, gdy jest dłuższy niż rok, a nie przekracza 5 lat, natomiast długoterminowe — wówczas, gdy okres lokaty przekracza 5 lat. W oficjalnych statystykach transakcji kapitałowych ujmowanych w bilansie płatniczym podziału tego się nie stosuje. 115 rezerw, mających formalnie charakter krótkoterminowy, stanowi w istocie kapitał długoterminowy, ponieważ w normalnych warunkach banki utrzymują te rezerwy przez czas nieokreślony. Jednocześnie np. zakup zagranicznych papierów wartościowych, ujmowany — stosownie do ich natury i kryteriów statystycznych — w grupie lokat długoterminowych, może być w rzeczywistości transakcją krótkoterminową, jeżeli kupujący walory zamierza je w krótkim czasie odsprzedać z zyskiem na rynku kapitałowym. Trudność precyzyjnego rozdzielenia okresu ruchów kapitału skłania niektórych autorów do przyjmowania w rozważaniach teoretycznych zmodyfikowanego kryterium podziału przepływów kapitału ze względu na czas zgodnie z celem stawianym przed transakcjami kapitałowymi31. Jeżeli są one realizowane z zamiarem dokonania transakcji powrotnej w ciągu krótkiego czasu lub w momencie bliżej nie określonym, ale korzystnym, to zalicza się je do transakcji krótkoterminowych, w przeciwnym razie traktuje jako transakcje długoterminowe32. Walor użytkowy takich rozróżnień jest jednak niewielki ze względu na bariery natury statystycznej. Decydują one o tym, że kryterium „statystyczne" jest właściwie jedynym, jakie w analizach porównawczych międzynarodowych ruchów kapitału w aspekcie czasowym może być stosowane. Krótkoterminowe i długoterminowe ruchy kapitału przybierają technicznie zróżnicowane formy. Można przy tym zauważyć pewną specyficzną odrębność form krótkoterminowych przepływów kapitału w porównaniu z długoterminowymi jego ruchami. W przypadku transakcji krótkoterminowych ważną rolę odgrywają lokowanie i wycofywanie wkładów na rachunkach w bankach zagranicznych. Dokonują tego zarówno banki, jak i przedsiębiorstwa oraz osoby prywatne. Istotne miejsce pośród krótkoterminowych transakcji kapitałowych zajmują również krótkoterminowe kredyty kupieckie, przyznawane wzajemnie przez przedsiębiorstwa dokonujące transakcji handlu zagranicznego, oraz krótkoterminowe kredyty bankowe, udzielane zagranicznym bankom oraz przedsiębiorstwom. W pewnym stopniu również rządy korzystają z kredytów krótkoterminowych, emitując na rynku weksle skarbowe. Specyfika długoterminowych ruchów kapitału polega przede wszystkim na tym, iż w szerokim zakresie są tutaj wykorzystywane takie instrumenty rynku kapitałowego, jak akcje i obligacje. Lokaty w papierach wartościowych mogą przy tym mieć charakter inwestycji bezpośrednich, jeżeli kupujący akcje zdobywa efektywną kontrolę nad spółką zagraniczną, w której ulokował kapitał, bądź inwestycji pośrednich (portfelowych), jeżeli motywem zakupu akcji, obligacji i innych papierów wartościowych nie jest chęć zdobycia kontroli nad instytucją emitującą walory, lecz jedynie uzyskanie za granicą odsetek lub 31 Zob. C. Iversen, Aspects of the Theory..., jw., s. 298. 32 Zob. H. Priester, Kurzfristige zwischenstaatliche Kapitalbewegungen in der BRD 1960-70, Duncker und Humblot, Berlin 1972, s. 19. 116 dywidend wyższych niż w kraju. Wśród transakcji długoterminowych można ponadto wyróżnić kredyty i pożyczki z okresem zwrotu przekraczającym jeden rok, udzielane zagranicy lub otrzymywane z zagranicy, oraz ich spłatę. Uczestnikami tych transakcji są: instytucje rządowe i samorządowe, banki, przedsiębiorstwa handlu zagranicznego, instytucje pozabankowe i osoby prywatne, szukające środków lub lokat długoterminowych. Podmioty sprawcze i sposoby przemieszczania się kapitału Międzynarodowe przepływy kapitału są procesem złożonym pod względem technicznym. Zakłada się uczestniczenie w nim wielu podmiotów oraz wykorzystywanie różnorodnych instrumentów finansowych. Jest to zarazem proces dynamiczny, charakteryzujący się ciągłym urozmaicaniem form oraz rozpowszechnianiem się coraz bardziej skomplikowanych metod transferu kapitału. Implikuje to konieczność wprowadzenia klasyfikacji międzynarodowych ruchów kapitału według takich kryteriów, które pozwalałyby na wyodrębnienie podstawowych form tych ruchów. Można to osiągnąć, identyfikując podmioty sprawcze międzynarodowych przepływów kapitałowych oraz sposoby przemieszczania się kapitału między nimi. Ze względu na status prawny uczestników międzynarodowych transakcji kapitałowych zasadniczo wyróżnia się publiczne i prywatne transfery kapitału. Należy tylko sprecyzować — poza oczywistymi przypadkami — z punktu widzenia jakiego kraju, przekazującego czy otrzymującego kapitał, dokonuje się przyporządkowania określonego przepływu, tym bardziej że w statystykach międzynarodowych są stosowane różne metody. Uwzględniając oba „bieguny" — w sensie podmiotowym — ruchu kapitału w skali międzynarodowej, można wyróżnić cztery podstawowe warianty jego przepływu: 1) od publicznych eksporterów do publicznych importerów kapitału, 2) od publicznych eksporterów do prywatnych importerów kapitału, 3) od prywatnych eksporterów do prywatnych importerów kapitału, 4) od prywatnych eksporterów do publicznych importerów kapitału. Przykładem pierwszej formy przepływu kapitału mogą być zwłaszcza „wiązane" kredyty państwowe. Dobrą zaś ilustracją drugiego rodzaju przepływu są „wiązane" kredyty eksportowe, przyznawane przez specjalne instytucje finansowe o kapitale państwowym w niektórych krajach wysoko rozwiniętych prywatnym kredytobiorcom. Z kolei trzeci przypadek zachodzi np. przy udzielaniu przez eksporterów kredytów kupieckich zagranicznym nabywcom, czwarty zaś przy sprzedaży obligacji emitowanych przez rządy państw obcych na krajowym rynku kapitałowym wśród prywatnych nabywców. Przedstawione rozróżnienie podstawowych rodzajów przemieszczania się kapitału w skali międzynarodowej ma pewien walor poznawczy, jednak do celów 117 dywidend wyższych niż w kraju. Wśród transakcji długoterminowych można ponadto wyróżnić kredyty i pożyczki z okresem zwrotu przekraczającym jeden rok, udzielane zagranicy lub otrzymywane z zagranicy, oraz ich spłatę. Uczestnikami tych transakcji są: instytucje rządowe i samorządowe, banki, przedsiębiorstwa handlu zagranicznego, instytucje pozabankowe i osoby prywatne, szukające środków lub lokat długoterminowych. Podmioty sprawcze i sposoby przemieszczania się kapitału Międzynarodowe przepływy kapitału są procesem złożonym pod względem technicznym. Zakłada się uczestniczenie w nim wielu podmiotów oraz wykorzystywanie różnorodnych instrumentów finansowych. Jest to zarazem proces dynamiczny, charakteryzujący się ciągłym urozmaicaniem form oraz rozpowszechnianiem się coraz bardziej skomplikowanych metod transferu kapitału. Implikuje to konieczność wprowadzenia klasyfikacji międzynarodowych ruchów kapitału według takich kryteriów, które pozwalałyby na wyodrębnienie podstawowych form tych ruchów. Można to osiągnąć, identyfikując podmioty sprawcze międzynarodowych przepływów kapitałowych oraz sposoby przemieszczania się kapitału między nimi. Ze względu na status prawny uczestników międzynarodowych transakcji kapitałowych zasadniczo wyróżnia się publiczne i prywatne transfery kapitału. Należy tylko sprecyzować — poza oczywistymi przypadkami — z punktu widzenia jakiego kraju, przekazującego czy otrzymującego kapitał, dokonuje się przyporządkowania określonego przepływu, tym bardziej że w statystykach międzynarodowych są stosowane różne metody. Uwzględniając oba „bieguny" — w sensie podmiotowym — ruchu kapitału w skali międzynarodowej, można wyróżnić cztery podstawowe warianty jego przepływu: 1) od publicznych eksporterów do publicznych importerów kapitału, 2) od publicznych eksporterów do prywatnych importerów kapitału, 3) od prywatnych eksporterów do prywatnych importerów kapitału, 4) od prywatnych eksporterów do publicznych importerów kapitału. Przykładem pierwszej formy przepływu kapitału mogą być zwłaszcza „wiązane" kredyty państwowe. Dobrą zaś ilustracją drugiego rodzaju przepływu są „wiązane" kredyty eksportowe, przyznawane przez specjalne instytucje finansowe o kapitale państwowym w niektórych krajach wysoko rozwiniętych prywatnym kredytobiorcom. Z kolei trzeci przypadek zachodzi np. przy udzielaniu przez eksporterów kredytów kupieckich zagranicznym nabywcom, czwarty zaś przy sprzedaży obligacji emitowanych przez rządy państw obcych na krajowym rynku kapitałowym wśród prywatnych nabywców. Przedstawione rozróżnienie podstawowych rodzajów przemieszczania się kapitału w skali międzynarodowej ma pewien walor poznawczy, jednak do celów 117 analitycznych jest mniej przydatne ze względu na operowanie zbyt dużymi agregatami. Większe znaczenie, zwłaszcza z punktu widzenia statystyk bilansu płatniczego, ma rozróżnianie przepływów kapitału według kryterium dokonania transakcji kapitałowej przez podmioty działające w różnych sektorach gospodarki. Wyróżnia się przy tym dwa główne rodzaje sektorów: pieniężny, obejmujący sektor bankowy i sektor centralnych instytucji monetarnych, oraz niepieniężny, obejmujący sektor osób prywatnych, sektor przedsiębiorstw i sektor rządowy. Transakcje kapitałowe tych sektorów mogą mieć różny charakter, zarówno pasywny, jak i aktywny. Również w obrębie samych sektorów występuje znaczne zróżnicowanie aktywności kapitałowej poszczególnych podmiotów. Jedne mianowicie są wyspecjalizowane w dokonywaniu międzynarodowych transakcji kapitałowych, podczas gdy inne jedynie sporadycznie podejmują tego rodzaju działalność. Do podmiotów szczególnie wyspecjalizowanych zalicza się głównie banki komercyjne oraz przedsiębiorstwa trudniące się operacjami handlu zagranicznego. Oprócz sektorów o właściwości narodowej aktywną rolę w zakresie międzynarodowych ruchów kapitału odgrywa również sektor o właściwości ponadnarodowej, czyli sektor instytucji i organizacji międzynarodowych. Najbardziej typowe przepływy kapitału dokonują się między: 1) krajowymi i zagranicznymi przedsiębiorstwami, 2) krajowymi i zagranicznymi bankami komercyjnymi, 3) krajowymi i zagranicznymi instytucjami rządowymi, 4) krajowymi podmiotami i międzynarodowymi instytucjami finansowymi, 5) krajowymi podmiotami i zagranicznymi rynkami papierów wartościowych. Przepływy kapitału między przedsiębiorstwami. Spora część ruchów kapitału w skali międzynarodowej jest inicjowana przede wszystkim przez przedsiębiorstwa. Odbywa się to technicznie w dwojaki sposób: albo w formie kredytów kupieckich przyznawanych sobie wzajemnie przez przedsiębiorstwa realizujące transakcje handlu zagranicznego, albo w formie inwestycji bezpośrednich dokonywanych z różnych pobudek za granicą. W przypadku kredytów kupieckich przeważają transfery kapitału ze strony eksporterów. Wynikają one z tego, że silna konkurencja międzynarodowa oraz panujący w wielu asortymentach rynek nabywcy zmuszają eksporterów do szerokiego uwzględniania postulatów zagranicznych nabywców, którzy w wielu przypadkach warunkują zakup otrzymaniem kredytu, niejednokrotnie o długim, co najmniej kilkuletnim okresie spłaty. Można przy tym stwierdzić, iż skłonność eksporterów do finansowania zagranicznych odbiorców wzrasta, gdy ich potencjał eksportowy jest w danym czasie większy od zapotrzebowania zgłaszanego przez importerów. Manifestuje się ona w wydłużaniu okresu kredytowania oraz obejmowaniu kredytem znacznej części dostawy. Kredyt kupiecki tkwi immanentnie w każdej transakcji eksportowej, jeśli tylko eksporter odracza w czasie moment pobrania zapłaty w stosunku do 118 momentu wysyłki towaru. Może to być kredyt w rachunku otwartym, jeżeli eksporter tylko zapisuje dług w swoich księgach, bądź kredyt wekslowy, jeżeli kredytowa wierzytelność eksportowa jest zabezpieczona wekslem. W handlu międzynarodowym występuje również kredytowanie eksportera przez importera. Ma ono miejsce wówczas, gdy importer reguluje należność eksportera z góry lub wpłaca zaliczkę na poczet przyszłej dostawy. Bezsporną zaletą kredytów kupieckich jest ich prostota oraz łatwość mobilizowania. Czynniki te decydują o tym, że przy znacznym zdywersyfiko-waniu źródeł zaopatrzenia kredyty kupieckie mogą stanowić istotny element międzynarodowych ruchów kapitału. „Drożność" tej metody transferu kapitału jest jednak ograniczona: „na wejściu" przez strukturę czasową kredytów, „na wyjściu" zaś przez poziom kosztów finansowania. Ze względu na element ryzyka związanego z zagraniczną transakcją kredytową oraz konieczność zamrożenia środków „skapitalizowanych" niejako w towarze eksporterzy są skłonni w maksymalnym stopniu ograniczać okres kredytowania. W zakresie kredytowania krótkoterminowego, kiedy eksporterzy mogą z reguły udzielać kredytów ze środków własnych, nie występują jeszcze poważniejsze trudności. Natomiast w przypadku kredytów średnioter-minowych, a zwłaszcza długoterminowych, których przedmiotem są dostawy dóbr inwestycyjnych, znaczny poziom ryzyka oraz potrzeba refinansowania transakcji w instytucjach finansowych powstrzymują przedsiębiorstwa eksportujące przed szerszym wykorzystaniem kredytów kupieckich w procesie finansowania eksportu. Istotną wadą kredytów kupieckich jest również to, że są z reguły droższe w porównaniu z kredytami uzyskiwanymi z innych źródeł, w tym zwłaszcza w porównaniu z kredytami bankowymi. Wspomniano już o tym, iż przyznanie kredytu kupieckiego, zwłaszcza średnioterminowego i długoterminowego, wymaga z reguły refinansowania bankowego. Oczywiste jest więc, że eksporterzy obciążają swoich partnerów kosztami bankowych kredytów refinansowych. Niezależnie jednak od tego doliczają dodatkową, ukrytą w cenie towaru, „marżę za ryzyko". Jeżeli więc nawet stopa procentowa od kredytów kupieckich jest w danym czasie niższa od stopy procentowej kredytów bankowych, to można być w zasadzie pewnym, że taniość kredytu kupieckiego jest pozorna, ponieważ część kosztów została ukryta w cenie towaru33. Drugą podstawową metodą przepływu kapitału między przedsiębiorstwami są inwestycje bezpośrednie. Polegają one — jak już wskazywano — na ulokowaniu kapitału (długoterminowego) w przedsiębiorstwie innego kraju w celu uzyskania trwałego wpływu na jego działalność i osiągania z tego tytułu zysków. Przedsiębiorstwo przekazujące za granicę kapitał w formie rzeczowej lub pieniężnej może się przy tym stać wyłącznym właścicielem lub współwłaścicielem przedsiębiorstw działających w kraju lokaty. Warto przy okazji 33 Zob. R. Kotowski, Finansowanie eksportu i importu w krajach kapitalistycznych, PWE, Warszawa 1971, s. 80-84. 119 odnotować, iż wielkość inwestycji bezpośrednich danego podmiotu za granicą zwiększa się nie tylko na skutek przekazania kapitału, lecz także przez reinwestowanie w przedsiębiorstwie zagranicznym zysku zamiast transferowania go do kraju. Inwestycje bezpośrednie przybierają przede wszystkim formę całościowego lub częściowego udziału w przedsiębiorstwie już funkcjonującym albo założenia, wybudowania i wyposażenia samodzielnie lub wspólnie z innymi podmiotami nowego przedsiębiorstwa. W pierwszym przypadku określona gospodarka narodowa zostanie zasilona dodatkowym strumieniem dewiz i/lub produktów zagranicznych w zamian za przekazanie zagranicy tytułu własności do części istniejącego majątku produkcyjnego kraju. W drugim przypadku gospodarkę zasili także dodatkowy strumień produktów i/lub dewiz, które posłużą do sfinansowania importu towarów, ale prawo własności do przyrostu majątku produkcyjnego uzyska zagranica34. Identyfikacja inwestycji bezpośrednich jest stosunkowo prosta w praktyce, natomiast w statystykach komplikuje się wskutek tego, że efektywna kontrola nad przedsiębiorstwem zagranicznym może być sprawowana przy różnej wysokości udziału kapitałowego. Zdarza się np., że nawet posiadanie ponad 50% kapitału zakładowego spółki akcyjnej nie pozwala decydować o strategii działania przedsiębiorstwa, jeżeli wskutek ograniczeń statutowych przewaga kapitałowa nie odzwierciedla się odpowiednio w składzie organów zarządzających i nadzorczych spółki. Jednocześnie przy silnym rozproszeniu własności akcji wystarczy nawet udział 10%-25%, aby podejmować najważniejsze decyzje w przedsiębiorstwie co do jego: działalności produkcyjnej, handlowej i inwestycyjnej, prac badaw-czo-rozwojowych, podziału zysku itd. Trzeba jednak dodać, że „udziały" krajowego przedsiębiorstwa macierzystego w zagranicznym przedsiębiorstwie filialnym rzadko się ograniczają do posiadania akcji. Wiążą się one ściśle ze stosunkami wierzycielsko-dłużniczymi, handlowymi itp. między obu przedsiębiorstwami. Na przykład, przedsiębiorstwo macierzyste może mieć znaczne należności w przedsiębiorstwie filialnym, m.in. w formie obligacji, czy też może organizować zbyt towarów produkowanych przez filię. Z kolei filia może wykorzystywać patenty, licencje, know-how, znaki towarowe, przekazane przez przedsiębiorstwo macierzyste itp. Motywem dokonywania inwestycji bezpośrednich jest przede wszystkim poszukiwanie możliwości osiągania wyższych zysków za granicą w dłuższym okresie w porównaniu do możliwości, jakie istnieją w kraju, z którego kapitał jest wywożony. Ta metoda przepływu kapitału występuje w gospodarce światowej już od dawna, jednak dopiero po II wojnie światowej nabrała szczególnego znaczenia. Wiąże się to ściśle z powstaniem i rozwojem korporacji transnarodowych, funkcjonujących na obszarze wielu krajów w formie oddziałów i filii zagranicznych lub spółek mieszanych. W warunkach współczesnej walki konkurencyjnej o rynki zbytu oraz źródła zaopatrzenia w surow- 34 A. Dorosz, Cele i zakres..., jw., s. 26. 120 ce ta forma koncentracji i centralizacji kapitału jest z reguły najlepszym sposobem osiągnięcia podstawowego celu działalności przedsiębiorstwa macierzystego. Trudno jednoznacznie ocenić znaczenie inwestycji bezpośrednich dla kraju zasilanego w kapitał. Panuje wprawdzie powszechne przekonanie, iż stanowią one ważny kanał przepływu z zagranicy nowoczesnej techniki i technologii oraz sprawnej organizacji produkcji, jednak tezy tej nie należy absolutyzować. Nie zawsze bowiem przedsiębiorstwa macierzyste przekazują do swoich zagranicznych filii najnowocześniejszą wiedzę produkcyjną i organizacyjną. Bezsporną zaletą inwestycji bezpośrednich jest zwiększenie zatrudnienia w kraju przyjmującym kapitał, a następnie wzrost płac oraz umiejętności produkcyjnych zatrudnionych. Podkreśla się też, że inwestycje te powodują wzrost wpływów podatkowych w budżecie kraju zasilanego w kapitał. Oprócz wielu zalet inwestycje bezpośrednie ujawniają też swoje słabe strony. Inwestycje są kierowane głównie do tych gałęzi produkcji, w których zagraniczni eksporterzy kapitału oczekują najbardziej rentownego jego zastosowania, a nie do tych, które najefektywniej zdynamizowałyby rozwój gospodarczy kraju zasilanego. Ponadto przejęcie przez kapitał zagraniczny kontroli nad częścią krajowego majątku produkcyjnego może utrudniać racjonalne kierowanie gospodarką w tym kraju, a nawet grozi utratą suwerenności gospodarczej. Wreszcie, inwestycje bezpośrednie stanowią w długim okresie istotne obciążenie dla bilansu płatniczego kraju zasilanego ze względu na konieczność przekazywania zagranicy wypracowanych w kraju zysków (dywidend), choć w krótkim okresie powodują zwiększenie jego zasobów dewizowych i poprawę sytuacji w bilansie płatniczym. Przepływ kapitału typu udziałowego między przedsiębiorstwami nie zawsze przybiera formę inwestycji bezpośrednich. Zakup akcji zagranicznych spółek akcyjnych, jeżeli nie gwarantuje przejęcia efektywnej kontroli nad przedsiębiorstwem emitującym tego rodzaju walory, ma charakter inwestycji portfelowej (pośredniej). Firma lokująca kapitał musi się wówczas liczyć — przynajmniej nominalnie — ze zwiększonym ryzykiem związanym z partycypowaniem w kapitale akcyjnym spółki zagranicznej, prowadzącej działalność na własny rachunek i własne ryzyko. Klasyczną formą inwestycji portfelowej jest zakup przez firmy krajowe obligacji emitowanych przez przedsiębiorstwa zagraniczne. Wywożący kapitał za granicę dąży tu do uzyskania stałego, chociaż umiarkowanego, dochodu z lokaty zagranicznej w warunkach występowania ograniczonego ryzyka utraty kapitału. Przepływy kapitału między bankami. Szczególną rolę w procesie gromadzenia wolnych funduszy pieniężnych i przeistaczania ich za pomocą kredytu w kapitał pracujący odgrywają banki. Jako podmioty wyspecjalizowane w rozdysponowywaniu akumulacji mogą one w istotny sposób wpływać na wielkość i strukturę przepływów kapitału w skali międzynarodowej. Wystarczy przypo- 121 mnieć, że znaczna liczba kredytowych transakcji handlu zagranicznego, zawieranych na warunkach kredytu kupieckiego, jest realizowana wyłącznie dzięki finansowaniu i refinansowaniu bankowemu. Bez tego zasilania pieniężnego transfer kapitału za granicę albo nie doszedłby do skutku, albo byłby znacznie ograniczony. W istocie więc eksporter, udzielając kredytu kupieckiego, odstępuje importerowi kredyt, który sam uzyskał w swoim banku lub innej instytucji finansowej. Kluczowa rola w tej sferze zasilania pieniężnego przypada bankom komercyjnym. Udział banków w procesie przemieszczania kapitału w skali międzynarodowej ma jednak nie tylko tę bierną, lecz także „aktywną" formę. Banki, wchodząc w stosunki z zagranicznymi podmiotami, mogą udzielać kredytów zarówno przedsiębiorstwom, jak i bankom zagranicznym. Szczególne znaczenie ma właśnie ten międzybankowy kanał przepływu kapitału. Może on mieć przede wszystkim charakter komplementarny w stosunku do przepływu kapitału między przedsiębiorstwami trudniącymi się transakcjami handlu zagranicznego. Bezpośrednie włączenie się banków w sferę finansowania handlu zagranicznego w zasadniczy sposób zmienia układ transakcji kredytowej oraz istotę stosunków między podmiotami biorącymi w niej udział. Następuje bowiem faktyczne oddzielenie umowy handlowej, tj. kontraktu zawartego między eksporterem i importerem, od umowy kredytowej, zawartej między bankami w kraju eksportera i importera. Tym samym partnerzy handlowi zawierają kontrakt na warunkach płatności gotówkowej, umożliwiającej importerowi wynegocjowanie najkorzystniejszej ceny, eksporterowi zaś — przeniesienie ciężaru finansowania transakcji i związanego z tym ryzyka na bank kredytujący. Formy kredytów międzybankowych mogą być zróżnicowane, jednak ich elementem wspólnym jest bezpośredni związek z finansowanymi transakcjami towarowymi. Kredyty te są udzielane wzajemnie przede wszystkim przez banki komercyjne i mają formę kredytów rewolwingowych, jednostkowych kredytów transakcyjnych oraz linii kredytowych. Istotne wsparcie w tym przemieszczaniu kapitału otrzymują banki komercyjne ze strony państwa. Rolę kredytów bankowych jako instrumentu walki 0 rynki zbytu docenia się zwłaszcza w krajach rozwiniętych gospodarczo, wprowadzając wiele środków stymulujących ich udzielanie. Należą do nich przede wszystkim: subwencjonowanie kredytów bankowych przez wyrówny wanie bankom różnicy między rynkową stopą procentową a niższą, preferen cyjną stopą procentową stosowaną często przy udzielaniu kredytów zagranicy, refinansowanie tych kredytów w specjalnych instytucjach finansowych lub bankach centralnych i przejmowanie w wysokim stopniu, niejednokrotnie w 100%, przez specjalne instytucje ubezpieczeniowe, ryzyka handlowego 1 niehandlowego związanego z udzielanymi kredytami. Państwo jednak sub wencjonuje, refinansuje i gwarantuje tylko te kredyty bankowe, które służą finansowaniu eksportu towarów priorytetowych z punktu widzenia interesów całej gospodarki, a więc głównie maszyn i urządzeń produkcyjnych oraz 122 niekiedy artykułów rolnych i surowców. Dzięki występowaniu bezpośredniego związku między przyznaniem środków a ich wykorzystaniem na zakup towarów i/lub usług w kraju kredytodawcy, takie kredyty zdobyły sobie miano kredytów wiązanych. Ich stałe i najczęściej preferencyjne oprocentowanie oraz korzystne warunki spłaty sprawiają, iż są szeroko wykorzystywane przez wiele krajów przy finansowaniu ich importu inwestycyjnego. Korzystne warunki udzielenia kredytów rekompensowały przy tym występujące faktycznie ograniczenie swobody wykorzystania przyznanych środków. W wielu przypadkach jednostkowe kredyty wiązane dotyczyły finansowania dużych obiektów inwestycyjnych oraz osiągały tak znaczne rozmiary, iż były udzielane przez konsorcja banków komercyjnych, grupujące niejednokrotnie większą liczbę banków (nawet kilkadziesiąt, a zdarzało się, że i kilkaset). Drugą podstawową metodę przepływu kapitału między bankami tworzą kredyty finansowe. Są one przyznawane w formie pieniężnej przez banki jednego kraju bankom innego kraju bez formalnego wiązania postawionych do dyspozycji środków z koniecznością zakupu towarów i/lub usług w kraju pożyczkodawcy. Pożyczki te mogą więc być wykorzystane zgodnie z preferencjami pożyczkodawcy i przeznaczone na dowolne cele, jak np. spłatę dawnych zobowiązań pożyczkobiorcy, zakup waluty innego kraju, zakup towarów w kraju pożyczkodawcy lub innym kraju, zasilenie rezerw dewizowych czy dodatkową akcję kredytową. Jak widać, mimo braku formalnego wiązania, pewna część kredytów finansowych faktycznie i tak jest przeznaczana na sfinansowanie transakcji handlu zagranicznego. Kredyty finansowe, podobnie jak towarowe, są udzielane na krótki, średni i długi termin. Źródłem tych kredytów mogą być zarówno wewnętrzne rynki finansowe, jak i rynki międzynarodowe. Gdy trudno jest uzyskać znaczniejsze kredyty finansowe w bankach w ich walutach narodowych, wówczas podstawowym źródłem pożyczek jest rynek międzynarodowy, a szczególnie rynek eurowalutowy. Jego podstawę instytucjonalną tworzy sieć banków nazywanych eurobankami, przyjmujących i odpożyczających wkłady w walutach innych niż waluta kraju siedziby banku. Głównym segmentem eurorynku pieniężnego jest rynek eurodolarowy. Ponadto znaczniejsze obroty są dokonywane w: euromarkach niemieckich, eurojenach japońskich, eurofrankach szwajcarskich i francuskich, eurofuntach szterlingach. Rynek eurowalutowy wyróżnia się kilkoma cechami charakterystycznymi: szybkością zawierania transakcji, dzięki wykorzystaniu przede wszystkim połączeń telefonicznych, okrągłymi sumami jednostek transakcyjnych, gdyż przedmiotem transakcji są sumy stanowiące z reguły wielokrotność 1 min jednostek określonej waluty, oraz zunifikowanymi okresami typowych transakcji, które są zawierane najczęściej na 1, 3, 6 i 12 miesięcy. Te podstawowe cechy transakcji eurowalutowych decydują o możliwości szybkiego przemieszczania znacznych kapitałów między bankami z różnych krajów, tym bardziej że rynek ten nie został dotychczas poddany ograniczeniom ani kontroli ze strony banków centralnych. 123 Rynek eurowalutowy rozwija się dynamicznie od końca lat pięćdziesiątych XX w., z tym że od końca lat sześćdziesiątych nastąpiło pewne przekształcenie struktury czasowej realizowanych transakcji. Oprócz typowych transakcji krótkoterminowych pojawiły się również pożyczki udzielane podmiotom nie-bankowym na okres dłuższy niż rok, nierzadko sięgający 10 czy nawet 15 lat. Źródłem finansowania tych pożyczek są wkłady krótkoterminowe, które banki kredytujące mobilizują na rynku i prolongują na dalsze okresy krótkie lub spłacają i zaciągają nowe kredyty krótkoterminowe tak długo, aż zostanie osiągnięty okres kredytu podstawowego. Tego rodzaju kredyty średnioter-minowe i długoterminowe, oparte na krótkoterminowym refinansowaniu, nazywa się kredytami roll-over. Charakteryzuje je ponadto zmienna stopa procentowa, weryfikowana co 3, 6 lub 12 miesięcy, w zależności od bazowego okresu kredytu krótkoterminowego, oraz znaczne rozmiary, sięgające nierzadko setek milionów dolarów. Z tego też względu są one z reguły udzielane przez konsorcja bankowe. Instytucjonalne ,jądro" rynku eurowalutowego tworzą banki komercyjne, ale sporą aktywność na tym rynku przejawiają także banki centralne. Przy tej okazji warto wspomnieć, iż spory udział w międzynarodowych przepływach kapitału mają właśnie „banki banków", ale ze względu na ich podmiotowość prawną i funkcje w systemie pieniężno-kredytowym poszczególnych krajów trzeba je zaliczyć do instytucji rządowych. Przepływy kapitału między instytucjami rządowymi. Międzynarodowe ruchy kapitału dokonujące się między podmiotami publicznymi są zjawiskiem względnie nowym, ponieważ na szeroką skalę rozwinęły się dopiero po II wojnie światowej. Zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo, dysponujących względną nadwyżką „oszczędności", oficjalny transfer kapitału za granicę osiągnął znaczne rozmiary. Jednocześnie występowała tendencja do urozmaicania form i metod przepływu kapitału. Było to wyrazem potęgujących się funkcji ekonomicznych i politycznych współczesnych państw, a co za tym idzie — wykorzystywania przez nie również kredytu międzynarodowego i innych form transferu kapitału jako instrumentów spełniania tych funkcji. Istotną rolę w procesie intensyfikowania przepływów kapitału ze źródeł publicznych odgrywał przy tym i nadal odgrywa budżet państwa, ponieważ finansowanie tej metody transferu kapitału za granicę narzucało konieczność angażowania znacznych środków budżetowych, w pewnym zakresie uzupełnianych przez fundusze pozabudżetowe. „Oficjalny" eksport kapitału jest realizowany zazwyczaj — choć nie wyłącznie — na podstawie dwustronnych umów międzypaństwowych, jego obsługą zaś trudnią się głównie banki centralne oraz specjalne agencje rządowe. W niektórych krajach są one wspomagane przez wyspecjalizowane instytucje finansowe, oparte na kapitale państwowym, których podstawowym zadaniem jest finansowanie eksportu. Do tej kategorii instytucji można zaliczyć np. amerykański Export-Import Bank czy niemiecki Kreditanstalt fur Wiederaufbau. Warto jeszcze wspomnieć o takich 124 instytucjach, w rodzaju amerykańskiej Commodity Credit Corporation, które traktują kredyty eksportowe jako ważne uzupełnienie ich zasadniczej działalności, polegającej na finansowaniu rozwoju określonej gałęzi gospodarki. Partnerami wymienionych podmiotów, aktywnie uruchamiających transfer kapitału za granicę, są również głównie banki centralne i specjalne agencje rządowe, jednak mogą one zatrudniać w charakterze swoich agentów także banki komercyjne czy nawet przedsiębiorstwa handlowe. Transfer kapitału za granicę w sektorze publicznym może zasadniczo występować w trzech formach: dotacji (darów), transferów warunkowozwrot-nych i kredytów35. Dwóch pierwszych form transferu nie zalicza się — zgodnie z przyjętą definicją — do międzynarodowych ruchów kapitału sensu stricto, chociaż oddziałują one nierzadko w istotny sposób na sytuację ekonomiczną w kraju beneficjanta pomocy, a także donatora, oraz sprzyjają tworzeniu się związków polityczno-gospodarczych między obu krajami. Trzecią podstawową formą transferu kapitału za granicę są kredyty. Są one udzielane na różne cele i różne okresy. W segmencie kredytów długoterminowych podstawowe znaczenie mają kredyty państwowe, uruchamiane na podstawie umów zawieranych między rządami dwóch państw. Znaczna część tych kredytów jest udzielana pod warunkiem wykorzystania środków przyznanych kredytobiorcy w celu sfinansowania zakupu towarów i usług w kraju kredytodawcy. Przedmiotem wiązanych kredytów państwowych są przeważnie dostawy dóbr inwestycyjnych. Cechą charakterystyczną tych kredytów, oprócz długości okresu spłaty, jest również ich niskie oprocentowanie oraz zwykle kilkuletnia karencja spłaty. Względy te zresztą często decydują o wykorzystaniu wspomnianych kredytów. Mają one jednak tę istotną wadę, iż brak motywu rentowności jest z reguły zastępowany motywem politycznym. Kredyty te bowiem są udzielane pod warunkiem pewnych ustępstw politycznych ze strony państwa kredytobiorcy na rzecz państwa kredytodawcy. Nie jest to wyłączna korzyść państwa wierzycielskiego. Efektem udzielenia kredytów państwowych jest przecież odpowiednie zwiększenie eksportu z tego kraju, co z kolei może się przyczynić do wzrostu ogólnej aktywności gospodarczej. Ponadto kredyty państwowe, służąc finansowaniu wzrostu gospodarczego kraju kredytobiorcy, tworzą warunki do zacieśnienia dwustronnej współpracy produkcyjno-handlo-wej, a tym samym do szerszej ekspansji kapitału prywatnego z kraju kredytodawcy. Techniczną obsługą wiązanych kredytów państwowych zajmują się głównie banki centralne oraz specjalne państwowe instytucje finansowe. Oprócz długoterminowych kredytów towarowych spotyka się także państwowe długoterminowe kredyty finansowe. Są one zwykle przeznaczane na finansowanie deficytu bilansu płatniczego lub powiększanie rezerw pieniężnych kraju pożyczkobiorcy, a ich uruchomieniem trudnią się banki centralne. W segmencie średnioterminowych i krótkoterminowych „oficjalnych" ruchów kapitału kluczową rolę odgrywają także banki centralne. W odróżnieniu J. Rutkowski, Eksport kapitału, PWN, Warszawa 1972, s. 229. 125 jednak od innych podmiotów ich działalność w tym zakresie nie jest nakierowana wyłącznie na osiąganie bezpośrednich korzyści ekonomicznych. Transfer kapitału między bankami centralnymi przybiera przede wszystkim naturalną formę krótkoterminowych lokat na rachunkach nostro. Ważną pozycję w strukturze lokat banków centralnych stanowią również zakupy krótkoterminowych obligacji państwowych, weksli skarbowych oraz skryptów dłużnych. Administrowanie państwową rezerwą walutową i operacje lokacyjne w tym zakresie to zaledwie fragment działalności banków centralnych. Po II wojnie światowej, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo, wzmogła się ich aktywność kredytowa na skutek trudności w równoważeniu bilansów płatniczych i konieczności podtrzymywania kursów walutowych. Banki centralne świadomie odeszły od polityki wykorzystywania korzyści doraźnych, pojawiających się okresowo w związku ze słabszą pozycją poszczególnych walut narodowych, na rzecz aktywnego współdziałania i obrony kursów walut zagrożonych. Tym samym został stworzony ważny kanał przepływu kapitału, który można by nazwać kanałem wsparcia walutowego. Charakteryzuje go różnorodność metod transferu, począwszy od krótkoterminowych porozumień i kredytów swapowych, poprzez kredyty typu bazylejskiego, aż po średnioterminowe kredyty dewizowe. Istotną rolę w inicjowaniu tego typu ruchów kapitału odgrywał i nadal odgrywa Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Daje to asumpt do snucia ogólniejszych rozważań dotyczących znaczenia międzynarodowych instytucji finansowych w procesie przepływu kapitału między krajami. Przepływy kapitału między podmiotami krajowymi a międzynarodowymi instytucjami finansowymi. Międzynarodowe instytucje finansowe odgrywają znaczącą rolę jako instytucje pośredniczące w wywozie kapitału państwowego. Mobilizują one znaczne środki finansowe, pochodzące pierwotnie z wkładów udziałowców, i redystrybuują je zgodnie ze statutowymi celami na potrzeby tych spośród nich, którzy zgłaszają na nie uzasadnione zapotrzebowanie. Ten przepływ kapitału stanowi istotnie novum w międzynarodowych stosunkach finansowych po II wojnie światowej, ponieważ wcześniej kategoria kredytu multilateralnego w zasadzie nie występowała. Z punktu widzenia zasięgu działania międzynarodowych instytucji finansowych można wyróżnić instytucje o zasięgu światowym oraz instytucje 0 zasięgu regionalnym. Instytucjami o zasięgu światowym są przede wszystkim: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Międzynarodowy Bank Odbudowy 1 Rozwoju i stowarzyszone z nim Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju oraz Międzynarodowa Korporacja Finansowa, a także — z pewnym za strzeżeniem — Bank Rozrachunków Międzynarodowych. Podstawowe znaczenie w działalności Międzynarodowego Funduszu Walutowego mają kredyty udzielane krajom członkowskim ze środków zgromadzonych na Rachunku Zasobów Ogólnych. Są one przeznaczane na finansowanie przejściowego deficytu bilansu płatniczego, wynikającego z transakcji bieżących, a nie z długoterminowego odpływu kapitału. Kredyty te nie mają ściśle 126 określonego terminu spłaty, jednak z reguły nie jest on dłuższy niż 3-5 lat. Zaletą ich jest również niskie oprocentowanie. Zbliżone przeznaczenie, choć inne rozwiązania techniczne, mają kredyty Banku Rozrachunków Międzynarodowych, udzielane bankom centralnym krajów udziałowców. Są one jednak wyżej oprocentowane niż kredyty Międzynarodowego Funduszu Walutowego, ponieważ Bank Rozrachunków Międzynarodowych, kierując się w swojej działalności ściśle zasadą rentowności, udziela pożyczek na warunkach zbliżonych do warunków, na jakich są udzielane kredyty oferowane przez banki komercyjne. Poza tym są to z reguły kredyty krótkoterminowe. Inny charakter mają pożyczki Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju, popularnie nazywanego Bankiem Światowym. Są one udzielane państwom członkowskim zwykle na 5 do 20 lat z kilkuletnią karencją i przeznaczane na odbudowę i rozwój oraz transformację systemową ich gospodarek. Pożyczki Banku Światowego służą głównie finansowaniu konkretnych przedsięwzięć inwestycyjnych (z reguły o charakterze infrastrukturalnym), coraz więcej jednak tych pożyczek przeznacza się na finansowanie strukturalnych przeobrażeń w gospodarce w ramach programu rozwoju poszczególnych krajów. Nie są to jednak pożyczki tanie, gdyż ich oprocentowanie niewiele się różni od rynkowej stopy procentowej pożyczek obligacyjnych. Działalność pożyczkową Banku Światowego uzupełniają afiliowane przy nim Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju i Międzynarodowa Korporacja Finansowa. Stowarzyszenie udziela pożyczek wyłącznie krajom słabo rozwiniętym gospodarczo na cele poprawy ich infrastruktury gospodarczej i społecznej. Termin spłaty tych pożyczek sięga 40 lat dla krajów najuboższych i 35 lat dla pozostałych, z 10-letnią karencją. Dodatkową ich zaletą jest to, że są nie oprocentowane, a jedyne obciążenie dla pożyczkobiorcy stanowi koszt prowizji administracyjnej. W odróżnieniu od Stowarzyszenia Międzynarodowa Korporacja Finansowa zajmuje się głównie udzielaniem pożyczek prywatnym przedsiębiorstwom bez gwarancji rządowej i nabywaniem akcji tych przedsiębiorstw. Pożyczki są udzielane na 7 do 12 lat z 3-letnią karencją, a ich oprocentowanie jest zbliżone do warunków rynkowych. Wśród międzynarodowych instytucji finansowych o zasięgu regionalnym występują takie, które zajmują się głównie operacjami rozliczeniowo-płatniczymi i udzielaniem kredytów krótkoterminowych, oraz takie, które swoją działalność koncentrują na udzielaniu pożyczek inwestycyjno-rozwojowych. Do pierwszej kategorii należał np. Europejski Fundusz Współpracy Walutowej. Do drugiej zaś np. Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Europejski Bank Inwestycyjny, Międzyamerykański Bank Rozwoju, Afrykański Bank Rozwoju, Azjatycki Bank Rozwoju. Pożyczkobiorcy zasadniczo preferują wsparcie kredytowe uzyskiwane z międzynarodowych instytucji finansowych. Pożyczki multilateralne są bowiem z reguły udzielane na korzystniejszych warunkach niż pożyczki bilateralne, a ponadto nie są bezpośrednio powiązane z warunkami politycznymi. 127 Ściąganie kapitału z obcych rynków kapitałowych. Jednym z ważnych źródeł zaopatrywania się w kapitał przez podmioty krajowe są obce rynki kapitałowe. W ten sposób kapitał jest ściągany nie tylko przez przedsiębiorstwa prywatne i publiczne, lecz także przez banki, państwa, a nawet niektóre międzynarodowe instytucje finansowe (np. Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju). Podstawową metodą mobilizowania oszczędności zagranicznych na obcych rynkach kapitałowych jest emisja papierów wartościowych, która może być uplasowana bądź na tzw. rynku zagranicznym (foreign market), bądź na tzw. rynku międzynarodowym {intemational market). Rynek zagraniczny jest częścią narodowego rynku kapitałowego określonego kraju. Na rynku zagranicznym emitentami papierów wartościowych są osoby zagraniczne z punktu widzenia ich statusu dewizowego, które muszą się ściśle stosować do przepisów prawa obowiązujących w kraju emisji. Ponadto emisje są najczęściej przeprowadzane przez konsorcja emisyjne, złożone głównie z banków i domów emisyjnych kraju, w którym jest dokonywana emisja, i wyrażane w walucie wewnętrznej tego kraju. Na rynku międzynarodowym, nazywanym też rynkiem zakrajowym (off-shore market) czy rynkiem eurokapitałowym {Eurocapital market), emitowane papiery wartościowe są wyrażane w walucie innej niż waluta narodowa kraju, w którym jest dokonywana emisja. Emisja nie podlega wewnętrznym przepisom prawnym tego kraju, a jej przeprowadzeniem trudnią się zwykle międzynarodowe konsorcja banków i domów emisyjnych. Podstawowymi rodzajami papierów wartościowych emitowanymi na obcych rynkach kapitałowych są obligacje i akcje. Różnią się one od siebie inną naturą prawną. Obligacje są papierami wartościowymi dłużnymi, inkorporującymi wierzytelności pieniężne. Natomiast akcje są papierami wartościowymi stwierdzającymi udział ich posiadacza w spółce akcyjnej, a tym samym i w jej kapitale. Emisja obligacji wykazuje sporo zalet w porównaniu z innymi metodami ściągania kapitału z zagranicy. Przede wszystkim pożyczki obligacyjne mają charakter czysto finansowy, gwarantując pożyczkobiorcy pełną swobodę użytkowania otrzymanych środków. Okres, na jaki jest udzielana pożyczka, wynosi zasadniczo od kilku do kilkunastu lat, czasem z pewnym okresem karencji. Są to poza tym pożyczki duże, sięgające średnio kilkudziesięciu milionów dolarów, przy zazwyczaj stałej — co warto podkreślić — stopie procentowej. Ułatwione więc są administrowanie długiem oraz wykorzystywanie zmian stopy procentowej na rynku kapitałowym do zmniejszania realnego ciężaru pożyczki przez zakup lub sprzedaż własnych walorów. Poważną wadą pożyczek obligacyjnych jest jednak ich wysoki koszt, określany nie tylko przez wielkość odsetek i prowizji banków oraz domów emisyjnych, lecz także przez wydatki związane z drukiem prospektów i obligacji, akcją reklamowania pożyczki, rejestracją emisji oraz jej obsługą w imieniu pożyczkobiorcy, jak również z ewentualnie niższym kursem sprzedaży obligacji. Drugą istotną wadą pożyczek obligacyjnych są trudności w ich plasowaniu na rynku kapitałowym. Obligacje nie zawsze bowiem są papierami 128 wartościowymi zabezpieczonymi — ważne jest więc, aby ich emitent cieszył się bezwzględnym zaufaniem inwestorów. Dlatego też ta metoda ściągania kapitału jest właściwie zastrzeżona dla podmiotów (państwa, agencje publiczne, organizacje i instytucje międzynarodowe, banki, niektóre przedsiębiorstwa), których sytuacja finansowa jest oceniana jako zadowalająca. Nawet jednak i w tym przypadku sprzedaż obligacji na rynku może być utrudniona ze względu na istniejące administracyjne ograniczenie emisji pożyczek obligacyjnych w walutach krajowych. Tego rodzaju bariery łatwo jest obejść dzięki emisji obligacji nominowanych w walutach obcych. Operacje takie zaczęto realizować w latach sześćdziesiątych XX w., dając początek wykształceniu się nowego rynku międzynarodowego — rynku euroobligacji (Eurobond market). Centrum tego nowego eurorynku, podobnie jak rynku eurowaluto-wego, znajduje się w Londynie. Wartość emisji euroobligacji sięga w ostatnich latach od stu kilkudziesięciu do trzystu miliardów dolarów rocznie. Oprócz tradycyjnych obligacji o stałym oprocentowaniu (straight bonds) są emitowane obligacje o zmiennym oprocentowaniu (floating ratę notes) oraz obligacje zamienne na akcje (convertible bonds) i obligacje z opcją objęcia w przyszłości akcji spółki będącej zarazem emitentem obligacji (bonds with warrants). W odróżnieniu od obligacji akcje mogą być emitowane wyłącznie przez przedsiębiorstwa zorganizowane w formie spółki akcyjnej. Ograniczoność krajowych rynków kapitałowych zmusza niektóre z nich, zwłaszcza działające w skali międzynarodowej korporacje transnarodowe, do poszukiwania kapitału udziałowego za granicą. W tym celu dokonują one emisji akcji jednocześnie na wielu narodowych rynkach kapitałowych, powierzając zorganizowanie emisji międzynarodowym konsorcjom banków i domów emisyjnych. Rynek międzynarodowych emisji akcji, nazywany rynkiem euroakcji (Euroeąuity market), wykształcił się dopiero około 1983 r. i nie osiągnął jeszcze znaczniejszych rozmiarów. Wartość emisji euroakcji szacuje się w ostatnich latach na kilkanaście do kilkudziesięciu miliardów dolarów rocznie. Charakter międzynarodowych ruchów kapitału W teorii doniosłe znaczenie ma podział międzynarodowych przepływów kapitału na autonomiczne oraz indukowane (wyrównawcze)36. O przepływach autonomicznych można mówić wówczas, gdy są dokonywane przez określone podmioty niezależnie od innych transakcji w bilansie płatniczym, a więc właśnie autonomicznie, z zamiarem zmiany ich międzynarodowej (zewnętrznej) pozycji wierzycielskiej lub dłużniczej. Autonomiczny charakter ma np. ruch kapitału wywołany przez prywatnych przedsiębiorców, 36 Pojęcie autonomicznych i indukowanych (wyrównawczych) transakcji zagranicznych, w tym również transakcji kapitałowych, upowszechnił w literaturze ekonomicznej J.E. Meade. Zob. J.E. Meade, The Balance of Payments, G. Allen and Unwin, London 1958, s. 3-16. 129 ?H którzy inwestują kapitał za granicą w celu osiągnięcia wyższej stopy zysku. Podobny charakter ma także odpłatna pomoc gospodarcza udzielana zagranicy, jeśli tylko decyzja o przyznaniu kredytów zapadła niezależnie od istniejącego stanu bilansu płatniczego. Autonomiczne ruchy kapitału muszą wywoływać pewne zmiany w innych pozycjach bilansu płatniczego, ponieważ z definicji bilans płatniczy jest w sensie rachunkowym zawsze wyrównany. Mogą one wystąpić zarówno w zakresie obrotów bieżących, jak i obrotów kapitałowych w szerokim tego słowa znaczeniu, czy nawet w obu bilansach cząstkowych jednocześnie. Ważne jest tylko, aby łączne saldo tych innych pozycji odpowiadało rozmiarami saldu autonomicznych ruchów kapitału, tyle tylko, że z przeciwnym znakiem. Mianem indukowanych ruchów kapitału, nazywanych również wyrównawczymi, przystosowawczymi lub kompensującymi, obejmuje się natomiast wszelkie te transakcje, które stanowią pasywne dopasowanie się określonych pozycji w bilansie kapitałowym do transakcji bieżących lub autonomicznych ruchów kapitału. Typowo indukowany charakter mają np. transakcje dewizowe banku centralnego, podejmowane wskutek wystąpienia nierównowagi w bilansie obrotów bieżących czy w zakresie autonomicznych ruchów kapitału. Odróżnienie indukowanych ruchów kapitału od ruchów autonomicznych nie zawsze jest proste. Trudno jest niekiedy precyzyjnie uchwycić kryterium motywów, które prowadzą do autonomicznych ruchów kapitału. Szczególne trudności pojawiają się zwłaszcza w odniesieniu do krótkoterminowych ruchów kapitału. Ujmowanie ich bowiem w kategorię przepływów indukowanych jest nadmiernym formalizmem. Dla poparcia tego stwierdzenia warto się posłużyć następującym przykładem. Krajowy importer nabywa towary na warunkach krótkoterminowego kredytu kupieckiego, udzielanego przez zagranicznego dostawcę. Importowi towarów towarzyszy w takim przypadku związany z nim krótkoterminowy import kapitału, mający charakter indukowany. Jeżeli jednak uwzględni się, że przyznanie kredytu kupieckiego przez zagranicznego eksportera oznaczało dla niego atrakcyjną formę krótkoterminowej lokaty kapitału albo że liczył się on z możliwością korzystnej dla siebie zmiany kursów walutowych, to wówczas stopa procentowa i oczekiwany zysk wynikający ze zmiany kursu walutowego stanowią istotne motywy tego przemieszczenia kapitału. Trudno zaś nie uznać, iż są to motywy autonomiczne. Normalność międzynarodowych przepływów kapitału W literaturze ekonomicznej spotyka się też rozróżnienie między „normalnymi" i „anormalnymi" międzynarodowymi ruchami kapitału37. 37 Zob. A.J. Bloomfield, Speculathe and Flight Movements of Capital in Postwar International Finance, „Princeton Studies in International Finance", Princeton 1954, s. 6. 130 W przypadku przepływów normalnych można ogólnie powiedzieć, iż wolny kapitał kieruje się z kraju, w którym stopa procentowa od porównywalnych lokat jest niższa, do kraju, w którym w danym momencie jej poziom jest wyższy. Przy anormalnych ruchach kapitału obserwuje się natomiast odwrotny kierunek przepływu: z rynków pieniężnych i kapitałowych, na których stopa procentowa jest wyższa, na rynki, gdzie jest ona niższa. Przydatność tego rozróżnienia międzynarodowych ruchów kapitału jest mimo wszystko ograniczona, tym bardziej że w pewnym stopniu opiera się na subiektywnych ocenach. Jeśli nie budzi ono większych zastrzeżeń w przypadku ruchów kapitału krótkoterminowego, kiedy celem jego transferu jest osiągnięcie maksymalnego zysku w krótkim okresie, to trudno je odnieść do przepływów długoterminowych, dla których podstawowym celem jest maksymalizacja zysku w długim okresie. Lokaty długoterminowe mogą w ogóle nie być uczulone na bieżący poziom stóp procentowych na rynku ze względu na dążenie do osiągnięcia takich celów strategicznych, jak zapewnienie dostępu do źródeł surowców, ominięcie restrykcji handlowych i dewizowych itp. Również w przypadku krótkoterminowych ruchów kapitału pojawienie się różnic w stopach procentowych nie zawsze musi być czynnikiem decydującym o kierunku ruchu kapitału. Trzeba jeszcze brać pod uwagę choćby takie elementy, jak ryzyko polityczne i walutowe, związane z krótkoterminową lokatą zagraniczną, oraz koszty zabezpieczenia się przed tym ryzykiem38. Ponieważ motywy te, podobnie jak motyw zysku, są w pełni racjonalne, używanie określenia „anormalne" w stosunku do krótkoterminowych przepływów kapitału, które kierują się niejako „pod prąd", nie zawsze jest uzasadnione. Niemniej nierzadko dochodzi do tego, że znaczne i gwałtowne ruchy spekulacyjnego kapitału krótkoterminowego, tzw. gorącego pieniądza, wywołują poważne zaburzenia na rynku walutowym, powodując w konsekwencji spadek rezerw dewizowych kraju (istotny element w systemie kursów stałych), nacisk na kursy walutowe oraz znaczne fluktuacje stóp procentowych i kursów papierów wartościowych. W takich sytuacjach kapitał jest praktycznie nieczuły na dodatnie różnice stóp procentowych, migrując pospiesznie z kraju, w którym istnieje wyższa stopa procentowa, do kraju o niższej stopie procentowej, ale relatywnie większej sile nabywczej. Tego rodzaju migrację nazywa się ucieczką kapitału. Występowała ona już na znaczną skalę w okresie międzywojennym i stała się zjawiskiem powszechnym w końcowym okresie istnienia systemu walutowego z Bretton Woods. 38 Koszty zabezpieczenia się przed ryzykiem walutowym są zwłaszcza istotnym elementem kalkulacji transakcji ubezpieczonego arbitrażu procentowego. Oprócz różnic oprocentowania porównywalnych lokat w kraju i za granicą uwzględnia się również odpowiedni poziom stopy swapowej. Arbitrażysta tylko wtedy będzie lokował kapitał na wyższy procent za granicą, kiedy różnica oprocentowania będzie wyższa niż stopa swapowa. Jeżeli natomiast wyższa jest stopa swapowa, to opłacalny staje się ubezpieczony import kapitału. Ruch kapitału odbywa się wtedy niejako „pod prąd". 131 Wpływ międzynarodowych ruchów kapitału na równowagę bilansu płatniczego Międzynarodowe ruchy kapitału ocenia się również z punktu widzenia ich wpływu na równowagę bilansu płatniczego i w konsekwencji wyróżnia się przepływy stabilizujące i przepływy destabilizujące bilans płatniczy39. Ogólnie można powiedzieć, że w warunkach ogólnego zrównoważenia bilansów płatniczych ruch kapitału ma charakter destabilizujący, przy czym w kraju, z którego kapitał migruje, pojawia się deficyt, natomiast w kraju, w którym kapitał się lokuje — nadwyżka. Przy nie zrównoważonych bilansach płatniczych przepływy kapitału mogą mieć charakter zarówno stabilizujący, jak i destabilizujący. Aby mógł zajść pierwszy przypadek, kapitał musi przepływać z kraju, w którym pojawiła się nadwyżka bilansu płatniczego, do kraju, w którym utrzymuje się deficyt. Jeżeli przemieszczanie się kapitału między tymi krajami przebiega w odwrotnym kierunku, to pogłębia się stan nierównowagi w obu krajach, powodując powiększenie się nadwyżki w jednym i wzrost deficytu w drugim. Przedstawione spojrzenie na kwestię wpływu międzynarodowych ruchów kapitału na równowagę bilansu płatniczego ma mocno uproszczony i do tego statyczny charakter. Sytuację w bilansie płatniczym określa bowiem wiele czynników, nie tylko same obroty kapitałowe. Poza tym w rzeczywistości nie występują sytuacje statyczne, lecz zachodzą dynamiczne zmiany w czasie zarówno w gospodarce danego kraju, jak i jego otoczeniu. Oceniając więc wpływ międzynarodowych ruchów kapitału na bilans płatniczy jakiegoś kraju, nie można się ograniczyć wyłącznie do odtworzenia zagregowanych relacji bilansowych (w rodzaju: występuje równowaga bilansu płatniczego, a więc przypływ kapitału z zagranicy oznacza pojawienie się nadwyżki, a odpływ kapitału — deficytu), lecz trzeba uwzględnić liczne skutki, jakie ten ruch kapitału wywołuje, i ich konsekwencje dla sytuacji w bilansie płatniczym. Widać stąd, że podział międzynarodowych ruchów kapitału na stabilizujące i destabilizujące bilans płatniczy, często spotykany w literaturze, ma ograniczoną przydatność. Kierunek międzynarodowych ruchów kapitału Międzynarodowe ruchy kapitału można również określać z punktu widzenia kierunku tych przepływów. Przez analogię do obrotu towarowego wyróżnia się wówczas eksport kapitału, czyli obroty aktywne, oraz import kapitału, czyli obroty pasywne. W istocie chodzi o dwie strony tego samego zjawiska, I ponieważ to, co dla jednych krajów jest eksportem kapitału, dla innych jest I równoznaczne z importem. Takie rozdzielanie międzynarodowych ruchów 1 39 Zob. K.D. Rothe, Kurzfristige Internationale Kapitalbewegungen und Konflikte der naliona-len Wdhrungspolitik, Universitat Koln, Koln 1975, s. 54. 132 kapitału jest jednak w pełni uzasadnione. Jest to szczególnie istotne przy ocenie skutków przepływu kapitału zarówno w kraju eksportującym, jak i w kraju importującym kapitał. Do celów analitycznych oprócz kategorii brutto — eksportu albo importu kapitału — używa się również wielkości netto, rozumianej jako różnica między wartością obrotów aktywnych oraz obrotów pasywnych w danym kraju i w danym okresie. Można wówczas stwierdzić, czy określony kraj jest eksporterem netto kapitału, jeżeli jego wywóz przewyższa w danym okresie przywóz, czy też importerem netto kapitału, jeżeli występuje odwrotna relacja. W długim okresie takie spojrzenie ma istotny walor, umożliwia bowiem określenie charakteru danej gospodarki narodowej jako wierzyciela lub dłużnika oraz dynamiki zmian zachodzących w jej pozycji zagranicznej. 5.2.3. Bilansowe ujęcie międzynarodowych ruchów kapitału Międzynarodowe ruchy kapitału znajdują swoje statystyczne odzwierciedlenie w bilansie obrotów gospodarczych z zagranicą i są ujmowane na rachunku kapitałowym bilansu płatniczego. Wywóz kapitału w formie kredytów udzielanych zagranicy oraz innych lokat zagranicznych tworzy pozycję pasywną rachunku kapitałowego, natomiast przywóz kapitału — pozycję aktywną. Ruch kapitału pozornie jawi się jako operacja jednostronna. Jeżeli np. pożyczkodawca stawia środki finansowe do dyspozycji pożyczkobiorcy, to jest to w tej fazie świadczenie jednostronne. Druga strona ujawnia się jednak wkrótce w formie płatności rat kapitałowych i odsetek. Z tego punktu widzenia słuszne jest — jak już wskazywano — odróżnianie zwrotnych i bezzwrotnych oraz odpłatnych i nieodpłatnych transferów kapitału. W przypadku transferów bezzwrotnych i nieodpłatnych nie występują zobowiązania do świadczeń kompensujących, tak iż transfer kapitału w formie pieniężnej (lub rzeczowej) ma charakter jednostronny. Jeżeli się abstrahuje od transferów zwrotnych, ale nieodpłatnych czy też należących do rzadkości transferów odpłatnych, lecz bezzwrotnych, to charakter dwustronny świadczeń ujawnia się jedynie w przypadku przepływów zwrotnych i odpłatnych. 5.2.4. Związki zachodzące między obrotami towarowymi i kapitałowymi Międzynarodowe ruchy kapitału są zazwyczaj ściśle związane z obrotami towarowymi. Trudno sobie bowiem wyobrazić, by wymiana handlowa nie powodowała powstawania przynajmniej krótkoterminowych należności i zobowiązań, prowadząc w efekcie do zmiany pozycji zagranicznej netto okreś- 133 lonej gospodarki narodowej. Inne jednak skutki rodzi eksport, a inne import towarów i usług. Każdy ubytek aktywów rzeczowych kraju powstały wskutek eksportu towarów i usług powoduje wzrost należności albo zmniejszenie się zobowiązań danego kraju wobec zagranicy, a tym samym równoważny eksport kapitału. Wywóz kapitału indukowany dzięki eksportowi towarów i usług może być dokonywany w zróżnicowany sposób. Eksporter towarów i usług może przede wszystkim odsprzedać bankowi komercyjnemu, domicylowanemu w tym samym kraju, swoje należności zagraniczne powstałe z tytułu realizacji transakcji eksportowej. W konsekwencji 0 określoną sumę wzrastają wierzytelności zagraniczne banku. Eksport towa rów i usług wywołuje w tym przypadku eksport kapitału banku i to w takiej samej wysokości. Obroty towarowe mogą być również ściśle związane z towarzyszącymi im obrotami kapitałowymi. Jeżeli bowiem eksporter towarów i usług udzieli zagranicznemu importerowi kredytu w formie odroczenia zapłaty za dostarczony towar czy wyświadczoną usługę, to powiększy tym samym w rozmiarze zrealizowanego eksportu swoje krótko-, średnio- czy długoterminowe należności zagraniczne, zależnie od okresu, na jaki był udzielony kredyt. Transakcja bieżąca (eksport towarów i usług) wywołuje w takiej sytuacji ograniczony w czasie eksport kapitału, dokonany przez przedsiębiorstwo eksportujące towary lub usługi. Ścisły związek zachodzący między wywozem towarów lub usług oraz wywozem kapitału stanowi niejednokrotnie źródło nieporozumień 1 błędnej klasyfikacji zjawiska wskutek identyfikowania eksportu towarów z eksportem kapitału. Ujęcie to przeważa zwłaszcza w pracach tych teorety ków, którzy się posługują tzw. realnym czy też rzeczowym pojęciem kapitału. Prawidłową ocenę można natomiast znaleźć m.in. u C. Iversena, który pod kreśla, iż towary uczestniczące w obrocie międzynarodowym są nabywane i sprzedawane, a nie wypożyczane40. Wywóz kapitału niewątpliwie towarzyszy wywozowi towarów, a niekiedy nawet go umożliwia, ale sam wywóz towarów nie jest jeszcze wywozem kapitału. Eksporter towarów i usług może oprócz tego wykorzystać wpływy dewizowe z tytułu realizowania transakcji eksportowej do spłaty swoich zobowiązań wobec zagranicznych wierzycieli. Efektem tego rodzaju eksportu kapitału jest zmniejszenie się długów zagranicznych eksportera o sumę stanowiącą równowartość dokonanego eksportu towarów i usług. Inaczej jest w przypadku importu towarów i usług. Określony przyrost aktywów rzeczowych kraju, uzyskany dzięki importowi, wiąże się bowiem z odpowiednim pogorszeniem pozycji zagranicznej netto danej gospodarki narodowej. I w tym przypadku warto rozważyć kilka sytuacji przykładowych. Zapłata za import towarów i usług może być przede wszystkim dokonana ze środków dewizowych, będących w dyspozycji przedsiębiorstwa importujące- C. Iversen, Aspecls of the Theory..., jw., s. 27. 134 go. Jest to równoznaczne ze zmniejszeniem się należności zagranicznych importera. Wartość importu towarów i usług jest więc określona przez wielkość importu kapitału dokonanego przez przedsiębiorstwo importujące. Podobne skutki rodzi użycie do zapłaty części rezerw walutowych banku centralnego, z tą jednak różnicą, iż zmniejszeniu ulegają wówczas należności zagraniczne sektora centralnych instytucji monetarnych, import zaś kapitału, odpowiadający rozmiarem dokonanemu importowi towarów i usług, jest realizowany przez właściwy organ władzy walutowej. W sytuacji dość typowej dla obrotów z zagranicą — importu towarów i usług na warunkach kredytowych — o odpowiednią kwotę wzrastają zobowiązania importera wobec zagranicznych eksporterów. W konsekwencji importowi towarów i usług odpowiada równoważny import kapitału. Jest to zarazem najlepsza ilustracja związku występującego między obrotami towarowymi a towarzyszącymi im obrotami kapitałowymi. Nie każda jednak transakcja zagraniczna, której przedmiotem są towary i usługi, wywołuje zmianę pozycji zagranicznej netto danej gospodarki narodowej, a tym samym prowadzi do ruchu kapitału w skali międzynarodowej. Na przykład, nieodpłatne i bezzwrotne otrzymanie z zagranicy towaru lub usługi nie jest połączone z koniecznością zrealizowania jakiegokolwiek świadczenia w formie rzeczowej lub finansowej na rzecz zagranicy. Podobna sytuacja występuje przy dostawie towarów i/lub usług za granicę w transakcji zawartej pod tytułem darmym (nieodpłatnie). W obu przypadkach bilans kapitałowy nie ulega zmianie, nie zmienia się bowiem wielkość należności lub zobowiązań danej gospodarki narodowej względem zagranicy. W bilansie płatniczym odpowiednie wartości uwzględnia się jako tzw. transfery nieodpłatne. Do transakcji, które nie wpływają na zmianę stanu bilansu kapitałowego, należy również zaliczyć czyste kompensaty towarowe (barter). Ze względu na to, iż w wyniku realizowania transakcji barterowych pozycja zagraniczna netto danej gospodarki narodowej pozostaje nie zmieniona, nie występują również międzynarodowe ruchy kapitału. W dotychczasowych rozważaniach próbowano ukazać przede wszystkim związek, jaki występuje między obrotami towarowymi a międzynarodowymi obrotami kapitałowymi. Nie zawsze jednak międzynarodowe ruchy kapitału muszą być połączone z transakcjami towarowymi lub usługowymi. Transakcje zagraniczne, których przedmiotem są jedynie elementy finansowe, są rejestrowane wyłącznie na rachunku kapitałowym. Bilans obrotów bieżących pozostaje nie naruszony, a tym samym nie ulega zmianie pozycja zagraniczna netto danej gospodarki narodowej. Nie można jednak orzec tego bezwzględnie w odniesieniu do struktury tej pozycji. Warto w tym miejscu rozważyć przykładową sytuację polegającą na przyznaniu przez dany kraj długoterminowej pożyczki rządowej, sfinansowanej kosztem zmniejszenia rezerw dewizowych banku centralnego danego kraju. Wzrostowi długoterminowych należności rządu wobec zagranicy odpowiada równoważny spadek należności zagranicznych banku centralnego. Długoterminowy eksport kapitału rządu 135 pobudza w tym przypadku krótkoterminowy import kapitału banku centralnego. Natomiast w kraju otrzymującym długoterminową pożyczkę z zagranicy banki komercyjne mogą ulokować otrzymane środki na rynku pieniężnym za granicą. Wzrostowi długoterminowych zobowiązań wobec zagranicy odpowiada wówczas wzrost krótkoterminowych należności zagranicznych banków komercyjnych. Długoterminowy import kapitału umożliwia w tym przypadku równy co do wartości krótkoterminowy eksport kapitału. 5.2.5. Źródła międzynarodowych ruchów kapitału W procesie przemieszczania kapitału w skali międzynarodowej szczególne znaczenie mają mechanizmy pieniężne, których działanie wręcz warunkuje podział akumulacji w formie rzeczowej41. W związku z tym przepływ kapitału między krajami tylko w pewnej części od razu przybiera postać dostaw towarowych. Przeważnie występuje on w formie ruchu wartości pieniężnych, którego warunkiem jest możliwość osiągnięcia w kraju wywożącym kapitał akumulacji pieniężnej w wysokości przekraczającej potrzeby krajowe. Podobnie w przypadku zwrotu kapitału oraz wynagrodzenia w formie procentów i dywidend za jego udostępnienie występuje przede wszystkim ruch wartości pieniężnych. W procesie przemieszczania kapitału pieniężnego za granicę mogą być wykorzystane środki zarówno już istniejące, jak i nowo kreowane. Źródłem środków niezbędnych do dokonania lokaty zagranicznej może być przede wszystkim bieżący dochód po zaspokojeniu krajowych potrzeb konsumpcyjnych oraz krajowego popytu inwestycyjnego, przeznaczonego na nowe inwestycje i inwestycje restytucyjne. Główną rolę w tym procesie mobilizacji i redystrybucji akumulacji odgrywają rynki pieniężne i kapitałowe, a o zmiennej masie środków pieniężnych dopływających na te rynki decydują w istocie krańcowa skłonność do konsumpcji i krańcowa skłonność do oszczędzania. Przebieg tych zjawisk ma charakter żywiołowy, co oznacza, iż w warunkach zbywania krajowych dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych mogą powstać zaburzenia wywołane „wyciekiem" strumienia dochodów za granicę. Ten transfer dochodu ma najczęściej charakter dobrowolny. Niekiedy jednak przekazanie środków za granicę może mieć charakter przymusowy, np. przy zapłacie reparacji i odszkodowań wojennych. W takim przypadku państwo może ściągnąć z kraju część bieżącego dochodu przez zwiększenie opodatkowania lub subskrypcję pożyczki wewnętrznej. Wzrost lokat kapitałowych za granicą, dokonywanych przez podmioty krajowe, może mieć swoje źródło nie tylko w bieżącym dochodzie krajowym, lecz także w dochodzie zagranicznym. Odbywa się to w drodze reinwestowania „oszczędności" uzyskanych za granicą w formie czystego zysku. Ruch kapitału A. Dorosz, Cele i zakres..., jw., s. 23. 136 pieniężnego za granicę może się również dokonywać dzięki wykorzystaniu zasobów dewizowych i zasobów pieniądza bankowego, zaoszczędzonych i nagromadzonych w poprzednich okresach. Środki te, do tej pory nie zatrudnione, są uaktywniane na rynkach pieniężnych i kapitałowych. Wywiera to określony wpływ na system bankowy danego kraju i następnie na poziom aktywności gospodarczej w tym kraju. Wycofywanie wkładów bankowych prowadzi bowiem z reguły do ograniczeń w udzielaniu kredytów przez banki, co w konsekwencji może prowadzić do osłabienia działalności inwestycyjnej i innych ujemnych zjawisk gospodarczych. Środki potrzebne do dokonania lokat zagranicznych mogą również pochodzić ze sprzedaży papierów wartościowych. Często nastąpi wówczas jedynie zamiana walorów, jeżeli lokata zagraniczna przybierze np. formę inwestycji portfel owej. Konsekwencją tej metody mobilizowania środków pieniężnych jest najczęściej modyfikacja kursu określonych papierów wartościowych. Oprócz wykorzystywania już istniejących wartości pieniężnych ważnym źródłem pochodzenia środków przeznaczonych na lokaty zagraniczne jest dodatkowa kreacja pieniądza zarówno przez bank centralny, jak i — w decydującej mierze — przez banki komercyjne. Tworzenie pieniądza odbywa się głównie w normalnym obrocie między bankami i ich kredytobiorcami. Inicjatorem tego rodzaju operacji może być jednak również państwo, jeżeli dodatkowa kreacja pieniądza służy do finansowania jednostronnych transferów kapitału. 5.2.6. Proces transferu kapitału i jego skutki Mechanizm transferu kapitału w teorii międzynarodowych ruchów kapitału Centralnym wątkiem teorii międzynarodowych ruchów kapitału jest kwestia mechanizmu transferu kapitału i jego skutków. Mimo odrębności założeń metodologicznych i różnorodności poglądów — w jednym punkcie poglądy te są zbieżne, a mianowicie można powiedzieć, iż kanonem teorii międzynarodowych ruchów kapitału jest teza o ścisłym związku, jaki zachodzi między ruchem wartości pieniężnych a ruchem wartości rzeczowych w skali międzynarodowej. Podstawy tego rodzaju rozumowania można już znaleźć u epigonów szkoły klasycznej, zwłaszcza zaś u I.E. Cairnesa i F.W. Taussiga. Rozważania te zostały następnie twórczo rozwinięte szczególnie w pracach J. Vinera i B. Ohlina. J.M. Keynes zaś zapoczątkował niejako nowy etap analiz, który zaowocował wkrótce dziełami R.F. Harroda, J.E. Meade'a i innych. Dla większości tych teorii charakterystyczne jest następujące podejście. Transformacja kapitału z formy pieniężnej w formę rzeczową wyraża się w przypadku międzynarodowych ruchów kapitału w odpowiednim transferze 137 pieniężnym oraz realnym (rzeczowym). Czasowy priorytet — podkreśla się — mają przy tym przepływy wartości pieniężnych. Transfer rzeczowy jako proces przystosowawczy jest wynikiem ruchu kapitału, a dzięki aktywizacji obrotów bieżących w formie eksportu towarów i usług spełnia on funkcje wyrównawcze w bilansie płatniczym w stosunku do pasywnych pozycji eksportu kapitału pieniężnego. Z przebiegu tego procesu wynika wyraźnie, iż ruch wartości pieniężnych jako czynnik zakłócający równowagę wyzwala zarazem reakcje przystosowawcze w formie kompensującego ruchu dóbr rzeczowych. Podobne procesy zachodzą w sferze relacji wymiennej między walutami kraju wywożącego i kraju przyjmującego kapitał. Napływ kapitału pieniężnego z zagranicy początkowo zwiększa popyt zgłaszany przez zagranicę na walutę kraju przywożącego kapitał, co w tendencji prowadzi do wzrostu jej kursu. Odwrotny skutek wywołuje transfer rzeczowy. Zapłata za zwiększony import z kraju wierzycielskiego powoduje dodatkowy popyt na walutę tego kraju, oddziałujący na wzrost jej kursu. W efekcie środki pieniężne płyną tym razem w odwrotnym kierunku, tj. do kraju eksportującego kapitał. Mechanizm wyrównawczy działa więc i w tym zakresie. Ograniczenie analizy do przedstawienia tak ogólnych związków i jej charakter statyczny są typowe zwłaszcza dla szkoły klasycznej i jej zwolenników. Wiąże się z tym również przyjęcie warunku stałych kosztów i pełnego zatrudnienia. Dopiero J.M. Keynes wprowadził do tego poglądu na ruch kapitału istotne modyfikacje, polegające nie tylko na odrzuceniu nierealistycznego założenia o pełnym zatrudnieniu, lecz także na uwzględnieniu przypadku całkowicie odmiennego przebiegu transferu pieniężnego. Jeśli bowiem ruch kapitału wchodzi w fazę płatności rat kapitałowych i odsetek, to odwrotnie kształtuje się w czasie relacja między transferem wartości pieniężnych i wartości rzeczowych. Konieczność zdobycia przez kraj przywożący kapitał środków niezbędnych do spłaty swoich zobowiązań musi powodować, pominąwszy możliwości wykorzystania rezerw dewizowych i zaciągnięcia nowych kredytów, wzrost eksportu towarów i usług. To zaś z kolei oznacza, iż kraj wywożący kapitał musi się zdecydować na zwiększenie swego importu. Ogólna analiza związków zachodzących między transferem pieniężnym i transferem rzeczowym ma — mimo swej wagi — w sumie charakter werbalny. Dlatego też musi zostać wzbogacona o szczegółowe rozważania dotyczące następstw międzynarodowych ruchów kapitału. Oczywiste jest bowiem, że przepływy kapitału między krajami muszą wywoływać wiele skutków oraz reakcji przystosowawczych zarówno w kraju wywożącym, jak i w kraju przywożącym kapitał. Badanie tego procesu w całej jego złożoności jest jednak niezmiernie trudne. Międzynarodowe ruchy kapitału mogą bowiem samodzielnie oddziaływać na cały bilans płatniczy kraju wywożącego i przywożącego kapitał, ale też mogą jedynie stanowić reakcję na zmiany zachodzące w innych pozycjach bilansu płatniczego, zwłaszcza w transakcjach bieżących. Utrudnia to w znacznym stopniu odróżnianie a priori indukowanych ruchów kapitału, wywołanych brakiem równowagi w bilansie obrotów bieżących, od ruchów 138 autonomicznych i powoduje, iż jednokierunkowe badanie następstw międzynarodowych przepływów kapitału, w sposób niejako wyizolowany, nie prowadzi do żadnych zadowalających wyników. Walor użytkowy ma jedynie ujmowanie skutków ruchu kapitału w skali międzynarodowej na szerszym tle mechanizmu bilansu płatniczego oraz mechanizmu dochodowego i cenowego występującego w krajach połączonych przepływem kapitału. Skutki przepływu kapitału dla kraju zasilanego W przeważającej liczbie przypadków zasilanie pieniężne określonej gospodarki narodowej poprzedza jej zasilanie materialne, co nie oznacza, iż przypływ kapitału z zagranicy nie może od razu przybrać formy dostaw towarowych. Z tym zastrzeżeniem wygodnie jest traktować ruch kapitału jako ruch wartości pieniężnych, zasilających kraj przyjmujący kapitał dodatkowo ponad wpływy uzyskane w danym czasie z tytułu transakcji bieżących. Konsekwencją tak rozumianego przepływu kapitału jest powiększenie środków pieniężnych stawianych do dyspozycji kraju importującego kapitał i zmniejszenie ich w kraju eksportującym kapitał. Kraj zasilany może w efekcie przeznaczyć więcej środków na zwiększenie nakładów inwestycyjnych lub funduszu konsumpcji, a faktycznie na oba te cele jednocześnie, niżby mógł to uczynić z własnego dochodu narodowego. Mobilizowanie za granicą kapitału w formie pieniężnej, np. pożyczki zapisanej na rachunku w banku zagranicznym na dobro podmiotów krajowych, ma o tyle sens, o ile prowadzi do zwiększonego materialnego zasilania gospodarki. Trzeba bowiem stwierdzić, że dopiero dodatkowy import towarów i usług, a nie wzrost środków pieniężnych za granicą, decyduje ostatecznie o powiększeniu się rozporządzalnych środków dla określonej gospodarki narodowej. Związki między zasilaniem pieniężnym a zasilaniem materialnym widać szczególnie wyraźnie w przypadku wykorzystywania zagranicznych kredytów wiązanych przeznaczonych na sfinansowanie określonych projektów inwestycyjnych w kraju kredytobiorcy, gdy podstawowa część kredytu jest przeznaczana bezpośrednio na zakup za granicą towarów niezbędnych do realizacji zamierzonych przedsięwzięć. Efektem tego importu kapitału jest jednak nie tylko bezpośredni przyrost importu towarów i usług, lecz także zwiększenie popytu na towary i usługi w kraju przywożącym kapitał, gdy popyt ten nie byłby zgłoszony bez tego dodatkowego zasilania pieniężnego. Można mianowicie przyjąć, iż część funduszy dewizowych uzyskanych dzięki pożyczce zagranicznej zostanie zamieniona na walutę kraju przyjmującego kapitał. W konsekwencji dodatkowy strumień dochodów pieniężnych w walucie krajowej spowoduje zwiększenie się obiegu pieniężnego w tym kraju. Doprowadzi to z reguły do wzrostu wewnętrznego poziomu cen lub tylko niektórych cen, w zależności od stanu zatrudnienia i wykorzystania mocy produkcyjnych. 139 Intensywniejsze wykorzystanie zdolności produkcyjnych obniża koszty jednostkowe produkcji. Jeżeli w gospodarce nadal istnieją wolne moce produkcyjne, to rosnące ceny, a w konsekwencji i zyski, stanowią zachętę do dalszego rozszerzania produkcji na rynek krajowy. Również przedsiębiorstwa, które dotąd dostarczały towary na eksport, ograniczają swoją podaż eksportową, kierując ją na rynek krajowy w celu wykorzystania szansy dodatkowych zarobków. Oddziałuje to negatywnie, poprzez ograniczenie eksportu, na sytuację w bilansie handlowym kraju. Jednocześnie wzrost cen krajowych może prowadzić do wzrostu importu, jeżeli ceny towarów importowanych będą niższe niż ceny analogicznych towarów produkcji krajowej. Jeżeli nawet nie wystąpią podwyżki cen wewnętrznych, to wzrost dochodów pieniężnych podmiotów krajowych i tak doprowadzi do zwiększenia popytu na towary importowane i w efekcie do dalszego wzrostu importu. Siła tej reakcji będzie zależała od krańcowej stopy importu, zmieniającej się wraz ze wzrostem dochodu. W konsekwencji jest tu nawet możliwa taka sytuacja, że wzrost importu przewyższy pierwotny dopływ środków uzyskanych dzięki pożyczce zagranicznej. Jeżeli przyznane środki pieniężne nie są użyte bezpośrednio (lub pośrednio) przez ich beneficjantów do sfinansowania dodatkowego importu towarów i usług, prowadzi to do wzrostu rezerw dewizowych kraju przyjmującego kapitał. W taki sposób —jak już podkreślano w innym miejscu — napływowi kapitału długoterminowego towarzyszy odpływ kapitału krótkoterminowego, wyrażający się we wzroście rezerw dewizowych kraju otrzymującego pożyczkę długoterminową. Mechanizm transferu wartości pieniężnych poprzedzający transfer wartości realnych lub z nim jednoczesny jest w istocie zbliżony dla wszystkich rodzajów międzynarodowych ruchów kapitału. W zależności jednak od celu ściągnięcia kapitału z zagranicy w bardziej kompleksowej analizie muszą być brane pod uwagę także inne czynniki. Jeżeli np. przypływ kapitału z zagranicy nie jest użyty bezpośrednio do dokonania dodatkowego importu, to w efekcie powiększają się środki płynne banków. Jeśli banki reagują „normalnie" na wzrost płynności, to poprawiają się warunki kredytu dla potencjalnych kredytobiorców. Obniżka stopy procentowej oddziałuje jednak negatywnie na przypływ zagranicznego kapitału krótkoterminowego. Napływ kapitału z zagranicy wpływa również w pewien istotny sposób na rynek kapitałowy. Wykorzystanie mianowicie kapitałów zagranicznych do sfinansowania zakupu papierów wartościowych prowadzi do obniżenia ich dochodowości. Import kapitału oddziałuje również na kursy walutowe, ponieważ przypływ kapitału nie zużytkowany bezpośrednio do zakupu zagranicznych towarów i usług stanowi dodatkowy popyt na walutę kraju importującego kapitał. W efekcie kurs waluty tego kraju wzrasta, podczas gdy kurs waluty kraju eksportującego kapitał spada. W tym samym kierunku oddziałuje podwyższenie poziomu stopy procentowej. Kapitał zagraniczny bowiem, znęcony zwiększoną dochodowością loka- 140 ty, zaczyna napływać szerszym strumieniem, wzmacniając tym samym kurs waluty kraju przyjmującego kapitał42. Wzrost stóp procentowych prowadzi jednak do ograniczenia wolumenu udzielanych kredytów bankowych. Zmniejszenie obiegu pieniądza redukuje w efekcie zapasy towarów i inwestycje oraz prowadzi do zmniejszenia dochodów pieniężnych. Sytuacja w bilansie płatniczym będzie tym samym wykazywać tendencję do poprawy wskutek spadku popytu na towary importowane i wzrostu podaży towarów przeznaczonych na eksport. Analizując skutki przepływu kapitału z zagranicy, warto jeszcze raz sobie uświadomić, iż stanowi on transfer oszczędności z jednej gospodarki narodowej do drugiej. W warunkach niedostatecznej stopy oszczędności wewnętrznych przywóz kapitału zagranicznego, tj. „oszczędności" zagranicznych, stwarza możliwość zwiększenia stopy inwestycji ponad poziom wyznaczony rozmiarami akumulacji wewnętrznej. Efektem zaś dodatkowych inwestycji jest uzyskany w przyszłości dodatkowy przyrost dochodu narodowego. Tym samym przywóz kapitału z zagranicy jest czynnikiem wpływającym na podwyższenie stopy wzrostu krajowego dochodu narodowego. Nie można jednak bezwzględnie stwierdzić, iż występuje pełny automatyzm w zakresie transformacji oszczędności zagranicznych w inwestycje krajowe. Środki uzyskane za granicą mogą (a właściwie muszą) być w pewnej części przeznaczane na zwiększenie konsumpcji przynajmniej ponad poziom możliwy do osiągnięcia bez importu kapitału. Mogą być one również spożytkowane w procesie tworzenia kapitału w kraju zasilanym. Przynajmniej jednak część środków uzyskanych dzięki pożyczkom zagranicznym lub inwestycjom bezpośrednim zostanie przeznaczona na powiększenie nakładów inwestycyjnych, stając się czynnikiem przyspieszającym tempo wzrostu gospodarczego kraju importującego kapitał. Skutki przepływu kapitału dla kraju wywożącego kapitał Międzynarodowe ruchy kapitału wywołują również liczne skutki i reakcje przystosowawcze w kraju wywożącym kapitał. Bezpośrednim efektem eksportu „oszczędności" jest zmniejszenie kwoty oszczędności pieniężnych, które mogą być angażowane do finansowania inwestycji oraz „tworzenia" kapitału w kraju eksportującym kapitał. Z tego punktu widzenia wywóz kapitału mógłby być traktowany jako czynnik zwalniający tempo wzrostu gospodar- 42 Na marginesie warto wspomnieć, że o wiele skuteczniejszym środkiem obrony kursu walutowego w porównaniu z krótkoterminowym napływem kapitału zagranicznego są średnio- i długoterminowe pożyczki przeznaczone na finansowanie deficytu bilansu płatniczego. Umożliwiają one krajom-pożyczkobiorcom równoważenie bilansu płatniczego bez konieczności znacznego zaostrzania kursu polityki defiacyjnej, trudnej do realizacji ze względu na cele i interesy polityczne lub społeczne, oraz bez konieczności znacznego ograniczania importu przez stosowanie bezpośredniej reglamentacji, ceł itp. 141 czego w kraju wywożącym kapitał. Muszą być jednak uwzględnione stymulujące rozwój gospodarczy skutki dodatkowego eksportu towarów i usług, finansowanego dzięki eksportowi kapitału, oraz efekty napływu dochodów uzyskiwanych z lokat kapitałowych za granicą. Ponadto w bardziej kompleksowej analizie wpływ eksportu kapitału na gospodarkę narodową powinien być rozpatrywany w zależności od tego, czy został osiągnięty stan pełnego zatrudnienia, czy też istnieją wolne moce produkcyjne i występuje bezrobocie. W warunkach pełnego zatrudnienia czynników produkcji eksport kapitału nie wpływa na wielkość produkcji i nie może nawet przez stymulowanie eksportu do kraju lokaty kapitału sprzyjać wzrostowi produkcji i zatrudnienia w gospodarce krajowej43. Przy niepełnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych eksport kapitału odbywa się wprawdzie bezpośrednio kosztem zatrudnienia i rozmiarów produkcji krajowej, ale jednocześnie może pobudzać ogólną działalność gospodarczą i tym samym stanowić czynnik przyspieszający wzrost gospodarczy. Zależy to głównie od stopnia powiązania wywozu kapitału ze wzrostem eksportu towarowego do kraju lokaty. Im jest on wyższy, tym szybciej rozszerzenie eksportu towarów może zainicjować za pośrednictwem mechanizmu mnożnika eksportowego proces pobudzania aktywności gospodarczej w kraju wywożącym kapitał, którego efektem może być wzrost dochodu narodowego, produkcji, zatrudnienia oraz stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnych nie tylko w sektorach wytwarzających na eksport, lecz także w innych sektorach gospodarki narodowej44. Jeżeli przyrost eksportu towarów, będący efektem wywozu kapitału, osiągnie duże rozmiary i będzie trwał dostatecznie długo, to może on pobudzić realizację dodatkowych inwestycji w sektorach produkujących zarówno na eksport, jak i wyłącznie na potrzeby rynku wewnętrznego i tym samym stać się czynnikiem podnoszącym stopę wzrostu dochodu narodowego kraju jako całości. Nie zawsze jednak eksport kapitału wywołuje tego rodzaju skutki. Jeżeli dany kraj wywozi za granicę głównie kapitał, zainteresowany lokatami w zagranicznych papierach wartościowych ze względu na ich wyższą dochodowość, to taka forma transferu kapitału może jedynie w niewielkim stopniu pobudzać eksport towarów z kraju wywożącego kapitał. Natomiast, co warto podkreślić, dodatkowy strumień dochodów uzyskiwanych z zagranicy w formie procentów i dywidend może się przeistaczać w efektywny popyt na towary importowane, zgłaszany przez podmioty z kraju wywożącego kapitał. Wystąpi wówczas presja na wzrost importu. W długim okresie może to prowadzić do pojawienia się i utrwalenia nadwyżki importu nad eksportem, finansowanej wpływami z lokat zagranicznych, i oddziaływać negatywnie na tempo wzrostu gospodar- 43 E. Drabowski, Międzynarodowe stosunki..., jw., s. 106-107. 44 Zob. Z. Kamecki, J. Soldaczuk, W. Sierpiński, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1971, s. 348. 142 czego w kraju eksportującym kapitał. Wywożony kapitał nie powoduje bowiem ani bezpośrednio, ani pośrednio ożywienia aktywności gospodarczej w kraju, natomiast zwiększony import może stanowić dodatkową konkurencję dla przemysłu krajowego, zwalniając tempo jego rozwoju45. W przypadku utraty lokat zagranicznych w krajach rentierskich — jak pokazała historia — mogą się pojawić poważne trudności, których przezwyciężenie nie jest łatwe bez dokonania strukturalnych zmian w gospodarce, nadających jej bardziej proeksportowy charakter. Wywóz kapitału wpływa również w istotny sposób na kształtowanie się relacji cen eksportowo-importowych w krajach wywożących kapitał. Od czasów J.St. Milla w literaturze ekonomicznej dominuje pogląd, iż wywóz kapitału rodzi tendencję do mniej korzystnego kształtowania się terms oftrade dla kraju wywożącego kapitał. Eksport kapitału — argumentuje się — zwalnia tempo wzrostu gospodarczego krajów wywożących kapitał i przyspiesza tempo wzrostu krajów przywożących kapitał. Nie pozostaje to bez wpływu na poziom cen, który obniża się w krajach wywożących kapitał, a więc spadają ich ceny eksportowe, i wzrasta w krajach przywożących kapitał, w ślad za czym następuje wzrost ich cen eksportowych. Kraje wywożące kapitał eksportują swoje towary po cenach niższych, importują zaś towary po cenach wyższych, w związku z czym ich terms of trade się pogarszają. Wywód ten, chociaż logiczny, nie jest jednak dostatecznie przekonywający. Nie zawsze bowiem wywóz kapitału musi powodować spadek tempa wzrostu kraju eksportującego kapitał. Jeżeli w kraju tym istnieją względny „nadmiar" kapitału oraz stan niepełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych, to wywóz kapitału pobudzający eksport towarowy może być właśnie czynnikiem przyspieszającym rozwój gospodarczy. Ponadto wywóz kapitału może zapewniać dostęp do źródeł tanich surowców i żywności, które mogą zastąpić dotychczasowe, droższe źródła zaopatrzenia gospodarki narodowej. Dzięki wywozowi kapitału może się także wzmocnić pozycja przetargowa eksporterów i importerów z kraju wywożącego kapitał na rynkach krajów przyjmujących kapitał. Wszystkie wymienione czynniki oddziałują w tendencji na poprawę relacji cen eksportowo-importowych w kraju wywożącym kapitał. Formułowanie więc a priori poglądu, iż eksport kapitału powoduje pogorszenie terms oftrade kraju wywożącego kapitał, nie jest specjalnie słuszne. Eksport kapitału wywiera natomiast — jak się wydaje — pewien wpływ na poziom i strukturę stóp procentowych w kraju wywożącym kapitał i w ten sposób na rozmiary i strukturę inwestycji krajowych. Można założyć, iż krótkoterminowe ruchy kapitału w skali międzynarodowej wpływają w tendencji na zmniejszenie różnic między stopami procentowymi kształtującymi się na rynkach pieniężnych w kraju eksportującym i importującym kapitał. Podobnie długoterminowe ruchy kapitału, uwarunkowane względami rentowności, powodują 45 Tamże, s. 349. 143 wzrost stóp procentowych obowiązujących w kraju wywożącym kapitał. Jeżeli więc wysokość stopy procentowej ma wpływ na poziom i strukturę inwestycji krajowych, to międzynarodowe ruchy kapitału mogą oddziaływać na ograniczenie „tworzenia" kapitału w kraju eksportującym kapitał. Długookresowe skutki przepływu kapitału Skutki międzynarodowych ruchów kapitału można również rozpatrywać z punktu widzenia ich wpływu na długookresowy rozwój gospodarczy oraz zmiany strukturalne zachodzące w gospodarce krajów wywożących i przywożących kapitał. W istocie chodzi tu o odpowiedź na pytanie, które kraje, eksportujące czy importujące kapitał, osiągają w ostatecznym rachunku korzyści z dokonujących się ruchów kapitału w skali międzynarodowej. Kwestia ta od dawna stanowi przedmiot szczegółowych badań, a wyjątkowo bogaty nurt tych rozważań jest poświęcony skutkom przepływu kapitału między krajami wysoko rozwiniętymi i krajami gospodarczo słabo rozwiniętymi. Dominuje pogląd B. Ohlina, iż międzynarodowe ruchy kapitału powodują wzrost dochodu świata jako całości, ponieważ w kraju eksportującym kapitał zastosowanie tego czynnika produkcji, występującego tu we względnej obfitości, dałoby mniejszy przyrost produkcji niż w kraju, w którym czynnik ten jest względnie rzadki i wskutek tego import kapitału pozwala na uruchomienie nie wykorzystanych dotąd wolnych czynników produkcji, czyli pracy i ziemi46. Przepływ kapitału jest więc traktowany jako zjawisko obiektywne, przyspieszające rozwój gospodarczy zarówno kraju wywożącego kapitał, jak i kraju go przywożącego, a także przynoszące równomierne korzyści obu krajom. Warto jeszcze wspomnieć, iż rozważania w tym nurcie myśli ekonomicznej mają najczęściej charakter abstrakcyjno-teoretyczny, wskutek czego nie uwzględnia się w nich społeczno-politycznych uwarunkowań transferu kapitału oraz rozwoju gospodarczego krajów zasilanych w kapitał. Już jednak CK. Hobson wskazywał, że import kapitału może się stać przyczyną uzależnienia od zagranicy i źródłem wyzysku gospodarki narodowej przez zagranicę. Dość krytycznie międzynarodowe ruchy kapitału oceniał J.M. Keynes. Nurt krytyczny dominował natomiast od początku w pracach klasyków marksizmu. Podkreślali oni, iż w przypadku przywozu kapitału dyspozycja kapitałowa oraz sfera decyzyjna pozostają w rękach kapitału zagranicznego, który w istocie określa kierunki rozwoju gospodarczego kraju przyjmującego kapitał zgodnie z wąsko pojmowanym interesem własnym. W ten sposób utrwala się surowcowo-rolniczy i monokulturowy charakter gospodarki krajów ekonomicznie słabo rozwiniętych, ponieważ zagraniczny kapitał rozwija tylko te dziedziny wytwórczości, które są szczególnie interesujące z punktu widzenia podstawowego celu przepływu kapitału, jakim jest osiąganie za granicą pewnych zysków. Zob. E. Drabowski, Międzynarodowe stosunki..., jw., s. 104. 144 Przedstawione uwagi dowodzą, iż jednoznaczna ocena długookresowych skutków międzynarodowych ruchów kapitału jest praktycznie niemożliwa. Przepływom kapitału towarzyszy niewątpliwie wiele zjawisk negatywnych, takich zwłaszcza, jak przejmowanie przez kapitał zagraniczny kontroli nad gospodarką narodową krajów przywożących kapitał, odpływ zysków z tych krajów za granicę czy też wyzysk miejscowych pracowników. Jednocześnie międzynarodowe ruchy kapitału wpływają na wzrost produkcji towarów i usług, wzrost funduszu inwestycji i funduszu konsumpcji oraz zwiększenie zatrudnienia w krajach wywożących i przywożących kapitał. Łagodzą one ponadto wahania koniunkturalne oraz przyczyniają się do upowszechniania postępu technicznego i organizacyjnego w świecie. W pewnych więc przypadkach przepływ kapitału w skali międzynarodowej przyniesie większe korzyści krajom wywożącym kapitał, podczas gdy w innych na transferze kapitału bardziej zyskają kraje zasilane. W długim okresie efektem międzynarodowych ruchów kapitału będzie, wydaje się, przyspieszenie tempa rozwoju gospodarczego świata jako całości oraz rozszerzenie handlu międzynarodowego. Na tę ostatnią relację warto zwrócić szczególną uwagę. 5.2.7. Wpływ międzynarodowych ruchów kapitału na handel międzynarodowy Mówiąc o wpływie międzynarodowych ruchów kapitału na rozmiary, kierunki i strukturę handlu międzynarodowego, należy wprowadzić rozróżnienie między wpływem samych przepływów kapitału a wpływem tworzenia kapitału finansowanego dzięki dopływowi kapitału zagranicznego do kraju importującego kapitał. Bezpośrednim efektem przemieszczania się kapitału w skali międzynarodowej jest z reguły powiększanie się importu kraju przyjmującego kapitał oraz wzrost eksportu kraju wywożącego kapitał lub innych krajów, do których kieruje się dodatkowy popyt zgłaszany przez kraje zasilane. Nie zawsze jednak transfer kapitału wywołuje ruch dóbr rzeczowych między krajami. Transferu realnego nie uruchamia np. krótkoterminowy przepływ kapitału spekulacyjnego czy też zakup akcji i obligacji już istniejących przedsiębiorstw zagranicznych. Pominąwszy jednak takie przypadki, jak również przypadek zasilenia rezerw walutowych przez kraj przyjmujący kapitał, można w istocie stwierdzić, iż międzynarodowe ruchy kapitału wcześniej czy później prowadzą do wzrostu eksportu krajów wywożących kapitał. Kraje te zresztą często robią użytek z kredytów wiązanych, przyznawanych pod warunkiem wykorzystania uruchomionych środków do sfinansowania zakupu towarów i usług w kraju eksportującym kapitał. Kredyty wiązane mają naturalnie tę wadę, iż powodują nie zawsze ekonomicznie uzasadnione „przekierowanie" strumieni handlu międzynarodowego. Kredytobiorcy bowiem dokonują zakupów towarów i usług tam, gdzie postawiono do ich dyspozycji środki finansowe, a nie tam, gdzie w danym momencie zakup byłby najkorzystniejszy. 145 ^?B Istnienie bezpośredniego powiązania międzynarodowych ruchów kapitału z wymianą międzynarodową jest nawet intuicyjnie łatwe do wykazania. Zadaniem o wiele bardziej skomplikowanym jest natomiast ustalenie wpływu tworzenia kapitału finansowanego dzięki przypływowi kapitału zagranicznego na handel międzynarodowy. Podstawowa trudność polega bowiem na wyznaczeniu wyraźnej granicy między przyczyną a skutkiem. Finansowanie sektorów produkujących na eksport oraz obsługujących proces przemieszczania towarów za granicę wpływa oczywiście na zwiększenie rozmiarów handlu międzynarodowego. Można jednak z nie mniejszą stanowczością twierdzić, iż widoki na rozszerzenie rynków międzynarodowych same stanowią przyczynę tworzenia przedsiębiorstw wytwarzających na potrzeby eksportu i wspierających produkcję eksportową. Opisywane wyżej zjawisko występowało zwłaszcza silnie w XIX w., kiedy bez znacznych międzynarodowych ruchów kapitału, przyczyniających się istotnie do wzrostu produkcji przeznaczonej na eksport, nie mogłoby nastąpić wielokrotne zwiększenie się rozmiarów handlu międzynarodowego. Pewna jednak część międzynarodowych przepływów kapitału może być również zużytkowana do finansowania sektorów antyimportowych lub przynajmniej inwestycji podejmowanych z zamiarem zastąpienia lub ograniczenia importu. Bezpośrednim skutkiem tego rodzaju przepływów jest naturalne zmniejszenie się wolumenu handlu międzynarodowego. Rozszerzenie produkcji antyimportowej może jednak być uzasadnione i pożądane w sytuacji rzeczywistego lub przewidywanego zmniejszenia się wpływów określonej gospodarki narodowej. Ogromna większość międzynarodowych ruchów kapitału ma jednak wyraźnie proeksportowy charakter. Tym samym przepływy te przyczyniają się bezpośrednio lub pośrednio do znacznego powiększenia się rozmiarów handlu międzynarodowego. 5.2.8. Międzynarodowe ruchy kapitału a kryzys zadłużenia międzynarodowego Historia gospodarcza świata dostarcza wielu dowodów na to, jak destrukcyjne dla gospodarki poszczególnych krajów, a nawet całych regionów, mogą być konsekwencje międzynarodowych ruchów kapitału. Przykładowo, w okresie 1820-1945, gdy skala przepływów kapitału była nieporównywalnie mniejsza w stosunku do obecnych wielkości, udokumentowano blisko 130 przypadków popadnięcia przez różne kraje w „pułapkę" zadłużenia, przy czym warto odnotować i to, że na początku lat trzydziestych ubiegłego stulecia niewypłacalność ogłosiły praktycznie wszystkie kraje Ameryki Łacińskiej47. Za- 47 Zob. K.W. Giersberg, Innovative Losungen der Schuldenkrise. Der Beitrag des Sekun-darmarktes fur Ldnderschulden zur Bewdltigung der Schuldenkrise, Verlag P.C.O., Bayreuth 1991, dłużenie międzynarodowe stało się jednak jawnym problemem globalnym dopiero z początkiem lat osiemdziesiątych, gdy przede wszystkim w krajach gospodarczo słabo rozwiniętych oraz państwach Europy Środkowo-Wschod-niej wystąpiły trudności płatnicze na skalę nie notowaną dotąd w czasach pokojowych. Średnioterminowe i długoterminowe zadłużenie krajów Trzeciego Świata na koniec 1982 r. wyniosło 626 mld dolarów, a wraz z zadłużeniem krótkoterminowym przekroczyło 800 mld dolarów, podczas gdy w 1971 r. zamykało się kwotą 90 mld dolarów. Jednocześnie znacznie wzrosły koszty obsługi tego długu — z 11 mld dolarów w 1971 r. do 131,1 mld dolarów w 1982 r. Zwiększyła się również stopa obsługi długu — z 13% w 1971 r. do 19% w 1982 r.48 Przy tym 2/3 tego zadłużenia oraz 3/4 kwoty obsługi długu przypadały na 20 krajów, klasyfikowanych głównie w grupie państw o średnim dochodzie i tzw. nowo uprzemysłowionych. Zadłużenie krajów gospodarczo słabo rozwiniętych wyjątkowo szybko rosło w latach 1976-1982 — blisko 20% średnio rocznie. W jeszcze szybszym tempie rosły w tym okresie wydatki na obsługę długu — prawie 27% średnio rocznie. Większa dynamika wzrostu kosztów obsługi zadłużenia wynikała głównie z oddziaływania dwóch czynników: podwyżek stóp procentowych na głównych rynkach kredytowych oraz skrócenia średniego okresu, na jaki były na tych rynkach zaciągane pożyczki przez kraje słabo rozwinięte. Gdy na początku lat osiemdziesiątych XX w. w krajach rozwiniętych nastąpiło załamanie koniunktury, co m.in. doprowadziło do znacznego zmniejszenia się popytu tych krajów na import surowców i półproduktów z krajów słabo rozwiniętych, wiele z nich znalazło się w szczególnie złej sytuacji płatniczej. Trudności przeżywane przez kraje Trzeciego Świata były tak duże, że wystąpiła potrzeba przeprowadzenia restrukturyzacji długów prawie w trzydziestu z nich. Symptomy kryzysu zadłużenia międzynarodowego były już widoczne wcześniej, co najmniej od przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, jednak za powszechnie uznaną cezurę ujawnienia się kryzysu uważa się dzień 17 sierpnia 1982 r., kiedy to minister finansów Meksyku wystąpił z oficjalnym oświadczeniem o niezdolności swego kraju do bieżącej obsługi długów zagranicznych. W krótkim czasie problem technicznej niewypłacalności stał się szczególnie ostry; kilkanaście krajów — w tym najwięksi oprócz Meksyku dłużnicy wśród krajów gospodarczo słabo rozwiniętych, a mianowicie Brazylia i Argentyna — nie było w stanie spłacać swoich zobowiązań kredytowych. Wiele przyczyn złożyło się na wystąpienie kryzysu zadłużenia międzynarodowego o skali nie notowanej dotąd w historii gospodarczej świata. O niektórych z nich już wspomniano, warto jednak uzupełnić ten skromny katalog jeszcze o kilka. W tym celu wygodnie jest dokonać klasyfikacji przyczyn, z punktu widzenia krajów dłużniczych, na wewnętrzne i zewnętrzne. 48 ExternalDebt of Developing Countries: General Survey 1982, OECD, Paris, December 1982, tabl. 1, 2 i 18. 147 Wśród przyczyn określanych umownie jako wewnętrzne można wymienić prowadzenie niewłaściwej polityki ekonomicznej przez zadłużone kraje słabo rozwinięte, czego wynikiem była niska efektywność inwestycji finansowanych kredytami zagranicznymi. Trzeba przy okazji zauważyć, że znaczna część kredytów pozyskanych za granicą nie służyła finansowaniu inwestycji, lecz była przeznaczana na cele czysto konsumpcyjne, zakup broni i inne cele nieprodukcyjne. Ewidentne błędy w zarządzaniu gospodarką utrwalały tradycyjną jej strukturę, osłabiając zdolność konkurowania na rynkach obcych. Również utrzymywanie nadwartościowych kursów walutowych powodowało stymulowanie importu oraz pogarszanie konkurencyjności eksportu. Wśród przyczyn zewnętrznych kryzysu zadłużenia międzynarodowego należy wymienić przede wszystkim wzrost cen ropy naftowej — czterokrotny w latach 1973-1974 oraz dwukrotny w latach 1978-1979. Spowodował on raptowny wzrost deficytu bilansu płatniczego nienaftowych krajów słabo rozwiniętych oraz powstanie nadwyżek w krajach eksporterów ropy naftowej. Kraje OPEC lokowały wręcz astronomiczne dochody z eksportu ropy naftowej, głównie w formie krótkoterminowych i średnioterminowych depozytów, przede wszystkim w bankach europejskich, które z kolei odpożyczały te środki z wykorzystaniem mechanizmów rynku eurowalutowego. Recyrkulacja petro-dolarów za pośrednictwem banków komercyjnych tworzyła warunki sprzyjające powiększaniu się zadłużenia krajów gospodarczo słabo rozwiniętych. Istotny wpływ na wzrost długu zewnętrznego tych krajów miała też polityka taniego pieniądza, prowadzona przez kraje wysoko rozwinięte w celu skompensowania pierwszego „szoku" naftowego. Względnie niska nominalna stopa procentowa przy wysokim poziomie inflacji wręcz zachęcała do zaciągania kredytów, gdyż realna stopa procentowa kształtowała się na bardzo niskim poziomie. Według różnych szacunków w latach 1973-1980 wynosiła ona od -0,8% do 1,5%49. Znaczny procent „winy" za powstanie kryzysu zadłużenia obciąża też banki komercyjne. Udzielały one pożyczek nadmiernie łatwo i bez specjalnej troski o globalną pozycję płatniczą krajów gospodarczo słabo rozwiniętych. Z chwilą natomiast wystąpienia pierwszych przypadków technicznej niewypłacalności ograniczyły zakres kredytowania nie tylko w stosunku do kredytobiorców z krajów, które znalazły się w trudnej sytuacji, lecz także wobec innych państw Trzeciego Świata, przyspieszając tym samym proces nawarstwiania się trudności płatniczych w skali globalnej. Swoistym katalizatorem wybuchu kryzysu zadłużenia międzynarodowego w latach 1980-1982 stało się załamanie koniunktury gospodarczej w krajach rozwiniętych, któremu towarzyszył wzrost realnej stopy procentowej, będący efektem polityki deflacyjnej w tych krajach, a przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych. W wyniku ograniczenia inflacji w krajach wysoko rozwiniętych i szybkiego wzrostu nominalnej stopy procentowej realna stopa procentowa wzrosła gwałtownie do 7,5% w 1981 r. i aż do 11%50 w 1982 r. F. Stewart, A. Sengupta, International Financial Cooperation, New York 1984. 148 Pogorszyły się też warunki w handlu międzynarodowym dla krajów gospodarczo słabo rozwiniętych. W trudnej sytuacji globalnej, grożącej zapaścią międzynarodowego systemu walutowego oraz załamaniem handlu międzynarodowego na skalę porównywalną jedynie z okresem wielkiego kryzysu gospodarczego lat 1929-1933, zaczęto wprowadzać w życie różne rozwiązania doraźne. Kraje zadłużone odrzuciły przede wszystkim wariant moratorium płatniczego lub repudiacji (odmowy zapłaty) długów. Wykazały one skłonność do negocjacji i restrukturyzacji długu oraz obsługi zadłużenia nawet kosztem obniżenia standardu życia ludności. Również banki, świadome zagrożenia, jakim byłyby ogłoszenie moratorium przez poważnych dłużników i związana z tym konieczność utworzenia znacznych rezerw na utracone kredyty, przystępowały do renegocjacji warunków zadłużenia. Reakcja na ogłoszenie niezdolności do obsługi długu przez kolejne kraje na ogół była podobna. Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz z reguły jeden z krajów, będący poważnym wierzycielem kra-ju-dłużnika, organizowały doraźną pomoc kredytową w celu zapewnienia mu bieżącej płynności i stworzenia pozorów jego wypłacalności. Następnie Klub Paryski, grupujący wierzycieli publicznych, i Klub Londyński, grupujący banki prywatne, podejmowały rozmowy w sprawie restrukturyzacji długu. Szczególnie istotną rolę w organizowaniu pomocy doraźnej, prowadzeniu negocjacji restrukturyzacyjnych oraz zapewnianiu dopływu nowych kredytów w ramach uzgodnionego programu naprawczego odgrywał Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Tym razem więc, w przeciwieństwie do znacznej bierności, jaką ta międzynarodowa instytucja finansowa wykazała po pierwszym „szoku" naftowym w kontrolowaniu przepływów kapitału i rosnącego zadłużenia międzynarodowego, działania Funduszu były błyskawiczne i na dodatek skuteczne. Nie stworzono jednak rozwiązania systemowego, lecz każdy przypadek kraju zadłużonego rozważano odrębnie (case-by-case approach). Łagodzenie skutków zadłużenia międzynarodowego następuje również w formie konwersji długu, czyli sprzedaży lub zamiany na rynku finansowym wierzytelności wobec dłużników zagranicznych51. Operacje takie, dokonujące 50 International Monetary Fund, Annual Report 1983. 51 Zob. Międzynarodowe stosunki..., jw., s. 130. Można wskazać kilka przykładowych operacji swapowych, które przeprowadzono na rynku długów w latach osiemdziesiątych XX w. Należą do nich: zamiana długu na udziały w kapitale własnym przedsiębiorstw w kraju zadłużonym (debt for eąuity swap), zamiana długu na towary eksportowane z kraju zadłużonego (debt for export swap lub debt for goods swap), zamiana długu na wydatki na ochronę środowiska w kraju zadłużonym (debt for naturę swap), zamiana długu na inny dług (debt for debt swap), zamiana długu na obligacje emitowane przez kraj zadłużony w ramach programu restrukturyzacji zadłużenia (debt for bondswap) czy wielce niekonwencjonalna zamiana długu na transfer piłkarza wywodzącego się z kraju zadłużonego (debt for football swap). Tego rodzaju operacje nazywa się niekiedy ogólnie swapami trzeciej generacji, odróżniając je od swapów pierwszej generacji, czyli klasycznych transakcji swapowych na rynku dewizowym, oraz swapów drugiej generacji, czyli swapów walutowych (currency swaps) i swapów procentowych (interest ratę swaps), występujących od początku lat osiemdziesiątych na rynku pożyczkowym. 149 się na tzw. wtórnym rynku długów, przybierają formę różnych transakcji swapowych i pozwalają w pewnej mierze rozwiązać problem zadłużenia. Ograniczenie dopływu nowych kredytów do krajów gospodarczo słabo rozwiniętych po 1982 r., a także wysokie koszty obsługi długu mimo restrukturyzacji zadłużenia oraz umorzenia części długów przez Klub Paryski i Klub Londyński doprowadziły do paradoksalnej sytuacji odpływu netto kapitału z tych krajów do krajów rozwiniętych. Mimo że kraje gospodarczo słabo rozwinięte są od 1984 r. eksporterem netto kapitału, ich zadłużenie zewnętrzne nadal wzrasta, choć już znacznie wolniej niż w latach siedemdziesiątych XX w. Na przełomie XX i XXI w. przekroczyło ono 2000 mld dolarów52 (w 2000 r. — 2064,9 mld dolarów). Oznacza to, że kryzys zadłużenia międzynarodowego nie został przezwyciężony. 5.3. Międzynarodowe przepływy zasobów pracy Teoretyczne rozważania dotyczące międzynarodowej migracji zasobów pracy mają stosunkowo krótką historię. Bardziej systematyczne analizy tego zagadnienia zapoczątkowano dopiero po II wojnie światowej. Jako pierwszy pisał o tym J. Meade. Istotniejsze jednak było opublikowanie w 1957 r. artykułu R.A. Mundella, dotyczącego związków między handlem międzynarodowym a międzynarodową migracją czynników produkcji. W artykule tym R.A. Mundell starał się udowodnić wcześniej znaną tezę, że międzynarodowe przepływy czynników produkcji (w tym zasobów pracy) stanowią substytut przepływu towarów53. Międzynarodowa migracja zasobów pracy dokonuje się pod wpływem czynników ekonomicznych i pozaekonomicznych, przy czym teoretycy koncentrują uwagę głównie na tych pierwszych. Twierdzą oni, że z teoretycznego punktu widzenia podstawową przesłanką tej migracji jest międzynarodowe zróżnicowanie stawek płac, co z kolei jest związane przede wszystkim ze zróżnicowaniem poszczególnych krajów pod względem poziomu rozwoju gospodarczego54. Na osi odciętych na rysunku 5.2 mamy oznaczone łączne zasoby pracy dwóch rozpatrywanych krajów (I oraz II), na osiach rzędnych zaś krańcowe produktywności (tj. relacje przyrostu produkcji do przyrostu zasobów pracy o jednostkę) w tych krajach. Widać wyraźnie, że rozpatrywane kraje różnią się 52 Zob. World Economic Outlook, May 2000, IMF, Washington D.C. 2000, s. 264. 53 Zob. J.E. Meade, Trade and Welfare, G. Allen and Unwin, London 1955; R.A. Mundell, International Trade and Factor Mobility, .American Economic Review" 1957, No. 47. 54 Zob. Taxing the Brain Drain: A Proposal, red. J.N. Bhagwati i M. Parkington, Elsevier, Amsterdam 1976; D. Salvatore, International Economics, jw. 150 Rysunek 5.2 Produkcyjne i dochodowe efekty związane z międzynarodową migracją zasobów pracy I! ii i KRAJI KRAJU i F ^> J H N T C ul [G VMPL2 VMPl -1 e Ii 11 ?=« CL O1 Łączne zasoby pracy obu krajów Źródło: D. Salvatore, International Economics, jw., s. 293. pod względem wyposażenia w zasoby pracy. Kraj I dysponuje znacznie większą ich ilością niż kraj II (0.4 > A0'). W obu krajach odmiennie kształtują się też krzywe krańcowej produktywności pracy i w konsekwencji mamy do czynienia z występowaniem istotnych różnic między tymi krajami, jeśli chodzi o krańcową stopę zysku, mierzoną w naszym przykładzie stawką płacy. W kraju I, dysponującym większym zasobem pracy, stopa zysku (stawka płacy) jest niższa niż w kraju II — mniej zasobnym w pracę, a zatem „droższym" (0C<0'H). Taki stan rzeczy jest równoznaczny z występowaniem zachęty do przenoszenia się zasobów pracy z kraju I do kraju II. Ściślej biorąc, chodzi o skorzystanie z możliwości uzyskania wyższych stawek płacy i tym samym większych dochodów. Jeśli dalej przyjąć, że nie mamy do czynienia z innymi okolicznościami (bardziej zachęcającymi lub też w jakimś stopniu przeciwdziałającymi występowaniu takiej zachęty), to proces przemieszczania się zasobów pracy między krajami I i II będzie trwał dopóty, dopóki wzrost ich podaży w kraju II (a zarazem spadek podaży w kraju I) nie doprowadzi do zróżnicowania się w tych krajach krańcowej produktywności pracy ((W = 0'7). Takiej sytuacji odpowiada na rysunku 5.2 punkt E, w którym przecinają się krzywe krańcowej produktywności (wydajności) pracy w obu krajach. Punkt ten zarazem wyznacza wielkość zasobów pracy, które — oczywiście tylko z teoretycznego punktu widzenia — przeniosą się z kraju I do kraju II (odcinek BA). Przy pozostałych warunkach nie zmienionych migracja zasobów pracy z kraju I do kraju II byłaby po prostu nieopłacalna, stopa zysku (płaca) bowiem w kraju II byłaby niższa niż w kraju I. 151 Teoretycznie międzynarodowa migracja zasobów pracy może być korzystna dla wszystkich krajów. W skali całego świata (ograniczonego w naszym przykładzie do krajów I i II) migracja (transfer) zasobów pracy z kraju I do kraju II, tzn. z kraju mniej efektywnego (wydajnego) do bardziej efektywnego (wydajnego, ale zarazem droższego), powoduje bowiem wzrost łącznej wielkości produkcji. Przed rozpoczęciem migraqi łączna wartość produkcji jest określona przez produkcję w kraju I, oznaczoną powierzchnią OFGA, i przez produkcję w kraju II, oznaczoną powierzchnią A0'JM. Po migracji zasobów pracy zaś zwiększa się produkcja w kraju II, osiągając wielkość O'JEB, natomiast zmniejsza się w kraju I — do OFEB. Łączny przyrost produkcji można zatem określić jako pole trójkąta EMG. Rachunek strat i zysków przedstawia się trochę inaczej w każdym z omawianych krajów. I tak, redukcja zatrudnienia w kraju I i związane z tym zwiększenie krańcowej produktywności (wydajności) miejscowych zasobów pracy są równoznaczne ze wzrostem stawek płacy. Są zatem korzystne dla pracowników w kraju I. W kraju II dopływ zasobów pracy z zagranicy wywołuje obniżenie poziomu wydajności pracy, a więc prowadzi także do obniżenia płac. Bardziej wyraźnie ilustruje to rysunek 5.3. Jak widać na rysunku 5.3, w warunkach braku ograniczeń siła robocza emigruje z kraju I bardziej w nią zamożnego do kraju II, utożsamianego tutaj z resztą świata (otoczeniem W kraju I), który wyróżnia się mniejszą obfitością robotników, a zarazem wyższymi stawkami płacy. Po otwarciu granic punkt Rysunek 5.3 Wpływ migracji na kształtowanie się sytuacji na rynku pracy krajów oraz w świecie ogółem 88 100108 Pracownicy (min) 72 80 92 Pracownicy (min) m Źródło: P.H. Lindert, Ch.P. Kindleberger, International Economics, Richard D. Irwin, Home-wood, Illinois 1988. 152 równowagi na rynku kraju I oznaczony jako A i leżący na przecięciu się krzywej D (krzywa popytu miejscowego na siłę roboczą) oraz krzywej S\ + Smg (krzywa podaży siły roboczej włącznie z potencjalnymi emigrantami Smg) przesuwa się stopniowo w kierunku punktu B leżącego na przecięciu krzywych Dmg i S. Odwrotnie kształtuje się sytuacja w kraju imigracji (przesuwanie się punktu A, oznaczającego równowagę na rynku pracy tego kraju przed otwarciem granicy, w kierunku punktu B, który oznacza punkt równowagi na rynku pracy po zakończeniu procesu imigracyjnego). Jeśli teraz weźmiemy pod uwagę wykazane na rysunku 5.3 liczby migrantów (w milionach) i odpowiednie zmiany stawek płac (w USD), możemy dokonać analizy konkretnych zysków i strat krajów I i II, a także świata jako całości. Ten rachunek dla liczby emigrantów z kraju I do kraju II równej 20 min (odcinek m) można przedstawić następująco: Wyszczególnienie Ekonomiczne zyski i straty Zyski emigrantów Zyski pozostałych robotników kraju I Straty pracowników w kraju I Płaszczyzny d+e Płaszczyzna a , r.i J f strata d Płaszczyzny c+d J Straty robotników kraju II Zyski pracodawców w kraju II Płaszczyzna a , , „i Ł t zysk b Płaszczyzny a+b J Zyski świata jako całości Płaszczyzny b+e Zgodnie z założeniami przyjętymi na rysunku 5.3 dochodowe efekty emigracji siły roboczej z kraju obficie w nią wyposażonego do kraju z relatywnie mniejszymi zasobami tej siły są pozytywne dla świata jako całości (złożonego w naszym przypadku z krajów I i II), ale zarazem mamy do czynienia ze swego rodzaju paradoksami kształtowania się dochodów na jednego mieszkańca, tj. dochodów per capita. Faktycznie są to paradoksy, nawet jeśli nie uwzględnić innych czynników oraz kształtowania się dochodów ich właścicieli. I tak, po zakończeniu procesu migracyjnego w kraju imigracji (kraju II traktowanym jako otoczenie kraju I) napływ zagranicznej, niżej opłacanej siły roboczej przyczynia się wprawdzie do obniżenia dochodu per capita w skali narodowej, ale równocześnie rosną dochody per capita zarówno imigrantów do tego kraju, jak i jego stałych rezydentów (obywateli). Pozorna redukcja dochodów per capita w skali narodowej w kraju przyjmującym (goszczącym) zagraniczną siłę roboczą jest złudzeniem spowodowanym ujmowaniem migrantów raz jako obywateli kraju I, a następnie jako obywateli kraju II (traktowanego jako otoczenie kraju I). Jeśli uważnie uwzględniać sytuaq'ę w kraju II (tzn. w kraju imigracji) bądź z migrantami przed i po procesie migracji, bądź bez migrantów przed i po tym procesie, to okazuje się, że 153 wspomniany paradoks dochodu per capita jest faktycznie pozorny. Rozumując w ten sposób, łatwo wyjaśnić występowanie rzekomego paradoksu również w przypadku drugiego analizowanego kraju (tj. kraju pochodzenia emigrantów oznaczonego na rysunku 5.3 jako kraj I). W związku z międzynarodową migracją siły roboczej zmieniają się stawki płac. W warunkach braku przeszkód dla tej migracji (zresztą nie tylko, ale takie jest jedno z przyjętych założeń analizy) zmiany te są zawsze zmianami relatywnymi, tzn. trzeba je rozpatrywać na tle zmian cen innych wykorzystywanych czynników wytwórczych. Jeśli wrócić do przykładu, to oczywiste jest, że napływ siły roboczej do danego kraju oznacza tam wz*ost jej zasobu, co wywołuje relatywny spadek stawek płac, ale zarazem relatywny wzrost cen innych czynników wytwórczych (także zmiany dochodów ich właścicieli). Można teraz dalej założyć, iż rozpatrywany kraj A jest krajem absolutnie odgrodzonym od reszty świata (totalnie autarkicznym) i wytwarza się w nim tylko jeden towar (zob. rysunek 5.4). Rysunek 5.4 Ilustracja korzyści obywateli kraju goszczącego zagraniczną silę roboczą zima «, ^ ;w Praca Źródło: R.E. Caves, R.A. Frankel, R.W. Jones, Handel i finanse międzynarodowe, PWE, Warszawa 1998, s. 233. Obywatele przykładowego kraju II dysponują początkowo zasobami pracy i kapitału stosowanymi zgodnie z proporcjami oznaczonymi na rysunku 5.4 punktem A, w którym relacje cen czynników wytwórczych są wyznaczone przez linię BB{ styczną właśnie w punkcie A. Obywatele tego kraju mogą zatem produkować i konsumować jeden własny produkt i w ilościach określonych 154 wyraźnie przez <2i- Załóżmy teraz, że do kraju II może napływać siła robocza z innych krajów i że — przeciętnie biorąc — imigranci dysponują mniejszymi zasobami kapitału niż obywatele kraju II (tzn. przywożą głównie chęć do pracy, chęć znalezienia zatrudnienia). Wtedy nowy, poimigracyjny układ relacji czynników wytwórczych (kapitału i pracy) znajduje się w punkcie C, zaś społeczeństwo kraju II włącznie z imigrantami produkuje i konsumuje ilości określone przez Q2, gdy tymczasem nową, niższą relację cen kapitału i pracy wyznacza styczna do Q2 w punkcie C. W omawianych uwarunkowaniach zmienia się m.in. sytuacja materialna mieszkańców kraju II. Przy nowych cenach kapitału i pracy mogą oni angażować kapitał i pracę zgodnie z proporcjami oznaczonymi na rysunku 5.4 przez punkt D, a nie — jak przed napływem obcej siły roboczej — zgodnie z proporcjami oznaczonymi przez punkt A. Jednak zarazem wyposażenie w czynniki wytwórcze zgodnie z układem w punkcie D pozwala wytworzyć i konsumować większe ilości danego produktu i (oznaczone przez punkt Qi) niż wyposażenie w kapitał i pracę zgodnie z sytuacją w punkcie A, czyli przed napływem zagranicznej siły roboczej. W tym momencie nasuwa się analogia z ortodoksyjną teorią handlu międzynarodowego w sytuacji wytwarzania tylko jednego towaru, przy czym w zamian za część krajowej produkcji wytwarzanej w kraju po określonej cenie można otrzymać część produkcji innego towaru z innego kraju, wytwarzanego tam przed podjęciem wymiany absolutnie i relatywnie taniej. Nowym elementem jest tylko to, że o podjęciu wymiany międzynarodowej (ściślej, międzynarodowej wymiany zasobów pracy) decyduje teraz nie relatywne kształtowanie się cen towarów, ale relatywne kształtowanie się cen czynników produkcji, tj. kapitału i pracy. Kraj II, którego wyposażenie w te czynniki i relacje ich cen są przed otwarciem granic dla imigrantów wyznaczone przez punkt A, jest postrzegany z zewnątrz (przez obywateli kraju I) jako kraj stwarzający możliwość zmiany — w wyniku otwarcia granic dla migracji ludzi — relacji cen czynników produkcji. Zjawisko to można określić mianem możliwości zmian „cenowych terms of trade czynników produkcji" w wyniku liberalizacji obrotów tymi czynnikami. Chodzi o to, że dopóki część obywateli kraju I (potencjalni imigranci do kraju II) ma świadomość występowania odmiennej niż u nich relacji kapitał-praca (a zatem także relacji stopa procentowa-stawka płacy), dopóty występuje w tym kraju swoista „presja emigracji" (a w kraju II tego rodzaju „presja imigracji"), co może sprzyjać poprawie poziomu życia w obu rozpatrywanych krajach. Ale, podobnie jak w międzynarodowej wymianie towarowej, również korzyści z „cenowych terms of trade czynników produkcji" niekoniecznie muszą się kształtować w sposób idealny, tzn. przynosić partnerom (w naszym przykładzie krajowi I i II) równomierne korzyści. Nawet z teoretycznego punktu widzenia rozkład tych korzyści może być nierównomierny. Jest to tym bardziej możliwe, jeśli stopniowo urealniać przedstawione rozważania teoretyczne i uwzględnić np. fakt, 155 że w skali międzynarodowej migrują również wykwalifikowni pracownicy. Wtedy problem jest bardziej skomplikowany. Problemy te dostrzega wielu współczesnych teoretyków międzynarodowej wymiany gospodarczej. Twierdzą oni, że międzynarodowe zróżnicowanie poziomów rozwoju gospodarczego i stawek płac (a w związku z tym także międzynarodowe zróżnicowanie relatywnych cen czynników produkcji) nie są jedynymi przyczynami emigracji i imigracji zasobów pracy między różnymi krajami i ich grupami. Według nich międzynarodowa migracja zasobów pracy jest ponadto związana z występowaniem różnic w szerzej rozumianych kosztach i korzyściach. Do kosztów zaliczają przede wszystkim: wydatki na transport związane z realokacją, utratę dotychczasowych dochodów, wydatki związane z poszukiwaniem nowych miejsc pracy i szkoleniem, koszty ryzyka podejmowanych decyzji oraz koszty rozłąki z rodziną i dotychczasowym otoczeniem, natomiast do korzyści — wyższe stawki płac i dochody osiągane w kraju emigracji, lepsze możliwości kształcenia i poprawy sytuacji materialnej dzieci55 itd. Zapewne upłynie jeszcze wiele czasu, zanim dążenia do formułowania nowych twierdzeń i próby ich syntezy doprowadzą do powstania jednolitej i zwartej teorii międzynarodowej migracji zasobów pracy, która będzie w zadowalającym stopniu pełnić swoje funkcje. Na przykład, z punktu widzenia funkcji wyjaśniającej, nie jest do przyjęcia twierdzenie, że w skali międzynarodowej migrują jedynie niewykwalifikowani pracownicy. Zwłaszcza w ostatnich latach migrują w dużej mierze pracownicy z kwalifikacjami, przy czym najszybciej wzrasta migracja osób z wykształceniem wyższym, głównie inżynierów, lekarzy i naukowców (np. emigracja wielu Europejczyków — w tym Polaków — do Stanów Zjednoczonych w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w., o czym w dużej mierze decydowały — przynajmniej w przypadku Polaków — względy polityczne). Współcześnie mamy do czynienia z tzw. drenażem mózgów (brain draiń), które to określenie nie zawsze jest słuszne (np. gdy przy emigracji wchodzą w grę względy ideologiczne czy polityczne). W każdym razie drenaż ten zmusza do wprowadzenia istotnych poprawek do wnioskowania o ogólnogospodar-czych i społecznych (także politycznych) skutkach międzynarodowej migracji zasobów pracy. Wiadomo np., że niekiedy celowo stymulowany dopływ kwalifikowanych kadr do krajów rozwiniętych gospodarczo — oprócz konkretnych wyników pracy, kreacji popytu wewnętrznego itp. — pozwala zaoszczędzić na kształceniu, podczas gdy ewidentnie tracą na tym kraje o niższym poziomie rozwoju gospodarczego (strata nakładów na kształcenie, trudności z przyspieszeniem tempa wzrostu wydajności pracy i strukturalnych przekształceń gospodarki itp.). I na odwrót, kadry wysoko kwalifikowane mają często trudności ze znalezieniem w swoich krajach macierzystych właściwych miejsc zatrudnienia, podczas gdy napływ niewykwalifikowanych robot- 55 Zob. D. Salvalore, International Economics, jw., s. 292. 156 ników do krajów rozwiniętych gospodarczo zmusza m.in. do asygnowania znacznych środków na kształcenie i zagospodarowanie, opóźnia przemiany strukturalne i prowadzi do konfliktów społecznych. 5.4. Międzynarodowe przepływy wiedzy technicznej Teoretyczne rozważania nad międzynarodowymi przepływami wiedzy technicznej mają wbrew pozorom długą historię. Już bowiem w latach trzydziestych XX w. ekonomista japoński K. Akamatsu sformułował teorię doganiania cyklu produktu, którą ze względu na kształt podstawowych krzywych nazywa się też teorią szyku lotu dzikich gęsi. Zgodnie z tą koncepcją kraje pozostające w tyle za czołówką światową zaspokajają początkowo swoje potrzeby na określone towary poprzez import, a następnie — uzyskawszy z zagranicy ucieleśnioną wiedzę techniczną potrzebną do wytwarzania tych towarów — uruchamiają własną, często udoskonaloną produkcję, która stopniowo zaspokaja popyt krajowy i staje się ewentualnie odskocznią do ekspansji eksportowej (rysunek 5.5). Rysunek 5.5 Model doganiania cyklu produktu K. Akamatsu f, Uwaga: P — produkcja, D — popyt krajowy, Ex — eksport, Im — import. Źródło: J. Monkiewicz, Międzynarodowy transfer wiedzy technicznej, jw., s. 92. We współczesnej teorii międzynarodowej wymiany wiedzy technicznej zwraca się uwagę głównie na korzyści związane z jej importem. Autorzy tej teorii podkreślają, iż dysponowanie tym czynnikiem ma wpływ na konkurencyjność oraz strukturę przewag komparatywnych poszczególnych przedsię- 157 biorstw, krajów, regionów itd. Wykorzystywanie wiedzy technicznej oddziałuje bowiem na efektywność wykorzystywania innych czynników wytwórczych (ziemi, zasobów naturalnych, pracy i kapitału), a także na stan środowiska naturalnego człowieka56. Przy wykorzystaniu różnorodnych kanałów przepływu wiedzy technicznej jej zasoby powiększają najczęściej kraje o niższym niż partnerzy poziomie rozwoju gospodarczego i techniczno-technologicznego. Często postępują jednak w ten sam sposób kraje o najwyższym poziomie tego rozwoju, co — podobnie jak w przypadku międzynarodowej migracji kapitału —jest jedną z przyczyn krzyżowania się w skali gospodarki światowej równoległych prze pływów tej wiedzy (cross-hauling). Ekonomiczne skutki takiego powiększania zasobów wiedzy technicznej dobrze wyjaśniają teorie neotechnologiczne, zwła szcza teoria luki technologicznej i teoria cyklu życia produktu. Import wiedzy technicznej, zgodnie z teorią luki technologicznej czy też teorią cyklu życia produktu, jest bezpośrednim lub pośrednim jej przywozem do kraju, który wyróżnia się relatywnie niską obfitością tego czynnika wytwórczego, ale za to jest relatywnie obficiej wyposażony w inne czynniki (np. w pracę o określonych kwalifikacjach lub też w szeroko rozumiane środowisko naturalne). Oczywiście, w tych teoriach mamy do czynienia z ujęciem dynamicznym, a zatem ze zmieniającymi się układami relatywnego wyposażenia w czynniki wytwórcze i towarzyszącymi temu zmianami struktury handlu międzynarodowego w warunkach konkurencji niedoskonałej. Te zmiany wywierają istotny wpływ na kształtowanie się efektywności gospodarowania we współpracujących krajach i w całej gospodarce światowej, a także na kształtowanie się dochodów krajów-partnerów wymiany (rysunek 5.6). Na osi rzędnych na rysunku 5.6 mamy wyposażenie w siłę roboczą krajów Północy (LN), zaś na osi odciętych wyposażenie krajów Południa (Ls). Kształtowanie się relatywnych stawek płac w tych krajach (tj. stawek płac w stosunku do ceny innego czynnika wytwórczego, np. kapitału) przy różnych możliwościach produkcyjnych wielu dóbr jest oznaczone linią WW. Przy wykorzystaniu zasobów siły roboczej kraje Południa i Północy produkują zarówno dobra tradycyjne, jak i nowsze w ilościach określonych przez punkt B. Po dokonaniu importu wiedzy technicznej (bez względu na sposób i formę jego realizacji) w krajach Południa następuje wzrost produkcji wytwarzanych dóbr, zwłaszcza dóbr nowszych. Oznacza to przyrost ilości wszystkich dóbr wytwarzanych w świecie. Jest to tym bardziej istotne, że wówczas — wskutek przesunięcia produkcji pewnej części nowszych dóbr z krajów Północy do krajów Południa — w bardziej zaawansowanych technologicznie i gospodarczo krajach Północy ma miejsce substytucja tańszej siły roboczej z krajów Południa przez droższą siłę roboczą krajów Północy, co umożliwia zwiększenie ilości wytwarzanych tam dóbr (głównie dóbr nowszych) o wielkość oznaczoną odcinkiem CB oraz, 56 Zob. G.M. Grossman, E. Helpman, Technology and Trade, w: red. G.M. Grossman, K. Rogoff, Handbook of International Economics, Elsevier, Amsterdam 1995. 158 Rysunek 5.6 Kształtowanie się możliwości produkcyjnych oraz relatywnych stawek plac w bogatych krajach Północy i biednych krajach Południa W -v e w LN Źródło: P. Krugman, A Model of Innovation, Technology Transfer and the World Distribution of Income, „Journal of Political Economy" 1979, No. 2, s. 261. co warto podkreślić, wzmaga presję na wprowadzenie nowocześniejszych dóbr przy wykorzystaniu nowszych technologii i/lub nowocześniejszych procesów produkcyjnych. Import wiedzy technicznej przyczynia się nie tylko do zwiększenia rozmiarów produkcji i poprawy efektywności gospodarowania we współpracujących krajach i w gospodarce światowej jako całości. Towarzyszy temu redystrybucja dochodów między współpracującymi krajami, przy czym do pewnego momentu (tj. do momentu pojawienia się innowacji w krajach bardziej zaawansowanych technologicznie) mamy zazwyczaj do czynienia z redystrybucją odpowiednich dochodów na niekorzyść tych właśnie krajów, tj. krajów eksportujących wiedzę techniczną. I tak, import tej wiedzy do krajów mniej zaawansowanych technologicznie przyczynia się głównie do zwiększenia produkcji nowszych dóbr (NP), podczas gdy — ujmując zagadnienie modelowo — ilość dóbr tradycyjnych (TP) nie ulega zmianie. Oznacza to, że zwiększa się relacja NP/TP, co jest równoznaczne ze wzrostem różnic w poziomach stawek płac między krajami mniej zaawansowanymi technologicznie (ogółem i/lub w określonych sektorach, dziedzinach, produktach) a krajami bardziej technologicznie zaawansowanymi oraz zazwyczaj wyraźnie bogatszymi. To niekorzystne kształtowanie się stawek płac ludności krajów bardziej zaawansowanych technologicznie jest zazwyczaj tylko częściowo rekompensowane korzystniejszym dla nich kształtowaniem się cenowych terms of trade w wymianie z krajami mniej technologicznie zaawansowanymi. W każdym razie taka sytuacja zmusza kraje technologicznie bardziej zaawansowane do 159 systematycznego utrzymywania przewagi technologicznej bądź jej powiększania w ujęciu zarówno globalnym, jak i sektorowym, branżowym, a nawet w zakresie części składowych gotowych produktów. Można dalej stwierdzić, że wszystkie kraje są zatem współzależne, zaś stopień współzależności w zakresie dochodów, stosowanych technologii, wymiany międzynarodowej (w tym wymiany wiedzą techniczną) w sumie zwiększa się, zwłaszcza jeśli kraje mniej technologicznie rozwinięte wykorzystują w procesie doganiania (catching-up) możliwości tkwiące w imporcie wiedzy technicznej. Podstawową przesłanką możliwości rozwoju eksportu wiedzy technicznej jest dysponowanie nią przez określony kraj lub inny podmiot gospodarczy (np. przedsiębiorstwo produkcyjno-handlowe działające na terenie danego kraju). Dysponowanie to jest przy tym efektem bądź tzw. uczenia się przez działanie (learning by doing), bądź celowo prowadzonych prac naukowo-badawczych i wdrożeniowych (B + R), które prowadzą do pojawiania się różnych innowacji w postaci nowych produktów i nowych procesów produkcyjnych. W mniejszym lub większym stopniu towarzyszą temu zazwyczaj swoiste pochodne aktywnej działalności naukowo-inwencyjno-innowacyjnej, które rozprzestrzeniają się z różną intensywnością w poszczególnych krajach i w skali międzynarodowej. Są to tzw. spillovers, czyli efekty pochodne zjawiska „rozpływania się" postępu naukowego, technicznego i organizacyjnego. Uczenie się przez działanie jest źródłem wiedzy technicznej i postępu technicznego samo przez się. Z tego jednak punktu widzenia ważne są też warunki wyjściowe danego kraju czy innego podmiotu gospodarczego w postaci historycznie zakumulowanych zasobów wiedzy, zdolności, skłonności do inwencji i innowacji czy też zdolności i skłonności do samozor-ganizowania się. Pozostając na szczeblu krajowym, można stwierdzić, że w danym momencie t0 w przypadku każdego kraju obowiązuje następujące równanie: gdzie: a, Ai(») funkcja produkcji dóbr /,...,«. ilość pracy, kapitału i zasobów naturalnych zużytych przy produkcji dóbr i,...,n. wskaźniki efektywności wykorzystywania czynników produkcji przy wytwarzaniu dóbr i,...,n. indeks zasobu wiedzy technicznej przy wytwarzaniu dóbr /,...,«. Jeśli nawet założyć, że w danym momencie funkcje produkcji Z, są identyczne w różnych krajach, to w miarę upływu czasu zmieniają się wszystkie elementy znajdujące się po prawej stronie powyższego równania. Dzieje się tak nawet przy przyjęciu dalej mało realistycznego założenia, że funkcje popytu krajowego i światowego są identyczne w momencie t0, zaś 160 J w ujęciu dynamicznym zmieniają się dokładnie tak samo. Chodzi głównie o to, że: a) kształtowanie się indeksów wyrażających zasoby wiedzy technicznej jest zróżnicowane w ujęciu przestrzennym m.in. z uwagi na różną dynamikę tzw. spillovers w ramach poszczególnych krajów i między krajami; b) zmieniają się wzajemne relacje między ilościami wykorzystywanych czyn ników wytwórczych, czemu towarzyszą zmiany ich relatywnych cen; c) wskutek powyższego zmieniają się dodatkowo wskaźniki efektywności wykorzystywania poszczególnych czynników wytwórczych; d) możliwości uczenia się przez działanie są zróżnicowane w ujęciu sek torowym, działowym, gałęziowym, a nawet w zakresie poszczególnych produktów, ich zespołów, podzespołów i części składowych; e) możliwości wykorzystywania tzw. spillovers są zróżnicowane przy różnych kombinacjach struktur produkcji w ujęciu przestrzennym, gałęziowo-dzia- łowym itd. Ujęcie wszystkich wymienionych czynników i wzajemnych zależności między nimi i to na dodatek w ujęciu dynamicznym w jednym, wewnętrznie spójnym modelu nie jest dzisiaj możliwe. Z tymi zjawiskami mamy jednak do czynienia. Co więcej, obserwuje się wiele zewnętrznych przejawów występowania tych współzależności, a nawet pewnych prawidłowości rozwojowych. Wystarczy wspomnieć segmentację współczesnej gospodarki światowej na różnego typu makroregiony, regiony i aglomeracje czy też szczególnie intensywne powiązania w ich ramach określonych dziedzin nauki, techniki, produkcji i handlu. Często nazywa się je związkami (połączeniami) różnorodnych przemysłów {industry clusterś), których funkcjonowanie i rozwój (przez odpowiednio zorganizowane uczenie Się przez działanie i działanie dla uczenia się) umożliwia m.in. nadzwyczaj dynamiczne zmiany międzynarodowego międzyregionalnego układu przewag komparatywnych, a nawet przekształcanie braku tych przewag w określonych sektorach, dziedzinach itd. w faktyczne ich występowanie. W tym ostatnim przypadku chodzi o zjawisko określane jako przeskakiwanie luk (leapfrogging). We współczesnym świecie istotne znaczenie mają działania prowadzone w sferze B + R, których efektem jest pojawianie się coraz nowszych innowacji produktowych i/lub procesowych. Te innowacje są chronione w mniejszym lub większym stopniu, co z kolei, z jednej strony, jest przyczyną występowania, z drugiej zaś immanentnym atrybutem funkcjonowania konkurencji niedoskonałej. Według K.J. Arrowa występuje tu swoista prawidłowość, a mianowicie im bardziej unikatowa i przełomowa jest wiedza techniczna stosowana przez innowatora, tym mocniejsza jest jego pozycja monopolistyczna, a zarazem wyższe wynagrodzenie za posiadanie tej wiedzy. Zgodnie np. z teorią cyklu życia produktu sytuacja może jednak ulegać zmianie. Dotyczy to również — a może przede wszystkim — okoliczności, kiedy mamy do czynienia z wewnętrznie indukowanymi innowacjami lub — inaczej — z postępem technicznym wywołanym aktywizacją krajowej sfery B + R (zob. rysunek 5.7). 161 Rysunek 5.7 Struktura modelu rozwoju gospodarczego i wymiany międzynarodowej według G.M. Grossmana i E. Helpmana Czynniki Rodzaje Wymiana wytwórcze działalności międzynarodowa zasobów naturalnych) B + R Przepływy wiedzy technicznej Swobodny przepływ efektów Produkcja dóbr Kapitał ludzki technologicznie Handel wewnatrzgałęziowy w sektorze przemysłowym zaawansowanych \ / Oligopol v i możliwości A osiągnięcia / \ zysku Niewykwalifi- \ Produkcja trady- kowana siła cyjnych wyrobów Handel międzygałeziowy w sektorze Drzemvsłowvm robocza przemysłowych Wolna konkurencja Brak korzyści skali PrnHiikria Między- i wewnątrzgałęziowy han- innego typu del innego typu wyrobami i usługa- mi o charakterze sezonowym (tzw. wy intertemporal trade) Źródło: G.M. Grossman, E. Helpman, Endogenous Product Cycles, „The Economic Journal" 1991, vol. 101; H. Siebert, A Schwnpeterian Model ofGrowth in the World Economy: Some Notes on a new Paradigm in International Economics, „Weltwirtschaftliches Archiv" 1997, vol. 127. W modelu G.M. Grossmana i E. Helpmana uwzględnia się (oprócz kapitału i zasobów naturalnych) dwa czynniki wytwórcze (kapitał ludzki i niewykwalifikowaną siłę roboczą), które mogą być wykorzystywane z różną intensywnością w trzech sferach, a mianowicie w sferze B + R, produkcji dóbr technologicznie zaawansowanych oraz produkcji tradycyjnych artykułów przemysłowych. Sfera B + R jest zarówno importerem, jak i eksporterem czystej wiedzy technicznej. Pełni ona zarazem funkcję usługową w stosunku do produkcji dóbr technologicznie zaawansowanych, w przypadku których istnieją możliwości osiągania korzyści skali. Takich możliwości nie ma w przypadku produkcji tradycyjnych wyrobów przemysłowych, na rynkach których 162 przeważają warunki wolnej konkurencji. Z kolei sektor wytwarzający dobra technologicznie zaawansowane jest podzielony na rynki oligopolistyczne, zależne od efektów działalności sfery B + R. Obie te sfery rozwijają swoją działalność w celu osiągnięcia określonych zysków. W omawianym modelu wyróżnia się cztery formy rozwoju wymiany międzynarodowej analizowanego kraju z otoczeniem gospodarczym, funkcjonującym w ramach gospodarki światowej. Oprócz międzynarodowych przepływów wiedzy technicznej chodzi o wymianę efektów rozwoju między- i we-wnątrzgałęziowego podziału pracy w ramach przemysłu, które to strumienie obrotów można przy braku korzyści skali wyjaśnić zasadą obfitości zasobów. Dochodzi do tego handel między- i wewnątrzgałęziowy innymi produktami (tj. towarami i usługami), który G.M. Grossman i E. Helpman nazywają handlem międzyokresowym. Ten typ wymiany (podobnie jak handel między-gałęziowy w przemyśle) jest rozwijany przy występowaniu pewnego opóźnienia między eksportem a importem, czemu towarzyszą odpowiednie przepływy kapitałowe (udzielanie pożyczek, ich spłaty itp.). Z punktu widzenia krajów współpracujących w ramach gospodarki światowej istotne znaczenie mają skutki wprowadzania specjalizacji oraz handlu typu poziomego i pionowego, co jest ściśle związane z między- oraz wewnątrz-gałęziowymi przepływami czynników produkcji. W ten sposób odpowiedni krąg współzależności teoretycznych i praktycznych wyraźnie się zamyka. Omówione koncepcje nie składają się na pełną, uniwersalną i spójną teorię międzynarodowych przepływów wiedzy technicznej, która przekonująco wyjaśniałaby wszystkie aspekty tego skomplikowanego zagadnienia. Opracowanie takiej dynamicznej teorii to długookresowy cel badań teoretycznych. Już jednak obecny stan teorii międzynarodowych przepływów techniki wzbogaca naszą wiedzę na ten temat i może być użyteczny w prowadzeniu działalności gospodarczej oraz kształtowaniu zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej. Wyniki wielu analiz empirycznych potwierdzają zresztą różne twierdzenia sformułowane przez teoretyków. W świetle dotychczasowego dorobku rozwijającej się teorii międzynarodowych przepływów wiedzy technicznej kluczem do wyjaśnienia zaobserwowanych prawidłowości w tym zakresie są motywy podmiotów gospodarczych, zwłaszcza podmiotów podejmujących ekspansję zagraniczną. Ekspansja ta jest z kolei w dużej mierze siłą napędową zmian w gospodarce światowej, co znajduje wyraz m.in. w zmianach rozmiarów i struktury międzynarodowych obrotów towarami i czynnikami produkcji. Dowodzą tego również wyniki badań empirycznych opartych na teoretycznych koncepcjach dotyczących transferu wiedzy technicznej. Wiadomo np., że dążąc do wykorzystania wiedzy technicznej, dokonuje się przede wszystkim zagranicznych inwestycji bezpośrednich, a dopiero później eksportu i licencjonowania. Jednocześnie zagraniczne inwestyq'e bezpośrednie stosuje się częściej w przypadku tzw. innowacji produktowych, natomiast eksport — w przypadku innowacji polegających na doskonaleniu techniki i organizacji procesów wytwórczych towarów 163 już znanych. Zgodnie z rozważaniami teoretyków tzw. innowaqe przełomowe wykorzystuje się głównie w dokonywaniu zagranicznych inwestycji bezpośrednich, podczas gdy mniej istotne lub starsze techniki udostępnia się kontrahentom przez sprzedaż licencji. Starsze techniki wykorzystuje się przy tym częściej w udzielaniu licencji niż w rozwoju eksportu. 5.5. Międzynarodowe przepływy gospodarcze a środowisko naturalne człowieka Rozważania nad korzyściami z wymiany międzynarodowej są wyraźnie utrudnione przy ograniczeniu czynników produkcji jedynie do zasobów pracy, kapitału i wiedzy technicznej. Dlatego też w miarę upływu czasu coraz większa liczba ekonomistów zajmujących się problematyką wymiany międzynarodowej stara się wprowadzać do swoich rozważań modelowych kolejny, bardzo ważny czynnik produkcji, a zarazem dobro konsumpcyjne określane jako środowisko naturalne człowieka (w skrócie — środowisko)57. Trudno bowiem zaprzeczać istnieniu związków między wymianą międzynarodową a kształtowaniem się sytuacji w zakresie środowiska (np. odpowiednich zmian wielkości produkcji, konsumpcji oraz ich rozmieszczenia terytorialnego) czy też między polityką handlową a polityką ochrony środowiska naturalnego człowieka (np. duże uzależnienie rozwoju gospodarczego krajów słabo rozwiniętych od eksportu surowców m.in. ze względu na stosowanie przez kraje rozwinięte wielu barier ograniczających import towarów przemysłowych). Zgodnie z klasyczną i neoklasyczną teorią handlu międzynarodowego każdy kraj wymieniający towary z otoczeniem zgodnie z zasadą kosztów względnych może osiągnąć wymierne korzyści ekonomiczne (economic wel-fare). Jest to równoznaczne z osiąganiem korzyści z wymiany w skali całego świata. Korzyści te definiuje się następująco: korzyści ekonomiczne z handlu = dodatkowe dochody producentów + + dodatkowa konsumpcja + + wpływy netto rządów poszczególnych krajów. 57 Zob. m.in. W.J. Baumol, W.E. Oats, The Theory of Ewironmental Policy, Cambridge University Press, Cambridge 1988; International Trade and the Entironment; Theory and Policy Issues, red. N.B. Heerink, J.F.M. Helming i O.J. Kuik, Elsevier, Wageningen 1993; H. Siebert, M. Rauscher, International Trade, Factor Movements and the Environment, Clarendon Press, Oxford 1997. 164 Rozumowanie to można kontynuować, biorąc pod uwagę środowisko naturalne. Wtedy, uwzględniając rozwój obrotów międzynarodowych zgodnie z zasadą obfitości zasobów (będącą reinterpretacją zasady kosztów względnych), można mówić o względnej obfitości wyposażenia poszczególnych krajów w ten specyficzny czynnik, a zatem również o relatywnej jego cenie w każdym z krajów. Za kraj relatywnie obficie wyposażony w zasoby środowiska naturalnego uważa się przy tym taki, który wyróżnia się relatywnie większymi możliwościami i zdolnościami asymilacji różnorodnych zanieczyszczeń lub większymi możliwościami tolerowania elementów zanieczyszczających środowisko. W tym właśnie miejscu można sformułować definicję tzw. społecznych korzyści z handlu (social welfare) z uwzględnieniem kolejnego, szczególnie nas tu interesującego czynnika produkcji w postaci środowiska naturalnego człowieka. Brzmi ona następująco: korzyści społeczne z handlu = dodatkowe dochody producentów + + dodatkowa konsumpcja różnych produktów + + wpływy netto rządów + + stan środowiska naturalnego. Korzyści ekonomiczne z wymiany można stosunkowo łatwo wykazać i zmierzyć. Jest to natomiast trudniejsze w przypadku korzyści społecznych, co wcale nie oznacza, że należy uwzględniać tylko te pierwsze czy też zdecydowanie przeciwstawiać sobie economic welfare i social welfare. Wręcz przeciwnie, istnieje potrzeba kontynuowania rozważań z uwzględnieniem kategorii korzyści społecznych. Już dzisiaj można wymienić pewne aspekty problemu oddziaływania i mierzenia czynników środowiskowych. C.F. Run-ge wymienia następujące: a) rozmieszczenie (alokacja) działalności gospodarczej między różnymi krajami; b) kształtowanie się korzyści skali; c) kształtowanie się struktury produkcji; d) techniki stosowane w różnych krajach58. Zgodnie z C.F. Runge środowisko naturalne jako czynnik jest nierównomiernie rozmieszczone w skali światowej, a zatem są zróżnicowane jego ceny relatywne. Dokonując wymiany w skali międzynarodowej zgodnie z zasadą obfitości zasobów, można zatem podwyższyć poziom dobrobytu w świecie, co wcale nie oznacza, że odpowiednie korzyści są dzielone równomiernie oraz że zawsze zyskują wszyscy. Pozostaje zresztą dodatkowy problem kształtowania się relacji między korzyściami ekonomicznymi i społecznymi z handlu oraz szerzej rozumianej międzynarodowej wymiany gospodarczej. Zgodnie z teorią optymalne korzyści z tytułu rozwoju wymiany międzynarodowej z uwzględnieniem środowiska naturalnego można osiągnąć w warunkach całkowicie swobodnych przepływów produktów (towarów i usług) oraz czynników wytwórczych przy równoczesnym prowadzeniu przez po- 58 Zob. C.F. Runge, Economic Trade and Etwironmental Protection. W: Handbook ofEnviron-mental Economics, red. D.W. Bromley, jw. 165 szczególne kraje takiej polityki ochrony środowiska, która powoduje pełne umiędzynarodowienie wszystkich elementów wpływających na jego zanieczyszczenie. Jest to oczywiście rozwiązanie idealne nie mogące zaistnieć w rzeczywistości. Dlatego też trwają poszukiwania rozwiązań suboptymalnych. Ich punktem wyjścia jest identyfikacja przyczyn powodujących występowanie odchyleń od optymalnej zagranicznej polityki ekonomicznej i optymalnej polityki ochrony środowiska naturalnego człowieka. Środowisko to bowiem jest czynnikiem rzadkim, a zarazem wyróżniającym się wieloma specyficznymi cechami59 (zob. rysunek 5.8). Rysunek 5.8 Proces gospodarowania a kształtowanie się stanu środowiska naturalnego człowieka Produkcja -> Konsumpcja 2 3 .—- Emisja zanieczyszczeń Surowce & Zanieczyszczający 7_ _ Jakość środowiska naturalne ~ ~ środowisko jako dobro publiczne Źródło: H. Siebert, The World Economy, Routledge, London 1999, s. 257. Środowisko naturalne człowieka jako czynnik wytwórczy pełni w procesie gospodarowania i odpowiednim systemie ekonomicznym dwie funkcje, które są konkurencyjne. Z jednej strony, jest ono dobrem tzw. konsumpcji powszechnej (public consumption good), co na rysunku 5.8 obrazuje strzałka 1, z drugiej zaś absorbuje zanieczyszczenia powstające w sferze produkcji i konsumpcji (strzałki 2 i 3). Emisje zanieczyszczeń z tych sfer są odbierane przez zanieczyszczających środowisko przez rozwijanie procesów produkcyjnych i konsumpcyjnych (proces dyfuzji), które z kolei wpływają na stan środowiska (funkcje niszczenia środowiska określają strzałki 6 i 7). Do tego trzeba dodać, że właśnie środowisko naturalne (ściślej, ziemia wraz z tkwiącymi w niej zasobami) dostarcza wsadu materiałowego dla procesu produkcyjnego (strzałka 5). W sumie zatem konkurencyjne funkcje są w istocie zewnętrznymi aspektami szeroko rozumianego procesu wytwarzania i konsumpcji różnorodnych dóbr. 59 Zob. H. Siebert, Economics of Environment, Springer, Berlin 1995; M. Rauscher, International Trade..., jw.; H. Siebert, The World Economy, Routledge, London 1999. 166 Środowisko naturalne jako dobro publiczne jest własnością każdego kraju, przy czym żaden obywatel nie może być pozbawiony korzystania z tego dobra. Zarazem jednak jako czynnik absorbujący różnego typu zanieczyszczenia nie jest ono dobrem publicznym. To też rodzi określone implikacje. Zgodnie z dotychczasowym dorobkiem teoretycznym, nawiązującym wyraźnie do teorii i zasady obfitości zasobów, trzeba wyraźnie odróżniać relatywne wyposażenie w środowisko naturalne typu naturalnego i typu de facto. Naturalne (prawdziwe) wyposażenie danego kraju w ten czynnik wytwórczy (w warunkach gospodarki rynkowej jednocześnie jako dobro publiczne i jako dobro prywatne) ujawnia się w postaci jego względnej rzadkości w stosunku do fizyczno-technologicznych możliwości danego kraju do ochrony tego dobra przed różnego typu zanieczyszczeniami oraz wobec różnych preferencji obywateli. Z kolei przez pojęcie wyposażenia w środowisko naturalne typu de facto należy rozumieć wyposażenie typu naturalnego skorygowane (mniej lub bardziej) przez prowadzoną przez każdy kraj politykę ochrony środowiska, w tym przez odpowiednią zagraniczną i/lub międzynarodową politykę ekonomiczną. W każdym razie jest bardzo prawdopodobne, a potwierdzają to wyniki wielu analiz empirycznych, że kraje wyróżniające się relatywnie liberalnymi przepisami dotyczącymi ochrony środowiska naturalnego człowieka wyróżniają się zarazem specjalizacją w produkcji i eksporcie dóbr wpływających negatywnie na stan tego środowiska. Do tych krajów są też kierowane najczęściej różne odpady. Co więcej, kraje te są przedmiotem zainteresowania zagranicznego kapitału, którego strukturalne aspekty lokaty łatwo sobie wyobrazić. Nie może to jednak prowadzić automatycznie do wniosku o konieczności ujednolicenia w skali światowej różnorodnych norm i standardów dotyczących ochrony środowiska naturalnego człowieka, oczywiście z wyjątkiem norm i standardów mających przeciwdziałać globalnym zagrożeniom ludzkości (np. efektowi cieplarnianemu). Automatyczne ujednolicanie — pomijając pewne wyjątki — może bowiem prowadzić do międzynarodowych przepływów produktów i czynników niezgodnych z zasadą obfitości zasobów ze wszystkimi tego negatywnymi konsekwencjami. Rozdział A, JÓSSSEO. „<-ŚKL -jolki* JhŁ>. ^a&Ł --śś=*. xś*&Lo. J&Łtx. -a&Sto. eny międzynarodowe 6.1. Pojęcie cen międzynarodowych Cena jest to wyrażona w pieniądzu wartość określonego towaru lub usługi, wartość waluty zagranicznej (tj. kurs walutowy) lub określonego czynnika produkcji (pracy, kapitału, wiedzy technicznej itd.). Każda z tych wartości powstaje w wyniku zderzenia się popytu z odpowiednią podażą. Jest to zatem zawsze efekt odchodzenia bądź od przewagi podaży danego towaru (a także usługi, waluty zagranicznej lub czynnika produkcji) nad popytem na ten towar (usługę, walutę zagraniczną lub określony czynnik produkcji), bądź od przewagi popytu na dany towar (usługę, walutę zagraniczną lub określony czynnik produkcji) nad jego (ich) podażą. Sytuacja ulega oczywiście ciągłym zmianom1. W efekcie faktycznie mamy do czynienia z procesami kształtowania się cen w warunkach nadwyżki podaży nad popytem oraz z procesami kształtowania się cen w warunkach nadwyżki popytu nad podażą, ale cena ewoluuje zawsze wokół odpowiedniej wartości (zob. rysunek 6.1). Można mówić o cenach towarów i usług oraz o cenach czynników produkcji. Każdy towar i usługa mają oczywiście własną cenę. Własną cenę ma też każdy czynnik produkcji. Ceną pracy jest stawka płacy. Z kolei ceną kapitału jest stopa procentowa, ceną wiedzy technicznej zaś po prostu cena, którą trzeba płacić za określony sposób lub kanał jej nabywania i/lub wykorzystywania (np. cena płacona za określony patent czy określoną licencję; można ją nazwać ceną wiedzy, tzw. royalty). 1 Zob. Handel międzynarodowy, red. P. Bożyk, PWE, Warszawa 1980; Teoria i polityka handlu międzynarodowego w kapitalizmie, red. Z. Kamecki i J. Sołdaczuk, jw.; A.J. Klawe, A. Makać, Zarys międzynarodowych..., jw.; Międzynarodowe przepływy gospodarcze, red. L. Balcerowicz, jw.; D. Salvatore, International Economics, jw.; J. Sołdaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki..., jw.; Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski i E. Kawec-ka-Wyrzykowska, jw. 168 Rysunek 6.1 A. Przebieg procesu „od nadwyżki podaży do równowagi" Krzywa popytu Krzywa podaży Cena początkowa Ilość Reakcja Podaż równowagi ilościowa B. Przebieg procesu „od nadwyżki popytu do równowagi" , Krzywa popytu / -Krzywa podaży Cena równowagi, cc Cena początkowa' Nadwyżka popytu "ość ilościowa Podaż równowagi Źródło: Wie funktioniert das? Die Wirtschaft heute, Meyers Lexi- kon-Verlag, Wien-Zurich 1976, s. 195. Ceny towarów i usług oraz czynników produkcji są to normy oceniające rozumianą względnie ich ograniczoność (niedobór lub nadmiar). Zawsze można mówić o cenach absolutnych oraz o cenach względnych. Wyraźnie „czytelna" jest dla nas cena 1 kg cukru, cena usługi fryzjerskiej czy cena nabycia akcji danego przedsiębiorstwa. Są to ceny „czytelne" w tym sensie, że informują o niedoborze albo nadmiarze danego towaru, usługi, czynnika produkcji i walut zagranicznych. Ceny towarów i usług, czynników produkcji i walut zagranicznych spełniają zatem funkcję informacyjną. Najważniejszą rolą ceny jest niewątpliwie informowanie producenta czy dostawcy o sile zapotrzebowania odbiorcy (krajowego czy zagranicznego konsumenta, inwestora 169 lub producenta) na określony towar, usługę, czynnik produkcji lub walutę zagraniczną. Oprócz funkcji informacyjnej ceny pełnią również funkcję dystrybucyjną i funkcję agregacyjną. Funkcja dystrybucyjna polega na tym, że przez ceny towarów, usług i czynników produkcji dokonuje się w każdym kraju podziału dochodu narodowego. Funkcję agregacyjną cena pełni tylko wtedy, kiedy jest to cena ukształtowana w warunkach normalnie funkcjonujących rynków towarów, usług i czynników produkcji. Tylko wtedy bowiem można ją potraktować jako rozsądną normę oceniającą i umożliwiającą agregację (np. składników dochodu narodowego, produkcji przemysłowej). W każdym kraju mamy zawsze do czynienia z określonym poziomem absolutnym cen towarów, usług i czynników produkcji. Można jednak również mówić o cenach względnych na rynku wewnętrznym danego kraju, np. o względnych (relatywnych) wewnątrzkrajowych cenach ziemniaka i cukru oraz o względnych (relatywnych) wewnątrzkrajowych cenach pracy i kapitału. Są to tzw. wewnętrzne ceny relatywne, których kształtowanie się jest jedną z głównych przesłanek rozwoju handlu międzynarodowego i międzynarodowej migracji czynników produkcji, o czym już była mowa. W każdym razie zawsze warto odróżniać dwa pojęcia: kształtowanie się cen (także kosztów) absolutnych oraz kształtowanie się cen (także kosztów) w ujęciu względnym czy też porównawczym lub komparatywnym. Ceny kształtują się na rynku, tzn. w miejscu spotkania się popytu i podaży (zob. rysunek 6.1). Trzeba przy tym wyraźnie odróżniać rynek lokalny, regionalny czy krajowy od rynku międzynarodowego. Rynek międzynarodowy rozumiany jako miejsce zetknięcia się podaży z popytem w skali międzynarodowej wyróżnia się specyfiką, która jest pochodną specyfiki międzynarodowych stosunków ekonomicznych. Na rynku tym kształtują się ceny towarów, usług, czynników produkcji i walut w stosunkach między krajami wyodrębnionymi granicami politycznymi, granicami ekonomicznymi, między krajami stosującymi różne waluty itd. Nie wszystkie towary, usługi czy rodzaje wiedzy technicznej są przedmiotem handlu międzynarodowego i dlatego nie można mówić o kształtowaniu się ich ceny międzynarodowej (np. budynków czy zakładów użyteczności publicznej). Nie będąc przedmiotem wymiany międzynarodowej, nie mają one ani wartości międzynarodowej, ani ceny międzynarodowej. Po prostu społeczne koszty ich wytwarzania nie są porównywane na odpowiednich rynkach (np. na rynku budynków czy licencji typu „X"). Te towary i usługi określa się mianem non-tradables. W związku ze specyfiką międzynarodowych stosunków ekonomicznych, w tym zwłaszcza ze stosowaniem przez poszczególne kraje odmiennej zagranicznej polityki ekonomicznej i stosowaniem różnorodnych praktyk przez wielkie korporacje transnarodowe, połączenia różnorodnych rynków narodo- 170 wych w określony jeden rynek międzynarodowy (np. rynek miedzi czy rynek pracy o określonych kwalifikacjach) są mniej elastyczne, niż ma to miejsce na rynku narodowym. Mechanizmy łączące podaż i popyt w skali międzynarodowej są mniej doskonałe (funkcjonują mniej sprawnie) niż w skali narodowej, różnice zaś cen między odpowiednimi rynkami narodowymi (np. polskim i niemieckim) a odpowiednimi rynkami międzynarodowymi (np. na rynku bawełny typu „X") mogą się utrzymywać przez dłuższy czas lub wręcz być trwałe. Różna też może być struktura cen na poszczególnych rynkach. 6.2. Wzajemne zależności cen oraz popytu i podaży na doskonałym międzynarodowym rynku towarów i usług Przy założeniu doskonałego funkcjonowania międzynarodowych rynków określonych towarów i usług ich ceny oscylują wokół określonej wartości międzynarodowej (zob. rysunek 6.1). Co więcej, podobnie jak w przypadku doskonałego rynku narodowego, również w przypadku rynku międzynarodowego można mierzyć odpowiednie zależności między popytem, podażą i cenami. Jako mierników używa się tzw. elastyczności cenowych. Wyróżnia się przy tym cenowe elastyczności popytu oraz cenowe elastyczności podaży. W praktyce wyróżnia się cenowe elastyczności punktowe i cenowe elastyczności łukowe. Cenowa elastyczność popytu typu punktowego (tzn. w danym punkcie) jest to współczynnik wskazujący na reakcję popytu na zmianę ceny, gdy zmiana ceny jest bardzo mała. Współczynnik ten oblicza się za pomocą następującego wzoru: AD. AP *~ D ' P ' gdzie: Zs^p — cenowa elastyczność popytu, Z) — popyt, AD — zmiana popytu, P — cena, AP — zmiana ceny. Cenowa elastyczność popytu typu łukowego wskazuje na siłę reakcji popytu przy dużych zmianach cen. Oblicza się ją według wzoru: ., Do-D, Pn-P, " P0+Pl ' 171 gdzie: Do — wielkość popytu przed zmianą ceny, Di ?— wielkość popytu po zmianie ceny, Po — pierwotny poziom ceny, Pi — nowy poziom ceny. Podane formuły odnoszą się do tzw. cenowej elastyczności prostej (bezpośredniej). Wyróżnia się także cenowe elastyczności mieszane, a wśród nich cenową elastyczność substytucyjną i cenową elastyczność komplementarną. Cenową elastyczność mieszaną w punkcie wyznacza się w sposób niemal identyczny jak cenową elastyczność prostą: „ _ADa APb ~apm Da- Pb ' gdzie: M Edpm — cenowa elastyczność mieszana, , fc : '", ? Da — popyt na towar a, Pb — cena towaru b, komplementarnego lub substytucyjnego względem i towaru a. Można także obliczyć cenową elastyczność mieszaną dla danego towaru substytucyjnego lub towaru komplementarnego w stosunku do towaru a. Oblicza się ją według powyższego wzoru. W teorii i w praktyce wyznacza się również cenową elastyczność podaży. Z czysto teoretycznego punktu widzenia można też wyróżnić cenową elastyczność podaży w punkcie i cenową elastyczność podaży typu łukowego. Najczęściej jednak oblicza się punktową elastyczność podaży, stosując następujący wzór: AS Ap ..tw .mwKrw sp s • P ' ' ?••••• • •*".•• ???' ??•? ? • ' ???•???"U- c\a -, gdzie: . ..,, , -„ :-,r-r-- ??:?? Esp — cenowa elastyczność podaży, ; ,k: S —wielkość podaży w okresie początkowym, .- AS — zmiana podaży między okresem badanym a okresem początkowym. Reakcje popytu i podaży na zmiany cen mogą być rozmaite. W praktyce potwierdza się zazwyczaj „ujemne nachylenie krzywej popytu". Oznacza to, że gdy cena spada, popyt wzrasta, a gdy cena wzrasta, popyt maleje. Odwrotnie zaś, gdy cena wzrasta, wzrasta też zazwyczaj podaż, a gdy cena maleje, maleje też na ogół podaż. W związku z tym można mówić o „dodatnim nachyleniu krzywej podaży". Dlatego też formułę cenowej elastyczności popytu często poprzedza się znakiem minus, podczas gdy cenowa elastyczność podaży jest z reguły dodatnia. 172 6.3. Kształtowanie się dochodu oraz popytu i podaży na doskonałym międzynarodowym rynku towarów i usług Na kształtowanie się cen na określonym rynku narodowym czy międzynarodowym ważny wpływ wywierają również zmiany dochodów. Istota problemu polega na tym, że zmiany dochodów ludności (konsumentów i inwestorów) wpływają także (choć nie tylko) na kształtowanie się krzywych popytu i podaży. I tak, jeśli wzrastają dochody, to zazwyczaj wzrasta popyt, co można mierzyć za pomocą wzoru na kształtowanie się dochodowej elastyczności popytu: AD AY ~D~' Y 3zie: Edy — dochodowa elastyczność popytu, D — popyt, AD — zmiana popytu, Y — dochód, AY — zmiana dochodu. Zmiany dochodu wpływają także na kształtowanie się odpowiednich krzywych podaży. Teoretycznie wraz ze wzrostem dochodu może wzrastać, i zazwyczaj wzrasta, podaż. Można zatem obliczać dochodowe elastyczności podaży, tj. współczynniki wskazujące na relatywną zmianę podaży jako reakcję na relatywną zmianę dochodu. Współczynniki te wyznacza się według wzoru: AS AY S ' Y ' v ~ gdzie: Ejy — dochodowa elastyczność podaży, S — wielkość podaży w okresie początkowym, AS — zmiana podaży. Dochodowe elastyczności popytu i podaży mają zazwyczaj znak dodatni. Można więc mówić o „dodatnim nachyleniu" krzywych popytu i podaży względem dochodu. Nie są to jednak reguły absolutnie obowiązujące; są od nich wyjątki i to zwłaszcza w skali międzynarodowej. 173 6.4. Rodzaje rynków międzynarodowych 6.4.1. Ogólna charakterystyka rynków międzynarodowych Rynki międzynarodowe można dzielić według różnych kryteriów. Najczęściej stosuje się: 1) kryterium przedmiotowe, 2) kryterium geograficzne, 3) kryterium stopnia zorganizowania. Zgodnie z kryterium przedmiotowym można wyróżnić rynki towarów i usług oraz rynki czynników produkcji (pracy, kapitału czy wiedzy technicznej). Z kolei zgodnie z kryterium geograficznym można wyodrębnić rynek europejski, rynek amerykański itp. Jest też możliwa ich dalsza segmentacja (np. europejski rynek usług, europejski rynek samochodowy). Z punktu widzenia kształtowania się cen w wymianie międzynarodowej najistotniejsze znaczenie ma podział rynków według kryterium stopnia ich zorganizowania, tj. stopnia ujawniania się mechanizmu konkurencji cenowej, podziału dochodu z wymiany międzynarodowej itd. Z tych punktów widzenia możliwości podziału jest wiele, ale najważniejszy wydaje się podział według cech rynku i liczby jego uczestników (zob. tablica 6.1). Podział rynków zaprezentowany w tablicy 6.2 jest w gruncie rzeczy podziałem od rynków w pełni cenowo konkurencyjnych (sytuacja tzw. poli-polu), poprzez rynki mniej lub bardziej kontrolowane przez dostawców Tablica 6.1 Podział rynków według liczby ich uczestników Dostawcy ^-^^^ Wielu Ograniczona ^^^ Odbiorcy rozdrobnionych liczba Wielu rozdrobnio- Warunki pełnej konku- Oligopol po stronie po- Monopol po stronie po- nych rencji (polipol) pytu pytu Ograniczona liczba Oligopol po stronie po- Bilateralny oligopol Ograniczony monopol daży po stronie popytu Jeden Monopol po stronie po- Ograniczony monopol Bilateralny monopol daży po stronie podaży Źródło: Jak do rysunku 6.1. 174 Tablica 6.2 Ogólna charakterystyka rynków funkcjonujących w warunkach pełne] oraz ograniczonej konkurencji Liczba dostaw- Sposób konkurowania Rodzaj rynku ców i stopień dywersyfikacji towarów Stopień kontroli cen Metody sprzedaży i dystrybucji Pełna Rynek w pełni doskonały: konku- Każdy dostawca określo- Oferuje się takie sa- Nie ma możli- Brak tzw. korzyści rencja nego towaru oferuje go me towary i usługi wości wpły- skali w sferze (polipol) jako taki sam jakościo- wania na po- produkcji i zby- wo (jako tzw. towar ziom i struk- tu homogeniczny) turę cen ani Dostawcy i nabywcy każ- Kompletne rozdrob- przez żadnego dego towaru nie mają nienie podaży z producen- wpływu na to, kto, co tów, ani przez i jak oferuje, tzn. rynek żadnego z na- jest jednoszczeblowy bywców bez żadnych wpływów na cenę dostawców i nabywców Wszyscy dostawcy i od- Powszechna dostęp- biorcy uczestniczą w ność towarów na procesie działania „nie- jednoszczeblowym widzialnej siły rynku" rynku tych sa- mych towarów Niepeł- Rynek ułomny — niedo- Występowanie róż- Ograniczona lub Stosowanie różno- na kon- skonały, tzn. funkcjo- nych dostawców żadna kon- rodnych metod kurencja nujący bez pełnej wol- i różnych towarów trola pozio- marketingu i róż- (konku- nej konkurencji mu cen nicowania towa- rencja mono- rów oraz częściowe lub całkowite polisty- ? regulowanie cen czna) czy odbiorców (tzw. rynki oligopolistyczne), do rynku typowo monopolistycznego, na którym warunki konkurenci cenowej i jakościowej dyktują tylko jeden dostawca i tylko jeden odbiorca. W związku z tym można wyodrębnić spektrum rynków — od rynków doskonałych (z pełną konkurencją) do rynków całkowicie niedoskonałych (z całkowitym brakiem konkurencji), tj. rynków w pełni monopolistycznych. Są to oczywiście rozwiązania skrajne, możliwe do wyodrębnienia tylko na gruncie czysto teoretycznym. W praktyce najczęściej mamy do czynienia z rynkami, na których w mniejszym lub większym stopniu panują warunki wolnej konkurencji. Od rynku w pełni doskonałego i rynku z niepełną wolną konkurencją trzeba odróżniać rynki mniej lub bardziej zorganizowane. Rynkami zor- 175 ganizowanymi są np. giełdy i aukcje. Zorganizowany jest również w dużej mierze tzw. obrót międzyfilialny, tj. obrót wewnętrzny wielkich korporacji transnarodowych. 6.4.2. Rynki zorganizowane Współcześnie mamy do czynienia z występowaniem rynków mniej lub bardziej zorganizowanych. Wyróżnia się przy tym tzw. formalne rynki zorganizowane oraz nieformalne rynki zorganizowane. Na rynkach zorganizowanych formalnie transakcje są dokonywane w określonym miejscu, czasie i w określonej formie. Chodzi tu o giełdy i aukcje. Funkcjonują także rynki mniej lub bardziej ułomne, z których część ma pewne cechy formalnego rynku zorganizowanego (np. przetargi międzynarodowe), część zaś nie (np. tzw. obrót międzyfilialny)2. Giełda towarowa jest to rynek towarów masowych (głównie surowców i niektórych artykułów rolno-spożywczych), zorganizowany w specjalny sposób oraz funkcjonujący tylko w określonym miejscu i czasie (np. okresowe sesje na giełdzie bawełny w Nowym Jorku, na giełdzie cukru i kawy w Amsterdamie czy na giełdzie metali kolorowych w Londynie). Handel na giełdzie odbywa się w sposób regulowany, gwarantujący stronom transakcji równy dostęp do informacji, zapewniający bezpieczeństwo obrotu oraz odpowiednią płynność transakcji i rozliczeń. Aukcja jest to zorganizowany rynek formalny (stały lub doraźny), na którym przedmiotem handlu są takie towary, które mimo jednoznacznego i powszechnie przyjętego określenia (np. herbata, diamenty czy koń wierzchowy) nie są całkowicie standardowe. W związku z tym na aukcji towar jest zawsze do wglądu w postaci albo próbek, albo całych partii lub egzemplarzy. Kolejnymi formami organizowania wymiany międzynarodowej są targi i przetargi. Organizuje się je zazwyczaj w ważnych ośrodkach gospodarczych, przedmiotem handlu zaś są różnorodne towary i to najczęściej w dużych ilościach (np. książki, maszyny, samochody). Specyficzną formą nieformalnych rynków zorganizowanych są tzw. obroty międzyfilialne. Są to obroty produktami i czynnikami wytwórczymi między filiami wielkich korporacji transnarodowych (WKT), tj. przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą co najmniej na terenie dwóch krajów. W skomplikowanej polityce i działalności WKT istotną rolę odgrywa m.in. stosowanie tzw. cen transferowych {transfer priciń) w obrocie między- i we- 2 Zob. K.P. Białecki, A. Dorosz, W. Januszkiewicz, Słownik handlu zagranicznego, PWE, Warszawa 1993; Handel zagraniczny. Organizacja i technika, red. J. Rymarczyk, PWE, Warszawa 2000. 176 wnątrzgałęziowym. Ceny te stosuje się w obrotach towarami, usługami i czynnikami produkcji, przy czym w ostatecznym efekcie chodzi o maksymalizację stopy i/lub masy zysku. Ceny transferowe są najczęściej stosowane w celu przemieszczania kapitału oraz wiedzy technicznej między różnymi krajami i tym samym pośredniego finansowania działalności filii WKT w jednym kraju lub w większej ich liczbie, unikania płacenia różnego rodzaju podatków (zwłaszcza podatku dochodowego) oraz redukowania dla WKT ujemnych skutków stosowania przez poszczególne kraje różnorodnych barier zagranicznej polityki ekonomicznej. W związku z tym trudno jest dokonać oceny znaczenia obrotów międzyfilialnych oraz udziału WKT w międzynarodowej wymianie gospodarczej. Trudno też ocenić wpływ tych obrotów na kształtowanie się cen w handlu międzynarodowym. Inną formę nieformalnych rynków regulowanych stanowią międzynarodowe umowy kartelowe. Są to organizacje przedsiębiorstw tej samej gałęzi czy branży dostarczających na określone rynki dobra tego samego asortymentu. Głównymi celami funkcjonowania takich organizacji są albo ograniczenie poszczególnych form konkurencji między tymi przedsiębiorstwami, albo utworzenie organizacji monopolistycznej, regulującej wspólną dla wszystkich cenę. Kartele często dążą do podziału rynków zaopatrzenia i zbytu, np. funkcjonująca od 1960 r. Organizacja Krajów Eksporterów Ropy Naftowej (OPEC) oraz funkcjonujące od 1974 r. Międzynarodowe Stowarzyszenie Eksporterów Boksytu. W celu przeciwdziałania powstawaniu karteli o charakterze międzynarodowym, a jednocześnie stabilizacji cen różnorodnych dóbr wystandaryzowanych (głównie surowców) zawiera się różnorodne porozumienia surowcowe. I tak mamy tu do czynienia z: a) porozumieniami i tworzonymi na ich podstawie międzynarodowymi or ganizacjami i radami surowcowymi (np. Międzynarodowa Umowa Kakao wa czy Międzynarodowa Umowa Kawowa); b) porozumieniami tworzonymi jako płaszczyzny w celu konsultacji między rządami krajów-eksporterów i krajów-importerów (np. Międzynarodowa Grupa Studiów Cyny czy Międzynarodowa Grupa Studiów Miedzi). Specyficznymi rynkami nieformalnymi zawiązywanymi wyłącznie między rządami określonych krajów są międzynarodowe porozumienia dotyczące obrotów towarami o znaczeniu strategicznym. Chodzi zwłaszcza o międzynarodowe porozumienia dotyczące wymiany takich surowców, jak gaz ziemny i ropa naftowa, oraz o międzynarodowe porozumienia dotyczące handlu bronią. Ze zrozumiałych względów działanie sił rynkowych uwzględnia się w tego typu porozumieniach w ograniczonym stopniu. Trudno je zatem analizować przy wykorzystaniu metod typowo ekonomicznych. 177 6.5. Mechanizmy kształtowania się międzynarodowych cen towarów w krótkim okresie Zmiany światowych cen towarów wpływają niewątpliwie na kształtowanie się opłacalności handlu zagranicznego, na tempo i dynamikę handlu międzynarodowego, kształtowanie się jego struktury itd. Dotyczy to również krótkich okresów, tzn. takich, w których w poszczególnych krajach i w gospodarce światowej nie zachodzą istotniejsze zmiany o charakterze strukturalnym, technicznym czy instytucjonalnym. W krótkim okresie mamy w zasadzie do czynienia jedynie ze zmianami o charakterze koniunkturalnym. Z punktu widzenia specyfiki kształtowania się cen towary biorące udział w wymianie międzynarodowej można podzielić na masowe (standaryzowane) oraz pozostałe, nazywane też zindywidualizowanymi. Pierwszą z tych grup tworzą towary, których walory użytkowe są identyczne i łatwe do jednoznacznej klasyfikacji, bez względu na miejsce ich wytworzenia. Tym samym są one zastępowalne. Jeśli więc producent towaru standaryzowanego zechce podnieść cenę, można stosunkowo łatwo znaleźć innego dostawcę. Do towarów tych zalicza się przede wszystkim surowce oraz większość artykułów rolno-spożyw-czych. Drugą grupę tworzą towary charakteryzujące się walorami użytkowymi określonymi przez potrzeby indywidualnych odbiorców lub poszczególnych segmentów rynku. Różnice między walorami użytkowymi identycznych towarów tej grupy są niejednokrotnie trudne do ustalenia i często mają charakter pozorny, wynikający np. z reklamy. Wspomniane towary są zwykle produkowane w krótkich seriach. W takiej sytuacji uzależnienie odbiorcy od dostawcy jest duże, ponieważ możliwość sprostania takim specyficznym potrzebom jest w krótkim czasie ograniczona. Do tej grupy towarów należą głównie wyroby przemysłowe, ale też takie pozornie standaryzowane artykuły żywnościowe, jak wybrane gatunki tytoniu, win czy koniaków. Do tej grupy można także zaliczyć wiele usług, zwłaszcza tzw. usług specyficznych (np. turystycznych czy informatycznych), czym się jednak tutaj bliżej nie zajmujemy. W krótkim okresie ceny towarów standaryzowanych są znacznie mniej stabilne niż ceny towarów zindywidualizowanych. Zasadniczą tego przyczyną jest odmienne kształtowanie się cenowych elastyczności popytu i cenowych elastyczności podaży tych towarów. Decydują o tym także inne względy, w tym zwłaszcza pewne cechy specyficzne towarów standaryzowanych (głównie surowców i żywności), z jednej strony, oraz towarów zindywidualizowanych — z drugiej. 178 6.5.1. Towary standaryzowane W przypadku towarów standaryzowanych można mówić o występowaniu ich cen światowych oscylujących wokół odpowiedniej wartości międzynarodowej, z tym że — jak wspomniano — w krótkim okresie ceny te wyróżniają się znaczną zmiennością. Jak zauważają A.J. Klawe i A. Makać, „doskonała substytucyjność towarów standaryzowanych (masowych) sprawia, że w ramach tego samego standardu (gatunku) ceny na międzynarodowych rynkach nie mogą się różnić od siebie. Jeśli dany towar o takim samym standardzie ma identyczne właściwości niezależnie od miejsca wytworzenia, to nabywcy jest obojętne źródło dostaw przy zakupie na takich samych warunkach. Każdy towar masowy, standaryzowany, może mieć wiele różnych gatunków i odmian. Każdy z tych standardów różni się od pozostałych. Nie są one doskonałymi substytutami, a więc i ich ceny mogą być i na ogół są różne. Jednakże jeden standard o takich samych walorach niezależnie od kraju pochodzenia musi być sprzedawany po takiej samej cenie. Gdyby bowiem jeden z wytwórców, sprzedając towar o określonym standardzie, zażądał wyższej ceny niż inni wytwórcy, nabywcy przestaliby u niego kupować. Gdy zaś można towar sprzedać po takiej samej cenie jak inni, nie ma bodźca do obniżenia cen zbytu. W zasadzie jedynym czynnikiem, który może wpływać na różnicowanie cen realizowanych przez eksporterów towarów standaryzowanych, są koszty transportu i ubezpieczenia, wynikające z różnych odległości od rynków zbytu"3. Przyczyny krótkookresowej niestabilności cen towarów standaryzowanych są różne w zależności od ich rodzajów. Chodzi głównie o określone kształtowanie się cenowych elastyczności podaży i popytu na te towary, które dzielimy umownie na artykuły rolno-spożywcze i na surowce naturalne. Ogólnie, cenowa elastyczność popytu na te towary jest wyższa niż cenowa elastyczność ich podaży. Od tej reguły mogą jednak być wyjątki (zob. tablica 6.3). Według informacji zawartych w tablicy 6.3 przyczyny niskiej cenowej elastyczności podaży towarów standaryzowanych (ogólnie niższej od cenowej elastyczności popytu na nie) wydają się jasne. Potrzebne są jednak pewne dodatkowe wyjaśnienia. Pierwsze dotyczy kształtowania się cenowej elastyczności podaży artykułów rolno-spożywczych (np. jabłek, pomarańczy czy kakao). I tak, w przypadku tych artykułów mamy często do czynienia z tzw. regułą pajęczyny, która to „pajęczyna" może być „zbieżna" lub „rozbieżna" (zob. rysunek 6.2 a) i b)). Reguła pajęczyny ilustruje możliwe reakcje wyspecjalizowanego producenta i eksportera artykułów rolno-spożywczych (np. kakao). Przy początkowej podaży kakao, wynoszącej Qu istniejący popyt prowadzi do ustalenia ceny P,. Cena ta wywołuje jednak w następnym roku podaż Q2, która prowadzi do 3 A.J. Klawe, A. Makać, Zarys międzynarodowych..., jw., s. 183. 179 Tablica 6.3 Główne przyczyny niestabilności cen artykułów rolno-spożywczych w krótkim okresie surowców naturalnych Niska cenowa elastyczność podaży; główne przyczyny Niska (choć na ogół wyższa) cenowa elastyczność popytu; główne przyczyny Inne przyczyny Artykuły rolno-spożywcze Relatywnie długi cykl produkcyjny i wysokie koszty produkcji Ograniczone możliwości zmiany struktury produkcji Nietrwałość artykułów żywnościowych i wysokie koszty ich magazynowania Znaczne rozdrobnienie producentów oraz powolne docieranie do nich sygnałów rynkowych Specyficzna organizacja sieci zbytu — rozdrobnienie produkcji i działalność pośredników Zaspokajanie podstawowych funkcji organizmu ludzkiego oraz powoli zmieniająca się struktura konsumpcji Trudności magazynowania Rozdrobnienie konsumentów Strategiczne znaczenie artykułów i polityka rolna rządów Nawyki i przyzwyczajenia, jeśli chodzi o strukturę produkcji i konsumpcji Surowce naturalne Relatywnie długi okres nowych inwestycji i wysokie ich koszty (np. w górnictwie), co utrudnia szybkie zwiększenie wydobycia Wysokość poniesionych nakładów inwestycyjnych i wysokie bieżące koszty eksploatacji, utrudniające zmniejszenie wydobycia w okresie spadku cen Przemysły podstawowe i przetwórcze jako główni odbiorcy chętni do maksymalizacji zysku i utrzymywania produkcji na nie zmienionym poziomie znacze- Strategiczne nie artykułów i polityka ekonomiczna rządów Źródło: Opracowanie własne na podstawie G. Stigler, Teoria cen, PTE, Poznań 1995; A.J. Klawe, A. Makać, Zarys międzynarodowych..., jw. Rysunek 6.2 Kształtowanie się cen artykułów rolno-spożywczych zgodnie z regułą pajęczyny o, Q>Q.a. Ilość a) Pajęczyna zbieżna b) Pajęczyna rozbieżna 180 nowej ceny P2. Z kolei cena P2 wywołuje nową podaż Q3, która prowadzi do kolejnej ceny P3. Z „pajęczyną zbieżną" mamy do czynienia wtedy, kiedy krzywe podaży i popytu są nachylone pod kątem mniejszym niż 45°. Wtedy też mniejsze są odpowiednie ceny. Większe zaś są one wówczas, gdy krzywe popytu i krzywe podaży przecinają się pod kątem 45°. W sytuacji pośredniej „pajęczyna" składa się z pojedynczego pasma, „wokół którego układają się prostokąty cen i ilości jak wokół pewnej ścieżki"4. Drugie wyjaśnienie dotyczy innych przyczyn kształtowania się na niskim poziomie cenowej elastyczności podaży towarów standaryzowanych i elastyczności popytu na te towary (powtórzmy jeszcze raz: ogólnie wyższej w drugim przypadku). I tak, okazuje się, że reakcje producentów artykułów rol-no-spożywczych i surowców w okresach zmian sytuacji rynkowej może dodatkowo usztywniać polityka rządów krajów-eksporterów, które zazwyczaj sterują podażą w taki sposób, iż utrudnia to stabilizację cen. Zamiast ograniczać podaż w okresie spadku popytu, najczęściej ją utrzymują lub wręcz zwiększają, często subsydiując odpowiedni eksport. Krótkookresowe skutki prowadzenia takiej polityki są jednoznaczne (obniżenie cenowej elastyczności podaży plus koszty subsydiowania), o długookresowych zaś będzie jeszcze mowa. Trzeba dodać, że tego rodzaju politykę prowadzą (nawet muszą prowadzić) przede wszystkim kraje o prymitywnej i mało zróżnicowanej strukturze podaży eksportowej (kraje „zbyt daleko i zbyt jednostronnie wyspecjalizowane", najczęściej kraje słabo rozwinięte gospodarczo). I wreszcie trzecie wyjaśnienie. Mimo specyfiki międzynarodowych rynków towarów standaryzowanych to właśnie głównie kształtowanie się krótkookresowych wielkości popytu na artykuły rolno-spożywcze i surowce na rynku międzynarodowym, przy bardzo niskiej cenowej elastyczności podaży, decyduje o kształtowaniu się poziomu cen. Potwierdzają to przyczyny wahań cen surowców i żywności na rynku światowym. Do podstawowych przyczyn zalicza się zmiany popytu na import żywności i surowców, wynikające z niestabilności własnej produkcji w krajach importujących, zmiany popytu na surowce, związane ze zmianami stanu aktywności gospodarczej w głównych ośrodkach ekonomicznych świata, oraz czynniki pozaekonomiczne — wydarzenia polityczne i społeczne oraz politykę gospodarczą, zazwyczaj do tego odpowiednio dopasowaną. 6.5.2. Towary zindywidualizowane Sama nazwa towarów zindywidualizowanych wskazuje na to, że trudno mówić o jakiejś ich jednolitej cenie międzynarodowej i to jeszcze oscylującej wokół odpowiedniej wartości międzynarodowej. Bardzo szeroki asortyment 4 Zob. Ch.P. Kindleberger, Mechanizm cen w handlu międzynarodowym. W: Teoria i polityka handlu międzynarodowego w kapitalizmie, jw., s. 144. 181 tych towarów, istotne różnice konstrukcyjne, technologiczne i materiałowe, a nawet ich wygląd zewnętrzny decydują o tym, że w różnym stopniu zaspokajają one określone potrzeby. Tym samym również wzajemna sub-stytucyjność tej kategorii towarów jest z przyczyn obiektywnych i subiektywnych ograniczona. W związku z szybkim tempem postępu technicznego, w tym ze zwiększaniem międzynarodowej specjalizacji produkcji (dodajmy — od międzygałęziowej do wewnątrzgałęziowej i przy wzrastającym znaczeniu różnego rodzaju usług), ze zjawiskami tymi trzeba się też liczyć w przyszłości. Dlatego w krótkim okresie ceny towarów zindywidualizowanych są bardziej stabilne niż ceny towarów standaryzowanych. Decydujące znaczenie ma z tego punktu widzenia kształtowanie się na relatywnie wysokim poziomie cenowej elastyczności podaży. Również elastyczność popytu, choć niezbyt wysoka i znacznie niższa od cenowej elastyczności podaży, jest w przypadku towarów zindywidualizowanych na ogół nieco wyższa niż w przypadku towarów standaryzowanych (zob. tablica 6.4). Jeśli o poziomie międzynarodowych cen towarów standaryzowanych i o dużej ich niestabilności w krótkim okresie decydują głównie czynniki po stronie podaży (w tym zwłaszcza koszty produkcji), to międzynarodowe ceny towarów zindywidualizowanych są bardziej stabilne. Kształtowanie się cen tych towarów w krótkim okresie zależy jednak w mniejszym stopniu od kształtowania się kosztów, stanu koniunktury, sytuacji politycznej, nastrojów społecznych itd. Tablica 6.4 Główne przyczyny względne] stabilności cen towarów zindywidualizowanych w krótkim okresie Wysoka cenowa elastyczność podaży Wysoka (choć na ogół niższa) cenowa elastyczność popytu Inne Względnie krótki cykl produkcyjny i możliwości szybkiego dostosowania się do zmian w popycie Niski udział kosztów stałych w kosztach produkcji ogółem Możliwości „usztywnienia" popytu względem cen i możliwości dywersyfikowania towarów Możliwości uruchomienia rezerw produkcyjnych i wykorzystywania odpowied- J nich rezerw Możliwości składowania towarów i relatywnie niskie tego koszty Ź r ó d ł o: Jak do tablicy 6.3. Często brak bliskich substytutów usztywniających popyt względem cen Nawyki i przyzwyczajenia Wrażliwość na elastyczne zmiany poziomu cen Polityka cenowa inwestorów, producentów i polityka zagraniczna poszczególnych krajów 6.6. Mechanizmy kształtowania się międzynarodowych cen towarów w długim okresie 6.6.1. Przyczyny pogarszania się terms oftrade krajów eksportujących głównie towary standardowe Przyczyny pogarszania się terms of trade (a zatem także względnego zubożenia) krajów eksportujących głównie towary (także usługi) standardowe (np. surowce naturalne czy usługi fryzjerskie) są zróżnicowane. Ogólnie jednak chodzi przede wszystkim o skutki określonego kształtowania się dochodowych elastyczności popytu na te towary i ich podaży (zob. tablica 6.5). Tablica 6.5 Kształtowanie się dochodowych elastyczności popytu I podaży w zakresie towarów standardowych Niska dochodowa elastyczność popytu i jej przyczyny Niska dochodowa elastyczność podaży i jej przyczyny Artykuły żywnościowe Działanie prawa Engla, zgodnie z którym w miarę wzrostu dochodów (zwłaszcza po przekroczeniu odpowiedniego ich poziomu) popyt na artykuły podstawowe wzrasta wolniej niż zapotrzebowanie na wyroby przemysłowe i usługi Zmiany w strukturze spożycia sprowadzające się do względnego zmniejszenia popytu na artykuły prostsze i tańsze, co w sumie hamuje wzrost ogólnego popytu na podstawowe artykuły rolno-spożywcze Hamowanie przez wiele krajów świata rozwoju importu wskutek prowadzenia polityki samowystarczalności żywnościowej i bezpieczeństwa żywnościowego Dostosowywanie się producentów i eksporterów do zmian po stronie popytu Ograniczone możliwości stymulowania rozwoju popytu zagranicznego Surowce naturalne Wysoka dynamika postępu technicznego, prowadząca do zwiększenia oszczędności surowców i zmniejszenia ich strat w procesach produkcji Postępująca substytucja surowców naturalnych przez syntety-ki (np. zastępowanie kauczuku naturalnego kauczukiem syntetycznym) Prowadzenie przez wiele krajów świata tzw. polityki bezpieczeństwa narodowego Dostosowywanie się producentów i eksporterów do zmian po stronie popytu Ograniczone możliwości stymulowania popytu zagranicznego 183 ??i Kraje specjalizujące się w produkcji i eksporcie towarów standardowych są zwykle w trudnej sytuacji. Mogą bowiem wystąpić tzw. niekorzyści jednostronnej i/lub zbyt daleko idącej specjalizacji. 6.6.2. Przyczyny poprawy terms of trade krajów eksportujących głównie towary zindywidualizowane Przyczyny długookresowej poprawy terms of trade krajów specjalizujących się głównie w produkcji i eksporcie towarów zindywidualizowanych również są zróżnicowane. Chodzi jednak głównie o skutki określonego kształtowania się dochodowych elastyczności popytu na te towary i dochodowych elastyczności ich podaży (zob. tablica 6.6). Tablica 6.6 Kształtowanie się dochodowych elastyczności popytu na towary zindywidualizowane i dochodowych elastyczności Ich podaży Wysoka dochodowa elastyczność popytu i jej przyczyny Wysoka dochodowa elastyczność podaży i jej przyczyny Działanie prawa Engla, zgodnie z którym w miarę wzrostu dochodów (zwłaszcza przy występowaniu dochodów tzw. zastosowań alternatywnych, tj. będących do dyspozycji po zaspokojeniu podstawowych potrzeb) szybciej wzrasta popyt na towary przemysłowe oraz na usługi Zmiany w strukturze konsumpcji towarów przemysłowych (także usług), sprowadzające się m.in. do relatywnego wzrostu zapotrzebowania na bardziej skomplikowane i droższe towary przemysłowe (także usługi) typu konsumpcyjnego, co prowadzi do wzrostu ich wartości międzynarodowej oraz cen relatywnych (tzn. w porównaniu z cenami towarów standardowych) Postępujący proces internacjonalizacji i liberalizacji życia gospodarczego, prowadzący m.in. do poprawy warunków życia ludności świata Możliwości dostosowywania się producentów i eksporterów do zmian po stronie popytu Możliwości stymulowania popytu (w tym zagranicznego) przez wykorzystywanie różnorodnych dywersyfikacji towarów i usług Możliwości wykorzystywania różnorodnych instrumentów zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej Kraje eksportujące głównie towary zindywidualizowane mogą się też liczyć na dłuższą metę z poprawą ich cenowych terms of trade z wielu jeszcze innych względów. Dość wspomnieć, że eksportowi tego typu dóbr towarzyszy z reguły eksport różnego typu usług, zwłaszcza usług wyróżniających się wysoką dochodową elastycznością popytu (np. usługi bankowe, ubezpieczeniowe czy informatyczne). Przyczyn poprawy różnego typu terms of trade krajów eksportujących głównie towary (także usługi) zindywidualizowane jest zatem wiele. Rozdział 7 P : \ ^i^, j^^t5^ ^?T% ^n!8*^ ^f^^Ns* Jrf%. j^* ieniądz międzynarodowy 7.1. Pojęcie pieniądza międzynarodowego Pieniądz jest dobrem, które jak każde inne ma wartość i wartość użytkową. Specyfika pieniądza jako dobra sprowadza się do jego nadzwyczajnej wartości użytkowej, a jej istota sprowadza się do pełnienia przez pieniądz kilku funkcji. Chodzi o funkcje: miernika wartości, środka płatniczego, środka cyrkulacji oraz środka tezauryzacji lub — inaczej — środka gromadzenia bogactwa. W pewnych okolicznościach pieniądz może także pełnić dodatkową funkcję, a mianowicie funkcję pieniądza światowego1. W poszczególnych krajach i w skali międzynarodowej pieniądz jako specyficzny towar pełni przede wszystkim funkcję miernika wartości, wyrażając rzeczywistą wartość produktów i czynników wytwórczych wymienianych między różnymi podmiotami społecznego procesu gospodarowania. Pełniąc funkcję środka płatniczego, pieniądz zwalnia podmioty gospodarcze z wszelkiego typu zobowiązań i należności. Pełniąc funkcję pośredniczącą w wymianie (w tym w wymianie międzynarodowej), pieniądz jest środkiem cyrkulacji towarów i usług. Jednocześnie może być środkiem gromadzenia wartości. Opuszczając sferę cyrkulacji, przekształca się on wtedy w skarb. Pieniądz jest zjawiskiem historycznym. W gospodarce naturalnej (tzn. w wymianie towaru za towar) nie było go w ogóle. Potem zmieniała się jego postać, znaczenie poszczególnych funkcji oraz rola w gospodarce i życiu społecznym. Były nim początkowo najbardziej pożądane i łatwe do przewożenia towary (np. sól czy sukno), potem metale i stopy metali (np. cyna, brąz), dalej kruszce szlachetne w postaci srebra oraz złota i ostatecznie złoto, które było jedynym dotychczas pieniądzem światowym. Złoto pełniło tę funkcję 1 Zob. M. Kucharski, S. Rączkowski, J. Wierzbicki, Pieniądz i kredyt w kapitalizmie, PWE, Warszawa 1970; S. Rączkowski, Międzynarodowe stosunki finansowe, PWE, Warszawa 1984; J. Soldaczuk, J. Misala, Historia handlu..., jw. 185 w tzw. systemie waluty złotej, jednak dzisiaj już jej nie pełni. Z jednej strony, mamy bowiem do czynienia z różnego rodzaju surogatami pieniądza (np. weksle czy czeki), z drugiej zaś pieniądz międzynarodowy nabiera zupełnie nowych form i przejawów. 7.2. System waluty złotej System waluty złotej (gold standard) był pierwszym międzynarodowym systemem walutowym, a więc zbiorem reguł, zasad, instrumentów i instytucji umożliwiających dokonywanie płatności w skali międzynarodowej. Wykształcił się on pod koniec XIX w. i funkcjonował mniej więcej od 1880 r. do wybuchu I wojny światowej (1914 r.). W momencie jego powstania istniały już liczne doświadczenia związane z funkcjonowaniem pieniądza (od prostych towarów do metali, pieniądza papierowego i zapisów na kontach), z kształtowaniem się doktryny handlu zagranicznego (od hipotez, poprzez doktrynę średniowieczną i merkantylizm, do doktryny wolnego handlu), a także z kształtowaniem się poglądów na temat bilansu płatniczego2. Podstawowymi cechami systemu waluty złotej były: a) jednostka waluty narodowej każdego uczestnika systemu miała określony parytet (siłę nabywczą) wyznaczony w złocie, co było równoznaczne z funkcjonowaniem tzw. kursów stałych; b) w obiegu były waluty narodowe uczestniczących krajów w pełni wymienial ne na złoto (według określonego parytetu), na waluty innych krajów z walutą wymienialną (według określonego kursu parytetowego), a także istniała pełna swoboda transferu złota w skali międzynarodowej; c) władze finansowe poszczególnych krajów (najczęściej banki centralne) były zobowiązane do utrzymywania zabezpieczenia obiegu pieniężnego w formie rezerw złota i/lub przez kontrolę wielkości podaży pieniądza, odpowiednio proporcjonalnej do zasobów złota3. W systemie waluty złotej kurs żadnej z wymienialnych walut narodowych (tj. na złoto i/lub na waluty innych krajów), jakkolwiek był stały, nigdy nie był zupełnie sztywny. Był to tzw. kurs wahający się w pewnych granicach, nazywanych punktami złota. Punkty złota były to fluktuacje kursów bieżących wobec tzw. mint parity (w praktyce tylko około ±1%). Górny punkt złota był 2 Zob. P.H. Lindert, Ch.P. Kindleberger, International Economics, Richard D. Irwin, Inc., Homewood, Illinois, 1988; J. Sołdaczuk, J. Misala, Historia handlu międzynarodowego, PWE, Warszawa 2000. 3 Zob. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski i E. Kawecka-Wyrzykow- ska, jw.; E. Chrabonszczewska, K. Kalicki, Teoria i polityka kursu walutowego, SGH, War szawa 1996. 186 Rysunek 7.1 Przykład kształtowania się kursu walutowego danego kraju w systemie waluty złote] Górny punkt złota przy deficycie bilansu płatniczego Kurs wyrażony • w złocie lub parytetowy Dolny punkt złota przy nadwyżce bilansu płatniczego wyznaczony przez kurs parytetowy powiększony o koszty ubezpieczenia i przesyłki złota z kraju deficytowego do kraju nadwyżkowego, natomiast dolny punkt złota był określony przez kurs parytetowy pomniejszony o koszty wysyłki i ubezpieczenia złota (zob. rysunek 7.1). Charakterystyczną cechą systemu waluty złotej było funkcjonowanie dwóch istotnych mechanizmów rozwoju międzynarodowych stosunków ekonomicznych, a ściślej automatycznego przywracania równowagi w bilansach handlowych oraz — ceteris paribus — w bilansach płatniczych. Chodziło, z jednej strony, o tzw. mechanizm dochodowy, z drugiej zaś o tzw. mechanizm cenowy, których istotę przedstawiono na rysunku 7.2. Rysunek 7.2 Ilustracja automatycznych mechanizmów przywracania równowagi w bilansie płatniczym w systemie waluty złotej Elastyczności dochodowe handlu zagranicznego Spadek wydatków globalnych (importu i eksportu) Zmnie|szen|e Mnożnik y^~ importu -*? Spadek DN Wzrost eksportu Nadwyżka Zmniejszenie' importu Deficyt BP Zmniejszenie wielkości podaży pieniądza Poprawa konkuren- cyjności Wzrost eksportu Spadek cen 187 Zgodnie z mechanizmem dochodowym w warunkach deficytu bilansu handlowego w systemie waluty złotej następował spadek wydatków, działał w dół mnożnik tych wydatków i w efekcie miał miejsce spadek wartości PKB. Przy założeniu określonej, nie zmienionej dochodowej elastyczności popytu na import i dochodowej elastyczności podaży eksportowej prowadziło to do zmniejszenia wielkości przywozu oraz zwiększenia wielkości wywozu i w ostatecznym efekcie bilans handlowy wracał do równowagi. Co więcej, zgodnie z istotą mechanizmu dochodowego mogło się nawet pojawić dodatnie saldo obrotów handlowych. Wtedy to mnożnikowo rosły wydatki globalne, wartość PKB i wartość importu, malała natomiast wartość eksportu. W sumie mieliśmy do czynienia ze swoistymi cyklami w dół lub w górę. Zgodnie z mechanizmem cenowym w systemie waluty złotej ujemny bilans handlowy oraz związany z tym odpływ kruszców powodowały spadek ilości pieniądza w obiegu i w konsekwencji obniżenie się poziomu cen krajowych. W związku z tym zwiększała się cenowa atrakcyjność eksportu, a zmniejszała cenowa atrakcyjność importu. Odwrotnie kształtowała się sytuacja w przypadku nadwyżki bilansu handlowego. W obu przypadkach mechanizm przywracający równowagę był uruchamiany wraz z transferem kruszców szlachetnych między krajami. 7.3. System waluty sztabowo-złotej i dewizowo-złotej System waluty złotej był przez wiele lat systemem wiarygodnym i stabilnym. Nie wytrzymał on jednak próby czasu, doprowadzając do dysproporcji strukturalnych i zachwiania równowagi płatniczej w wielu krajach. W niektórych z nich zastąpiono go systemem waluty sztabowo-złotej, w części zaś systemem waluty dewizowo-złotej. Zasady funkcjonowania systemu waluty sztabowo-złotej (gold bullion standard) były zbliżone do zasad systemu waluty złotej, z jednym zasadniczym wyjątkiem. Mianowicie w systemie tym określono minimalną sumę wymiany waluty krajowej na złoto4. Była to ówczesna równowartość sztaby złota i stąd wywodzi się nazwa omawianego systemu. Bezpośrednim tego efektem było zwiększenie się amplitudy wahań punktów złota, co m.in. sprzyjało spekulacji, a zarazem destabilizacji kursów walut narodowych i pogłębianiu się kryzysu gospodarczego. Destabilizacja ta doprowadziła do wzrostu stopnia ryzyka w międzynarodowych transakcjach gospodarczych, co ujawniło się szczególnie w drugim systemie zastosowanym w okresie międzywojennym, tzn. systemie waluty 4 Zob. E. Chrabonszczewska, K. Kalicki, Teoria i polityka..., jw.; J. Sołdaczuk, J. Misala, Historia handlu..., jw. 188 dewizowo-zlotej (gold exchange standard). Założono w nim, że waluta danego kraju (np. dolar kanadyjski) jest wymienialna na sztaby złota, ale wcześniej jest potrzebna jej wymiana (konwersja) na inną walutę wymienialną (głównie na dolary amerykańskie). Pośrednie międzynarodowe systemy walutowe funkcjonujące po I wojnie światowej nie sprzyjały dostosowaniom międzynarodowym i zachowaniu płynności międzynarodowej. Jednocześnie były one mniej stabilne i mniej wiarygodne niż w wielu punktach ułomny system waluty złotej. Najważniejsze konsekwencje funkcjonowania tych systemów były następujące: a) spadek znaczenia złota jako pieniądza międzynarodowego (tzw. demonety- zacja złota); b) zwiększenie amplitudy wahań bieżącego kursu rynkowego walut oraz dewiz, tj. krótkoterminowych należności zagranicznych (np. czeków z za granicy), które nadal mogą występować jako międzynarodowe środki płatnicze; c) zwiększenie swobody odpowiednich władz państwowych w kształtowaniu polityki fiskalnej i pieniężnej; d) zwiększenie wpływu efektów polityki makroekonomicznej (w tym fiskalnej i pieniężnej) na kształtowanie sytuacji gospodarczej i politycznej w po szczególnych krajach i w świecie; e) zwiększanie się różnic między siłą nabywczą różnych walut. a) 7.4. System walutowy w okresie międzywojennym Podstawowym kryteriom efektywnego międzynarodowego systemu walutowego nie odpowiadały również rozwiązania przyjmowane w okresie międzywojennym. Był to okres chaosu oraz znacznych perturbacji w międzynarodowym systemie walutowym, a zatem także w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych i politycznych. W okresie międzywojennym zdecydowana większość krajów nie była w stanie powrócić do pełnej wymienialności ich walut na złoto. Dotyczyło to zarówno krajów z systemem sztabowo-złotym, jak i krajów z systemem dewizowo-złotym. W miarę upływu czasu stosowano wiele ograniczeń walutowych i w ostatecznym efekcie odstąpiono od systemu waluty złotej i to w przypadku obu wymienionych systemów. Z wyjątkiem krajów tzw. bloku złota (Belgia, Francja, Holandia, Włochy, Szwajcaria oraz — co warto podkreślić — Polska), w których relatywnie długo przestrzegano podstawowych zasad systemu waluty złotej (w niektórych nawet do 1936 r.), system ten (a ściślej jego zmodyfikowane formy) załamał się już przed wybuchem międzynarodowego kryzysu gospodarczego z lat 1929-1933. Poszczególne kraje 189 stopniowo zrywały z dogmatem, że pieniądz narodowy musi mieć pokrycie w złocie i że w związku z tym trzeba dawać pierwszeństwo równowadze zewnętrznej nad równowagą wewnętrzną. Zaczęto stosować tzw. walutę papierową i manipulowaną. Towarzyszyło temu zwiększenie stopnia wykorzystania walut narodowych najbogatszych krajów świata (zwłaszcza dolara amerykańskiego — USD) jako walut rozliczeniowych i rezerwowych. Tym samym oderwano politykę pieniężną od posiadanych zasobów złota. Znajdowało to uzasadnienie w zwiększaniu się międzynarodowej nierównowagi płatniczej. W warunkach funkcjonowania systemu waluty złotej (także w warunkach funkcjonowania dwóch jego odmian) oraz przy występowaniu prymatu równowagi zewnętrznej nad wewnętrzną odpowiednie władze gospodarcze dysponowały ograniczonymi możliwościami wpływania na stan koniunktury. W związku z tym, zwłaszcza przy nasilaniu się trudności płatniczych prowadzących do obniżania się tempa wzrostu gospodarczego, wzrostu stopy bezrobocia, zwiększania rozmiarów prywatnej tezauryzacji złota, spadku zaufania do pieniądza krajowego itd., w coraz większej liczbie krajów zawieszano wymienialność walut narodowych na złoto, a nawet na inne waluty5. Zjawiska te nasiliły się w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego w latach 1929-1933 i depresji w latach trzydziestych, kiedy to na coraz większą skalę zaczęto stosować tzw. politykę eksportu bezrobocia (beggar my neighbour policy). W warunkach trudności gospodarczych, szybkiego wzrostu kosztów eksportu i spadku jego konkurencyjności coraz powszechniej stosowano politykę forsowania eksportu (np. przez jego subwencjonowanie) przy jednoczesnym ograniczaniu importu (np. przez wprowadzanie kontyngentów ilościowych i ograniczeń dewizowych). Doprowadziło to do definitywnego przejścia od systemu waluty złotej do systemu pieniądza papierowego. Odchodzenie od systemu waluty złotej do systemu pieniądza papierowego wydawało się rozwiązaniem sprzyjającym przezwyciężaniu narastających trudności gospodarczych. Zwiększały się przede wszystkim możliwości manewru w zakresie polityki kursowej oraz możliwości oddziaływania przez władze na stan aktywności gospodarczej (np. przez okresowe dewaluacje walut narodowych, manipulowanie wydatkami budżetowymi czy kontrolę zagranicznych przepływów towarów i czynników produkcji). Jednakże przy wzrastającej międzynarodowej nierównowadze płatniczej (co było spowodowane czynnikami o charakterze strukturalnym) ostateczny efekt był odwrotny do zamierzonego. System rozliczeń międzynarodowych był coraz mniej stabilny, przejrzysty i efektywny i załamał się z momentem wybuchu II wojny światowej. Tylko nieliczne kraje zachowały wzajemną wymienialność walut (USA, Wielka Brytania, Francja oraz kraje blisko z nimi związane), większość zaś — przy mniej lub bardziej nasilonej kontroli obrotów zagranicznych — stosowała rozliczenia bezdewizowe (barter, transakcje kompensacyjne czy też dwu- lub Odpowiednie mechanizmy wyjaśnia się w rozdziale 9. 190 wielostronny clearing). Towarzyszyło temu wyraźne zmniejszenie wielkości i dynamiki obrotów międzynarodowych, na co istotny wpływ wywarły również czynniki polityczne. Z doświadczeń okresu międzywojennego, zwłaszcza z doświadczeń lat trzydziestych XX w., wyciągnięto liczne wnioski. Najważniejszy był następujący: brak koordynacji poczynań w zakresie polityki ekonomicznej (w tym przede wszystkim walutowej) może być przyczyną występowania wielu różnorodnych problemów w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych i politycznych. Dlatego też, jeszcze w czasie trwania II wojny światowej, określono podstawowe zasady nowego międzynarodowego systemu walutowego, nazywanego systemem z Bretton Woods. 7.5. System z Bretton Woods W warunkach zaostrzania się kryzysu w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych i politycznych jeszcze w czasie trwania II wojny światowej sformułowano kilka koncepcji uzdrowienia międzynarodowego systemu walutowego. Ostatecznie zdecydowano się na koncepcję (tzw. plan D. White'a) zaprezentowaną przez Stany Zjednoczone na zorganizowanej w lipcu 1944 r. w Bretton Woods międzynarodowej konferencji, w czasie której utworzono Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) i Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (MBOiR), nazywany Bankiem Światowym6. W drodze umowy międzynarodowej wprowadzono system międzynarodowego pieniądza kierowanego. 7.5.1. Cele i zasady systemu z Bretton Woods Podstawowymi celami systemu z Bretton Woods były: a) przywrócenie wymienialności walut; b) stabilizacja kursów walut; c) stworzenie w ten sposób istotnych przesłanek szybkiego, swobodnego i korzystnego rozwoju międzynarodowych powiązań gospodarczych. Na konferencji w Bretton Woods sformułowano też podstawowe zasady funkcjonowania powojennego systemu walutowego. Zgodzono się co do tego, że: a) złoto jest głównym środkiem rezerwowym i płatniczym; 6 Zob. J. Sołdaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki..., jw.; A.J. Klawe, A. Makać, Zarys międzynarodowych..., jw.; S. Rączkowski, Międzynarodowe stosunki..., jw.; K. Lutkowski, Współczesny międzynarodowy system walutowy, PWN, Warszawa 1983. 191 b) parytety wymienialnych walut narodowych zostaną określone w złocie lub dolarach amerykańskich wymienialnych na złoto przez banki Systemu Rezerwy Federalnej tego kraju; c) Stany Zjednoczone będą konwertować (wymieniać) każdą walutę na złoto (i odwrotnie) przy utrzymaniu stałej jego ceny w wysokości 35 USD za tzw. uncję trojańską złota; d) kursy bieżące wymienialnych walut narodowych mogą się wahać wokół ustalonego kursu parytetowego tylko w wąskich granicach +1%, tj. jeden procent w górę lub w dół od kursu parytetowego; e) w momencie zbliżania się kursu bieżącego wymienialnej waluty narodowej do odchyleń +1% władze monetarne są zobowiązane do odpowiedniego interweniowania na rynkach pieniężnych; f) w przypadku trudności płatniczych i konieczności zmiany kursu waluty poszczególne kraje członkowskie mają możliwość skorzystania ze specjal nych kredytów Międzynarodowego Funduszu Walutowego; g) zmiany poziomu (w górę lub w dół) oficjalnego kursu waluty narodowej kraju członkowskiego MFW większe niż 10% są możliwe jedynie za zgodą odpowiednich władz Funduszu. Zasady funkcjonowania systemu z Bretton Woods były bardzo rygorystyczne. Chodziło o: a) utrzymanie stałego zaufania do dolara amerykańskiego (a także do kilku innych walut rezerwowych); b) wzrost płynności międzynarodowej (tj. możliwości dokonywania płatności z tytułu rozwoju międzynarodowych powiązań gospodarczych) w warun kach utrzymywania stałej ceny złota w USD. Gdyby spojrzeć retrospektywnie, to w drugiej połowie lat czterdziestych i w latach pięćdziesiątych XX w. system walutowy z Bretton Woods mógł funkcjonować i spełniać swoje zadania. Po pierwsze, w tamtym okresie kraje Europy Zachodniej odczuwały tzw. głód dolarowy. Po drugie, w związku z tym Stany Zjednoczone mogły uruchomić system darów i pożyczek dla tych krajów jako swego rodzaju transakcje wyrównujące ich „głód dolarowy" (np. słynny plan A. Marshalla), tym bardziej że było to zgodne z ich ówczesnymi interesami politycznymi. Po trzecie, Stany Zjednoczone mogły przez długi czas utrzymywać swój stopniowo narastający deficyt płatniczy i nie martwić się zbytnio o jego likwidację właśnie w związku z tym, że dolar był wtedy główną walutą rezerwową świata. Wszystkie kraje odnotowujące deficyt musiały walczyć o złoto i dolary amerykańskie, Stany Zjednoczone zaś mogły pokrywać swój deficyt bilansu płatniczego przez wzrost krótkoterminowego zadłużenia, a przede wszystkim przez zwykłe zwiększanie podaży swojej waluty narodowej (jej druk), co w warunkach wzrastających obrotów międzynarodowych (głównie w dolarach amerykańskich) było wręcz pożądane. 192 7.5.2. Ewolucja systemu z Bretton Woods Z upływem czasu coraz wyraźniejsza stawała się potrzeba zmiany systemu z Bretton Woods. Najważniejszymi przyczynami wprowadzanych zmian i w końcu ostatecznego załamania się systemu były, z jednej strony, jego rygorystyczne założenia, z drugiej zaś — stopniowo narastające trudności płatnicze Stanów Zjednoczonych i związane z tym zmniejszanie się zaufania do dolara. Dla systemu walutowego z Bretton Woods rujnujące okazało się przede wszystkim utrzymywanie stałej ceny złota. W warunkach powszechnego wzrostu poziomu cen światowych osłabiało to zainteresowanie wzrostem produkcji złota (ponadto możliwości były ograniczone). W związku z tym stopniowo zmniejszał się udział tego kruszcu w zasobach rezerw dewizowych w świecie. Działo się to na korzyść coraz mniej „pewnego" dolara amerykańskiego (od którego system z Bretton Woods był w dużym stopniu uzależniony) i to w warunkach przywiązywania wielkiej wagi do zasady stałości kursów wymienialnych walut narodowych oraz przy zwiększającym się ruchu kapitałów spekulacyjnych. Coraz mniej „pewny" dolar był przede wszystkim skutkiem narastających trudności płatniczych Stanów Zjednoczonych, które z kolei były głównie efektem zwiększającego się deficytu bilansu handlowego oraz szybko rosnących wydatków wojskowych. Odpowiednie władze Stanów Zjednoczonych sprzeciwiały się też żądaniom władz innych krajów (np. Niemiec czy Francji) podwyższenia ceny złota. Motywowano to głównie niechęcią do „sztucznego wzbogacenia" kilku ważnych producentów tego kruszcu, w tym głównie byłego Związku Radzieckiego i Chin. W każdym razie system walutowy z Bretton Woods był coraz mniej stabilny i wiarygodny. Zmniejszającej się stabilności i wiarygodności systemu walutowego z Bretton Woods próbowano przeciwdziałać. Za najważniejsze przedsięwzięcia można uznać: a) wprowadzenie w 1968 r. dwóch poziomów ceny złota, tj. oficjalnego (35 USD za uncję trojańską) i wolnego, na którym cena tego kruszcu wyraźnie rosła, tym bardziej że jednocześnie przyjęto zasadę nienabywania i niesprzedawania złota przez władze walutowe poszczególnych krajów na rynkach prywatnych; b) wprowadzenie w 1970 r. systemu tworzenia przez MFW rezerw waluto wych w postaci specjalnych praw ciągnienia (Special Drawing Rights — SDR), które to środki były równoznaczne z dalszą demonetyzacją złota i z powolnym odchodzeniem od dolara amerykańskiego jako waluty światowej; c) oficjalne zawieszenie (15 sierpnia 1971 r.) wymienialności dolara na złoto przy wprowadzeniu przez odpowiednie władze Stanów Zjednoczonych 193 pewnych środków, które miały sprzyjać poprawie sytuacji w bilansie handlowym; d) przeprowadzenie (tego samego dnia) pierwszej od 1934 r. dewaluacji dolara (o 8%), rewaluacja innych podstawowych walut (zwłaszcza marki niemiec kiej i guldena holenderskiego) oraz — co bardzo ważne i określane mianem porozumień Smithsoniańskich — zwiększenie amplitudy dopuszczalnych wahań oficjalnych kursów walut w stosunku do USD od ±1% do + 2,25%; e) dokonanie w marcu 1972 r. drugiej oficjalnej dewaluacji dolara (w przy bliżeniu o 10%) i wprowadzenie przez większość krajów członkowskich MFW tzw. kursów płynnych. Pod koniec 1972 r. system z Bretton Woods faktycznie się załamał. Jednakże potwierdzono to oficjalnie dopiero na spotkaniu Rady Gubernatorów MFW w Kingston na Jamajce w styczniu 1976 r., kiedy w pełni zdano sobie sprawę z wielu niebezpieczeństw zagrażających przyszłemu rozwojowi międzynarodowego podziału pracy i gospodarki światowej (m.in. z możliwych efektów kryzysu energetycznego czy żywnościowego). Zdecydowano wtedy, że: a) priorytetowym celem krajów członkowskich MFW jest utrzymanie wymie nialności walut narodowych na inne lub tworzenie warunków sprzyjających osiąganiu tego stanu; b) kraje członkowskie MFW mają swobodę wyboru, jeśli chodzi o reguły kształtowania kursu wymiennego, z tym że władze MFW muszą być informowane o kształtowaniu się tych reguł, a zarazem są uprawnione do wydawania odpowiednich opinii; c) w międzynarodowym systemie walutowym rola złota będzie się zmniejszać na korzyść walut wymienialnych oraz SDR jako istotnego składnika rezerw dewizowych. ^ Z teoretycznego i praktycznego punktu widzenia istotne znaczenie mają przede wszystkim zmiany reguł określania kursów walut krajów członkowskich MFW, które to kursy uległy zasadniczej zmianie przede wszystkim w sierpniu 1971 r. (zob. rysunek 7.3). Zgodnie z zasadami przyjętymi w 1944 r. podczas konferencji w Bretton Woods kurs danej wymienialnej waluty narodowej (np. USD) mógł się odchylać w dwóch różnych momentach od jej kursu parytetowego maksymalnie o 2% (przejście od „górnego" punktu do „dolnego"). W podobnych granicach mógł się wahać wokół kursu parytetowego kurs innej waluty wymienialnej, np. funta szterlinga (GBP). Skala jednak wahań wzajemnych kursów tych walut (tzw. kursów bilateralnych) była już znacznie większa. Teoretycznie wynosiła ona w krótkim okresie aż 4%. Ryzyko kursowe było więc duże. W sierpniu 1971 r. ryzyko to znacznie zwiększono (zob. rysunek 7.4). Ewidentne zwiększenie ryzyka kursowego w 1971 r. nie było dziełem przypadku. Decydowało o tym wiele względów. Najważniejsze znaczenie miało 194 Rysunek 7.3 Możliwe kształtowanie się kursów walut dwóch krajów w systemie z Bretton Woods zgodnie z zasadami przyjętymi w 1944 r., na przykładzie dolara amerykańskiego i funta szterlinga +1% Górny punkt Dolny punkt Możliwe górne odchylenie kursu bieżącego waluty od kursu parytetowego Kurs parytetowy Możliwe dolne odchylenie kursu bieżącego waluty od kursu parytetowego Czas Rysunek 7.4 Możliwe kształtowanie się kursów walut dwóch krajów w zmodyfikowanym w 1971 r. systemie z Bretton Woods na przykładzie dolara amerykańskiego i funta szterlinga +2,25% Górny punkt -2,25% Dolny punkt Możliwe górne odchylenie kursu bieżącego waluty od kursu parytetowego Kurs parytetowy Możliwe dolne odchylenie ?fet>-- kursu bieżącego waluty od kursu parytetowego przekonanie, że możliwe jest przywrócenie „automatycznych" (cenowych i dochodowych) mechanizmów powrotu poszczególnych krajów do równowagi bilansu płatniczego. Tak jednak nie było i nadal nie jest. W tym czasie stosowano zresztą wiele innych rozwiązań. 7.6. Regionalne systemy walutowe W całym okresie rozwoju gospodarki światowej funkcjonowały dodatkowo (najczęściej równolegle) regionalne i — co oczywiste — narodowe systemy walutowe. W okresie międzywojennym i bezpośrednio powojennym w skali regionalnej najważniejsze były tzw. strefy (obszary): szterlingowa (funta brytyj- 195 skiego), franka francuskiego, franka belgijskiego, guldena holenderskiego i escudo portugalskiego. Od przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. zwiększało się znaczenie regionalnych rozwiązań walutowych w obrębie obecnej Unii Europejskiej. Określone rozwiązania walutowe były również stosowane w niektórych krajach słabo rozwiniętych. 7.6.1. Strefy walutowe W czasie II wojny światowej wymienialność walut zachowały tylko nieliczne kraje (Stany Zjednoczone, Kanada i kraje Ameryki Łacińskiej). Waluty narodowe Kanady oraz kilku krajów Ameryki Środkowej i Południowej były przy tym silnie powiązane z dolarem amerykańskim i dlatego w odniesieniu do nich używano często określenia strefy dolarowej. W warunkach występowania poważnych zakłóceń w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych, przy powszechnych ograniczeniach dewizowych i występowaniu istotnych trudności z przywróceniem w wielu krajach wymienialności walut i wielostronności rozliczeń, tworzono regionalne strefy (obszary) walutowe. Miały one istotne znaczenie w procesie stopniowego uelastyczniania systemu rozliczeń bezdewizowych. Dotyczyło to zwłaszcza strefy szter-lingowej, strefy franka francuskiego oraz funkcjonującej w latach 1950-1958 Europejskiej Unii Płatniczej, która była specyficzną strefą walutową. W świetle powyższych uwag celowość tworzenia regionalnych stref (obszarów) walutowych była oczywista. Na przykład, w strefie szterlingowej (podobnie zresztą było w przypadku innych stref regionalnych) jej kra-je-uczestnicy powiązały swoje waluty z funtem brytyjskim, co umożliwiło im rezygnację z reglamentacji walut i utrzymanie wymienialności w obrębie danego bloku. W specyficznych uwarunkowaniach okresu przed II wojną światową, okresu wojennego i bezpośrednio powojennego (w czasie tzw. głodu dolarowego) starano się w możliwie maksymalnym stopniu tworzyć warunki sprzyjające uwielostronnieniu rozliczeń międzynarodowych, co z kolei sprzyjało rozwojowi międzynarodowych powiązań gospodarczych7. 7.6.2. Europejska Unia Płatnicza We wrześniu 1950 r. w Europie Zachodniej zdano sobie ostatecznie sprawę z tego, że w celu przywrócenia wymienialności walut oraz uwielostronnienia rozliczeń międzynarodowych niezbędne jest stworzenie skuteczniejszego systemu niż dwustronna czy wielostronna kompensata sald. Tak zwany clearing 7 Zob. J. Sołdaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki..., jw.; A.J. Klawe, A. Makać, Zarys międzynarodowych stosunków ekonomicznych..., jw.; S. Rączkowski, Międzynarodowe stosunki..., jw. 196 dwustronny i wielostronny postanowiono zastąpić mechanizmem bardziej skutecznym. Powołano mianowicie Europejską Unię Płatniczą (EUP), która funkcjonowała skutecznie do końca8 1958 r. Istota działania EUP sprowadzała się do przydzielania, przez nadzorujący jej działalność Bank Rozrachunków Międzynarodowych z siedzibą w Bazylei, każdemu z 15 krajów zachodnioeuropejskich rachunków w jednostce rozliczeniowej o parytecie równym dolarowi amerykańskiemu. Na takim rachunku każdy z tych krajów mógł się zadłużyć lub gromadzić należności. Było to możliwe tylko do określonej kwoty. Innymi słowy, każdy zadłużony kraj mógł korzystać z kredytu Unii do określonej kwoty, a jednocześnie każdy kraj „nadwyżkowy" był zobowiązany do udzielania Unii kredytu też do wysokości przyznanej mu kwoty. Na rachunkach każdego z krajów odnotowywano co miesiąc skumulowane salda (zobowiązania lub należności) w obrotach wzajemnych. Kraje te rozliczały się jednak wyłącznie z Unią jako odrębnym podmiotem rejestrującym bilateralne zobowiązania i należności 15 krajów zachodnioeuropejskich, ale zarazem kompensującym między nimi te zobowiązania i należności. Zamiast o kilkunastu zobowiązaniach lub należnościach bilateralnych każdy kraj był co miesiąc informowany o wielkości jego zobowiązań lub należności w stosunku do Unii. Zmiana stanu skumulowanego salda musiała być przy tym regulowana — pominąwszy system kredytowania — w złocie lub dolarach amerykańskich. Jeżeli skumulowane zadłużenie danego kraju w Unii zwiększało się lub skumulowana należność od Unii się zmniejszała, to powstałą różnicę regulował tenże kraj. Jeżeli natomiast skumulowana należność od Unii zwiększała się lub zadłużenie zmniejszało, to różnicę regulowała Unia. Istotną częścią składową mechanizmu działania EUP było kredytowanie części zadłużenia każdego z krajów deficytowych. Unia kredytowała jednak początkowo tylko 20% przyznanej mu kwoty, przy czym za udzielone kredyty pobierała odsetki i to tym wyższe, im dłużej utrzymywał się deficyt. Jednocześnie Unia wypłacała odpowiednie odsetki krajom-wierzycielom. Gdy zatem deficyt danego kraju wzrastał, rosło nie tylko obciążenie odsetkami, lecz także z konieczności rozmiary transferów na rzecz Unii złota i walut wymienialnych, głównie dolarów amerykańskich. W miarę upływu czasu zmniejszano udział kredytu w pokrywaniu bieżącego deficytu, co oddziaływało dyscyplinująco na kraje dłużnicze. Oddziaływało to również dyscyplinująco na kraje wierzyciels-kie, ponieważ były one w coraz mniejszym stopniu zainteresowane utrzymywaniem stałej dużej nadwyżki w stosunkach z pozostałymi krajami (bezpośrednio zaś z Unią). Wprawdzie napływały do nich dewizy i złoto, ale w związku z dodatkowymi uregulowaniami zmniejszały się wpływy z tytułu udzielanych Unii kredytów. Działalność EUP była pożyteczna i zakończyła się sukcesem. W 1958 r. we wszystkich ważniejszych krajach członkowskich przywrócono przede wszyst- 8 J. Sołdaczuk, J. Misala, Historia handlu..., jw. 197 kim pełną zewnętrzną wymienialność walut. Przeszły one od bilateralizmu do multilateralizmu w obrotach handlowych i płatniczych, co z kolei ułatwiało dalszą liberalizację obrotów w skali regionalnej i międzynarodowej oraz czerpanie korzyści wynikających z tego tytułu. 7.6.3. Zamierzona strefa walutowa krajów Unii Europejskiej 1 stycznia 1958 r. weszły w życie postanowienia Traktatu Rzymskiego, na mocy którego utworzono składającą się z sześciu krajów Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG). Wspólnota rozwijała się „w głąb" i „wszerz"; obecnie funkcjonuje ona w składzie 15 krajów pod nazwą Unii Europejskiej (UE). Jednym z istotnych początkowych zamiarów krajów członkowskich EWG (zarazem Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali oraz Euratomu) było doprowadzenie do pełnej unii walutowej i gospodarczej. W związku z tym podejmowano wiele przedsięwzięć, spośród których najbardziej spójny był początkowo Europejski Układ Walutowy (European Monetary Agreemenł — EMA). Funkcjonował on od grudnia 1958 r. do końca 1992 r. Głównymi filarami EMA były: Wielostronny System Rozliczeń i Fundusz Europejski (utworzony w 1958 r.) oraz tzw. wąż walutowy (rysunek 7.5), nazywany też wężem w tunelu (utworzony w 1972 r.). W 1978 r. utworzono Europejski System Walutowy (ESW). Składał się on z trzech elementów: europejskiej jednostki walutowej, mechanizmu kursów walutowych i systemu kredytowego. Najważniejszą część systemu stanowiła europejska jednostka walutowa (European Currency Unit — ECU). Pełniła ona Rysunek 7.5 Istota węża walutowego 1,125% Kurs walut narodowych do dolara USA +2,25% -2,25% cztery funkcje jako: wskaźnik kształtowania się kursów walut narodowych, podstawa określania tzw. wskaźnika rozbieżności, środek płatniczy w rozliczeniach między bankami centralnymi krajów członkowskich Unii Europejskiej, składnik rezerw walutowych krajów członkowskich9. Europejska jednostka walutowa — ECU pełniła przede wszystkim funkcję środka płatniczego w rozliczeniach między bankami centralnymi (narodowymi) krajów członkowskich UE. Było to tym ważniejsze, że w sytuacjach kryzysowych w każdym momencie można było skorzystać z pomocy systemu kredytowego ESW, nastawionego na udzielanie pomocy krajom członkowskim UE w finansowaniu interwencji walutowych oraz pokrywaniu deficytu bilansów płatniczych. Można było przy tym uzyskać kredyty krótko-, średnio-i długoterminowe. Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w., kiedy wystąpiło wyraźne zwolnienie procesu integracji gospodarczej, ujawniły się różne przedsięwzięcia zmierzające do utworzenia jednolitego rynku towarów, usług i czynników wytwórczych oraz powołania pełnej unii walutowej i gospodarczej. Po wprowadzeniu wspólnego rynku produktów i czynników wytwórczych przedmiotem szczególnych zabiegów stała się kreacja wspólnej waluty, utworzenie pełnej unii walutowej oraz — w dalszej konsekwencji — pełnej unii gospodarczej. W związku z tym na mocy Traktatu z Maastricht, który wszedł w życie 1 listopada 1993 r., wprowadzono do Traktatu Rzymskiego o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) oraz Euroatomu odpowiednie poprawki. W Traktacie z Maastricht uznano, że utworzenie unii walutowej wymaga włączenia się krajów członkowskich trzech Wspólnot (tj. dodatkowo powołanej do życia już w 1952 r. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali — EWWiS) do ESW, osiągnięcia pełnej i nieodwracalnej wymienialności walut, usztywnienia kursów walutowych, całkowitej liberalizacji przepływów kapitałowych oraz integracji rynku finansowego. Przyjęto wtedy, że pełna i nieodwracalna wymienialność walut oraz usztywnienie jej kursów mają doprowadzić do utworzenia wspólnej waluty, którą później — w miejscu ECU — nazwano euro. Wówczas też określono kryteria, jakie muszą spełniać przyszli uczestnicy unii walutowej, a które określa się powszechnie mianem kryteriów zbieżności (konwergencji) z Maastricht (zob. tablica 7.1). W Traktacie z Maastricht uznano, że zakończył się pierwszy etap tworzenia unii walutowej. Drugi etap rozpoczął się 1 stycznia 1994 r. i wiązał się przede wszystkim z utworzeniem instytucji niezbędnych do funkcjonowania Europejskiej Unii Walutowej (European Monetary Union — EMU). Taką instytucją stał się przede wszystkim powołany w grudniu 1993 r. Europejski Instytut Walutowy (European Monetary Institute — EMI), który stanowił zalążek Banku Centralnego Unii Europejskiej (European Central Bank — ECB). Bank ten podejmuje już od kilku lat podstawowe decyzje dotyczące polityki mone- Zob. L. Oręziak, E. Chrabonszczewska, Europejski system walutowy, SGH, Warszawa 1992. 199 Tablica 7.1 Kryteria zbieżności określone w Traktacie z Maastrichl Lp. Kryterium Istota 1 Stabilność cen Średnia stopa inflacji w roku poprzedzającym badanie dotyczące spełnienia kryteriów spójności nie powinna być wyższa niż o 1,5 punktu procentowego od wskaźnika odnotowanego w trzech najlepszych pod tym względem krajach; inflacja powinna być mierzona za pomocą wskaźnika cen konsumpcyjnych ustalanego na porównywalnych zasadach uwzględniających różnice w definicjach narodowych 2 Wysokość deficytu budżetowego Udział planowanego lub aktualnego deficytu rządowego w produkcie krajowym brutto, mierzonym w cenach rynkowych, w roku poprzedzającym badanie nie powinien przekraczać 3% 3 Wielkość zadłużenia publicznego W roku poprzedzającym badanie udział tego zadłużenia w PKB mierzonych w cenach rynkowych nie powinien przekraczać 60% 4 Wysokość stóp procentowych Średnia nominalna długookresowa stopa procentowa nie powinna być wyższa więcej niż o 2 punkty procentowe od stopy procentowej w trzech krajach o najniższym poziomie inflacji w roku poprzedzającym badanie; stopy procentowe powinny być mierzone na podstawie oprocentowania długoterminowych obligacji rządowych lub innych porównywalnych papierów wartościowych przy uwzględnieniu różnic w definicjach narodowych 5 Udział w mechanizmie kursowym ESW Kraj członkowski powinien respektować, bez szczególnych napięć, normalny przedział wahań kursów walut przewidziany w ramach mechanizmu kursowego przynajmniej w ciągu ostatnich dwóch lat przed badaniem dotyczącym spełnienia kryteriów spójności. Dewaluacja może być dokonana tylko w razie konieczności i za zgodą pozostałych państw członkowskich Źródło: Unia Europejska, red. E. Kawecka-Wyrzykowska, E. Synowiec, jw., s. 310. tarnej przy uwzględnianiu postanowień Europejskiego Systemu Banków Centralnych (European System of Central Banks — ESCB). Składa się on z trzech gremiów o charakterze decyzyjno-koordynującym, tj. Rady Zarządzającej ECB (Governing Council), organu wykonawczego ECB (Executive Board) oraz Rady Generalnej (General Council) Europejskiego Banku Centralnego (zob. rysunek 7.6). Autorzy Traktatu z Maastricht zdawali sobie wyraźnie sprawę, że pełna integracja walutowa rozumiana przez nich jako odpowiednia unia bazująca na wspólnej walucie wymaga — po spełnieniu wymogów funkcjonowania wspólnego rynku towarów, usług i czynników wytwórczych, zwłaszcza zaś szeroko rozumianego wspólnego rynku kapitałowego (w tym rynku finansowego i ubezpieczeniowego) — odpowiedniej koordynacji i unifikacji polityki monetarnej i fiskalnej krajów członkowskich UE. Priorytetowo potraktowano koordynację i późniejszą unifikację polityk monetarnych, w tym szczególnie 200 Rysunek 7.6 Docelowa infrastruktura instytucjonalna Europejskiego Banku Centralnego Europejski System Banków Centralnych (ESCB) Europejski Bank Centralny (ECB) >^ Rada Zarządzająca Banku Organ wykonawczy Rada Generalna - Przedstawiciele organu wykonawczego - Prezesi banków centralnych krajów UE - Prezydent, wiceprezydent ECB i czterech członków - Prezydent i wiceprezydent ECB - Przedstawiciele 15 Banków Centralnych krajów UE Banki Centralne krajów UE Źródło: H. Siebert, The WorldEconomy..., jw., s. 204. politykę wspólnego decydowania o podaży pieniądza, a ściślej o wzroście tej podaży, czym zajmuje się obecnie Europejski Bank Centralny (ECB). Z dniem 1 stycznia 1999 r. usztywniono kursy walut większości krajów członkowskich UE oraz wprowadzono euro (w miejsce ECU), przy czym Europejski System Banków Centralnych (ESCB) pozostaje wyłącznym emitentem euro jako pieniądza UE i realizuje jednolitą politykę pieniężną na całym obszarze krajów tzw. Eurolandu. W UE podejmuje się wiele przedsięwzięć, by euro stało się pieniądzem międzynarodowym, tzn. aby mogło pełnić w całości funkcje tego typu pieniądza. Euro pełni już pewne funkcje pieniądza międzynarodowego, a ściślej regionalnego. Jest miernikiem wartości i środkiem płatniczym w rozliczeniach między bankami centralnymi, składnikiem rezerw krajów członkowskich UE i nie tylko, a od stycznia 2002 r. będzie także prawnym środkiem płatniczym oraz środkiem cyrkulacji i środkiem tezauryzacji bogactwa obywateli wielu krajów świata. Wiele kwestii pozostaje jednak nadal otwartych. Chodzi szczególnie o to, że prawo do prowadzenia polityki fiskalnej (budżetowej) mają nadal odpowiednie władze krajów członkowskich UE. W odróżnieniu od scentralizowanej polityki pieniężnej tych krajów ich polityka budżetowa i fiskalna jest nadal zdecentralizowana. Kraje członkowskie UE mogą więc dalej 201 swobodnie kształtować dochody i wydatki budżetowe. Pewnym ograniczeniem w tym zakresie jest przyjęty na wniosek Niemiec i zatwierdzony w 1997 r. tzw. Pakt Stabilności i Wzrostu (Stability and Growth Pact), gdzie określono system sankcji wobec krajów członkowskich UE, które nie dostosują się do odpowiednich postanowień z Maastricht. Chodzi o to, aby zróżnicowana polityka budżetowa poszczególnych krajów członkowskich UE nie stanowiła zagrożenia dla funkcjonowania jednolitej polityki pieniężnej, stabilności cen i w ostatecznym efekcie dla stabilności euro. Kwestii związanych ze stabilnością euro i sprawnym jego funkcjonowaniem jest znacznie więcej. I tak, otwarty jest nadal problem, czy w warunkach funkcjonowania jednolitego pieniądza w skali międzynarodowej jest możliwe jednoczesne osiągnięcie takich podstawowych celów polityki makroekonomicznej, jak zapewnienie relatywnie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, równowagi zewnętrznej i obniżenia stopy bezrobocia. Szczególnie w warunkach pełnej unii monetarnej trudno mówić m.in. o wykorzystywaniu polityki kursu walutowego jako czynnika stymulującego wzrost gospodarczy przez odpowiedni rozwój wymiany gospodarczej z zagranicą czy też jako czynnika realizacji pożądanych dostosowań strukturalnych, w tym dostosowań na rynku pracy. Z jednej strony, usztywnienie relacji walut krajów członkowskich unii monetarnej może prowadzić do pogłębiania się międzynarodowych różnic w poziomach wydajności pracy, z drugiej zaś — w warunkach pełnej unii monetarnej — może dochodzić do wykorzystywania rozwiązania substytuują-cego te różnice w postaci odpowiedniego kształtowania polityki płac. Zagadnienia te są istotne dlatego, że trudno sobie wyobrazić pełną unię walutową i gospodarczą bez pełnej unii socjalnej, a w tym wspólnego, europejskiego systemu zabezpieczeń społecznych i odpowiednich transferów emerytalnych. 7.6.4. Inne rozwiązania o charakterze regionalnym W specyficznych warunkach drugiej połowy XX w. próbowano także wprowadzać wiele innych rozwiązań o charakterze regionalnym. Dotyczyło to przede wszystkim regionalnego systemu walutowego w obrębie byłej Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej10. Bardziej spektakularne sukcesy osiągnięto w tworzeniu różnorodnych regionalnych ugrupowań walutowo-finansowych krajów słabo rozwiniętych gospodarczo z wykorzystaniem założeń i doświadczeń Europejskiej Unii Płatniczej". W miarę upływu czasu zarówno w byłych krajach socjalistycznych, jak i w krajach słabo rozwiniętych ujawniała się tendencja do orientowania się na ogólnoświatowe rozwiązania waluto-wo-finansowe, oferowane przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy. 10 Zob. m.in. J. Głuchowski, Międzynarodowe stosunki finansowe, PWE, Warszawa 1997. 11 Zob. S. Rączkowski, Międzynarodowe stosunki..., jw. 202 7.7. Współczesny międzynarodowy system walutowy Współcześnie mamy do czynienia z funkcjonowaniem międzynarodowego systemu walutowego, któremu nadal towarzyszy wiele regionalnych oraz narodowych systemów walutowych. Jest to rozwiązanie, w którym próbuje się łączyć różnorodne koncepcje o charakterze międzynarodowym (np. głównie zalecenia MFW) z koncepcjami o charakterze regionalnym (np. założeniami systemu walutowego Unii Europejskiej) oraz z koncepcjami stosowanymi w poszczególnych krajach członkowskich Międzynarodowego Funduszu Walutowego, w tym również w Polsce. We współczesnym międzynarodowym systemie walutowym zasadnicze znaczenie nadal ma realizacja przez kraje członkowskie kilku podstawowych zadań Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW), które sformułowano w 1944 r. w artykule I Układu z Bretton Woods, w tym: a) rozwój współpracy monetarnej służącej stabilizacji międzynarodowego sys temu walutowego; b) tworzenie multilateralnego systemu regulowania bieżących należności z ty tułu transakcji między krajami członkowskimi i eliminowanie restrykcji dewizowych hamujących wzrost handlu światowego. Postanowienia Układu z Bretton Woods ratyfikowało 29 spośród 44 krajów uczestniczących w konferencji (w tym Polska). W kolejnych latach liczba krajów członkowskich się zmieniała, wykazywała jednak tendencję wzrostową. Stanowi to istotny argument na rzecz tezy, że we współczesnym świecie podstawowe znaczenie nadal mają zadania MFW oraz zmieniające się rozwiązania sprzyjające ich realizacji. Międzynarodowy Fundusz Walutowy pełni następujące funkcje: a) regulacyjną, która polega na ustanowieniu międzynarodowych norm i wzorców działania w sferze międzynarodowych stosunków finansowych; b) kredytową, polegającą na dostarczaniu krajom członkowskim dodatko wych środków finansowych; c) konsultacyjną, oznaczającą stworzenie krajom członkowskim miejsca kon sultacji i wymiany doświadczeń oraz doradztwa gospodarczego; d) kontrolną, która polega na nadzorowaniu przez MFW uzgodnionych programów dostosowawczych i wykorzystania kredytów zgodnie z ustalo nymi wcześniej celami12. Na kapitał zakładowy MFW składają się zmieniane okresowo kwoty udziałowe krajów członkowskich, ustalane z uwzględnieniem liczby tych kra- 12 Zob. E. Chrabonszczewska, Międzynarodowy Fundusz Walutowy. W: Encyklopedia biznesu, Wyd. Fundacja Innowacja, Warszawa 1996, s. 527-532. 203 jów oraz ich potencjału gospodarczego (np. udziału w produkcie światowym, udziału w handlu światowym). W miarę upływu czasu zmienia się struktura avoirów i proporcji wpłat kwot udziałowych do kapitału zakładowego MFW (np. złota, walut wymienialnych, walut narodowych). Ogólnie, wraz ze zwiększaniem liczby krajów członkowskich MFW, jego kapitał zakładowy zwiększa się, zmienia się jego struktura, ale wszystko służy zwiększeniu efektywności realizacji podstawowych zadań. Od początku istnienia MFW jego organem uchwałodawczym i zarządzającym jest Rada Gubernatorów, która składa się z gubernatorów i ich zastępców z poszczególnych krajów członkowskich (najczęściej funkcje te pełnią odpowiednio minister finansów i prezes banku narodowego). Rada Gubernatorów, która zbiera się zazwyczaj raz do roku, decyduje o sprawach kluczowych dla działalności MFW (takich, jak przyjmowanie nowych krajów członkowskich, ustalanie kwot udziałowych we wkładach oraz zmian ich wielkości i struktury, zatwierdzanie rocznych sprawozdań z działalności, ustalanie zasad podziału zysku i jego rozdysponowania). Odpowiednie dokumenty i sprawozdania przygotowuje Rada Administracyjna MFW jako organ wykonawczy. Składa się ona z 22 dyrektorów, z których 6 jest mianowanych przez kraje członkowskie dysponujące najwyższymi kwotami udziałowymi, pozostałych 16 zaś jest wybieranych na pewien okres zgodnie z określonym kluczem13. Zasoby Funduszu umownie można podzielić na ogólne i pozostałe. Na zasoby ogólne składają się tzw. zasoby zwykłe. Są to obecnie głównie zasoby z tytułu kwot udziałowych krajów członkowskich, środki z odkupu walut, środki z operacji wspomagających budżety krajów członkowskich, oprocentowanie lokat, a przede wszystkim specjalne prawa ciągnienia (SDR), które — podobnie jak euro — są typowym pieniądzem międzynarodowym. I tak, na pewnym etapie rozwoju współczesnych międzynarodowych stosunków ekonomicznych i finansowych zdecydowano, że w związku z przejściowym kryzysem systemu z Bretton Woods (w tym z jego oparciem na złocie i dolarze amerykańskim), a także w związku z koniecznością odchodzenia od złota i zwiększenia stopnia płynności międzynarodowej konieczne jest utworzenie nowej waluty, akceptowanej przez kraje członkowskie MFW bez żadnych obiekcji. Począwszy od 1970 r. uruchomiono okresową kreację SDR, tj. pieniądza międzynarodowego tworzonego przez MFW, mającego charakter pieniądza fiducjarnego (tzn. nie wymagającego żadnego pokrycia), a jednocześnie cieszącego się zaufaniem krajów członkowskich i pełniącego podstawowe funkcje pieniądza międzynarodowego. Współcześnie SDR na coraz większą skalę pełnią podstawowe funkcje pieniądza międzynarodowego, tj. miernika wartości, środka płatniczego oraz środka tezauryzacji. Dzieje się tak, mimo że zmieniają się zasady ich kreacji 13 Zob. K. Lutkowski, Współczesny międzynarodowy..., jw.; J. Głuchowski, Międzynarodowe stosunki..., jw. 204 i wykorzystywania. Są one jednak nadal konsekwentnie podporządkowywane podstawowym regułom funkcjonowania MFW. Chociaż zmienia się m.in. bieżąca wartość SDR14, to przepisy regulujące funkcjonowanie MFW nadal stanowią, że cała jego ewidencja jest prowadzona w SDR. Dotyczy to także transakcji prowadzonych prywatnie, o czym z kolei decyduje zwłaszcza większa stabilność wartości SDR niż jakiejkolwiek wymienialnej waluty narodowej, w tym dolara amerykańskiego i marki niemieckiej. Szerokie wykorzystywanie SDR jako podstawowej jednostki rozliczeniowej współczesnego systemu walutowego wiąże się również ze stopniowym ograniczaniem liczby walut w koszyku określającym ich wartość. Mniejsza liczba walut (obecnie pięciu) wchodzących w skład koszyka, notowanych na odpowiednich rynkach walutowych, ułatwia pokrywanie ryzyka operacji finansowych wyrażonych w SDR. Zwiększa się liczba organizacji i instytucji międzynarodowych, którym MFW pozwala na gromadzenie SDR i posługiwanie się nimi, i jest to chyba trend co najmniej średniookresowy. Niemniej jednak walutą o światowym znaczeniu pozostaje nadal dolar amerykański. Jak pisze K. Lut-kowski, „SDR — wbrew intencjom jego pomysłodawców — nie może dotąd nie tylko zastąpić dolara w roli waluty rozwoju handlu i obrotu kapitałowego, ale nie może nawet dorównać mu tam, gdzie ma stosunkowo większą łatwość wejścia do obiegu — w roli składnika urzędowych rezerw dewizowych banków centralnych. Jest to bowiem pieniądz nie poparty potencjałem produkcyjnym żadnej gospodarki, która dawałaby mu tym samym zabezpieczenie. Jego cyrkulacja opiera się wyłącznie na uzgodnieniach rządów i banków centralnych, które zobowiązały się przyjmować tę jednostkę we wzajemnych rozliczeniach. Jeżeli jakiś kraj ma deficyt w obrotach z innym krajem, a posiada nie wykorzystany zasób SDR-ów na swoim koncie w MFW, to może polecić Funduszowi przelać odpowiednią sumę SDR-ów ze swojego rachunku na konto kraju mającego nadwyżkę po to, aby otrzymać z jego rezerw tę walutę, której efektywnie poszukuje rynek dla opłacenia importu. I ostatecznie, chociaż banki centralne rozliczyły się w SDR-ach, faktycznie import zostanie spłacony prawdopodobnie w dolarach, tak jak jest to przyjęte w handlu międzynarodowym. I efektywnie użytą walutą płatności okaże się dolar, a SDR wystąpi przy tej okazji jedynie jako instrument sięgnięcia po dolara. Cyrkulaq'a SDR-ów dokonuje się bowiem w wąskim i zamkniętym kanale obiegu, między samymi bankami centralnymi i upoważnionymi instytucjami oficjalnymi. Specjalne prawa ciągnienia nie schodzą w ogóle o «piętro niżej», do tego poziomu, na którym toczą 14 W latach 1974-1980 ich wartość opierała się na koszyku 16 walut. W 1981 r. zredukowano ich liczbę do 5. W skład koszyka wchodzą: dolar amerykański - 42%, marka niemiecka - 19% oraz jen japoński, frank francuski i funt szterling po 13%. MFW przydziela nieodpłatnie SDR krajom, które są uczestnikami Departamentu SDR (kraje członkowskie MFW), proporcjonalnie do ich kwot udziałowych i bez żadnych warunków. Posiadaczami SDR mogą być również instytucje. 205 się rozliczenia między podmiotami gospodarczymi, które decydują o rozmiarach i dynamice wymiany. Tu rozciąga się domena, gdzie bezapelacyjnie króluje dolar, a w węższym zakresie jeszcze kilka innych walut"15. Zasoby finansowe MFW są przeznaczane przede wszystkim na działalność kredytową, przy czym udzielane kredyty służą głównie jako pomoc w likwidowaniu deficytu bilansów płatniczych. Pomoc kredytową MFW można podzielić na: podstawowe udogodnienia kredytowe, stałe udogodnienia kredytowe oraz czasowe udogodnienia kredytowe16. Na podstawowe udogodnienia kredytowe składają się transza rezerwowa oraz 4 transze kredytowe. Transza rezerwowa to bezwarunkowa i bezpłatna możliwość dokonania przez każdy kraj członkowski MFW zakupu SDR lub walut innych krajów w zamian za walutę narodową do wysokości kwoty udziałowej. Pozostałe transze są uwarunkowane i płatne, przy czym rygorystyczność uwarunkowań i opłaty są tym większe, im bardziej dany kraj przy zaciąganiu kredytów przekracza wysokość swojej kwoty udziałowej. Długa jest i zapewne wydłuży się w przyszłości lista stałych, różnie uwarunkowanych udogodnień kredytowych, przyznawanych m.in. krajom mającym trudności w równoważeniu bilansu płatniczego, krajom uzależnionym od eksportu artykułów rolno-spożywczych i surowców, a także krajom transformującym i/lub restrukturyzującym swoje gospodarki narodowe. Międzynarodowy Fundusz Walutowy udziela wreszcie warunkowo i odpłatnie czasowych udogodnień kredytowych, takich jak kredyty udzielane w związku z deficytem bilansu płatniczego spowodowanym nagłym wzrostem cen surowców (zwłaszcza ropy naftowej) czy też kredyty na finansowanie tzw. zapasów buforowych. 7.8. Pojęcie i rodzaje międzynarodowego rynku walutowego Istnienie międzynarodowego rynku walutowego (nazywanego też rynkiem dewizowym) jest obiektywną koniecznością, gdy w poszczególnych krajach, włączonych w międzynarodowy podział pracy, obowiązują odmienne systemy pieniężne wraz z odrębnymi narodowymi jednostkami pieniężnymi. Brak jednej międzynarodowej waluty powoduje, że na rynku tym dochodzi do ustawicznej wymiany różnych walut w wyniku przeprowadzanych międzynarodowych transakcji towarowych, usługowych i kapitałowych według relacji wymiennych determinowanych przez układ podaży i popytu na te waluty. 15 K. Lutkowski, Dolar, jego miejsce w gospodarce światowej. W: Encyklopedia biznesu, jw., s. 212-213. 16 Zob. E. Chrabonszczewska, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, jw. 206 Mianem rynku dewizowego można objąć ogół podmiotów dokonujących transakcji wymiany walut oraz mechanizm ekonomiczny umożliwiający przeprowadzanie tych transakcji. Tak rozumiany rynek dewizowy pełni istotne funkcje w gospodarce poszczególnych krajów oraz w gospodarce światowej jako całości. To dzięki funkcjonowaniu rynku dewizowego jest możliwa nieustanna wycena walut obcych. Kształtujące się na rynku dewizowym ceny walut obcych, czyli kursy walutowe, oceniają ograniczoność zasobu tych walut, pełniąc funkcję informacyjną dla wszystkich, którzy zgłaszają popyt na daną walutę lub występują z jej podażą. Kursy walutowe kształtujące się na rynku dewizowym zapewniają też porównywanie cen towarów i usług oraz wycenę zasobów produkcyjnych w różnych krajach. Za pośrednictwem rynku dewizowego dokonuje się transferu siły nabywczej w formie pieniężnej między krajami w związku z międzynarodowymi obrotami towarowymi, usługowymi i kapitałowymi. Rynek dewizowy, będąc swoistym „katalizatorem" procesów inicjowania i zwiększania zakresu międzynarodowego podziału pracy, tworzy podstawowe ogniwo w mechanizmie alokacji zasobów w skali światowej. Rynek dewizowy jako miejsce konfrontacji podaży i popytu na różne waluty jest ex definitione rynkiem międzynarodowym. Nawet gdy uczestnikami transakcji dewizowej są podmioty z tego samego kraju, wówczas i tak przynajmniej jedną z wymienianych między nimi walut musi być waluta obca. Tymczasem w literaturze dość często spotyka się podział rynków dewizowych na krajowe i międzynarodowe17. Zasadnicze znaczenie dla takiego rozróżniania rynku dewizowego ma domicyl jego uczestników. Uczestnikami rynku krajowego, lub inaczej narodowego, są bowiem — w myśl tego ujęcia — podmioty z tego samego kraju, które nabywają bądź zbywają różne waluty obce. Przeobrażenie się narodowego rynku dewizowego w rynek międzynarodowy następuje wówczas, gdy transakcje dewizowe są zawierane również przez podmioty z innych krajów. Wskazuje się jednak, że międzynarodowy rynek dewizowy nie jest sumą rynków narodowych, lecz w istocie jednym wielkim rynkiem, pracującym 24 godziny na dobę w skali światowej18. Inny podział rynków dewizowych opiera się na kryterium swobody dokonywania wymiany walut. Na jego podstawie wyróżnia się trzy rodzaje rynków dewizowych: wolny, reglamentowany i pośredni lub inaczej heterogeniczny. Wolny rynek dewizowy istnieje w krajach o walucie w pełni wymienialnej. Oznacza to, że podmioty gospodarcze mogą bez ograniczeń wymieniać walutę tego kraju na waluty obce, a kurs walutowy kształtuje się na rynku w wyniku swobodnej gry sił rynkowych. Przeciwieństwem rynku wolnego jest rynek 17 Zob. K. Zabieiski, Finanse międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 168; G. Nosiadek, Międzynarodowe systemy walutowe. W: Propedeutyka międzynarodowych stosunków gospodarczych, SGH, Warszawa 1993, s. 149. " E. Pietrzak, K. Szymański, Międzynarodowy rynek walutowy i finansowy, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1991, s. 9. reglamentowany, na którym nie istnieje swoboda wymiany waluty krajowej na waluty obce. Wszelkie płatności w stosunkach z zagranicą podlegają regulowaniu administracyjnemu. Istnieje więc obowiązek odsprzedaży należności dewizowych przez wierzycieli krajowych bankowi centralnemu lub innym uprawnionym bankom dewizowym. Z kolei płatności na rzecz zagranicy są uzależnione od uzyskania zezwolenia właściwych władz. Waluta kraju, który stosuje ograniczenia walutowe, jest zazwyczaj walutą niewymienialną. W takich warunkach funkcjonuje najczęściej nielegalny czarny rynek dewizowy. Oprócz rynku wolnego oraz rynku reglamentowanego jako skrajnych struktur rynkowych, służących regulowaniu obrotów płatniczych z zagranicą, można jeszcze wyróżnić pośredni typ rynku. Ta struktura, nazywana też rynkiem heterogenicznym, występuje wówczas, gdy państwo reglamentuje pewne sfery obrotu dewizowego, pozostawiając inne poza zakresem oddziaływania bezpośrednich ograniczeń dewizowych. Reglamentacji mogą podlegać zwłaszcza operacje dewizowe osób krajowych (tzw. rezydentów), przy zachowaniu swobody obrotu dewizowego przez osoby zagraniczne (tzw. nierezydentów). Oznacza to tzw. zewnętrzną wymienialność walut w danym kraju. Warto też wspomnieć, że ograniczenia dewizowe są często wprowadzane w sferze obrotów kapitałowych z zagranicą. Rynek heterogeniczny jest chyba najczęściej występującym typem rynku dewizowego we współczesnej gospodarce światowej. Ze względu na sposób zorganizowania rynku wprowadza się podział rynków dewizowych na nieformalne i formalne. Uczestnicy rynków nieformalnych nie są ograniczani w dostępie do rynku ani regulaminami, ani innymi obowiązującymi formami organizacyjnymi. Porozumiewają się więc między sobą i zawierają transakcje w zasadzie w sposób dowolny, choć muszą się stosować do przepisów prawa i zwyczajów handlowych. Uczestników rynków formalnych ograniczają natomiast regulaminy. Strony przyszłej transakcji muszą się więc kontaktować w miejscu i czasie z góry określonym. Do tak rozumianych rynków formalnych należą giełdy dewizowe oraz tzw. giełdy terminowe, na których przedmiotem obrotu są walutowe kontrakty futures {currency futures) oraz walutowe kontrakty opcyjne {currency options). Jedna z fundamentalnych klasyfikacji rynku dewizowego opiera się na kryterium terminu przepływu strumieni walut między stronami zawierającymi transakcje dewizowe. Rozróżnia się wówczas rynek kasowy (bieżący, natychmiastowy) i rynek terminowy. Na rynku kasowym waluty są stawiane wzajemnie do dyspozycji przez strony transakcji dewizowej w ciągu dwóch dni roboczych od dnia zawarcia transakcji. Natomiast na pozagiełdowym rynku terminowym waluty są dostarczane w określonym terminie przyszłym, dłuższym niż wspomniane dwa dni robocze. Z kolei na giełdach terminowych kontrakty walutowe mogą być zawierane na ściśle określone terminy przyszłe. Będzie jeszcze o tym mowa w rozdziale 8. Rozróżnienia rynków dewizowych można też dokonać, wprowadzając kolejne kryteria klasyfikacyjne, takie choćby jak: waluta występująca w trans- 208 akcjach dewizowych (np. rynek dolara amerykańskiego, marki niemieckiej, funta szterlinga), historyczne etapy rozwoju rynku z właściwymi im instrumentami (rynek tradycyjny i rynek nowy), uczestnicy rynku (np. rynek międzyban-kowy, rynek transakcji banku z klientami) itp. Ta typologia rynku ma już jednak mniejsze znaczenie. 7.9. Organizacja rynku dewizowego Współczesny obrót dewizowy dokonuje się na dwóch typach rynków: pozagiełdowym i giełdowym. Zdecydowanie większe znaczenie ma przy tym obrót pozagiełdowy, na który przypada ponad 90% łącznych obrotów dewizowych w świecie19. Sam giełdowy obrót dewizowy nie stanowi też jednolitej kategorii pojęciowej. Walutami obraca się bowiem zarówno na tradycyjnych giełdach dewizowych, jak i na giełdach terminowych, na których przedmiotem handlu są standaryzowane walutowe kontrakty futures i walutowe kontrakty opcyjne. Jeśli jednak tradycyjne giełdy dewizowe stanowią margines rynku dewizowego, funkcjonując jako swoisty relikt przeszłości w nielicznych miejscach, np. Giełda Dewizowa we Frankfurcie nad Menem czy w Mediolanie, to jest zauważalna aktywność powstałych względnie niedawno giełd financial futures i giełd opcji finansowych. Mimo silnej ich ekspansji nie tworzą one jeszcze znaczącego segmentu współczesnego rynku dewizowego20. W rozważaniach poświęconych organizacji i uczestnikom międzynarodowego rynku dewizowego można więc ten giełdowy jego segment potraktować bardziej marginesowo. Rynek dewizowy stanowi organizacyjną formę handlu dewizowego. Polega ona na zakupie i sprzedaży dewiz za walutę narodową lub inne dewizy według cen (kursów) ustalanych przez strony w zawieranych transakcjach dewizowych. Handel ten dokonuje się między bankami tych samych bądź różnych obszarów walutowych, jak również między bankami a podmiotami niebankowymi z tych samych lub rzadziej różnych obszarów walutowych. Bliższe spojrzenie na funkcjonujące w większości krajów rynki dewizowe " E. Pietrzak oceniał w 1989 r. udział obrotu pozagiełdowego maksymalnie na 95% łącznych obrotów dewizowych w świecie. Zob. E. Pietrzak, Międzynarodowe operacje walutowe (Rodzaje, mechanizmy, techniki), Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1992, s. 34. Z kolei według szacunków Banku Rozrachunków Międzynarodowych dla 1989 r. udział ten był wyższy i wynosił około 97%. Zob. The 1989 Foreign Exchange Market Survey, 60th Annual Report, Bank for International Settlements, Basie, June 1990, s. 208-211. Według danych dla kwietnia 1998 r. wzrósł on do nieco ponad 99%. Zob. Bank for International Settlements Press Release, Central Bank Survey of Foreign Exchange and Derivatives Market Actińty in April 1998, BIS, Basie 1998, s. 5. 20 Udział ten według E. Pietrzaka wynosił w 1989 r. 5%, a według szacunków Banku Rozrachunków Międzynarodowych 3%. Jednak w kwietniu 1998 r. nie stanowił on nawet 1%. Źródła jak w przypisie 18. 209 pozwala stwierdzić, że z punktu widzenia stron uczestniczących w transakcjach dewizowych można wyróżnić trzy podstawowe segmenty narodowych rynków dewizowych: 1) segment tworzony przez bank centralny i inne banki, głównie banki komercyjne, które są uprawnione do prowadzenia operacji dewizowych, można je więc nazwać bankami dewizowymi, 2) segment tworzony przez banki dewizowe i ich klientelę pozabankową, 3) segment tworzony przez banki dewizowe. Wielkość transakcji w segmencie 1) zależy przede wszystkim od skali interwencji walutowych podejmowanych przez bank centralny na rynku dewizowym. Kontrahentami banków dewizowych w transakcjach zawieranych w segmencie 2) rynku dewizowego są przedsiębiorstwa, instytucje i osoby fizyczne, które odsprzedają bankom posiadaną walutę zagraniczną w zamian za walutę krajową (rzadziej obcą) lub nabywają za walutę krajową potrzebną walutę zagraniczną. Wielkość tych transakcji zależy więc najogólniej od rozmiarów należności i zobowiązań zagranicznych klientów banków z sektora pozabankowego. Segment 3) rynku dewizowego jest kształtowany przez transakcje dewizowe samych banków dewizowych, głównie zresztą banków komercyjnych. Działają one na rynku z autonomicznych pobudek osiągania korzyści finansowych z różnych własnych operacji dewizowych. Dokonują też transakcji mających charakter pochodny względem transakcji przeprowadzanych z klientelą pozabankową. Banki mogą zawierać transakcje dewizowe bezpośrednio między sobą albo za pośrednictwem maklerów czy brokerów dewizowych. Korzystanie z usług pośredników wiąże się wprawdzie z dodatkowymi kosztami prowizyjnymi, ma jednak tę bezsporną zaletę, iż pozwala sprzedawać lub kupować walutę obcą po możliwie najlepszych kursach. Brokerzy utrzymują bowiem stały kontakt z większą liczbą banków (bywa, że nawet z dwustoma), w związku z czym mają dobre rozeznanie w bieżącej sytuacji na rynku i mogą doprowadzić do zawarcia transakcji po korzystnych kursach. Nie bez znaczenia jest również to, że w przeciwieństwie do handlu bezpośredniego procedura zawierania transakcji za pośrednictwem brokerów dewizowych ma bardziej poufny charakter. Obrót dewizowy dokonujący się między bankami dominuje na narodowych i międzynarodowym rynku dewizowym. Szacuje się, że tzw. rynek międzyban-kowy skupia obecnie około 80% wszystkich transakcji dewizowych w skali światowej21. Wbrew nazwie uczestnikami tego rynku nie są już jednak wyłącznie banki. Przynajmniej od kilkunastu lat obserwuje się bowiem wzrastającą aktywność na nim niebankowych instytucji finansowych oraz wielkich korporacji transnarodowych. Nowi uczestnicy międzynarodowego rynku między-bankowego stosują zresztą takie same reguły postępowania jak banki, a często 21 Tak wynika z szacunków Banku Rozrachunków Międzynarodowych. 210 przejmują ich funkcje w zakresie tzw. organizowania rynku (market-making), co oznacza, że są stale gotowi do kwotowania kursów walutowych i zawierania według nich transakcji. Natomiast nie wszystkie banki działają na rynku między bankowym w tej właśnie roli, tj. podmiotu organizującego rynek (market maker). Ocenia się, że jest ich w świecie najwyżej 20022. Banki i inni uczestnicy rynku międzybankowego utrzymują między sobą kontakt za pomocą telefonów, teleksów i telefaksów oraz w systemie łączności komputerowej, który w coraz większym stopniu wypiera z rynku tradycyjne środki łączności. Wzrasta też wykorzystanie komputerów w zakresie automatycznego zawierania transakcji dewizowych. Szczególnie istotną innowacją ostatnich lat okazało się wprowadzenie w kwietniu 1992 r. nowego serwisu agencji informacyjnej Reuters, Dealing 2000-2, który umożliwia dokonywanie bezpośrednich zakupów i sprzedaży walut obcych dosłownie za przysłowiowym naciśnięciem guzika23. Pozwala to na obniżenie kosztów transakcji, także wskutek eliminowania z handlu brokerów dewizowych. Współczesny tradycyjny rynek dewizowy jest rynkiem zdecentralizowanym o globalnym zasięgu, działającym nieprzerwanie w skali światowej. Ze względu na rozmiary dokonywanych na nim obrotów jest to największy i najdoskonalszy rynek międzynarodowy, wyróżniający się też spośród innych rynków finansowych największą płynnością. Jest to zarazem rynek o największej dynamice wzrostu, notowanej zwłaszcza od lat siedemdziesiątych XX w., kiedy to załamał się międzynarodowy system walutowy z Bretton Woods i upowszechniły się płynne kursy walutowe. Obroty rejestrowane na międzynarodowym rynku walutowym przekraczają już 1,5 bln dolarów dziennie, czyli około 400 bln dolarów rocznie24. Największymi centrami handlu dewizowego w świecie są rynki: londyński, nowojorski i tokijski. Przypada na nie około 60% obrotów międzynarodowego rynku walutowego25. Najważniejszą walutą transakcyjną jest dolar amerykański, a znaczniejszy udział w rynku mają jeszcze: euro, jen japoński, funt szterling i frank szwajcarski. Współczesny rynek dewizowy, ze względu na immanentne jego cechy, jest bliski teoretycznemu ideałowi rynku doskonałego, gdyż: przedmiot obrotów (dewizy) jest homogeniczny i występuje w obfitości, liczni są uczestnicy rynku po stronie podaży i popytu, znaczna jest przejrzystość rynku, a ponadto wręcz olbrzymia szybkość reakcji uczestników rynku dzięki użyciu nowoczesnych środków łączności i możliwości prowadzenia handlu nieprzerwanie w skali światowej. 22 J.O. Grabbe, International Financial Markets, Prentice Hali, Englewood Clifls, N.J., 1991, s. 69. 23 Zob. A.C. Shapiro, Foundations of Multinational Financial Management, Allyn and Bacon, Boston, London, Toronto, Sydney, Tokyo, Singapore 1994, s. 106. 24 Bank Rozrachunków Międzynarodowych szacował średnie dzienne obroty na rynku dewizowym w kwietniu 1998 r. mniej więcej na 1,6 bln dolarów. Zob. Central Bank Survey of Foreign Exchange and Derivatives Market Actimty in April 1998, jw., s. 5. 25 J.O. Grabbe, International Financial..., jw., s. 66; Central Bank..., jw. 211 Przedmiotem handlu na rynku dewizowym są dewizy, czyli zagraniczne należności pieniężne, które ze względu na swoją formę i płynność mogą być użyte jako środek zapłaty w obrocie międzynarodowym. Podstawowym rodzajem dewiz — i często jest to wyłączne rozumienie tego pojęcia — są należności banków ulokowane na rachunkach a vista u ich korespondentów zagranicznych. Po środki te, znajdujące się na tzw. rachunkach nostro w bankach zagranicznych, sięga się przede wszystkim za pomocą poleceń wypłaty (przekazów bankowych). Do dewiz, w szerokim ich pojmowaniu, zalicza się też weksle i czeki opiewające na walutę obcą i płatne za granicą. Stają się one dewizami w wąskim tego słowa znaczeniu, jeżeli zostaną „przekształcone" przez bank zagraniczny w należność na rachunku bieżącym. Za dewizy nie uważa się natomiast zagranicznych banknotów i monet. Tworzą one odrębną grupę środków płatniczych, określaną mianem „pieniędzy zagranicznych" i niezależnie notowaną na rynku. Na rynku dewizowym zdominowanym przez aktywność banków dewizowych banki te występują w transakcjach z klientami spoza sektora bankowego jako nabywcy i sprzedawcy przekazów, nabywcy czeków i weksli opiewających na waluty zagraniczne oraz — w mniejszym zakresie — także jako sprzedawcy czeków „ciągnionych" na waluty obce. Przedmiotem handlu między bankami są zaś, praktycznie wyłącznie, należności na rachunkach w bankach zagranicznych. Opiewają one na ściśle określone waluty, a więc np. dolary amerykańskie, jeny japońskie, franki szwajcarskie. Uruchamiane są zaś w ściśle określonych miejscach za granicą, na każde żądanie ich posiadacza, najczęściej za pomocą poleceń wypłaty (przekazów bankowych). W żargonie bankowym używa się w takim przypadku określenia „wypłata" ze wskazaniem jej miejsca, np. „wypłata Nowy Jork", „wypłata Tokio", „wypłata Zurych". Kursy walutowe odzwierciedlające relację wymienną dwóch walut są przez banki uczestniczące w handlu dewizowym podawane w formie dwóch liczb. Pierwsza z nich, mniejsza, oznacza kurs kupna określonej waluty, natomiast druga, większa, jest kursem sprzedaży określonej waluty przez bank obwieszczający te kursy. Jednoznaczne ustalenie tego, która waluta jest kupowana, a która sprzedawana, zależy od przyjętego sposobu notowań kursów walutowych. W systemie notowań bezpośrednich podaje się, jaką cenę w walucie krajowej bank płaci za nabywaną jednostkę lub 100, a czasami 1000 jednostek waluty obcej (kurs kupna — liczba mniejsza) oraz jakiej ceny żąda za sprzedawaną jednostkę lub 100, a czasami 1000 jednostek waluty obcej (kurs sprzedaży — liczba większa). Przykładowo więc, jeżeli bank szwajcarski domicylowany w Zurychu podaje, że kurs dolara do franka wynosi: USD 1 = CHF 1,6350-1,637526, 26 Trzyliterowe kody walut są podawane według metod zalecanych przez Międzynarodową Organizację Normalizacyjną (ISO). Ponadto notowanie kursu walutowego składa się najczęściej z pięciu cyfr. 212 oznacza to, że jest gotów nabyć dolary amerykańskie po kursie USD 1 = CHF 1,6350 oraz sprzedać je po kursie USD 1 =CHF 1,6375. Natomiast w systemie notowań pośrednich podaje się, jaką cenę w walucie obcej bank płaci za nabywaną jednostkę waluty krajowej (kurs kupna — liczba mniejsza) oraz jakiej ceny żąda za sprzedawaną jednostkę waluty krajowej (kurs sprzedaży — liczba większa). Jeżeli więc bank londyński podaje, że kurs funta szterlinga do dolara wynosi: GBP 1=USD 1,4885-1,4895, oznacza to, że jest skłonny nabyć funty szterlingi po kursie: GBP 1= USD 1,4885 oraz sprzedać funty szterlingi po kursie: GBP 1=USD 1,4895. W większości krajów są stosowane notowania bezpośrednie, natomiast notowania pośrednie występują przede wszystkim w Wielkiej Brytanii oraz Stanach Zjednoczonych w stosunku do dolara kanadyjskiego27. Niezależnie od systemu notowań różnica między kursem kupna a kursem sprzedaży wyznacza zysk banku. Różnica ta, nazywana powszechnie spread, czyli rozpiętość kursów, jest zależna przede wszystkim od płynności rynku danej waluty i od zmienności jej cen. Spread wyznacza się zwykle jako procent kursu sprzedaży, korzystając z formuły: spread % = [(kurs sprzedaży—kurs kupna)/kurs sprzedaży] ? 100%. Jeżeli więc funt szterling jest notowany względem dolara amerykańskiego w Londynie następująco: GBP 1=USD 1,4885-1,4895, to spread wyrażony w procentach kursu sprzedaży wynosi: spread % = [(1,4895 -1,4885)/! ,4895] • 100% = 0,067%. 27 Na rynku międzybankowym kursy walutowe są kwotowane w dwojaki sposób: albo w systemie amerykańskim {American terms), albo w systemie europejskim (European terms). W notowaniu amerykańskim, nazywanym też bezpośrednim lub prostym, podaje się dolarową cenę jednostki waluty obcej lub - inaczej - liczbę dolarów amerykańskich za jednostkę waluty obcej. Przykładem takiego notowania są następujące kursy: USD l,4905=GBP 1, USD 0,6103 = CHF 1. Natomiast w notowaniu europejskim, nazywanym też pośrednim lub odwrotnym, podaje się cenę dolara amerykańskiego w walucie obcej lub - inaczej - liczbę jednostek waluty obcej za jednego dolara amerykańskiego. Przykładem takiego notowania są następujące kursy: GBP 0,6693 = USD 1, CHF 1,6385 = USD 1. Na rynku międzybankowym stosuje się przede wszystkim notowania europejskie, z wyjątkiem notowań funta szterlinga, funta irlandzkiego, dolara australijskiego i dolara nowozelandzkiego. Zob. J.O. Grabbe, International Financial..., jw., s. 70-71 oraz A.C. Shapiro, Foundations of Multinational..., jw., s. 109. 213 Dla walut kluczowych dla międzynarodowego rynku dewizowego spread wyrażony w procentach zawiera się z reguły w granicach 0,1 — 0,5%28. Inne waluty charakteryzuje już większy spread. Warto ponadto skonstatować, opisując związki między kursem kupna a kursem sprzedaży, że cena przeciętna, będąca średnią arytmetyczną między kursem kupna a kursem sprzedaży, jest tzw. kursem średnim. Walutą najczęściej stosowaną w handlu dewizowym, względem której są notowane inne waluty, jest dolar amerykański. Nie oznacza to jednak, że nie można zawrzeć transakcji dewizowej, w której przedmiotem wymiany byłyby inne waluty niż dolar amerykański. W takim przypadku niezbędne jest wyznaczenie kursów mieszanych, nazywanych też kursami krzyżowymi (cross rates), które są kursami wymiany dwóch walut, wyznaczonymi za pośrednictwem waluty trzeciej. Przykładowo, kurs mieszany marki niemieckiej do franka szwajcarskiego oblicza się na podstawie bieżących notowań dolara w markach i frankach. Kursy mieszane mają zastosowanie głównie w transakcjach zawieranych przez banki z ich klientelą pozabankową oraz w niektórych operacjach zarobkowych samych banków. 7.10. Handel kasowy i handel terminowy Handel dewizowy występuje w dwóch podstawowych formach: jako handel kasowy bądź jako handel terminowy. Rozróżnienie to opiera się na kryterium terminu dostarczenia dewiz będących przedmiotem handlu. W przypadku handlu kasowego transakcje dewizowe, określane mianem bieżących, kasowych, natychmiastowych czy spot, są zawierane zasadniczo na warunkach wzajemnego postawienia walut do dyspozycji kontrahentów w ciągu drugiego dnia roboczego od momentu zawarcia transakcji. Czasem strony transakcji ustalają, że dostawa walut nastąpi w ciągu jednego dnia roboczego, a nawet jeszcze w tym samym dniu. Kursy walut stosowane w takich transakcjach są nazywane kursami bieżącymi lub kasowymi (spot rates). Natomiast w przypadku „klasycznego" handlu terminowego transakcje dewizowe, określane mianem terminowych czy forward, są zawierane na warunkach wzajemnego postawienia walut do dyspozycji stron w określonym terminie późniejszym, który przekracza zwyczajowe 2 dni robocze występujące w transakcjach kasowych. Można więc powiedzieć, iż do transakcji terminowych zalicza się wszelkie te transakcje dewizowe, w których termin realizacji wynosi przynajmniej 3 dni robocze. W praktyce gros transakcji terminowych jest zawieranych na warunkach wzajemnego postawienia walut do dyspozycji w pewnych charakterystycznych terminach późniejszych, wynoszących 1, 3, rzadziej 6 miesięcy od daty zawarcia transakcji. W transakcjach terminowych stosuje się kursy 28 A.C. Shapiro, Foundations of Multinational..., jw., s. 110. 214 terminowe (forward rateś), ustalane w momencie zawierania transakcji terminowej. Kursy terminowe tylko w rzadkich przypadkach są identyczne z kursami kasowymi. Z reguły obydwa kursy różnią się między sobą, niekiedy nawet dość znacznie. Jeżeli kurs terminowy określonej waluty jest wyższy od kursu kasowego, tzn. jeżeli waluta ta na termin jest mocniejsza w porównaniu z notowaniami spot, to występującą różnicę między kursem terminowym a kursem kasowym określa się jako premię lub report. Jeżeli zaś kurs terminowy określonej waluty jest niższy od kursu kasowego, tzn. jeżeli waluta ta na termin jest oceniana niżej niż w notowaniach bieżących, to występującą różnicę określa się mianem dyskonta lub deportu. Premię bądź dyskonto wyraża się w jednostkach jednej waluty za określoną liczbę jednostek innej waluty. Jeżeli więc np. bank szwajcarski podaje, iż w transakcjach 3-miesięcznych występuje deport w wysokości 0,02 CHF przy „wypłacie Nowy Jork", oznacza to, iż na termin 3 miesięcy dolar amerykański jest oceniany o 0,02 CHF niżej niż dolar w transakcjach bieżących, zawieranych w tym samym momencie. Deport jednej waluty (A) wobec innej waluty (B) koresponduje z reportem w odwrotnym kierunku, tzn. waluty B wobec waluty A. Deportowi 3-miesięcz-nej „wypłaty Nowy Jork" w Szwajcarii w wysokości 0,02 CHF na dolarze odpowiada report franka w Stanach Zjednoczonych na termin 3 miesięcy w wysokości 0,0064 dolara na franku, jeśli się przyjmie, iż kurs franka w stosunku do dolara wynosi CHF 1 =USD 0,5618. Różnicę między kursem terminowym a kursem kasowym waluty określa się także ogólnie mianem swap. Podawany jest on przez banki częstokroć bez wymienienia poziomu kursu terminowego dla typowych transakcji forward. Jeśli jednak dojdzie do zawarcia transakcji terminowej, kurs terminowy musi być wyraźnie kwotowany w jednostkach jednej waluty za odpowiednią liczbę jednostek innej waluty. Kurs ten, zobowiązujący kontrahentów do wzajemnego dostarczenia walut w terminie rozwikłania transakcji terminowej (najczęściej 1, 3 i 6 miesięcy), nazywa się kursem terminowym outright. Oblicza się go przez dodanie reportu bądź odjęcie deportu od kursu bieżącego określonej waluty. Swap jest wyrażany nie tylko w wielkościach bezwzględnych w formie różnicowej, lecz także w formie zannualizowanej stopy swapowej, tj. swapu w procentach kursu kasowego w przeliczeniu na okres roczny. Ogólne rozważania warto zilustrować przykładem kalkulacji stawki swapowej według rozbudowanej formuły. Jeżeli kurs kasowy dolara do franka wynosi USD 1 =CHF 1,6400 (KB), stopa procentowa w Szwajcarii wynosi 6% w skali rocznej (51), stopa procentowa w Stanach Zjednoczonych 4% w skali rocznej (5*2), a okres transakcji terminowej wynosi 90 dni (t), to stawka swapowa w skali 3 miesięcy jest równa: r* m 1,6400 • [(0,06-0,04) • (90/360)]/[l + 0,04 • (90/360)]- +0,0083. Ze względu na wyższą stopę procentową w Szwajcarii niż w Stanach Zjednoczonych (Sl>S2), stawka swapowa powinna być dodana do kursu 215 kasowego. Oznacza to, że kurs terminowy dolara do franka wykazuje premie w wysokości 0,0083 franka na dolarze w skali 3 miesięcy. W przykładach liczbowych w celu uproszczenia obliczeń przyjęto założenie, iż występują jeden kurs kasowy i jeden kurs terminowy. W rzeczywistości kursy te są kwotowane odrębnie dla kupna i dla sprzedaży. Również swap, a więc report bądź deport dla typowych transakcji terminowych, jest podawany oddzielnie dla kupna i sprzedaży danej waluty na termin. Mimo pewnego skomplikowania transakcje swapowe są bardzo popularne na rynku dewizowym. Ich udział w obrotach tradycyjnego międzynarodowego rynku dewizowego przekracza bowiem 30%29. Na transakcje kasowe przypada natomiast ponad 50% obrotów całego rynku30. Udział transakcji terminowych outright jest już zdecydowanie mniejszy i przypuszczalnie nie przekracza 5%31. 7.11. Transakcje dewizowe banków Z punktu widzenia podmiotów uczestniczących w handlu dewizowym warto rozgraniczyć handel dokonujący się między bankami a uczestnikami obrotu płatniczego z sektora pozabankowego oraz handel dewizowy między bankami. W przypadku dewiz „kasowych" handel między bankami a uczestnikami obrotu płatniczego z sektora pozabankowego dokonuje się niejako automatycznie. Wszelkie płatności w walutach obcych napływające z zagranicy są zarachowywane przez banki na dobro rachunku klienta w walucie krajowej, jeśli oczywiście klient nie udzieli bankowi przeciwnych wskazań (np. posiadacz konta dewizowego może nie być zainteresowany zamianą dewiz na pieniądz krajowy). Podobnie wszelkie zlecenia płatnicze klientów opiewające na waluty obce są realizowane przez bank z obciążeniem rachunków klientów w walucie krajowej. Nie chodzi tu o handel dewizowy sensu stricto, ale o zwykłe przeliczenie waluty obcej na walutę krajową. W pewnych krajach, zwłaszcza w warunkach reglamentacji dewizowej, zamiana waluty obcej na walutę krajową i odwrotnie przy wpływach dewizowych z zagranicy na rzecz uczestników obrotu płatniczego z sektora pozabankowego oraz przy ich wydatkach 29 Według szacunków M.D. Andrewsa dla rynku nowojorskiego w 1983 r. transakcje swapowe stanowiły 33% łącznych obrotów rynku. M.D. Andrews, Recent Trends in the U.S. Foreign Exchange Market, Federal Reserve Bank of New York, „Quarterly Review", Summer 1984. Bank Rozrachunków Międzynarodowych szacuje udział transakcji swap w 1995 r. w skali tradycyjnego rynku dewizowego na 48%. Central Bank Survey..., jw., table 117. 30 Według Banku Rozrachunków Międzynarodowych udział ten w kwietniu 1995 r. wynosił około 43,5%, a w kwietniu 1998 r. spadł do około 40%. 31 M.D. Andrews szacuje ten udział na 2%, a E. Pietrzak na 5%. Z kolei A.C. Shapiro podaje, że udział transakcji forward w obrotach rynku londyńskiego wynosi aż 47%. Nie rozdziela jednak transakcji swap i transakcji outright. Szacunek Banku Rozrachunków Międzynarodowych dla kwietnia 1995 r. wskazuje na 8,5%. 216 dewizowych jest przy tym dokonywana według kursów urzędowych. W niektórych krajach kursy kupna i sprzedaży dewiz są ustalane przez banki w drodze wzajemnych porozumień. Można również wymienić takie kraje, w których kursy dewizowe stosowane w obrocie „rozrachunkowym" między bankami i innymi uczestnikami obrotu płatniczego nie są ustalane ani urzędowo, ani w drodze porozumień bankowych. Może się więc zdarzyć, iż poszczególne banki będą w tym samym czasie stosowały różne kursy „przeliczeniowe", tym samym umożliwiając przedsiębiorstwom importującym i eksportującym wybór najkorzystniejszej oferty. Wspomniany wyżej automatyzm nie występuje w przypadku handlu dewizowego na termin między bankami a innymi uczestnikami obrotu płatniczego. W tego rodzaju transakcjach kurs jest ustalany przez kontrahentów z reguły w wyniku negocjacji prowadzonych między oddziałem dewizowym banku a komórką walutową instytucji niebankowej. Niekiedy uczestnicy obrotu płatniczego z sektora pozabankowego przekazują także pisemnie swoje propozycje zakupu bądź sprzedaży dewiz. W efekcie kurs w transakcjach terminowych może się kształtować swobodnie, nie jest już zwykłym kursem przeliczeniowym. Właściwy handel dewizowy dokonuje się między bankami tych samych bądź różnych obszarów walutowych. Przedmiotem handlu są dewizy zarówno „kasowe", jak i „terminowe". Transakcje dewizowe są zawierane telefonicznie, za pośrednictwem teleksu lub z wykorzystaniem terminali komputerowych. Spora liczba międzybankowych transakcji dewizowych jest indukowana przez odpowiednie zlecenia zakupu bądź sprzedaży dewiz ze strony klientów banku. W dużej mierze jednak są to transakcje własne banku. W międzynarodowym handlu dewizowym między bankami obowiązują określone zwyczaje, które wprawdzie nie mają charakteru wiążących umów, jednak na ich przestrzeganie zwraca się baczną uwagę w obrocie wzajemnym. Zgodnie z żelazną regułą międzybankowego obrotu dewizowego bank, który telefonicznie bądź przez faks zostaje „wywołany" przez inny bank, jest zobowiązany do podania partnerowi swoich kursów walut, będących najczęściej przedmiotem handlu, bądź przynajmniej części z nich. Kursy podawane przez bank „wywołany" są kursami wiążącymi, tzn. bank „wywołujący" może na ich podstawie sprzedawać bądź kupować określone waluty w transakcjach dewizowych zawieranych z bankiem „wywołanym". Przestają one jednak być obowiązujące, jeżeli bank „wywołujący" przekaże swoje własne notowania kursowe bądź kiedy upłynie czas uważany zwyczajowo za niezbędny do podjęcia decyzji o zakupie bądź sprzedaży dewiz (w zasadzie kilka sekund). W obrocie dewizowym między bankami o uznanej pozycji obowiązuje przy tym zwyczaj zawierania transakcji przynajmniej na pewne określone kwoty minimalne. Kształtują się one na poziomie nie niższym niż 1 min dolarów. Zgodnie z niepisanym kodeksem handlu dewizowego bank „wywołany" jest zobowiązany do sprzedaży bądź zakupu waluty od banku „wywołującego" w wysokości sumy minimalnej nawet wówczas, gdy transakcja ta z punktu widzenia jego interesów jest niekorzystna. Między tzw. pierwszymi adresami, tj. bankami 217 o najwyższej pozycji, poszczególne transakcje dewizowe są zawierane z reguły na kwoty określone przez bank „wywołujący", często znacznie wyższe niż suma minimalna, bez prób banku „wywołanego" ich zredukowania do poziomu najniższego. Transakcja jest uważana za zawartą, jeżeli obie strony osiągną porozumienie w zakresie: walut stawianych wzajemnie do dyspozycji, daty wzajemnego dostarczenia walut będących przedmiotem handlu (tzw. waluta), kursu walut i sumy transakcji. Ze względu na specyfikę handlu dewizowego transakcje zawarte telefonicznie lub przez faks mają moc obowiązującą, są jednak potwierdzane pisemnie. Banki zajmują centralne miejsce w handlu dewizowym. Dotychczasowe rozważania potwierdziły to ponad wszelką wątpliwość. Spora część transakcji dewizowych realizowanych przez banki służy przede wszystkim wypełnianiu zleceń klientów spoza sektora bankowego. Banki dokonują także transakqi dewizowych niezależnie od wspomnianego kanału handlu, mając na względzie autonomiczny motyw osiągnięcia zysku. Są to więc w pełnym tego słowa znaczeniu transakcje własne banku. Wreszcie, spora część transakcji dewizowych banków ma charakter wtórny, pobudzony przez realizację zleceń klientów bądź dokonywanie lokat pieniężnych za granicą. Transakcje te mają na celu przede wszystkim ochronę przed ryzykiem związanym z realizacją transakcji pierwotnych. 7.11.1. Transakcje usługowe banków Transakcje dewizowe zawierane z uczestnikami obrotu płatniczego spoza sektora bankowego mają dla banków charakter transakcji usługowych. Banki zakupują i sprzedają dewizy w transakcjach kasowych na rzecz przedsiębiorstw mających określone należności i zobowiązania za granicą. Wyjątek stanowią tylko te przedsiębiorstwa, które mają konta walutowe otwarte w walutach obcych. W takim przypadku wszelkie płatności otrzymywane z zagranicy w określonych walutach są zaliczane na dobro rachunków walutowych, bez przeliczania walut obcych na walutę krajową. Charakter usługowy mają również transakcje terminowe zawierane przez banki z przedsiębiorstwami funkcjonującymi w sferze obrotów towarowych z zagranicą. Transakcje te są wykorzystywane przez eksporterów i importerów jako środek zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym, przede wszystkim w transakcjach kredytowych. Obawiając się niekorzystnych zmian relacji wymiennych między walutą obcą a walutą krajową, przedsiębiorstwa eksportujące sprzedają bankowi na termin swoją przyszłą należność, przedsiębiorstwa importujące zaś zakupują na termin dewizy potrzebne do uregulowania zobowiązań w określonym późniejszym momencie. W transakcjach kasowych bank praktycznie nie ponosi żadnego ryzyka. Dokonując zakupu i sprzedaży dewiz, w obu przypadkach realizuje marżę zarobkową w wysokości różnicy między kursem średnim a kursem zakupu 218 bądź sprzedaży dewiz. O wiele trudniejsze jest natychmiastowe „wyrównanie" pozycji w przypadku handlu terminowego. Transakcje terminowe między bankami są bowiem z reguły zawierane na 1, 3 i 6 miesięcy. Tymczasem terminy te najczęściej nie mogą być akceptowane przez przedsiębiorstwa importujące i eksportujące, które są zainteresowane dopasowaniem terminu transakcji forward do daty nadejścia zapłaty w transakcjach towarowych. Rzadko zaś się zdarza, aby termin oraz waluta i suma transakcji usługowej na rzecz klienta były identyczne z odpowiednimi warunkami kompensującej międzybankowej transakcji terminowej. Ryzyko straty z tytułu zmiany kursu ponosi wówczas bank. Może on jednak próbować w technicznie inny sposób ograniczyć obciążające go ryzyko bądź też zrezygnować z kroków zabezpieczających, nastawiając się świadomie na spekulację. 7.11.2. Transakcje zabezpieczające banków Znaczna część transakcji dewizowych realizowanych przez banki jest zawierana w celu ochrony przed ryzykiem występującym zarówno w transakcjach terminowych zawieranych z klientelą, jak i w transakcjach własnych banku. Zawarcie transakcji terminowej z przedsiębiorstwem eksportującym lub importującym oznacza dla banku przejęcie ryzyka kursowego, przed którym stara się on zabezpieczyć, zawierając transakcję terminową z innym bankiem. Nie zawsze jest to jednak możliwe ze względu na różne terminy rozwikłania transakcji forward i transakcji towarowych. Mimo to bank, dokonując zakupu lub sprzedaży dewiz na termin, może w inny sposób ograniczyć bądź wyeliminować obciążające go ryzyko „otwartej" pozycji w określonej walucie. Jeżeli np. bank niemiecki sprzedał swojemu klientowi 2 czerwca 2000 r. franki szwajcarskie na termin 12 sierpnia 2000 r., natychmiastowy zaś zakup franków na ten sam termin w innym banku nie wchodzi w rachubę, to bank niemiecki może wówczas dokonać takich oto czynności. 1. Kupić franki w transakcji bieżącej i ulokować je do dnia rozwikłania transakcji terminowej z klientem, tj. do 12 sierpnia 2000 r., w banku szwajcarskim, lub też zakupić walory denominowane we frankach szwajcarskich. 2. Zakupić franki na termin 12 sierpnia 2000 r. za inną walutę, np. angielskie funty szterlingi w Londynie. W istocie więc bank niemiecki zawiera transakcję dewizową z wykorzystaniem wyłącznie walut obcych, której efektem jest powstanie „otwartej" pozycji w innej walucie — w danym przypadku w funtach szterlingach. Jeżeli bank niemiecki uważa, że z walutą tą nie wiąże się ryzyko zmian kursu, to może zrezygnować z przeprowadze nia kolejnej transakcji zabezpieczającej. W przeciwnym razie „otwarta" pozycja w funtach szterlingach musi być skompensowana w podobny sposób jak przy otwartej pozycji we frankach: bądź przez zakup funtów spot i ich lokatę w banku angielskim, bądź przez zakup funtów na termin 219 12 sierpnia 2000 r. za marki niemieckie we Frankfurcie nad Menem lub sprzedaż marek na termin 12 sierpnia 2000 r. za funty w Londynie, bądź też przez realizację dalszych transakcji z wykorzystaniem kolejnych walut. Wydłużający się łańcuch transakcji kompensujących wiąże się jednak ze wzrostem kosztów zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym. Ochrona przed ryzykiem jest również niezbędna w wielu transakcjach własnych banku. Lokata środków na obcym rynku pieniężnym w walucie obcej wiąże się bowiem z określonym ryzykiem kursowym w przypadku powrotu do waluty krajowej. Ryzyko to jest najczęściej eliminowane przez zawarcie transakcji terminowej, której termin pokrywa się z terminem zagranicznej lokaty pieniężnej. Lokatę zagraniczną, a więc zakup dewiz na rynku bieżącym i ich ulokowanie za granicą, można traktować jako transakcję podstawową, natomiast transakcję terminową — jako transakcję dodatkową, zawartą w celu wyeliminowania ryzyka kursowego. Możliwy jest jednak inny punkt widzenia, a mianowicie, iż spośród obu transakcji dewizowych (zakup dewiz na rynku bieżącym oraz sprzedaż dewiz na rynku terminowym) lokata środków za granicą ma charakter uzupełniający. Obie transakcje dewizowe zawarte w tym samym momencie, ale na różne terminy, określa się łącznie mianem transakcji swapowych. W zasadzie typowa transakcja swapowa polega na tym, że bank A sprzedaje określoną kwotę dewiz spot bankowi B, a jednocześnie kupuje taką samą kwotę od banku B na termin, np. 3 miesięcy. Zgodnie z rozszerzoną interpretacją transakcja swapowa występuje jednak i w takim przypadku, gdy bank A kupuje określoną kwotę dewiz na termin 3 miesięcy od banku B, a jednocześnie sprzedaje mu taką samą kwotę na termin 6 miesięcy. Transakcja swapowa sprowadza się tym samym do wymiany dwóch walut między kontrahentami w terminach z góry określonych. Z praktycznego punktu widzenia w strukturze transakcji swapowej tkwi element kredytu, którego oprocentowanie jest określone przez wysokość stopy swapowej. Jeden z kontrahentów realizujących transakcję swapowa otrzymuje wówczas pewną stawkę swapowa, podczas gdy drugi musi taką stawkę uiścić. W przypadku deportu określonej waluty stawka swapowa obciąża tego kontrahenta, który „oddaje" daną walutę w terminie późniejszym, otrzymuje ją natomiast ten partner, który „oddaje" daną walutę w terminie wcześniejszym. W przypadku reportu sytuacja kształtuje się odwrotnie. 7.11.3. Transakcje własne banku Transakcje własne banków mogą przybrać formę bądź transakcji arbitrażowych, bądź transakcji spekulacyjnych. Ogólnie biorąc, motywem zawierania wszelkich transakcji arbitrażowych jest dążenie do osiągnięcia zysku (lub uniknięcia straty) dzięki wykorzystaniu różnic cen istniejących w określonym 220 momencie między różnymi rynkami tego samego towaru. Podmioty przeprowadzające tego rodzaju transakcje nazywa się powszechnie arbitrażystami. Swoje kalkulacje opierają oni na rzeczywistych danych rynkowych, w związku z czym w transakcjach tych nie tkwi element ryzyka. W praktyce transakcji arbitrażowych wyróżnia się arbitraż różnicowy i arbitraż wyrównawczy, z jednej strony, oraz arbitraż dewizowy i arbitraż procentowy — z drugiej. Arbitraż różnicowy charakteryzuje to, iż arbitrażysta zawiera przynajmniej dwie transakcje na przestrzennie oddzielonych rynkach określonego towaru. Kupuje określoną ilość danego towaru na jednym rynku, sprzedając ją jednocześnie po wyższej cenie na innym rynku. W przypadku arbitrażu wyrównawczego jest zawierana tylko jedna transakcja. Arbitrażysta porównuje ceny danego towaru na wszystkich jego rynkach, kupując w efekcie określoną ilość tego towaru na tym rynku, na którym jego cena jest najniższa, albo sprzedając na tym rynku, na którym jego cena jest najwyższa. Arbitraż dewizowy i arbitraż procentowy mogą przybierać formę zarówno arbitrażu różnicowego, jak i arbitrażu wyrównawczego. Arbitraż dewizowy Arbitraż dewizowy różnicowy stanowi pierwotną transakcję dewizową, której autonomicznym celem jest osiągnięcie zysku dzięki wykorzystaniu różnic kursowych istniejących w określonym momencie na różnych rynkach dewizowych w odniesieniu do jednej waluty lub większej ich liczby. Z pewnym uproszczeniem można powiedzieć, iż arbitrażysta kupuje dewizy tam, gdzie są one tańsze, i jednocześnie sprzedaje tam, gdzie są droższe. Arbitraż dewizowy wyrównawczy jest środkiem do osiągnięcia celu, jeżeli bank dokonuje zakupu lub sprzedaży określonej waluty. Zakup jest bowiem realizowany na tym rynku, na którym kurs danej waluty jest najniższy, sprzedaż zaś na tym rynku, na którym kurs danej waluty jest najwyższy. Transakcje arbitrażu dewizowego banków różnicuje się ponadto ze względu na liczbę zaangażowanych walut oraz miejsce realizowania transakcji. Z punktu widzenia liczby walut, którymi operuje się w transakcji arbitrażowej, wyróżnia się arbitraż dwuwalutowy, trójwalutowy oraz wielowalutowy. W arbitrażu dwuwalutowym, nazywanym także dwupunktowym, są stosowane wyłącznie dwie waluty, np. dolar amerykański i marka niemiecka. W arbitrażu trójwalutowym, nazywanym także trójpunktowym czy trójkątnym, operuje się już trzema walutami, np. dolarem, marką i frankiem szwajcarskim. W przypadku arbitrażu wielowalutowego, określanego także mianem wielopunktowego czy wielokątnego, w łańcuchu transakcyjnym występują więcej niż trzy waluty. Takie transakcje jednak są realizowane bardzo rzadko, przy czym liczba zaangażowanych walut nie przekracza sześciu. Arbitraż dewizowy może być dokonywany między bankami zarówno tego samego, jak i różnych obszarów walutowych. Jeżeli w transakcji arbitrażowej uczestniczą wyłącznie banki domicylowane w tym samym kraju, to występuje 221 wówczas arbitraż krajowy. Bardziej rozwiniętą formą arbitrażu dewizowego jest natomiast arbitraż zagraniczny, w którym uczestniczą banki domicylowane w różnych krajach. Z punktu widzenia banku mającego swoją siedzibę w określonym kraju w arbitraż zagraniczny mogą być włączone banki z jednego narodowego obszaru walutowego lub z wielu takich obszarów. W pierwszym przypadku występuje wówczas arbitraż bezpośredni. Jeżeli natomiast łańcuch transakcyjny rozciąga się na banki z więcej niż jednego kraju, to można mówić o arbitrażu pośrednim. W praktyce arbitraż dewizowy jest realizowany przez banki w następujących zasadniczych formach, jako: 1) krajowy arbitraż dwuwalutowy, 2) zagraniczny arbitraż dwuwalutowy, 3) bezpośredni i pośredni zagraniczny arbitraż trójwalutowy, 4) zagraniczny arbitraż wielowalutowy. Krajowy arbitraż dwuwalutowy jest najprostszą formą arbitrażu dewizowego ze względu na zaangażowanie w transakcji wyłącznie banków krajowych oraz operowanie tylko dwiema walutami. Krajowy arbitraż dwuwalutowy jest praktycznie realizowany wyłącznie w formie arbitrażu wyrównawczego. Bardziej rozwiniętą formę arbitrażu dwuwalutowego stanowi zagraniczny arbitraż dwuwalutowy. Transakcje dewizowe są wówczas zawierane przez banki domicylowane w krajach, których waluty są wzajemnie przedmiotem handlu. Zagraniczny arbitraż dwuwalutowy może być realizowany w formie arbitrażu zarówno wyrównawczego, jak i różnicowego. W rzadkich przypadkach dwuwalutowy arbitraż różnicowy może być przeprowadzony z zyskiem przez arbitrażystów z określonego kraju dzięki „tańszemu" zakupowi i „droższej" sprzedaży waluty obcej wyłącznie za granicą. Często spotykaną formę arbitrażu dewizowego stanowi zagraniczny arbitraż trójwalutowy. Zgodnie z nomenklaturą w arbitrażu trójkątnym operuje się trzema walutami. Może on być przeprowadzany jako arbitraż bezpośredni bądź pośredni w formie zarówno arbitrażu różnicowego, jak i arbitrażu wyrównawczego. W rzeczywistości arbitraż trójkątny wyrównawczy jest najczęściej stosowaną formą arbitrażu dewizowego. Celem jego realizacji jest zakup bądź sprzedaż określonej waluty za pośrednictwem waluty trzeciej na korzystniejszych warunkach w porównaniu z arbitrażem dwuwalutowym. Arbitrażyści określonego banku muszą więc dysponować możliwie wieloma informacjami o notowaniach kursowych innych banków, aby na tej podstawie spróbować skojarzyć transakcję arbitrażową. Arbitraż trójkątny różnicowy jest przeprowadzany przez arbitrażystów stosunkowo rzadko, ponieważ jego realizacja w „czystej" formie napotyka znaczne przeszkody techniczne i rynkowe. Niezbędne jest przede wszystkim współdziałanie wielu arbitrażystów tego samego banku w nawiązywaniu kontaktów z licznymi bankami w kraju i za granicą oraz w natychmiastowym zawieraniu transakcji w określonym kierunku po otrzymaniu „wywołanych" 222 kursów. Dodatkowym utrudnieniem, typowym dla wszystkich arbitraży zagranicznych, jest to, iż niejednakowe pod względem wartości minimalne jednostki handlowe dla poszczególnych walut uniemożliwiają pełne „wyrównanie" pozycji banku w walutach transakcyjnych. Często arbitrażyści określonego banku świadomie pozostawiają „otwartą" pozycję w określonej walucie. Takie transakcje nie są więc do końca pozbawione elementu ryzyka i wskutek tego mają, przynajmniej częściowo, charakter transakcji spekulacyjnych. Współcześnie praktycznie nie występują, realizowane jeszcze w latach trzydziestych XX w., transakcje arbitrażu wielo walutowego. Muszą one bowiem być przeprowadzane z wykorzystaniem przynajmniej 4 walut. Zasadniczo nie stosuje się wielokątnego arbitrażu różnicowego, tak że arbitraż wielowalutowy może być realizowany jedynie w formie arbitrażu wyrównawczego. Jest on przeprowadzany przede wszystkim przez większe banki, które szybciej i łatwiej otrzymują informacje o najważniejszych kursach mieszanych. Arbitraż wielowalutowy przybiera z reguły formę arbitrażu cztero walutowego. Natomiast arbitraż pięcio- lub sześciowalutowy był już rzadkością kilkadziesiąt lat temu, kiedy nie znano jeszcze komputerów, a rozwój telekomunikacji nie był tak imponujący jak obecnie. Arbitraż procentowy Arbitraż procentowy, realizowany przez banki, polega na wykorzystywaniu przez nie różnic oprocentowania porównywalnych lokat w kraju i za granicą w celu osiągnięcia dodatkowych dochodów bądź uniknięcia dodatkowych wydatków. Jeżeli dla uproszczenia się założy, iż w określonym kraju (np. w Szwajcarii) jest stosowana jednolita stopa procentowa Sl, natomiast za granicą (np. w Stanach Zjednoczonych) jej wysokość wynosi S2, to przy nie zmienionym poziomie kursu walutowego powstają bodźce do krótkoterminowego eksportu kapitału ze Szwajcarii (np. w formie udzielenia kredytu bankowi amerykańskiemu), gdy S2>Sl, albo do importu kapitału (np. w formie zaciągnięcia kredytu w banku amerykańskim), gdy 52 < Sl. W systemie kursów zmiennych bank szwajcarski eksportujący (bądź importujący) kapitał musi się jednak liczyć z tym, że kurs franka do dolara do momentu spłaty kredytu może się obniżyć (wzrosnąć) tak silnie, iż zysk z różnicy oprocentowania zostanie w pełni bądź z nadwyżką skompensowany przez spadek (wzrost) kursu. Bank szwajcarski, chcąc wykluczyć ryzyko niekorzystnych zmian kursu, musi się zabezpieczyć odpowiednią transakcją kompensującą. Element ten ma decydujące znaczenie dla istoty transakcji arbitrażowych. Międzynarodowy arbitraż procentowy różni się bowiem od innych krótkoterminowych międzynarodowych transakcji kapitałowych tym, że jest realizowany z wyeliminowaniem ryzyka niekorzystnych zmian kursu walutowego. Z tego też względu określa się go często mianem ubezpieczonego arbitrażu procentowego. 223 W transakcjach, których przedmiotem są waluty obce, ryzyko jest eliminowane przez zawarcie odpowiedniej transakcji terminowej. W przypadku eksportu kapitału szwajcarski arbitrażysta, udzielając kredytu bankowi amerykańskiemu, „otwiera" długą pozycję w dolarach (long positioń), którą „zamyka" przez sprzedaż dolarów na termin. Natomiast w przypadku zaciągnięcia kredytu w banku amerykańskim i zajęcia krótkiej pozycji w dolarach {short positioń) ryzyko zmian kursu zostaje wykluczone przez zakup dolarów na rynku forward na termin spłaty zaciągniętego kredytu. Międzynarodowy arbitraż procentowy stanowi w istocie swoistą kombinację dwóch oddzielnych, jednak przeprowadzanych jednocześnie transakqi: międzynarodowej krótkoterminowej transakcji kapitałowej oraz transakcji swapowej. W przypadku eksportu kapitału z danego kraju transakcja swapo-wa składa się z zakupu dewiz na rynku kasowym oraz jednoczesnej sprzedaży dewiz na rynku terminowym na moment zwrotu lokaty w walucie obcej, natomiast w przypadku importu kapitału — ze sprzedaży dewiz na rynku kasowym oraz jednoczesnego zakupu dewiz na rynku terminowym na moment spłaty kredytu w walucie obcej. Dzięki możliwości zawarcia tego rodzaju transakcji swapowej arbitrażysta dysponuje niezbędnymi danymi do przeprowadzenia kalkulacji transakcji. Eksporter kapitału krótkoterminowego zna więc kurs, według którego nastąpi konwersja waluty obcej na walutę narodową, natomiast importer kapitału zna ex ante kurs zakupu dewiz niezbędnych do spłaty kredytu w określonym terminie późniejszym. Zachowanie arbitrażystów można zilustrować za pomocą rysunku 7.7, przedstawiającego przebieg krzywej arbitrażu procentowego, gdy stopa procentowa jest wyższa w Szwajcarii niż w Stanach Zjednoczonych. Jeżeli stopa swapowa jest niższa niż krytyczna stopa swapowa, w związku z czym różnica oprocentowania netto, jak również zysk netto są ujemne, to opłacalny staje się ubezpieczony import kapitału. Natomiast gdy obie stopy są sobie równe, ustają powody do zyskownego prowadzenia arbitrażu. Łatwo również zauważyć, że przy danych S\ i S2 eksport kapitału wzrasta wraz ze Rysunek 7.7 Krzywa arbitrażu procentowego A k m (report) 1 u / ^/ (S1>S2) -L Vi- ^- —" ^ m,=(S1-S2 )/(1+S2) /— / Import kapitału w USD 0 Eksport kapitału w USD r m (deport) 224 wzrostem reportu, natomiast import kapitału -— w miarę zmniejszania się reportu (premii) lub wzrostu deportu (dyskonta). Jednak po osiągnięciu pewnego poziomu stopy swapowej podaż waluty amerykańskiej lub popyt na nią stają się całkowicie nieelastyczne, gdyż albo wyczerpują się zasoby kapitałowe arbitrażystów dokonujących eksportu kapitału, albo ich zadłużenie w dolarach wzrasta tak znacznie, że zaciągnięcie dalszych kredytów dolarowych, a więc import kapitału, okazuje się niemożliwe. Transakcje arbitrażu procentowego realizowane przez banki przybierają formę bądź arbitrażu różnicowego, bądź arbitrażu wyrównawczego. Arbitraż procentowy różnicowy występuje wówczas, gdy — z uwzględnieniem stopy swapowej — odsetki debetowe w jednym kraju są niższe niż odsetki kredytowe w innym kraju. Różnice stóp procentowych mogą wystąpić przy istnieniu zarówno analogicznych, jak i różnych instrumentów rynku pieniężnego, porównywalnych jednak pod względem terminu. Pierwszy przypadek zachodzi wówczas, gdy np. lokata miesięczna (tzw. pieniądz miesięczny) jest oprocentowana w kraju A w wysokości 4% w skali rocznej, natomiast w tym samym czasie w kraju B w wysokości 5% w skali rocznej. Natomiast drugi ma miejsce wtedy, gdy np. oprocentowanie depozytów miesięcznych w kraju A wynosi 4% w skali rocznej, a w tym samym czasie w kraju B weksle skarbowe miesięczne są oprocentowane w wysokości 5% w skali rocznej. W obu przypadkach arbitrażysta będzie pożyczał środki na rynku pieniężnym w kraju A i lokował je jako pieniądz miesięczny lub w wekslach skarbowych w kraju B, zabezpieczając się przed ryzykiem kursowym. Istota arbitrażu procentowego wyrównawczego polega na tym, iż transakcje kapitałowe są realizowane na tym rynku pieniężnym, na którym w danym momencie obowiązują najkorzystniejsze stopy procentowe. Banki kraju, w którym stopa procentowa jest niska, ulokują część swoich środków płynnych na wyższy procent w bankach zagranicznych, natomiast banki zagraniczne będą się taniej refinansowały w bankach kraju o niskiej stopie procentowej. Jeżeli międzynarodowa krótkoterminowa transakcja kapitałowa, mająca na celu wykorzystanie różnic stóp procentowych, jest realizowana bez zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym przez transakcję kompensacyjną na rynku terminowym, to występuje spekulacyjny przepływ kapitału. Podmiot realizujący taką operację zakłada w swoich kalkulacjach określone kształtowanie się kursu waluty obcej i świadomie pozostawia „otwartą" pozycję w tej walucie. Właśnie utrzymywanie otwartych pozycji w walutach obcych jest charakterystycznym wyróżnikiem krótkoterminowych międzynarodowych spekulacyjnych ruchów kapitału. Transakcje spekulacyjne Istota spekulacji dewizowej polega na dążeniu do osiągnięcia zysku (lub uniknięcia straty) przez wykorzystanie różnic w notowaniach waluty, jakie — zgodnie z przewidywaniami podmiotu spekulującego — powinny nastąpić 225 z upływem czasu na rynku dewizowym. Warunkiem podjęcia spekulacji dewizowej jest więc oczekiwanie przyszłych zmian kursów walut. W sensie operacyjnym spekulacja dewizowa polega na zakupie bądź sprzedaży dewiz na rynku walutowym w celu osiągnięcia zysku z oczekiwanych zmian kursu waluty. W odróżnieniu od arbitrażu dewizowego podmiot spekulujący utrzymuje zawsze „otwartą" pozycję w walucie będącej przedmiotem spekulacji. Tym samym przejmuje on świadomie ryzyko niekorzystnych zmian kursu określonej waluty. Jeśli przewidywania spekulanta co do przyszłego kształtowania się kursu danej waluty się sprawdzą, to będzie on mógł osiągnąć zysk. W przypadku jednak błędnej antycypacji przyszłego kursu walutowego będzie musiał odnotować stratę. Spekulacja dewizowa „profesjonalnie" jest podejmowana przede wszystkim przez banki uczestniczące w handlu dewizowym. Dysponują one bowiem znacznymi środkami płynnymi, wystarczająco rozległymi kontaktami wzajemnymi oraz niezbędnym „aparatem" do szybkiej realizacji transakcji spekulacyjnych. Transakcje spekulacyjne mogą być przeprowadzane zarówno na rynku terminowym, jak i na rynku kasowym. W obu przypadkach punktem odniesienia transakcji spekulacyjnej jest oczekiwany kurs kasowy określonej waluty. Spekulacja na rynku terminowym. Czysta spekulacja terminowa występuje w przypadku przejęcia przez bank ryzyka kursowego wynikającego z transakcji terminowej zawartej z klientem, jeżeli ryzyko to nie jest eliminowane przez odpowiednią kompensującą transakcję dewizową. Transakcje takie są nazywane transakcjami terminowymi outright. Są one zawierane nie tylko między bankiem a jego klientelą, lecz także między samymi bankami. Bank spekulujący na rynku terminowym zawiera transakcje terminowe outright zawsze wtedy, kiedy w swoich kalkulacjach zakłada, iż kurs kasowy KB1 w określonym momencie późniejszym będzie się różnił od kursu terminowego KT notowanego w danym momencie na rynku terminowym. W zależności od przewidywań spekulanta co do poziomu przyszłego kursu bieżącego kwotowanego w dacie rozwikłania transakcji terminowej wyróżnia się transakcje spekulacyjne na zniżkę kursu i transakcje spekulacyjne na zwyżkę kursu. Realizując transakcje spekulacyjne na zniżkę kursu, nazywane również „niedźwiedzimi" (bear speculatioń), spekulant liczy na to, że przyszły kurs bieżący waluty będzie niższy od kursu transakcji terminowej. Sprzedaje więc określoną walutę na termin. Jeżeli jego oczekiwania znajdą odzwierciedlenie w rzeczywistości, to będzie mógł taniej kupić potrzebną mu walutę na rynku kasowym i dostarczyć ją kontrahentowi w transakcji terminowej, zarabiając na różnicy kursów. Jeżeli jednak kurs kasowy w dniu rozwikłania transakcji terminowej będzie wyższy od kursu forward, to spekulacja typu „niedźwiedziego" przyniesie stratę. Bank tracący może jednak „prolongować" spekulację, oczekując na korzystną zmianę kursu, przez zawarcie transakcji swapowej, 226 której „część kasowa" służy do realizacji pierwotnej transakcji terminowej, podczas gdy „część terminowa" zajmuje miejsce pierwotnej transakcji bieżącej. W przypadku spekulacji na zwyżkę kursu, nazywanej również „byczą" {buli speculatiori), spekulant liczy natomiast na to, że przyszły kurs bieżący waluty KB1 będzie wyższy od kursu występującego w zawartej transakcji terminowej outright KT. Kupuje więc określoną walutę na termin po to tylko, aby w dacie rozwikłania transakcji forward móc ją sprzedać z zyskiem na rynku kasowym. Jeżeli przewidywania spekulanta się sprawdzą, to spekulacja typu „byczego" przyniesie określony zysk. Jeżeli jednak błędnie antycypował poziom kursu, to musi odnotować stratę. I w tym przypadku jest możliwe „prolongowanie" spekulacji przez zawarcie transakcji swapowej. Z transakcjami prolongacyjnymi jest jednak zawsze związane ryzyko, iż niekorzystna tendencja kursowa się umocni, wskutek czego bezcelowe okaże się przedłużanie spekulacji. Sposób postępowania spekulantów na rynku terminowym w zależności od poziomu przewidywanego kursu kasowego KB1 można również przedstawić graficznie (rysunek 7.8). Przyjęto przy tym realistyczne założenie, że przewidywany zarobek na jednym dolarze musi rosnąć, aby wzrastała również skłonność spekulanta do rozszerzania spekulacji. Rysunek 7.8 Krzywa popytu podaży spekulantów na rynku terminowym KT KB'>KT K& towarów amerykańskich E • Pk realny kurs USD = -. = = n. , zagraniczna cena P towarów zagranicznych gdzie- E — kurs dolara amerykańskiego, Pk — ceny krajowe w Stanach Zjednoczonych, Pz — ceny światowe ujmowane jako agregat. W teorii parytetu stóp procentowych zakłada się dalej, że występuje wprost proporcjonalna zależność między realnym kursem waluty danego kraju (w naszym przykładzie dolara amerykańskiego) a stopą procentową w tym kraju, tzn.: 12 I. Fisher, The Theory of Interesl, New York 1930; cyt. za: R. Dornbusch, S. Fischer, Macroeconomics, jw. 247 E-I* Pz = q + vR, gdzie dodatkowo: i? - stopa procentowa w Stanach Zjednoczonych, q - stała, v - stała. Zgodnie z teorią parytetu stóp procentowych przepływy towarów, usług i kapitału muszą się nawzajem równoważyć. Eksport netto danego kraju musi być równy ilości kapitału wypływającego minus ilość kapitału napływającego. Przykładowo, jeśli realna stopa procentowa w Stanach Zjednoczonych jest wysoka w porównaniu z zagranicznymi stopami procentowymi, kapitał jest przyciągany do tego kraju. Nawet ułamek procentu dodatkowego zysku może spowodować napływ setek miliardów dolarów do zainwestowania w Stanach Zjednoczonych. Aby powstrzymać tak ogromny przepływ kapitału, musi się jeszcze coś dziać jednocześnie ze wzrostem amerykańskiej stopy procentowej. Tym czymś jest zwyżka kursu dolara (zob. rysunek 8.6). Rysunek 8.6 Zależność między stopą procentową w Stanach Zjednoczonych a kursem dolara amerykańskiego Zależność kursu walutowego od stopy procentowej 1 ? Stopa procentowa Źródło: R.E. Hali, J.B. Taylor, Makroekonomia, jw., s. 356. Wyższa stopa procentowa w Stanach Zjednoczonych wymaga silniejszego dolara amerykańskiego. W przeciwnym razie następowałby duży napływ kapitału, który byłby niezgodny z przepływami handlowymi. Silniejszy dolar powstrzymuje napływ kapitału przez stwarzanie oczekiwań, że później nastąpi spadek kursu dolara, który zniweluje korzyści płynące z wysokiej stopy procentowej w Stanach Zjednoczonych. Istota teorii parytetu stóp procentowych sprowadza się do wskazywania zależności między różnicą stóp procentowych a oczekiwaną deprecjacją danej waluty (w naszym przykładzie dolara amerykańskiego). Przy założeniu, że współczynnik określający różnicę stóp procentowych i oczekiwanej deprecjacji 248 Rysunek 8.7 Związek między różnicą stóp procentowych a oczekiwaną deprecjacją waluty (w %) Stosunek 1:1 -4-3-2-1 0 1 2 3 4 Oczekiwana deprecjacja Źródło: R.E. Hali, J.B. Taylor, Makroekonomia, jw., s. 377. dolara jest równy jedności, wzrost różnicy między stopami procentowymi o 1 punkt procentowy powoduje wzrost oczekiwań deprecjacji dolara amerykańskiego także o 1 punkt procentowy, i odwrotnie (zob. rysunek 8.7). 8.3.5. Zasobowe teorie kursu walutowego W odróżnieniu od teorii tradycyjnych (strumieniowych) zasobowe teorie kursu walutowego dotyczą krótkiego okresu. Przyjmuje się w nich, że parytet siły nabywczej tworzy warunki równowagi długookresowej bilansu obrotów bieżących, natomiast zgodnie z parytetem stóp procentowych kształtuje się równowaga rachunku kapitałowego bilansu płatniczego. Kurs walutowy jest traktowany jako cena aktywu (zasobu), a nie jako cena kształtowana na rynku pod wpływem zmian popytu i podaży13. Wśród zasobowych teorii kursu walutowego wyróżnia się teorię portfolio oraz tzw. modele monetarne14. Zgodnie z teorią portfolio (nazywaną też teorią rynków finansowych) kurs walutowy jest zmieniającą się relatywnie ceną zasobów krajowych i zagranicznych (pieniędzy i papierów wartościowych), zmiany kursu zaś są efektem albo zmian w popycie, albo zmian w podaży składników portfela. Z kolei autorzy różnych modeli monetarnych zwracają uwagę na rolę pieniądza w strukturze majątku podmiotów gospodarczych. 13 Zob. D. Salvatore, International Economics, jw. 14 Zob. szerzej E. Chrabonszczewska, K. Kalicki, Teoria i polityka..., jw. 249 Zakładają oni, że pieniądz — podstawowy czynnik kształtujący ceny aktywów — determinuje poziom kursu walutowego. Jak piszą E. Chrabonszczewska i K. Kalicki, „przyjmuje się przy tym, że podmioty gospodarcze charakteryzuje neutralny stosunek do ryzyka oraz że różnice wynikające z oprocentowania zasobów w kraju i za granicą są absorbowane przez oczekiwania dotyczące zmian kursu walutowego. Oczekiwania dotyczące zmiany kursu walutowego stają się również ważnym czynnikiem kształtującym popyt na pieniądz krajowy. Przewidywania antycypujące inflację określają realną wartość przyszłego majątku lub dochodu, korygując bieżący popyt na pieniądz. Wynika stąd, że tylko nie antycypowana inflacja, podobnie jak niepełna informacja, może spowodować odchylenia między aktualnym a pożądanym zasobem pieniądza i prowadzić do trwających w czasie procesów dostosowawczych"15. 8.4. Ryzyko kursu walutowego Nie wdając się w szczegółowe rozważania dotyczące istoty ryzyka, można w uproszczeniu przyjąć, że mianem ryzyka określa się możliwość wystąpienia zdarzeń lub okoliczności niezależnych od działającego podmiotu, których nie można przewidzieć, a więc nie można im zapobiec16. Wystąpienie ryzyka powoduje zmniejszenie spodziewanych dochodów lub zwiększenie nakładów, przez co podjęte działanie może się okazać częściowo lub całkowicie nierentowne. Ryzyko kursowe, jako szczególny rodzaj ryzyka, polega zaś na tym, że w związku z niekorzystnymi zmianami kursów walutowych może nastąpić zmniejszenie należności lub wzrost zobowiązań w transakcjach zagranicznych w przeliczeniu na walutę krajową. Wystąpienie tego ryzyka jest zależne od dwóch warunków: po pierwsze, podmioty prowadzące wymianę z zagranicą muszą mieć należności i zobowiązania wyrażone w walutach obcych, a więc utrzymywać tzw. otwartą pozycję walutową, oraz po drugie, rzeczywiste kształtowanie się kursów walutowych musi odbiegać od ich stanu oczekiwanego. Na ryzyko kursowe są narażone przedsiębiorstwa prowadzące wymianę towarów i usług z zagranicą, zwłaszcza gdy transakcje towarowe i usługowe są zawierane na warunkach kredytowych. Jednakże to, kto i w jakim zakresie ponosi w takich transakcjach ryzyko kursowe, zależy od waluty płatności. Jeżeli walutą płatności jest waluta importera, to eksporter nie wie, jaką sumę w walucie własnej otrzyma w terminie zapłaty. Natomiast kiedy walutą płatności jest waluta eksportera, wtedy z kolei importer nie wie, jaką sumą 15 Tamże, s. 47. 16 Bardzo interesujące rozważania dotyczące teorii ryzyka zawiera klasyczna już praca J.K. Arrowa, Eseje z teorii ryzyka, PWN, Warszawa 1979. 250 w walucie własnej będzie musiał dysponować w terminie zapłaty, aby się wywiązać z zobowiązania przyjętego w kontrakcie. Jeżeli walutą płatności jest waluta kraju trzeciego, to ryzyko kursowe ponoszą obie strony transakcji handlu zagranicznego. Na ryzyko kursowe są także narażeni uczestnicy międzynarodowych transakcji kapitałowych. Przykładowo, otrzymanie kredytu finansowego wyrażonego w walucie kraju wierzycielskiego powoduje powstanie ryzyka obciążającego dłużnika z innego kraju. Zakup zagranicznych papierów wartościowych wiąże się z ryzykiem kursowym zarówno co do kapitału, jak i dochodu z tych papierów. We wspomnianych wyżej przypadkach oprócz ryzyka kursowego istotne znaczenie mogą mieć inne rodzaje ryzyka walutowego, w tym zwłaszcza ryzyko konwersji i transferu dewiz. Chcąc bliżej określić naturę ryzyka kursowego, wygodnie jest dokonać jego podziału na ryzyko formalne, które znajduje swoje odzwierciedlenie w ewidencji księgowej i dlatego jest zamiennie nazywane ryzykiem księgowym, i ryzyko faktyczne, nazywane ekonomicznym ryzykiem kursowym. Wcześniej przytoczone przykłady powstawania ryzyka dotyczą ryzyka formalnego. Ryzyko formalne (księgowe) istnieje od momentu dokonania odpowiedniego zapisu o powstaniu należności lub zobowiązania wobec zagranicy. W czasie przeprowadzania ostatecznego rozliczenia lub w chwili dokonywania przeliczeń na potrzeby sporządzania bilansu formalne ryzyko kursowe przyjmuje formę dodatnich lub ujemnych różnic kursowych. Księgowe (formalne) ryzyko kursowe można podzielić na: a) ryzyko poszczególnych transakcji, b) ryzyko translacji (przeliczeniowe), które z kolei składa się z ryzyka bilan sowego i ryzyka konsolidacyjnego. Jeśli chodzi o ryzyko poszczególnych transakcji, to wynika ono z różnic kursowych będących skutkiem zmiany kursu walutowego w związku z rozbieżnością w czasie między momentem powstania należności lub zobowiązania a dniem ostatecznego rozliczenia transakcji. Jest to najbardziej zrozumiały rodzaj ryzyka, które znajduje odbicie w ewidencji księgowej takich operacji i przybiera formę realnych strat i zysków, ponieważ następuje rzeczywista wymiana jednej waluty na inną17. Nieco inaczej wygląda kwestia ryzyka translacji, gdyż nie ma tu faktycznie zrealizowanych różnic kursowych, ponieważ nie następuje rzeczywista wymiana jednej waluty na inną. Dokonuje się wyłącznie ewidencji księgowej tego ryzyka, zwykle na ostatni dzień każdego roku. W przypadku ryzyka bilansowego różnice kursowe powstają przez zmianę kursu walutowego albo między momentem powstania należności lub zobowiązania a momentem sporządzenia bilansu, albo między momentami sporządzenia dwóch kolejnych bilansów. 17 Zob. P. Gajdeczka, Ryzyko kursowe w polskim handlu zagranicznym, „Handel Zagraniczny" 1983, nr 5. 251 Kurs bilansu będzie porównywalny z chronologicznie najbliższym kursem dnia rozliczenia transakcji lub następnym kursem bilansu. Ryzyko kursowe konsolidacyjne może przybrać formę strat lub zysków kursowych w momencie konsolidacji kont filii i oddziałów z różnych krajów przez jednostkę centralną. Jest to ryzyko podlegające ewidencjonowaniu, choć w rzeczywistości ono nie istnieje, gdyż różnica kursowa powstaje w momencie przeliczenia sprawozdania finansowego sporządzonego w jednej walucie na walutę jednostki centralnej. Z powyższych rozważań wynika, że tylko ryzyko transakcji ma znaczenie ekonomiczne. Jedynie bowiem w tym przypadku można mieć do czynienia z rzeczywistym zwiększeniem lub zmniejszeniem zysku na danej operacji18. Na sposób podejścia do ryzyka kursowego duży wpływ ma jego horyzont czasowy. Jeżeli jest to ryzyko związane z krótkoterminowymi operacjami handlowymi lub finansowymi, to pojawia się ryzyko bieżące. Takie ryzyko nie stanowi z reguły dużego zagrożenia, gdyż — jak wiadomo — prognozy i przewidywania w krótkim przedziale czasu są z reguły obarczone mniejszym błędem. Inaczej wygląda kwestia ryzyka długoterminowego, które obejmuje okres powyżej jednego roku, ponieważ w takim okresie warunki działania mogą ulec większym zmianom w porównaniu do okresu bieżącego. Oprócz formalnego ryzyka kursowego należy wyróżnić faktyczne ekonomiczne ryzyko kursowe, oddziałujące istotnie na całokształt działalności przedsiębiorstwa. Zmiany kursów walutowych powodują tu swoiste „upośledzenie" oczekiwanych w przyszłości strumieni pieniężnych związanych z określoną pozycją majątkową przedsiębiorstwa. Przykładowo, kierownictwo firmy podjęło decyzję o produkcji eksportowej do określonego kraju, a oprócz tego ma kooperantów w innych krajach. Decyzja została podjęta na podstawie bieżących cen, kosztów oraz kursów walutowych, a produkcja jest przewidziana na wiele lat. W sytuacji gdy nastąpi deprecjacja waluty kraju odbiorcy i/lub aprecjacja walut krajów firm kooperujących z producentem, zmiany te będą niekorzystne dla eksportera. Formalne ryzyko kursowe, jeśli wystąpi, ogranicza się do zawartych, ale jeszcze nie rozliczonych transakcji importowych i eksportowych. Natomiast ryzyko ekonomiczne jest kategorią pojęciowo bardziej rozległą. Jeśli ceny były ustalane w walutach obcych, a niekorzystne zmiany kursów walut będą miały charakter długookresowy, to może nastąpić osłabienie konkurencyjności producenta na rynku kraju importera. W konsekwencji, jeżeli nie podjęto żadnych środków zabezpieczających, może to doprowadzić do utraty opłacalności całego przedsięwzięcia19. Ze względu na to, że w bieżącej działalności gospodarczej podmioty z reguły mają do czynienia z formalnym ryzykiem kursowym, dalsze rozważania będą poświęcone temu rodzajowi ryzyka. 18 Zob. P. Gajdeczka, Ryzyko kursowe w handlu zagranicznym, MHZ, Warszawa 1984, s. 6. " A. Blajer, Z. Grzelak, K. Zabielski, Ryzyko kursowe i wybór waluty w transakcjach handlu zagranicznego, Ośrodek Analiz Finansowych „Securus", Łódź 1992, s. 17-18. 252 8.5. Postawa wobec ryzyka kursowego Podmioty prowadzące wymianę towarów i usług z zagranicą oraz dokonujące zagranicznych operacji kapitałowych cechuje zróżnicowane podejście do ryzyka kursowego: od całkowitej bierności po podejmowanie działań zmierzających do uniknięcia tego ryzyka. Zasadniczo można więc wyróżnić dwie podstawowe postawy wobec ryzyka kursowego: pasywną albo aktywną20. Postawa pasywna polega na biernym ponoszeniu ryzyka bez podejmowania działań mogących to ryzyko wyeliminować bądź przynajmniej w znacznym stopniu ograniczyć. Jeżeli taka postawa wynika z dogłębnej analizy, w której oszacowano rozmiary ryzyka kursowego oraz koszty, jakie należałoby ponieść na zabezpieczenie się przed nim, i okazało się, że są one zbyt wysokie, jest to podejście uzasadnione. Kiedy jednak taka postawa wynika z nieświadomości lub nieumiejętności przeprowadzenia odpowiedniej analizy, dany podmiot staje się „spekulantem mimo woli". Odmianą takiego podejścia wobec ryzyka jest tworzenie odpowiednich funduszy w celu niwelowania wpływu strat lub zysków kursowych na wynik bilansowy21. Postawa ta różni się od całkowitej bierności tym, że przedsiębiorstwo gromadzi środki na wypadek niekorzystnych zmian kursowych. Może się to okazać kosztowne w miarę wzrastania funduszu rezerwowego, gdyż wiąże się z zamrożeniem znacznych środków. Jeśli fundusz jest wystarczająco duży, aby wyeliminować niekorzystne zmiany kursów, to następuje osłabienie zainteresowania przedsiębiorstwa tymi zmianami. Postawa aktywna polega na działaniu, które ma doprowadzić do całkowitego wyeliminowania skutków zmian kursów lub ich ograniczenia. Aby podjąć takie działanie, trzeba określić stopień narażenia na ryzyko kursowe, którego miarą jest tzw. pozycja dewizowa. Pozycja dewizowa w walucie obcej jest to różnica miedzy należnościami i zobowiązaniami (saldo) w tej samej walucie w danym okresie. Jeżeli należności są równe zobowiązaniom, to pozycja jest zbilansowana, zrównoważona lub zamknięta, co oznacza, że dany podmiot nie jest narażony na ryzyko kursowe. Jeżeli należności są większe od zobowiązań, to przedsiębiorstwo ma długą pozycję (long positioń). W sytuacji odwrotnej, gdy zobowiązania są większe od należności, występuje krótka pozycja (short positioń) w określonej walucie. W obu przypadkach można mówić o otwartej pozycji dewizowej. Postawa aktywna może się przejawiać w różnych formach działań, które można podzielić na defensywne i ofensywne22. Postawa defensywna polega na unikaniu pozycji dewizowych albo ubezpieczeniu tych pozycji, które mimo takich działań powstały. Tego rodzaju zachowanie daje gwarancje co do 20 W. Małecki, Prognozy kursów walutowych a ryzyko kursowe, Instytut Finansów, Warszawa 1985, s. 22. 21 Tamże, s. 23. 22 Zob. W. Małecki, Prognozy kursów..., jw., s. 24. 253 końcowego efektu operacji gospodarczych po przeliczeniu na walutę krajową. Metoda ta wprawdzie eliminuje lub przynajmniej ogranicza straty kursowe, ale jednocześnie nie pozwala na osiąganie ewentualnych zysków z pozytywnych zmian kursowych. W razie przyjęcia postawy ofensywnej celem jest maksymalizacja korzyści z zawieranych transakcji. Tutaj również w miarę możliwości ogranicza się powstawanie pozycji dewizowych. Natomiast preferuje się inne metody zabezpieczania, zwłaszcza takie, które minimalizując straty, pozwalają jednocześnie maksymalizować ewentualne zyski. 8.6. Metody zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym Istnieje wiele klasyfikacji metod zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym. Zgodnie z jedną z częściej stosowanych wyróżnia się przede wszystkim: metodę przezorności, metodę ograniczania ryzyka, metodę podziału ryzyka, metodę kompensaty ryzyka, metodę przeniesienia ryzyka i metodę przerzucenia ryzyka. Metoda przezorności najogólniej polega na wyodrębnieniu przez podmiot mający należności i zobowiązania zagraniczne części środków obrotowych i przeznaczeniu ich na stworzenie rezerwy finansowej, umożliwiającej natychmiastowe pokrycie strat powstałych na skutek wystąpienia ryzyka kursowego. Teoretycznie rozmiary rezerwy płynnej powinny zapewnić pokrycie maksymalnie grożącego niebezpieczeństwa. Utrzymywanie rezerwy finansowej jest jednak równoznaczne z bezpośrednim zamrożeniem części środków obrotowych wspomnianego podmiotu i w efekcie prowadzi do spadku rentowności obrotu. Im większe są więc rozmiary rezerwy, tym — ceteris paribus — niższa rentowność. Metoda ograniczania ryzyka polega na minimalizowaniu ryzyka kursowego, np. przez wykorzystywanie koszyków walutowych do wyrażania należności i zobowiązań zagranicznych oraz uzyskiwanie przez eksportera płatności zaliczkowych i okresowych w transakcjach kredytowych możliwie jak najwcześniej. Istota metody podziału ryzyka sprowadza się do nienarażania na niebezpieczeństwo zbyt dużych wartości majątkowych i rozłożenia ryzyka na różne operacje. Sprzedaż towarów i usług w wielu krajach i za różne waluty chyba należycie spełnia ten postulat. Metoda kompensaty ryzyka polega na takiej kombinacji działalności, aby ewentualna strata w jednych rodzajach działań była kompensowana możliwością osiągnięcia zysku w określonych innych rodzajach działań. Charakterystycznym przykładem kompensaty ryzyka kursowego jest zawieranie przez eksporterów i importerów terminowych transakcji walutowych. Metoda przeniesienia ryzyka sprowadza się do jego przesunięcia na zagranicznego partnera bez wyraźnego uzgodnienia zapłaty za przejęcie ryzyka. 254 r Przeniesienie to jest równoznaczne ze wzrostem ceny określonego świadczenia. Możliwość i celowość jego przeprowadzenia zależą, oczywiście, od sytuacji panującej na rynku, a więc od układu popytu i podaży, ale trzeba powiedzieć, iż jest ono dokonywane dość często. Ryzyko kursowe jest przenoszone na zagranicznych nabywców przez określanie ceny sprzedaży towarów i usług w walucie narodowej eksportera lub innej walucie uznanej za silną. Metoda przerzucenia ryzyka polega na transferze ryzyka przez podmiot wykazujący awersję do ryzyka na inne podmioty, które odpłatnie są skłonne to ryzyko kursowe przejąć w nadziei na osiągnięcie zysku. Przykładem tej metody zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym jest wykupienie polisy w towarzystwie ubezpieczeniowym. Trudności w jednoznacznym przyporządkowaniu określonego instrumentu do danej metody powodują, iż częściej jest stosowana inna klasyfikacja metod unikania ryzyka kursowego lub ograniczania jego negatywnych skutków. Wyróżnia się mianowicie metody wewnętrzne i metody zewnętrzne23. Przez pojęcie metod wewnętrznych rozumie się wszelkie środki i sposoby pozostające w dyspozycji zabezpieczającego się podmiotu, których zastosowanie pozwala albo na uniknięcie powstania otwartej pozycji dewizowej, albo na ograniczenie jej do poziomu możliwego do zaakceptowania. Metody zewnętrzne zaś polegają na odpłatnym przerzucaniu ryzyka kursowego na inny podmiot. Prostota tego podziału i łatwość klasyfikacji instrumentów powodują, iż w dalszych rozważaniach będzie się wyróżniać wyłącznie metody wewnętrzne i metody zewnętrzne ochrony przed ryzykiem kursowym. Nie wszystkie wymienione metody są jednakowo dostępne dla ogółu eksporterów i importerów, inwestorów oraz obsługujących ich banków i właściwe w każdym przypadku, w którym może wystąpić ryzyko kursowe. Oznacza to indywidualizację tych metod oraz konieczność dopasowania ich do konkretnych potrzeb i możliwości. Warto przy okazji stwierdzić, że ryzyko kursowe ex dejinitione ujawnia się w transakcjach, w których dochodzi do wymiany dwóch walut. Zawsze więc obciąża ono któregoś z uczestników tej transakcji zagranicznej, jeśli nie uzgodniono podziału ryzyka między nimi. Decydujące znaczenie ma więc siła przetargowa kontrahentów. 8.6.1. Metody wewnętrzne zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym Stosowanie metod wewnętrznych zależy od podmiotu zabezpieczającego się przed ryzykiem kursowym. Wprowadzenie niektórych metod wiąże się z przerzuceniem ryzyka kursowego na partnera. Zgodnie z zasadą wzajemności należy się jednak liczyć z koniecznością ustępstw na rzecz partnera. Dla wielu podmiotów zastosowanie metod wewnętrznych w takiej czy innej formie może 23 Tamże, s. 25. 255 się okazać jedynym sposobem ograniczenia ewentualnych strat. Zdając sobie z tego sprawę, należy się odpowiednio przygotować do negocjowania warunków kontraktu bądź umowy. Spośród wielu metod wewnętrznych zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym do najważniejszych należą: wybór waluty krajowej w rozliczeniach, klauzule waloryzacyjne, przyspieszenia lub opóźnienia rozliczeń (leads and lags) oraz kompensata wewnętrzna. Wybór waluty krajowej w rozliczeniach Wybór waluty krajowej jako waluty transakcji i jednocześnie waluty płatności jest dla przedsiębiorstw eksportujących i importujących najprostszą i najpewniejszą metodą zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym. Fakturowanie w walucie krajowej nie prowadzi bowiem do otwarcia pozycji dewizowej. Oczywiste jest jednak, że stosowanie tej metody pozwala wyeliminować ryzyko kursowe tylko jednej ze stron kontraktu. Druga ponosi je wówczas całkowicie. Wybór waluty, która ma być użyta do fakturowania należności i zobowiązań zagranicznych wynikających z transakcji handlu zagranicznego, zależy przede wszystkim od dwóch czynników: oczekiwań stron transakcji co do przyszłego kształtowania się kursów walutowych oraz pozycji przetargowej obu stron na rynku. Zrozumiałe są przy tym opór dłużników przed akceptowaniem waluty obcej jako waluty płatności, jeżeli oczekują oni umocnienia się kursu tej waluty, oraz wstrzemięźliwość wierzycieli przed wyrażeniem zgody na przyjęcie płatności w walucie obcej, jeżeli spodziewają się oni osłabienia kursu tej waluty. Determinacja w odrzucaniu fakturowania w walucie obcej nasila się wraz z wydłużaniem się okresu należności i zobowiązań zagranicznych. Trudno bowiem wówczas o racjonalne prognozowanie zmian kursu walutowego. Tylko w razie rozbieżnych zapatrywań obu stron kontraktu na przyszłe kształtowanie się kursu wymiennego ich walut narodowych łatwiej o zgodny wybór waluty. Jeżeli np. eksporter amerykański zakłada w swych kalkulacjach wzrost kursu franka szwajcarskiego względem dolara, importer szwajcarski zaś liczy się ze spadkiem tego kursu, to waluta szwajcarska staje się idealną walutą płatności dla obu stron kontraktu. Jeżeli jednak prognozy kursu walutowego obu stron kontraktu są zbieżne i stronom trudno jest zaakceptować użycie do rozliczeń którejkolwiek z ich walut narodowych, to rozwiązaniem kompromisowym może się okazać wybór waluty kraju trzeciego jako waluty fakturowania należności i zobowiązań zagranicznych. Praktyka ta jest ugruntowywana w handlu międzynarodowym przez zwyczaj wyrażania cen wielu towarów i usług w określonej walucie, zwłaszcza w dolarach amerykańskich (np. ceny ropy naftowej są ustalane zwyczajowo w walucie amerykańskiej). Wybór waluty, która ma być użyta do fakturowania eksportu i importu, zależy bardzo istotnie od pozycji przetargowej stron zawierających transakcje 256 handlu zagranicznego. W przypadku istnienia tzw. rynku sprzedawcy to raczej eksporterzy będą decydować o wyborze swojej waluty jako waluty transakcji i waluty płatności. Natomiast w warunkach występowania tzw. rynku nabywcy o walucie fakturowania transakcji decydują raczej importerzy. Trzeba jednak mieć świadomość tego, że wybór własnej waluty jako waluty rozliczeń wiąże się najczęściej z przyznaniem ustępstw cenowych i pozacenowych drugiej stronie kontraktu. Opisana metoda zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym jest dostępna tylko dla przedsiębiorstw z krajów silnych gospodarczo i dysponujących walutami wymienialnymi, które nie podlegają ograniczeniom dewizowym. Kraje te muszą mieć znaczny udział w handlu światowym. Są to najważniejsze czynniki warunkujące funkcjonowanie danej waluty narodowej w charakterze waluty światowej24. Oprócz wymienionych warunków istnieje jeszcze jedna prawidłowość, a mianowicie, że walutą fakturowania kontraktu jest często waluta kraju eksportera. Innym sposobem zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym może być fakturowanie transakcji handlowych w koszykach walutowych. Sposób ten nie stanowi pełnego zabezpieczenia, ale powoduje ograniczenie ryzyka przez zmniejszenie wahań relacji wymiennej między jednostką rozrachunkową opartą na koszyku wielu walut i jedną walutą w porównaniu z wahaniami relacji wymiennej między dwiema walutami. W krajach Unii Europejskiej zabezpieczanie się przed ryzykiem kursowym osiąga się za pomocą euro. Klauzule waloryzacyjne Klauzula waloryzacyjna jest to klauzula o zmianie ceny towaru, ustalonej w walucie kontraktu, w takich proporcjach, w jakich zmieni się kurs tej waluty w stosunku do uzgodnionej innej waluty lub koszyka walut od chwili zawarcia umowy do momentu zapłaty25. Klauzule waloryzacyjne mogą stanowić rozwiązanie alternatywne względem stosowania waluty krajowej jako waluty kontraktu. Do 1973 r. często stosowano klauzulę złota. Według tej klauzuli wartość kontraktu jest weryfikowana w przypadku zmian parytetu waluty kontraktu. Obecnie stosuje się z reguły dwa rodzaje klauzul. Pierwszy rodzaj polega na stosowaniu waluty krajowej jako waluty odniesienia ze skutkiem podobnym do wcześniej omówionego fakturowania w walucie krajowej. W drugim rodzaju klauzul waloryzacyjnych stosuje się jako punkt odniesienia „koszyki walutowe", np. SDR. Istnieje wiele rozwiązań dotyczących funkcjonowania takich klauzul. W niektórych klauzulach zmiana kursu między danymi walutami powoduje odpowiednią zmianę wartości kontraktu. W takim przypadku ryzyko kursowe 24 E. Pietrzak, Metody ochrony przed ryzykiem walutowym, „Bank i Kredyt" 1986, nr 2. 25 Rozliczenia międzynarodowe, pod red. S. Rączkowskiego, PWE, Warszawa 1977, s. 42. 257 jest całkowicie wyeliminowane. W innych klauzulach przewiduje się korektę wartości kontraktu tylko wtedy, kiedy wzrost lub spadek kursu waluty kontraktu względem waluty odniesienia przekroczy ustalony przedział. Wówczas można jedynie mówić o ograniczeniu ryzyka kursowego. Według jeszcze innych klauzul zmiany wartości kontraktu dokonuje się tylko w przypadku zmiany kursu niekorzystnej dla strony, na życzenie której klauzula została wprowadzona. Ta klauzula jest dość szczególna, gdyż zabezpieczając przed stratami, pozwala osiągnąć zyski. Jeżeli chodzi o koszt tej metody zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym, to może on być podobny jak w przypadku stosowania waluty krajowej w kontrakcie, tj. strona pragnąca umieszczenia takiej klauzuli w kontrakcie może być narażona na niekorzystne zmiany innych warunków kontraktu. Przyspieszenia i opóźnienia rozliczeń (leads and lags) Mianem leads and lags określa się przyspieszenia i opóźnienia rozliczeń w obrocie płatniczym w przewidywaniu zmiany kursu określonej waluty. Importerzy krajowi, mając określone zobowiązania w walucie obcej, a przewidując dewaluację (deprecjację) kursu waluty swego kraju, będą przyspieszali zapłatę za import po to, aby nie zapłacić więcej w walucie krajowej. Jeżeli jednak oczekują rewaluacji (aprecjacji) kursu waluty swego kraju, to ich zachowanie będzie odmienne; będą się starali opóźnić zapłatę za import, aby osiągnąć zysk kursowy. Natomiast eksporterzy krajowi, mając określone należności w walucie obcej, a przewidując rewaluację (aprecjację) jej kursu, będą opóźniali jej odsprzedaż za walutę krajową w obawie przed stratą z tytułu zmian kursu. Jeżeli jednak oczekują dewaluacji (deprecjacji) kursu waluty obcej, to będą się starali przyspieszyć wymianę waluty obcej na walutę krajową. Kompensata wewnętrzna Metoda ta jest dostępna głównie dla dużych przedsiębiorstw i banków, przeprowadzających liczne transakcje, opiewające na różne waluty. W takiej sytuacji część należności i zobowiązań może się wzajemnie równoważyć, co w konsekwencji powoduje, że na ryzyko kursowe jest narażone jedynie saldo należności i zobowiązań. Mając na uwadze zastosowanie tej metody, można odpowiednio kształtować strukturę walutową obrotów w celu doprowadzenia do minimalizaqi otwartych pozycji dewizowych. Pewną taktyką pozwalającą osiągnąć ten cel może być ograniczenie liczby walut stosowanych w rozliczeniach zagranicznych. Kosztem przy kompensacie wewnętrznej może być — podobnie jak w metodach już omówionych — pogorszenie niektórych warunków transakcji, ale ze względu na pewną elastyczność przy wyborze walut może on ulec znacznemu obniżeniu. 258 Trudno liczyć na to, że przedstawiona metoda pozwoli całkowicie wyeliminować ryzyko kursowe. Sporadycznie może się ono pojawić. Istotną zaletą tej metody jest jednak to, że powoduje ona obniżenie kosztów zabezpieczenia się przed ryzykiem przez ograniczenie otwartych pozycji dewizowych. 8.6.2. Metody zewnętrzne zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym Istota metod zewnętrznych sprowadza się do transferu ryzyka kursowego na inny podmiot, który za odpowiednią opłatą jest skłonny to ryzyko przejąć. Metody zewnętrzne można podzielić na dwie grupy, a mianowicie metody tradycyjne, dostępne na rynkach nieformalnych, i metody innowacyjne, związane z funkcjonowaniem giełd terminowych. Do pierwszej grupy zalicza się: ubezpieczenie ryzyka w towarzystwie ubezpieczeniowym, hedging finansowy, dyskonto weksli, faktoring eksportowy, forfaiting i terminowe transakcje walutowe forward. Natomiast w drugiej grupie znajdują się nowości ostatnich lat: walutowe transakcje futures i walutowe transakcje opcyjne. Ubezpieczenie ryzyka w towarzystwie ubezpieczeniowym W większości krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo funkcjonują, przy zaangażowaniu kapitałowym państwa, specjalne systemy ubezpieczania niektórych transakcji eksportowych przed ryzykiem kursowym. Funkcje operacyjne w tych systemach są spełniane przez upełnomocnione towarzystwa ubezpieczeniowe. Z reguły są ubezpieczane transakcje średnioterminowe, w których należności są wyrażane w podstawowych walutach transakcyjnych. Do pewnej granicy, np. 3% zabezpieczanego kursu walutowego, ryzyko zmian kursu ponosi eksporter. Dopiero powyżej tej granicy ochrona ubezpieczeniowa jest już pełna. Jeżeli jednak zmiana kursu walutowego jest korzystna dla eksportera, to nadzwyczajne zyski kursowe muszą być odprowadzone na rachunek towarzystwa ubezpieczeniowego. Hedging finansowy Ryzyko kursowe może być również eliminowane bądź ograniczane przez podmioty mające należności lub zobowiązania zagraniczne dzięki zastosowaniu hedgingu finansowego. Sens tego rodzaju operacji, nazywanej pokryciem kasowym, polega na kompensowaniu już powstałego ryzyka przez przejęcie innego ryzyka. Chodzi o to, aby już istniejącej zabezpieczanej pozycji dewizowej odpowiadała identyczna z punktu widzenia waluty, wartości i terminu, lecz przeciwna z punktu widzenia skutków zaangażowania rynkowego otwierana pozycja dewizowa. Szczególnie dogodnym instrumentem hedgingu finansowe- go są kredyty i lokaty zagraniczne. 259 Jeżeli podmiot krajowy posiada lokatę bądź należność w walucie obcej, a obawia się, iż kurs tej waluty może się obniżyć, to będzie się starał zamknąć swoją „otwartą" pozycję wierzycielską przez zadłużenie się w tej samej walucie na taką samą kwotę. Tym sposobem wyklucza on ryzyko walutowe, ponieważ w przypadku zmniejszenia się wartości waluty obcej (wzrostu wartości waluty krajowej) zakup dewiz niezbędnych do spłaty kredytu w walucie obcej przyniesie określony zysk kursowy, który skompensuje spadek wartości lokaty bądź należności zagranicznej. Konsekwencją zaciągania kredytów w walucie obcej przez podmioty krajowe jest wzrost krótkoterminowego importu kapitału, a w wyniku sprzedaży dewiz na rynku bieżącym nacisk na „słabą" walutę nie ustaje. Transakcje hedgingowe mogą być realizowane nie tylko przez eksporterów mających należności terminowe w walucie obcej, lecz także przez importerów mających terminowe zobowiązania dewizowe oraz inwestorów mających „stałe" lokaty zagraniczne. Transakcje hedgingowe na rynku dewizowym są najczęściej przeprowadzane w okresie, kiedy zmiany kursów walutowych są wysoce prawdopodobne. Warunki realizowania transakcji hedgin-gowych warto zilustrować na przykładzie dwóch walut: franka i dolara, oraz dwóch krajów: Stanów Zjednoczonych i Szwajcarii. Eksporter szwajcarski mający należność kredytową w dolarach amerykańskich, wymagalną za 3 miesiące, kompensuje ryzyko walutowe przez zaciągnięcie kredytu dolarowego i ulokowanie równowartości we frankach w banku szwajcarskim. Spłata kredytu zagranicznego jest zabezpieczona wpływami z transakcji eksportowej. Tego rodzaju transakcja kasowa jest korzystniejsza w porównaniu z zabezpieczeniem przed ryzykiem kursowym przez sprzedaż na termin przyszłych wpływów eksportowych. Importer szwajcarski eliminuje ryzyko kursowe w taki sposób, że zaciąga kredyt w banku krajowym, za otrzymane franki kupuje dewizy dolarowe niezbędne do uiszczenia zapłaty w terminie późniejszym na rynku kasowym i lokuje walutę amerykańską za granicą. Hedging finansowy na rynku dewizowym stanowi instrument alternatywny w stosunku do klasycznych transakcji terminowych. Konieczność jednak bieżącego angażowania środków własnych lub zadłużania się w walutach obcych nie pozostaje bez wpływu na płynność finansową zabezpieczającego się podmiotu. Dlatego też pokrycie kasowe może być stosowane przede wszystkim wówczas, gdy nie istnieje rynek terminowy dla określonej waluty lub gdy cykl rozliczeniowy transakcji towarowej jest dłuższy od okresu transakcji terminowej, a zaciąganie kredytów zagranicznych jest opłacalne wobec niższych stóp procentowych za granicą niż w kraju. Dyskonto weksli Dyskonto weksli jest szczególną formą pokrycia kasowego w przypadku, gdy eksporter udziela importerowi kredytu kupieckiego, a należność z tego tytułu zabezpiecza weksel ciągniony na importera i wyrażony w walucie kraju 260 importera. Po dokonaniu akceptu przez importera eksporter przedstawia weksel do dyskonta w banku kraju importera, a otrzymaną kwotę wymienia na walutę krajową według bieżącego kursu walutowego. Koszt zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym za pomocą dyskonta weksla jest podobny do kosztu występującego w operacjach pokrycia kasowego. Faktoring eksportowy Faktoring jest formą działalności pośredniczącej, która polega na świadczeniu przez określone instytucje „pakietu" usług. Zakres tych usług jest uzależniony od umowy między zainteresowanym przedsiębiorstwem a faktorem i może obejmować zakup wierzytelności, finansowanie cyklu rozliczeniowego transakcji, prowadzenie księgowości dla klientów, ewentualnie doradztwo. Taką działalnością trudnią się wyspecjalizowane instytucje finansowe, które na bieżąco kupują od przedsiębiorstw handlowych i przemysłowych ich należności od odbiorców. Zakupy jednak są dokonywane w ramach limitów wyznaczonych przez faktorów dla każdego dłużnika. Przedsiębiorstwa korzystające z usług faktorów mogą się skoncentrować na podstawowej działalności i nie muszą się troszczyć o windykację swoich należności. Faktor za swoje usługi pobiera określoną prowizję, której wysokość jest uzależniona od zakresu usług. Jeżeli przedsiębiorstwo będące uczestnikiem obrotu zagranicznego korzysta z usług faktora, jednocześnie faktor zwalnia to przedsiębiorstwo z ryzyka kursowego. Dzieje się tak, ponieważ faktorant bieżąco odstępuje swoje przyszłe należności, otrzymując 70%-95% ich kwoty. W takiej sytuacji prowizja płacona faktorowi jest jednocześnie kosztem zabezpieczenia się przed ryzykiem kursowym. Zakup należności eksportowych (forfaiting) Forfaiting polega na zakupie średnioterminowych i długoterminowych należności za eksportowane towary i usługi z wyłączeniem prawa regresu w stosunku do odstępującego wierzytelność. Wierzytelności te wyrażają się najczęściej w formie weksla własnego importera lub akceptowanej przez niego traty z awalem pierwszorzędnego banku. Instytucja forfaitingowa, dyskontująca a forfait weksle, potrąca odsetki za cały okres odroczonej płatności. W efekcie importer nadal korzysta z kredytu, natomiast eksporter otrzymuje natychmiastową zapłatę i instytucja forfaitingowa po zakupie weksla nie ma wobec niego prawa regresu. Kosztem dla eksportera są potrącone odsetki. Operacje forfaitingowe są przeprowadzane przede wszystkim w dolarach amerykańskich, markach niemieckich i frankach szwajcarskich. Terminowe transakcje walutowe Terminowe transakcje walutowe charakteryzuje to, że okres między momentem zawarcia transakcji a momentem jej realizacji jest dłuższy niż dwa dni 261 robocze. Przeważnie są to transakcje do 12 miesięcy, ale zwyczajowo najczęściej są zawierane transakcje jedno-, trzy- i sześciomiesięczne. W przypadku transakcji na inne terminy koszty transakcji są z reguły wyższe w porównaniu z kosztami transakcji typowych. Stronom zawierającym transakcję terminową forward chodzi o rzeczywiste przeniesienie prawa własności walut. Transakcje forward, jak już wcześniej opisano, są uniwersalnym instrumentem zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym. Są one metodą tanią, nie wymagają zaangażowania środków własnych w momencie zawarcia transakcji i nie mają wpływu na płynność podmiotu, a także stwarzają możliwość wyboru kwoty i terminu transakcji co najmniej w ciągu 12 miesięcy. Ograniczeniami w stosowaniu transakcji terminowej forward są: brak rynku terminowego dla określonej waluty, ograniczenia dewizowe władz walutowych zamykające dostęp do rynku, nieopłacalność stosowania tej metody, jeżeli podmiot nie jest pewny, czy pojawi się pozycja dewizowa. Część z tych ograniczeń może być usunięta dzięki zawieraniu stosunkowo niedawno upowszechnionych na rynku walutowym transakcji terminowych niedostawnych, zwanych non-deliwrable forward (NDF). W transakcjach tych dochodzi jedynie do rozliczenia różnic kursowych między kursem terminowym określonym przez strony w zawartej umowie a kursem obowiązującym w dniu rozwikłania transakcji terminowej. Nie dochodzi więc do efektywnej wymiany walut. NDF-y są szczególnie dogodną formą zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym w przypadku walut niewymienialnych. Swapy walutowe Innowacyjną formą zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym są swapy walutowe (curreticy swaps), występujące na rynku pożyczkowym od wczesnych lat osiemdziesiątych XX w. Swap — definiowany najogólniej — oznacza umowę, której strony wymieniają się strumieniami płatności o z góry ustalonych wartościach i terminach. Natomiast swap walutowy polega na tym, że strony transakcji wzajemnie przekazują sobie w momencie zainicjowania operacji określone równoważne sumy wyrażone w dwóch różnych walutach i zwracają je sobie w czasie obowiązywania umowy według ustalonego wcześniej planu, określającego zasady i terminy płatności odsetek oraz amortyzacji kapitału. Kalkulacji przepływów finansowych między stronami dokonuje się na podstawie zarówno stałej, jak i zmiennej stopy procentowej. Same przepływy następują dokładnie tak samo jak w przypadku pożyczek w dwóch różnych walutach wzajemnie udzielanych sobie przez zainteresowane strony. Jednak w przeciwieństwie do pożyczek równoległych (parallel loans) swapy walutowe nie są rejestrowane w bilansie, lecz traktowane jako pozabilansowe płatności terminowe. Walutowa operacja swapowa przebiega w trzech etapach tworzonych przez: początkową wymianę kapitału, okresową wymianę płatności odsetek 262 oraz końcową wymianę zwrotną kapitału. W rezultacie operację tę można traktować jako ekwiwalent serii walutowych transakcji terminowych (forward). Uzgodniona przez strony w swapie walutowym wartość kapitału jest odpowiednikiem wartości nominalnej implikowanych walutowych transakcji terminowych. Zaletą swapu walutowego jest nie tylko możliwość zabezpieczenia się przed ryzykiem kursowym, lecz także obniżenie kosztów pozyskiwania kapitału na obcym rynku pożyczkowym. Walutowe transakcje futures Innowacyjną alternatywę dla walutowych transakcji forward w zakresie zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym tworzą walutowe transakcje futures (currency futures). Jeżeli jednak transakcje forward są zawierane na rynku wolnym, pozagiełdowym (over-the-counter market), to walutowe transakcje futures są transakcjami giełdowymi. Zostały one wprowadzone do obrotu giełdowego w maju 1972 r. na giełdzie International Monetary Market (IMM), będącej częścią wielkiej terminowej giełdy towarowej Chicago Mercan-tile Exchange (CME), zapoczątkowując bezprecedensową ekspansję transakcji financial futures w Stanach Zjednoczonych, a następnie w innych krajach. Obserwując rozwój walutowych transakcji futures, można stwierdzić, że pojawiły się one jak dotąd na kilkunastu giełdach, jednak największe znaczenie ma obrót nimi na giełdzie IMM. Zawiera się na niej około 90% wszystkich walutowych transakcji futures, rejestrowanych na giełdach financial futures w świecie. Przedmiotem obrotu giełdowego są standaryzowane kontrakty opiewające na waluty dopuszczone do handlu przez władze giełdy lub instytucje nadzorujące jej funkcjonowanie. Minimalną i niepodzielną jednostką transakcyjną na giełdzie jest walutowy kontrakt future. Stanowi on umowę giełdową, zawartą między sprzedawcą i nabywcą, zobowiązującą sprzedawcę do dostarczenia, a nabywcę do odebrania ściśle określonej ilości uzgodnionej waluty w umówionym terminie przyszłym i po z góry ustalonym kursie. Na giełdzie IMM jest możliwość zawierania transakcji na siedem walut, a poszczególne kontrakty opiewają w wydaniu tradycyjnym na: 62 500 funtów szterlingów, 100 000 dolarów kanadyjskich i australijskich, 125 000 marek niemieckich i franków szwajcarskich, 500000 franków francuskich i 12 500 000 jenów japońskich. Natomiast w wydaniu hybrydowym, określanym mianem rolling spot futures, kojarzącym zalety rynku futures i rynku między bankowego, większość kontraktów opiewa na 250 000 dolarów amerykańskich. Na innych giełdach liczba walut w obrocie jest już z reguły mniejsza. Ceny kontraktów dotyczących walut dopuszczonych do obrotu giełdowego są wyznaczane w określonej walucie za jednostkę innej waluty. Przykładowo, na IMM w kontraktach tradycyjnych kursy są notowane w dolarach amerykańskich za jednostkę innej waluty, natomiast w większości kontraktów rolling spot — w innych walutach za jednego dolara USA. Występują jednak również 263 kontrakty futures oparte na kursach mieszanych (cross ratę futures). W takim przypadku waluta amerykańska w ogóle nie jest wykorzystywana do notowania cen kontraktów. W walutowych kontraktach futures są wyznaczane najmniejsze dopuszczalne zmiany ceny, zależne od waluty kontraktu i giełdy, na której walutowe transakcje futures są zawierane. Nie dla każdego walutowego kontraktu future są natomiast określane dopuszczalne granice zmienności cen notowanych codziennie na giełdzie. Jeżeli jednak są ustalone, oznacza to, że cena kontraktu może wzrosnąć lub obniżyć się w ciągu dnia giełdowego w sposób zlimitowany. W handlu walutowymi kontraktami futures ściśle jest również określony termin dostarczenia lub odebrania walut, będących przedmiotem obrotów giełdowych. Na większości giełd przypada on na końcowe miesiące poszczególnych kwartałów, a więc marzec, czerwiec, wrzesień i grudzień. Wystandaryzo-wany jest też konkretny dzień wykonania transakcji w każdym z miesięcy dostawy. W obrocie giełdowym przeważają przy tym transakcje maksymalnie z 9-miesięcznym terminem wykonania. Walutowe kontrakty futures należą więc do rodziny transakcji terminowych, dla których charakterystyczne jest właśnie odroczenie terminu zrealizowania transakcji w stosunku do momentu ich zawarcia. Zdecydowana jednak większość (znacznie ponad 90%) walutowych transakcji futures jest rozliczana przez likwidację otwartej pozycji w określonej walucie przed ustalonym terminem wykonania kontraktu. Jest to możliwe dzięki funkcjonowaniu na rynku walutowych kontraktów futures specjalnych izb rozrachunkowych {clearing houses), gwarantujących wykonanie kontraktów i dokonujących ich rozliczenia. Izba rozrachunkowa wymaga złożenia przez każdą ze stron walutowego kontraktu future specjalnego depozytu zabezpieczającego (initial margiri) w kwocie określonej przez izbę. Jego wysokość jest różna w zależności od rodzaju kontraktu i giełdy, na której kontrakty są dopuszczone do obrotu, na ogół jednak nie przekracza l%-3% wartości kontraktu. Wielkość depozytu zabezpieczającego jest zresztą stale dostosowywana do zmieniającej się wartości rynkowej kontraktu. W tym celu izba rozrachunkowa po każdej sesji giełdowej wyznacza oficjalną cenę rozliczeniową (daily official settlement price) dla każdego typu walutowego kontraktu future i każdego standardowego terminu wykonania transakcji, ustalaną na podstawie kursów zamknięcia giełdy, i porównuje ją z ceną każdego kontraktu przyjętego do rozliczenia. Jeżeli z tego porównania cen wynika, że posiadacz otwartej pozycji walutowej na giełdzie poniósł taką stratę, iż złożony depozyt nie wystarcza na zabezpieczenie zawartych kontraktów, to brakująca suma w formie depozytu uzupełniającego (yariation margiri) musi być niezwłocznie wpłacona do izby. Straty ponoszone przez jedną ze stron walutowego kontraktu future oznaczają dla drugiej strony zyski, które mogą być w każdej chwili wycofane lub reinwestowane, aby mogły przynosić dodatkowe dochody. System depozytów zabezpieczających jest wprawdzie dość złożony, spełnia jednak ważne funkcje. Pozwala on izbie rozrachunkowej na gwarantowanie wykonania każdego 264 zarejestrowanego kontraktu w warunkach ograniczonego ryzyka. Natomiast dla uczestników giełdowego obrotu walutowymi kontraktami futures jest ważnym źródłem bieżących informacji o stanie rynku. Walutowe kontrakty futures mogą być wykorzystywane do ochrony przed ryzykiem kursowym należności i zobowiązań zagranicznych. W tym celu podmioty realizujące transakcje zabezpieczające, nazywane też hedgingowymi, zawierają tyle walutowych kontraktów futures, aby w przybliżeniu zrównoważyć wartość rzeczywiście istniejącej lub antycypowanej pozycji walutowej na rynku kasowym. Transakcja future ma przy tym przeciwstawny charakter w stosunku do transakcji kasowej. Strata więc w jednej transakcji jest kompensowana zyskiem w drugiej. O efektywności tego zabezpieczenia decyduje kształtowanie się bazy, czyli różnicy między kursem notowanym na rynku kasowym a kursem notowanym na rynku walutowych kontraktów futures. Tylko w razie równoległych zmian obu kursów, a więc przy niezmiennej bazie, jest możliwe całkowite wyeliminowanie ryzyka kursowego. Zdarza się to jednak niezmiernie rzadko, w związku z czym efektem transakcji zabezpieczającej jest zysk lub strata, w zależności od skali i kierunku zmian bazy. Okazuje się więc, że walutowe kontrakty futures pozwalają jedynie na transformację ryzyka. Pierwotne ryzyko fluktuacji kursów walutowych przeobraża się w ryzyko zmian bazy. Ze względu jednak na to, że zmiany bazy są z reguły mniejsze i łatwiejsze do przewidzenia niż wahania kursów walutowych, tę metodę ochrony przed ryzykiem kursowym uznaje się za wystarczająco skuteczną. Na rynku walutowych kontraktów futures występują dwa podstawowe rodzaje hedgingu: sprzedażowy (selling hedge, short hedge) i zakupowy {buying hedge, long hedge). Hedging sprzedażowy jest stosowany w celu ochrony przed ryzykiem kursowym należności wyrażonych w walucie obcej. Podmiot zabezpieczający się sprzedaje tę walutę w kontraktach futures, chcąc się uchronić przed ryzykiem spadku jej kursu. Gdyby jednak deprecjacja nastąpiła, straty powstałe wskutek spadku wartości należności zagranicznych w przeliczeniu na walutę krajową (lub inną walutę obcą) byłyby kompensowane zarobkiem w transakcji futures. Mechanizm hedgingu sprzedażowego można przedstawić na następującym uproszczonym przykładzie. Eksporter amerykański sprzedający towary do Wielkiej Brytanii zawarł 1 września z importerem brytyjskim kontrakt na dostawę partii towarów wartości 2,5 min funtów szterlingów na warunkach 3-miesięcznego kredytu kupieckiego. Skalkulowania transakcji dokonał na podstawie kursu kasowego funta, wynoszącego w dniu zawarcia kontraktu 1,5900 USD/GBP. Przy założeniu, że kurs funta się nie zmieni, wymiana 2,5 min funtów szterlingów na dolary 1 grudnia przyniosłaby eksporterowi amerykańskiemu 3 975 000 dolarów brutto — bez uwzględniania kosztów wymiany. Obawiając się jednak deprecjacji funta, obniżającej dolarową wartość wpływu dewizowego, eksporter zabezpiecza się przed ryzykiem kursowym, sprzedając 40 kontraktów walutowych futures w funtach szterlingach z grudniowym terminem realizacji. 265 Kurs w tych kontraktach jest notowany na poziomie 1,5850 USD/GBP, a więc dolarowa wartość transakcji towarowej przy podanej wysokości kursu wynosi jedynie 3 962 500 dolarów. W związku ze sprzedażą kontraktów szterlingowych eksporter jest zobowiązany do złożenia depozytu zabezpieczającego, który przykładowo na IMM wynosi 40000 dolarów, licząc po 1000 dolarów od każdego kontraktu. Jeżeli przewidywania dostawcy amerykańskiego się sprawdzą i 1 grudnia funt będzie notowany niżej w transakcjach kasowych niż 3 miesiące wcześniej, np. poziom kursu wyniesie 1,5650 USD/GBP, to wówczas wymiana 2,5 min funtów na dolary przyniesie kontrahentowi amerykańskiemu jedynie 3 912 500 dolarów. Oznacza to stratę, w porównaniu z kalkulacją pierwotną, w wysokości 62 500 dolarów. Jeżeli jednak kurs funta w grudniowych kontraktach futures wyniesie 1,5600 USD/GBP, to kupno 1 grudnia 40 kontraktów funtowych po tym kursie pozwoli uzyskać zarobek po 1562,50 dolara na każdym kontrakcie future, a więc łącznie 62500 dolarów. Przy występującym układzie kursów hedging sprzedażowy okazał się wysoce efektywnym sposobem zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym. Strata kursowa w transakcji rzeczywistej została bowiem skompensowana zyskiem w transakcji hedgingowej na rynku futures. Oczywiście „wyrównanie" nie może być zupełne, ponieważ część zarobku pochłoną koszty transakcyjne. Nie zawsze jednak prognozy co do przyszłego kształtowania się kursów okazują się trafne i może się zdarzyć, iż straty zanotowane w transakcji hedgingowej będą wyższe niż zyski kursowe uzyskane w transakcji rzeczywistej. W rozważanym przykładzie sytuacja taka powstałaby wówczas, gdyby 1 grudnia kurs kasowy funta wynosił np. 1,6200 USD/GBP, a notowanie future na termin grudniowy 1,6250 USD/GBP. W takim przypadku zysk kursowy w transakcji rzeczywistej wyniósłby wprawdzie brutto 75 000 dolarów, jednak strata w transakcji hedgingowej byłaby na poziomie aż 100000 dolarów. Niekorzystne tendencje kursowe dają się zresztą odczuć dużo wcześniej wskutek konieczności wnoszenia depozytów uzupełniających (yariation marginś). Może to spowodować zmianę zapatrywań podmiotu realizującego transakcję hedgingową na potrzebę zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym w transakcji rzeczywistej i w konsekwencji wcześniejszą likwidację otwartej pozycji walutowej futures. Druga podstawowa forma hedgingu na rynku walutowych kontraktów futures, hedging zakupowy, jest stosowana w celu zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym zobowiązań wyrażonych w walutach obcych. Tym razem asekurującym się jest najczęściej importer zobowiązany do zapłaty w terminie późniejszym określonej sumy w walucie zagranicznej. Dokonuje on więc zakupu wspomnianej waluty w kontraktach fu tures w obawie przed jej aprecja-cją, oznaczającą zwiększenie się zobowiązania w przeliczeniu na walutę krajową (lub inną walutę obcą). Mechanizm hedgingu zakupowego również można przedstawić na uproszczonym przykładzie. Importer amerykański dokonał 1 czerwca zakupu w Wielkiej Brytanii towarów wartości 2,5 min funtów szterlingów na warunkach 3-miesięcznego kredytu. W dniu tym kurs kasowy funta, zapewniający opłacalność transakcji 266 dla kupca amerykańskiego, wynosił 1,5800 USD/GBP. Istnieje jednak obawa, iż kurs ten ulegnie aprecjacji w ciągu najbliższych 3 miesięcy, zwiększając wydatek dolarowy na import kontrahenta amerykańskiego. Zabezpiecza się on więc przed ryzykiem kursowym, kupując 1 czerwca 40 szterlingowych kontraktów futures po kursie 1,6000 USD/GBP z wrześniowym terminem realizacji. Zarazem składa depozyt zabezpieczający, wynoszący na IMM przykładowo 1000 dolarów od każdego zakupionego kontraktu, tj. łącznie 40000 dolarów. Gdyby przewidywania importera amerykańskiego co do deprecjacji dolara się sprawdziły i 1 września kurs funta wyniósłby 1,7100 USD/GBP, zakup 2,5 min funtów w transakcji kasowej wiązałby się ze stratą kursową w wysokości 325 000 dolarów. Jeżeli jednak kurs funta w kontraktach futures z wrześniowym terminem realizacji wynosi 1,7300 USD/GBP, to sprzedaż 40 kontraktów kupionych wcześniej według kursu 1,6000 USD/GBP pozwoli całkowicie skompensować stratę w transakcji rzeczywistej. Przy mniej korzystnym kształtowaniu się notowań funta na rynku futures ryzyko kursowe nie zostanie wprawdzie w pełni zneutralizowane, ale w jakimś stopniu ograniczone. Porównanie poziomów kursów z obu przykładów pozwala potwierdzić wcześniejszą konstatację, że całkowite wyeliminowanie ryzyka kursowego z wykorzystaniem rynku walutowych kontraktów futures jest możliwe jedynie w przypadku równoległych zmian notowań w transakcjach kasowych i transakcjach futures, czyli przy niezmiennej bazie (perfect hedge). W rzeczywistości zdarza się to niezmiernie rzadko, tak iż można zaryzykować stwierdzenie, że hedging umożliwia z reguły jedynie ograniczenie ryzyka kursowego, a nie jego całkowite wyeliminowanie. Oprócz wymienionych wcześniej podstawowych rodzajów hedgingu warto jeszcze wspomnieć o trzeciej jego formie, tzw. hedgingu mieszanym (cross hedging). Jest on stosowany w odniesieniu do waluty, dla której nie istnieje rynek terminowy, np. w następstwie wprowadzenia reglamentacji dewizowej, dzięki wykorzystaniu innej waluty powiązanej z walutą „asekurowaną". Przykładowo, należności wyrażone w dolarach Trynidadu i Tobago mogą być „zabezpieczane" przez sprzedaż dolarów amerykańskich na termin, odkąd waluta tego kraju jest ściśle związana z walutą amerykańską26. Walutowe transakcje futures są ważnym narzędziem zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym. Pod wieloma względami są one zbliżone do tradycyjnych transakcji walutowych na pozagiełdowym rynku terminowym. W porównaniu z transakcjami forward wykazują jednak pewne mankamenty. Zwłaszcza wystandaryzowane rozmiary kontraktów w wielu wypadkach nie pozwalają na zabezpieczenie pełnej kwoty należności lub zobowiązania przed ryzykiem kursowym. W pewnej mierze ograniczająco na wykorzystanie walutowych transakcji futures jako instrumentu ochrony przed ryzykiem kursowym oddziałuje również wymaganie składania depozytów zabezpieczających. Ogra- 26 Zob. J. Walmsley, The Foreign Exchange Handbook, John Wiley and Sons, New York, Chichester, Brisbane, Toronto, Singapore 1983, s. 316. 267 niczona jest ponadto — zaledwie do kilku — liczba walut, które mogą być przedmiotem hedgingu na rynku futures. W takiej sytuacji transakcje hedgin-gowe są przeprowadzane głównie przez banki oraz mniejsze przedsiębiorstwa uczestniczące w wymianie z zagranicą. Dla większych przedsiębiorstw są one nieopłacalne ze względu na wyższe koszty transakcyjne w porównaniu z kosztami rzeczywistych transakcji terminowych. Jest to związane m.in. z tym, że na rynku transakcji forward banki stosują wobec większych przedsiębiorstw preferencyjne kursy walutowe. Walutowe transakcje opcyjne Szczególnie efektywnym instrumentem zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym są walutowe transakcje opcyjne. Są one oparte na prawnej konstrukcji opcji, oznaczającej przywilej przyznany umową jednej z umawiających się stron, która w oznaczonym czasie i na określonych warunkach może korzystać z danej umowy lub od niej odstąpić. Uprawniony do opcji uzależnia wykonanie umowy od jednostronnego oświadczenia woli, złożonego we właściwym czasie bez potrzeby zawarcia nowej umowy. Za pozyskane uprawnienie musi jednak zapłacić cenę opcji, która nie jest karą umowną za ewentualne niewykonanie umowy, lecz świadczeniem w związku z pozyskaną opcją. Przyznający opcję jest natomiast związany warunkami umowy od momentu jej zawarcia i bezwarunkowo musi na żądanie uprawnionego spełnić świadczenie w okresie ważności opcji. Walutowa transakcja opcyjna jest, w najogólniejszym rozumieniu, umową między nabywcą i sprzedawcą opcji, dającą nabywcy opcji prawo — lecz nie stwarzającą zarazem obowiązku — zakupu lub sprzedaży określonej ilości waluty po z góry ustalonym kursie i w oznaczonym czasie. Występują dwa podstawowe typy opcji: opcje kupna {cali options) i opcje sprzedaży (put options). Nabywca opcji kupna (long cali) uzyskuje prawo — nie podejmując zarazem zobowiązania — zakupu określonej ilości waluty po z góry określonym kursie i w ściśle ustalonym czasie. Sprzedawca opcji kupna, częściej nazywany wystawcą opcji kupna (short cali), jest natomiast zobowiązany do dostarczenia tej waluty na żądanie nabywcy opcji kupna i zgodnie z warunkami zawartej transakcji opcyjnej. Z kolei nabywca opcji sprzedaży (long put) uzyskuje prawo — nie podejmując zarazem zobowiązania — sprzedaży określonej ilości waluty po z góry określonym kursie i w ściśle ustalonym czasie. Wystawca opcji sprzedaży (short put) jest zobowiązany do nabycia tej waluty na żądanie nabywcy opcji sprzedaży i zgodnie z warunkami zawartej umowy. W transakcjach opcyjnych występuje znaczne zróżnicowanie pozycji nabywcy i wystawcy opcji. Jedynie nabywca opcji jest stroną aktywną w transakcji. Do niego więc należy decyzja co do wykorzystania lub odrzucenia opcji. Wykorzystując opcję, dokonuje zakupu (w opcji kupna) lub sprzedaży (w opcji sprzedaży) określonej ilości waluty według kursu uzgodnionego z wystawcą 268 opcji w zawartej transakcji. Nabywca opcji może przyznaną mu opcję odrzucić, rezygnując z zakupu lub sprzedaży waluty. Wówczas opcja wygasa, nie mając wartości dla nabywcy. Wystawca opcji jest natomiast stroną pasywną w transakcji. Oczekuje na decyzję nabywcy, a w przypadku wykorzystania opcji przez nabywcę — dostarcza walutę (w opcji kupna) lub odbiera walutę (w opcji sprzedaży). Jako swoistą rekompensatę za to oczekiwanie wystawca opcji otrzymuje od nabywcy opcji pewną sumę, nazywaną premią (premiutn), wyznaczającą cenę opcji. Nie podlega ona zwrotowi, nawet jeśli opcja nie zostanie przez nabywcę spożytkowana. Ze względu na miejsce ustanowienia umowy i jej cechy opcje dzieli się na giełdowe (exchange-traded options) i pozagiełdowe (over-the-counter options). Opcje zawierane na giełdzie odznaczają się wysokim stopniem standaryzacji podstawowych warunków umowy, pozostawiając kontrahentom swobodę jedynie odnośnie do ustalenia ceny opcji. Natomiast opcje pozagiełdowe są zwykle niestandaryzowane, w związku z czym warunki umowy są za każdym razem odrębnie negocjowane przez kontrahentów. Ścisła standaryzacja opcji giełdowych stanowi warunek niezbędny do powstania wtórnego obrotu nimi na giełdzie. Przy odpowiednio płynnym rynku łatwiej wtedy o „odstąpienie" opcji innym uczestnikom giełdy. Takie właśnie ściśle wystandaryzowane opcje będące przedmiotem obrotu wtórnego nazywa się opcjami zbywalnymi (traded options). Są one w zasadzie standardową formą opcji na obecnie działających giełdach opcji. Ze względu na charakterystykę przedmiotu umowy opcje giełdowe związane z walutami można podzielić na opcje kasowe, dotyczące walut, które mogą być fizycznie dostarczone, oraz opcje terminowe, dotyczące walutowych kontraktów futures. W tym ostatnim przypadku spożytkowanie opcji przez jej nabywcę powoduje nabycie (w opcji kupna) lub zbycie (w opcji sprzedaży) wystan-daryzowanego walutowego kontraktu future na giełdzie financial futures. Walutowe opcje kasowe pojawiły się w obrocie giełdowym pod koniec 1982 r. prawie jednocześnie na giełdach w Amsterdamie (European Options Exchange), Montrealu (Montreal Exchange) i Filadelfii (Philadelphia Stock Exchange), a w następnych latach jeszcze na kilku innych giełdach. Największe znaczenie w tym segmencie rynku opcji ma jednak giełda filadelfijska, na której zawiera się ponad 80% wszystkich walutowych opcji kasowych w świecie. Walutowe opcje terminowe jako pierwsza wprowadziła do obrotu giełdowego w 1984 r. giełda chicagowska (Chicago Mercantile Exchange) w swoim oddziale Index and Option Market i mimo konkurencji innych giełd do dzisiaj zachowała w handlu tymi kontraktami opcyjnymi prymat w świecie. Minimalną i niepodzielną jednostką transakcyjną w giełdowym handlu opcjami walutowymi jest walutowy kontrakt opcyjny, wystandaryzowany w zakresie przedmiotu umowy, wielkości i terminu, na jaki opcja jest przyznawana, oraz ceny wykonania opcji. Walutowy kontrakt opcyjny stanowi umowę zawartą na giełdzie między nabywcą i wystawcą opcji, dającą nabywcy opcji prawo — lecz nie stwarzającą 269 zarazem zobowiązania — zakupu lub sprzedaży określonego przedmiotu umowy (określonej ilości waluty lub określonego walutowego kontraktu future) po z góry wyznaczonym kursie i w ciągu ustalonego okresu lub w umówionej dacie przyszłej. Wariantowe ujęcie terminu wykorzystania opcji wynika z występowania dwóch rodzajów opcji, nazywanych amerykańskimi (American options) i europejskimi (European options). Te pierwsze mogą być realizowane według uznania nabywcy opcji w dowolnym dniu giełdowym przed terminem wygaśnięcia opcji. Te drugie mogą być wykorzystane jedynie w wyznaczonym terminie, który przypada w dniu wygasania ważności opcji. Walutowe kontrakty opcyjne opiewają na pewne okrągłe sumy, wyrażane w walutach dopuszczonych do obrotu giełdowego. Na największej giełdzie walutowych opcji kasowych, Philadelphia Stock Exchange, przedmiotem handlu jest np. siedem walut narodowych. Wielkości walutowych kontraktów opcyjnych stanowią połowę wielkości właściwych walutowych kontraktów futures. Natomiast na największej giełdzie walutowych opcji terminowych, Chicago Mercantile Exchange, wielkość kontraktu opcyjnego jest równa wielkości odpowiednich walutowych kontraktów futures, dopuszczonych do obrotu na giełdzie International Monetary Market. Bardzo ściśle są też określone terminy, na jakie mogą być przyznawane opcje. Na Philadelphia Stock Exchange np. standardowymi miesiącami wygasania opcji są: marzec, czerwiec, wrzesień i grudzień oraz dwa najbliższe miesiące w opcjach regularnych (regular options), trzy najbliższe miesiące w opcjach wygasających w końcu miesiąca (month-end options) oraz czerwiec i grudzień dla 18, 24, 30 i 36 miesięcy w opcjach długoterminowych (long-term options). Na Chicago Mercantile Exchange opcje terminowe wygasają w cyklu kwartalnym w marcu, czerwcu, we wrześniu i w grudniu. W każdym z miesięcy możliwej realizacji opcji jest wyznaczany konkretny dzień ich wygasania. Standaryzacją są również objęte ceny wykonania opcji walutowych. Dla każdego nominalnego terminu wygasania opcji notuje się co najmniej kilka kursów do wyboru przez kontrahentów zawierających kontrakty opcyjne. Są one ustalane w ścisłej korelacji z bieżącymi notowaniami właściwego przedmiotu opcji na rynku kasowym lub rynku futures. Jedynie cena opcji, nazywana premią, jest swobodnie negocjowana i ustalana przez strony walutowego kontraktu opcyjnego. Cenę opcji wyznaczają dwa składniki: wartość wewnętrzna (intrinsic ralue) i wartość zewnętrzna (extrinsic value) lub inaczej wartość czasowa (time value) opcji. Zachodzi więc równość: cena opcji = wartość wewnętrzna + wartość zewnętrzna. Wartość wewnętrzną opcji ustala się, porównując kontraktową cenę wykonania opcji z bieżącym kursem waluty będącej przedmiotem opcji notowanym na rynku kasowym lub giełdzie financial futures. W zależności od tego, która z tych cen jest wyższa i jakiego typu opcji dotyczy, rozróżnia się trzy rodzaje opcji: in-the-money, at-the-money i out-of-the-money. Opcjami in-the-money są szczególnie te opcje kupna, w których cena wykonania opcji jest niższa niż kurs bieżący waluty na rynku kasowym lub rynku futures, oraz te opcje sprzedaży, w których cena wykonania opcji jest wyższa niż kurs notowany bieżąco na rynku kasowym lub rynku futures. Jedynie opcje in-the-money mają dodatnią wartość wewnętrzną, ponieważ ich natychmiastowe spożytkowanie — bez uwzględniania premii — pozwala nabywcy opcji osiągnąć zysk. Jeżeli cena wykonania opcji i kurs kasowy lub kurs futures są sobie równe, to występuje opcja at-the-money, oznaczająca sytuację indyferentną. Wykorzystanie lub odrzucenie opcji daje bez uwzględnienia premii taki sam efekt. Wartość wewnętrzna opcji at-the-money jest więc równa zeru. Również zerowy poziom wartości wewnętrznej przypisuje się opcjom out-of-the-money, a więc tym opcjom kupna, w których cena wykonania opcji jest wyższa niż kurs kasowy lub kurs futures, oraz tym opcjom sprzedaży, w których cena wykonana opcji jest niższa od kursu notowanego bieżąco na rynku kasowym lub rynku futures. Natychmiastowe wykorzystanie takich opcji przyniosłoby ich nabywcy stratę wyższą niż zapłacona premia. Opcje out-of-the-money zostaną więc odrzucone. Wartość zewnętrzna lub inaczej wartość czasowa opcji jest określana przez różnicę między ceną opcji a wartością wewnętrzną opcji. Wartość zewnętrzna kwantyfikuje oczekiwania nabywcy opcji co do przyszłego kształtowania się relacji między ceną wykonania opcji a kursem kasowym lub kursem futures określonej waluty. Na wartość zewnętrzną oddziałuje wiele czynników, w tym zwłaszcza długość okresu pozostającego do wygaśnięcia opcji, oczekiwana zmienność kursów walutowych oraz poziom stóp procentowych. Wszystkie kontrakty na rynku opcji zbywalnych muszą być „rozwikłane" za pośrednictwem izby rozrachunkowej. Dokonuje ona „rozszczepienia" kontraktu, stając się stroną dla nabywcy i wystawcy opcji oraz gwarantując wykonanie kontraktu. Gwarancji tej jednak izba udziela wyłącznie w odniesieniu do transakcji przez siebie zweryfikowanych i potwierdzonych oraz jedynie wobec swoich członków. Szczególne usytuowanie izby rozrachunkowej w toku realizacji kontraktów opcyjnych ma podstawowe znaczenie dla sprawnego funkcjonowania rynku opcji walutowych i wielkości dokonywanych na nim obrotów. Występowanie izby rozrachunkowej w charakterze nabywcy i wystawcy opcji zwiększa skłonność uczestników giełdy do zawierania kontraktów opcyjnych ze względu na eliminację ryzyka błędnej oceny sytuacji finansowej partnera umownego i jest czynnikiem decydującym o możliwości wcześniejszej likwidacji transakcji. Każda ze stron kontraktu opcyjnego może bowiem w dowolnym czasie „wyrównać" otwartą pozycję na rynku opcji zbywalnych, jeśli oczywiście są zgłaszane popyt i podaż w określonych typach, klasach i seriach opcji. Występowanie izby rozrachunkowej w roli wtórnego kontrahenta na rynku opcji zbywalnych jest związane z koniecznością złożenia przez wystawcę opcji depozytu zabezpieczającego (initial margiń) w celu pokrycia ryzyka otwartej pozycji krótkiej na rynku oraz uiszczania depozytów uzupełniających (variation margins) w razie niekorzystnej zmiany kursów walutowych. Wysokość depozytów jest codziennie ustalana przez izbę rozrachun- 271 kową zgodnie z zasadą zapewnienia realności pokrycia strat przez wystawce opcji. Natomiast podstawowym obowiązkiem nabywcy opcji jest zapłacenie premii, czyli ceny opcji, uiszczanej z reguły niezwłocznie po stwierdzeniu ważności zawarcia kontraktu. Sprawność i bezpieczeństwo rynku giełdowych walutowych kontraktów opcyjnych zapewnia się też za pomocą procedur administracyjnych. Obowiązują przede wszystkim limity zaangażowania w określonych klasach i seriach opcji, które uczestnik giełdy może zgłosić do rozliczenia. Ponadto wprowadza się też limity opcji, które mogą być wykonane przez pojedynczego nabywcę opcji w ciągu ustalonego okresu. Regulująco na rynek oddziałują również dzienne limity zmian cen opcji w porównaniu z ceną rozliczeniową z dnia poprzedniego. Szczególna konstrukcja transakcji opcyjnych sprawia, że walutowe kontrakty opcyjne mogą być szeroko wykorzystywane w operacjach zagranicznych jako narzędzie ograniczania lub eliminowania ryzyka kursowego. Eksporterzy i importerzy chętnie sięgają po opcje walutowe w sytuacjach, w których niezbyt skuteczne są inne rodzaje transakcji walutowych. Walutowe kontrakty opcyjne są preferowane w operacjach zabezpieczających przede wszystkim wówczas, gdy zaangażowanie asekurujących się podmiotów na rynku kasowym lub rynku futures jest znane jedynie w przybliżeniu co do wysokości i/lub terminu albo jest niepewne, albo też kierunek zmian kursów walutowych jest nieokreślony. Klasycznym tego przykładem jest podjęcie przez eksportera dóbr inwestycyjnych próby zabezpieczenia się przed ryzykiem kursowym w przypadku uczestniczenia w przetargu zagranicznym. Potencjalny dostawca nie ma bowiem pewności, czy uzyska zamówienie od zagranicznego inwestora, jednocześnie zawarcie transakcji z płatnością w walucie obcej jest dość prawdopodobne. W takiej sytuacji tylko nabycie opcji sprzedaży pozwoli skutecznie rozstrzygnąć dylemat, przed którym stoi eksporter. Jeżeli przetargu nie wygra, to po prostu nie wykorzysta opcji. Jeżeli natomiast zawrze kontrakt, to dzięki opcji będzie już zabezpieczony przed ryzykiem kursowym. Walutowe kontrakty opcyjne są wygodnym instrumentem ograniczania lub eliminowania ryzyka kursowego również w innych przypadkach składania wiążących ofert w walutach obcych w okresie od przedłożenia oferty do zawarcia kontraktu. Transakcje te mogą być wykorzystywane jako środek ochrony także w sytuacjach, gdy przyszłe wpływy i wydatki w walucie obcej nie są dokładnie znane. Poza tym eksporterzy i importerzy stosują je jako alternatywną w stosunku do transakcji terminowych metodę zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym, gdy wartość należności i zobowiązań zagranicznych jest z góry znana. Zróżnicowany zakres praw i obowiązków stron zawierających walutowe kontrakty opcyjne oraz wynikający stąd asymetryczny rozkład ryzyka i szans zarobku dla nabywcy i wystawcy opcji decydują o odmiennym charakterze podejmowanych przez nich operacji zabezpieczających. W odróżnieniu np. od walutowych kontraktów futures walutowe kontrakty opcyjne stawiają nabywcę opcji w sytuacji korzystnej względem sprzedawcy. Za cenę opcji, będącą 272 swoistą premią ubezpieczeniową, jest on bowiem zabezpieczony przed niekorzystnymi zmianami kursów walutowych na rynku kasowym lub rynku futures, zachowując zarazem szansę osiągnięcia zarobku w razie korzystnych zmian. Zabezpieczający się może przy tym wybierać różne warianty asekuracji, zależnie od akceptowanego poziomu ryzyka i wysokości premii ubezpieczeniowej, a więc ceny opcji. Nabycie opcji sprzedaży przez podmiot oczekujący wpływu waluty obcej pozwala wyznaczyć jej przyszły minimalny kurs sprzedaży w relacji do waluty krajowej zgodnie z uproszczoną formułą27: kurs minimalny = cena wykonania opcji sprzedaży — cena opcji sprzedaży. Nabycie zaś opcji kupna przez podmiot zobowiązany do zapłaty w walucie obcej umożliwia ustalenie jej przyszłego maksymalnego kursu kupna w relacji do waluty krajowej zgodnie z uproszczoną formułą28: kurs maksymalny = cena wykonania opcji kupna + cena opcji kupna. O efektywności zabezpieczenia decyduje w obu przypadkach relacja między ceną wykonania opcji a przyszłym kursem bieżącym waluty, skorygowana o wysokość premii uiszczanej przez nabywcę opcji. Ryzyko wystawiającego opcję jest teoretycznie nieograniczone w opcji kupna i bardzo duże w opcji sprzedaży, a jego maksymalny zarobek nie może przekroczyć wynegocjowanej premii. W takich warunkach najprostszą metodą zabezpieczenia się przed niekorzystnym kształtowaniem się kursów walutowych jest nabycie opcji o cechach identycznych pod względem poziomu ceny wykonania opcji, wartości nominalnej i terminu wygaśnięcia z opcją wystawioną29. Przypuszczalnie też premia płacona za nabycie opcji nie będzie 27 Uproszczenie kalkulacji wynika z dwóch powodów. Po pierwsze, bezpośrednia „konfronta cja" ceny wykonania opcji sprzedaży i ceny opcji sprzedaży określonej waluty nie uwzględnia wartości pieniądza w czasie. Premia jest przecież płacona niezwłocznie po zawarciu i zarejest rowaniu kontraktu, podczas gdy cenę wykonania opcji uiszcza się - gdy opcja podlega wykonaniu - znacznie później. Rozbieżność w czasie między dwiema płatnościami powoduje konieczność uwzględnienia czynnika dyskontującego, określanego przez wysokość stopy procentowej na rynku pieniężnym określonej waluty. Po drugie, w kalkulacji kursu minimalnego nie uwzględniono prowizji maklerskich i innych kosztów związanych z nabyciem oraz wykonaniem opcji. Zob. J.O. Grabbe, International Financial..., jw., s. 128. 28 Uproszczenie kalkulacji wynika z dwóch powodów. Po pierwsze, bezpośrednie dodawanie ceny wykonania opcji kupna i ceny opcji kupna określonej waluty nie uwzględnia wartości pieniądza w czasie. Premia jest przecież płacona niezwłocznie po zawarciu i zarejestrowaniu kontraktu, podczas gdy cenę wykonania opcji uiszcza się - w razie wykonania opcji - znacznie później. Rozbieżność w czasie między dwiema płatnościami powoduje konieczność uwzględnienia czynnika dyskontującego, określanego przez wysokość stopy procentowej na rynku pieniężnym określonej waluty. Po drugie, w kalkulacji kursu maksymalnego nie uwzględniono prowizji maklerskich i innych kosztów związanych z nabyciem oraz wykonaniem opcji. Zob. J.O. Grabbe, International Financial..., jw. 29 Zob. Recent Innovations in International Banking, Bank for International Settlements, Basie 1986, s. 77. 273 odbiegać od premii otrzymanej z tytułu sprzedaży opcji. Opcje walutowe nabywane na giełdzie w celach asekuracyjnych najczęściej służą do „krycia" opcji wystawianych na rynku pozagiełdowym. W takiej sytuacji może być stosowana zasada zabezpieczania pozycji otwartej na rynku wolnym za pomocą opcji giełdowych w stosunku 1:1 i likwidowania zaangażowania na rynku walutowych opcji zbywalnych, kiedy jest ona zamykana (fixed hedge)30. Banki i inne instytucje finansowe wystawiające opcje na rynku wolnym częściej jednak stosują inną technikę asekurowania się, określaną mianem delta hedge31. Jest ona również powszechnie stosowana do zabezpieczania się przed niekorzystnymi zmianami kursów na rynku kasowym i rynku futures. Istota tej operacji, opartej na znajomości hipotetycznej wartości cen opcji, polega najogólniej na utrzymywaniu przeciwstawnych pozycji na rynku opcji zbywalnych i rynku kasowym lub rynku futures w proporcji określonej przez deltę opcji, która jest miarą zmiany ceny opcji, wywołaną zmianą kursu walutowego 0 jednostkę. Jeżeli więc, przykładowo, delta dla będącej at-the-money opcji kupna 1 miliona funtów szterlingów wynosi 0,52, to wystawiający opcję kupna może się zabezpieczyć przed niekorzystnymi zmianami kursu waluty brytyjs kiej, nabywając 520 tys. funtów na rynku kasowym. Wówczas (przy niezmien nej delcie) każda ewentualna strata r.a rynku opcji, spowodowana wzrostem premii przy wzroście kursu funta, będzie dokładnie kompensowana wzrostem wartości pozycji na rynku kasowym32. Tego rodzaju zabezpieczenie jest okreś lane mianem delta neutral hedging albo ratio hedging. Delta hedging pozyqi krótkiej na rynku opcji walutowych nie daje jednak najczęściej pełnego zabezpieczenia przed niekorzystnymi zmianami kursów walutowych. Jest to związane z tym, że delta opcji zmienia się wraz ze zmianami charakteru opcji, które mogą się stawać zarówno in-the-money, jak i out-of-the-money. Dlatego też podmiot asekurujący się w taki sposób powinien dokonywać stałego przewartościowywania pozycji na rynku kasowym, żeby był zachowany waru nek „neutralności" względem delty {delta neutrality). Operacja delta hedging jest więc w istocie bardziej ryzykowna niż wymieniona wcześniej oper acj a/bcerf hedge. Walutowe kontrakty opcyjne mogą być również wykorzystywane do częściowej ochrony przed ryzykiem kursowym należności i zobowiązań zagranicznych. Przykładowo, importer amerykański zobowiązany do zapłaty za kilka miesięcy większej sumy w funtach szterlingach może rozważać kombinowany wariant częściowego zabezpieczenia się przed ryzykiem kursowym, nabywając w wysokości jednej trzeciej wspomnianej sumy opcje kupna, zakupując w kolejnej jednej trzeciej tej sumy funty szterlingi w transakcji terminowej forward 1 pozostawiając w jednej trzeciej tej sumy otwartą pozycję w funtach. Jeżeli 30 Zob. LIFFE, Currency Futures and Options, London 1987, s. 17. 31 Zob. Recent Innovations..., jw., s. 78. 32 Zob. W. Małecki, Opcje walutowe i ich zastosowania, Instytut Finansów, Warszawa 1987, s. 34. 274 kurs funta szterlinga wzrośnie, to zakup waluty brytyjskiej na termin i wykorzystanie opcji kupna pozwoli w 2/3 uchronić się przed ryzykiem kursowym. Jeżeli natomiast kurs funta szterlinga spadnie, to „nie zabezpieczona" 1/3 wspomnianej sumy oraz odrzucona opcja (też w 1/3 sumy) umożliwią tańszy zakup waluty brytyjskiej na rynku kasowym. Również inwestor władający znacznym portfelem lokat zagranicznych może zastosować strategię częściowej ochrony swoich aktywów zagranicznych przed ryzykiem kursowym. W tym celu wystawia opcje kupna na część wartości swojego portfela zagranicznego. W przypadku wzrostu kursu waluty obcej „nie zabezpieczona" część portfela ma wyższą wartość w przeliczeniu na walutę krajową, jednak wykorzystanie opcji kupna przez jej nabywcę zmusza wystawcę do dostarczenia waluty kontraktu opcyjnego. W efekcie wartość portfela zagranicznego w przeliczeniu na walutę krajową zwiększa się w mniejszym stopniu. Jeżeli natomiast kurs waluty obcej się obniża, to wprawdzie wartość portfela zagranicznego w przeliczeniu na walutę krajową także się zmniejsza, jednak premia zainkasowana przez wystawcę opcji ogranicza w jakiejś mierze „erozję" wartości portfela. Gdy kurs walutowy pozostaje przez pewien czas stabilny, wówczas premia w opcji kupna powoduje lekki wzrost wartości portfela lokat zagranicznych. Wszelkie zalety giełdowych walutowych kontraktów opcyjnych jako instrumentu zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym mogą być odniesione również do pozagiełdowych walutowych transakcji opcyjnych, które jednak są bardziej elastycznym rodzajem transakcji opcyjnych. Przedmiotem negocjacji stron pragnących zawrzeć transakcję opcyjną na rynku OTC mogą być bowiem, oprócz ceny opcji, także wartość transakcji, cena wykonania opcji, przedmiot opcji i termin jej wygaśnięcia. Walutowe opcje pozagiełdowe występują na wielu narodowych rynkach walutowych, jednak największe obroty są realizowane w Londynie i Nowym Jorku. Opcje walutowe na rynku OTC zwykle są zawierane na sumy 5-10 min dolarów w Nowym Jorku i 2-3 min dolarów w Londynie33. Przeciętne terminy pozagiełdowych opcji walutowych wahają się od 2 do 6 miesięcy, choć spotyka się również opcje przyznawane na okresy dłuższe, nawet więcej niż roczne. Przeważają przy tym opcje amerykańskie. Rynek pozagiełdowych opcji walutowych składa się z dwóch segmentów: rynku detalicznego, na którym podmioty niebankowe mogą zawierać z bankami walutowe transakcje opcyjne w celu ochrony przed niekorzystnymi zmianami kursów walutowych, oraz rynku hurtowego, który jest zdeterminowany przede wszystkim przez aktywność banków komercyjnych, banków inwestycyjnych i wyspecjalizowanych firm handlowych34. Uczestnicy rynku hurtowego stosują walutowe transakcje opcyjne w celu „pokrycia" lub „rease-kurowania" ryzyka przejętego w handlu opcyjnym z klientelą na rynku detalicznym oraz z motywów zarobkowych. 33 A.C. Shapiro, Foundations of Multinational..., jw., s. 137-138. 34 Tamże, s. 138-139. Rozdział 9 bilans płatniczy 9.1. Pojęcie bilansu płatniczego Bilans płatniczy jest syntetycznym zestawieniem wszystkich płatności dokonanych między rezydentami krajowymi a zagranicą w danym okresie, zazwyczaj w określonym roku. Sporządzeniu takiego bilansu (ściślej, zestawienia jego aktywów i pasywów) towarzyszy przygotowywanie wielu innych, bardziej szczegółowych bilansów (np. bilansu zobowiązań i należności międzynarodowych czy bilansu zadłużenia międzynarodowego). Można wyróżnić trzy podstawowe części bilansu płatniczego każdego kraju: bilans obrotów bieżących, bilans obrotów kapitałowych oraz bilans obrotów wyrównawczych. Bilans obrotów bieżących danego kraju obejmuje wszelkie jego płatności związane z międzynarodową wymianą towarów i usług oraz koszty (dodatnie lub ujemne) obsługi kapitału zagranicznego. Zazwyczaj wyróżnia się następujące jego części składowe: a) bilans handlowy, tj. zestawienie porównawcze wartości importu i eksportu dokonanego przez rezydentów danego kraju w stosunku do partnerów zagranicznych; b) bilans obrotów usługami, tj. zestawienie płatności z tytułu obrotów usługa mi między danym krajem a zagranicą, w tym z tytułu świadczenia usług transportowych, ubezpieczeniowych itp.; c) bilans procentów i dywidend, tj. zestawienie wpływów i wydatków z tytułu obsługi kapitału obcego; chodzi tu o wpływy i wydatki z tytułu zagranicz nych inwestycji bezpośrednich (dywidendy), a także z tytułu udzielonych i/lub uzyskanych pożyczek krótkoterminowych (procenty); d) bilans wydatków rządowych nie uwzględnionych gdzie indziej; chodzi tu 0 tzw. transfery rządowe (np. składki płacone różnym organizacjom 1 instytucjom, nieodpłatne dostawy towarów w ramach różnorodnej mię- 276 dzynarodowej pomocy gospodarczej), a także o tzw. transfery nieodpłatne, w tym głównie o prywatne transfery emigrantów, pracowników sezonowych itd., które nie powodują powstania zobowiązań w kraju partnerskim czy w grupie takich krajów. Do bilansu obrotów kapitałowych są zaliczane przepływy kapitału we wszystkich formach, tzn. kapitału portfolio i kapitału inwestycyjnego (produkcyjnego). Bilans ten obejmuje: a) bilans obrotów kapitałami krótkoterminowymi, tj. bilans obejmujący prze pływ wszelkich pożyczek, kredytów i lokat kapitałowych o okresie amor tyzacji na ogół nie dłuższym niż rok; b) bilans obrotów kapitałami długoterminowymi, tzn. bilans obejmujący przepływy kapitału średnioterminowego i długoterminowego w formie zarówno zagranicznych inwestycji bezpośrednich (produkcyjnych), jak i in westycji pośrednich (prywatne lokaty w papierach wartościowych) oraz w formie średniookresowych i długookresowych kredytów prywatnych, rządowych i kredytów organizacji międzynarodowych. Bilans obrotów wyrównawczych jest też określany mianem bilansu obrotów dewizowych banku centralnego danego kraju. Schemat bilansu płatniczego zawiera tablica 9.1. Z rachunkowego punktu widzenia bilans płatniczy, jak wskazuje jego nazwa, jest zawsze zrównoważony. W naszym przykładzie oznacza to, że: BH + BU + BOM + KK + KD + BOW = 0. Mimo że równość ta jest zawsze zachowana, jej poszczególne elementy przyjmują wartości bądź ujemne (np. deficyt bilansu handlowego), bądź dodatnie (np. dodatnie saldo obrotów kapitałowych, tzn. KK > 0 i KD > 0). Wartości zmian każdego z elementów są bowiem notowane, z jednej strony, w aktywach (np. wpływy z eksportu towarów lub usług czy też import kapitału netto), z drugiej zaś w pasywach (np. wydatki na import czy też eksport kapitału netto). W ostatecznym efekcie dodatnie saldo obrotów dewizowych (tzn. -f BOW) jest równoznaczne ze zmniejszeniem wielkości netto zasobów dewiz banku centralnego lub zmniejszeniem wielkości jego zobowiązań wobec zagranicy, i odwrotnie. 9.2. Równowaga bilansu płatniczego Jeśli z rachunkowego punktu widzenia bilans płatniczy musi być zawsze zrównoważony, to z ekonomicznego punktu widzenia — który nas szczególnie interesuje — najczęściej tak nie jest. Dotyczy to zwłaszcza krótkiego okresu, kiedy nie zachodzą istotne zmiany o charakterze strukturalnym i technicz-no-technologicznym (np. w ciągu miesiąca, kwartału czy nawet 2-3 lat). 277 Tablica 9.1 Uproszczony schemat bilansu płatniczego kraju o gospodarce rynkowe] Bilanse cząstkowe Transakcje Salda Bilans obrotów bieżących Bilans handlowy Wpływy z eksportu Wypłaty za import BH Bilans obrotów usługami Wpływy Wypłaty BU Bilans obrotów majątkowych i transferów nieodpłatnych Wpływy Wydatki BOM Bilans obrotów kapitałowych Bilans krótkoterminowych prywatnych przepływów kapitałowych prywatnych podmiotów gospodarczych (bez odpowiednich przepływów realizowanych przez bank centralny) Kredyty otrzymane = zmiany krótkoterminowych należności wobec zagranicy Kredyty udzielone = zmiany krótkoterminowych zobowiązań płatniczych KK Bilans długoterminowych prywatnych przepływów kapitałowych (bez odpowiednich przepływów realizowanych przez bank centralny) Nakłady kapitałowe netto obcokrajowców w danym kraju = = zmiany długoterminowych zobowiązań wobec zagranicy Nakłady kapitałowe netto rezydentów danego kraju wobec zagranicy = zmiany długookresowych zobowiązań KD Bilans obrotów wyrównawczych Bilans obrotów dewizowych = =bilans obrotów wyrównawczych banku centralnego Zmiany zobowiązań zagranicznych banku centralnego Zmiany należności zagranicznych banku centralnego BOW Suma sald 0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie G. Dieckheuer, Internationale Wirtschaftsbeziehun-gen, jw., s. 4. Bilans płatniczy jest zrównoważony wtedy, kiedy nie występują transakcje wyrównawcze, tj. transakcje, których celem jest zrównoważenie bilansu płatniczego (np. celowe zaciąganie kredytów w warunkach deficytu bilansu handlowego czy też w warunkach deficytu obrotów bieżących). Zdaniem J. Mea-de'a, podzielanym współcześnie przez władze Międzynarodowego Funduszu Walutowego, z równowagą bilansu płatniczego mamy do czynienia w sytuacji równoważenia się transakcji autonomicznych1. Przez pojęcie to rozumie się obroty towarowe i usługowe, bilans procentów i dywidend oraz pozostałe 1 J. Meade, Pojęcie bilansu płatniczego poszczególnego kraju. W: Teoria i polityka handlu międzynarodowego w kapitalizmie, jw., s. 207. 278 pozycje obrotów bieżących, a więc przepływy nie rekompensowane oraz wydatki rządowe. Ponadto do operacji autonomicznych należy również zaliczyć przepływ kapitałów długoterminowych, w formie zarówno pożyczek, jak i lokat bezpośrednich i pośrednich. Natomiast jako transakcje wyrównawcze należy traktować wszelkie ruchy kapitałów krótkoterminowych prowadzące do zmian krótkoterminowego zadłużenia kraju wobec zagranicznych organów oficjalnych i międzynarodowych organizacji finansowych oraz przepływy złota monetarnego i dewiz2. Od równowagi rzeczywistej bilansu płatniczego należy odróżniać jego równowagę pozorną. Równowaga rzeczywista ma miejsce wówczas, gdy należności i zobowiązania z tytułu rozwoju działalności gospodarczej są podejmowane bez ograniczeń i nie towarzyszą im utrzymujące się przez dłuższy czas nadwyżka ani deficyt należności i zobowiązań. Równowaga pozorna ma natomiast miejsce wtedy, kiedy równowaga transakcji autonomicznych jest osiągana wskutek restrykcyjnej polityki ekonomicznej (np. ograniczanie importu przez stosowanie ceł albo kontyngentów importowych, albo subwencjonowanie eksportu, albo dewaluację waluty narodowej). 9.3. Przyczyny i konsekwencje nierównowagi bilansu płatniczego w krótkim okresie; mechanizmy przywracania równowagi 9.3.1. Przyczyny nierównowagi bilansu płatniczego Do najważniejszych przyczyn nierównowagi bilansu płatniczego w okresie krótkim należy zaliczyć zmiany: a) wielkości produktu krajowego brutto (PKB), b) terms of trade, c) kursu walutowego. Zmiany produktu krajowego brutto oddziałują przede wszystkim na saldo bilansu handlowego, a niekiedy także na saldo bilansu obrotów bieżących. Wzrost PKB powoduje z reguły pogorszenie tych sald, a jego obniżka — poprawę. W okresie krótkim oznacza to bowiem w pierwszym przypadku zwiększenie popytu krajowego na towary importowane, w drugim zaś — sytu- A.J. Klawe, A. Makać, Zarys międzynarodowych..., jw., s. 351. 279 ację odwrotną. Szczególnie gdy u źródeł wzrostu produktu krajowego brutto znajduje się przyrost inwestycji i wydatków rządowych, oddziałuje to negatywnie na bilans handlowy. W odróżnieniu od tego wzrost eksportu (trzecia możliwa przyczyna zwiększenia PKB) rodzi tendencje do poprawy salda bilansu handlowego (poprzez mechanizm mnożnika eksportowego). Krótkookresowe zmiany terms of irade również mogą prowadzić do poprawy lub pogorszenia salda bilansu handlowego. Poprawa cenowych terms of trade sprzyja poprawie tego salda, ich pogorszenie rodzi tendenqe przeciwne. Jednocześnie poprawa ilościowych terms of trade pozytywnie oddziałuje na bilans handlowy, a ich pogorszenie prowadzi do pogorszenia tego bilansu. Zmiana poziomu kursu walutowego może także ułatwiać lub utrudniać utrzymanie równowagi bilansu handlowego, a w konsekwencji — bilansu płatniczego w okresie krótkim. Dewaluacja waluty krajowej względem walut zagranicznych sprzyja wzrostowi eksportu (przez jego potanienie) i zmniejszeniu importu (przez jego podrożenie), prowadzi więc do poprawy salda bilansu handlowego. Rewaluacja waluty krajowej rodzi konsekwencje odwrotne. 9.3.2. Konsekwencje nierównowagi bilansu płatniczego W gospodarce otwartej mamy do czynienia z występowaniem ścisłej współzależności między równowagą zewnętrzną a równowagą wewnętrzną i to również w krótkim okresie. Zakres tej współzależności jest tym większy, im bardziej otwarta jest gospodarka narodowa danego kraju. Wynika to przede wszystkim ze znanego równania: Y= I+K+G+(Ex - Im)/kurs, gdzie: Y — dochód narodowy, / — inwestycje, K — konsumpcja, G — wydatki budżetowe, Ex — eksport, Im — import. Otwartość gospodarki jest związana nie tylko z występowaniem zagranicznej wymiany towarów i usług, lecz także z międzynarodowymi obrotami kapitałowymi. Jeśli ujmie się kapitał jako środki pieniężne, których wykorzystanie za granicą rodzi między eksporterem i importerem stosunek należno-ści-zobowiązania, to można stwierdzić, że: Y=O + P+K, 280 O=Y-P-K, (Ex - Im)/kurs = (O -1) + (P- G) = - obroty kapitałowe, gdzie dodatkowo: O — oszczędności, P — podatki. Z podanych równań wynika, że współzależności między równowagą zewnętrzną a równowagą wewnętrzną można rozpatrywać z punktu widzenia: a) równowagi wewnętrznej kształtowanej w dużym stopniu przez zmiany relacji oszczędności i inwestycji, poziomu podatków i wydatków budże towych; b) równowagi obrotów bieżących i wpływu na nią salda bilansu handlowego oraz poziomu kursu walutowego; c) przepływów kapitałowych z zagranicą3. Podstawowym celem polityki ekonomicznej każdego kraju jest optymalne rozwiązywanie problemów tzw. magicznego czworoboku (wzrostu gospodarczego, zatrudnienia, równowagi wewnętrznej, równowagi zewnętrznej). Jest to czworobok „magiczny" w tym sensie, że optymalne i jednoczesne rozwiązywanie tych czterech problemów nie jest możliwe (np. przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego sprzyja obniżaniu stopy bezrobocia, ale z reguły wywołuje presję inflacyjną i tendencje do nierównowagi bilansu obrotów bieżących, tłumienie inflacji wywołuje z reguły osłabienie tempa wzrostu gospodarczego). Również stan równowagi zewnętrznej wpływa na równowagę wewnętrzną, stopę wzrostu gospodarczego i na kształtowanie się stopy bezrobocia. Załóżmy dla uproszczenia, że mamy do czynienia z nadwyżką bilansu płatniczego danego kraju, która jest jedynie efektem nadwyżki bilansu handlowego. Oznacza to, że produkt krajowy brutto (PKB) tego kraju jest większy niż produkt do podziału. W takiej sytuacji — jeśli pominie się efekty mnoż-nikowe dodatniego salda — w krótkim okresie mamy do czynienia z ubytkiem części masy towarowej przy nie zmniejszonych dochodach społeczeństwa. Bezpośrednim tego efektem jest impuls inflacyjny. W warunkach kursu stałego mamy do czynienia z występowaniem ścisłej więzi między saldem obrotów a ilością pieniądza w obrocie wewnętrznym. Nadwyżka bilansu handlowego prowadzi z reguły do zwiększenia zarówno płynności krajowego systemu bankowego, jak i masy pieniądza w obiegu. 3 Zob. P. Turner, Savings, Investment and the Current Account: An Empirical Study of Seven Major Countries in Monelary and Economic Studies, Bank of Japan, Tokio 1986; cyt. za: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski i E. Kawecka-Wyrzykowska, jw., s. 218. 281 Chodzi o to, że wskutek zwiększonego strumienia dewiz występuje tendencja do podwyższania kursu pieniądza krajowego, co skłania bank centralny do skupu walut obcych. Dążąc do zapobieżenia wzrostowi kursu, bank centralny doprowadza do zwiększenia podaży pieniądza krajowego, który jest lokowany na rachunkach w bankach handlowych (komercyjnych). W sumie zwiększają się zarówno rezerwy dewizowe banku centralnego, jak i rezerwy gotówkowe banków komercyjnych. W efekcie zwiększa się ich płynność i zazwyczaj decydują się one na obniżkę stóp procentowych. W wyniku zaciągania przez obywateli tańszych kredytów dochodzi do wzrostu ilości pieniądza oraz globalnych wydatków, co też powoduje powstanie impulsu inflacyjnego (zob. rysunek 9.1). Rysunek 9.1 Łańcuchy powiązań pleniężno-cenowych w warunkach dodatniego I ujemnego salda bilansu handlowego Saldo dodatnie Wzrost kursu pieniądza krajowego Wzrost rezerw dewizowych, wzrost ilości pieniądza Impuls inflacyjny Saldo ujemne Spadek kursu pieniądza krajowego Ubytek rezerw dewizowych, zmniejszenie się ilości pieniądza Impuls deflacyjny Źródło: K. Lutkowski, Współczesny międzynarodowy system walutowy, jw., s. 67-68. Odwrotnie kształtują się odpowiednie powiązania w warunkach deficytu bilansu handlowego, co jest równoznaczne z tym, że produkt krajowy do podziału jest większy niż produkt wytworzony, tzn. że część majątku jest konsumowana albo korzysta się z kredytu zagranicznego. Towarzyszy temu impuls deflacyjny (luka deflacyjna). W tym samym kierunku oddziałują monetarne konsekwencje nadwyżki importowej. Jak pisze K. Lutkowski: „Wzrost zapotrzebowania na dewizy związany ze zwiększonym importem wywołuje spadek kursu krajowego pieniądza, co zmusza bank centralny do wyprzedaży dewiz z rezerw krajowych dla podtrzymania tego kursu. Wydając dewizy bank centralny inkasuje pieniądz krajowy i w ten sposób wycofuje go z obiegu. Pieniądz ten w dużym stopniu pochodzi z rezerw banków handlowych, w których klienci zwyczajowo trzymają swoje środki, a zatem obniża się stopień płynności systemu bankowego. Stopy procentowe wzrastają, kredyt staje się drogi i trudno dostępny, spłacone kredyty nie są wznawiane i w ten sposób masa pieniądza w obiegu monetarnym zmniejsza się"4. Do tego trzeba dodać efekty mnożnika handlu zagra- 282 nicznego, który — jak wiadomo — może działać zarówno w górę, jak i w dół. W sumie konsekwencje krótkookresowej nierównowagi bilansu płatniczego wywołanej brakiem równowagi bilansu obrotów handlowych i — szerzej — bilansu obrotów bieżących mogą być dalekosiężne. Inflacja, najgorsza chyba choroba gospodarki, wywołuje m.in. niepewność i w ten sposób wpływa na osłabienie stopy oszczędzania, stopy inwestycji i tempa wzrostu gospodar czego, na wzrost stopy bezrobocia, a także na zmniejszenie międzynarodowej konkurencyjności typu cenowego, co z kolei z reguły prowadzi do pogorszenia się sytuacji w bilansie handlowym i bilansie płatniczym. Występowanie zaś luki deflacyjnej sprzyja wprawdzie poprawie konkurencyjności typu cenowego, ale też nie sprzyja przyspieszaniu tempa wzrostu gospodarczego, zmniejszaniu stopy bezrobocia itd. Z tego rodzaju konsekwencjami trzeba się też liczyć w przypadku nierównowagi rachunku obrotów kapitałowych. Ogólnie biorąc, saldo dodatnie tych obrotów prowadzi do wzrostu rezerw banku centralnego, jednoczesnego zwiększenia płynności systemu bankowego, wzrostu ilości pieniądza i w ostatecznym efekcie wywołuje impuls inflacyjny wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami. Saldo ujemne obrotów kapitałowych ma następstwa odwrotne; w ostatecznym efekcie wywołuje impuls defiacyjny też z odpowiednimi konsekwencjami. Wiele zależy oczywiście od tego, o jaki kapitał chodzi oraz czy i na ile za napływem i odpływem kapitału podążają import i eksport, zwłaszcza import i eksport dóbr inwestycyjnych. Istotne zatem są aspekty typu strukturalnego oraz techniczno-technologicznego i to w wielu płaszczyznach. W związku z różnorodnymi implikacjami wybór między równowagą zewnętrzną a równowagą wewnętrzną jest zawsze trudny. Problem ten, w odniesieniu do oddziaływania na kurs walutowy i wielkość wydatków, ilustruje tzw. diagram T. Swana (rysunek 9.2). Na osi poziomej diagramu T. Swana są oznaczone zmiany w poziomie popytu (wzrost wydatków krajowych i zewnętrznych), na osi pionowej zaś — zmiany kursu walutowego. Wzrost na osi pionowej oznacza dewaluację waluty narodowej, spadek zaś —jej rewaluację. Linia równowagi wewnętrznej (LRR) jest linią skośną i opadającą, a linia równowagi zewnętrznej (LRP), ściślej równowagi bilansu handlowego, ma charakter wznoszący. Punkt rów nowagi ogólnej (bez uwzględnienia jednak wpływu na sytuację przepływów kapitałowych, co jest oczywiście mankamentem diagramu) to punkt 0, którego osiągnięcie jest zadaniem bardzo trudnym. W praktyce właściwie zawsze mamy do czynienia z pewnymi odchyleniami od tego punktu, tzn. każdy z krajów znajduje się w mniejszym lub większym stopniu w jednej z czterech stref nierównowagi. 4 K. Lutkowski, Współczesny międzynarodowy..., jw., s. 70. 283 Rysunek 9.2 Diagram T. Swana LRP Nadwyżka płatnicza Bezrobocie LRR ii f M II Nadwyżka płatnicza Inflacja LRP - linia równowagi płatniczej LRR - linia równowagi rynkowej Źródło: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, jw., s. 228. Popyt, wydatki budżetowe Inwestycje Eksport 9.3.3. Automatyczne mechanizmy przywracania równowagi Mechanizm cenowy Mechanizm cenowy działał w sposób automatyczny w systemie waluty złotej (por. rysunek 7.2), ale mamy z nim do czynienia również współcześnie. W mechanizmie cenowym, nazywanym czasami mechanizmem klasycznym, zwraca się uwagę jedynie na zmiany cen. Przyjmuje się występowanie tzw. konkurencji doskonałej. Zakłada się też, że nie ma różnic w elastyczności cenowej popytu i podaży oraz że — zgodnie z prawem J.B. Saya — „niewidzialna ręka rynku" samoczynnie umożliwia osiągnięcie pełnego zatrudnienia i równowagi wewnętrznej oraz zewnętrznej. Mechanizm dochodowy Mechanizm dochodowy jest równie prosty jak mechanizm cenowy. Zgodnie z nim w warunkach deficytu bilansu handlowego i — tym samym — deficytu bilansu płatniczego następuje zmniejszenie wydatków, działa w dół mnożnik tych wydatków i w efekcie ma miejsce spadek wartości PKB. 284 Odwrotnie kształtuje się sekwencja zdarzeń w przypadku nadwyżki bilansu handlowego i płatniczego. W omawianym mechanizmie zwraca się uwagę jedynie na zmiany wydatków, dochodów oraz obrotów handlowych z zagranicą. Pomija się w nim zmiany cen, obroty kapitałowe i zmiany stóp procentowych. Zaletą mechanizmu dochodowego jest jego prostota. Oczywiście, z działaniem mechanizmu dochodowego mamy do czynienia również współcześnie. Mechanizm kursowy Mechanizm kursu walutowego można połączyć z mechanizmem cenowym. Przez obniżenie poziomu kursu waluty krajowej (jej dewaluację) można mianowicie zwiększyć atrakcyjność cenową eksportu i zmniejszyć atrakcyjność cenową importu. W krótkim okresie odwrotne są skutki rewaluacji waluty krajowej. Do tego trzeba dodać, że możemy mieć do czynienia z krótkookresowym (zresztą nie tylko) procesem obniżania się poziomu kursu waluty krajowej (deprecjacja) i z procesem podwyższania się poziomu jej kursu (aprecjacja). Z punktu widzenia bilansu handlowego i bilansu płatniczego skutki tego są zawsze takie same, tylko ujawniają się w różnym czasie. Dla bilansu handlowego i bilansu płatniczego istotne znaczenie ma poziom kursu. Poziom kursu może również wpływać na międzynarodowe obroty kapitałowe. Na obroty te jednak wpływają także inne czynniki. Dlatego mechanizm kursu walutowego można uznać tylko za jeden z wielu, w sumie prostych, mechanizmów kształtowania się sytuacji w bilansie płatniczym. Mechanizm stopy procentowej Automatyczny mechanizm przywracania równowagi bilansu płatniczego za pomocą stopy procentowej działał w pełnym wymiarze jedynie w systemie waluty złotej. Współcześnie działa on w sposób ograniczony, głównie z tego względu, że nie ma warunków typowych dla tego systemu. Niemniej w wielu krajach świata bank centralny jest niezależny od rządu, spełnia funkcję nadrzędną w stosunku do banków komercyjnych, a zarazem emituje pieniądz w odpowiedniej proporcji do wielkości posiadanych zasobów dewizowych, w tym zwłaszcza złota i SDR. Bank ten może kontrolować obieg pieniądza gotówkowego i bezgotówkowego w kraju, odpowiednio podwyższając lub obniżając stopę dyskontową, która określa cenę kredytów udzielanych bankom komercyjnym. Banki komercyjne z kolei muszą do tego dostosowywać poziom stóp procentowych od kredytów udzielanych własnym klientom (np. inwestorom, gospodarstwom domowym). Co więcej, władze banku centralnego wielu krajów świata określają często poziom obowiązkowych rezerw dewizowych dla banków komercyjnych. W takich uwarunkowaniach poziom stopy dyskontowej banku centralnego wywiera istotny wpływ na oprocentowanie kredytów udzielanych przez banki 285 komercyjne. Podniesienie stopy dyskontowej przez bank centralny (co ma zazwyczaj miejsce przy pogorszeniu się sytuacji w bilansie płatniczym) z reguły pociąga za sobą podniesienie stopy procentowej przez banki komercyjne i w ostatecznym efekcie zmniejszają się rozmiary obiegu pieniądza, popytu, importu itd. Odwrotnie kształtuje się sytuacja w przypadku nadwyżki bilansu płatniczego. Wtedy bank centralny zazwyczaj obniża poziom stopy dyskontowej, banki komercyjne obniżają oprocentowanie udzielanych kredytów itd. W związku z tym mamy również do czynienia z odpowiednimi przepływami kapitału. Ilustruje to tablica 9.2, która jednakże odnosi się jedynie do systemu waluty złotej. Tablica 9.2 Zmiany sytuacji płatniczej związane ze zmianą stanu rezerw w systemie waluty złotej Kraj A Kraj B Zmniejszają się rezerwy złota w konsekwencji ujemnego salda bilansu płatniczego, deficytu handlowego, odpływ kapitałów do kraju B Bank centralny zmniejsza emisję pieniądza gotówkowego Zmniejszenie obiegu powoduje wzrost siły nabywczej pieniądza, gdyż zmniejszony obieg musi obsłużyć obrót towarowy i usługowy; następuje spadek cen wewnętrznych Wzrasta eksport towarów i usług oraz spada import towarów i usług ze względu na różnice w cenach — pogorszenie się terms of trade Pogorszenie terms of trade powoduje poprawę bilansu płatniczego Stopień poprawy zależy od cenowych elastyczności popytu kraju A na import i popytu zagranicy na eksport z kraju A Bank centralny podnosi stopę dyskontową Cena kredytu rośnie, zmniejsza się liczba zaciąganych kredytów; obniżają się wydatki inwestycyjne, spada zatrudnienie i dochody, zmniejsza się popyt globalny i popyt na import; zmniejsza się wolumen importu towarów i usług Ograniczenie aktywności gospodarczej jest źródłem poprawy bilansu płatniczego, której stopień zależy od dochodowej elastyczności popytu kraju A na import towarów i usług Wyższa stopa dyskontowa działa modyfikująco na ruchy kapitałów: zmniejsza się wywóz kapitałów do kraju B, zwiększa się napływ kapitałów z kraju B W efekcie zmian w bilansie kapitałów poprawia się bilans płatniczy Zwiększa się stan rezerw złota w wyniku poprawy bilansu płatniczego Wzrastają rezerwy złota w efekcie nadwyżki bilansu płatniczego, nadwyżka eksportu, przypływ kapitałów z kraju A Bank centralny zwiększa obieg pieniądza gotówkowego W wyniku zwiększenia obiegu zmniejsza się siła nabywcza pieniądza; przy nie zmniejszonej podaży towarów i usług wzrastają ceny wewnętrzne Spada eksport towarów i usług, wzrasta zaś import ze względu na różnice cen — poprawa terms of trade Poprawa terms of trade prowadzi do pogorszenia bilansu płatniczego Stopień pogorszenia zależy od cenowych elastyczności popytu kraju B na import i zagranicy na eksport kraju B Bank centralny obniża stopę dyskontową Cena kredytu spada, rośnie liczba zaciąganych kredytów; następuje poprawa koniunktury — wzrost inwestycji, zatrudnienia, dochodów, popytu globalnego na import; wolumen importu towarów i usług wzrasta Ożywienie koniunktury powoduje pogorszenie bilansu płatniczego, którego stopień zależy od dochodowej elastyczności popytu kraju B na import towarów i usług Niższa stopa dyskontowa działa modyfikująco na ruchy kapitałów: napływ kapitałów z kraju A się zmniejsza, zwiększa się odpływ do kraju A W efekcie zmian w bilansie kapitałów pogarsza się bilans płatniczy Zmniejsza się stan rezerw złota w wyniku pogorszenia się bilansu płatniczego Ź r ó d ł o: A.J. Klawe, A. Makać, Zarys międzynarodowych stosunków ekonomicznych, jw., s. 280. 286 Jak wynika z tablicy 9.2, mechanizm stopy procentowej jest najbardziej skomplikowanym mechanizmem automatycznego przywracania równowagi bilansu płatniczego. Jest to zarazem mechanizm najbardziej kompleksowy, który ułatwia zrozumienie międzynarodowych przepływów kapitałowych, i to również we współczesnej gospodarce światowej. 9.4. Nierównowaga bilansu płatniczego w długim okresie 9.4.1. Czynniki determinujące równowagę bilansu płatniczego W długim okresie, a zatem gdy o rozwoju gospodarki każdego kraju decydują zmiany o charakterze strukturalnym i techniczno-technologicznym, na kształtowanie się bilansu płatniczego wpływają stopa wzrostu gospodarczego oraz czynniki wewnętrzne i zewnętrzne decydujące o tym wzroście (zob. tablica 9.3). Podstawowymi wewnętrznymi czynnikami wpływającymi na długookresową sytuację w bilansie płatniczym od strony popytu są stopa wzrostu gospodarczego oraz stopa oszczędzania. Stopa wzrostu gospodarczego określa rozmiary Tablica 9.3 Wewnętrzne czynniki popytowe I podażowe wpływające na sytuację w bilansie płatniczym w długim okresie, związane ze wzrostem gospodarczym Czynniki po stronie popytu Czynniki po stronie podaży 1. Stopa wzrostu gospodarczego, określająca rozmiary i dynamikę wzrostu dochodów spo łeczeństwa 2. Stopa oszczędzania wpływająca na kształto wanie się dynamiki zmian popytu globalnego i importowego, a także na stopę inwestycji 3. Stopa importu oraz stopa absorpcji podaży eksportowej przez popyt wewnętrzny 4. Źródła wzrostu gospodarczego (inwestycje krajowe, wydatki budżetowe, eksport) 5. Sposoby i proporcje finansowania inwestycji krajowych: - oszczędności wewnętrzne, - kapitał zagraniczny 1. Relacja między stopą wzrostu produkcji na eksport a stopą wzrostu produkcji na rynek wewnętrzny 2. Relacja między stopą wzrostu produkcji kon kurującej z importem a stopą wzrostu produ kcji kierowanej na rynek wewnętrzny 3. Zmiany udziału importowanych surowców i półfabrykatów w produkcji globalnej 1. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Z. Kamecki, J. Sołdaczuk, W. Sierpiński, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, jw., oraz A.J. Klawe, A. Makać, Zarys międzynarodowych stosunków ekonomicznych, jw. 287 i dynamikę wzrostu dochodów społeczeństwa, a pośrednio także zmiany struktury popytu globalnego (w tym popytu importowego). Z kolei stopa oszczędzania jest istotna, gdyż: a) determinuje wielkość i dynamikę popytu (w tym popytu importowego) oraz stopień absorpcji podaży eksportowej przez popyt wewnętrzny; b) od jej wielkości zależy wartość inwestycji oraz efektów mnożnikowych, w tym supermnożnika. Istotne znaczenie ma kształtowanie się trzech podstawowych czynników wzrostu, tj. inwestycji, wydatków budżetowych i eksportu, które — jak wiadomo — mogą dodatkowo wywołać efekty mnożnikowe. Ogólnie, od strony popytu, wzrost inwestycji i wydatków budżetowych wywołuje tendencję do pogarszania się sytuacji w bilansie handlowym i bilansie płatniczym, natomiast ich spadek — tendencję do poprawy sytuacji w tych bilansach. Z tego punktu widzenia (tzn. od strony popytu) efekty wpływu na tę sytuację zmian w eksporcie mogą być zróżnicowane. Wiele zależy w tym przypadku od kształtowania się stopy wzrostu gospodarczego, stopy oszczędzania, stopy importu i stopnia absorpcji podaży eksportowej przez popyt wewnętrzny. Od strony popytu ważne znaczenie mają również sposób finansowania inwestycji krajowych oraz proporcje, w jakich te inwestycje są finansowane z oszczędności krajowych i oszczędności zagranicznych. Czynniki te oddziałują przede wszystkim, chociaż nie tylko, na kształtowanie się sytuacji w bilansie obrotów kapitałowych. Prostsze zależności występują po stronie podaży, tzn. między wewnętrznymi czynnikami podażowymi a sytuacją w bilansie płatniczym, zwłaszcza zaś w bilansie handlowym. Z tego punktu widzenia podstawowe znaczenie ma kształtowanie się podażowej strony inwestycji. W sprawnie funkcjonującej gospodarce rynkowej nie ma właściwie podstaw do odróżniania produkcji eksportowej od pozostałej. Niemniej jednak jest oczywiste, że im więcej towarów i usług jest przedmiotem wywozu, tym lepsza jest sytuacja płatnicza danego kraju. Z tego punktu widzenia ważne jest, jak kształtują się przeciętne i krańcowe stopy importu i eksportu, a także jak kształtuje się struktura przywozu i wywozu. Jeśli w imporcie dominują dobra inwestycyjne i zaopatrzeniowe finansowane głównie z oszczędności krajowych, a przeciętne i krańcowe stopy importu kształtują się na niższym poziomie niż przeciętne i krańcowe stopy eksportu, to sytuacja płatnicza danego kraju zdecydowanie się poprawia. Z jednej strony, dynamika eksportu towarów i usług jest wyższa niż dynamika ich importu, z drugiej zaś — finansowanie inwestycji i rozwoju z oszczędności wewnętrznych nie pociąga za sobą wydatków w postaci dywidend (przy zagranicznych inwestyqach bezpośrednich) czy też w postaci procentów i spłat (przy zaciąganiu kredytów). Z krańcowo odmienną sytuacją płatniczą danego kraju mamy do czynienia wtedy, kiedy w jego imporcie dominują dobra konsumpcyjne i do tego w dużej mierze 288 finansowane z oszczędności zagranicznych oraz gdy przeciętne i krańcowe stopy importu (także wskaźniki dochodowej elastyczności przywozu) kształtują się na niższym poziomie niż odpowiednie wskaźniki po stronie wywozu. W praktyce mamy zazwyczaj do czynienia z różnego rodzaju sytuacjami pośrednimi. W sprawnie funkcjonującej gospodarce rynkowej trudno także odróżniać produkcję konkurującą z importem od produkcji kierowanej na rynek wewnętrzny i to zarówno w wymiarze ilościowym, jak i w ujęciu strukturalnym. Jeśli się jednak odróżnia te dwa rodzaje produkcji, to przede wszystkim można stwierdzić, że: a) rozwój produkcji antyimportowej prawie zawsze rodzi w długim okresie trudności płatnicze, zwłaszcza wtedy, kiedy jest finansowany z oszczędności zagranicznych; b) rozwój produkcji antyimportowej jest zwłaszcza niebezpieczny wtedy, kie dy próbuje się ją rozwijać niezgodnie ze statycznie i dynamicznie ujmowaną zasadą kosztów względnych; c) dla długookresowego kształtowania się sytuacji płatniczej kraju zawsze korzystny jest rozwój proeksportowy oparty na dynamicznie rozumianej zasadzie kosztów względnych i to przy maksymalnym wykorzystaniu oszczędności wewnętrznych, kierowanych do odpowiednich działów, gałęzi itd., właśnie zgodnie z tą zasadą. Na kształtowanie się sytuacji w bilansie płatniczym (w tym handlowym) tylko na pozór nie oddziałują intensywność, struktura i źródła finansowania rozwoju dziedzin, gałęzi i działów niekonkurencyjnych w stosunku do importu. Przykładowo, szybki rozwój budownictwa mieszkaniowego w danym kraju wpływa na rozwój importu zarówno bezpośrednio (np. przez wzrost importu odpowiednich elementów potrzebnych do jego rozwoju), jak i pośrednio (np. przez wzrost zarobków pracowników sektora budowlanego). Również w tych przypadkach można mówić o możliwościach występowania odpowiednich efektów mnożnikowych. Ważne znaczenie ma przy tym kształtowanie się przeciętnych i krańcowych stóp skłonności do oszczędzania. Jako istotny czynnik wpływający po stronie podaży na kształtowanie się sytuacji płatniczej danego kraju wymienia się w tablicy 9.3 zmiany udziału importowanych surowców w produkcji globalnej. Analizując długookresowy wpływ podażowej strony wzrostu gospodarczego (ściślej — jego rozmiarów i struktury), nie sposób nie uwzględniać zmian w technice produkcji, związanych z tym zmian w kształtowaniu się cenowych terms of trade, jak również kształtowania się konkurencyjności o charakterze pozacenowym (tzn. w zakresie jakości produkcji, terminowości dostaw, możliwości osiągania tzw. korzyści skali itd.). Dodajmy do tego, że współcześnie coraz większe znaczenie ma konkurencja jakościowa. Zawsze przy tym istotna jest relatywizacja sytuacji w tym sensie, że w ujęciu długookresowym mamy do czynienia ze zmianami strukturalnymi i technicznymi nie tylko w danym kraju, lecz także 289 w jego otoczeniu. I tutaj dochodzimy do drugiej, bardzo ważnej grupy czynników determinujących kształtowanie się sytuacji w bilansie płatniczym w ujęciu długookresowym. Nazywamy je wewnętrznymi i zewnętrznymi czynnikami determinującymi zmiany warunków rozwoju gospodarczego (zob. tablica 9.4). Tablica 9.4 Główne wewnętrzne i zewnętrzne czynniki determinujące zmiany warunków rozwoju gospodarczego I sytuację w bilansie płatniczym danego kraju w ujęciu długookresowym Czynniki Główne kierunki oddziaływania 1. Zmiany poziomu cen krajowych w stosunku do cen zagranicznych (zmiany cenowych terms oftrade) 2. Zmiany poziomu realnego kursu walutowe go w stosunku do tendencji inflacyjnych w świecie 3. Zmiany poziomu i struktury konkurencyjno ści danego kraju w skali międzynarodowej przy uwzględnieniu skutków postępu tech nicznego i długookresowych tendencji roz wojowych popytu światowego 1. Niższe tempo wzrostu cen krajowych niż tempo wzrostu cen zagranicznych sprzyja po prawie konkurencyjności typu cenowego 2. Wzrost poziomu realnego kursu walutowego utrudnia rozwój eksportu towarów i usług, ale zarazem sprzyja napływowi kapitału za granicznego, i odwrotnie 3. Wzrost poziomu oraz struktury międzynaro dowej konkurencyjności wpływa na poprawę sytuacji w bilansie płatniczym, i odwrotnie 1. Współcześnie w skali międzynarodowej konkuruje się, chociaż w coraz mniejszym stopniu, pod względem cenowym, a zatem w ujęciu długookresowym istotne znaczenie nadal mają zmiany cenowych terms of trade. Ogólnie, jeśli one zwyżkują (a zależy to od wielu czynników), to sytuacja w bilansie handlowym oraz płatniczym się poprawia. Mamy bowiem do czynienia ze wzrostem konkurencyjności cenowej. Z punktu widzenia długookresowej sytuacji w bilansie płatniczym wzrost ten jest tym bardziej cenny, w im większym stopniu jest finansowany z oszczędności krajowych. Oczywiście ważna jest struktura wykorzystania tych oszczędności. Wzrost poziomu realnego kursu walutowego utrudnia rozwój eksportu towarów i usług, ale zarazem sprzyja napływowi zagranicznego kapitału. Wtedy istotne jest, czy chodzi o napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich, czy też o napływ zagranicznego kapitału o charakterze krótkoterminowym, w tym spekulacyjnym. Ważniejsze jest jednak to, czy zagraniczne inwestycje bezpośrednie (tzw. ZIB) są lokowane w dziedzinach nowoczesnych i proeksportowych, czy też nie. Z punktu widzenia społeczno-gospodarczego rozwoju każdego kraju nie może być w ujęciu długookresowym obojętne, jak kształtują się cenowe term oftrade, które z kolei w dużym stopniu zależą od umiejętności dopasowywania się eksporterów z danego kraju do zmian struktury popytu importowego krajów-partnerów i od sposobu finansowania tych dostosowań. Możliwości 290 rozwiązań w tym zakresie jest wiele. Ogólnie zmiany cenowych terms of trade zależą od międzynarodowej konkurencyjności danego kraju, na co ma przede wszystkim wpływ stopień uwzględniania w nim na szczeblu mikro i makro długookresowych tendencji rozwojowych popytu partnerów zagranicznych. Dla sytuacji płatniczej danego kraju branie pod uwagę tych tendencji jest bardzo istotne. W im większym stopniu są one uwzględniane, tym sytuacja płatnicza jest lepsza i to zwłaszcza wtedy, kiedy unika się błędów związanych z napływem do kraju zagranicznego kapitału. Zazwyczaj dobrze dzieje się wtedy, kiedy rozmiary i struktura napływu tego kapitału sprzyjają poprawie poziomu oraz struktury międzynarodowej konkurencyjności gospodarki danego kraju. Często jednak tak nie jest. Zagraniczny kapitał (zazwyczaj wysoko oprocentowany) jest wykorzystywany jako kapitał spekulacyjny. Jeśli już jest to kapitał o charakterze produkcyjnym, to często mamy do czynienia z jego napływem do dziedzin i gałęzi schyłkowych, ale bywają też sytuacje odwrotne. Wszystko to wymaga wielkiej przezorności ze strony polityka gospodarczego na szczeblu centralnym. Na rzecz tej tezy przemawiają wieloletnie doświadczenia związane z rozwojem międzynarodowego podziału pracy i funkcjonowaniem gospodarki światowej. 9.4.2. Sposoby i instrumenty przywracania równowagi w świetle teorii Klasycy ekonomii politycznej wskazywali w swoich rozważaniach na omówione wcześniej tzw. automatyczne mechanizmy przywracania równowagi płatniczej, przy czym brali pod uwagę wyłącznie system waluty złotej. Neokla-sycy, którzy rozpatrywali odpowiednie mechanizmy dostosowawcze w systemie waluty papierowej, szczególny nacisk kładli na mechanizm kursu walutowego. Nie uwzględniali natomiast zmian dochodu i zatrudnienia, towarzyszących tym zmianom efektów mnożnikowych, a także długookresowych zmian strukturalnych i techniczno-technologicznych. Nie uwzględniali również roli państwa (ściślej — odpowiednich jego organów) w tych procesach. Pierwszym ekonomistą, który zwrócił uwagę na to, że w systemie waluty papierowej można sterować rozmiarami popytu i podaży, był J.M. Keynes. Wyjaśniając przyczyny wielkiego kryzysu i masowego bezrobocia w latach 1929-1933, wprowadził on do literatury fachowej tzw. dynamiczne ujęcie równowagi i nierównowagi bilansu płatniczego, w tym zwłaszcza omówione wcześniej mechanizmy mnożnikowe, tj. mechanizm mnożnika inwestycyjnego, mechanizm wydatków budżetowych i mechanizm mnożnika eksportowego. Dynamiczne podejście do problemów równowagi bilansu płatniczego zaprezentowane przez J.M. Keynesa jest podejściem nowatorskim, ale nie jedynym. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w. na gruncie jego teorii rozwinęły się tzw. teoria absorpcji i przesunięcia w strukturze popytu, później 291 zaś wywodząca się ze szkoły neoklasycznej tzw. teoria monetarna i wreszcie chyba współcześnie najbardziej popularna tzw. teoria racjonalnych oczekiwań. Autorzy teorii absorpcji i przesunięcia w strukturze popytu (m.in. W.M. Corden, R. Mundell, J. Fleming i R. McKinnon) twierdzą, że w warunkach pełnego zatrudnienia (co jest założeniem idealnym) dewaluacja waluty narodowej wpływa nie tylko na zmiany cen krajowych i zagranicznych, lecz także na zmiany relacji popytu i struktury wydatków na towary i usługi będące przedmiotem obrotu międzynarodowego (tradable goods) w stosunku do tych, które nie są wymieniane w skali międzynarodowej (non-tradables). Współcześnie największym powodzeniem cieszą się teoria monetarna i teoria racjonalnych oczekiwań. Autor teorii monetarnej (M. Friedman) wychodzi z założenia, że w otaczającym nas świecie mamy do czynienia z coraz większą internacjonalizacją rynków towarów i usług oraz czynników produkcji, w tym kapitału i wiedzy technicznej. Nasilają się bowiem przepływy międzynarodowe towarów i usług oraz czynników produkcji z krajów, w których są one tańsze, do krajów, w których są droższe. W efekcie podstawowe znaczenie dla kształtowania się sytuacji płatniczej danego kraju ma to, jak kształtuje się relacja między krajowym wzrostem podaży pieniądza a realnym, efektywnym popytem. W konsekwencji zatem — według monetarystów — kraje, w których podaż pieniądza przewyższa popyt, są krajami nadwyżkowymi. Mianem krajów deficytowych określają oni natomiast te, w których popyt na pieniądz przewyższa jego podaż. Autorzy teorii racjonalnych oczekiwań, głównie E. Lucas i S. Fischer, uzupełniają teorię monetarną. Wychodzą oni z założenia, iż polityka stabilizacyjna polegająca m.in. na dostosowywaniu podaży pieniądza do przewidywanego tempa wzrostu dochodu narodowego (rozszerzanie lub zawężanie tzw. bazy monetarnej) wywołuje recesję głównie dlatego, iż inflacja słabnie wolniej, niż zmniejsza się podaż pieniądza wskutek utrzymywania się oczekiwań inflacyjnych. Postulują zatem, aby odpowiednie władze monetarne ogłaszały zamiary podjęcia polityki stabilizacyjnej, a przede wszystkim przedstawianie indykatorów przewidywanej podaży pieniądza. Ma to — ich zdaniem — doprowadzić do lepszego dostosowania cen do zmian tej podaży. Co więcej, zgodnie z wcześniej omówionym efektem I. Fishera, wzrost oczekiwanej inflacji nie zmieniający oczekiwanej realnej stopy procentowej wywołuje taki sam wzrost nominalnej stopy procentowej. Tymczasem — jak wspomniano — kształtowanie się tej stopy jest istotnym czynnikiem wpływającym na stan równowagi bilansu płatniczego5. 5 Zob. P.R. Krugman, M. Obstfeld, Międzynarodowe stosunki..., jw., t. 2, s. 95 i nast. Rozdział 1 0 Zagraniczna polityka ekonomiczna ?*% #*% J»% # J»% tr% % **% AA 10.1. Pojęcie zagranicznej polityki ekonomicznej 10.1.1. Elementy zagranicznej polityki ekonomicznej Przez pojęcie zagranicznej polityki ekonomicznej rozumie się świadome oddziaływanie państwa na stosunki gospodarcze z zagranicą1. Przedmiotem oddziaływania są obrót towarowy i usługowy z zagranicą oraz przepływ czynników produkcji (pracy, kapitału, zasobów bogactw naturalnych i technologii) między krajem a zagranicą. Zagraniczna polityka ekonomiczna a polityka handlowa Częścią zagranicznej polityki ekonomicznej jest polityka handlowa. Przez pojęcie zagranicznej polityki handlowej rozumie się kształtowanie przez państwo obrotów towarowych z zagranicą. Zagraniczna polityka handlowa jest protoplastą zagranicznej polityki ekonomicznej. W przeszłości, gdy obroty towarowe były jedyną formą powiązań gospodarczych z zagranicą, oddziaływanie państwa koncentrowało się wyłącznie na tych obrotach. W miarę upływu czasu, gdy oprócz wymiany towarowej przedmiotem międzynarodowych stosunków gospodarczych stał się przepływ usług oraz czynników produkcji, polityka handlowa została rozszerzona o dodatkowe sposoby oddziaływania państwa, obejmujące całość powiązań gospodarczych z zagranicą. Na zagraniczną politykę ekonomiczną składają się cele, środki i narzędzia. Cele zagranicznej polityki ekonomicznej Przez pojęcie celów zagranicznej polityki ekonomicznej rozumie się wybór przez państwo określonych priorytetów w stosunkach gospodarczych z za- 1 Zob. T. Łychowski, Międzypaństwowe umowy gospodarcze, PWE, Warszawa 1968, s. 9; J. Sołdaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki..., jw., s. 176. 293 granicą. Priorytety te mogą być ilościowe lub jakościowe. Mogą też mieć różny horyzont czasowy. Do celów ilościowych zagranicznej polityki ekonomicznej należy zaliczyć osiągnięcie przez dany kraj pożądanych rozmiarów handlu zagranicznego lub pożądanego salda bilansu handlowego, zagwarantowanie dostaw surowców i energii niezbędnych z punktu widzenia potrzeb kraju, osiągnięcie określonej wielkości bezpośrednich inwestyqi zagranicznych w kraju bądź też własnych inwestycji za granicą itp. Do celów jakościowych zagranicznej polityki ekonomicznej zalicza się poprawę terms oftrade w handlu zagranicznym, wzrost wydajności pracy przez wydłużenie serii produkcji związane z rozwojem eksportu, podniesienie poziomu technicznego produkcji w wyniku importu nowoczesnych technologii, zmiany strukturalne w gospodarce itp. Horyzont, w jakim osiąga się cele zarówno ilościowe, jak i jakościowe, może być krótki, średni i długi. W okresie krótkim (do 1 roku) są możliwe poprawa terms oftrade, zwiększenie eksportu lub ograniczenie importu (poprawa salda bilansu handlowego) itp. W okresie średnim (od 1 roku do 5 lat) są możliwe poprawa efektywności gospodarowania w wyniku zwiększenia serii produkcji (na potrzeby eksportu), podniesienie poziomu technicznego produkcji przez import nowoczesnych technologii i licencji, zwiększenie inwestycji kapitałowych własnych za granicą lub obcych na terytorium własnego kraju itp. W okresie długim (powyżej 5 lat) są możliwe zmiany strukturalne w gospodarce, poprawa salda bilansu płatniczego, zmiana miejsca w międzynarodowym podziale pracy itp. Cele zagranicznej polityki ekonomicznej są ze sobą wzajemnie powiązane na zasadzie sprzężenia zwrotnego; bez osiągnięcia jednego celu nie jest możliwe osiągnięcie drugiego, i odwrotnie. Często miedzy celami zagranicznej polityki ekonomicznej występują sprzeczności; dotyczy to zarówno celów o takim samym horyzoncie czasowym, jak i celów o różnych horyzontach. Sprzeczności mogą się też pojawiać między celami ilościowymi a celami jakościowymi. Państwo musi wtedy wybrać cele najważniejsze; koncentrować się na jednych i rezygnować z innych. Przykładowo, zwiększanie rozmiarów handlu zagranicznego na ogół nie idzie w parze z poprawą terms of trade. Także trudności w zrównoważeniu bilansu płatniczego nie sprzyjają ilościowemu rozwojowi handlu zagranicznego, zwłaszcza importu. Z tych m.in. względów cele krótkookresowe zagranicznej polityki ekonomicznej często się zmieniają; muszą być bowiem wzajemnie harmonizowane, trzeba również brać pod uwagę cele średnio- i długookresowe. Cele długookresowe zagranicznej polityki ekonomicznej muszą być przede wszystkim zgodne ze sobą, jednocześnie powinny być stałe w okresach długich. Nieosiąg-nięcie określonego celu długookresowego pociąga jednak za sobą zmiany pozostałych celów o horyzoncie długim; w innym przypadku mogą się pojawić związane z tym sprzeczności i komplikacje. 294 Środki zagranicznej polityki ekonomicznej Przez pojęcie środków zagranicznej polityki ekonomicznej rozumie się wyrażone rzeczowo lub wartościowo zasoby czynników produkcji, służące państwu do osiągnięcia celów zagranicznej polityki ekonomicznej. W gospodarce rynkowej państwo może w dwojaki sposób oddziaływać za pomocą środków na osiąganie celów zagranicznej polityki ekonomicznej: pośrednio lub bezpośrednio. Sposób pośredni, dominujący, sprowadza się do zasilania podmiotów gospodarczych (przedsiębiorstw, organizacji gospodarczych) w środki zwiększające ich konkurencyjność na rynku międzynarodowym. Przykładem może być subwencjonowanie produkcji eksportowej (mające na celu zwiększenie wolumenu eksportu, poprawę bilansu handlowego lub płatniczego). Do tej samej grupy należą: ulgi kredytowe udzielane przez banki państwowe eksporterom towarów i usług, zwroty części oprocentowania kredytów, pobieranego przez banki komercyjne od inwestorów, producentów i eksporterów na rynki zagraniczne, ubezpieczenia kredytów zaciąganych przez eksporterów na potrzeby eksportu do krajów o dużej dozie ryzyka. Państwo może też finansować import licencji lub inne formy postępu technicznego albo zwracać część ich kosztów. Bezpośredni sposób oddziaływania państwa za pomocą środków na osiąganie celów zagranicznej polityki ekonomicznej dotyczy wyłącznie tej sfery gospodarki, która jest jego własnością. W tym zakresie państwo nie tylko ustala cele i narzędzia służące do ich osiągania, lecz także bezpośrednio dysponuje zasobami czynników produkcji. Przedsiębiorstwa będące własnością państwa podejmują więc wszelkie decyzje inwestycyjne, produkcyjne i handlowe wpływające na osiąganie celów zagranicznej polityki ekonomicznej. W obu przypadkach stosowanie środków zagranicznej polityki ekonomicznej do osiągnięcia celów tej polityki ma sens tylko wówczas, gdy po pewnym czasie (krótkim, średnim lub długim) środki te zostaną zwrócone budżetowi. Oczywiście zwrot ten może przybrać różne formy: rzeczową lub wartościową; wyrażoną w walucie krajowej lub zagranicznej. W przeciwnym razie wydatkowanie środków budżetowych byłoby zwykłą stratą. Innymi słowy, stosowanie przez państwo środków zagranicznej polityki ekonomicznej powinno doprowadzić do zwiększenia dochodu z wymiany zagranicznej przez wzrost rozmiarów tej wymiany lub poprawę jej efektywności. Szczególnie ważne znaczenie ma poprawa efektywności wymiany z zagranicą, uzyskiwana w wyniku stosowania przez państwo środków zagranicznej polityki ekonomicznej; w tym zawiera się główny sens zagranicznej polityki ekonomicznej. Chodzi o to, aby za pomocą środków zastosowanych w okresie początkowym poprawić przewagę komparatywną między krajem a zagranicą w okresie docelowym. Gdy cel ten nie może być osiągnięty, stosowanie środków przez państwo traci swój sens. 295 Narzędzia zagranicznej polityki ekonomicznej Przez pojęcie narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej rozumie się elementy mechanizmu ekonomicznego funkcjonującego w danym kraju wykorzystywane przez państwo do oddziaływania na podmioty gospodarcze pod kątem osiągnięcia celów tej polityki. Narzędzia zagranicznej polityki ekonomicznej można podzielić na dwa rodzaje: a) służące państwu do oddziaływania na wszystkie podmioty gospodarcze w danym kraju, b) służące państwu do oddziaływania wyłącznie na podmioty uczestniczące bezpośrednio w stosunkach gospodarczych z zagranicą. Do pierwszej grupy należy zaliczyć: kurs walutowy, stopę procentową, budżet państwa, podatki i politykę fiskalną, pieniądz, ceny itp. Druga grupa obejmuje cła, ograniczenia parataryfowe i pozataryfowe. 10.1.2. Wpływ wewnętrznej polityki ekonomicznej państwa na zagraniczną politykę ekonomiczną Narzędzia ogólnej polityki ekonomicznej i zagranicznej polityki ekonomicznej pozostają w ścisłym związku; zmiana jednych wpływa na pozostałe. Wynika to z faktu, iż zagraniczna polityka ekonomiczna jest częścią polityki ekonomicznej państwa. Zmiany ogólnej polityki ekonomicznej, jej celów, środków i narzędzi wywierają wpływ na zagraniczną politykę ekonomiczną. Także przekształcenia w zagranicznej polityce ekonomicznej oddziałują na ogólną politykę ekonomiczną. Szczególnie ważną rolę odgrywa polityka kursu walutowego. Kurs walutowy Przez pojęcie kursu walutowego rozumie się wartość wymienną dwóch walut lub też cenę, jaką trzeba zapłacić w danej walucie za nabycie jednostki waluty innego kraju2. W gospodarce rynkowej kurs waluty jest jednym z najważniejszych narzędzi polityki ekonomicznej państwa, decydujących także o rozwoju stosunków handlowych i produkcyjnych z zagranicą. Wyznacza on bowiem poziom cen dewizowych w eksporcie i poziom cen krajowych w imporcie. Zmiany kursu walutowego (podobnie jak zmiany cen) wpływają w związku z tym na bilans handlowy. Zob. J. Sołdaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki..., jw., s. 115. 296 Stwarza to państwu możliwość oddziaływania w ten sposób na zmiany bilansu handlowego. W najogólniejszym zarysie można wyróżnić cztery najważniejsze metody takiego oddziaływania: przez jednorazową bądź rozłożoną w czasie obniżkę kursu walutowego lub jednorazową bądź rozłożoną w czasie podwyżkę kursu walutowego. Każda z tych metod stwarza państwu możliwość osiągnięcia różnych celów gospodarczych. Najczęściej stosowana w praktyce jednorazowa obniżka kursu waluty wewnętrznej względem walut zagranicznych, nazywana dewaluacją, służy przede wszystkim zwiększeniu konkurencyjności towarów eksportowanych i zmniejszeniu konkurencyjności towarów importowanych. W wyniku dewaluacji ceny towarów krajowych w przeliczeniu na waluty zagraniczne ulegają bowiem obniżeniu, ceny zaś towarów importowanych w przeliczeniu na waluty krajowe wzrastają. W okresie krótkim prowadzi to do poprawy bilansu handlowego. O wpływie dewaluacji na bilans handlowy decyduje kształtowanie się terms of trade nominalnych (cenowych) i terms of trade realnych (wolumenowych). W pierwszym przypadku, gdy efektem dewaluacji jest pogorszenie terms of trade nominalnych, następuje pogorszenie bilansu handlowego. Kiedy bilans ten jest wyrażony w walucie krajowej ma miejsce pogorszenie terms of trade w wyniku wzrostu cen krajowych towarów importowanych. Natomiast gdy bilans handlowy jest wyrażony w walucie zagranicznej, pogorszenie terms of trade następuje w wyniku obniżki cen zagranicznych towarów eksportowanych przez kraj dokonujący dewaluacji. W drugim przypadku, gdy efektem dewaluacji jest wzrost ilości towarów eksportowanych i obniżka ilości towarów importowanych, następuje poprawa realnych (wolumenowych) terms of trade. Wszystko zależy jednak od tego, które z tych zjawisk przeważa, tzn. pogorszenie terms of trade nominalnych czy poprawa terms of trade realnych. Jeśli szybciej pogarszają się terms of trade realne, bilans handlowy ulega pogorszeniu, i odwrotnie. Jeżeli terms of trade realne szybciej poprawiają się, niż pogarszają się terms of trade nominalne, bilans handlowy ulega poprawie. Decydują o tym, z jednej strony, elastyczność popytu krajowego na import i popytu zagranicznego na eksport, z drugiej zaś relacje cen zagranicznych towarów eksportowanych i cen krajowych towarów importowanych. Elastyczność zarówno popytu zagranicznego na eksport, jak i popytu krajowego na import może być bardzo zróżnicowana, począwszy od mniejszej od jedności, a skończywszy na większej od jedności. Zgodnie z twierdzeniem A. Marshalla i A. Lernera dewaluacja powoduje poprawę bilansu handlowego wtedy, kiedy suma elastyczności popytu zagranicznego na eksport i popytu krajowego na import jest większa od jedności, oczywiście przy neutralnym wpływie terms of trade nominalnych3. Jeśli suma tych elastyczności jest mniejsza od jedności, to dewaluacja może spowodować pogorszenie bilansu handlowego. Przy sumie 3 Zob. A. Marshall, Money, Credit and Commerce, MacmiUan and Co., London 1929, s. 354. 297 elastyczności równej jedności wpływ dewaluacji na bilans handlowy jest niewielki. Oczywiście, gdy terms of trade nominalne nie mają neutralnego, lecz pozytywny albo negatywny wpływ na bilans handlowy, twierdzenie A. Mars-halla-A. Lernera musi ulec korekcie. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji, gdy eksporterzy krajowi po dewaluacji ich waluty nie obniżają cen swych wyrobów na rynkach zagranicznych, czynią to natomiast zagraniczni eksporterzy na rynku kraju dewaluującego walutę wewnętrzną (w celu utrzymania konkurencyjności). Wtedy terms of trade nominalne nie ulegają pogorszeniu, a niekiedy wręcz mogą się poprawić4. Rzadziej jest stosowana jednorazowa podwyżka kursu waluty wewnętrznej danego kraju wobec walut zagranicznych, nazywana rewaluacja lub rewaloryzacją. Służy ona przede wszystkim osiągnięciu celów ogólnej polityki ekonomicznej, w tym zwłaszcza obniżeniu inflacji. W jej wyniku zmniejsza się konkurencyjność towarów krajowych na rynku międzynarodowym i wzrasta konkurencyjność towarów importowanych na rynku krajowym. Tym samym rewaluacja pociąga za sobą zmniejszenie salda dodatniego lub zwiększenie deficytu bilansu handlowego. Może być więc stosowana wtedy, kiedy kraj ma dodatni bilans handlowy i nie odczuwa kłopotów związanych ze zrównoważeniem bilansu płatniczego. Oba główne cele rewaluacji, a więc dążenie do zmniejszenia inflacji i ograniczenia rezerw płatniczych, są z sobą ściśle powiązane. Nadwyżka bilansu płatniczego oddziałuje bowiem na nasilenie tendencji inflacyjnych. Uzyskiwane za granicą środki płatnicze odsprzedawane państw przez eksporterów za walutę krajową są w tym przypadku większe od środków płatniczych nabywanych przez importerów. W efekcie na rynku powstaje nadwyżka pieniądza krajowego, kreująca zwiększony popyt w stosunku do podaży towarów i usług, a w ślad za tym rośnie inflacja. Występuje to oczywiście tylko w przypadku ożywienia gospodarczego. Gdy koniunktura jest słaba, a więc w warunkach dużego bezrobocia i niewykorzystanych mocy produkcyjnych, dodatnie saldo bilansu płatniczego pełni funkcję pozytywną, kreuje bowiem dodatkowy popyt, zwiększa produkcję i zatrudnienie. Z tego punktu widzenia rewaluacja musi być przeprowadzona w ściśle określonych warunkach, gdy koniunktura jest ożywiona, a dodatkowy strumień pieniądza może wywołać negatywne zjawiska w postaci nadwyżki popytu i przyspieszenia inflacji. W efekcie rewaluacji eksport ulega osłabieniu, a import zwiększeniu. Na rynku pojawia się więc dodatkowa podaż towarów i usług. Jej skutkiem są zjawiska deflacyjne w gospodarce, wyrażające się ograniczaniem produkcji i spadkiem zatrudnienia. Jednocześnie poprawiają się cenowe terms of trade. Rewaluacja prowadzi bowiem do podrożenia towarów krajowych na rynkach zagranicznych oraz potanienia towarów zagranicznych na rynku krajowym. Korzystniejsze ceno- 4 Zob. A. Lerner, Economics of Control, New York 1947, s. 378-379. we terms of trade wpływają zaś na poprawę salda bilansu handlowego, a w konsekwencji także salda bilansu płatniczego. Pozytywne dla bilansu skutki poprawy cenowych terms of trade zależą przy tym od skutków negatywnych związanych z pogorszeniem wolumenowych terms of trade, a więc zmiany ilości towarów eksportowanych i importowanych. Wolumenowe terms of trade zależą od elastyczności popytu zagranicznego na towary eksportowane i popytu krajowego na towary importowane. Jeśli elastyczność ta jest wysoka, wówczas wolumenowe terms of trade ulegają pogorszeniu, neutralizując pozytywny efekt poprawy cenowych terms of trade i doprowadzając do pogorszenia bilansu handlowego. W przypadku niskiej elastyczności popytu zagranicznego na towary eksportowane przez dany kraj i popytu krajowego na towary importowane efekt pogorszenia wolumenowych terms of trade może być mniejszy niż efekt poprawy cenowych terms of trade. Wreszcie gdy elastyczności te są średnie, mimo rewaluacji bilans handlowy może pozostać niezmienny. Biorąc za podstawę rozumowania twierdzenie A. Marshalla-A. Lernera, tylko wówczas, gdy suma elastyczności popytu zagranicznego na towary eksportowane przez dany kraj i elastyczności popytu krajowego na towary przez ten kraj importowane jest większa od jedności, ma miejsce pogorszenie bilansu handlowego (przy założeniu cenowych terms of trade równych jedności). Rozłożona w czasie obniżka kursu walutowego, nazywana deprecjacją, jest narzędziem polityki kursu płynnego stopniowo przywracającego równowagę bilansu handlowego przez potanienie eksportu i podrożenie importu. Aprecja-cja waluty wewnętrznej jest przede wszystkim narzędziem polityki zwalczania inflacji. Może ona być stosowana w warunkach braku trudności związanych ze zrównoważeniem bilansu handlowego i płatniczego. Podnosi bowiem relatywnie ceny eksportu danego kraju i obniża ceny jego importu, prowadząc do pogorszenia salda bilansu handlowego i płatniczego. Stopa procentowa Przez pojęcie stopy procentowej należy rozumieć stosunek sumy, którą płaci się za użytkowanie kapitału pieniężnego, do wielkości tego kapitału5. Jest ona najczęściej ustalana za pożyczenie jednostki pieniężnej na jeden rok6. Stopa procentowa odgrywa ważną rolę w polityce ekonomicznej. Może ona zachęcać lub zniechęcać do lokowania depozytów w określonych walutach, depozyty bowiem przynoszą odsetki zgodnie ze stopą odpowiadającą ich walucie. Są one swego rodzaju pożyczkami udzielanymi bankom przez właścicieli depozytów, a oprocentowanie jest rekompensatą za te pożyczki. Porównanie realnych stóp dochodu możliwego do uzyskania z tytułu oprocentowania wymaga znajomości przewidywanych zmian kursów poszcze- 5 Zob. Mała encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1974, s. 797-799. ' P.R. Krugman, M. Obstfeld, Międzynarodowe stosunki ..., jw., t. 2, s. 47. gólnych walut i relacji miedzy tymi zmianami. Dewaluacja danej waluty (podobnie zresztą jak jej deprecjacja) prowadzi do obniżki niezależnego od oprocentowania realnego dochodu z depozytu w tej walucie, i odwrotnie, rewaluacja (podobnie jak aprecjacja) prowadzi do wzrostu realnego dochodu z depozytów. W ślad za tym następuje zwiększenie lub zmniejszenie zainteresowania utrzymywaniem depozytów. W gospodarce rynkowej stopa procentowa kształtuje się pod wpływem relacji między podażą funduszy pożyczkowych na rynkach finansowych (rynku pieniężnym i rynku kapitałowym) a popytem na te fundusze. Wysokość stóp procentowych jest ponadto zróżnicowana w zależności od terminu, na jaki jest udzielana pożyczka, i od związanego z nią ryzyka, a także od stopy inflacji. Państwo, realizując zadania polityki ekonomicznej, może oddziaływać na stopę procentową, podnosząc lub obniżając oprocentowanie depozytów w walucie krajowej. Nie czyni tego jednak bezpośrednio, lecz za pomocą stopy dyskontowej ustalanej przez bank centralny. Wzrost stopy dyskontowej zachęca do podniesienia stopy procentowej, i odwrotnie. Jeżeli państwo chce ożywić koniunkturę, obniża stopę dyskontową, i przeciwnie, w sytuacji gdy koniunktura wykazuje znamiona „przegrzania", państwo podnosi stopę dyskontową. Banki komercyjne zmieniają stopę procentową w proporcji do zmiany stopy dyskontowej lub też w sposób zróżnicowany w zależności od prowadzonej polityki bankowej. Pośrednio prowadzona przez państwo polityka zmiany stopy procentowej wpływa także na stosunki gospodarcze z zagranicą. Wzrost realnych dochodów z depozytów w walucie krajowej zachęca kapitał obcy do lokat w tej walucie, i odwrotnie, obniżka realnych dochodów z depozytów w walucie krajowej wpływa na ucieczkę kapitału obcego. Tym samym ulega zmianie bilans obrotów kapitałowych, a w ślad za tym bilans płatniczy. Równowaga w tej dziedzinie wymaga parytetu stóp procentowych, co oznacza, iż depozyty występujące we wszystkich walutach powinny dawać taką samą przewidywaną stopę dochodu, gdy dochody te są mierzone w jednostkach porównywalnych7. Budżet państwa Przez pojęcie budżetu państwa rozumie się zestawienie wszystkich dochodów i wydatków niezależnie od szczebla struktury polityczno-administ-racyjnej państwa8. Budżet, uchwalony w formie ustawy przez parlament, jest dla władzy wykonawczej (rządu) obowiązującą dyrektywą, przynajmniej jeżeli chodzi o stronę wydatków, gdyż kwoty wydatków zatwierdzonej w ustawie budżetowej nie wolno przekroczyć bez upoważnienia. Strona dochodowa 7 Tamże, s. 63. ' M. Nasiłowski, System rynkowy..., jw., s. 210. 300 budżetu ma mniej obowiązujący charakter, gdyż nagromadzenie środków pieniężnych z podatków lub innych źródeł zależy nie tylko od państwowych organizacji skarbowych, lecz także od podatników oraz organizacji zobowiązanych do wnoszenia wpłat do budżetu9. Kształtowanie przez państwo wydatków i dochodów budżetu jest jednym z ważniejszym elementów ogólnej polityki ekonomicznej, a pośrednio także zagranicznej polityki ekonomicznej. Wydatki budżetowe obejmują bowiem nie tylko finansowanie obrony narodowej, ochrony porządku publicznego, wymiaru sprawiedliwości i ogólnej administracji -— wchodzących we wszystkich opcjach gospodarki rynkowej w zakres obowiązków państwa — lecz także dofinansowywanie systemu ubezpieczeń społecznych, służby zdrowia, oświaty, kultury oraz zasiłki dla bezrobotnych, pomoc dla rodzin najuboższych itp. W wielu krajach o gospodarce rynkowej z budżetu państwa subwencjonuje się też wybraną działalność gospodarczą, w tym rolnictwo, rozwój nowych gałęzi przemysłu, rozwój regionów zacofanych, infrastrukturę gospodarczą (drogi, autostrady, linie kolejowe) itp. Dochody budżetu państwa obejmują podatki bezpośrednie od dochodów osób fizycznych i osób prawnych oraz podatki pośrednie nakładane na towary (np. od wartości dodanej — VAT), płacone przez ich nabywców. W przypadku deficytu budżetowego, a więc gdy wydatki są większe niż przychody, głównym celem polityki ekonomicznej państwa jest zrównoważenie budżetu przez likwidację nadmiernych wydatków lub uzyskanie dodatkowych dochodów. Polityka ta rodzi określone konsekwencje dla zagranicznych stosunków gospodarczych. Jej skutkiem jest bowiem — z jednej strony — ograniczenie wydatków budżetowych, zwłaszcza przez zmniejszenie zakresu subwencjonowania gospodarki lub jego likwidację, z drugiej zaś — zwiększenie dochodów budżetu przez ograniczenie zakresu ulg podatkowych lub ich likwidację (w tym inwestycyjnych, eksportowych itp.). Drastyczność tego typu posunięć zależy przy tym zarówno od skali deficytu budżetowego, jak i od wyznawanej doktryny ekonomicznej; doktryna liberalna wymaga zrównoważenia budżetu państwa, a więc za wszelką cenę dopasowania wydatków do dochodów budżetu. W efekcie polityka budżetowa państwa jest w tym przypadku bardziej drastyczna, niż gdy dopuszcza ona istnienie deficytu budżetowego (finansowanego długiem publicznym) jako narzędzia zwiększania popytu i źródła przyspieszania tempa wzrostu dochodu narodowego. W zagranicznej polityce ekonomicznej należy brać pod uwagę wszystkie te elementy ogólnej polityki ekonomicznej i na zasadach sprzężenia zwrotnego harmonizować własne cele i narzędzia. Polityka drastycznych cięć w wydatkach budżetowych lub też podwyższania podatków może często kolidować z bieżącymi i długookresowymi celami zagranicznej polityki ekonomicznej. Z. Fedorowicz, Planowanie. W: Encyklopedia biznesu, jw., t. 1, s. 606. 301 Podatki i polityka fiskalna Przez pojęcie podatków rozumie się przymusowe świadczenie pieniężne, pobierane na podstawie obowiązujących norm prawnych. W przeważającej części podatki są pobierane przez państwo. Mogą je jednak ściągać również samorządy terytorialne i inne podmioty prawne (miasta, gminy). Podatki bezpośrednie pobierane od dochodów indywidualnych oraz dochodów przedsiębiorstw ograniczają możliwości finansowania wydatków inwestycyjnych i konsumpcyjnych tych podmiotów gospodarczych, zwiększają natomiast dochody budżetu państwa. W ten sposób jest dokonywana zmiana struktury popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego. Indywidualni podatnicy, a także przedsiębiorstwa, płacąc podatek dochodowy, ograniczają bowiem w mniejszym stopniu inne strumienie popytu, niż zwiększa je państwo w wyniku dochodów budżetowych uzyskanych w taki sposób. Przykładowo, indywidualni podatnicy o relatywnie wysokich dochodach ograniczają popyt na towary konsumpcyjne wyższego rzędu (np. importowane drogie samochody), państwo zaś przez pomoc dla najuboższych finansowaną z budżetu zwiększa popyt na podstawowe artykuły spożywcze i przemysłowe. Podobnie przedsiębiorstwa, płacąc podatek od zysku, ograniczają swoje możliwości inwestycyjne, a tym samym potencjalnie zmniejszają możliwości wzrostu swojej produkcji. Państwo natomiast w wyniku tego może zwiększyć wydatki przeznaczone np. na rozbudowę infrastruktury gospodarczej. Podatki płacone za pośrednictwem cen przy zakupie towarów i usług przez indywidualnych konsumentów i przedsiębiorstwa są również narzędziem zmiany struktury i rozmiarów popytu. W nierównomiernym bowiem stopniu podnoszą one ceny poszczególnych towarów i usług. Z jednej więc strony, w niejednolity sposób zasilają budżet państwa, z drugiej zaś — w zróżnicowany sposób oddziałują na popyt; wyższe stawki podatkowe intensywniej ograniczają popyt konsumpcyjny i inwestycyjny niż stawki niższe. W sumie podatki są ważnym narzędziem polityki ekonomicznej państwa, a pośrednio — także zagranicznej polityki ekonomicznej. W polityce ekonomicznej podatki pełnią cztery podstawowe funkcje: fiskalną, redystrybucyjną, stabilizacyjną i stymulacyjną10. Pełnienie przez podatki funkcji fiskalnej polega głównie na zasilaniu budżetu państwa w środki służące do finansowania zadań publicznych. Funkcja redystrybucyjną podatków sprowadza się do kształtowania przez państwo za ich pomocą popytu na towary i usługi w sposób inny, niż to wynika z mechanizmu wolnorynkowego. Funkcja stabilizacyjna podatków wyraża się w ich wykorzystywaniu do kształtowania globalnego popytu. Wreszcie funkcja stymulacyjną sprowadza się do pobudzania pewnych rodzajów działalności gospodarczej i ograniczania innych. 10 Zob. B. Kolankowska, Podatek. W: Encyklopedia biznesu, jw., t. 1, s. 612-613. 302 Każda z tych funkcji pełnionych przez podatki wywiera wpływ na stosunki gospodarcze z zagranicą. Polityka podatkowa powinna więc być harmonizowana z celami, środkami i narzędziami zagranicznej polityki ekonomicznej. Pieniądz Pieniądzem nazywamy wszelkiego rodzaju środki wymiany i środki płatnicze, których zdolność do zapłaty jest nieograniczona zarówno wtedy, kiedy kupujemy jakiś towar lub usługę, jak i wtedy, kiedy regulujemy jakieś zobowiązanie finansowe względem kredytodawcy, banku, budżetu centralnego, budżetu lokalnego itp. Pełni on zarówno w polityce ekonomicznej poszczególnych krajów, jak i w ich zagranicznej polityce ekonomicznej szczególnie istotną rolę". Jako miernik wartości, środek cyrkulacji, środek płatniczy i środek gromadzenia rezerw pieniądz ułatwia proces wymiany towarów, w tym także wymiany międzynarodowej; bez niego skala wymiany byłaby znacznie mniejsza, a jej koszty większe. Jednocześnie pieniądz ułatwia rozwój innych form działalności gospodarczej, w tym produkcji, badań naukowo-technicznych itp. W skali międzynarodowej bez pieniądza niemożliwy byłby rozwój kooperacji w produkcji, wspólnych inwestycji, współpracy naukowo-technicznej itp. We współczesnych stosunkach międzynarodowych dobrze funkcjonujący system pieniężny może być ważnym czynnikiem wspomagającym rozwój różnych form współpracy. Dotyczy to zarówno narodowych systemów pieniężnych, jak i międzynarodowego systemu walutowego. Pierwsze są pod kontrolą banków centralnych, drugi znajduje się pod kontrolą Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Banki centralne poszczególnych krajów kontrolują przede wszystkim wielkość pieniądza gotówkowego oraz depozytów czekowych wystawianych przez banki prywatne. Nadmiar pieniądza w obiegu w stosunku do podaży towarów i usług rodzi bowiem inflację, znajdującą wyraz we wzroście cen. Niedobór pieniądza w obiegu powoduje deflację (ograniczającą efektywny popyt), spadek cen i zahamowanie wzrostu gospodarczego. Oba te zjawiska negatywnie oddziałują na gospodarkę. W warunkach otwartej gospodarki rynkowej potrzeby handlu zagranicznego powinny wywierać wpływ na politykę pieniężną. W sytuacji więc długofalowych tendencji do narastania deficytu bilansu handlowego bank centralny nie powinien prowadzić polityki podnoszenia wartości waluty wewnętrznej względem walut zagranicznych (aprecjacji waluty lub jej rewaloryzacji). W sytuacji przeciwnej, gdy w handlu zagranicznym narastają tendencje do nadwyżek w bilansie handlowym, bank centralny może dokonać aprecjacji lub rewaloryzacji swojej waluty, zwłaszcza gdy występuje potrzeba walki z inflacją. Niewzięcie pod uwagę potrzeb handlu zagranicznego w prowadzonej polityce pieniężnej (np. przedkładanie walki z inflacją nad potrzebę zrównoważe- " M. Nasiłowski, System rynkowy..., jw., s. 246. 303 Podatki i polityka fiskalna Przez pojęcie podatków rozumie się przymusowe świadczenie pieniężne, pobierane na podstawie obowiązujących norm prawnych. W przeważającej części podatki są pobierane przez państwo. Mogą je jednak ściągać również samorządy terytorialne i inne podmioty prawne (miasta, gminy). Podatki bezpośrednie pobierane od dochodów indywidualnych oraz dochodów przedsiębiorstw ograniczają możliwości finansowania wydatków inwestycyjnych i konsumpcyjnych tych podmiotów gospodarczych, zwiększają natomiast dochody budżetu państwa. W ten sposób jest dokonywana zmiana struktury popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego. Indywidualni podatnicy, a także przedsiębiorstwa, płacąc podatek dochodowy, ograniczają bowiem w mniejszym stopniu inne strumienie popytu, niż zwiększa je państwo w wyniku dochodów budżetowych uzyskanych w taki sposób. Przykładowo, indywidualni podatnicy o relatywnie wysokich dochodach ograniczają popyt na towary konsumpcyjne wyższego rzędu (np. importowane drogie samochody), państwo zaś przez pomoc dla najuboższych finansowaną z budżetu zwiększa popyt na podstawowe artykuły spożywcze i przemysłowe. Podobnie przedsiębiorstwa, płacąc podatek od zysku, ograniczają swoje możliwości inwestycyjne, a tym samym potencjalnie zmniejszają możliwości wzrostu swojej produkcji. Państwo natomiast w wyniku tego może zwiększyć wydatki przeznaczone np. na rozbudowę infrastruktury gospodarczej. Podatki płacone za pośrednictwem cen przy zakupie towarów i usług przez indywidualnych konsumentów i przedsiębiorstwa są również narzędziem zmiany struktury i rozmiarów popytu. W nierównomiernym bowiem stopniu podnoszą one ceny poszczególnych towarów i usług. Z jednej więc strony, w niejednolity sposób zasilają budżet państwa, z drugiej zaś — w zróżnicowany sposób oddziałują na popyt; wyższe stawki podatkowe intensywniej ograniczają popyt konsumpcyjny i inwestycyjny niż stawki niższe. W sumie podatki są ważnym narzędziem polityki ekonomicznej państwa, a pośrednio — także zagranicznej polityki ekonomicznej. W polityce ekonomicznej podatki pełnią cztery podstawowe funkcje: fiskalną, redystrybucyjną, stabilizacyjną i stymulacyjną10. Pełnienie przez podatki funkcji fiskalnej polega głównie na zasilaniu budżetu państwa w środki służące do finansowania zadań publicznych. Funkcja redystrybucyjną podatków sprowadza się do kształtowania przez państwo za ich pomocą popytu na towary i usługi w sposób inny, niż to wynika z mechanizmu wolnorynkowego. Funkcja stabilizacyjna podatków wyraża się w ich wykorzystywaniu do kształtowania globalnego popytu. Wreszcie funkcja stymulacyjną sprowadza się do pobudzania pewnych rodzajów działalności gospodarczej i ograniczania innych. 10 Zob. B. Kolankowska, Podatek. W: Encyklopedia biznesu, jw., t. 1, s. 612-613. 302 Każda z tych funkcji pełnionych przez podatki wywiera wpływ na stosunki gospodarcze z zagranicą. Polityka podatkowa powinna więc być harmonizowana z celami, środkami i narzędziami zagranicznej polityki ekonomicznej. Pieniądz Pieniądzem nazywamy wszelkiego rodzaju środki wymiany i środki płatnicze, których zdolność do zapłaty jest nieograniczona zarówno wtedy, kiedy kupujemy jakiś towar lub usługę, jak i wtedy, kiedy regulujemy jakieś zobowiązanie finansowe względem kredytodawcy, banku, budżetu centralnego, budżetu lokalnego itp. Pełni on zarówno w polityce ekonomicznej poszczególnych krajów, jak i w ich zagranicznej polityce ekonomicznej szczególnie istotną rolę". Jako miernik wartości, środek cyrkulacji, środek płatniczy i środek gromadzenia rezerw pieniądz ułatwia proces wymiany towarów, w tym także wymiany międzynarodowej; bez niego skala wymiany byłaby znacznie mniejsza, a jej koszty większe. Jednocześnie pieniądz ułatwia rozwój innych form działalności gospodarczej, w tym produkcji, badań naukowo-technicznych itp. W skali międzynarodowej bez pieniądza niemożliwy byłby rozwój kooperacji w produkcji, wspólnych inwestycji, współpracy naukowo-technicznej itp. We współczesnych stosunkach międzynarodowych dobrze funkcjonujący system pieniężny może być ważnym czynnikiem wspomagającym rozwój różnych form współpracy. Dotyczy to zarówno narodowych systemów pieniężnych, jak i międzynarodowego systemu walutowego. Pierwsze są pod kontrolą banków centralnych, drugi znajduje się pod kontrolą Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Banki centralne poszczególnych krajów kontrolują przede wszystkim wielkość pieniądza gotówkowego oraz depozytów czekowych wystawianych przez banki prywatne. Nadmiar pieniądza w obiegu w stosunku do podaży towarów i usług rodzi bowiem inflację, znajdującą wyraz we wzroście cen. Niedobór pieniądza w obiegu powoduje deflację (ograniczającą efektywny popyt), spadek cen i zahamowanie wzrostu gospodarczego. Oba te zjawiska negatywnie oddziałują na gospodarkę. W warunkach otwartej gospodarki rynkowej potrzeby handlu zagranicznego powinny wywierać wpływ na politykę pieniężną. W sytuacji więc długofalowych tendencji do narastania deficytu bilansu handlowego bank centralny nie powinien prowadzić polityki podnoszenia wartości waluty wewnętrznej względem walut zagranicznych (aprecjacji waluty lub jej rewaloryzacji). W sytuacji przeciwnej, gdy w handlu zagranicznym narastają tendencje do nadwyżek w bilansie handlowym, bank centralny może dokonać aprecjacji lub rewaloryzacji swojej waluty, zwłaszcza gdy występuje potrzeba walki z inflacją. Niewzięcie pod uwagę potrzeb handlu zagranicznego w prowadzonej polityce pieniężnej (np. przedkładanie walki z inflacją nad potrzebę zrównoważe- M. Nasiłowski, System rynkowy..., jw., s. 246. 303 nia bilansu handlowego) może prowadzić do kolizji między celami wewnętrznej i zagranicznej polityki ekonomicznej, a w konsekwencji do narastania kosztów rozwoju gospodarczego. Polityka pieniężna, niezależnie od konieczności wzięcia pod uwagę potrzeb i możliwości handlu zagranicznego, musi być prowadzona w ścisłej symbiozie z polityką stopy procentowej, kursu walutowego, polityką cenową i dochodową12. Przykładowo, wzrost stopy procentowej powoduje spadek popytu na pieniądz, wzrost poziomu cen prowadzi do sytuacji przeciwnej, podobnie zresztą jak przyrost dochodu narodowego. Inna polityka pieniężna powinna więc być prowadzona w pierwszym przypadku, a inna — w drugim. W sumie prowadzenie racjonalnej polityki pieniężnej jest zadaniem bardzo skomplikowanym. Musi ona bowiem godzić potrzeby gospodarki wewnętrznej i handlu zagranicznego, rozwoju gospodarczego i przeciwdziałania inflacji. Ceny Na politykę cenową w gospodarce rynkowej składa się wiele elementów, w tym przeciwdziałanie monopolizacji rynku, ustalanie cen minimalnych (w interesie producentów), ustalanie cen maksymalnych (w interesie konsumentów), skupowanie nadwyżek produkcyjnych destabilizujących rynek (głównie produktów rolnych), ustalanie bezcłowych kwot importowych itp. Do jej poprawnego prowadzenia niezbędna jest harmonizacja wielu elementów polityki ekonomicznej, przede wszystkim kursu walutowego, stopy procentowej, pieniądza itp. Zwłaszcza polityka kursu walutowego może różnokierun-kowo wpływać na ceny; dewaluacja waluty wewnętrznej przez podrożenie importu wpływa pobudzająco na wzrost cen, a aprecjacja waluty powoduje skutki odwrotne. 10.1.3. Funkcje zagranicznej polityki ekonomicznej Funkcje zagranicznej polityki ekonomicznej są zharmonizowane z celami, środkami i narzędziami ogólnej polityki ekonomicznej państwa; inne są one w warunkach polityki liberalnej, inne zaś w warunkach protekcjonizmu gospodarczego. Polityka wolnego handlu W przypadku gdy polityka ekonomiczna państwa jest podporządkowana doktrynie liberalizmu gospodarczego, zagraniczna polityka ekonomiczna ma charakter polityki wolnego handlu. 12 Zob. P.R. Krugman, M. Obstfeld, Międzynarodowe stosunki..., jw., t. 2, s. 71. 304 Liberalizm gospodarczy korzeniami swoimi tkwi w klasycznej teorii wolnego rynku i wolnego handiu, opierającej się na założeniu, iż automatycznie likwidują one dysproporcje gospodarcze, zapewniając pełne wykorzystanie czynników produkcji i równowagę gospodarczą. W tym rozumieniu interwencjonizm państwa jest zbędny lub wręcz szkodliwy, gdyż prowadzi do odchodzenia od optymalnych rozwiązań w produkcji, handlu, inwestycjach i konsumpcji. W systemie liberalnym rola państwa powinna być ograniczona do kreowania prawa, troski o przestrzeganie tego prawa oraz do przeciwdziałania wszelkim zakłóceniom wolnej konkurencji i wolnego handlu13. U podstaw systemu prawnego regulującego funkcjonowanie wolnego rynku i wolnego handlu powinny się znajdować — w rozumieniu doktryny liberalizmu — naturalne prawa człowieka. Ich łamanie zawsze obraca się przeciwko systemowi, który tego dokonuje. Do praw naturalnych są zaliczane prawo do posiadania własności, prawo do wolnego dysponowania własną osobą itp. Państwo także w warunkach systemu liberalnego powinno wykorzystywać swój autorytet i posiadane narzędzia polityki ekonomicznej, ale tylko po to, aby przeciwdziałać łamaniu zasad gwarantujących swobody gospodarcze, w tym zwalczać monopolizację produkcji i handlu, zmowy producentów ograniczające swobodę kształtowania się cen rynkowych itp. Korespondująca z doktryną liberalną polityka wolnego handlu opiera się na założeniu, iż handel taki pozwala na uniknięcie strat efektywności gospodarowania, wiążących się z protekcjonizmem. W takim rozumieniu handel międzynarodowy powinien być nie tylko wolny od wszelkiego rodzaju ograniczeń taryfowych, parataryfowych i pozataryfowych, lecz także nie powinno się go ograniczać za pomocą narzędzi ogólnej polityki ekonomicznej (kształtowania przez państwo kursu walutowego, stopy procentowej, polityki podatkowej i fiskalnej, polityki budżetowej, cenowej itp.). Narzędzia polityki ekonomicznej państwa powinny być ustalane na wolnym rynku. Argumenty te ilustruje rysunek 10.1 na przykładzie negatywnych skutków wprowadzenia cła importowego14. Jeżeli: ec = Ec=\, to: CC'=DD'=AA' oraz: 13 M. Friedman, Capitalism and Freedom, University of Chicago Press, Chicago 1962, s. 20 i in. 14 P.R. Krugman, M. Obstfeld, Międzynarodowe stosunki..., jw., t. 1, s. 145-146. 305 Rysunek 10.1 Zakłócenia w produkcji I konsumpcji w kraju 1 po wprowadzeniu cla Ilość towaru x ec - elastyczność cenowa popytu Ec - elastyczność cenowa podaży Źródło: Opracowanie własne na podstawie P.R. Krugman, M. Obstfeld, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, jw., t. 1, s. 146. Załóżmy, że cena towaru x na rynku danego kraju jest równa OA. W wyniku wprowadzenia cła (np. 20-procentowego) cena ta zwiększa się do OA' (o 20%). W efekcie, przy identycznej cenowej elastyczności popytu i podaży na rynku tego kraju, następuje ograniczenie importu towaru x (o 20%) i zwiększenie krajowej podaży tego towaru (też o 20%). Pole trójkąta FiF2Fi oznacza zakłócenia w konsumpcji, a pole trójkąta G\ G2Gi — zakłócenia w produkcji, gdyż bez 20-procentowego cła nie zmniejszyłby się krajowy popyt na importowany towar x (tańszy od krajowego) o 20% oraz nie zwiększyłaby się produkcja (droższego od importowanego) towaru x (o 20%). Polityka protekcjonizmu Polityka protekcjonizmu w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych polega na wykorzystywaniu przez państwo środków i narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej do osiągnięcia celów tej polityki. Protekcjonizm w handlu zagranicznym jest pochodną polityki interwencjonizmu państwowego w gospodarce. 306 Zdaniem zwolenników interwencjonizmu państwowego założenia teorii wolnego rynku i wolnego handlu (istnienie doskonałej konkurencji w skali krajowej i międzynarodowej, doskonałej podzielności i przenośności czynników produkcji z jednych gałęzi do innych w danym kraju, przy braku takiej przenośności w skali międzynarodowej itp.) są dalekie od rzeczywistości. Podmioty gospodarcze są bowiem wysoce zróżnicowane pod względem wielkości, konkurencyjności, poziomu technicznego itp. Wiele rynków jest zmonopolizowanych; liczba producentów jest ograniczona do jednego lub kilku, co zmniejsza lub wręcz wyklucza konkurencję między nimi. W takich warunkach wolny rynek prowadzi do narastania zjawisk patologicznych: wzrostu cen, braku zainteresowania poprawą jakości i nowoczesności produkcji, do bezrobocia, inflacji itp. W stosunkach międzynarodowych, gdy partnerzy odznaczają się zróżnicowanym poziomem rozwoju, gdy jeden ma nowoczesny przemysł, a drugi surowcowo-rolniczą strukturę produkcji, wolny rynek prowadzi do nieek-wiwalentnego podziału korzyści z handlu zagranicznego, narastania bezrobocia w krajach ekonomicznie słabszych, kłopotów ze zrównoważeniem przez te kraje bilansu płatniczego, tendencji do petryfikacji surowcowo-rolniczej struktury produkcji w krajach o niższym poziomie rozwoju gospodarczego, a w konsekwencji do zwiększania się rozpiętości dochodowych między krajami bardziej i mniej rozwiniętymi. W takiej sytuacji protekcjonizm jest traktowany jako sposób przynajmniej na częściowe uniknięcie tych negatywnych stron przez kraje ekonomicznie słabsze. Do pozytywnych stron protekcjonizmu należy zaliczyć m.in.: ochronę bilansu płatniczego przed nierównowagą, ochronę rynku wewnętrznego przed niszczącym dla produkcji rodzimej działaniem konkurencji zagranicznej, ochronę nowych gałęzi przemysłu, przeciwdziałanie bezrobociu. Protekcjonizm rodzi jednocześnie wiele skutków negatywnych, zwłaszcza wtedy, kiedy jest stosowany w długim okresie. Należy do nich utrzymywanie nieefektywnej struktury produkcji, osłabianie zainteresowania przedsiębiorstw poprawą efektywności produkcji i postępem technicznym, tendencje do ograniczania zakresu otwartości gospodarki wobec zagranicy itp. Ekstremalnym przypadkiem polityki protekcyjnej jest polityka autarkii gospodarczej, ograniczająca zakres stosunków ekonomicznych z zagranicą do niezbędnego minimum. Świadome dążenie do samowystarczalności występuje jednak w praktyce bardzo rzadko, gdyż współcześnie nawet w takich krajach, jak Stany Zjednoczone, rodzi ono znacznie więcej negatywów niż pozytywów. W rzeczywistości zagraniczna polityka ekonomiczna polega na wyborze rozwiązań pośrednich, znajdujących się między ekstremalnymi wersjami liberalizmu i protekcjonizmu. Oznacza to, iż wszystkie praktyczne rozwiązania w tej dziedzinie mają charakter mieszany. Strzałki na rysunku 10.2 z lewej strony w prawą wskazują na zwiększanie dozy liberalizmu, a z prawej w lewą — na zwiększanie dozy 307 Rysunek 10.2 Możliwe opcje zagranicznej polityki ekonomicznej AL,, P, ?::-c i -:?* wojna; ; f u * '* , L„ P, \ / Liberalizm P -? Protekcjonizm protekcjonizmu. To samo zjawisko może być więc interpretowane dwojako: jako wzrost protekcjonizmu lub zwiększenie liberalizmu; wszystko zależy od punktu wyjścia. Dyskusja między zwolennikami liberalizmu a zwolennikami protekcjonizmu trwa nieprzerwanie od paruset lat. Więcej jednak chodzi w tej dyskusji o względy pojęciowe niż o rzeczywistość gospodarczą. Sprawą zasadniczą dla obu tych punktów widzenia jest odpowiedź na pytanie, kiedy można mówić o protekcjonizmie i liberalizmie. Dla fundamentalnych liberałów protekcjonizm ma miejsce już wtedy, kiedy wektor P przesunie się do Pi. Ortodoksyjni protekcjoniści uważają za przejście do liberalizmu nawet przesunięcie wektora L do Li. W teorii ekonomii nie stwierdza się jednoznacznie, kiedy występuje liberalizm lub protekcjonizm. Nie głosi się również, iż wolny handel jest bezwzględnie lepszy od protekcjonizmu lub też odwrotnie. Mówi się jedynie, iż przy pewnych założeniach liberalizm ma przewagę nad protekcjonizmem, a przy innych protekcjonizm ma przewagę nad liberalizmem. Odpowiedź na pytanie, jakie rozwiązanie powinno być zastosowane w praktyce, zależy więc od konkretnych warunków gospodarczych15. 15 Zob. W.M. Corden, Tracie Policy and Economic Welfare, Oxford University Press, Oxford 1974. 308 Innymi słowy, wybór między ekstremalnym liberalizmem a ekstremalnym protekcjonizmem jest bezzasadny, gdyż oznaczałby wybór między rozwiązaniami nie występującymi w praktyce. Zamiast tego powinna być stosowana zasada: tyle wolnego handlu, ile możliwe, i tyle protekcjonizmu, ile konieczne16. W krajach rozwiniętych gospodarczo, o dojrzałej gospodarce rynkowej, doza liberalizmu może być znacznie większa niż w krajach słabo rozwiniętych, o ułomnych mechanizmach rynkowych. W pierwszym przypadku struktury produkcji są bowiem konkurencyjne, przedsiębiorstwa silne, dobrze zorganizowane, z łatwością wygrywające walkę konkurencyjną na rynkach zagranicznych bez potrzeby sięgania po protekcjonistyczną pomoc państwa. W drugim przypadku sytuacja jest przeciwstawna. Struktury produkcji krajów słabo rozwiniętych są przestarzałe, niekonkurencyjne, przedsiębiorstwa rodzime nie mają szans na wygranie walki konkurencyjnej, rynki wewnętrzne są opanowane przez dostawców zagranicznych. Bez interwencji państwa nie ma więc możliwości zmiany tych tendencji. 10.2. Narzędzia taryfowe 10.2.1. Rodzaje cet Przez pojęcie da rozumie się opłaty nakładane przez państwo na towary przekraczające jego granicę celną. Cło jest odpowiednikiem podatku zwiększającego dochody budżetowe państwa. Jego efektem jest wzrost ceny i obciążenie nabywcy (konsumenta krajowego) dodatkowymi kosztami. Z historycznego punktu widzenia cło jest najstarszym narzędziem zagranicznej polityki ekonomicznej (a ściśle: handlowej) państwa. We wczesnych stadiach rozwoju handlu zagranicznego było ono stosowane powszechnie, stanowiąc główne źródło dochodów budżetowych państwa. Począwszy od II wojny światowej jego znaczenie jest coraz mniejsze. Cło można sklasyfikować według wielu różnorodnych kryteriów (ekonomicznych, technicznych itp.). Cło autonomiczne i umowne Z punktu widzenia charakteru zagranicznej polityki ekonomicznej cło można podzielić na autonomiczne i umowne. Cło autonomiczne jest wprowadzane z nikim nie uzgadnianą decyzją jednego państwa. Na pozór metoda ta wydaje się prosta i możliwa o praktycz- 16 Zob. W.M. Corden, International Trade Theory and Policy. Selected Essays ofW.M. Cor-den, Edward Elgar, London 1992, s. 297. 309 nego zastosowania w krótkim okresie. W rzeczywistości spotyka się ona na ogół z kontrposunięciami innych państw, co w konsekwencji prowadzi do zniwelowania skutków cła autonomicznego. Dlatego też w coraz większym zakresie cło autonomiczne jest zastępowane uzgadnianym między państwami cłem umownym. Porozumienia takie (mające często formę umów) określają poziom wprowadzanego cła, czas jego obowiązywania, zróżnicowanie asortymentowe itp. Ich efektem jest dwustronne lub wielostronne „wiązanie" ceł, polegające na wzajemnym uzależnianiu poziomu i innych elementów składających się na taryfy celne różnych krajów. Cło minimalne i maksymalne Przez pojęcie cel minimalnych rozumie się cła w handlu z krajami, które otrzymały klauzulę największego uprzywilejowania (KNU). Klauzulę tę przyznaje się dwustronnie lub wielostronnie w formie zobowiązania do traktowania partnera nie gorzej niż innego najbardziej uprzywilejowanego. W efekcie udzielenie KNU przez kraj 1 krajom 2 i 3 oznacza, iż każda obniżka cła dokonana przez kraj 1 w handlu z krajem 2 jest automatycznie przenoszona na stosunki kraju 1 z krajem 3, i odwrotnie. Cla maksymalne są stosowane w handlu z krajami, które nie uzyskały klauzuli największego uprzywilejowania. Z założenia więc cła te są wyższe od ceł minimalnych. Cła preferencyjne i dyskryminacyjne Niższe od ceł minimalnych są natomiast cla preferencyjne, stosowane w handlu z krajami, które są korzystniej traktowane, niż gwarantuje to klauzula największego uprzywilejowania. W przypadku gdy preferencyjna stawka celna jest ustalona na poziomie zerowym, mają miejsce tzw. preferencje celne. Cła preferencyjne są wyjątkiem od klauzuli największego uprzywilejowania. Nie przysługują więc one krajom, które uzyskały klauzulę największego uprzywilejowania. Przykładem takich preferencji jest traktowanie się wzajemne krajów należących do ugrupowań integracyjnych typu strefa wolnego handlu czy unia celna. Wyższe od ceł maksymalnych są natomiast cla dyskryminacyjne. Występują one w kilku formach. Najbardziej spektakularną ich formą są cła retorsyjne, stosowane jako odwet za nieprzyjazne ekonomicznie (a nawet politycznie) działania kraju lub grupy krajów. Cła wyrównawcze są stosowane w celu neutralizacji efektu ekonomicznego subsydiów zastosowanych przez eksportera zagranicznego. Wreszcie cła antydumpingowe mają na celu zniwelowanie negatywnych dla importera skutków eksportu poniżej kosztów produkcji. 310 Cła importowe, eksportowe i tranzytowe Kryterium podziału ceł na importowe i eksportowe jest kierunek ruchu towarów; cła importowe są przy tym stosowane nieporównanie szerzej niż cła eksportowe. Cła importowe są nakładane na towary przywożone do danego kraju w celu ochrony bilansu handlowego, poziomu cen wewnętrznych lub ochrony produkcji krajowej przed konkurencją zagraniczną. Cła importowe mogą być także stosowane do innych celów polityki ekonomicznej państwa, w tym zwiększenia dochodów budżetowych (cele fiskalne), jako narzędzie dyskryminacji partnerów zagranicznych lub w celu udzielenia im preferencji. Cła eksportowe służą państwu do kształtowania wielkości i kierunków wywozu. Są one nakładane w pierwszej kolejności na wyroby mające długofalowo zagwarantowany zbyt na rynku jednego lub wielu krajów (np. dany kraj jest monopolistą w ich produkcji i wywozie). Dotyczy to zwłaszcza przypadku, gdy dany kraj wykorzystuje cła do regulowania podaży eksportowej na rynku międzynarodowym w zależności od stanu koniunktury gospodarczej. W okresie złej koniunktury, gdy ceny wykazują tendencje zniżkowe, państwo, wprowadzając cło eksportowe, zniechęca przedsiębiorstwa do wywozu towarów, aby, z jednej strony, ograniczyć ich podaż, a tym samym wpłynąć na wzrost cen międzynarodowych, z drugiej zaś by przedsiębiorstwa zgromadziły większą ilość towarów w celu ich sprzedaży w okresie dobrej koniunktury, po cenach znacznie wyższych. Jest to oczywiście możliwe tylko w odniesieniu do towarów, które można przechowywać (np. surowce), a ich podaż jest na rynku międzynarodowym kontrolowana przez eksporterów z rozpatrywanego kraju. Cło eksportowe jest także nakładane na towary deficytowe na rynku wewnętrznym eksportera, aby ograniczyć ich import często po znacznie wyższych cenach. Cła tranzytowe są nakładane na towary przewożone przez terytorium danego kraju. W praktyce nie są już one obecnie stosowane; zakazują tego obowiązujące porozumienia międzynarodowe. Państwa nie są jednocześnie zainteresowane ograniczeniem tranzytu, który może im przynosić znaczne korzyści. Cła ochronne i fiskalne Z podziałem ceł na importowe i eksportowe wiąże się ich klasyfikacja na ochronne i fiskalne. Cła ochronne zabezpieczają produkcję krajową przed konkurencją zagraniczną. Cel ten jest osiągany przez podniesienie na rynku krajowym ceny wyrobu zagranicznego o stawkę celną. Im stawka ta jest wyższa, tym producent wyrobu krajowego jest w wygodniejszej sytuacji. Cła ochronne są stosowane zwłaszcza w celu zabezpieczenia nowo powstającej produkcji przed 311 konkurencją (cło wychowawcze). Wykorzystywanie cła wychowawczego ma sens wówczas, gdy jest ono przejściowe. W okresie dłuższym tego typu cło zniechęca przedsiębiorstwa do postępu ekonomicznego i technicznego, wpływając negatywnie na ich koszty, jakość i nowoczesność produkcji. Cła importowe wprowadzane w celu ochrony poziomu cen wewnętrznych noszą nazwę ceł ekspansywnych. Są one stosowane m.in. wtedy, kiedy produkcja w danym kraju jest zmonopolizowana, a cła służą ochronie wysokiej ceny monopolowej. Cła importowe wykorzystywane w celu zapewnienia państwu odpowiednich dochodów z przywozu towarów noszą nazwę ceł fiskalnych. Są one na ogół nakładane na towary nie produkowane w kraju. O poziomie ceł fiskalnych decyduje elastyczność popytu na importowane towary. Gdy elastyczność ta jest niska, poziom ceł może być wyższy niż w przypadku, gdy jest ona wysoka. Cła od wartości, od ilości i cła kombinowane Ze względu na sposób ustalania cła można podzielić na nakładane w proporcji do wartości towarów, ich ilości bądź też do wartości i ilości towaru łącznie. Znaczenie poszczególnych rodzajów ceł sklasyfikowanych według tego kryterium z biegiem czasu się zmieniało. W okresach dobrej koniunktury wzrastała rola ceł od wartości, w okresach złej koniunktury wzrastała rola ceł od ilości (specyficznych). Pozwalało to państwu skuteczniej oddziaływać na wymianę z zagranicą. Obecnie, w związku ze spadkiem znaczenia ceł i dywersyfikacją asortymentową wymiany towarowej z zagranicą, maleje znaczenie ceł od ilości na rzecz ceł od wartości (nazywanych też ad yalorem). 10.2.2. Ekonomiczny mechanizm cła importowego Bezpośrednim efektem wprowadzenia cła importowego17 (lub też jego podwyższenia) jest wzrost ceny krajowej towaru importowanego. Sprawą drugorzędną jest natomiast to, kto płaci cło: dostawca zagraniczny czy odbiorca krajowy importowanego towaru. W każdym przypadku wyższa cena krajowa obciąża konsumenta krajowego. Skutki wzrostu ceny krajowej towaru importowanego mogą być różne zależnie od elastyczności (cenowej, dochodowej) popytu na ten towar oraz od możliwości zastąpienia wyrobu importowanego wyrobem produkowanym w kraju (elastyczności krajowej podaży towarów substytucyjnych wobec importu). 17 Ze względu na to, iż cła eksportowe występują bardzo rzadko, zostanie omówiony wyłącznie ekonomiczny mechanizm cła importowego. 312 Brak produkcji krajowej Dla uproszczenia w pierwszym wariancie przyjmijmy, iż importowany towar nie może być zastąpiony produkcją krajową. Ekonomiczne skutki wprowadzenia (lub podwyższenia) cła zależą w tym przypadku wyłącznie od wysokości cła i elastyczności popytu krajowego na importowany towar. Wyrażają się one w mniejszej lub większej obniżce popytu na ten towar. Jeżeli ec (elastyczność cenowa popytu) jest równa jedności, to o obniżce krajowego popytu na importowany towar decyduje wyłącznie wysokość cła. Ilustruje to rysunek 10.3 (oznaczenia podobne jak na rysunku 10.1). Rysunek 10.3 Ekonomiczne skutki wprowadzenia cla na importowany towar x przy stałe] elastyczności cenowe] popytu A C" C Ilość towaru x Wprowadzenie cła w wysokości AA' (tj. podwyższenie ceny krajowej o 20%) spowoduje obniżkę krajowego popytu na towar x o CC, przy czym CC = AA'. Dalszy wzrost cła o A'A" (tj. o kolejne 30%) zwiększy spadek krajowego popytu o CC", przy czym CC" = A'A". Innymi słowy, wzrost ceny krajowej towaru x z 0A' do 0A" spowoduje przy cenowej elastyczności popytu na towar x w kraju 1 równej jedności identyczny ze wzrostem ceny spadek krajowego popytu na ten towar. Inaczej zmieni się sytuacja, gdy elastyczność cenowa popytu na importowany towar będzie większa lub mniejsza od jedności. Ilustruje to rysunek 10.4. W przypadku elastyczności popytu większej od jedności {ec > 1) efektem wzrostu ceny krajowej importowanego towaru x o AA' (do 0^0 będzie spadek popytu krajowego na ten towar o CC{, przy czym CC{ > AA' oraz CCi > CC. 313 Rysunek 10.4 Ekonomiczne skutki wprowadzenia cła na Importowany towar x przy zróżnicowanej elastyczności krajowego popytu na ten towar :f;---;v,:- '?>??./;..:. j{!2i:l' Ilość towaru x W przypadku elastyczności popytu mniejszej od jedności (ec < 1) efektem wzrostu ceny krajowej importowanego towaru x o AA' (do 0A') będzie spadek popytu krajowego na ten towar o CC[, przy czym CC[ < AA' oraz CC[ < CC. Oznacza to, iż w prowadzeniu polityki celnej potrzebna jest znajomość elastyczności popytu krajowego na importowany towar. Zależnie bowiem od wielkości tej elastyczności identyczne cło może zrodzić krańcowo różne skutki na rynku krajowym. Istnienie produkcji krajowej substytucyjnej wobec importu W wariancie drugim przyjmujemy założenie, iż w rozpatrywanym kraju istnieją warunki do rozwoju produkcji konkurencyjnej wobec importowanego towaru x. Inna jest jednak wielkość tej produkcji w sytuacji, gdy cena krajowa towaru x jest równa OA, inna natomiast, gdy w wyniku wprowadzenia cła cena ta zwiększa się do OA'. Ilustruje to rysunek 10.5, na którym dla uproszczenia założyliśmy, iż Ec (elastyczność cenowa podaży) jest, podobnie jak ec, równa jedności. Przy przyjętych założeniach wzrost ceny krajowej towaru x o AA' (wysokość cła importowego) spowoduje obniżkę popytu na importowany towar x o CC (przy CC = AA') oraz wzrost podaży krajowej tego towaru o DD' (przy DD' = AA'). Oznacza to, iż w porównaniu ze stanem początkowym zmieniły się proporcje zaopatrzenia rynku krajowego w towary importowane i towary produkcji krajowej. 314 Rysunek 10.5 Ekonomiczny mechanizm cła importowego przy założeniu rozwoju produkcji krajowe] towaru x Ilość towaru x ?-1 W okresie początkowym całkowity popyt na towar x na rynku krajowym wynosił OC, z czego produkcja krajowa zaspokajała tylko OD tego popytu, a import aż DC, czyli większą część. Wzrost ceny krajowej towaru JC do 0A' (o AA') spowoduje spadek globalnego popytu na towar x do OC. Jednocześnie nastąpi wzrost krajowej produkcji towaru x o DD' (do OD'). W sumie więc na rynku krajowym zwiększy się udział towarów produkowanych w kraju, zmniejszy zaś udział towarów importowanych18. Kosztami tej operacji są obciążeni konsumenci. Gdyby nie wprowadzono cła, krajowa cena towaru x byłaby niższa, konsumenci w kraju 1 kupowaliby więcej tańszych towarów importowanych, mniej natomiast towarów droższych produkowanych w kraju. Łączną stratę konsumentów określają na wykresie pola oznaczone jako: I + II+III+IV. Część strat ponoszonych przez konsumentów stanowi dochód producentów krajowych, część natomiast jest transferowana do budżetu państwa19. Do producentów trafiają ich dodatkowe zyski (oznaczone jako pole I), wynikające ze zwiększenia produkcji towaru x o DD'. Gdyby nie wprowadzono cła i nie wzrosła cena krajowa towaru x o AA', produkcja krajowa nie zwiększyłaby się 18 Zob. P.R. Krugman, M. Obstfeld, Międzynarodowe stosunki..., jw., t. 1, s. 136-138. " Zob. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski i E. Kawecka-Wyrzykow-ska, jw., s. 234. 315 i byłaby równa wielkości OD. Do budżetu państwa trafiają dodatkowe wydatki konsumentów, oznaczone na rysunku jako pole III. Ich wielkość jest iloczynem stawki celnej (AA1) i wielkości importu towarów x (CD'). Pola trójkątów II i IV odzwierciedlają straty konsumentów związane z podjęciem droższej produkcji krajowej zastępującej tańszy import (II) oraz społeczny koszt wynikający z ograniczenia zakupów towaru x (IV). Gdyby rząd nie wprowadził cła i nie podwyższył ceny krajowej towaru x, poniesione nakłady na rozwój produkcji krajowej zastępującej towary importowane mogłyby być zużyte bardziej efektywnie. Jakie są korzyści związane z wprowadzeniem ceł importowych? Należy do nich przede wszystkim możliwa obniżka cen dewizowych importowanych towarów x przez eksportera zagranicznego. W efekcie poprawiłyby się terms oftrade kraju importującego. Do korzyści kraju nakładającego cło na towar x należy również zaliczyć wzrost jego dochodów budżetowych i związaną z tym swobodę dysponowania tymi dochodami, np. na sfinansowanie celów społecznych (walki z bezrobociem, świadczeń społecznych, ochrony zdrowia itp.). Zarówno straty konsumentów, jak i korzyści krajowych producentów i państwa zależą przy tym od elastyczności cenowej popytu na towar x oraz od elastyczności cenowej podaży tego towaru. Załóżmy dla uproszczenia, że elastyczność cenowa popytu jest równa jedności (wariantowe ujęcie tej elastyczności odzwierciedlał rysunek 10.4). Rysunek 10.6 Ekonomiczny mechanizm cła importowego przy założeniu zróżnicowanej elastyczności cenowej podaży krajowej towaru x ?-1 co c ? O DD\ D' Dl C C Ilość towaru x 316 W przypadku gdy elastyczność cenowa podaży jest większa od jedności (podaż bardzo elastyczna), wzrost produkcji krajowej towaru x wynosi DD'2, przy DD{ > DD'. W przypadku gdy elastyczność cenowa podaży jest mniejsza od jedności (podaż mało elastyczna), wzrost produkcji krajowej towaru x wynosi DD'i, przy DD[ < DD' (rysunek 10.6). Innymi słowy, prowadzenie właściwej polityki celnej wymaga znajomości zarówno elastyczności cenowej popytu na importowany towar, na który chcemy wprowadzić lub podwyższyć cło, jak i elastyczności cenowej podaży towaru konkurującego z importem, a produkowanego w kraju. Mechanizm taki funkcjonuje wtedy, kiedy eksporter zagraniczny w odpowiedzi na wprowadzenie cła nie obniży swoich cen eksportowych. W przypadku gdy to uczyni, jego towar, mimo nałożenia cła, nie zmieni ceny krajowej. W efekcie cały ciężar cła importowego przejmuje eksporter zagraniczny. Krajowi importującemu poprawią się natomiast terms of trade. Zjawisko to nosi nazwę incydencji cel. Zależy ono od wielu czynników, w tym zwłaszcza od roli rynku, na którym wprowadzono cło dla tego eksportera, od możliwości znalezienia przez niego rynków alternatywnych, od elastyczności popytu na eksportowany towar i elastyczności podaży krajowej towaru konkurującego z importem itp. 10.2.3. Efekty kreacji i przesunięcia handlu Efekty kreacji i przesunięcia handlu mogą się pojawić w trzech przypadkach: gdy kraje udzielają sobie preferencji celnych, tworzą strefę wolnego handlu lub gdy tworzą unię celną. Preferencje celne mają miejsce wtedy, kiedy kraje stosują wobec siebie cła niższe od minimalnych lub też całkowicie znoszą cła w handlu między sobą w odniesieniu do pewnych towarów. Strefa wolnego handlu oznacza likwidację ceł i ograniczeń ilościowych w handlu wzajemnym określonej grupy krajów; zachowują one jednocześnie autonomiczną zewnętrzną taryfę celną i prowadzą własną, niezależną politykę handlową wobec krajów trzecich. Wreszcie unia celna ma miejsce wtedy, kiedy kraje tworzące strefę wolnego handlu wprowadzają ujednolicone cła zewnętrzne (wobec krajów trzecich). Efekt kreacji handlu Efekt kreacji handlu {trade creation effeci) wyraża się we wzroście wolumenu wzajemnych obrotów handlowych krajów udzielających sobie preferencji celnych, tworzących strefę wolnego handlu lub unię celną. Pewne towary, które uprzednio w warunkach prowadzenia przez poszczególne kraje autonomicznej polityki celnej nie mogły być importowane, gdyż ich ceny importowe po doliczeniu ceł były wyższe od cen krajowych, stają się przedmiotem 317 handlu wzajemnego w warunkach utworzenia strefy wolnego handlu bądź unii celnej. Bez obciążeń celnych są one bowiem tańsze od produkowanych w poszczególnych krajach. W efekcie tworzy się nowy strumień handlu, tym silniejszy, im poziom zniesionych stawek celnych był wyższy, a różnice w kosztach produkcji większe. Załóżmy, że w warunkach braku preferencji celnych kraje 1 i 2 zaspokajały potrzeby w zakresie towaru x własną produkcją, mimo że kraj 2 produkował go taniej. Cło nałożone przez kraj 1 na import tego towaru znacznie go jednak podrożyło (powyżej kosztów produkcji w kraju 1). Utworzenie strefy wolnego handlu lub unii celnej zasadniczo zmieniło sytuację. Krajowi 1 przestała się opłacać własna produkcja, skoro powstały możliwości tańszego importu z kraju 2. Efekt kreacji handlu zależy od elastyczności cenowej popytu na importowane towary i elastyczności cenowej podaży w kraju eksportera. Im ta elastyczność jest większa, tym efekt kreacji jest większy. - Efekt przesunięcia handlu Efekt przesunięcia handlu (trade diversion effect) wyraża się w zwiększeniu udziału w handlu wzajemnym krajów udzielających sobie preferencji celnych, tworzących strefę wolnego handlu lub unię celną w wyniku przesunięcia się źródeł zakupu określonych towarów z krajów nawet o niższych kosztach produkcji, lecz pozostających poza obrębem udzielonych preferencji. U podstaw efektu przesunięcia znajduje się zróżnicowanie stawek celnych; wewnątrz obszarów preferencyjnych są one zniesione, natomiast na zewnątrz są nadal stosowane. Załóżmy, że trzy kraje (1, 2, 3) różnią się kosztami produkcji towaru x. Kraj 1 ma koszty najwyższe, kraj 3 — koszty najniższe. W warunkach braku preferencji celnych, strefy wolnego handlu czy unii celnej kraj 1 importuje towar x z kraju 3. W przypadku jednak powstania preferencji celnych między krajem 1 i 2 zmieniają się kierunki handlu; kraj 1 przestaje importować z poprzednio najtańszego kraju 3, zaczyna zaś importować z kraju 2, który po zniesieniu ceł staje się relatywnie tańszy od kraju 3. Efekt przesunięcia handlu zależy od wielu dodatkowych czynników, w tym od cenowej elastyczności popytu i cenowej elastyczności podaży towaru x. W przypadku małej elastyczności popytu na towar x eksportowany przez kraj 3 efekt przesunięcia będzie mniejszy. Konsumenci na rynku krajów udzielających sobie preferencji celnych, tworzących strefę wolnego handlu bądź unię celną wciąż będą poszukiwali towarów eksportowanych przez kraj 3, niechętnie zastępując je importem z kraju 2. Podobnie w przypadku wysokiej elastyczności podaży w kraju 3 efekt przesunięcia będzie mniejszy, ponieważ producenci towaru x eksportowanego uprzednio na rynek kraju 1 łatwo mogą ograniczyć jego produkcję lub skierować eksport na rynek alternatywny. O skali efektu przesunięcia handlu decyduje też zjawisko incydencji celnej. Eksporter towaru x z kraju 3 na rynek kraju 1 może bowiem obniżyć cenę 318 r eksportową o pełną wysokość stawki celnej (lub jej część). Wówczas warunki konkurencji nie ulegną zmianie (lub zmienią się tylko częściowo) w stosunku do sytuacji sprzed udzielenia sobie przez kraje 1 i 2 preferencji celnych, stworzenia strefy wolnego handlu lub unii celnej. 10.3. Narzędzia parataryfowe Pojęcie narzędzi parataryfowych Przez pojęcie narzędzi parataryfowych zagranicznej polityki ekonomicznej rozumie się ograniczenia w handlu zagranicznym nie będące cłami, a powodujące skutki identyczne jak cła. W zasadniczej swej części prowadzą one do wzrostu ceny importowanego towaru i zmniejszają jego konkurencyjność na rynku wewnętrznym kraju, który je stosuje20. W takim rozumieniu narzędzia parataryfowe mogą zastępować cła bądź je uzupełniać. Jest to rola niezwykle użyteczna, zważywszy, iż znaczenie ceł w zagranicznej polityce ekonomicznej jest marginesowe. W porównaniu z cłami narzędzia parataryfowe odznaczają się jednak nieporównanie większą skutecznością21. Nie mają bowiem charakteru globalnego, nie dotyczą więc wszystkich uczestników wymiany zagranicznej. Jako narzędzia selektywne obejmują one niektóre podmioty gospodarcze i wybrane towary. Sprawia to, iż są traktowane jako dyskryminacyjne. Znaczna część tych narzędzi jest stosowana w sposób niejawny, co utrudnia ich egzemplifika-cję oraz zwiększa niepewność we wzajemnych stosunkach. Zmiana taryfy celnej wymaga skomplikowanych i czasochłonnych zabiegów legislacyjnych na szczeblu parlamentu, wprowadzenie zaś ograniczeń parataryfowych jest o wiele prostsze, pozostaje bowiem na ogół w kompetencji organów wykonawczych. Co więcej, autonomia poszczególnych krajów w zakresie polityki celnej została znacznie ograniczona zobowiązaniami wynikającymi z uczestnictwa w GATT czy obecnie Światowej Organizacji Handlu. Natomiast kraje te dysponują często nieograniczoną swobodą działania w zakresie narzędzi pozataryfowych, które są niejednokrotnie traktowane jako bariery wewnętrzne. Utrudnia to negocjacje dwustronne i wielostronne między krajami, dotyczące zmniejszenia lub likwidacji tych barier, pozwalając na dowolne manipulowanie nimi w celu osiągnięcia pożądanych korzyści22. 20 Zob. J. Sołdaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki..., jw., s. 217; A.J. Klawe, A. Makać, Zarys międzynarodowych..., jw., s. 302. 21 Zob. J. Wieczorek, Znaczenie środków i barier pozataryfowych dla polskiego eksportu na rynkach rozwiniętych krajów kapitalistycznych, „Monografie i Opracowania" nr 273, SGPiS, Warszawa 1989, s. 59 i nast. 22 Zob. B. Kisiel-Łowczyc, Protekcjonizm w handlu zagranicznym w teorii i historii myśli ekonomicznej. Przyczynek do analizy polityki handlowej rozwiniętych krajów kapitalistycznych, Uniwersytet Gdański, praca habilitacyjna nr 18, Gdańsk 1974, s. 92 i nast. 319 Do najważniejszych narzędzi parataryfowych należy zaliczyć opłaty wyrównawcze i subwencje. Oprócz nich istnieje wiele innych, bardziej specyficznych ograniczeń rodzących skutki podobne do tych, które powodują cła. Opłaty wyrównawcze Przez pojęcie opłat wyrównawczych należy rozumieć różnicę między niższą ceną towaru importowanego a wyższą, ustaloną i gwarantowaną przez państwo, ceną wewnętrzną towaru produkowanego w kraju. Podstawowym celem opłat wyrównawczych jest więc podniesienie ceny towaru importowanego do poziomu ceny towaru krajowego w celu zrównania ich konkurencyjności. Opłaty wyrównawcze cechują się przede wszystkim zmiennością, będącą pochodną wahań cen na rynku międzynarodowym towarów importowanych. W przypadku gdy ceny te ulegają obniżeniu, opłaty wyrównawcze rosną, w przypadku przeciwnym maleją, ponieważ punkt odniesienia, tj. ceny wewnętrzne, jest stały. Ilustruje to rysunek 10.7. Rysunek 10.7 Opłaty wyrównawcze w kraju 1 w warunkach nlezmlenne| ceny wewnętrznej i zmiennej ceny importowanego towaru na rynku międzynarodowym Cena wewnętrzna Cena towaru importowanego III VI IX XII III VI 1997 1998 1995 1996 Opłata wyrównawcza Czas Opłaty wyrównawcze są stosowane łącznie z cłem lub zamiast cła. W pierwszym przypadku są one nakładane wtedy, kiedy cena towaru importowanego, łącznie z cłem, jest nadal niższa od ceny wewnętrznej. Opłaty te charakteryzuje przede wszystkim wysoka skuteczność w eliminowaniu konkurencji towarów zagranicznych. Jeśli bowiem odpowiedzią importera towaru zagranicznego obłożonego cłem może być obniżka ceny dewizowej o równowartość cła (co prowadzi do neutralizacji działania cła), to od opłat wyrównawczych nie ma ucieczki; ewentualna obniżka ceny towaru importowanego zwiększa jedynie wysokość opłaty. 320 W efekcie opłaty wyrównawcze prowadzą do szybkiego rozwoju krajowej produkcji towarów, w stosunku do których są stosowane. Inne opłaty Oprócz opłat wyrównawczych mogą być wprowadzane inne opłaty pełniące funkcje narzędzi parataryfowych, czyli wpływające na wzrost cen krajowych towarów importowanych. Należą do nich przede wszystkim opłaty fiskalne. Są one stosowane wobec towarów nie produkowanych w kraju importera w celu zwiększenia dochodów budżetowych. W zakres towarów objętych opłatami fiskalnymi wchodzą w pierwszej kolejności towary luksusowe o niskiej elastyczności popytu. Wzrost ceny krajowej tych towarów nie ogranicza na nie popytu, a w niektórych przypadkach nawet go zwiększa. Rzadziej opłaty te są wykorzystywane do ochrony bilansu płatniczego, a więc w stosunku do towarów importowanych o wysokiej elastyczności popytu lub mających substytuty krajowe. Do tej samej grupy należą opłaty specjalne, np. konsularne, stemplowe, statystyczne, administracyjne. Mogą one pełnić różne funkcje, a więc zwiększać dochody budżetowe, chronić bilans płatniczy, zwiększać popyt na substytuty krajowe itp. Podatki Do narzędzi parataryfowych należy również zaliczyć podatki w kraju importującym, jeśli oczywiście różnią się w odniesieniu do towarów importowanych w porównaniu z towarami produkowanymi w danym kraju. W innym przypadku nie są one ograniczeniami. Podatki wewnętrzne pełniące funkcje narzędzi parataryfowych mogą mieć przede wszystkim charakter bezpośrednio obciążający zysk importera. Z formalnego punktu widzenia nie podnoszą więc one ceny towaru importowanego na rynku krajowym. Faktycznie jednak to czynią, tylko z pewnym opóźnieniem, czyli w stosunku do kolejnych dostaw importowych. Podatki wewnętrzne mogą mieć również charakter pośredni, a więc wpływać na zmniejszenie zysku importera przez podniesienie ceny wewnętrznej przywożonego towaru. Są one narzędziami parataryfowymi wtedy, kiedy obejmują wyłącznie towary importowane lub kiedy są wyższe w odniesieniu do towarów importowanych w porównaniu z krajowymi. W takich przypadkach podatki wewnętrzne o charakterze pośrednim zmniejszają konkurencyjność importu i sprzyjają rozwojowi produkcji krajowej. Podatki pośrednie — zgodnie z zasadami GATT — mogą być zwracane w kraju eksportującym w wysokości nakładanej przez importera (żeby uniknąć podwójnego opodatkowania, eksporterzy bowiem płacą również podatki u siebie). Nie przewiduje się natomiast takiej procedury w odniesieniu do podatków 321 bezpośrednich, wskutek czego eksporterzy obciążeni tymi podatkami są w relatywnie gorszej sytuacji. Subsydia eksportowe Przez pojęcie subsydiów eksportowych należy rozumieć świadczenia ze strony państwa na rzecz przedsiębiorstw produkujących i sprzedających swoje towary za granicą. Wyrażają się one w formie różnicy między wyższą ceną krajową towaru a jego niższą ceną na rynku zagranicznym. W zakres tych subsydiów wchodzą m.in. premie, ulgi i ułatwienia udzielane przez państwo eksporterom w celu obniżenia kosztów eksportu23. Innymi słowy, subsydiowanie umożliwia eksporterom obniżenie cen na rynku zagranicznym bez zmniejszania ich zysków (w celu zwiększenia zdolności konkurencyjnej i wolumenu wywożonych towarów). Subsydia są stosowane z kilku powodów. Po pierwsze, w celu wyeksportowania nadwyżek towarowych niemożliwych do sprzedaży na rynku wewnętrznym, a przez to grożących ograniczeniami w produkcji, wzrostem bezrobocia itp. Po drugie, w celu pełniejszego wykorzystania możliwości produkcyjnych i wzrostu zatrudnienia. Po trzecie, w celu przeciwdziałania deficytowi bilansu handlowego (poprzez rozwój eksportu). Stosowanie subsydiów wiąże się także z pewnymi ujemnymi skutkami ubocznymi. Przede wszystkim nasilają one inflację w kraju eksportującym. Jednocześnie ograniczają zainteresowanie producentów i eksporterów obniżką kosztów produkcji, postępem technicznym, podnoszeniem jakości produkqi. Ponadto subsydia zmieniają proporcje podziału produktu krajowego brutto między różne grupy społeczne. Subsydia eksportowe wpływają na ceny w sposób odmienny, niż robią to cła24. Cła mianowicie podrażają towar importowany na rynku wewnętrznym kraju 1 (rysunek 10.3), podnosząc jego cenę o wartość cła, a więc ograniczając popyt i pobudzając rozwój produkcji rodzimej. Subsydia zaś prowadzą do potanienia na rynku międzynarodowym towaru eksportowanego przez ten kraj. Przy cenie 0A popyt wewnętrzny na rynku kraju 1 wynosi 0C (konsumpcja), produkcja wynosi OD, eksport zaś CD. Jeżeli jednak cena towaru x na rynku międzynarodowym wynosi 0A'z, a więc jest niższa od ceny wewnętrznej o AA'Z, to warunkiem rozwoju opłacalnego eksportu jest uzyskanie przez przedsiębiorstwo od państwa subwencji w wysokości nie mniejszej niż AA', w przeliczeniu na jednostkę eksportowanego towaru. Jeżeli formę tej subwencji 23 Zob. P.R. Krugman, M. Obstfeld, Międzynarodowe stosunki..., jw., t. 1, s. 139 oraz J. Sołdaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki..., jw., s. 223. 24 Zob. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski i E. Kawecka-Wyrzykow- ska, jw., s. 235-236 oraz P.R. Krugman, M. Obstfeld, Międzynarodowe stosunki..., jw., t. 1, s. 139-140. 322 Rysunek 10.8 Ekonomiczny mechanizm subsydiów eksportowych przy ec=Ec o c O A A: i Oj 1 D D1 Ilość towaru x Źródło: Opracowanie własne na podstawie Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska, jw., s. 242. stanowi możliwość podniesienia ceny krajowej towaru x z OA do 0^, a więc 0 .4^ = AA':, to w kraju 1 pojawią się przewartościowania wielkości popytu 1 produkcji towaru x. Wielkość produkcji zwiększy się z OD do OD' (o DD1), wielkość popytu wewnętrznego zmniejszy się z OC do OC (o CC), a wielkość eksportu wzrośnie z CD do CD' (a więc o CC plus DD', czyli o równowartość przyrostu produkcji krajowej towaru x i spadku popytu wewnętrznego na ten towar). Jak można przedstawić bilans strat i korzyści związanych z tego typu operacją? Na subsydiach zyskują przede wszystkim producenci i eksporterzy; w ich efekcie zwiększa się produkcja krajowa i wzrasta eksport (odzwierciedlają to pola II, III i IV). Na subsydiach tracą zaś konsumenci (pola I+ 11), w efekcie subwencji bowiem zwiększa się cena krajowa towaru x. Traci także państwo (II+III + IV). Pola II i IV odzwierciedlają przy tym zakłócenia konsumpcji i produkcji identyczne jak w przypadku wprowadzenia ceł na towary importowane (por. rysunek 10.5). Do strat wywołanych stosowaniem subsydiów należy też zaliczyć pogorszenie terms of trade. Powoduje to dokonana w wyniku subwencji obniżka ceny towaru x na rynku międzynarodowym z OA do OA',. Wielkość tych strat zależy od skali obniżki ceny i wolumenu eksportowanych towarów x. Oprócz strat, jakie ponosi eksporter, na uwagę zasługują też straty importera (kraju 2). Ponoszą je producenci wyrobów konkurujących z subsydiowanym przez eksportera importem z kraju 1; tańszy import eliminuje część droższych producentów z rynku w kraju 2. Jest to jednak konkurencja nieuczciwa, a więc nie związana z niższymi kosztami produkcji w kraju 1, lecz z pomocą państwa. W kraju 2 zyskują na tym konsumenci, którzy mają możliwość nabycia tańszych (choć subsydiowanych przez kraj 1) towarów x. 323 Subsydia dopóty przynoszą krajowi 1 korzyści w formie wzrostu eksportu, dopóki kraj 2 (pod naciskiem własnych producentów konkurujących z importem) nie wprowadzi ceł lub opłat wyrównawczych. Konsumenci w kraju 2 będą natomiast tak długo korzystać z tańszego (od produkcji krajowej) importu, jak długo pośrednicy nie wyrównają ceny subwencjonowanego towaru na tym rynku z poziomem sprzed subwencji. Subsydia eksportowe są dzielone na bezpośrednie i pośrednie (zob. rysunek 10.8)25. Subsydia bezpośrednie polegają przede wszystkim na wypłacaniu eksporterom określonych premii zależnie od wielkości zrealizowanego eksportu26. Jest to forma najdłużej stosowana. Ponadto mogą one być udzielane w formie zwrotu eksporterowi różnicy między wyższą ceną wewnętrzną a niższą ceną światową, a także w formie wypłat na sfinansowanie badań rynków zagranicznych, akwizycji, reklamy itp. Cechą subsydiów bezpośrednich jest ich łatwa wykrywalność przez partnerów zagranicznych, w konsekwencji czego państwa importujące mogą je bez trudu zneutralizować za pomocą ceł wyrównawczych, opłat wyrównawczych lub też innych narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej. Subsydia pośrednie zostały stworzone głównie po to, aby utrudnić ich wykrycie i uchronić eksporterów przed neutralizującymi działaniami ze strony importerów. Są one stosowane w wielu formach, przy czym wraz z upływem czasu część z nich jest zaniechana, inne natomiast są wprowadzane do praktyki. Ogólną cechą subsydiów pośrednich jest przyjmowanie przez nie formy różnego typu ulg i ułatwień, obniżających koszty produkcji i ułatwiających eksport. W najogólniejszym zarysie subsydia pośrednie można podzielić na trzy najważniejsze grupy: ułatwienia fiskalne, ulgi kredytowe oraz korzyści eksporterów związane z finansowaniem przez państwo wydatków o charakterze marketingowym. Na ułatwienia fiskalne składają się przede wszystkim ulgi podatkowe udzielane przez państwo przedsiębiorstwom produkującym na eksport lub eksportującym. Ich forma może być zróżnicowana (obniżka podatku od płac lub zysku, zmniejszenie kwoty zysku podlegającej opodatkowaniu, np. ze względu na przyznane prawo do przyspieszonej amortyzacji). Do ułatwień fiskalnych należy również zaliczyć zwrot eksporterowi ceł, którymi został obciążony import surowców i elementów kooperacyjnych stosowanych w produkcji eksportowej, prawo do rozwoju tej produkcji w strefach wolnocłowych i związane z tym korzyści wynikające z wykorzystywania wolnych od cła importowanych maszyn i urządzeń, materiałów i półproduktów. 25 Zob. Z. Kamecki, Pozataryfowe narzędzia polityki handlowej w kapitalizmie. W: J. Soł-daczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki..., jw., s. 223. 26 A.J. Klawe, A. Makać, Zarys międzynarodowych..., jw., s. 318. 324 r Do ulg kredytowych należą przede wszystkim obniżki oprocentowania kredytów udzielonych eksporterowi przez państwo lub też wydłużenie okresu ich karencji. W przypadku gdy eksporter uzyskał kredyt w banku prywatnym, formą ulgi kredytowej może być opłacenie przez rząd, ze kodkó-w budżetowych, części oprocentowania tego kredytu. Państwo może też udzielić eksporterowi gwarancji w przypadku, gdy dostarcza on swoje wyroby odbiorcy zagranicznemu nie za gotówkę, lecz na kredyt. Ewentualne uchylenie się importera od spłaty tego typu kredytu obciąża budżet państwa, a nie eksportera. W grupie subsydiów o charakterze korzyści z pokrywania przez państwo wydatków marketingowych eksportera znajdują się przede wszystkim organizowanie i finansowanie przez rząd ośrodków handlowych (np. biur radcy handlowego), zajmujących się zbieraniem i rozpowszechnianiem informacji dotyczących możliwości zbytu za granicą towarów eksportowanych przez dany kraj. Do tej samej grupy subsydiów należy też zaliczyć organizowanie przez państwo różnego typu wystaw, targów i innych imprez promocyjnych ułatwiających eksport towarów. Oprócz wymienionych trzech podstawowych grup subsydiów pośrednich niekiedy są stosowane rozwiązania dodatkowe. Nie mają one jednak charakteru uniwersalnego, lecz dotyczą sytuacji specyficznych. Jedną z takich sytuacji stanowi zamrożenie przez państwo poziomu cen wewnętrznych. W takim przypadku eksporter może uzyskać zgodę na podniesienie ceny wewnętrznej towaru eksportowanego, aby móc taniej sprzedać towar za granicą, nie umniejszając swoich łącznych dochodów. Drugą sytuację specyficzną stanowią ograniczenia dewizowe. Eksporter może w tym przypadku uzyskać zgodę na wykorzystanie części przychodów dewizowych na sfinansowanie np. importu towarów zaopatrzeniowych (lub innych). Dumping Dumping, podobnie jak subsydia eksportowe, oznacza sprzedaż towaru za granicą poniżej ceny wewnętrznej kraju eksportera, a w krańcowym przypadku — poniżej kosztów produkcji tego towaru w kraju eksportującym. Różnica w stosunku do subwencji dotyczy podmiotu stosującego tę formę protekcji; subsydia finansuje rząd, obciążając budżet państwa, dumping — przedsiębiorstwa na własny rachunek. Głównym celem dumpingu jest zdobycie lub utrzymanie rynku kraju importera poprzez obniżkę ceny eksportowej i pokonanie konkurentów. Postępowanie takie jest jednak na rynku międzynarodowym traktowane jako nie fair, niszczy bowiem konkurentów nie przez zwiększanie efektywności produkcji, polepszanie jakości, lepszy marketing, lecz przez przenoszenie części kosztów związanych z produkcją i sprzedażą na konsumentów krajowych. Dumpingowi towarzyszy bowiem na ogół podnoszenie ceny wewnętrznej eksportowanego towaru. Producenci krajowi, zagrożeni przez tego typu im- 325 port, dążą do usunięcia negatywnych skutków dumpingu i wyrównania warunków konkurencji. Służą temu na ogół cła antydumpingowe, wprowadzane przez państwa dotknięte tym zjawiskiem. Depozyty importowe Depozyty importowe pełnią również — zgodnie z charakterem ograniczeń parataryfowych — funkcje podobne do ceł; podrażają one towary importowane na rynku wewnętrznym kraju je wprowadzającego, a w szczególnych przypadkach wpływają pozytywnie na kształtowanie się jego terms of trade. Przez pojęcie depozytów importowych należy rozumieć obciążenie importera przez państwo obowiązkiem wpłaty na specjalny, nie oprocentowany rachunek kwoty proporcjonalnej do wielkości importu. Pozostaje ona na tym rachunku z góry określony czas, po czym zostaje importerowi zwrócona, jeśli nie zajdą w tym czasie okoliczności obciążające go (np. nie wywiąże się z obowiązku poniesienia kosztów reklamacji ze strony nabywców importowanych towarów). Depozyty nie są oprocentowane, importer ponosi więc straty. Straty te są dodatkowo wyższe, jeśli importer musi skorzystać z kredytu. W efekcie koszty z tego tytułu dolicza on do ceny krajowej towaru importowanego. Podraża to te towary, a tym samym ogranicza na nie popyt. Niekiedy importer, aby przeciwdziałać temu zjawisku, ogranicza swoje zyski, obniżając cenę dewizową. Poprawia tym samym terms of trade kraju wprowadzającego depozyty. Depozyty importowe mają zróżnicowany zakres; mogą one obciążać pojedynczy towar lub szeroki asortyment przywozu. W efekcie może być różne obciążenie importerów ich negatywnymi skutkami. Podwyższenie podstawy wymiaru cła Do barier parataryfowych należy również przyjęcie za podstawę ustalenia obciążenia celnego ceny wewnętrznej w kraju importującym zamiast ceny handlu zagranicznego. Jest to praktykowane w sytuacji, gdy cena wewnętrzna jest wyższa od ceny importowej. W efekcie zwiększa się obciążenie celne przywożonego towaru, a tym samym zmniejsza się jego konkurencyjność. Co więcej, importer nie jest w stanie przeciwdziałać tego typu ograniczeniu; obniżka ceny importowej nie stwarza takiej możliwości, a zmiana ceny wewnętrznej pozostaje poza zakresem oddziaływania importera. Kontyngenty taryfowe Wyrazem kontyngentów taryfowych jest likwidacja bądź obniżka stawki celnej do pewnego poziomu importu. Mogą one obejmować wszystkich eksporterów do danego kraju lub tylko ich część (np. tylko z krajów Unii Europejskiej). Eksporterów spoza ustalonego kontyngentu obowiązują normalne stawki celne stosowane przez dany kraj w stosunku do całości dostaw. 326 W efekcie zastosowania kontyngentów taryfowych objęta nimi część importu jest tańsza od reszty o wysokość stawki celnej. Kontyngenty są stosowane wtedy, kiedy potencjalny import przewyższa możliwości zbytu na terenie danego kraju. Służą one więc selekcji eksporterów zagranicznych, różnicując opłacalność dokonywanych transakcji. Inne bariery parataryfowe Poza omówionymi dotychczas barierami parataryfowymi istnieje jeszcze wiele innych ich rodzajów, oddziałujących na import w sposób podobny do ceł, choć nie są one cłami. Znaczna część tych ograniczeń ma charakter techniczny, dotyczy ochrony zdrowia nabywców, ochrony środowiska naturalnego itp. Wszystkie one zmuszają producentów towarów eksportowanych do ponoszenia dodatkowych nakładów w celu sprostania wymogom na rynku importera. Podnoszą więc koszty produkcji i ceny, a więc zmniejszają konkurencyjność takiego eksportu w porównaniu z wyrobami krajowymi. Szczególną trudność sprawiają przepisy zróżnicowane w poszczególnych krajach, często ze sobą sprzeczne. Eksporter musi nie tylko dokładnie je znać, lecz także programować wielkość produkcji zróżnicowanej pod względem wymogów w proporcji do możliwości zbytu. Źródłem kłopotów jest też często konieczność uzyskiwania określonych certyfikatów w kraju importera; dotyczą one na ogół żywności, leków, a niekiedy także innych wyrobów. Dokonywana procedura ujednolicania tego typu norm i przepisów w skali międzynarodowej ułatwia eksporterom pokonywanie barier z tym związanych, choć nie likwiduje całkowicie ich skutków dla konkurencyjności z produkcją rodzimą w kraju importera. Dyskryminacyjnemu charakterowi tych ograniczeń przeciwdziałają umowy i porozumienia międzynarodowe, nie do końca jednak udaje im się je wyeliminować z handlu międzynarodowego. 10.4. Narzędzia pozataryfowe Pojęcie narzędzi pozataryfowych Pojęcie narzędzi pozataryfowych nie zostało dotychczas jednoznacznie określone. Wynika to z faktu, iż narzędzia te są bardzo zróżnicowane, jest ich wiele, przy czym gdy część z nich przestaje być stosowana, pojawiają się nowe. W języku angielskim określa się je różnymi pojęciami: non-tariff measures, non-tariff barriers, non-tariff restraints, non-tariff distorsions, non-tariff obstac-les27 itp. 27 Zob. J. Wieczorek, Znaczenie środków..., jw., s. 47-48. 327 W dalszej części książki przez pojęcie narzędzi pozataryfowych będziemy rozumieli inne niż cła i narzędzia parataryfowe bariery w handlu międzynarodowym, których funkcją jest bezpośrednie ograniczenie obrotów towarowych z zagranicą, a zwłaszcza ich wolumenu. Narzędzia pozataryfowe (podobnie jak parataryfowe) są stosowane selektywnie, z natury więc mają charakter dyskryminacyjny. Decyzji o ich wprowadzeniu nie musi podejmować władza ustawodawcza, lecz wykonawcza, co znacznie skraca czas decydowania i zwiększa elastyczność tego typu ograniczeń. Przeważająca część narzędzi pozataryfowych jest stosowana w formie dyskretnej, wszystkie zaś są stosowane jako bariery wewnętrzne. Ograniczenia ilościowe Przez pojęcie ograniczeń ilościowych (nazywanych też kontyngentami) rozumie się określenie przez państwo wolumenu importu lub eksportu, który nie może być przekroczony w skali roku (lub w innym okresie). W przypadku gdy kontyngent ilościowy jest ustalony na poziomie zerowym, mamy do czynienia z zakazem eksportu lub importu. Krańcowo odmiennym rozwiązaniem jest ustalenie kontyngentu na poziomie wyższym od rzeczywistego przywozu lub wywozu; w tym przypadku chodzi o kontrolę obrotów przez państwo. W przeważającej liczbie przypadków jednak ograniczenia ilościowe są ustalane w przedziale między tymi dwoma rozwiązaniami krańcowymi. Do podstawowych przyczyn ilościowego ograniczania przywozu należy zaliczyć: ochronę produkcji krajowej, potrzebę skierowania popytu z towarów importowanych na krajowe, przeciwdziałanie deficytowi bilansu handlowego, względy sanitarne lub względy bezpieczeństwa. Rzadziej są stosowane ograniczenia ilościowe w eksporcie. W tym przypadku do głównych przyczyn zalicza się potrzebę przeciwdziałania eksportowi towarów deficytowych na rynku krajowym, względy bezpieczeństwa (niedopuszczenie do eksportu np. broni do kraju nieprzyjaznego), konieczność zastosowania retorsji wobec kraju, który postępuje nie fair wobec eksportera. Kontyngentowanie handlu zagranicznego powoduje dwojakie skutki. Po pierwsze, zmniejsza podaż towarów importowanych na rynku krajowym lub towarów eksportowanych na rynkach zagranicznych. Po drugie, prowadzi na ogół do wzrostu cen, zwłaszcza wtedy, kiedy popyt na towary podlegające ograniczeniom jest mało elastyczny; w tym aspekcie ograniczenia pozataryfowe są podobne do parataryfowych. Ograniczenia ilościowe mogą być stosowane w dwóch formach: jako globalne (nazywane też sztywnymi) lub bilateralne (nazywane elastycznymi). Kontyngenty globalne są ustalane autonomicznie przez rządy i wyrażane w maksymalnych wielkościach importu poszczególnych towarów ze wszystkich krajów lub pewnej ich części. W okresie obowiązywania nie ulegają one zmianie. Kontyngenty bilateralne są uzależnione od ustępstw partnera, z natury więc ulegają zmianie w czasie. 328 Licencje importowe Przez pojęcie licencji importowych rozumie się zezwolenia wydawane przez władze państwowe przedsiębiorstwom na przywóz określonej ilości konkretnego towaru. Licencje na ogół towarzyszą kontyngentom importowym. Zdarzają się jednak przypadki, że są wydawane importerom w warunkach braku ograniczeń ilościowych; chodzi wtedy o kontrolę importu przez państwo. W sytuacji gdy są stosowane ograniczenia ilościowe importu, suma licencji wydanych zainteresowanym przedsiębiorstwom nie może przekroczyć kontyngentu ilościowego. Są one więc rozdzielane dopóty, dopóki nie zostaną wyczerpane ustalone limity. W praktyce państwo niekiedy zaprzestaje wydawania licencji, chociaż ustalony kontyngent nie został jeszcze wyczerpany. W takim przypadku nieoficjalnie ustala się niższy kontyngent, niż to wcześniej zapowiedziano (np. ze względu na pogorszenie sytuacji gospodarczej). W okresie krótkim kontyngenty ilościowe i licencje importowe są na ogół bardzo skutecznym narzędziem ochrony produkcji krajowej przed konkurencją zagraniczną, ochrony bilansu handlowego bądź też przeciwdziałania destrukcji rynku wewnętrznego (market disruptioń). W okresie długim jednak powodują one wiele negatywnych skutków ekonomicznych. Izolując producentów rodzimych przed konkurencją zagraniczną, prowadzą one do rozwoju produkcji mało efektywnej, o wysokich kosztach, niskiej jakości i nowoczesności. Ochrona rynku wewnętrznego przed dostawcami zagranicznymi rodzi tendencje do podwyższania cen, a nawet narastania deficytu pewnych towarów. Ochrona bilansu handlowego natomiast dopóty jest skuteczna, dopóki zagranica nie zastosuje podobnych narzędzi polityki ekonomicznej. Dobrowolne ograniczenia eksportu W odróżnieniu od kontyngentów i licencji wprowadzanych przez kraje importujące dobrowolne ograniczenia eksportu (yoluntary export restraint — VER) są wprowadzane — z formalnego punktu widzenia — przez kraj zmniejszający swój wywóz. Dzieje się to oczywiście na żądanie importera. Eksporter godzi się na takie wyjście w celu uniknięcia ostrzejszych restrykcji importowych. Z punktu widzenia importera dobrowolne ograniczenie eksportu jest często wygodniejszym rozwiązaniem niż wprowadzenie ograniczenia ilościowego. Większość krajów bowiem należy do Światowej Organizacji Handlu (dawniej GATT), która zakazuje stosowania kontyngentów ilościowych (poza ściśle określonymi przypadkami). Porozumienia o dobrowolnym ograniczeniu eksportu Pewną odmianą dobrowolnych ograniczeń eksportu są porozumienia o dobrowolnym ograniczeniu eksportu {yoluntary restraint agreement — VRA). Dotyczą one na ogół tzw. towarów wrażliwych i są zawierane miedzy eksporterem Licencje importowe Przez pojęcie licencji importowych rozumie się zezwolenia wydawane przez władze państwowe przedsiębiorstwom na przywóz określonej ilości konkretnego towaru. Licencje na ogół towarzyszą kontyngentom importowym. Zdarzają się jednak przypadki, że są wydawane importerom w warunkach braku ograniczeń ilościowych; chodzi wtedy o kontrolę importu przez państwo. W sytuacji gdy są stosowane ograniczenia ilościowe importu, suma licencji wydanych zainteresowanym przedsiębiorstwom nie może przekroczyć kontyngentu ilościowego. Są one więc rozdzielane dopóty, dopóki nie zostaną wyczerpane ustalone limity. W praktyce państwo niekiedy zaprzestaje wydawania licencji, chociaż ustalony kontyngent nie został jeszcze wyczerpany. W takim przypadku nieoficjalnie ustala się niższy kontyngent, niż to wcześniej zapowiedziano (np. ze względu na pogorszenie sytuacji gospodarczej). W okresie krótkim kontyngenty ilościowe i licencje importowe są na ogół bardzo skutecznym narzędziem ochrony produkcji krajowej przed konkurencją zagraniczną, ochrony bilansu handlowego bądź też przeciwdziałania destrukcji rynku wewnętrznego (market disruptioń). W okresie długim jednak powodują one wiele negatywnych skutków ekonomicznych. Izolując producentów rodzimych przed konkurencją zagraniczną, prowadzą one do rozwoju produkcji mało efektywnej, o wysokich kosztach, niskiej jakości i nowoczesności. Ochrona rynku wewnętrznego przed dostawcami zagranicznymi rodzi tendencje do podwyższania cen, a nawet narastania deficytu pewnych towarów. Ochrona bilansu handlowego natomiast dopóty jest skuteczna, dopóki zagranica nie zastosuje podobnych narzędzi polityki ekonomicznej. Dobrowolne ograniczenia eksportu W odróżnieniu od kontyngentów i licencji wprowadzanych przez kraje importujące dobrowolne ograniczenia eksportu {yoluntary export restraint — VER) są wprowadzane — z formalnego punktu widzenia — przez kraj zmniejszający swój wywóz. Dzieje się to oczywiście na żądanie importera. Eksporter godzi się na takie wyjście w celu uniknięcia ostrzejszych restrykcji importowych. Z punktu widzenia importera dobrowolne ograniczenie eksportu jest często wygodniejszym rozwiązaniem niż wprowadzenie ograniczenia ilościowego. Większość krajów bowiem należy do Światowej Organizacji Handlu (dawniej GATT), która zakazuje stosowania kontyngentów ilościowych (poza ściśle określonymi przypadkami). Porozumienia o dobrowolnym ograniczeniu eksportu Pewną odmianą dobrowolnych ograniczeń eksportu są porozumienia o dobrowolnym ograniczeniu eksportu (yoluntary restraint agreement — VRA). Dotyczą one na ogół tzw. towarów wrażliwych i są zawierane miedzy eksporterem 329 i importerem na z góry określony czas. Przeważnie eksporter jest zmuszony do zawarcia takiego porozumienia, w innym przypadku bowiem grożą mu jeszcze ostrzejsze ograniczenia (np. kontyngentowanie importu). Zarówno dobrowolne ograniczenia eksportu, jak i porozumienia o dobrowolnym ograniczeniu eksportu nie zostały bezpośrednio objęte zakazami GATT (w momencie gdy ustalano tekst GATT, nie było jeszcze tego typu ograniczeń). W związku z tym przez wiele lat dawały one krajom zainteresowanym ich stosowaniem znacznie większą swobodę działania niż kontyngenty ilościowe. Wykorzystywano je często selektywnie, co nadawało im charakter dyskryminacyjny. Dopiero w porozumieniach Rundy Urugwajskiej GATT, które weszły w życie 1 stycznia 1995 r., oba rodzaje ograniczeń „dobrowolnych" uznano za zakazane. Od tej pory nie wolno ich stosować, a istniejące z przeszłości powinny zostać zlikwidowane28. Ograniczenia dewizowe Przez pojęcie ograniczeń dewizowych rozumie się całkowite lub częściowe zniesienie swobody obrotów dewizowych z zagranicą. W warunkach ograniczeń obroty te zostają poddane kontroli lub są w pełni przejmowane przez administrację państwową. Wyrazem tego jest obowiązek odsprzedawania upoważnionym bankom dewiz zarobionych za granicą. Jednocześnie płatności na rzecz zagranicy mogą być dokonywane tylko po uzyskaniu zezwolenia państwa. Zakres ograniczeń dewizowych może być przy tym zróżnicowany rzeczowo lub geograficznie. W pierwszym przypadku ograniczenia mogą dotyczyć całości lub tylko części obrotów towarowych z zagranicą, w przypadku drugim — wszystkich lub tylko części partnerów zagranicznych. Z zakresem ograniczeń dewizowych wiąże się ściśle zakres ograniczenia wymienialności waluty danego kraju. Może on mianowicie mieć charakter wewnętrzny, zewnętrzny bądź całkowity. W przypadku gdy ograniczenia dewizowe dotyczą wszystkich walut obcych, wszystkich tytułów płatności i wszystkich podmiotów gospodarczych, waluta danego kraju jest w pełni niewymienialna (wewnętrznie i zewnętrznie). W przypadku zaś gdy ograniczenia dewizowe dotyczą wybranych walut obcych, wybranych tytułów płatności bądź wybranych podmiotów gospodarczych, waluta danego kraju jest tylko częściowo niewymienialna (wewnętrznie lub zewnętrznie). O niewymienialności wewnętrznej mówimy wtedy, gdy osoby, przedsiębiorstwa i instytucje danego kraju nie mają swobody wymiany swojej waluty wewnętrznej na waluty obce. O niewymienialności zewnętrznej można mówić wówczas, kiedy osoby, przedsiębiorstwa i instytucje zagraniczne nie mają zezwolenia na wymianę waluty wewnętrznej danego kraju na inne waluty. W warunkach ograniczeń dewizowych znajdują zastosowanie specyficzne formy rozliczeń międzynarodowych, począwszy od transakcji barterowych i kompensacyjnych, a skończywszy na umowach płatniczych i clearingowych. 28 Zob. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykow-ska, jw., s. 245-246. 330 Wyrazem transakcji barterowych jest wymiana jednego towaru na inny. Dokonuje się jej w formie naturalnej, a więc bez udziału dewiz. Wymiana typu barterowego jest realizowana w sytuacjach szczególnie trudnych dla jednego z partnerów, gdy brak zagranicznych środków płatniczych nie pozwala mu na inną formę rozliczeń. Transakcje kompensacyjne polegają na wiązaniu po stronie eksportu i importu większej liczby towarów niż jeden. Mogą się one odbywać w dwóch formach: pełnej i częściowej kompensaty. Kompensata pełna ma miejsce wtedy, kiedy następuje zbilansowanie wymiany bez udziału dewiz. Kompensata częściowa wymaga wykorzystania dewiz do rozliczenia tej części wymiany, która nie została zbilansowana w formie naturalnej. Transakcje kompensacyjne, jakkolwiek pozwalają rozszerzyć zakres wymiany w stosunku do transakcji barterowych, nie prowadzą do pełnego wykorzystania możliwości partnerów, ograniczając je do słabszej strony. Umowy płatnicze dopuszczają pewien zakres rozliczeń dewizowych, precyzując granicę transferu dewiz w ujęciu globalnym lub według wyspecyfikowanych branżowo kontyngentów płatniczych. Umowy płatnicze mają zastosowanie przy przechodzeniu krajów od całkowitych ograniczeń dewizowych do wymienialności walut. Umowy clearingowe polegają na rozliczeniach między krajami z tytułu eksportu i importu, dokonywanych w walutach narodowych każdego z partnerów uczestniczących w clearingu. Rozliczenia te następują bez udziału dewiz. Mogą one mieć charakter dwustronny lub wielostronny. W przypadku rozliczeń wielostronnych clearing, pozwalając na wielostronną kompensatę sald, znacznie rozszerza zakres wymiany międzynarodowej w stosunku do clearingu dwustronnego, ograniczonego możliwościami słabszego partnera. Zakupy rządowe Do narzędzi pozataryfowych zagranicznej polityki ekonomicznej należy również zaliczyć zakupy rządowe, preferujące towary krajowe nawet wtedy, kiedy są one droższe od przywożonych z zagranicy. Rząd bardzo rzadko ustanawia przy tym odpowiednie przepisy zobowiązujące go do zakupów towarów krajowych zamiast importowanych (żeby nie być posądzonym o stosowanie barier o charakterze dyskryminacyjnym). Formalnie więc wszystko odbywa się w warunkach wolnej konkurencji, w rzeczywistości jednak rząd z różnych przyczyn (zwalczając bezrobocie, restrukturyzując gospodarkę, popierając postęp techniczny itp.) preferuje produkcję rodzimą. Liczba ograniczeń pozataryfowych z biegiem lat się zwiększa; w praktyce nie została jeszcze do końca zewidenqonowana. Wiele ograniczeń jest stosowanych w ukryciu przed partnerami zagranicznymi, niektóre w formie ograniczeń wewnętrznych tylko od czasu do czasu obejmują produkty importowane. Wiąże się to z faktem, iż prawie całkowita rezygnacja wielu krajów ze stosowania ceł stworzyła zapotrzebowanie na nowe narzędzia zagranicznej polityki ekonomicznej. Rozdział 11 nędzynarodowa polityk ekonomiczna &?>?>&-&*? 11.1. Pojęcie międzynarodowej polityki ekonomicznej Przez pojęcie międzynarodowej polityki ekonomicznej będziemy rozumieli jednolite w skali grupy krajów, regionu geograficznego bądź w skali globalnej cele, środki i narzędzia tej polityki. Drogą prowadzącą do wypracowania międzynarodowej polityki ekonomicznej jest koordynacja zagranicznej polityki ekonomicznej zainteresowanych krajów. Koordynacja ta może przy tym mieć zróżnicowany charakter i zakres; może być dokonywana ex post lub ex ante, może też przybierać formę wspólnej polityki zagranicznej. Koordynacja ex post sprowadza się do wymiany informacji między zainteresowanymi krajami na temat kierunków zagranicznej polityki ekonomicznej; nosi ona nazwę konsultacji. Poszczególne kraje prowadzą jednak nadal autonomicznie zagraniczną politykę ekonomiczną. Informacje uzyskane w trakcie konsultacji są wykorzystywane w celu zbliżenia kierunków tej polityki. Koordynacja ex ante wyraża się w dopasowywaniu kierunków zagranicznej polityki ekonomicznej; nosi ona nazwę właściwej koordynacji. W tym przypadku międzynarodowa polityka ekonomiczna jest efektem uzgodnień między krajami prowadzącymi zagraniczną politykę ekonomiczną. Zakres tych uzgodnień może być zdeterminowany geograficznie, problemowo bądź czasowo. Wyrazem ujęcia geograficznego jest dobór krajów zainteresowanych prowadzeniem polityki międzynarodowej. Wyrazem ujęcia problemowego jest zakres tematyczny bądź branżowy międzynarodowej polityki ekonomicznej. Ujęcie czasowe zaś wyraża horyzont międzynarodowej polityki ekonomicznej. Najdalej idącą formą koordynacji celów, środków i narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej jest wspólna międzynarodowa polityka ekonomiczna. 332 Cele międzynarodowej polityki ekonomicznej Przez pojęcie celów międzynarodowej polityki ekonomicznej będziemy rozumieli priorytety w stosunkach gospodarczych z zagranicą w skali grupy krajów, regionu bądź w skali globalnej. Priorytety te mogą być wspólne dla pewnej grupy krajów (np. dla członków ugrupowania integracyjnego, zlokalizowanych na jednym terytorium, reprezentujących podobny poziom rozwoju gospodarczego). Priorytety mogą również łączyć kraje ze względu na charakter problemowy (np. dążenie do zwiększenia dochodów z produkcji i eksportu surowców, zamiar stabilizacji cen określonych artykułów rolnych). Identyczne priorytety mogą też wystąpić w skali globalnej (np. ochrona środowiska naturalnego), rodząc zainteresowanie wszystkich krajów prowadzeniem międzynarodowej polityki ekonomicznej w tym zakresie. Podobnie jak zagraniczna polityka ekonomiczna, także polityka międzynarodowa ma cele o zróżnicowanym horyzoncie czasowym: krótkim, średnim i długim. Horyzont krótki mają głównie cele o charakterze koniunkturalnym (stabilizacja cen, zagwarantowanie stałych dostaw surowców i energii, przeciwdziałanie deficytowi bilansu handlowego itp.). Horyzont średni mają dążenia do przeciwdziałania ograniczeniom w handlu zagranicznym oraz przyspieszenia tempa rozwoju gospodarczego. Horyzont długi zaś mają cele o charakterze strukturalnym (zmiana miejsca w międzynarodowym podziale pracy, przekształcenie struktury produkcji, zmiana struktury eksportu, zrównoważenie bilansu płatniczego itp.). Środki międzynarodowej polityki ekonomicznej Przez pojęcie środków międzynarodowej polityki ekonomicznej będziemy rozumieli ujęte rzeczowo lub wartościowo zasoby towarów lub czynników produkcji służące do osiągnięcia celów tej polityki. Środki te są tworzone z funduszy krajów prowadzących międzynarodową politykę ekonomiczną. Mogą one się zwiększać lub zmniejszać w trakcie realizacji zadań tej polityki. Mogą być przy tym wykorzystywane przez wszystkie kraje lub tylko kraje wybrane. Wreszcie środki międzynarodowej polityki ekonomicznej mogą podlegać zwrotowi, lub mu nie podlegać, ze strony krajów korzystających z tych środków. Przykładami różnych rozwiązań w tej dziedzinie są międzynarodowe porozumienia towarowe, mające specjalne fundusze związane z finansowaniem tworzonych zapasów, Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy posługujące się funduszem rezerwowym czy Unia Europejska posiadająca specjalny budżet. Według podobnych schematów funkcjonują prawie wszystkie ośrodki międzynarodowe prowadzące skoordynowaną lub wspólną zagraniczną politykę ekonomiczną w formie polityki międzynarodowej. Narzędzia międzynarodowej polityki ekonomicznej Przez pojęcie narzędzi międzynarodowej polityki ekonomicznej będziemy rozumieli skoordynowane w skali grupy krajów, regionu bądź globalnie narzędzia zagranicznej, a często także wewnętrznej polityki ekonomicznej. Koordynacja ta może mieć przy tym charakter międzynarodowy lub ponadnarodowy. W pierwszym przypadku poszczególne kraje mają autonomię we wzajemnym dopasowywaniu narzędzi swej polityki. Uzgodnienia międzynarodowe są dokonywane za pomocą porozumień i umów międzynarodowych bądź też z wykorzystaniem organizacji międzynarodowych. W drugim przypadku wypracowywanie narzędzi międzynarodowej polityki ekonomicznej przyjmuje charakter ponadnarodowy; dokonuje się tego w ramach ugrupowań integracyjnych bądź korporacji transnarodowych. 11.2. Podmioty międzynarodowej polityki ekonomicznej W najogólniejszym zarysie można wymienić trzy podstawowe grupy podmiotów międzynarodowej polityki ekonomicznej: państwa, międzynarodowe organizacje gospodarcze i korporacje transnarodowe. Państwa Wpływ poszczególnych państw na wypracowywanie i prowadzenie międzynarodowej polityki ekonomicznej jest funkcją wielu czynników, w tym: politycznych, gospodarczych, społecznych, militarnych, demograficznych i innych1. Kraje o stabilnych systemach politycznych, liczącym się potencjale gospodarczym, silne militarnie, odgrywające ważną rolę w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych mają dominujący wpływ na międzynarodową politykę ekonomiczną. Decydują one bowiem o znaczącej części międzynarodowych powiązań gospodarczych. Narzędzia ich zagranicznej polityki ekonomicznej stanowią podstawę kształtowania narzędzi międzynarodowej polityki ekonomicznej. Kraje małe i słabsze, uczestnicząc w procesie koordynacji zagranicznej polityki ekonomicznej, muszą natomiast dostosowywać narzędzia swej polityki do parametrów ustalanych przez kraje o dominującej roli w międzynarodowej polityce ekonomicznej. Wyrazem zróżnicowanej pozycji obu tych grup państw jest ich rola w kształtowaniu porozumień, w oddziaływaniu na działalność międzynarodo- 1 Zob. W. Morawiecki, Międzynarodowe organizacje gospodarcze. System organizacji międzynarodowych, PWN, Warszawa 1987, t. 1, s. 42-46. 334 wych organizacji gospodarczych, a także na pozycję ich przedsiębiorstw narodowych w stosunkach międzynarodowych. Państwa mogą brać udział w wypracowywaniu i prowadzeniu międzynarodowej polityki ekonomicznej w dwojaki sposób: bezpośrednio — przez zawieranie przez rządy porozumień i umów międzynarodowych, bądź też pośrednio — przez oddziaływanie na przedsiębiorstwa uczestniczące we współpracy międzynarodowej i działalność organizacji międzynarodowych. Międzyrządowe umowy i porozumienia międzynarodowe mogą być zawierane między dwoma krajami lub większą ich liczbą. Za ich pomocą określa się kierunki i formy współpracy międzynarodowej, zasady rozliczeń, sposoby równoważenia bilansów handlowych i płatniczych, reguły polityki kredytowej itp. Umowy takie mogą jednocześnie określać sposoby prowadzenia polityki ekonomicznej i jej narzędzia. Oddziałując na przedsiębiorstwa uczestniczące we współpracy międzynarodowej, państwa kształtują zakres ich powiązań międzynarodowych, formy współpracy, sposoby rozliczeń finansowych itp. Międzynarodowe organizacje gospodarcze Międzynarodowe organizacje gospodarcze jako podmioty międzynarodowej polityki ekonomicznej można podzielić na dwie grupy: powszechne i grupowe2. Organizacje powszechne obejmują swym zasięgiem wszystkie lub prawie wszystkie państwa świata. Uczestnictwo w nich jest dobrowolne i wynika z potrzeby rozwiązywania problemów wymagających współpracy wielu państw. Do takich problemów o charakterze gospodarczym należy zaliczyć: wyżywienie, rozwój gospodarczy, ochronę środowiska naturalnego, postęp techniczny i dostęp do niego, oddłużenie międzynarodowe itp. Warunkiem powszechnego charakteru międzynarodowych organizacji gospodarczych jest nie tylko formalna, lecz także faktyczna dostępność dla wszystkich państw, mimo ich zróżnicowania pod względem poziomu rozwoju, struktury gospodarki, potencjału itp. Organizacje grupowe, w odróżnieniu od powszechnych, mają ograniczony zakres członkostwa3. Należą do nich tylko niektóre państwa, odpowiadające specjalnym wymaganiom. Kryteria selekcji członków takich organizacji mogą być wyraźnie sformułowane w ich statutach, najczęściej jednak wynikają pośrednio z celów i zasad danej organizacji. Dotyczy to zwłaszcza organizacji o charakterze integracyjnym. Ugrupowania integracyjne kierują się przede wszystkim kryterium regionalnym, łącząc kraje znajdujące się w sąsiedztwie bądź w niezbyt dużej 2 Tamże, s. 83-87. 3 Tamże, s. 86. 335 odległości. Często stawiają również wymagania co do poziomu rozwoju gospodarczego, komplementarności struktur4 itp. Wchodzenie do organizacji integracyjnych jest procesem długotrwałym i wiąże się ze spełnieniem wielu warunków, w tym politycznych, społecznych, instytucjonalnych, produkcyjnych, technologicznych itp. Odbywa się ono na ogół etapowo; począwszy od luźnego stowarzyszenia, a skończywszy na pełnym członkostwie. Korporacje transnarodowe Korporacje transnarodowe są definiowane jako przedsiębiorstwa prowadzące działalność produkcyjną lub inną co najmniej w dwóch krajach oraz posiadające — również co najmniej w dwóch krajach — swoje filie bądź oddziały, będące w całości lub w części własnością przedsiębiorstwa macierzystego i działające pod jego kontrolą5. W praktyce korporacje transnarodowe mają swoje filie w wielu krajach. Ich działalność obejmuje przy tym wszystkie formy międzynarodowych powiązań rzeczowych. Zajmują się więc handlem towarami i usługami, a także przepływem czynników produkcji (kapitału, pracy, wiedzy technicznej). Z tego też względu na działalność tę ma wpływ zarówno narodowa polityka ekonomiczna, jak i zagraniczna polityka ekonomiczna wielu krajów. Korporacje transnarodowe starają się różnice tej polityki dyskontować na własną korzyść. Jednocześnie są one często promotorami międzynarodowej polityki ekonomicznej, ułatwiającej im działalność w różnych dziedzinach. W wielu przypadkach korporacje transnarodowe prowadzą własną międzynarodową politykę ekonomiczną, nie zawsze spójną z polityką krajów, w których mają swoje siedziby filie tych korporacji. 11.3. Międzynarodowe porozumienia towarowe Najważniejszymi międzynarodowymi porozumieniami towarowymi (govern-mental commodity arrangements) są międzynarodowe umowy: cukrowa, kakaowa, kawowa, pszeniczna, cynowa i porozumienie w sprawie wełny. Pierwsze z tych umów zostały zawarte w okresie międzywojennym, większość — po II wojnie światowej. Ich członkami są zarówno państwa produkujące i ekspor- 4 Zob. Współczesna gospodarka światowa, red. A.B. Kisiel-Łowczyc, jw., s. 45-48. 5 Zob. tamże, s. 13; L. Ciamaga, Światowa gospodarka rynkowa, PWN, Warszawa 1990, s. 234-235; Z. Cyrson, Korporacje wielonarodowe. Prawidłowości ekspansji zagranicznej, SGPiS, Warszawa 1981, s. 83; L. Żurawicki, Korporacje wielonarodowe w handlu światowym, PWE, Warszawa 1983, s. 20-28. tujące surowce rolne i mineralne, jak i importerzy tych towarów. Głównym celem działalności jest natomiast stabilizacja cen na rynku międzynarodowym6. Stabilizacja ta jest osiągana różnymi metodami, wśród których do ważniejszych należy zaliczyć tworzenie rezerwy stabilizującej, kontyngentowanie eksportu, ograniczanie importu itp. Rezerwy stabilizujące mają przy tym formę rzeczową lub pieniężną i są tworzone ze składek krajów członkowskich. W formie pieniężnej wykorzystuje się je do zakupu surowców, gdy ceny tych surowców maleją na rynku międzynarodowym, przekraczając z góry ustaloną dolną granicę bezpieczeństwa. W formie rzeczowej rezerwy te są wykorzystywane wtedy, kiedy ceny surowców rosnąc, przekraczają górną granicę bezpieczeństwa. Część zgromadzonych rezerw jest wówczas kierowana na rynek, aby spowodować spadek cen. Międzynarodowa umowa cukrowa Międzynarodowa umowa cukrowa po raz pierwszy została podpisana w 1931 r. w Brukseli, a następnie w 1937 r. w Londynie. Po II wojnie światowej aż do 1984 r. była ona wielokrotnie podpisywana i przedłużana. Celem umowy cukrowej była stabilizacja cen cukru na rynku międzynarodowym, narzędziem zaś kontyngentowanie eksportu cukru. Nadzorowaniem realizacji umowy cukrowej w praktyce zajmowała się Międzynarodowa Organizacja Cukrowa, zarządzana przez Międzynarodową Radę Cukrową. Zależnie od wysokości światowych cen cukru (powyżej lub poniżej ustalonego przedziału) Rada zmieniała kontyngenty eksportowe, co miało zapobiec nadmiernemu wzrostowi lub spadkowi cen. Jednocześnie umowa zobowiązywała państwa eksportujące do posiadania rezerw cukrowych i ich sprzedaży w sytuacji radykalnego zwiększenia popytu na cukier na rynku międzynarodowym. Importerzy zostali zobowiązani do ograniczania zakupów cukru w krajach nie będących sygnatariuszami umowy cukrowej. Od 1984 r. umowę zastąpiono luźnym porozumieniem bez prawa regulowania podaży cukru. Międzynarodowa umowa kakaowa Pierwsza umowa kakaowa została zawarta w 1972 r. Podpisały ją kraje będące producentami, eksporterami i importerami tego surowca. Celem tej umowy jest zrównoważenie popytu i podaży kakao, a w konsekwencji stabilizacja cen na rynku międzynarodowym. Dąży się do tego przez ustanowienie ceny minimalnej i ceny maksymalnej na kakao oraz rezerwy stabilizacyjnej (zapasów buforowych) w postaci surowca i środków finansowych na jego zakup. Mechanizm funkcjonowania tej umowy jest zbliżony do mechanizmu 6 Zob. Z.M. Doliwa-Klepacki, Encyklopedia organizacji międzynarodowych, Wydawnictwo 69, Warszawa 1997. 337 omówionej wcześniej umowy cukrowej: gdy cena kakao spadnie poniżej ceny minimalnej, wówczas z rezerwy stabilizacyjnej są wydatkowane środki na zakup tego surowca tak długo, aż cena wzrośnie powyżej poziomu minimalnego. Gdy cena kakao przekroczy poziom maksymalny, wówczas z rezerwy stabilizacyjnej surowiec ten jest sprzedawany dopóty, dopóki cena nie spadnie poniżej poziomu maksymalnego. Za właściwe funkcjonowanie międzynarodowej umowy kakaowej jest odpowiedzialna (utworzona na podstawie tej umowy) Międzynarodowa Organizacja Kakaowa. Międzynarodowa umowa kawowa Pierwsza umowa kawowa została podpisana w 1962 r. zarówno przez eksporterów, jak i przez importerów kawy. Jej cel jest zbliżony do międzynarodowej umowy kakaowej, a więc utrzymanie równowagi między podażą a popytem na kawę oraz stabilizacja cen tego surowca na rynku światowym. Głównym narzędziem osiągania tego celu jest kontyngentowanie eksportu. Gdy ceny kawy przekraczają poziom minimalny lub maksymalny, zmianie ulegają kontyngenty eksportowe. Importerzy natomiast zobowiązują się do limitowania zakupów kawy. Za realizację międzynarodowej umowy kawowej jest odpowiedzialna Międzynarodowa Organizacja Kawowa, w tym Międzynarodowa Rada Kawowa. Międzynarodowa umowa pszeniczna Pierwsza międzynarodowa umowa pszeniczna została zawarta w 1933 r. Po II wojnie światowej zawarto kilka takich umów. W 1968 r. umowę pszeniczna zastąpiono układem zbożowym, obejmującym nie tylko treść umowy, lecz także specjalną konwencję w sprawie pomocy żywnościowej. Celem międzynarodowej umowy pszenicznej jest stabilizacja ceny tego artykułu na rynku światowym przez zapewnienie równowagi między popytem a podażą na tym rynku. Osiągnięciu tego celu służy wprowadzenie obowiązku zakupu lub sprzedaży określonych ilości pszenicy przez importerów lub eksporterów, gdy cena światowa przekracza poziom minimalny lub maksymalny ustalony w umowie. W przypadku gdy cena przekroczy (w dół) poziom minimalny, państwa-importerzy są zobowiązane do kupowania pszenicy po cenie minimalnej od państw-eksporterów, dopóki nie wyczerpią ustalonych dla nich kontyngentów lub dopóki cena na rynku nie przekroczy (w górę) poziomu minimalnego. W przeciwnym razie, gdy cena przekroczy (w górę) poziom maksymalny, państwa eksportujące są zobowiązane do sprzedawania pszenicy importerom po cenie maksymalnej, dopóki nie wyczerpie się ustalony dla nich kontyngent lub cena na rynku nie spadnie poniżej poziomu maksymalnego. Sygnatariusze umowy pszenicznej nie doszli natomiast do porozumienia w sprawie utworzenia zapasów buforowych. 338 Realizacją ustaleń międzynarodowej umowy pszenicznej zajmuje się Międzynarodowa Rada Pszeniczna. Międzynarodowa umowa cynowa Pierwsza międzynarodowa umowa cynowa została zawarta w 1931 r., ostatnia (szósta) w 1982 r. i obowiązywała do 1989 r. Podpisały ją państwa zarówno eksportujące, jak i importujące cynę w celu utrzymania równowagi między popytem a podażą na rynku światowym7. Efektem miała być stabilizacja cen cyny na rynkach międzynarodowych. Podobnie jak w przypadku umowy cukrowej narzędziami stabilizacji cen były rezerwy stabilizacyjne i kontrola eksportu. Na podstawie międzynarodowej umowy cynowej została utworzona Międzynarodowa Rada Cynowa, realizująca postanowienia kolejnych umów cynowych. Zaprzestała ona wykonywania swoich funkcji w 1985 r. ze względu na niemożność przeciwdziałania wzrostowi ceny światowej cyny powyżej poziomu maksymalnego, mimo sprzedaży całego zapasu tego metalu z rezerwy stabilizacyjnej. Międzynarodowe porozumienie w sprawie wełny Pierwsze międzynarodowe porozumienie w sprawie wełny zostało zawarte w 1929 r. Na jego podstawie powołano Międzynarodową Organizację do Spraw Wełny, zrzeszającą producentów i eksporterów przędzy i tekstyliów wełnianych. Jej rola ogranicza się do koordynowania produkcji i handlu przędzą i tekstyliami wełnianymi. W odróżnieniu od innych umów i porozumień surowcowych nie podejmuje działań bezpośrednio stabilizujących ceny na rynku międzynarodowym. 11.4. Międzynarodowe organizacje gospodarcze Organizacja Narodów Zjednoczonych Organizacja Narodów Zjednoczonych jest organizacją o charakterze powszechnym — uniwersalnym8. W jej działalności oprócz wielu zagadnień o charakterze politycznym, z zakresu pokoju i bezpieczeństwa, istotną rolę — 7 Tamże, s. 226. 8 Zob. K. Michałowska-Gorywoda, W. Morawiecki, J. Mulewicz, Międzynarodowe organiza cje gospodarcze. Główne organizacje powszechne i grupowe, PWN, Warszawa 1987, t. 2, s. 5-23; Gospodarka światowa, red. A. Marszałek, jw., s. 38-39. 339 odgrywa także problematyka ekonomiczna. Zajmują się nią dwa organy ONZ: Zgromadzenie Ogólne oraz Rada Gospodarczo-Społeczna. Zgromadzenie Ogólne jest plenarnym organem międzynarodowym; zasiadają w nim przedstawiciele wszystkich krajów członkowskich. Na sesjach zwyczajnych i nadzwyczajnych są dyskutowane prawie wszystkie zagadnienia wchodzące w zakres międzynarodowej polityki ekonomicznej. Wyłącznie sprawami gospodarczymi zajmowały się dwie specjalne sesje Zgromadzenia Ogólnego ONZ: szósta w 1974 r. i siódma w 1975 r. Były one poświecone zagadnieniom Nowego Międzynarodowego Ładu Ekonomicznego. Wśród podjętych rezolucji szczególną wagę ma „Deklaracja o ustanowieniu Nowego Międzynarodowego Ładu Ekonomicznego" oraz Karta Ekonomicznych Praw i Obowiązków Państw9. Rada Gospodarczo-Społeczna ONZ została powołana na mocy Karty Narodów Zjednoczonych jako organ odpowiedzialny wyłącznie za problematykę ekonomiczną. W jej skład wchodzą 54 państwa; decyzje mają charakter zaleceń i są podejmowane zwykłą większością głosów. W związku z bardzo szerokim zakresem spraw, którymi zajmuje się Rada Gospodarczo-Społeczna, powołała ona wiele organów pomocniczych, w tym ekonomiczne komisje regionalne (m.in. Europejską Komisję Gospodarczą). W skład Europejskiej Komisji Gospodarczej wchodzą wszystkie kraje europejskie oraz Stany Zjednoczone i Kanada. Główną uwagę EKG poświęca koordynacji zagranicznej polityki ekonomicznej krajów członkowskich. Z Organizacją Narodów Zjednoczonych są związane tzw. organizacje wyspecjalizowane, w tym: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (nazywany Bankiem Światowym), Światowa Organizacja Handlu (WTO), UNCTAD i inne. Międzynarodowy Fundusz Walutowy Powstanie Międzynarodowego Funduszu Walutowego było efektem porozumienia osiągniętego przez 44 państwa na konferencji w Bretton Woods (Stany Zjednoczone), która się odbyła w dniach 1-22 lipca 1944 r. W zawartym układzie w sprawie powstania Międzynarodowego Funduszu Walutowego jako główny cel podano przywrócenie w skali światowej swobodnej wielostronnej wymiany handlowej. Narzędziem osiągnięcia tego celu miało być wprowadzenie wymienialności walut narodowych i stabilności kursów walut. Służą temu przedsięwzięcia podejmowane przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy wobec krajów członkowskich, m.in. udzielanie kredytów krajom mającym trudności ze zrównoważeniem bilansów płatniczych oraz oddziaływanie na politykę gospodarczą sprzyjające osiągnięciu równowagi tych bilansów. ' Zob. K. Michałowska-Gorywoda, W. Morawiecki, J. Mulewicz, Międzynarodowe organizacje gospodarcze, jw., s. 11-12. 340 Bank Światowy Bank Światowy (Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju) został powołany wraz z Międzynarodowym Funduszem Walutowym na konferencji w Bretton Woods w 1944 r. Do jego podstawowych zadań zaliczono sfinansowanie odbudowy Europy Zachodniej ze zniszczeń wojennych oraz kredytowanie wstępnych (autonomicznych) inwestycji w krajach mniej rozwiniętych, którymi nie interesuje się kapitał prywatny jako inwestycjami mało rentownymi, a które w przyszłości miałyby utorować drogę dla inwestycji tego kapitału10. Pierwsza część tego zamierzenia szybko okazała się nieaktualna; Europa Zachodnia uzyskała pomoc w ramach Planu Marshalla na warunkach znacznie dogodniejszych, niż oferował Bank Światowy. Główna uwaga tego banku została więc skierowana na pomoc kredytową dla krajów słabo rozwiniętych, przeżywających kłopoty z bilansem płatniczym. Pomoc ta została jednak obwarowana licznymi warunkami dotyczącymi mechanizmu funkcjonowania gospodarki, struktury podziału dochodu narodowego, zasad finansowania sektora socjalnego, metod przeciwdziałania in-flaqi itp. Chodzi o to, aby poprzez zmiany strukturalne w gospodarce i zwalczanie inflacji stworzyć lepsze warunki do rozwoju eksportu i zrównoważenia bilansu płatniczego. Bank Światowy jest instytucją międzyrządową o charakterze spółki akcyjnej, przy czym wszystkie akcje są w posiadaniu krajów członkowskich. Operacje Banku Światowego polegają na udzielaniu pożyczek z funduszów własnych i funduszów obcych, wypożyczonych przez Bank na międzynarodowym rynku kredytowym (przez emisję obligacji). Bank udziela również gwarancji pożyczkom zaciąganym przez rządy krajów członkowskich, ich banki i przedsiębiorstwa (z gwarancjami rządowymi) w bankach komercyjnych11. W sumie Bank Światowy odgrywa współcześnie znaczącą rolę w kształtowaniu międzynarodowych stosunków ekonomicznych, wpływając na zagraniczną politykę ekonomiczną krajów korzystających z jego pomocy i międzynarodową politykę ekonomiczną w skali globalnej. Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu Zanim powstał Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT), reorientacją międzynarodowej polityki ekonomicznej po II wojnie światowej miała się zajmować Międzynarodowa Organizacja Handlu (International Tra-de Organisation)12. Celem Międzynarodowej Organizacji Handlu miała być powszechna liberalizacja handlu międzynarodowego, zniesienie wszelkich form dyskryminacji oraz zapewnienie wszystkim krajom wolnego i równego dostępu 10 Tamże, t. 1, s. 63. 11 J. Sołdaczuk, Współczesna gospodarka..., jw., s. 57. 12 Tamże, s. 58-59. 341 do rynku zbytu i surowców. Członkowie Międzynarodowej Organizacji Handlu mieli sobie przyznać bezwarunkową klauzulę największego uprzywilejowania i zobowiązać się do stopniowych redukcji ceł, zniesienia ograniczeń ilościowych oraz innych pozataryfowych i parataryfowych ograniczeń w handlu międzynarodowym. Zwolennikiem powstania Międzynarodowej Organizacji Handlu były Stany Zjednoczone; one też były głównym jej promotorem. Chodziło o jak najszersze otwarcie międzynarodowego rynku zbytu dla eksporterów amerykańskich, którzy po II wojnie światowej byli najbardziej konkurencyjni na świecie. Projekt statutu Międzynarodowej Organizacji Handlu, nazywany Kartą Hawańską, został w 1948 r. podpisany przez 54 uczestników tzw. konferencji hawańskiej, ale nie został ratyfikowany13. Przyczyną były sprzeczności interesów handlowych między Stanami Zjednoczonymi a pozostałymi krajami. W efekcie Międzynarodowa Organizacja Handlu nie została utworzona. Procesowi tworzenia Międzynarodowej Organizacji Handlu towarzyszyły negocjacje dotyczące obniżek ceł w handlu międzynarodowym, prowadzone przez poszczególne pary krajów, które brały udział w tworzeniu tej organizacji. Uzyskane wzajemne ustępstwa sprawiły, że mimo nieratyfikowania Międzynarodowej Organizacji Handlu zawarto tymczasowy układ, który miał utracić obowiązującą moc z chwilą wejścia w życie Karty Hawańskiej. Nadano mu nazwę: Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (General Agreement on Tariffs and Trade — GATT). Jego tymczasowość została jednak przedłużona na całe następne półwiecze. Formalnie GATT wszedł w życie z dniem 1 stycznia 1948 r. i istniał do końca 1994 r. U podstaw Układu Ogólnego w Sprawie Taryf Celnych i Handlu znalazły się logika wolnego handlu i przekonanie o jej wyższości nad innymi rozwiązaniami w zagranicznej i międzynarodowej polityce ekonomicznej14. Logice tej podporządkowano główne zasady funkcjonowania GATT. Fundamentalne znaczenie ma zasada równego traktowania i niedyskryminacji w dostępie do rynków narodowych, przyznawana sobie przez kraje członkowskie w formie bezwarunkowej klauzuli największego uprzywilejowania (KNU). Zasada ta znalazła odzwierciedlenie w artykule I Układu. Zgodnie z nim każde ustępstwo uczynione dla jednego kraju w zamian za równoważącą je korzyść drugiego jest automatycznie rozciągane na wszystkie kraje członkowskie GATT15. Wyjątkiem są strefy wolnego handlu i unie celne. Drugą fundamentalną zasadą jest równość korzyści, nazywana też zasadą preferencji zwrotnych. Odstąpiono od niej dopiero w czasie tzw. Rundy Kennedy'ego (1964-1967), kiedy to na mocy IV części GATT kraje słabo 13 K. Michałowska-Gorywoda, W. Morawiecki, J. Mulewicz, Międzynarodowe organizacje..., jw., t. 2, s. 81. 14 Zob. Współczesna gospodarka światowa, red. A.B. Kisiel-Łowczyc, jw., s. 302. 15 Zob. L. Ciamaga, Światowa gospodarka rynkowa; zmiana struktury, PWN, Warszawa 1990, s. 188; Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska, jw., s. 260-261. 342 rozwinięte gospodarczo zostały zwolnione od wymogu wzajemności wobec krajów wysoko rozwiniętych. Wyrazem tego wyjątku sankcjonowanego przez GATT są jednostronne preferencje przyznawane przez kraje rozwinięte gospodarczo krajom słabo rozwiniętym, zwłaszcza w ramach Powszechnego Systemu Preferencji Celnych (Generalized System of Preferences — GSP). Polegają one na ogół na stosowaniu niższych stawek celnych wobec importu z krajów słabo rozwiniętych w porównaniu z importem z innych krajów. Trzecią zasadę GATT stanowią wyjątki od zasady wolnego handlu; są one dopuszczalne w przypadku ochrony bilansu płatniczego, „młodego" przemysłu krajowego, bezpieczeństwa państwa i zdrowia ludności. Interwencjonizm państwa może się przy tym przejawiać tylko w zróżnicowaniu taryfy celnej, a w zupełnie wyjątkowych przypadkach w zastosowaniu ograniczeń ilościowych. Inne formy interwencjonizmu — według GATT — są zabronione. Do zasad GATT zalicza się także klauzulę narodową (potrzebę traktowania towaru importowanego nie gorzej niż towaru wytwarzanego w kraju, zwłaszcza w zakresie ograniczeń zaliczonych do grupy parataryfowych i poza-taryfowych) oraz możliwość przeciwdziałania dumpingowi i zrujnowaniu rynku (market disruptioń). W świetle powyższych zasad członkostwo kraju w Układzie Ogólnym w Sprawie Taryf Celnych i Handlu jest równoznaczne ze zgodą na podporządkowanie polityki ekonomicznej, w tym zwłaszcza zagranicznej polityki ekonomicznej, zasadom międzynarodowej polityki ekonomicznej wspólnej dla krajów członkowskich. Koordynacja zagranicznej polityki ekonomicznej i wypracowywanie międzynarodowej polityki ekonomicznej w ramach GATT dokonywały się głównie w trakcie tzw. rund negocjacyjnych. Rund tych było osiem: Genewa (1947 r.), Annecy (1949 r.), Torąuay (1950-1951), Genewa (1956 r.), Genewa (1960-1962) — tzw. Runda Dillona, Genewa (1964-1967) — tzw. Runda Kennedy'ego, Tokio (1973-1979) — tzw. Runda Tokijska, Punta del Este (1986-1994) — tzw. Runda Urugwajska16. W sumie, w wyniku tych rokowań przeciętny poziom ceł został obniżony w przybliżeniu z 40% w momencie startu rokowań do 4% po Rundzie Urugwajskiej. Spośród ośmiu wymienionych rund rokowań cztery miały szczególnie ważne znaczenie: pierwsza — w Genewie, Runda Kennedy'ego, Runda Tokijska i Runda Urugwajska. W Genewie (1947 r.) największy, w porównaniu z innymi rundami, był zakres obniżek celnych; objęły one prawie połowę handlu międzynarodowego17. W czasie Rundy Kennedy'ego znaczny postęp został osiągnięty w zakresie obniżek stawek celnych na wyroby przemysłowe (o jedną trzecią). Runda Tokijska po raz pierwszy dotyczyła nie tylko obniżek ceł, lecz także ograniczeń parataryfowych i pozataryfowych (subsydiów, prze- 16 Zob. Od GATT do WTO. Skutki Rundy Urugwajskiej dla Polski, red. J. Kaczurba i E. Kawecka-Wyrzykowska, IKC HZ, Warszawa 1995. 17 Zob. Współczesna gospodarka światowa, red. A.B. Kisiel-Łowczyc, jw., s. 308. 343 szkód technicznych, zakupów rządowych, ceł antydumpingowych itp.)- Sformułowano wówczas specjalne zasady postępowania (kodeksy) regulujące stosowanie ograniczeń parataryfowych i pozataryfowych w sposób niedyskrymina-cyjny. W czasie Rundy Urugwajskiej do negocjacji włączono także ograniczenia importowe dotyczące tzw. towarów „wrażliwych" (tekstyliów), problemy związane z inwestycjami zagranicznymi, własnością intelektualną, usługami itp. Światowa Organizacja Handlu Światowa Organizacja Handlu (World Trade Organization) rozpoczęła swoją działalność z dniem 1 stycznia 1995 r. Utworzono ją na zakończenie rokowań Rundy Urugwajskiej w celu zastąpienia Układu Ogólnego w Sprawie Taryf Celnych i Handlu, który przestał odpowiadać warunkom współczesnych stosunków międzynarodowych. Koncentrował się on bowiem na handlu towarami, tymczasem współczesne powiązania międzynarodowe uległy wyraźnej dywersyfikacji. Oprócz handlu towarami i usługami szybko się rozwija międzynarodowy przepływ usług i czynników produkcji. Jednocześnie GATT zasadniczą uwagę zwracał na obniżki ceł, obecnie zaś ich rola w handlu międzynarodowym jest niewielka. Zasadnicza uwaga koncentruje się natomiast na ograniczeniach parataryfowych i pozataryfowych. Światowa Organizacja Handlu została spadkobierczynią struktur GATT ze znacznie rozbudowanym zakresem kompetencji. Jej podstawa w postaci GATT została rozszerzona o postanowienia Rundy Urugwajskiej. Zadaniem Światowej Organizacji Handlu jest realizacja tych postanowień. Ma ona (w odróżnieniu od GATT) osobowość prawną. Większość decyzji jest podejmowana jednogłośnie, pozostałe — większością głosów (różną, w zależności od rozpatrywanej problematyki). Organizacja ma charakter międzynarodowy (każdy kraj ma jeden głos). Głównym celem Światowej Organizacji Handlu jest liberalizacja powiązań gospodarczych w skali globalnej. Zmierza ona do usunięcia wszelkich barier w handlu międzynarodowym towarami, usługami i czynnikami produkcji. Podstawową zasadą prowadzącą do tego celu jest wzajemna niedyskryminacja krajów, przejawiająca się w stosowaniu klauzuli największego uprzywilejowania i klauzuli narodowej. Ma jej towarzyszyć zasada wzajemnych korzyści, swobodnego dostępu do rynków narodowych i uczciwej konkurencji. Rządy mogą interweniować (jak w przypadku GATT) tylko wtedy, kiedy istnieje potrzeba ochrony bilansu płatniczego, produkcji krajowej, zdrowia obywateli i bezpieczeństwa kraju. Konferencja Narodów Zjednoczonych do Spraw Handlu i Rozwoju Konferencja Narodów Zjednoczonych do Spraw Handlu i Rozwoju (United Nations Conference on Trade and Development — UNCTAD) została zwołana w 1964 r. w Genewie z udziałem 120 państw, po czym została przekształcona w stały organ Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych. Podstawowym celem tego organu stała się obrona interesów krajów słabo rozwiniętych gospodarczo w handlu międzynarodowym. Chodziło przede wszystkim o uprzywilejowane traktowanie tych krajów i stworzenie systemu preferencji dla eksportu ich wyrobów przemysłowych do krajów gospodarczo rozwiniętych. UNCTAD przygotował też zintegrowany program surowcowy, składający się ze wspólnego funduszu na cele finansowania międzynarodowych zapasów, wzajemnego powiązania wzrostu cen surowców i wyrobów przemysłowych oraz systemu międzynarodowych umów towarowych. W sumie chodziło o zwiększenie wpływów z eksportu surowcowo-rolniczego z krajów słabo rozwiniętych oraz o stabilizację tych wpływów w relacji do dochodów z handlu międzynarodowego osiąganych przez kraje wysoko rozwinięte. Konferencja Narodów Zjednoczonych do Spraw Handlu i Rozwoju dążyła również do zwiększenia bezzwrotnej pomocy ze strony krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo na rzecz krajów słabo rozwiniętych w wysokości 0,7% produktu krajowego brutto tych pierwszych. Postulowano także udzielenie krajom słabo rozwiniętym pomocy w postaci nisko oprocentowanych kredytów, pomocy naukowo-technicznej, umorzenia długów i pomocy w uprzemysłowieniu. W sumie odbyło się dotychczas osiem konferencji: Genewa (1964 r.), New Delhi (1968 r.), Santiago de Chile (1972 r.), Nairobi (1976 r.), Manila (1979 r.), Belgrad (1983 r.), Genewa (1987 r.) i Kartagena (1992 r.). Poza wymienionymi postulatami domagano się wprowadzenia Nowego Międzynarodowego Ładu Ekonomicznego (zostały temu poświęcone także dwie nadzwyczajne sesje Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych), w tym zwłaszcza reformy międzynarodowego systemu walutowego pod kątem potrzeb krajów słabo rozwiniętych. Skuteczność działania Konferencji Narodów Zjednoczonych do Spraw Handlu i Rozwoju była niewielka. Wprowadzony Powszechny System Preferencji dla importu z krajów słabo rozwiniętych gospodarczo nie dotyczył bardzo ważnych dla tych krajów tzw. towarów „wrażliwych", jednocześnie objęto nim znaczną część importu z krajów gospodarczo rozwiniętych; co więcej, ustalono pułapy wzrostu importu towarów korzystających z preferencji. Na początku lat dziewięćdziesiątych zakwestionowano sens działania UNCTAD w kształcie wypracowanym w pierwszych latach jej istnienia, tzn. jako formy nacisku na kraje wysoko rozwinięte w celu uzyskania różnego rodzaju preferencji. Na konferencji w 1992 r. postanowiono zastąpić jej formę negocjacyjną formą analityczną i wspierającą wprowadzanie mechanizmów wolnego rynku oraz wolnego handlu w krajach słabo rozwiniętych. Przy współpracy z Międzynarodowym Funduszem Walutowym i Bankiem Światowym UNCTAD ma pomagać krajom słabo rozwiniętym w rozwoju handlu międzynarodowego (np. przez tworzenie sieci informacji handlowej), oddłużaniu się itp. 345 11.5. Korporacje transnarodowe Prawie 90% korporacji transnarodowych ma swoje siedziby macierzyste w pięciu krajach: Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Francji i Japonii18. Filie tych korporacji są w trzech czwartych skoncentrowane w krajach wysoko rozwiniętych, z tego przeszło połowa w Europie i około 10% w Ameryce Północnej. Reszta filii jest zlokalizowana w krajach słabo rozwiniętych (jedna czwarta). Najwięcej filii mają korporacje amerykańskie (jedną trzecią) i brytyjskie (jedną piątą). W ten sposób korporacje transnarodowe docierają do najbardziej nawet chronionych rynków lokalnych, umieszczając tam produkcję przeznaczoną na te rynki lub rozwijając inne formy działalności gospodarczej. Pozwala to im pokonywać bariery nie tylko taryfowe, lecz także parataryfowe i pozataryfowe. W krajach wysoko rozwiniętych przedmiotem zainteresowania korporacji transnarodowych jest przemysł przetwórczy. Natomiast w krajach słabo rozwiniętych koncentrują się one na przemysłach: wydobywczym, spożywczym, metalowym, tytoniowym i chemicznym. Rozwój przemysłu przetwórczego przez korporacje transnarodowe sprowadza się w tych krajach głównie do montażu wyrobów opartych na podzespołach wytwarzanych w krajach macierzystych lub też w ich filiach zlokalizowanych w krajach wysoko rozwiniętych. Do korporacji transnarodowych posiadających największe filie zagraniczne należą: Royal Dutch Shell, Exxon, IBM, General Motors, General Electric, Toyota, Ford, Hitachi, Sony, Mitsubishi, Nestle, Mobil i Nissan Motor". Powiązania produkcyjne, handlowe, technologiczne i inne przedsiębiorstw macierzystych z filiami są często rozwijane na podstawie odmiennych zasad ekonomicznych niż te, które obowiązują w krajach, gdzie filie są zlokalizowane, a często także od tych, które powszechnie obowiązują na rynku międzynarodowym. W ramach korporacji międzynarodowych mogą być bowiem stosowane specyficzne formy rozliczeń finansowych, w związku z czym inne niż na rynku światowym mogą być ceny, część rozliczeń może mieć charakter rzeczowy itp. Ze względu na fakt, że korporacje te tworzą około połowy światowego produktu krajowego brutto, ich rola w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych jest bardzo duża20. Formalnie i nieformalnie oddziałują one na pozostałe podmioty zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej, w tym zwłaszcza na rządy i organizacje międzynarodowe. " L. Ciamaga, Światowa gospodarka..., jw., s. 242. " World Investment Report. Transnational Corporations and Competitiveness 1995, United Nations, New York, Geneva 1995, s. 20-21. 20 Zob. L. Ciamaga, Światowa gospodarka..., jw., s. 263. Rozdział 12 'pcje zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej 12.1. Czynniki determinujące opcje zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej Drugą połowę XX stulecia charakteryzują zasadnicze przewartościowania kryteriów międzynarodowego podziału pracy i w ślad za tym głębokie zmiany w zagranicznej i międzynarodowej polityce ekonomicznej, prowadzonej przez różne kraje i ich grupy. Międzynarodowy podział pracy a zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna W połowie XX w. przeważała opinia, iż wzorce rozwojowe powinny być zróżnicowane w zależności od poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, zasobów bogactw naturalnych, sytuacji demograficznej, stanu bilansu handlowego i płatniczego1 itp. W ślad za tym była również różnicowana zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna. Inne cele, środki i narzędzia miała ta polityka w krajach rozwiniętych gospodarczo, inne w krajach słabo rozwiniętych, a jeszcze inne w krajach o gospodarce centralnie planowanej. Kryzys naftowy połowy lat siedemdziesiątych w ostry sposób zweryfikował te poglądy, przypieczętowując rozpad tradycyjnego międzynarodowego podziału pracy i przyspieszając przejście do podziału współczesnego. Do ważniejszych cech współczesnego międzynarodowego podziału pracy należy zaliczyć 1 Zob. M. Dobb, O niektórych problemach uprzemysłowienia krajów rolniczych. W: Problemy wzrostu ekonomicznego krajów słabo rozwiniętych, PWG, Warszawa 1958; M. Kalecki, Zagadnienie finansowania rozwoju ekonomicznego. W: Problemy wzrostu ekonomicznego krajów słabo rozwiniętych, jw.; O. Lange, Kierunki wyboru dróg rozwoju gospodarczego. W: Teoria wzrostu ekonomicznego a współczesny kapitalizm, PWE, Warszawa 1962; A. Muller, Perspektywy rozwoju Trzeciego Świata. Przeobrażenia struktury gospodarczej, PWN, Warszawa 1975; G. Myrdal, The Challenge of World Poverty. A World Antipoverty Programme in Outline. A Summary and Continuation ofAsian Drama, Penguin Books, New York 1970. 347 zastąpienie konkurencyjnych struktur gospodarczych komplementarnymi. Oznaczało to konieczność przyspieszenia tempa industrializacji, szybkiego postępu technicznego oraz konieczność radykalnej zmiany struktury towarowej i struktury geograficznej handlu zagranicznego2. W efekcie tych przemian pojawiły się tendencje do uniformizacji zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej w różnych grupach krajów. Inne czynniki kształtujące zagraniczną i międzynarodową politykę ekonomiczną Oprócz wymienionych czynników strukturalnych związanych z przemianami w międzynarodowym podziale pracy zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna jest determinowana przez wiele innych czynników o charakterze ekonomicznym, społecznym, instytucjonalnym, koniunkturalnym, a nawet politycznym. Wpływają one na różnice między opcjami polityki zagranicznej i międzynarodowej prowadzonej przez różne grupy krajów. W okresach narastania trudności gospodarczych, których przejawami są: zahamowanie tempa rozwoju, deficyt bilansu płatniczego, wysoka inflacja i bezrobocie, pojawiają się tendencje do odchodzenia od liberalizmu gospodarczego na rzecz interwencjonizmu państwowego. Natomiast w warunkach dobrej koniunktury, wysokiego tempa wzrostu dochodu narodowego i produkcji przemysłowej oraz szybkiego rozwoju eksportu występują skłonności do liberalizowania gospodarki i likwidacji ograniczeń w stosunkach gospodarczych z zagranicą. Większe zainteresowanie gospodarką liberalną i wolnym handlem występuje przy tym wśród krajów o wyższym poziomie rozwoju niż krajów słabo rozwiniętych. W krajach rozwiniętych gospodarczo produkcja jest na ogół konkurencyjna w stosunku do wyrobów dostarczanych przez inne kraje i w związku z tym nie ma potrzeby jej ochrony. Nie istnieje też konieczność stosowania subwencji ani wspomagania produkcji innymi metodami. W odwrotnej sytuacji znajdują się kraje słabo rozwinięte, mające niekonkurencyjne struktury produkcji. Ich rozwój wymaga interwencjonizmu w gospodarce i protekcjonizmu w stosunkach z zagranicą. 2 Zob. W.R. Chine, Can the East-Asian Model of Development be Generalized?, „World Development" 1982, vol. 10, No. 2; C. Crockett, Stabilization Policies in Developing Countries: Some Policy Conclusions, IMF, „Staff Papers" 1981, No. 1; P. Drucker, The Changed World Economy, „Foreign Aflairs" 1986, No. 1; M.S. Khan, Macroeconomic Adjustment in Developing Countries; A Policy Perspective, The World Bank, „Research Observer" 1987, No. 1; A.O. Krue-ger, Import Substitution versus Export Promotion, „Finance and Development" 1985, vol. 22, No. 2; J. Kulig, Dylematy polityki dostosowawczej w Trzecim Świecie. Wyzwania dla Polski, PISM, Warszawa 1990; M. Perczyński, Globalne wyzwania rozwojowe we współczesnej gospodarce kapitalistycznej. W: Nowe zjawiska w gospodarce światowej, „Studia i Materiały" nr 15, INE PAN, Warszawa 1989. 348 Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna zależą także od skali dokonywanych przemian strukturalnych. W przypadku braku takich przemian lub niewielkiego ich zakresu u podstaw zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej znajduje się wolny handel. Gdy zaś przemiany te są znaczne, wzrasta rola ingerencji państwa i protekcjonizmu. Innymi słowy, strategia rozwoju otwartego kojarzy się na ogół z brakiem ingerencji państwa w procesy gospodarcze, natomiast strategia rozwoju autonomicznego jest nierozerwalnie związana z interwencjonizmem. W ścisłym związku z charakterem zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej pozostaje także mechanizm funkcjonowania gospodarki wewnętrznej. Mechanizm wolnorynkowy sprzyja polityce liberalnej w stosunkach z zagranicą, natomiast mechanizm rynkowy z dużą dozą interwencjonizmu państwowego współdziała na ogół z polityką protekcyjną. Na liberalizm zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej wpływają także względy polityczne. W okresach odprężenia międzynarodowego maleje zainteresowanie protekcjonizmem, w okresach napięć w stosunkach politycznych między państwami występują zaś zjawiska przeciwne. Potwierdzeniem tych zależności są zróżnicowane tendencje w zagranicznej i międzynarodowej polityce ekonomicznej w drugiej połowie XX w. w poszczególnych krajach i grupach krajów. Ogólny kierunek tych tendencji jest wprawdzie zbieżny (dążenie do liberalizacji handlu międzynarodowego), ale doza liberalizmu w polityce poszczególnych krajów i grup krajów jest bardzo zróżnicowana3. Co więcej, w okresach narastania zjawisk kryzysowych i napięć międzynarodowych także w krajach o największej dozie liberalizmu występowały skłonności do protekcjonizmu. W krajach radykalnie zmieniających swoje struktury gospodarcze doza protekcjonizmu była przy tym o wiele większa niż w krajach, w których zmiany te zachodziły ewolucyjnie. Wreszcie w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo tendencje liberalne w polityce ekonomicznej, w tym zwłaszcza w zagranicznej polityce ekonomicznej, były o wiele bardziej zdecydowane niż w krajach słabo rozwiniętych. W sumie zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna w drugiej połowie XX w. była prowadzona w czterech podstawowych opcjach. Każda z tych opcji znalazła zastosowanie w krajach różniących się poziomem rozwoju, strukturami gospodarczymi, mechanizmami funkcjonowania gospodarki, a także systemami politycznymi. Można tu wyróżnić kraje rozwinięte gospodarczo, nowo uprzemysłowione, słabo rozwinięte i transformujące swoje systemy gospodarcze, społeczne i polityczne. Różniły się one skalą i formami protekcjonizmu, a także zakresem liberalizacji zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej. 3 Zob. Współczesna gospodarka światowa, red. A.B. Kisiel-Łowczyc, jw., s. 56. 12.2. Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna krajów rozwiniętych gospodarczo Punkt startu do liberalizacji Kraje rozwinięte gospodarczo wyszły z II wojny światowej w zróżnicowanej sytuacji ekonomicznej: Europa Zachodnia i Japonia — osłabione, a Stany Zjednoczone — wyraźnie wzmocnione. W Europie Zachodniej i Japonii została zawieszona wymienialność walut wewnętrznych, w Stanach Zjednoczonych zaś wymienialność dolara pozostała nie zakłócona. W konsekwencji możliwości eksportowe i potrzeby importowe tych krajów uległy wyraźnej dywersyfikacji. Europa Zachodnia miała nieograniczone potrzeby importowe i niewielkie możliwości eksportowe. W zbliżonej sytuacji była Japonia. Stany Zjednoczone, dla odmiany, miały bogatą ofertę eksportową, w zakresie importu zaś były prawie samowystarczalne. W czasie II wojny światowej poczyniły one znaczne inwestycje w rozwój sektora militarnego, który po wojnie w znacznej części został przekształcony w sektor cywilny, wytwarzający maszyny i urządzenia inwestycyjne, konsumpcyjne wyroby przemysłowe i żywność. Rynek amerykański okazał się dla nich zbyt ograniczony, w związku z czym powstała konieczność rozwoju eksportu. Zagranica nie miała jednak czym płacić. Nie bez przyczyny więc każdy z tych krajów prowadził odmienną wewnętrzną i odmienną zagraniczną politykę ekonomiczną. Europa Zachodnia Cechą charakterystyczną zagranicznej polityki ekonomicznej Europy Zachodniej w pierwszych latach powojennych był protekcjonizm, przejawiający się w istnieniu wysokich stawek celnych (przeciętnie w granicach 40%) oraz drastycznych ograniczeń ilościowych i dewizowych. Eksport zaś był powszechnie subwencjonowany. Tego rodzaju polityka była następstwem ostrego kryzysu gospodarczego, spowodowanego zniszczeniami wojennymi, utratą zagranicznych lokat kapitałowych, a także znacznym zadłużeniem na rzecz Stanów Zjednoczonych z tytułu pomocy wojskowej, żywnościowej i innej, uzyskanej w ostatniej fazie wojny oraz tuż po wojnie. Nie bez znaczenia były także pozostałości okresu międzywojennego, charakteryzującego się tendencjami do ograniczania liberalizmu gospodarczego, zakłóceniami w wymienialności walut i protekcjonizmem w stosunkach międzynarodowych. W czasie II wojny światowej liberalizm we wszelkiej postaci został zawieszony, a wymienialność walut zlikwidowana. Od połowy lat czterdziestych do początków lat osiemdziesiątych XX w. protekcjonizm w stosunkach krajów Europy Zachodniej z zagranicą był waż- 350 nym narzędziem ich polityki przemysłowej. Przez pojęcie to rozumiano działania rządu skłaniające podmioty gospodarcze do lokowania istniejących zasobów produkcyjnych w sektorach uznawanych za szczególnie ważne dla przyszłego rozwoju4. Służyły temu zarówno narzędzia wewnętrznej polityki gospodarczej, czyli kurs walutowy, stopa procentowa, pieniądz, finanse, budżet, ceny i podatki, jak i narzędzia zagranicznej polityki ekonomicznej, w tym taryfowe, parataryfowe i pozataryfowe. Za ich pomocą rządy krajów Europy Zachodniej przyspieszały rozwój pewnych gałęzi przemysłu w porównaniu z rozwojem, jaki wystąpiłby, gdyby jedynym jego wyznacznikiem był mechanizm wolnego rynku. Jednocześnie hamowano rozwój innych gałęzi przemysłu, które rozwijałyby się szybciej, gdyby mechanizm wolnego rynku funkcjonował bez zakłóceń. Do pierwszej grupy należały zwłaszcza przemysły: elektroniczny, lotniczy i mechaniki precyzyjnej, a do drugiej — hutnictwo, górnictwo węglowe i przemysł ciężki. Bezpośrednio po wojnie słaba ekonomicznie Europa Zachodnia z protekcyjną zagraniczną polityką ekonomiczną i niewymienialnymi walutami wewnętrznymi była bardzo niewygodna dla Stanów Zjednoczonych. Z partnera ekonomicznego przekształciła się bowiem w region oczekujący pomocy. Stany Zjednoczone zdecydowały się na udzielenie Europie Zachodniej takiej pomocy, ale za cenę dogłębnych reform, które miały doprowadzić do przekształcenia tego regionu w prężnego partnera gospodarczego. Pomoc materialna Stanów Zjednoczonych przybrała różne formy, w tym kredytów bezzwrotnych i częściowo zwrotnych. Najbardziej spektakularny charakter miał Program Odbudowy Europy, zrealizowany w latach 1948-19525. Polegał on głównie na udzielaniu pomocy nieodpłatnej, w tym na rezygnacji z żądania spłaty kredytów udzielonych Europie wcześniej. W sumie pomoc z tego tytułu dla Europy Zachodniej wyniosła ponad 16 mld dolarów, w tym 90% stanowiły świadczenia nieodpłatne6. Poprawiła ona wyraźnie kondycję ekonomiczną krajów tego regionu, a także miała pozytywny wpływ na podniesienie stopy życiowej ich mieszkańców. Jednocześnie inne działania Stanów Zjednoczonych przyczyniły się do zmiany pozycji Europy Zachodniej w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych. Jeszcze w 1944 r. z ich inicjatywy powstał Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, które miały doprowadzić do wymienialności walut narodowych w krajach członkowskich. Stany Zjednoczone doprowadziły też w 1947 r. do zawarcia Układu Ogólnego w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT), który miał służyć liberalizacji handlu międzynarodowego. W 1948 r. została utworzona Organizacja Europejskiej Współpracy Gospodarczej (Organization for European Economic 4 Zob. P.R. Krugman, M. Obslfeld, Międzynarodowe stosunki..., jw., t. 1, s. 180. 5 Program ten jest nazywany planem G. Marshalla, od nazwiska sekretarza Departamentu Stanu, który 5 czerwca 1947 r. przedstawił w Harvardzie jego koncepcję. 6 Zob. J. Sołdaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki..., jw., s. 281. 351 Cooperation — OEEC); jej głównym celem było znoszenie ograniczeń ilościowych w handlu międzynarodowym. W 1960 r. OEEC została przekształcona w Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Cooperation and Development — OECD), której głównym celem stał się szybki rozwój handlu międzynarodowego (do OECD weszły także Stany Zjednoczone i Kanada, a w latach dziewięćdziesiątych zaczęto przyjmować kraje Europy Środkowo-Wschodniej). Z inicjatywy Stanów Zjednoczonych powstała również w 1950 r. Europejska Unia Płatnicza, do której weszły wszystkie kraje Europy Zachodniej. Służyła ona rozwojowi clearingu wielostronnego; salda obrotów każdego kraju z pozostałymi członkami unii były wyrównywane częściowo przez wzajemnie udzielane kredyty, a częściowo przez transfer złota i walut swobodnie wymienialnych. Europejska Unia Płatnicza doprowadziła do szybkiego rozwoju handlu wzajemnego krajów Europy Zachodniej mimo istnienia ograniczeń dewizowych. W końcu 1958 r. unia przestała istnieć, na jej obszarze bowiem wprowadzono zewnętrzną wymienialność walut. Wszystkie te działania sprawiły, iż proces liberalizacji handlu zagranicznego krajów Europy Zachodniej został zainicjowany wkrótce po wojnie i postępował relatywnie szybko do końca stulecia. Jedynie w okresie kryzysu surowcowego i będącej jego następstwem głębokiej depresji gospodarczej (1974-1986), których początkiem był nagły wzrost cen ropy naftowej w 1973 r., zmalało zainteresowanie Europy Zachodniej liberalizacją, nasiliły się natomiast tendencje protekcjonistyczne. Był to tzw. okres neoprotekcjonizmu. Kontynuowany był wówczas (choć z przeszkodami) proces obniżek ceł, jednocześnie wprowadzono wiele nowych barier parataryfowych i pozataryfowych przeważnie bardziej skutecznych niż cła. Dopiero od połowy lat osiemdziesiątych, a więc od momentu rozpoczęcia negocjacji w ramach Rundy Urugwajskiej, zahamowano proces neoprotekcjonizmu, zainicjowano zaś stopniowe ograniczanie stosowania barier parataryfowych i pozataryfowych (zob. rysunek 12.1). W procesie liberalizacji handlu zagranicznego Europy Zachodniej można wyróżnić dwie płaszczyzny usuwania barier w handlu międzynarodowym: w obrębie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i w stosunkach z krajami trzecimi. Natężenie i zakres liberalizacji były w obu przypadkach różne. W handlu wzajemnym krajów EWG cła oraz ograniczenia ilościowe i dewizowe zostały prawie w całości zlikwidowane pod koniec lat sześćdziesiątych, a pozostałe ograniczenia parataryfowe i pozataryfowe — na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. W efekcie tych zmian stworzono warunki do wolnego przepływu towarów, usług i czynników produkcji. W stosunkach Europy Zachodniej z krajami spoza ugrupowania integracyjnego czas likwidacji ceł trwał znacznie dłużej. W imporcie wyrobów przemysłowych do Europy Zachodniej poziom ceł zbliżył się pod koniec stulecia do zera, natomiast w imporcie artykułów rolno-spożywczych i tzw. wrażliwych wyrobów przemysłowych cła obowiązywały nadal. W stosunkach 352 Rysunek 12.1 Proces liberalizacji handlu zagranicznego w Europie Zachodniej w latach 1948-1998 # ? 5.100 (1948 = 100) S1 I g 50 c 0 1948 — cła — inne ograniczenia 1974 1986 1995 1998 Lata z krajami trzecimi utrzymano liczne bariery parataryfowe i pozataryfowe, które mają decydujący wpływ na przepływ nie tylko towarów i usług, lecz także czynników produkcji. Stany Zjednoczone Stany Zjednoczone tradycyjnie cechowała niewielka zależność od gospodarki światowej. Ich udział w handlu międzynarodowym był przeszło połowę mniejszy niż w produkcji przemysłowej świata. Do II wojny światowej Stany Zjednoczone prowadziły autonomiczną zagraniczną politykę ekonomiczną, traktując rynki międzynarodowe jako uzupełniające i to w zakresie zarówno eksportu, jak i importu7. W polityce tej znajdowało zastosowanie wiele barier taryfowych oraz innego rodzaju ograniczeń. Po II wojnie światowej w polityce ekonomicznej Stanów Zjednoczonych pojawił się swego rodzaju dualizm; na zewnątrz stały się one orędownikiem liberalizmu w zagranicznej i międzynarodowej polityce ekonomicznej; wewnątrz doktryną dominującą pozostał keynesizm ze wszystkimi jego właściwościami, sankcjonującymi rozwinięty interwencjonizm państwa8. Dostępu 7 Zob. J. SoJdaczuk, Współczesna gospodarka..., jw., s. 27 i nast.; E. Kawecka-Wyrzykowska, Protekcjonizm w polityce handlowej Stanów Zjednoczonych w latach siedemdziesiątych, SGPiS, Warszawa 1983, s. 79-81. 8 Zob. W. Bieńkowski, Oddziaływanie rządu USA na rozwój zdolności konkurencyjnej gospo darki amerykańskiej w latach 1981-1988, SGH, Warszawa 1993, s. 123 i nast. 353 do rynku amerykańskiego broniły więc nie tylko cła, lecz także ograniczenia parataryfowe i pozataryfowe. Bardzo często uruchamiano procedury anty-dumpingowe i przeciwdziałające zakłóceniom rynku {market disruptioń). W eksporcie stosowano subwencje i inne działania zwiększające konkurencyjność wyrobów amerykańskich na rynkach zagranicznych. Na początku lat osiemdziesiątych nastąpiła dogłębna reorientacja amerykańskiej polityki ekonomicznej; keynesizm zastąpiono liberalizmem. Rezultatem tej zmiany było zmniejszenie protekcjonizmu w dostępie zagranicznych eksporterów do rynku amerykańskiego. Ograniczono też zakres wspomagania amerykańskiego eksportu. Całkowicie z protekcjonizmu w zagranicznej polityce ekonomicznej Stany Zjednoczone nie zrezygnowały jednak do końca stulecia9. Japonia Protekcjonizm jest także dominującą cechą zagranicznej polityki ekonomicznej Japonii. Począwszy od zakończenia II wojny światowej Japonia prowadziła, z jednej strony, politykę proeksportową, z drugiej zaś — antyimportową. Wynikało to ze zróżnicowanego podejścia do roli eksportu i importu w gospodarce10. Eksport był bowiem traktowany jako podstawowy czynnik rozwoju gospodarczego i wzrostu dochodu narodowego. Import natomiast pełnił typowe funkcje pasywne, zaopatrując sektor proeksportowy w niezbędne surowce i technologie. Rynek wewnętrzny pozostawał poza zasięgiem importu. Poważniejsze zmiany w tej dziedzinie nastąpiły dopiero w latach osiemdziesiątych. Zagraniczną politykę ekonomiczną Japonii w najogólniejszym zarysie można podzielić na trzy etapy: etap radykalnego protekcjonizmu (lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte), etap stopniowego łagodzenia protekcjonizmu (lata siedemdziesiąte i pierwsza połowa lat osiemdziesiątych) oraz etap liberalizacji zagranicznej polityki ekonomicznej (druga połowa lat osiemdziesiątych i lata dziewięćdziesiąte). W pierwszym etapie rząd japoński oddziaływał na stosunki gospodarcze z zagranicą przede wszystkim bezpośrednio, za pomocą instytucjonalnej kontroli importu i eksportu". Szczególnie powszechny charakter miały subwen- ' Zob. J. Bossak, E. Kawecka-Wyrzykowska, M. Tomala, Stany Zjednoczone — EWG — Japonia. Współpraca i rywalizacja, PWE, Warszawa 1988, s. 69 i nast. 10 Zob. J. Bossak, Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki Japonii, SGPiS, Warszawa 1984, s. 338-363. " Służyło temu wiele ustaw i przepisów, w tym: ustawa o wymianie dewizowej i kontroli handlu zagranicznego nr 228, z dnia 1 grudnia 1949 r., zarządzenie o kontroli eksportu, wydane przez Radę Ministrów w grudniu 1949 r., zarządzenie o formach deklaracji eksportowych i sprawozdawczości eksportowej, MITI, 1967. Zob. Japan Laws, Ordinances and Other Regulalions Concerning Foreign Exchange and Foreign Trade, Chuo Shuppan Kikaku Co., Tokyo 1982, a także J. Bossak, Społeczno-ekonomiczne..., jw., s. 332-334. 354 cjonowanie eksportu i ograniczanie importu. Wynikały one, z jednej strony, z potrzeby poprawy salda bilansu płatniczego, Japonia bowiem przeżywała w tym czasie trudności płatnicze, z drugiej zaś — z polityki przemian strukturalnych zorientowanych na rozwój prężnego sektora proeksportowego. W mniejszym zakresie rząd japoński oddziaływał na obroty handlowe z zagranicą metodami pośrednimi, za pomocą narzędzi polityki makroekonomicznej. Pewnym wyjątkiem była polityka kursu walutowego i stopy procentowej. W latach pięćdziesiątych była to polityka nadwartoś-ciowego jena, wykorzystywana jako narzędzie walki z inflacją i potanienia importu, głównie zaopatrzeniowego, do celów rozwoju produkcji proeksportowej. W latach sześćdziesiątych protekcja w handlu zagranicznym Japonii nieco złagodniała w porównaniu z poprzednią dekadą. Wydajność pracy bowiem wzrastała tam szybciej niż w krajach wysoko rozwiniętych, wskutek czego jen z nadwartościowego stał się podwartościowy, a eksport zyskał na konkurencyjności. Powstały jednocześnie lepsze warunki do złagodzenia barier dla importu. W sumie jednak nie nastąpiły większe zmiany w metodach oddziaływania państwa na stosunki gospodarcze w Japonii. Dopiero w drugim etapie zrezygnowano ze znacznej części metod bezpośredniego oddziaływania na stosunki gospodarcze z zagranicą na rzecz metod pośrednich. Możliwość taką stworzyła dalsza poprawa konkurencyjności eksportu japońskiego na rynkach międzynarodowych. Zrównoważony był również bilans płatniczy. Ostry kryzys surowcowy w połowie lat siedemdziesiątych i osłabienie tempa rozwoju gospodarki światowej spowodowały, iż do połowy lat osiemdziesiątych Japonia utrzymała protekcjonizm w handlu zagranicznym. Jego wyrazem było przede wszystkim subwencjonowanie eksportu, w imporcie zaś były to podatki pośrednie, licencje, kontrola jakościowa wyrobów, a także wiele innych parataryfowych i pozataryfowych narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej. Zmniejszono przy tym znacznie zakres ilościowego ograniczania importu do kilkudziesięciu pozycji. Import Japonii obejmował w 75% energię, surowce i żywność, a tylko w 25% wyroby przemysłowe. Udział tych wyrobów w produkcie krajowym brutto kształtował się w granicach 3%, czyli prawie dziesięciokrotnie mniej niż w innych krajach rozwiniętych gospodarczo. W trzecim etapie, obejmującym drugą połowę lat osiemdziesiątych i lata dziewięćdziesiąte, Japonia znacznie zwiększyła import wyrobów przemysłowych i zliberalizowała go, rezygnując także z metod pośredniego oddziaływania. Zostało to spowodowane silną pozycją konkurencyjną Japonii na rynkach międzynarodowych, a ponadto presją ze strony Stanów Zjednoczonych i państw Unii Europejskiej. Japonia podpisała jednocześnie liczne zobowiązania wynikające z Rundy Tokijskiej i Rundy Urugwajskiej, nakazujące likwidację ograniczeń w handlu zagranicznym, w tym także parataryfowych i pozataryfowych. 12.3. Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna krajów nowo uprzemysłowionych Pojęcie krajów nowo uprzemysłowionych Przez pojęcie krajów nowo uprzemysłowionych będziemy rozumieli kraje tradycyjnie słabo rozwinięte, które w warunkach wysokiego tempa rozwoju dokonują dogłębnych zmian strukturalnych w gospodarce. Krajów takich jest kilkanaście12. Są one klasyfikowane w kilku generacjach. Do pierwszej należą: Korea Południowa, Tajwan, Hongkong, Singapur, Brazylia i Meksyk. Do drugiej: Tajlandia, Indonezja, Malezja, Filipiny, Cypr i Jordania. Do trzeciej: Indie, Egipt, Argentyna i Chile. Pierwsza generacja krajów przyspieszyła tempo rozwoju i rozpoczęła proces restrukturyzacji gospodarki jeszcze w połowie lat sześćdziesiątych, druga generacja — na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, a trzecia — w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Strategia rozwoju otwartego Cechą wspólną wszystkich tych trzech generacji krajów jest zastosowanie strategii rozwoju „otwartego", składającej się z trzech podstawowych faz. Pierwszą fazę stanowi określenie możliwości specjalizacji eksportowej pod kątem potrzeb i wymagań rynków zagranicznych. Fazę drugą stanowi ukształtowanie struktury produkcji według kryterium specjalizacji międzynarodowej. Fazą trzecią jest prowadzenie polityki ekspansji eksportowej. W takim ujęciu istnieje pełna tożsamość fazy trzeciej i pierwszej, umożliwiająca krajom nowo uprzemysłowionym szybki rozwój handlu zagranicznego i utrzymanie równowagi bilansu handlowego13. Strategia ta gwarantuje bowiem rozwój takiej działalności gospodarczej, która w przypadku eksportu minimalizuje nakłady ponoszone w kraju i maksymalizuje ceny uzyskiwane na rynkach zagranicznych. Jednocześnie jej efektem jest rezygnacja z rozwoju produkcji o kosztach przewyższających ceny płacone na rynkach zagranicznych za towary importowane. Strategię rozwoju otwartego ilustruje rysunek 12.2. W kolejnych generacjach krajów nowo uprzemysłowionych strategia ta podlegała pewnym korektom, choć jej istota pozostawała zgodna z pierwotnymi założeniami. Zmieniały się bowiem warunki konkurencji na rynku 12 Zob. L. Ciamaga, Światowa gospodarka..., jw., s. 140-141; Gospodarka światowa, red. P. Bożyk, jw., s. 289-390; J. Kulig, Dylematy polityki dostosowawczej w Trzecim Świecie, jw., s. 38 i nast. 13 Zob. P. Bożyk, Którędy do Europy?, Graf-Punkt, Warszawa 1993, s. 10. 356 Rysunek 12.2 Strategia rozwoju otwartego Analiza potrzeb Kształtowanie Polityka ekspansji gospodarki światowej w kraju Fazai Faza 2 Faza 3 światowym, a w ślad za tym —możliwości wchodzenia na ten rynek nowych producentów wyrobów przemysłowych. Dotyczyło to przede wszystkim zmieniających się potrzeb i możliwości gospodarki światowej. Pierwsza generacja krajów nowo uprzemysłowionych mogła w połowie lat sześćdziesiątych rozpocząć ekspansję eksportową od specjalizacji w produkcji, której inni jeszcze nie wytwarzali, a więc od wchodzenia w tzw. luki rynkowe, bądź też od konkurencji ceną (sprzedaży po niższych cenach). Natomiast trzecia generacja krajów nowo uprzemysłowionych u schyłku XX w. musiała się koncentrować na konkurencji jakością, traktując luki rynkowe i konkurencję cenową jako rozwiązania uzupełniające. W ślad za tym zostały skorygowane kryteria zmian strukturalnych w gospodarce krajów nowo uprzemysłowionych. Pierwsza generacja tych krajów skoncentrowała się na rozwoju przemysłu przetwórczego, w tym głównie maszynowego i artykułów konsumpcyjnych, natomiast generacja trzecia zasadniczą uwagę kieruje na rozwój tych dziedzin przemysłu przetwórczego, które decydują o postępie technicznym (przemysł komputerowy, automatyka przemysłowa, elektronika). W każdym jednak przypadku u podstaw przemian znajduje się dynamicznie rozumiana zasada przewagi komparatywnej; skróceniu ulega jedynie czas dzielący moment rozpoczęcia produkcji od momentu osiągnięcia pełnych zdolności konkurencyjnych. Ewolucji podlegają także narzędzia polityki promocji eksportu krajów nowo uprzemysłowionych (przy zachowaniu nie zmienionych jej celów, obejmujących rozwój inwestycji i produkcji proeksportowej, kreowanie postępu technicznego związanego z rozwojem eksportu, a także przeciwdziałanie ograniczeniom w rozwoju eksportu na rynkach międzynarodowych). Wśród narzędzi promocji eksportu stosowanych przez kraje pierwszej generacji znajdowały się nie tylko metody pośredniego oddziaływania państwa, lecz także metody oddziaływania bezpośredniego. Trzecia generacja krajów nowo uprzemysłowionych w coraz szerszym zakresie liberalizuje eksport, ograniczając interwencjonizm państwa co najwyżej do metod pośredniego oddziaływania. Kraje nowo uprzemysłowione zwiększają także stopniowo dostęp do swoich rynków wewnętrznych. Pierwsza generacja tych krajów, wzorem Japonii, koncentrowała się na imporcie surowców, paliw i materiałów do produkcji, a także imporcie technologii, izolując skutecznie własny rynek od importowanych towarów konsumpcyjnych pochodzenia przemysłowego. Trzecia 357 generacja w coraz szerszym zakresie dopuszcza nie tylko towary importowane, w tym konsumpcyjne wyroby przemysłowe, lecz także kapitał zagraniczny w formie inwestycji bezpośrednich. Czynniki rozwoju gospodarczego krajów nowo uprzemysłowionych Czynniki rozwoju krajów nowo uprzemysłowionych w najogólniejszym zarysie można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Do czynników wewnętrznych należy zaliczyć przede wszystkim akumulację wewnętrzną. W krajach nowo uprzemysłowionych, ze względu na tradycyjnie niski poziom stopy życiowej ludności, akumulacja ta była wysoka i w pierwszej generacji tych krajów kształtowała się w granicach 25%-30%. Umożliwiła ona sfinansowanie przeważającej części inwestycji proeksportowych. Drugim istotnym czynnikiem wewnętrznym sprzyjającym rozwojowi omawianej grupy krajów są warunki społeczno-kulturowe (zdyscyplinowanie, dobra organizacja pracy, podporządkowanie ośrodkom kierowniczym na różnych szczeblach zarządzania, skłonność do wyrzeczeń itp.). W części tych krajów występują naturalne tendencje (uzasadnione wielowiekową tradycją) do preferowania konsumpcji wyrobów własnych i nieufność do wyrobów importowanych. Wśród czynników zewnętrznych trzeba wymienić przede wszystkim znaczną pomoc zagraniczną, głównie ze strony Stanów Zjednoczonych i Japonii. W niektórych krajach (np. w Korei Południowej) była ona związana ze stacjonowaniem wojsk amerykańskich. W pozostałych przybrała formę nisko oprocentowanych kredytów. Współcześnie coraz większą rolę odgrywają inwestycje bezpośrednie kapitału zagranicznego. Ważnym czynnikiem zewnętrznym sprzyjającym rozwojowi zwłaszcza pierwszej generacji krajów nowo uprzemysłowionych była dobra koniunktura gospodarcza na rynkach międzynarodowych, ułatwiająca sprzedaż wyrobów przemysłowych przetworzonych. Nie bez znaczenia był także sprzyjający klimat polityczny w świecie. Ułatwiał on tym krajom dostęp do kredytów, a także do rynków zagranicznych. Trzecia generacja krajów nowo uprzemysłowionych w coraz mniejszym zakresie wykorzystuje ten czynnik. Międzynarodowa polityka ekonomiczna krajów nowo uprzemysłowionych jest w pewnym stopniu pochodną polityki prowadzonej przez kraje słabo rozwinięte gospodarczo. Odnosi się to zwłaszcza do okresu rozpoczynającego ich dynamiczne przemiany gospodarcze. Kraje te jednak coraz bardziej ewoluują w kierunku międzynarodowej polityki ekonomicznej prowadzonej przez kraje rozwinięte gospodarczo. Dotyczy to przede wszystkim ich poparcia dla liberalizacji handlu międzynarodowego, wprowadzenia nowych zasad przepływu towarów i usług w ramach Światowej Organizacji Handlu, reformy międzynarodowego systemu walutowego itp. 358 12.4. Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna krajów słabo rozwiniętych gospodarczo Pojęcie i klasyfikacja krajów słabo rozwiniętych gospodarczo Pojęcie „kraje słabo rozwinięte" nie zostało w literaturze jednoznacznie zdefiniowane. Jego synonimami są określenia: „kraje rozwijające się", „Trzeci Świat", „kraje zacofane ekonomicznie"14 itp. Wszystkie one dotyczą bardzo licznej grupy krajów, charakteryzującej się zbliżonymi cechami. Ujmuje się je agregatowo bądź w formie zdezagregowanej. W pierwszym podejściu koncentruje się uwagę na trzech cechach: niskim poziomie dochodu narodowego w przeliczeniu na 1 mieszkańca, surowco-wo-rolniczej strukturze tworzenia dochodu narodowego oraz niewielkim zakresie technicznego uzbrojenia pracy15. W drugim podejściu bierze się pod uwagę znacznie więcej cech typowych dla krajów należących do tej grupy, m.in.16: niski dochód na 1 mieszkańca i w związku z tym stopę życiową bliską minimum egzystencji, oszczędności bliskie zera, niską stopę inwestycji, koncentrację na rozwoju tzw. pierwotnych gałęzi przemysłu, a więc rolniczego, drzewnego i górniczego, „ukryte" bezrobocie, dominację wydatków ludności na żywność i artykuły pierwszej potrzeby, złe warunki mieszkaniowe, wysoką stopę urodzeń i zgonów, nieodpowiednie odżywianie, niski poziom rozwoju szkolnictwa, prymitywne środki komunikacji, upośledzenie kobiet, koncentrację na eksporcie surowców oraz żywności. Mimo wielu cech wspólnych grupa krajów słabo rozwiniętych gospodarczo jest bardzo niejednolita, zwłaszcza gdy się ją klasyfikuje z punktu widzenia tylko niektórych wskaźników. Na ogół wyodrębnia się w niej cztery podgrupy: kraje najsłabiej rozwinięte gospodarczo, dwie podgrupy krajów naftowych oraz pozostałe kraje słabo rozwinięte gospodarczo. Między tymi grupami występują istotne różnice celów, środków i narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej. Kraje najsłabiej rozwinięte gospodarczo Zgodnie z klasyfikacją Organizacji Narodów Zjednoczonych, opublikowaną w połowie lat dziewięćdziesiątych XX w., grupa krajów o najniższym poziomie rozwoju gospodarczego składa się z 47 państw i stale się zwiększa. 14 Zob. L. Ciamaga, Światowa gospodarka..., jw., s. 126-140; Gospodarka światowa, red. i. Marszałek, jw., s. 276-313; J. Kulig, Dylematy polityki dostosowawczej w Trzecim Świecie, jw., 81-163; P.R. Krugman, M. Obstfeld, Międzynarodowe stosunki..., jw., t. 2, s. 162-180. 15 Zob. A. Muller, Perspektywy rozwoju..., jw., s. 22. 16 Zob. T. Szentes, Ekonomia polityczna zacofania gospodarczego, PWE, Warszawa 1974, 36-37. 359 Wszystkie one cechują się spożyciem żywności niższym od minimum egzystencji, znacznie krótszą niż przeciętna w świecie długością życia, wysokim tempem przyrostu naturalnego, przekraczającym tempo przeciętne dla krajów słabo rozwiniętych, i zbliżoną do zera dynamiką rozwoju gospodarczego17. Udział przemysłu w tworzeniu dochodu narodowego nie przekracza w tych krajach kilku procent, przy czym przemysłem tym jest na ogół wydobycie surowców. Stopa akumulacji kształtuje się w tych krajach poniżej 15%, a stopa inwestycji nie wystarcza nawet do odtworzenia kapitału zaangażowanego w wydobycie surowców. Udział całej tej grupy krajów w produkcji przemysłowej świata waha się w granicach 0,l%-0,2%. Jej eksport w 90% obejmuje płody rolne, a w 10% — produkty rękodzieła. W zakres importu w 60% wchodzą wyroby przemysłowe oraz w 40% żywność. Nic więc dziwnego, że omawiane kraje nie prowadzą racjonalnej polityki ekonomicznej; przy istniejących ograniczeniach nie ma nawet koncepcji takiej polityki. W efekcie nie prowadzą one również racjonalnej zagranicznej polityki ekonomicznej. Nie mają bowiem niezbędnych do tego środków, a narzędzia typowe dla zagranicznej polityki ekonomicznej prowadzonej w innych grupach krajów są całkowicie nieskuteczne. W takiej sytuacji większość tych krajów opiera swoją egzystencję na pomocy zagranicznej bądź bezpośrednich inwestycjach zagranicznych, lokowanych głównie w przemyśle surowcowym. Kraje naftowe Przez pojęcie krajów naftowych będziemy rozumieli kilkanaście państw czerpiących główne dochody z produkcji i eksportu ropy naftowej18. Z punktu widzenia prowadzonej polityki ekonomicznej, w tym także zagranicznej polityki ekonomicznej, kraje naftowe są dzielone na dwie podgrupy: kraje naftowe I, których dochody z eksportu ropy naftowej przekraczają możliwości inwestycyjne i konsumpcyjne w gospodarce wewnętrznej, oraz kraje naftowe II o potrzebach inwestycyjnych i konsumpcyjnych znacznie przewyższających dochody z eksportu ropy naftowej. 17 Zob. The Least Developed Countries. 1995 Report, Annex, United Nations, New York, Geneva. Zgodnie z tym źródłem do grupy krajów najsłabiej rozwiniętych należą: Afganistan, Bangladesz, Benin, Bhutan, Botswana, Burkina Faso, Burundi, Kambodża, Zielony Przylądek, Republika Środkowoafrykańska, Czad, Komory, Dżibuti, Gwinea Równikowa, Etiopia, Gambia, Gwinea, Gwinea-Bissau, Haiti, Kiribati, Laos, Lesolho, Liberia, Madagaskar, Malawi, Malediwy, Mali, Mauretania, Mozambik, Myanmar, Nepal, Niger, Ruanda, Samoa, Wyspy Św. Tomasza i Książęca, Sierra Leone, Wyspy Salomona, Somalia, Sudan, Togo, Tuvalu, Uganda, Tanzania, Vanuatu, Jemen, Zair, Zambia. 11 Większość tych państw jest zrzeszona w Organizacji Państw Eksporterów Ropy Naftowej — OPEC (Arabia Saudyjska, Kuwejt, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Irak, Iran, Indonezja, Nigeria, Ekwador, Wenezuela, Libia, Algieria i Gabon). Wśród krajów nie zrzeszonych w OPEC wyróżnia się Meksyk. 360 Kraje naftowe I, do których zalicza się Arabię Saudyjską, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Kuwejt i Libię, pewną część dochodów z eksportu ropy naftowej przeznaczają na finansowanie inwestycji, głównie w rozwój rolnictwa, przemysłu przetwórczego (przeróbka ropy naftowej, gazu i pochodnych), energetyki i infrastruktury gospodarczej (drogi, hotele, telekomunikacja itp.), a także na finansowanie konsumpcji (w tym budownictwa mieszkaniowego). Drugą część dochodów z eksportu ropy naftowej kraje te lokują za granicą, w formie inwestycji portfelowych oraz bezpośrednich inwestycji kapitałowych. Zagraniczna polityka ekonomiczna jest w tych krajach zdeterminowana przez cele, środki i narzędzia wewnętrznej polityki ekonomicznej. Eksport towarowy prawie w całości opiera się na wywozie ropy naftowej, import natomiast obejmuje najnowocześniejsze technologie dla przemysłu przetwórczego, energetyki, infrastruktury gospodarczej i rolnictwa, a także nowoczesne konsumpcyjne wyroby przemysłowe i żywność. Bilans handlowy tych krajów jest wysoce dodatni. W przeciwieństwie do tego bilans kapitałowy jest ujemny i obejmuje lokatę nadwyżki bilansu handlowego głównie w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej. Jednocześnie w zakres zagranicznej polityki ekonomicznej wchodzi zakrojony na szeroką skalę import zasobów pracy, w tym specjalistów dla przemysłu, turystyki, gastronomii itp. Kraje naftowe II obejmują pozostałych członków OPEC, a także nie zrzeszonych w tej organizacji eksporterów ropy naftowej. Cechują się one ujemnym bilansem handlowym; ich dochody z eksportu ropy są nie wystarczające w stosunku do potrzeb importowych. Wynika to z dwóch powodów: po pierwsze, z mniejszych w stosunku do potencjału gospodarczego i liczby ludności rozmiarów eksportu ropy naftowej i, po drugie, z odmiennej struktury importu, będącej efektem innej wewnętrznej polityki gospodarczej. Kraje te, realizując szerszy program rozwoju przemysłu w porównaniu z krajami naftowymi I, starają się w większym stopniu uniezależnić od importu. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych dokonały one wprawdzie weryfikacji swoich programów rozwojowych, nie zmieniło to jednak zasadniczo ich bilansu handlowego i płatniczego. Podstawową część importu stanowią technologie dla przemysłu maszynowego i przetwórczego, a także surowce i materiały do produkcji. Ważną rolę odgrywa również import żywności i gotowych konsumpcyjnych wyrobów przemysłowych. Podstawę eksportu stanowi ropa naftowa i pochodne. Nie sprawdziły się natomiast nadzieje tych krajów na stopniowy wzrost udziału eksportu wyrobów przemysłowych (niska jakość, rosnące wymagania rynku światowego, zwiększająca się konkurencja międzynarodowa). W efekcie kraje naftowe II należą do importerów kapitału i dłużników międzynar od owych. 361 Pozostałe kraje słabo rozwinięte gospodarczo Grupa pozostałych krajów słabo rozwiniętych gospodarczo jest najliczniejsza. Należą do niej wszystkie kraje Trzeciego Świata poza nowo uprzemysłowionymi, naftowymi I i II oraz najsłabiej rozwiniętymi gospodarczo. Nie są one w tak beznadziejnej sytuacji jak kraje najsłabiej rozwinięte, ale stan ich gospodarki odbiega na niekorzyść od reszty krajów. Do czynników, które pozytywnie oddziałują na sytuację ekonomiczną pozostałych krajów słabo rozwiniętych gospodarczo, należy zaliczyć względną zasobność w bogactwa naturalne. Większość tych krajów jest wyposażona w obfite zasoby minerałów (kobaltu, chromu, miedzi, boksytów, uranu, złota, diamentów), a także w lasy, wodę, żyzną glebę i inne dobra przyrody. Bogate są w nich zasoby ludności. Kraje te odczuwają natomiast niedostatek kapitału i wysoko kwalifikowanej kadry, niedorozwój infrastruktury gospodarczej, mają deficyt żywności i są znacznie zadłużone. We wszystkich tych krajach zbyt niskie są akumulacja wewnętrzna i inwestycje, zbyt słabo rozwinięty jest przemysł przetwórczy, niekorzystna struktura handlu zagranicznego, opierająca się w eksporcie na wywozie żywności, surowców i wyrobów przemysłowych słabo przetworzonych, a w imporcie — na przywozie konsumpcyjnych wyrobów przemysłowych i żywności. Strategie rozwoju krajów słabo rozwiniętych W wewnętrznej polityce ekonomicznej kraje słabo rozwinięte kładą nacisk na przyspieszenie tempa wzrostu dochodu narodowego przede wszystkim przez rozwój przemysłu i wzrost zatrudnienia. W drugiej połowie XX w. kilkakrotnie i radykalnie zmieniały się przy tym koncepcje ich polityki ekonomicznej. Do połowy lat osiemdziesiątych dominowała polityka nazywana import substitution, nakierowana na uniezależnienie się od przywozu wyrobów przemysłowych i żywności oraz przeciwdziałanie w ten sposób deficytowi bilansu płatniczego. Polityka ta nie doprowadziła jednak do osiągnięcia założonych celów i nie zapobiegła narastaniu zadłużenia zagranicznego tych krajów. Wśród wielu przyczyn, które złożyły się na niepowodzenie strategii import substitution, na szczególną uwagę zasługuje powszechny i zaporowy dla konkurencji międzynarodowej charakter protekcji w krajach słabo rozwiniętych. Jej wyrazem były nie tylko wysokie stawki celne i radykalizm ograniczeń para-i pozataryfowych, lecz także podporządkowanie całych systemów ekonomicznych uniezależnianiu się od zagranicy19. Kontroli państwa zostały poddane przede wszystkim krajowe rynki finansowe. Dotyczyło to zwłaszcza pożyczek udzielanych przez banki przedsiębiors- 19 Zob. P.R. Krugman, M. Obstfeld, Międzynarodowe stosunki..., jw., t. 2, s. 258-259. 362 twom. O ich rozmiarach i strukturze zasadniczo decydowała administracja rządowa. Stopa procentowa była przy tym ustalana poniżej poziomu rynkowego, sztucznie zwiększając zapotrzebowanie na kapitał. Jednocześnie niski poziom dochodów i niska stopa procentowa tkwiły u podstaw małych oszczędności. Rodziło to długofalowy deficyt kapitału krajowego, a w ślad za tym niską stopę inwestycji. Kontrolowane przez rządy były także kursy walutowe. Dotyczyło to szczególnie poziomu kursu oraz obrotu dewizowego. Obywatele danego kraju byli zobowiązani do odsprzedania bankowi centralnemu po określonym (niskim) kursie zarobionych za granicą dewiz. Jednocześnie był kontrolowany wszelki wywóz dewiz za granicę. Także zagraniczni posiadacze walut wewnętrznych krajów słabo rozwiniętych nie mieli prawa ich wymiany na dewizy i wywóz za granicę. W ten sposób kursy walutowe i obrót dewizowy pełniły pożądane przez rząd funkcje w zagranicznej polityce ekonomicznej. Na pewne rodzaje importu rząd wyrażał zgodę, zezwalając na zakup dewiz po niskim kursie, i odwrotnie. W pierwszym przypadku oznaczało to subwencjonowanie inwestycji (lub konsumpcji), a w drugim — ich ograniczanie lub zakaz. Długookresowy deficyt budżetowy skłaniał rządy krajów słabo rozwiniętych albo do zapożyczania się za granicą, albo do drukowania pieniędzy. Efektem była jednak wysoka inflacja i spadek realnej wartości zasobów pieniężnych, a także znaczne i zwiększające się zadłużenie zagraniczne. Na zadłużenie to składały się w przeważającej części pożyczki bankowe (prawie połowa całkowitego zadłużenia), bezpośrednie inwestycje kapitałowe, pożyczki Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego oraz sprzedaż obligacji rządowych na rynku międzynarodowym. Ważnym czynnikiem, który przyczynił się do niepowodzenia strategii import substitution, było długookresowe pogarszanie się terms of trade dla eksporterów surowców i żywności oraz importerów wyrobów przemysłowych, a więc dla krajów słabo rozwiniętych. Większość z nich ponosiła z tego tytułu narastające straty mimo wzrostu cen paliw i innych surowców zapoczątkowanego w latach 1973-1974 przez kraje OPEC. Wzrost cen na rynku międzynarodowym dotyczył bowiem ograniczonej grupy surowców, będących w posiadaniu niewielu krajów. Ostatnia dekada XX w. była okresem reorientacji polityki ekonomicznej krajów słabo rozwiniętych na export promotion, czego wyrazem jest koncentracja na rozwoju produkcji znajdującej zbyt na rynkach zagranicznych. Reorientacji tej towarzyszą ograniczanie zakresu interwencjonizmu państwowego i wzrost liberalizmu gospodarczego. U podstaw strategii export promotion znalazły się dwie zasadnicze przyczyny. Po pierwsze, przyjęty po 1980 r. kierunek zmian w polityce ekonomicznej w krajach wysoko uprzemysłowionych, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Po drugie, zwrócenie się o pomoc kredytową do Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego znacznej liczby krajów słabo rozwiniętych, które wpadły w tzw. pułapkę zadłużenia, stając się niewypłacalnymi. Szczególnie ważną rolę odegrała druga przyczyna, Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy uzależniły bowiem pomoc kredytową od wielu warunków zawartych w tzw. programach stabilizacyjnych. Należał do nich przede wszystkim warunek zrównoważenia rachunku obrotów bieżących z zagranicą. Nie było to możliwe bez zrównoważenia budżetu państwa. W tym celu kraje słabo rozwinięte musiały ograniczyć prawie do zera subwencjonowanie produkcji, w pierwszej kolejności zastępującej import, orientując się na rozwój produkcji proeksportowej. W ślad za tym Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy wskazały krajom słabo rozwiniętym wiele dalszych zmian w mechanizmie ekonomicznym, które najogólniej można określić jako przejście od zasad polityki postkeynesowskiej do zasad liberalnego monetaryzmu. W związku z tym zmieniają się cele, środki i narzędzia zagranicznej polityki ekonomicznej omawianej grupy krajów. W okresie realizacji polityki zastępowania importu (import substitutioń) do podstawowych celów zagranicznej polityki ekonomicznej krajów słabo rozwiniętych należała koncentracja na imporcie maszyn i urządzeń inwestycyjnych oraz surowców i materiałów do produkcji, a także na eksporcie wyrobów przemysłowych. Podstawowym źródłem finansowania tych celów była akumulacja wewnętrzna (środki o charakterze endogenicznym). Narzędziem zagranicznej polityki ekonomicznej był zaś rozwinięty protekcjonizm państwa w formie bezpośredniej lub pośredniej (w zależności od kraju). W drugim etapie swego rozwoju kraje słabo rozwinięte koncentrują się na specjalizacji proeksportowej (export promotioń). Głównymi celami ich zagranicznej polityki ekonomicznej są: koncentracja zarówno w eksporcie, jak i imporcie na wyrobach mających komparatywną przewagę, a więc przynoszących największe korzyści w formie przyrostu dochodu narodowego. W eksporcie nie utożsamia się tych wyrobów z wyrobami przemysłowymi, a w imporcie z surowcami i technologią. Wśród środków zagranicznej polityki ekonomicznej, oprócz akumulacji wewnętrznej, ważną rolę przypisuje się finansowaniu zagranicznemu (w formie kredytów, inwestycji bezpośrednich czy też pomocy bezzwrotnej). W stosunku do poprzedniego etapu zasadniczej zmianie uległy też narzędzia zagranicznej polityki ekonomicznej, czego wyrazem jest ograniczenie zakresu interwencjonizmu państwowego i liberalizacja handlu zagranicznego. Zmiany te były pochodną narastania tendencji liberalnych w całym świecie, w tym zwłaszcza w krajach rozwiniętych gospodarczo. Druga połowa XX w. cechowała się również istotnymi zmianami celów, środków i narzędzi międzynarodowej polityki ekonomicznej krajów słabo rozwiniętych. W latach pięćdziesiątych, sześćdziesiątych i siedemdziesiątych 364 były widoczne tendencje do wypracowania odrębnych zasad międzynarodowej polityki ekonomicznej tych krajów (w porównaniu z międzynarodową polityką ekonomiczną krajów rozwiniętych gospodarczo). Forum do dyskusji na ten temat była Konferencja Narodów Zjednoczonych do Spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD). W połowie lat siedemdziesiątych kraje słabo rozwinięte podjęły nawet ofensywę zmierzającą do zdeterminowania międzynarodowej polityki ekonomicznej, realizowanej w skali światowej, postulatami wypracowanymi przez UNCTAD. Wyrazem tego były VI (1974 r.) i VII (1975 r.) Specjalne Sesje Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, poświęcone ustanowieniu Nowego Międzynarodowego Ładu Ekonomicznego. Na VI Specjalnej Sesji przyjęto „Deklarację o ustanowieniu Nowego Międzynarodowego Ładu Ekonomicznego" oraz „Program działania na rzecz ustanowienia Nowego Ładu Ekonomicznego". Na VII Sesji zaś uchwalono rezolucję w sprawie „Rozwoju i międzynarodowej współpracy ekonomicznej", zalecającą sposoby realizacji nowego ładu20. Jednakże prawie żaden z tych postulatów nie został zrealizowany. Przyczyną stała się sprzeczność między preferencjami krajów słabo rozwiniętych a interesami krajów rozwiniętych gospodarczo. Nie bez znaczenia jest też podział krajów słabo rozwiniętych na podgrupy o charakterze ekonomicznym lub politycznym, różniące się istotnie swoimi interesami. Wyrazem takiego zróżnicowania jest organizacja krajów naftowych OPEC, która wprawdzie doprowadziła do zwiększenia korzyści ekonomicznych kilkunastu krajów słabo rozwiniętych zasobnych w ropę naftową, ale jednocześnie zwiększyła trudności pozostałych krajów z tej grupy, zwłaszcza o najniższym poziomie dochodów. Pewną próbą wypracowania odrębnej, wspólnej międzynarodowej polityki ekonomicznej krajów słabo rozwiniętych było powstanie kilkunastu ugrupowań integracyjnych (stref wolnego handlu, unii celnych, wspólnych rynków itp.). Nie odegrały one jednak większej roli w skali międzynarodowej. Schyłek XX w. charakteryzuje rezygnacja krajów słabo rozwiniętych z prowadzenia odrębnej międzynarodowej polityki ekonomicznej. Zostają one stopniowo włączane do realizacji jednolitej dla wszystkich grup krajów międzynarodowej polityki ekonomicznej, uzyskując od krajów wysoko rozwiniętych pewne preferencje o charakterze ekonomicznym. Wyrazem tego są negocjacje w ramach kolejnych rund (zwłaszcza Tokijskiej i Urugwajskiej). Świadczy o tym również zmiana charakteru UNCTAD. 20 Zob. Nowy Międzynarodowy Ład Ekonomiczny, red. P. Bożyk, KiW, Warszawa 1990; Nowy Międzynarodowy Ład Ekonomiczny, wybór tekstów J. Kulig, PWE, Warszawa 1979; O nowy ład międzynarodowy. Raport dla Klubu Rzymskiego, pod kierownictwem naukowym J. Tinbergena, PWE, Warszawa 1978. 365 12.5. Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna krajów transformujących swoje systemy gospodarcze, społeczne i polityczne Do grupy tej zaliczamy kraje, które w drugiej połowie XX w. dokonały dwukrotnej radykalnej transformacji swojej polityki ekonomicznej i w ślad za tym zagranicznej polityki ekonomicznej. Pierwsza radykalna transformacja zagranicznej polityki ekonomicznej krajów Europy Środkowo-Wschodniej Radykalną transformację systemową kraje Europy Środkowo-Wschodniej po raz pierwszy przeszły na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX w. Ze względów politycznych gospodarka rynkowa została tam zastąpiona gospodarką centralnie planowaną. Oznaczało to przyjęcie całkowicie odmiennych celów, środków i narzędzi polityki ekonomicznej, obcych gospodarce rynkowej. Celem podstawowym wewnętrznej polityki ekonomicznej stała się maksymalizacja dochodu narodowego w ujęciu makroekonomicznym i długofalowym. Miała ją zapewnić radykalna zmiana struktury gospodarczej, związana z uprzemysłowieniem. Głównym źródłem finansowania tego celu — a więc środkiem polityki ekonomicznej — była akumulacja wewnętrzna, narzędziem zaś centralne planowanie i zarządzanie powiązane z nacjonalizacją własności prywatnej. Radykalne zmiany wystąpiły również w zagranicznej polityce ekonomicznej. Na plan pierwszy wysunięto tzw. import niezbędny do osiągnięcia głównego celu wewnętrznej polityki ekonomicznej. W zakres tego importu wchodziły przede wszystkim technologie oraz surowce i materiały do produkcji. Eksport zaś służył dostarczaniu dewiz na potrzeby importu niezbędnego. Obejmował on towary posiadane w ilościach nadwyżkowych w stosunku do potrzeb krajowych. Tak sformułowane cele zagranicznej polityki ekonomicznej świadczyły o autarkicznym charakterze wewnętrznej polityki ekonomicznej. Środki służące do osiągnięcia celów zagranicznej polityki ekonomicznej były rozdzielane przez budżet. Przedsiębiorstwa bowiem realizujące wyznaczone zadania zostały w całości znacjonalizowane. Obowiązywał też państwowy monopol handlu zagranicznego, gwarantujący przedsiębiorstwom państwowym wyłączność eksportu i importu. Tak określona koncepcja zagranicznej polityki ekonomicznej krajów Europy Środkowo-Wschodniej, mimo wielokrotnie przeprowadzanych reform gospodarczych, nie utraciła swojej pierwotnej logiki do momentu rozpoczęcia drugiej radykalnej transformacji. 366 Druga radykalna transformacja zagranicznej polityki ekonomicznej krajów Europy Środkowo-Wschodniej Druga radykalna transformacja zagranicznej polityki ekonomicznej krajów Europy Środkowo-Wschodniej została zapoczątkowana na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, a więc czterdzieści lat po pierwszej. Jest ona całkowitym odwróceniem kierunku zmian, które przeprowadzono w okresie pierwszej radykalnej transformacji. Głównym celem wewnętrznej polityki ekonomicznej stała się maksymalizacja dochodu narodowego w ujęciu bieżącym i mikroekonomicznym. Zostały również zróżnicowane środki polityki ekonomicznej. Oprócz akumulacji wewnętrznej wzrosło znaczenie środków zewnętrznych (bezpośrednie inwestycje kapitałowe, inwestycje portfelowe itp.). Całkowitej zmianie uległy ponadto narzędzia polityki ekonomicznej. Miejsce centralnego planowania i zarządzania zajął mechanizm wolnorynkowy. Rola państwa została ograniczona do kształtowania parametrów polityki makroekonomicznej (stopy procentowej, kursu walutowego, podatków itp.). Miejsce własności państwowej w przeważającej części zajęła własność prywatna. Głównymi podmiotami polityki ekonomicznej stały się w związku z tym przedsiębiorstwa prywatne. Zmianie wewnętrznej polityki ekonomicznej towarzyszyła radykalna zmiana celów, środków i narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej. Podstawowym celem handlu zagranicznego stała się maksymalizacja korzyści bieżących, oparta na komparatywnej przewadze w relacji kraj-zagranica. U podstaw tych korzyści znalazły się bieżące różnice w kosztach produkcji krajowej i cenach dewizowych towarów eksportowanych i importowanych. Podstawowym źródłem finansowania działalności handlu zagranicznego stała się akumulacja własna przedsiębiorstw, natomiast został ograniczony zakres finansowania z budżetu państwa. Narzędziami zagranicznej polityki ekonomicznej stały się instrumenty właściwe gospodarce wolnorynkowej. Są to, z jednej strony, narzędzia ogólnej polityki ekonomicznej (stopa procentowa, kurs walutowy itp.), z drugiej zaś — narzędzia zagranicznej polityki ekonomicznej sensu stricto (a więc taryfowe, parataryfowe i pozataryfowe). Przemianom w zagranicznej polityce ekonomicznej krajów Europy Środkowo-Wschodniej towarzyszą przeobrażenia w ich polityce międzynarodowej. Zamiast polityki międzynarodowej prowadzonej przez te kraje do czasu drugiej radykalnej transformacji (w obrębie Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej) powstały nowe opcje takiej polityki. Podstawą stała się polityka stowarzyszenia, a następnie członkostwa w Unii Europejskiej. Kraje Europy Środkowo-Wschodniej włączyły się też do realizacji międzynarodowej polityki ekonomicznej, prowadzonej przez kraje rozwinięte gospodarczo (przystępując do OECD i innych organizacji międzynarodowych). Rozdział 13 ntegrac] Europie i świecie 13.1. Istota międzynarodowej integracji gospodarczej 13.1.1. Kryteria definiowania międzynarodowej integracji gospodarczej Integracja jest pojęciem wieloznacznym. Potocznie oznacza ona scalanie, zespalanie, łączenie się kilku elementów w całość. Pojęcie to, poza gospodarką, odnosi się także do fizyki, biologii, kultury, polityki itp.1 Międzynarodowa integracja gospodarcza oznacza scalanie narodowych potencjałów ekonomicznych w jeden potencjał międzynarodowy2. Nie chodzi tu jednak o dodawanie, lecz o tworzenie nowych organizmów gospodarczych, które w efekcie mają możliwości znacznie przekraczające sumę możliwości narodowych. W innym przypadku integracja nie miałaby sensu, towarzyszą jej bowiem także koszty ponoszone przez każdy kraj członkowski z osobna i wszystkie kraje łącznie. Międzynarodowa integracja gospodarcza jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym, obejmującym różne dziedziny życia gospodarczego, społecznego, politycznego itp. W zależności więc od tego, który aspekt integracji jest przedmiotem definiowania, różne może być rozumienie tego zjawiska. W najogólniejszym zarysie można wymienić kilka kryteriów definiowania integracji. Kryterium horyzontu integracji Podstawowym kryterium definiowania integracji jest jej horyzont. W tym przypadku chodzi o odpowiedź na pytanie, czy integracja jest nie kończącym się procesem, czy też osiąga stan optymalnego nasycenia, a więc ma swój kres. 1 Zob. Z. M. Doliwa-Klepacki, Europejska integracja gospodarcza, Temida 2, Białystok 1996, s. 18. 2 Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski i E. Kawecka-Wyrzykowska, jw., s. 267. 368 Przeważa pogląd, iż integracja jest długotrwałym procesem tworzenia jednolitej struktury gospodarczej w obrębie grupy krajów3. Według tego poglądu proces integracji nie może więc mieć końca ze względu na nieprzerwany rozwój produkcji, techniki i nauki, a w ślad za tym form i metod powiązań międzynarodowych. Istnieje jednak również pogląd, że integracja jest stanem, czyli zjawiskiem, które ma swój kres, polegający na wytworzeniu pożądanej docelowej struktury ekonomicznej, wyodrębniającej grupę krajów z całokształtu gospodarki światowej4. Dalszy rozwój integracji wymaga — według tego poglądu — rozszerzenia jej zakresu lub zmiany form. W taki sposób integracja regionalna zainicjowana przez niewielką grupę krajów powinna obejmować coraz szersze regiony geograficzne aż do skali globalnej włącznie. Kryterium mechanizmu funkcjonowania integracji Drugim kryterium definiowania integracji jest mechanizm jej funkcjonowania. W tym przypadku chodzi przede wszystkim o to, czy powinien to być mechanizm wolnej konkurencji i wolnego handlu, czy też efekt określonej polityki integrujących się państw. Przeważa pogląd, że integracja międzynarodowa powinna być kształtowana przez mechanizm wolnego rynku i wolnego handlu. W takim rozumieniu proces integracji powinien polegać na likwidacji barier w obrocie międzynarodowym towarów, usług i czynników produkcji5. „Niewidzialna ręka rynku" jest — według zwolenników tego podejścia — najlepszym regulatorem procesów integracyjnych. Zwolennicy aktywnej polityki ekonomicznej wychodzą z założenia, iż postęp w procesie integracji powinien być mierzony zakresem koordynaqi i następnie unifikacji celów, środków i narzędzi wewnętrznej, a zwłaszcza zagranicznej polityki ekonomicznej zainteresowanych państw6. Koordynacja i unifikacja polityki ekonomicznej nie powinny być przy tym traktowane tylko jako etap na drodze do wolnej konkurencji i swobodnego rynku międzynarodowego, lecz jako trwały element procesu międzynarodowej integracji gospodarczej. 3 Zob. B. Balassa, Przyczynek do integracji gospodarczej. W: Z problemów integracji gospodar czej, PWE, Warszawa 1968, s. 78. 4 Zob. Z. Kamecki, Pojęcie i typy integracji gospodarczej, „Ekonomista" 1967, nr 1. 3 Zob. W. Rópke, International Order and Economic Integration, Dordrecht 1959, s. 225; R. Aaron, Problems of European Integration, „Lloyds Bank Reviews" 1953, April, s. 28; B. Balassa, The Theory of Economic Integration, George Allen and Unwin, London 1962, s. 1. 6 J. Tinbergen, International Economic Integration, Elsevier, Amsterdam, Brussel 1954, s. 95; R.F. Sanwald i J. Stohler, Theoretical Assumption and Conseąuences of European Integration, Princeton University Press, Princeton 1959, s. 43. Kryterium korzyści z integracji Trzecim kryterium definiowania międzynarodowej integracji gospodarczej jest podział korzyści czerpanych przez kraje członkowskie. Chodzi o to, czy korzyści te powinny być dzielone równo między integrujące się kraje, czy też mogą im przypadać w nierównych częściach. Zwolennicy pierwszego podejścia mają oczywiście na myśli stopę korzyści. Masa korzyści czerpanych z integracji zależy bowiem od potencjałów ekonomicznych krajów członkowskich i z założenia nie może być identyczna7. Ich zdaniem mechanizm funkcjonowania ugrupowania integracyjnego powinien być podporządkowany kryterium równych korzyści. W przypadku integracji równych potencjałów może to być mechanizm wolnej konkurencji i wolnego handlu. W przypadku integracji nierównych potencjałów warunkiem zapewnienia identycznej stopy korzyści krajów członkowskich jest odpowiednia polityka integrujących się państw. Zwolennicy drugiego podejścia na plan pierwszy wysuwają sam fakt czerpania przez zainteresowane kraje korzyści z integracji w porównaniu z możliwymi do osiągnięcia w przypadku braku integracji. Sprawę identycznej stopy korzyści traktują oni jako drugorzędną8. Wykluczają jednak integrację przynoszącą niektórym krajom straty w porównaniu z sytuacją, kiedy nie były one członkami ugrupowania integracyjnego. Byłaby to integracja typu kolonialnego, trudna do dobrowolnego zaakceptowania. Nie brakuje również poglądów, które z międzynarodową integracją wiążą liczne korzyści niewymierne ilościowo (postęp cywilizacyjny, społeczny, polityczny itp.). Sprawę korzyści ekonomicznych zwolennicy takich poglądów odsuwają na dalszy plan. 13.1.2. Cele integracji i jej przyczyny Cele międzynarodowej integracji gospodarczej są formułowane zarówno w ujęciu ogólnym (sensu largo), jak i w ujęciu szczegółowym (sensu stricto). Cel ogólny integracji W ujęciu ogólnym przez pojęcie międzynarodowej integracji gospodarczej rozumie się zespalanie narodów, państw, potencjałów gospodarczych, rynków i w ostatecznym efekcie pojedynczych osób różnej narodowości i przynależności państwowej9. W wyniku integracji: ludzie zbliżają się do siebie, zaczynają 7 Zob. R. Marjolin, Europę and United States in the World Economy, Durham 1955, s. 44 i nast. 8 Zob. P. Bożyk, M. Guzek, Teoria integracji socjalistycznej, PWE, Warszawa 1977, s. 17. 9 Zob. A. Marszałek, Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1996, s. 4. 370 myśleć i działać podobnie, znikają bariery językowe i konflikty narodowościowe, pojawiają się wspólne interesy w miejsce konfliktowych, granice państwowe przestają dzielić narody i państwa, a swoboda poruszania się obywateli, brak ograniczeń w przepływie towarów i usług oraz czynników produkcji pozwalają osiągać wspólne cele gospodarcze. Cele szczegółowe integracji Do celów gospodarczych sensu stricto międzynarodowej integracji należy zaliczyć przede wszystkim zwiększanie efektywności gospodarowania. Służy temu zwłaszcza unowocześnienie gospodarki przez strukturalne zmiany w produkcji (zaniechanie bądź ograniczenie działań o relatywnie niskiej efektywności oraz zwiększenie znaczenia dziedzin uznanych za specjalizacyjne). Ułatwienia w przepływie towarów i usług stwarzają zarazem poszczególnym krajom możliwość koncentracji nakładów w dziedzinach najbardziej efektywnych. Jednocześnie międzynarodowa integracja gospodarcza ułatwia krajom dostęp do zewnętrznych zasobów produkcyjnych. Dotyczy to głównie surowców, wiedzy technicznej oraz zasobów pracy. Dzięki temu mogą być ograniczone lub eliminowane narodowe bariery wzrostu gospodarczego oraz przyspieszone tempo wzrostu dochodu narodowego i dobrobytu społecznego. Wpływ ten następuje przede wszystkim w wyniku poprawy warunków rozwoju handlu. Likwidacja barier taryfowych, parataryfowych i poza-taryfowych stwarza możliwość uzyskiwania korzystniejszych cen zarówno w eksporcie, jak i w imporcie. Zwiększają się również możliwości zakupu i sprzedaży towarów w wyniku łatwiejszego dostępu do rynków zagranicznych. Rozwój integracji prowadzi jednocześnie do rozwoju międzynarodowej specjalizacji i kooperacji w produkcji. W efekcie zwiększają się serie wytwarzanych wyrobów, wzrasta skala produkcji i w ślad za tym korzyści z tytułu obniżki kosztów jednostkowych. Międzynarodowa integracja gospodarcza ma także ważne znaczenie dla rozwoju nauki i techniki. Jej efektem jest obniżka kosztów postępu technicznego i szybsze jego tempo. Prowadzi do tego, z jednej strony, koordynacja badań nad postępem technicznym i rozwój wspólnych badań, z drugiej zaś — łatwiejszy dostęp do tego postępu wszystkich integrujących się państw. Z tych względów integracja ma szczególnie duże znaczenie dla krajów małych i średnich, które pojedynczo nie są w stanie sprostać wymaganiom współczesnego rozwoju ekonomicznego i technicznego. Rozbudowa licznych gałęzi przemysłu, zwłaszcza maszynowego, elektronicznego, motoryzacyjnego, lotniczego i chemicznego, jest uwarunkowana jednoczesnym rozwojem wielu uzupełniających dziedzin produkcji, w tym surowców, paliw, energii, półfabrykatów, elementów kooperacyjnych itp. W krajach niewielkich byłoby to niemożliwe ze względów inwestycyjnych, technicznych, kadrowych i innych. Wymagałoby ponadto dużych rynków zbytu10. 13.1.3. Warunki rozwoju międzynarodowej integracji gospodarczej Położenie geograficzne Podstawowym warunkiem rozwoju międzynarodowej integracji gospodarczej jest bliskie położenie geograficzne zainteresowanych państw. Chodzi bowiem o maksymalne skrócenie czasu przepływu towarów i usług oraz czynników produkcji między integrującymi się krajami, a także zmniejszenie kosztów tego przepływu. Infrastruktura gospodarcza Drugim warunkiem rozwoju międzynarodowej integracji gospodarczej jest odpowiednia infrastruktura, w tym zwłaszcza rozwinięte połączenia kolejowe, drogowe, morskie, telekomunikacyjne, informatyczne itp. Stworzenie jednolitego organizmu gospodarczego nie jest możliwe bez takiej infrastruktury. Z tego właśnie względu w najkorzystniejszej sytuacji są kraje sąsiedzkie, tradycyjnie rozwijające ze sobą handel zagraniczny, kooperację w produkcji czy też inne formy współpracy międzynarodowej. Komplementarność struktur Trzecim warunkiem rozwoju międzynarodowej integracji gospodarczej jest komplementarność struktur gospodarczych, czyli ich wzajemne dopasowanie. Komplementarność może mieć przy tym charakter międzygałęziowy lub we-wnątrzgałęziowy. Podstawą komplementarności międzygałęziowej są różnice w zasobach czynników produkcji. Są one na ogół wynikiem różnic w zasobności złóż surowców, w położeniu geograficznym i warunkach klimatycznych, eksploatacji złóż surowców, co jest spowodowane warunkami naturalnymi, itp. Przykładem komplementarności międzygałęziowej był tradycyjny międzynarodowy podział pracy, gdy jedne kraje specjalizowały się w produkcji surowców i żywności, pozostałe zaś w produkcji wyrobów przemysłowych. Komplementarność międzygałęziowa może ułatwiać rozwój integracji międzynarodowej, nie jest jednak jej warunkiem koniecznym i wystarczającym. Przykładem tego były próby tworzenia ugrupowań integracyjnych w krajach słabo rozwiniętych, a także w Europie Środkowo-Wschodniej (w ramach RWPG), zakończone niepowodzeniem. W krajach rozwiniętych gospodarczo Współczesna gospodarka światowa, red. A.B. Kisiel-Łowczyc, jw., s. 204-205. 372 brak międzygałęziowej komplementarności struktur gospodarczych, a nawet ich konkurencyjność nie przekreślają możliwości międzynarodowej integracji gospodarczej. Warunkiem niezbędnym jest w tych krajach wewnątrzgałęziowa komplemen-tarność struktur gospodarczych. Jej podstawę stanowią różnice wydajności czynników produkcji. Komplementamośc wewnątrzgałęziowa powinna być przy tym pojmowana w sposób dynamiczny, co oznacza, iż sprawą decydującą dla udziału danego kraju w ugrupowaniu integracyjnym nie jest brak komplementarności wewnątrzgałęziowej w okresie początkowym, lecz możliwość jej ukształtowania w przyszłości". W przypadku zbliżonych poziomów rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego stworzenie komplementarności wewnątrzgałęziowej w przemyśle jest możliwe w relatywnie krótkim czasie. Natomiast wzajemne dopasowanie innych dziedzin gospodarki wymaga znacznie dłuższego okresu. Polityka sprzyjająca integracji Czwartym warunkiem rozwoju międzynarodowej integracji gospodarczej jest sprzyjająca polityka ekonomiczna, wyrażająca się: we wzajemnym udzielaniu preferencji taryfowych, parataryfowych i pozataryfowych, wprowadzaniu swobody przepływu kapitału, pracy i innych czynników produkcji, w koordynacji polityki ekonomicznej lub też w prowadzeniu wspólnej polityki ekonomicznej. Spełnienie tego warunku oznacza konieczność dopasowania celów, środków i narzędzi zarówno ogólnej polityki ekonomicznej, jak i zagranicznej polityki ekonomicznej, począwszy od koordynacji tej polityki, a skończywszy na wprowadzeniu polityki wspólnej. Dopasowywanie polityki ekonomicznej może być przy tym zarówno działaniem zainicjowanym autonomicznie przez kraj zainteresowany członkostwem w ugrupowaniu integracyjnym, jak i działaniem umownym, podjętym na podstawie porozumienia z ugrupowaniem integracyjnym. 13.2. Modele międzynarodowej i ponadnarodowej integracji gospodarczej Pojęcie modelu integracji Przez pojęcie modelu integracji będziemy rozumieli całościowy obraz ugrupowania integracyjnego obejmujący zespół jego głównych właściwości, w tym zwłaszcza podział kompetencji między organami międzynarodowymi i ponadnarodowymi a rządami krajów członkowskich. Tamże, s. 209. 373 W takim rozumieniu model integracji obejmuje przede wszystkim zasady podejmowania decyzji dotyczących powiązań międzynarodowych. W literaturze przedmiotu są rozpatrywane dwa modele integracji w gospodarce rynkowej: model integracji międzynarodowej oraz model integracji ponadnarodowej12. Model międzynarodowej integracji gospodarczej W modelu międzynarodowej integracji gospodarczej decyzje kształtujące wzajemne powiązania grupy krajów są podejmowane wyłącznie przez instytucje narodowe, ośrodek międzynarodowy zaś ma charakter koordynacyjny. Ilustruje to rysunek 13.1. Rysunek 13.1 Model międzynarodowe] Integracji gospodarczej informacje decyzje Zgodnie z tym rysunkiem narodowe ośrodki integracyjne (NOI) informują międzynarodowy ośrodek integracyjny (MOI) o celach, środkach i narzędziach wewnętrznej i zagranicznej polityki ekonomicznej stosowanej wobec przedsiębiorstw (P) (ze szczególnym uwzględnieniem polityki integracyjnej). Międzynarodowy ośrodek integracyjny po przetworzeniu tych informacji przesyła narodowym ośrodkom integracyjnym zalecenia odzwierciedlające pożądane z punktu widzenia ugrupowania integracyjnego zmiany w polityce ekonomicznej, w tym zwłaszcza w zagranicznej polityce ekonomicznej krajów członkowskich. W modelu międzynarodowej integracji gospodarczej zalecenia te nabierają mocy obowiązującej w poszczególnych krajach dopiero po „przetworzeniu" ich przez narodowe ośrodki integracyjne na decyzje (w postaci ustaw, dek- 12 J. Soldaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki..., jw., s. 208-209 oraz Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska, jw., s. 273-274. 374 retów, rozporządzeń itp.). Ośrodki narodowe mogą, ale nie muszą, podporządkować się zaleceniom ośrodka międzynarodowego. W przypadku modelu integracji międzynarodowej nie ma więc formalnego zagrożenia dla suwerenności państw członkowskich. Tworzone organy — instytucje integracyjne — koncentrują bowiem swoją uwagę na koordynacji wewnętrznej i zagranicznej polityki poszczególnych państw, koordynacja ta nie ma jednak charakteru obligatoryjnego. Zalecenia międzynarodowych organów integracyjnych są swego rodzaju propozycjami, sugestiami czy też życzeniami wobec krajów członkowskich. Model ponadnarodowej integracji gospodarczej W modelu ponadnarodowej integracji gospodarczej część lub większość decyzji dotyczących wewnętrznej i zagranicznej polityki ekonomicznej jest transmitowana z narodowych ośrodków integracyjnych do ośrodka ponadnarodowego. Tym samym ośrodek ten nabiera — w porównaniu z modelem integracji międzynarodowej — dodatkowych cech, niezwykle istotnych z punktu widzenia procesu integracji. Ilustruje to rysunek 13.2. Zgodnie z rysunkiem 13.2 narodowe ośrodki integracyjne (NOI), podobnie jak w przypadku modelu międzynarodowej integracji gospodarczej, informują ponadnarodowy ośrodek integracyjny (POI) o celach, środkach i narzędziach wewnętrznej i zagranicznej polityki ekonomicznej. Ponadnarodowy ośrodek integracyjny na podstawie tych informacji podejmuje decyzje obligatoryjne dla podmiotów gospodarczych w krajach członkowskich (zarówno narodowych ośrodków integracyjnych, jak i przedsiębiorstw). Zakres kompetencji decyzyjnych ponadnarodowego ośrodka integracyjnego zależy od zgody wyrażonej przez kraje członkowskie. Jak wykazuje dotychczasowa praktyka, narodowe ośrodki integracyjne przekazują ośrodkowi ponadnarodowemu tylko część swoich uprawnień decyzyjnych. W odniesieniu do reszty tych uprawnień obowiązują zasady typowe dla modelu międzynarodowej integracji gospodarczej. Wraz z postępem integracji następuje transmisja coraz większej części uprawnień decyzyjnych z ośrodków narodowych do ponadnarodowego. Dotyczą one zarówno rządów, jak i osób prawnych oraz fizycznych; w niektórych dziedzinach mają charakter powszechny, w innych — wycinkowy. Ośrodek ponadnarodowy może się posługiwać zarówno dyrektywami, jak i rozporządzeniami. Dyrektywy wiążą państwa, do których są skierowane, głównie w zakresie celów, jakie powinny być osiągnięte, pozostawiając władzom państwowym swobodę wyboru środków i narzędzi. Decyzje obowiązują w całości strony, do których są skierowane. Rozporządzenia natomiast mają zasięg ogólny, obowiązują w całości i są bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach13. 13 A.J. Klawe, A. Makać, Zarys międzynarodowych..., jw., s. 298. 375 Rysunek 13.2 Model ponadnarodowe! Integracji gospodarcze] POI NOI, NOI, informacje decyzje Tendencje do rozszerzenia zakresu integracji ponadnarodowej wiążą się z faktem wysokiej skuteczności tego typu rozwiązań. Towarzyszy im jednak ograniczanie suwerenności narodowej. Pojęcie suwerenności stosowane w prawie międzynarodowym obejmuje tzw. zwierzchnictwo terytorialne i zwierzchnictwo osobowe. Zwierzchnictwo terytorialne oznacza wyłączność władzy państwa na jego terytorium, zwierzchnictwo osobowe zaś — wyłączność władzy państwa wobec jego obywateli. Pojęcie suwerenności jest również traktowane jako prawo do wyłącznego decydowania przez państwo o jego sprawach wewnętrznych oraz stosunkach zewnętrznych. W warunkach integracji międzynarodowej nie ma sprzeczności miedzy integracją a suwerennością. Przejmowaniu przez ugrupowania cech modelu ponadnarodowej integracji gospodarczej towarzyszy ograniczanie suwerenności. O ograniczeniu takim można mówić wtedy, kiedy w umowie o utworzeniu organizacji ponadnarodowej znajduje się wyraźne postanowienie, iż każde państwo członkowskie może na własne żądanie wystąpić z tej organizacji, bądź też jest umieszczona klauzula o obowiązywaniu umowy w określonym czasie, po upływie którego jest wymagana ponowna jej ratyfikacja przez państwa członkowskie. Podobne skutki rodzi przypadek, gdy faktycznie jest możliwe odstąpienie od umowy przez podjęcie przez państwo członkowskie jednostronnej decyzji, mimo że w umowie taka okoliczność nie jest przewidywana. Dobrowolne ograniczenie suwerenności występuje natomiast wtedy, kiedy z postanowień umowy o utworzeniu organizacji ponadnarodowej wynika, że państwa nie mogą z tej organizacji wystąpić na mocy jednostronnej decyzji. Żaden z traktatów współczesnych organizacji integracyjnych nie zawiera jednak tego rodzaju klauzuli; rozpatrywane zagadnienie ma więc charakter czysto teoretyczny. 376 13.3. Mechanizmy integracji w gospodarce rynkowej Pojęcie mechanizmu integracji gospodarczej Przez pojęcie mechanizmu integracji gospodarczej będziemy rozumieli zasady funkcjonowania rynku w obrębie ugrupowania integracyjnego. W jego zakres wchodzą funkcje parametrów rynku międzynarodowego, takich jak: pieniądz międzynarodowy, kursy walut, ceny międzynarodowe, rozliczenia międzynarodowe itp., a także ich związki z parametrami rynków narodowych. W gospodarce rynkowej między mechanizmami funkcjonowania gospodarek narodowych a mechanizmem funkcjonowania rynku międzynarodowego w skali ugrupowania integracyjnego istnieje bowiem sprzężenie zwrotne. W tym rozumieniu mechanizm integracji jest elementem składowym modelu integracji. Mechanizm wolnego rynku i wolnego handlu W mechanizmie wolnego rynku i wolnego handlu zasadniczą siłą kształtującą procesy integracyjne jest „niewidzialna ręka rynku". Narodowe ośrodki integracyjne (państwa) są przede wszystkim stróżami porządku w skali poszczególnych krajów. Utrzymują one praworządność i porządek publiczny, stosują środki przymusu dla ochrony zgodnych z prawem umów i kontraktów prywatnych oraz przeciwdziałają zakłóceniom wolnego rynku i wolnego handlu. Międzynarodowy ośrodek integracyjny koordynuje wymienione działania narodowych ośrodków integracyjnych w skali ugrupowania integracyjnego. Ponadnarodowy ośrodek zaś podejmuje decyzje w tym zakresie. Podstawowymi podmiotami gospodarczymi, na których opiera się funkcjonowanie mechanizmu wolnego rynku, są producenci i konsumenci: samodzielni, niezależni, nie krępowani ograniczeniami. Ceny krajowe i międzynarodowe, kursy walut, stopa procentowa itp. są ustalane na rynku w wyniku wolnej gry sił rynkowych. W tym rozumieniu tylko rynek powinien informować przedsiębiorstwa i pobudzać je do takiej produkcji, jakiej wymagają konsumenci. Głównym zadaniem narodowych ośrodków integracyjnych jest w tym przypadku usuwanie ograniczeń taryfowych, parataryfowych i pozataryfo-wych, utrudniających funkcjonowanie międzynarodowego wolnego rynku w skali ugrupowania integracyjnego. Międzynarodowy (lub ponadnarodowy) ośrodek koordynacyjny (w zależności od modelu integracji) koordynuje proces liberalizacji przepływu towarów i usług oraz czynników produkcji w skali ugrupowania. 377 Mechanizm rynku regulowanego W mechanizmie rynku regulowanego rola zarówno narodowych ośrodków integracyjnych, jak i ośrodka międzynarodowego (lub ponadnarodowego — w zależności od modelu integracji) wzrasta w porównaniu z mechanizmem wolnego rynku i wolnego handlu. Zajmują się one bowiem nie tylko liberalizacją przepływu towarów, usług i czynników produkcji w obrębie ugrupowania integracyjnego, lecz także koordynacją i unifikacją celów, środków i narzędzi wewnętrznej i zagranicznej polityki ekonomicznej integrujących się krajów. W tym przypadku podstawowymi podmiotami gospodarczymi również są producenci i konsumenci. Postępują oni jednak zgodnie nie tylko z logiką „niewidzialnej ręki rynku", lecz także z celami, ze środkami i z narzędziami polityki integracyjnej. W międzynarodowym modelu integracji politykę tę prowadzą narodowe ośrodki integracyjne, a koordynuje ją ośrodek międzynarodowy. W modelu integracji ponadnarodowej politykę ekonomiczną w obrębie ugrupowania prowadzi ośrodek ponadnarodowy. W obu przypadkach mogą przy tym istnieć dwa zakresy wspólnej polityki integracyjnej: makroekonomiczny, sprowadzający się do koordynacji ogólnych zasad prowadzenia polityki ekonomicznej, oraz mikroekonomiczny, wyrażający się w koordynacji określonych celów, środków i narzędzi wewnętrznej i zagranicznej polityki ekonomicznej. 13.4. Przykłady ugrupowań integracyjnych w gospodarce światowej 13.4.1. Instytucjonalne formy integracji regionalnej Dotychczasowa praktyka integracji regionalnej w gospodarce światowej doprowadziła do wypracowania wielu form integracji instytucjonalnej, w tym: strefy wolnego handlu, unii celnej, wspólnego rynku, unii walutowej, unii ekonomicznej i unii politycznej. Strefa wolnego handlu Strefa wolnego handlu jest najprostszym rozwiązaniem instytucjonalnym. Oznacza ona likwidację ceł i ograniczeń ilościowych w handlu między określoną grupą krajów. Kraje te zachowują jednocześnie autonomiczną zewnętrzną taryfę celną i prowadzą własną niezależną politykę wobec krajów trzecich. 378 Unia celna W przypadku gdy kraje tworzące strefę wolnego handlu wprowadzają ujednolicone cła zewnętrzne (wobec krajów trzecich), mamy do czynienia z unią celną. Unia celna sprzyja rozwojowi handlu wzajemnego krajów członkowskich i ogranicza rozwój handlu z krajami trzecimi. Można tu zatem mówić o preferencyjnym i dyskryminacyjnym działaniu cła w unii celnej, tzn. preferowaniu importu z krajów unii i dyskryminowaniu importu z krajów trzecich14. Preferencja polega w tym przypadku na zniesieniu ceł i ograniczeń w obrotach handlowych między krajami unii oraz ich niestosowaniu (preferencja taka ma miejsce również w strefie wolnego handlu), dyskryminacja zaś — na wprowadzeniu wspólnej dla krajów unii zewnętrznej taryfy celnej i jej stosowaniu. Unia celna wywiera dwojaki wpływ na handel zagraniczny krajów unii: wywołuje efekt przesunięcia i efekt kreacji handlu. Oba te efekty mogą zresztą wystąpić także w strefie wolnego handlu lub — na skutek wprowadzenia jakichkolwiek preferencji celnych — nawet bez tworzenia unii celnej albo strefy wolnego handlu. Wspólny rynek Wspólny rynek jest formą integracji wyższą od strefy wolnego handlu i unii celnej. Oznacza on bowiem nie tylko zniesienie ceł we wzajemnych obrotach i wprowadzenie wspólnej taryfy celnej wobec krajów trzecich, lecz także swobodę przepływu kapitału i zasobów pracy w obrębie ugrupowania integracyjnego. Stwarza to lepsze warunki do niezakłóconego funkcjonowania mechanizmu wolnej konkurencji, a w konsekwencji lepsze możliwości dostosowawcze, niż w przypadku strefy wolnego handlu i unii celnej, przez optymalną alokację zasobów pracy, rozwój produkcji na wielką skalę, szybsze wprowadzanie postępu technicznego itp. Utworzenie wspólnego rynku wymaga zwłaszcza ujednolicenia polityki cenowej w obrębie ugrupowania. Klasycznym przykładem tego typu rozwiązania jest wspólny rynek produktów rolnych Unii Europejskiej. Unia walutowa Unia walutowa obejmuje, poza strefą wolnego handlu, unią celną i wspólnym rynkiem, koordynację (lub unifikację) polityki walutowej prowadzonej przez kraje wchodzące w skład ugrupowania integracyjnego. W zakres tej koordynacji wchodzą: ograniczanie (do z góry określonego przedziału) wahań kursów walutowych, tworzenie wspólnych rezerw walutowych, wprowadzenie jednolitej waluty międzynarodowej, bezwarunkowa pomoc kredytowa itp. 14 K. Michałowska-Gorywoda, A.J. KJawe, Z. Zimny, Europejska Wspólnota Gospodarcza. Założenia, rzeczywistość, perspektywy, PWE, Warszawa 1981, s. 212-214. Unia ekonomiczna Unia ekonomiczna obejmuje, poza strefą wolnego handlu, unią celną, wspólnym rynkiem i unią walutową, koordynację (lub unifikację) poszczególnych dziedzin polityki ekonomicznej i to zarówno ogólnej, jak i w poszczególnych działach gospodarki. O pełnej unii ekonomicznej można by mówić wówczas, gdyby na obszarze integrujących się państw wszystkie ważniejsze z punktu widzenia funkcjonowania wspólnego rynku dziedziny polityki ekonomicznej zostały objęte wspólną lub skoordynowaną polityką, gdyby wprowadzono wspólną walutę, a władzę ekonomiczną w najważniejszych dziedzinach sprawowały organy ponadnarodowe. Unia polityczna Unia polityczna oznacza koordynację (lub unifikację) polityki zarówno wewnętrznej, jak i zagranicznej krajów wchodzących w skład ugrupowania integracyjnego. W praktyce ta właśnie sfera napotyka szczególnie duże kłopoty w procesie integracji regionalnej i jest traktowana jako ukoronowanie dążeń integracyjnych krajów członkowskich. 13.4.2. Ugrupowania integracyjne w krajach rozwiniętych gospodarczo W krajach rozwiniętych gospodarczo istnieje kilka ugrupowań integracyjnych, które z różnymi efektami osiągają zamierzone cele. Do ugrupowań tych należy zaliczyć m.in.: Unię Europejską, Unię Ekonomiczną Beneluksu, Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA), Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (NAFTA). Unia Europejska (d. Europejska Wspólnota Gospodarcza) Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) został podpisany jednocześnie z traktatem powołującym do życia Euratom, tj. 25 marca 1957 r. w Rzymie. W skład EWG pierwotnie weszły: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN i Włochy. W 1973 r. do EWG przystąpiły Wielka Brytania, Dania i Irlandia, w 1981 r. — Grecja, w 1986 r. — Hiszpania i Portugalia, w 1995 r. zaś — Austria, Finlandia i Szwecja. Jest to najbardziej zaawansowana instytucjonalnie forma integracji gospodarczej, realizowana konsekwentnie (choć nie bez trudności) od chwili podpisania Traktatu Rzymskiego w 1957 r. Uzupełnienie i rozwinięcie Traktatu Rzymskiego stanowią Jednolity Akt Europejski z 1986 r. i Traktat z Maast-richt z 1991 r. 380 Unia Ekonomiczna Beneluksu Układ ustanawiający Unię Ekonomiczną Beneluksu został podpisany 3 lutego 1958 r. w Hadze na 50 lat15. Unia zapewnia wolny przepływ towarów i usług oraz czynników produkcji w obrębie Belgii, Holandii i Luksemburga. Jednocześnie jest koordynowana polityka ekonomiczna i społeczna. Zajmuje się tym wiele instytucji integracyjnych o charakterze międzynarodowym (Komitet Ministrów, Rada Unii Ekonomicznej, komisje, Rada Społeczno-Ekono-miczna, Kolegium Arbitrażowe, Trybunał). Europejska Wspólnota Węgla i Stali Układ w sprawie utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (Euro-pean Coal and Steel Community — ECSC) został podpisany przez Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, RFN i Włochy 19 kwietnia 1951 r. w Paryżu. Miał obowiązywać przez 50 lat. Oznaczał on utworzenie wspólnego rynku węgla, rud żelaza i złomu. Jego organami są: Rada Europejska, Komisja, Rada Ministrów, Parlament Europejski, Trybunał Sprawiedliwości. Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Euratom) Układ w sprawie utworzenia Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (Euratom) został podpisany 25 marca 1957 r. w Rzymie, na czas nieokreślony, przez te same kraje, które utworzyły Europejską Wspólnotę Węgla i Stali. Euratom jest ugrupowaniem o charakterze koordynacyjnym (koordynuje badania naukowe, politykę inwestycyjną, zaopatrzenie surowcowe). Jego głównym celem jest utworzenie wspólnego rynku atomowego. Organy (Rada Europejska, Rada Ministrów, Komisja, Parlament Europejski i Trybunał, Komitet Ekonomiczno-Społeczny) pełnią funkcje zbliżone do organów Unii Europejskiej. Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (European Free Trade As-sociation — EFTA) zostało powołane 20 listopada 1959 r. w Sztokholmie przez siedem państw: Austrię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję i Wielką Brytanię. Było ono swego rodzaju odpowiedzią tych krajów na utworzenie przez Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, RFN i Włochy Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Głównym celem EFTA stała się liberalizacja handlu wzajemnego wyrobami przemysłowymi. Proces znoszenia ceł został rozłożony na etapy; ostatecznie w dniu 1 stycznia 1967 r. została utworzona strefa wolnego handlu. Handel 15 Zob. Z.M. Doliwa-Klepacki, Europejska integracja..., jw., s. 36. 381 artykułami rolno-spożywczymi jest liberalizowany w ramach EFTA wyłącznie na podstawie umów dwustronnych. Układ EFTA nie przewidywał wprowadzenia wyższych instytucjonalnych form integracji (a więc wspólnej zewnętrznej taryfy celnej, swobodnego przepływu usług i czynników produkcji, koordynacji polityki ekonomicznej itp.). W 1967 r. członkiem EFTA została Finlandia, w 1970 r. — Islandia, w 1991 r. — Liechtenstein. Jednocześnie w tym czasie z EFTA wystąpiły Dania i Wielka Brytania (1973 r.) oraz Portugalia (1986 r.), stając się członkami EWG. W 1995 r. uczyniły to samo Austria, Finlandia i Szwecja. Pozostały więc w EFTA: Norwegia, Szwajcaria, Islandia i Liechtenstein. Organami EFTA są Rada, komitety i grupy wyspecjalizowane. Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (NAFTA) Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (North American Free Trade Agreement — NAFTA) powstał 1 stycznia 1994 r. Obejmuje on Stany Zjednoczone, Kanadę i Meksyk. Celem NAFTA jest liberalizacja handlu wzajemnego towarami, a w efekcie przyspieszenie tempa jego rozwoju. Dotyczy to zwłaszcza handlu Stanów Zjednoczonych i Kanady. Meksyk — kraj słabo rozwinięty — odgrywa w tym ugrupowaniu rolę marginesową, a głównym powodem, dla którego Stany Zjednoczone i Kanada zgodziły się na jego włączenie do układu, były względy polityczne. Meksyk zaś kierował się przede wszystkim względami ekonomicznymi. Układ przewiduje likwidację ceł w handlu wzajemnym wyrobami przemysłowymi do 1 stycznia 2008 r. 13.4.3. Ugrupowania integracyjne w Europie Środkowo-Wschodniej W Europie Środkowo-Wschodniej podjęto dotychczas dwie próby stworzenia ugrupowań integracyjnych. Pierwszą próbą było utworzenie Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), drugą — podpisanie Środkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (CEFTA). Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej powstała w 1949 r. z udziałem: Bułgarii, Czechosłowacji, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR. W lutym 1949 r. do RWPG przystąpiła Albania, w 1950 r. — Niemiecka Republika Demokratyczna, w 1962 r. — Mongolia, a w 1972 r. — Kuba. Początkowo RWPG miała cele ściśle polityczne, dopiero z biegiem lat sformułowano cele gospodarcze, w tym, pod koniec lat sześćdziesiątych, cele integracyjne. Współpraca w ramach RWPG została oparta na odmiennych zasadach niż w ugrupowaniach integracyjnych krajów o gospodarce rynkowej. W krajach członkowskich RWPG bowiem inne były narzędzia wewnętrznej i zagranicznej polityki ekonomicznej. Inne w związku z tym musiały być model i mechanizm integracji. W modelu nazywanym policentrycznym zarówno decyzje dotyczące ustanawiania międzynarodowych więzi o podstawowym znaczeniu dla przebiegu całego procesu integracyjnego, jak i decyzje, od których w sposób bezpośredni zależała realizacja bieżących operacji gospodarczych w skali międzynarodowej, skupiono w wielu równorzędnych ośrodkach narodowych. Natomiast ośrodek międzynarodowy pozbawiono jakiegokolwiek prawa do podejmowania decyzji. Pełnił on tylko funkcje koordynacyjne, których wyniki były przekazywane krajom członkowskim w formie zaleceń16. Cechą tego modelu był jednocześnie brak mechanizmu rynku międzynarodowego, którego uczestnikami były przedsiębiorstwa z krajów członkowskich, uprawnione do podejmowania samodzielnych decyzji. Wszelkie kontakty między przedsiębiorstwami miały jedynie charakter wykonawczy. W modelu tym powiązania integracyjne między krajami członkowskimi próbowano zbudować wyłącznie za pomocą narzędzi administracyjnych, takich jak: umowy międzynarodowe, koordynacja planów gospodarczych, procedura konsultacyjna na różnych szczeblach centralnej administracji państw członkowskich itp. Takie narzędzia mechanizmu ekonomicznego, jak ceny, kursy walut, pieniądz, rozliczenia, nie odgrywały ważnej roli w tym procesie. Funkcje ośrodka międzynarodowego koordynującego działalność gospodarczą krajów Europy Środkowo-Wschodniej pełniła Rada i jej organy. Koordynacją całości zajmowała się Sesja — najwyższy organ RWPG. Określała ona formy i metody współdziałania krajów członkowskich. Koordynacją odcinkowego współdziałania tych krajów zajmowały się komitety i komisje. Ich liczba była zmienna. Komisje przygotowywały projekty uchwał, podejmowanych następnie przez komitety bądź Sesję RWPG. Funkcje koordynacyjne były ponadto spełniane przez międzynarodowe organizacje gospodarcze, mające charakter zrzeszeń poziomych. Były one tworzone na podstawie specjalnych porozumień międzynarodowych. Również międzynarodowe zjednoczenia gospodarcze spełniały funkcje koordynacyjne. Oprócz koordynacji prowadziły one własną działalność gospodarczą. Rozwiązanie to nie doprowadziło jednak do rozwoju powiązań integracyjnych w obrębie państw członkowskich. Wręcz przeciwnie, utrzymywały się tendencje do autarkii. Poszczególne kraje członkowskie nadal rozbudowywały wszystkie rodzaje produkcji, widząc w imporcie jedynie możliwość dostępu do towarów niezbędnych, których u siebie nie mogły (jeszcze) produkować, w eksporcie zaś — źródło dewiz niezbędnych do kompensowania wydatków 16 Zob. P. Bożyk, Współpraca gospodarcza krajów RWPG, PWE, Warszawa 1977; P. Bożyk, M. Guzek, Teoria integracji..., jw. 383 importowych. Z oporami postępował rozwój specjalizacji i kooperacji w produkcji. W szczątkowej formie dokonywano przemieszczania czynników produkcji (pracy, kapitału). W 1990 r. RWPG została formalnie rozwiązana, udział handlu wzajemnego wielokrotnie się zmniejszył, a więzi specjalizacyjne i kooperacyjne (nawet te szczątkowe) przerwano. Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu Porozumienie o powstaniu CEFTA (Central European Free Trade Agre-ement) zostało podpisane 21 grudnia 1992 r., a weszło w życie17 1 stycznia 1994 r. Przewiduje ono utworzenie strefy wolnego handlu wyrobami przemysłowymi oraz selektywną liberalizację handlu wzajemnego artykułami rol-no-spożywczymi. Strefa ma być tworzona etapami. Docelowo porozumienie przewiduje także liberalizację barier parataryfowych i pozataryfowych18. W skład CEFTA początkowo weszły: Polska, Węgry, Czechy i Słowacja, następnie zostały przyjęte Słowenia i Rumunia. Zgłosiły do niej akces także Bułgaria i inne kraje tego regionu. 13.4.4. Ugrupowania integracyjne krajów słabo rozwiniętych gospodarczo W krajach słabo rozwiniętych gospodarczo było wiele prób utworzenia ugrupowań integracyjnych prawie w całości wzorowanych na doświadczeniach krajów wysoko rozwiniętych. Relatywnie najwięcej ugrupowań integracyjnych znajduje się w Ameryce Łacińskiej19. Pierwsze ugrupowanie, pod nazwą Strefa Wolnego Handlu Ameryki Łacińskiej (LAFTA — Latin American Free Trade Area), powstało 18 lutego 1960 r. w Montevideo, a więc tuż po powstaniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Krajami założycielskimi były: Argentyna, Brazylia, Chile, Meksyk, Paragwaj, Peru i Urugwaj. W roku 1961 do ugrupowania przystąpiły Ekwador i Kolumbia, w 1967 r. zaś — Wenezuela i Boliwia. LAFTA miała niezwykle ambitny cel, a mianowicie zamierzała znacznie zwiększyć wymianę wzajemną większości krajów słabiej rozwiniętych kontynentu amerykańskiego. Niestety, utworzenie strefy wolnego handlu okazało się czynnikiem zbyt słabym, aby osiągnąć ten cel. Struktury gospodarcze krajów członkowskich głównie miały charakter konkurencyjny, a w niewielkim stopniu komplementarny. Likwidacja ceł nie mogła w tych warunkach do- 17 Dziennik Ustaw nr 130 z 27 grudnia 1993 r. 18 CEFTA a integracja ekonomiczna w Europie, red. P. Bożyk, SGH, Warszawa 1996. " Zob. Międzynarodowe stosunki gospodarcze na przełomie wieków, red. M. Piklikiewicz, Difin, Warszawa 2000, s. 192-193. 384 prowadzić do scalenia gospodarczego jedenastu krajów członkowskich. Dlatego też po dwudziestu latach działalność LAFTA została zakończona, a w jej miejsce powstało Latynoamerykańskie Stowarzyszenie Integracyjne (LAIA — Latin American Integration Associatioń). LAIA rozszerzyła zakres działań integracyjnych. Poza utworzeniem strefy wolnego handlu kraje członkowskie postanowiły zastosować inne rozwiązania, będące wyższymi formami instytu-qonalnymi integracji, przede wszystkim w ramach subregionów. Przykładem takiego ugrupowania subregionalnego jest Wspólny Rynek Ameryki Południowej (Mercosur — Mercado Comun del Sur), którego członkami są: Argentyna, Brazylia, Paragwaj i Urugwaj. Jego celem jest utworzenie nie tylko wspólnego rynku towarów, lecz także czynników produkcji. W praktyce oznacza to konieczność wprowadzenia jednolitej polityki ekonomicznej. Mercosur ma być więc strefą wolnego handlu, unią celną, wspólnym rynkiem, a także w znacznym zakresie unią ekonomiczną. Głównie dotyczy to Brazylii i Argentyny, następnie zaś także Paragwaju i Urugwaju. Charakteru subregionalnego nabrały też inne ugrupowania Ameryki Łacińskiej, w tym: Wspólny Rynek Ameryki Środkowej (CACM — Central American Common Market), obejmujący Gwatemalę, Salwador, Honduras, Nikaraguę i Kostarykę; Andyjski Wspólny Rynek (ACM — Andean Common Market), obejmujący Wenezuelę, Kolumbię, Ekwador, Peru i Boliwię; Wspólnota Karaibska (Caricom), obejmująca Antigua i Barbudy, Barbados, Wyspy Bahama, Belize, Dominikanę, Grenadę, Gujanę, Jamajkę, St. Kitts i Nevis, Saint Lucia, Trynidad i Tobago. Także w Azji Południowo-Wschodniej istnieje kilka subregionalnych ugrupowań integracyjnych. Charakter czysto ekonomiczny ma jednak wyłącznie Stowarzyszenie Krajów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN — Associatioń of South-East Asian Nationś), obejmujące Brunei, Filipiny, Indonezję, Malezję, Singapur i Tajlandię. W Afryce na szczególną uwagę zasługują dwa ugrupowania: Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej (ECOWAS) i Wspólnota Gospodarcza Afryki Zachodniej (CEAO). Zainteresowanie krajów słabo rozwiniętych integracją regionalną wynika z odmiennych przyczyn niż zainteresowanie krajów rozwiniętych gospodarczo. Kraje słabo rozwinięte szukają w integracji możliwości rozwiązania przeżywanych problemów gospodarczych, w tym zwłaszcza trudności w uprzemysłowieniu. Tworząc ugrupowania integracyjne, poszukują one sposobów połączenia skromnych na ogół możliwości kapitałowych, surowcowych itp., eliminacji struktur konkurencyjnych, rozszerzenia rynków zbytu. Postęp w integracji regionalnej krajów słabo rozwiniętych jest jednak niewielki. Przyczyny tego są różne. Wśród nich szczególnie ważne znaczenie ma brak odpowiedniej infrastruktury wiążącej zainteresowane kraje. Ważną przyczyną jest także brak komplementarnych struktur gospodarczych. Struktury te są przeważnie konkurencyjne i, co ważniejsze, mają charakter surowco-wo-rolniczy. Nie bez znaczenia jest też fakt, że próbujące się integrować kraje 385 słabo rozwinięte są wysoce zróżnicowane pod względem poziomu rozwoju, potencjału ekonomicznego itp. Również brak stabilności politycznej w tych krajach rodzi konflikty hamujące rozwój współpracy. Integracja regionalna w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo jakkolwiek w dużym stopniu jest próbą naśladowania procesów zachodzących w krajach wysoko rozwiniętych, ze względu na wspomniane trudności postępuje nieporównanie wolniej niż w tej drugiej grupie krajów. W niektórych przypadkach w ogóle jej nie ma mimo formalnie istniejących organizacji integracyjnych. 13.5. Polska a integracja gospodarcza w Europie 13.5.1. Członkostwo w Unii Europejskiej szansą dla Polski Zmiany systemowe i gospodarcze, jakie nastąpiły w latach dziewięćdziesiątych w Europie Środkowo-Wschodniej, w tym także w Polsce, doprowadziły przede wszystkim do „otwarcia" gospodarek. W efekcie wzrosło znaczenie handlu zagranicznego i innych form powiązań międzynarodowych. Zwiększyło się też zainteresowanie tych krajów integracją gospodarczą. Polska rozwija handel zagraniczny i inne formy stosunków ekonomicznych ze wszystkimi grupami krajów w Europie i świecie. Szuka ona bowiem chłonnych rynków zbytu dla swoich wyrobów oraz źródeł zaopatrzenia w energię, surowce i nowoczesne technologie. Zainteresowana jest także kooperacją w produkcji, inwestycjami kapitałowymi i innymi formami współdziałania. Priorytetem zagranicznej polityki ekonomicznej Polski jest rozwój powiązań integracyjnych z Unią Europejską. Ważne znaczenie ma też współpraca w ramach CEFTA, rozwój stosunków gospodarczych z Rosją i innymi krajami wschodnimi. Funkcjonowanie Unii Europejskiej opiera się — z punktu widzenia formalnoprawnego — na trzech zasadniczych traktatach: Traktacie Rzymskim, Jednolitym Akcie Europejskim oraz Traktacie z Maastricht. Traktat Rzymski został podpisany 25 marca 1957 r. (wszedł w życie 1 stycznia 1958 r.). Zawarto w nim cele Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, mechanizm działania oraz funkcje podstawowych organów tego ugrupowania. Jako główny cel powstania EWG podano budowę wspólnego rynku i zbliżenie polityki ekonomicznej krajów członkowskich. Traktat Rzymski z dużą dokładnością określił instytucjonalne podstawy podejmowania decyzji w EWG. Obowiązywały one do 1 lipca 1987 r., kiedy to wszedł w życie Jednolity Akt Europejski (Single European Act). 386 Jednolity Akt Europejski, podpisany przez kraje EWG w lutym 1986 r., był ukoronowaniem wieloletnich działań podejmowanych w tej organizacji integracyjnej, zmierzających do utworzenia Unii Europejskiej20. Nadał on organom EWG nowe kompetencje oraz zmodyfikował proces podejmowania decyzji, wzmacniając ich ponadnarodowy charakter. W porównaniu z ustaleniami Traktatu Rzymskiego przede wszystkim został rozszerzony zakres podejmowania decyzji przez Radę Ministrów (od daty wejścia w życie na mocy Traktatu z Maastricht, tj. 1 listopada 1993 r., nazywaną Radą Unii Europejskiej), składającą się z przedstawicieli państw członkowskich w randze ministrów, po jednym z każdego kraju. Członkowie Rady są związani instrukcjami rządów i reprezentują interesy swoich państw. Funkcję przewodniczącego pełnią kolejno w okresach półrocznych. Rada Unii Europejskiej jest organem zapewniającym koordynację ogólnej polityki ekonomicznej członków Wspólnoty i ma prawo podejmowania decyzji. Jednolity Akt Europejski wprowadził korekty w sposobie wypełniania przez Komisję Wspólnot (nazywaną obecnie Komisją Europejską) jej kompetencji wykonawczych. Zasadniczą cechą statusu prawnego członków Komisji Europejskiej jest ich niezależność od rządów państw członkowskich. Komisja Europejska inicjuje i przygotowuje większość decyzji Rady Unii Europejskiej. Jednocześnie podejmuje ona własne decyzje, formułuje zalecenia i opinie, lecz w przeważającej części nie są one prawnie wiążące. Jedynie w przypadkach konkretnie wskazanych przez Traktat Rzymski decyzje Komisji są obowiązujące dla. krajów członkowskich. Jednolity Akt Europejski zwiększył też rolę Parlamentu Europejskiego w podejmowaniu decyzji. Parlament Europejski jest — oprócz Trybunału Sprawiedliwości — organem wspólnym dla Wspólnoty Europejskiej, Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej. Do czerwca 1979 r. członkowie Parlamentu byli wybierani przez parlamenty poszczególnych państw członkowskich według procedury ustalanej przez każde państwo. Od tego momentu są oni wybierani w drodze powszechnych i bezpośrednich wyborów, według ordynacji wyborczej opracowanej i przyjętej przez organy Wspólnot Europejskich. Mandat członkowski trwa 5 lat. Kryterium podziału miejsc stanowi liczba ludności. W sumie kompetencje Parlamentu są skromne; pełni on funkcje doradcze w stosunku do innych organów i w ograniczonym zakresie funkcje kontroli politycznej działalności Komisji. Niewielkie zmiany zostały wprowadzone przez Jednolity Akt Europejski do funkcji Trybunału Sprawiedliwości. Funkcją Trybunału jest zapewnienie poszanowania prawa przy interpretowaniu i stosowaniu w praktyce zaleceń Traktatu Rzymskiego. Orzeka on przede wszystkim o legalności (zgodnie z Traktatem) decyzji podejmowanych przez Radę Unii Europejskiej i Komisję 20 Zob. K. Michałowska-Gorywoda, Mechanizm podejmowania decyzji we Wspólnocie Europejskiej po poprawkach dokonanych przez Jednolity Akt Europejski, „Prace i Materiały" nr 61, Instytut Gospodarki Światowej, SGH, Warszawa 1992, s. 1. 387 Europejską, a także rozstrzyga spory dotyczące wykonania zobowiązań przyjętych przez państwa. Jednolity Akt Europejski, będący pierwszą istotną weryfikacją i uzupełnieniem postanowień Traktatu Rzymskiego, poza zmianą zakresu uprawnień Rady Ministrów (rozszerzeniem zakresu decyzji podejmowanych większością głosów) i kompetencji Parlamentu Europejskiego, zaakcentował potrzebę stworzenia unii ekonomicznej i monetarnej. Trzecim ważnym dokumentem jest Traktat z Maastricht o Unii Europejskiej, podpisany w dniach 9-10 grudnia 1991 r. Traktat ten zawierał zamierzenia Wspólnot Europejskich do końca ubiegłego wieku. Obejmują one postanowienia dotyczące unii ekonomicznej i monetarnej, wspólnej polityki obronnej, obywatelstwa Unii Europejskiej, wspólnej polityki zagranicznej, dalszego zwiększania uprawnień Parlamentu Europejskiego. Zatwierdzenie Traktatu z Maastricht21 przez parlamenty krajów członkowskich i Parlament Europejski oraz wejście w życie 1 listopada 1993 r. należy traktować jako zaaprobowanie wspólnego programu budowy unii ekonomicznej i monetarnej, w końcowym etapie prowadzące do przyjęcia jednej waluty — euro, wspólnej dla wszystkich krajów członkowskich. Unia ma stanowić obszar bez granic wewnętrznych, ze wspólną polityką zagraniczną i jedną polityką obronną, obywatelstwem itp. Formy wspólnej polityki integracyjnej W dotychczasowym rozwoju Unia Europejska (poprzednio EWG) zasadniczą swoją uwagę koncentrowała na wypracowaniu wspólnej polityki: handlowej, przemysłowej, rolnej, transportowej, energetycznej, technologicznej i walutowo-finansowej. Stosunkowo najmniejszy postęp został dokonany w ujednolicaniu polityki zagranicznej. Dopiero Traktat z Maastricht uczynił w tej dziedzinie swego rodzaju przełom, co zresztą nie spotkało się z entuzjastycznym przyjęciem w niektórych krajach członkowskich. Wspólna polityka handlowa została przewidziana już w Traktacie Rzymskim. We wstępie do tego Traktatu jego sygnatariusze zadeklarowali, iż pragną się przyczynić, przez wspólną politykę, do stopniowego usuwania ograniczeń w wymianie międzynarodowej. Kraje członkowskie zobowiązały się do koordynowania swoich stosunków handlowych z krajami trzecimi. Formalnie wspólna polityka handlowa została wprowadzona 1 stycznia 1970 r. Faktycznie jednak wiele jej elementów zastosowano już wcześniej, np. ograniczenia ilościowe w handlu towarami przemysłowymi zostały zniesione 21 Nastąpiły też zmiany nazewnictwa we Wspólnotach. Zgodnie z Traktatem z Maastricht wykreślono z Traktatu Rzymskiego nazwę EWG, zastępując ją nazwą Wspólnota Europejska (WE). Wspólnota ta wraz z Euratomem i EWWiS tworzy Wspólnoty Europejskie. Unia Europejska, która została powołana mocą Traktatu z Maastricht, nie jest na razie podmiotem prawa międzynarodowego. 388 w 1961 r., cła zaś — w 1968 r. Utworzeniu unii celnej towarzyszyło zarazem ujednolicenie przepisów regulujących wzajemną wymianę towarową, m.in. dotyczących stref i składów wolnocłowych, kalkulacji wartości celnej towarów, reguł ich pochodzenia. Ponadto przyjęto wspólną zewnętrzną taryfę celną, co w praktyce oznaczało wyjęcie spod autonomicznej gestii krajów członkowskich i przekazanie władzom Wspólnoty wszelkich spraw z tym związanych. Praktyka funkcjonowania EWG wykazała jednak, że polityka handlowa nie od razu nabrała w pełni charakteru wspólnego. Kraje członkowskie nie zrezygnowały zwłaszcza z prawa stosowania narodowych restrykcji rezydualnych w handlu, które stosowały jeszcze przed powstaniem EWG. Dlatego też w Białej Księdze z 1985 r., zawierającej program utworzenia jednolitego rynku wewnętrznego, wskazano na konieczność usunięcia wszelkich barier w handlu wewnątrzwspólnotowym. Wspólna polityka przemysłowa była w praktyce realizowana w dwojaki sposób: przede wszystkim pośrednio, przez tworzenie strefy wolnego handlu, unii celnej, wspólnego rynku, unii ekonomicznej i walutowej, a także bezpośrednio — przez ujednolicanie polityki przemysłowej sensu stricto w krajach członkowskich. Pierwszy sposób sprowadzał się do koordynacji polityki przemysłowej poprzez zniesienie ceł i ograniczeń ilościowych w obrębie ugrupowania, ujednolicenie zewnętrznej taryfy celnej itp. Wspólnota podjęła również starania o zniesienie innych, poza cłami i ograniczeniami ilościowymi, przeszkód w swobodnym przepływie towarów w jej obrębie. Wyrazem tego było zwłaszcza wprowadzenie we wszystkich krajach jednakowego systemu pobierania podatków pośrednich. Znaczne trudności napotykano natomiast w usuwaniu państwowych monopoli handlu, w ujednolicaniu norm technicznych, zasad dokonywania tzw. zakupów rządowych itp. Zajął się tym dopiero omówiony wcześniej Jednolity Akt Europejski. Ujednolicaniu polityki przemysłowej służyło zwiększanie swobody przepływu czynników produkcji w obrębie EWG, w tym zwłaszcza znoszenie ograniczeń w tym przepływie. Do chwili przyjęcia Jednolitego Aktu Europejskiego nie udało się jednak usunąć wielu barier w przepływie zarówno kapitału, jak i zasobów pracy. W 1970 r. opublikowano memorandum dotyczące wprowadzenia jednolitej polityki przemysłowej na szczeblu Wspólnoty. Memorandum to wytyczyło główne cele i założenia strategii EWG w odniesieniu do przemysłu. Zostały one przyjęte w 1973 r. Podstawowym celem wspólnej polityki przemysłowej EWG miało się stać — w myśl memorandum — zwiększenie zdolności adaptacyjnej przedsiębiorstw i gałęzi przemysłu do szybko zmieniających się warunków, w tym zwłaszcza przez zmiany strukturalne, szybszy postęp techniczny, zapobieganie dewastacji środowiska naturalnego itp. Powinny temu służyć: przyspieszenie realizacji postanowień Traktatu Rzymskiego w sprawie utworzenia wspólnego rynku, zniesienie przeszkód prawnych, podatkowych i innych w rozwoju kooperacji i fuzji przedsiębiorstw z różnych krajów, zwiększenie pomocy rządowej w przekształcaniu strukturalnym tradycyjnych gałęzi przemysłu i przyspieszeniu rozwoju technologicznego gałęzi nowoczesnych, dostosowanie rynku pracy do potrzeb przemysłu22 itp. Podstawowe zasady wspólnej polityki rolnej EWG zostały sformułowane w Traktacie Rzymskim. Ich istotę stanowiła chęć zapewnienia równowagi społecznej i gospodarczej w rolnictwie w stosunku do innych gałęzi gospodarki ze względu na specyficzne cechy rolnictwa. Rolnictwo Wspólnoty w podstawowej części opiera się mianowicie na gospodarstwach rodzinnych, cechuje je gęste zaludnienie i ścisłe powiązanie z innymi gałęziami gospodarki. Podstawowym narzędziem wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej jest polityka cenowa, służąca likwidacji różnic w dchodach między ludnością wiejską a miejską, stwarzaniu preferencyjnych warunków zbytu na rynku Unii dla producentów z krajów członkowskich, regulowaniu wielkości produkcji poszczególnych towarów itp. Każdy towar objęty wspólną polityką rolną ma cenę ustaloną na poziomie wyższym od ceny światowej, jednolitą dla wszystkich krajów. Utrzymaniu tej ceny służą cła i opłaty wyrównawcze chroniące przed tanim importem spoza Unii Europejskiej. Jednocześnie kraje Unii stosują system scentralizowanych zakupów (po cenach gwarantowanych), przeciwdziałających spadkowi ceny poniżej poziomu gwarantowanego (gdy podaż przewyższa popyt). Eksport z Unii Europejskiej do krajów trzecich jest subsydiowany w związku z istnieniem różnic cen w Unii i na rynku światowym. Finansowaniu tego systemu służy Europejski Fundusz Gwarancji i Orientacji Rolnej (FEOGA). Finansowanie ma miejsce wtedy, kiedy na rynku Unii Europejskiej pojawiają się nadwyżki oraz kiedy trzeba subwencjonować eksport23. W Traktacie Rzymskim zostały również ustalone zasady wspólnej polityki transportowej EWG. Pierwotnie miała ona obejmować wyłącznie przewozy ładunków i pasażerów między krajami EWG drogą lądową. Na początku lat siedemdziesiątych rozszerzono ją również na transport lotniczy i morski. We wspólnej polityce transportowej najpierw chodziło głównie o ujednolicenie stawek transportowych i zniesienie narodowych kontyngentów przewozowych. Dopiero w 1968 r. wprowadzono kontyngenty wspólne. Niewielki też postęp osiągnięto w ujednolicaniu przepisów. W latach siedemdziesiątych skoncentrowano się na wspólnym finansowaniu infrastruktury transportowej, choć i tu postęp był mniejszy od oczekiwanego. Dlatego też w połowie lat osiemdziesiątych przyjęto program utworzenia liberalnego rynku usług transportowych, wyeliminowania kontyngentów w międzynarodowym transporcie samochodowym i harmonizacji warunków rynkowych. 22 Zob. K. Michałowska-Gorywoda, A.J. Klawe, Z. Zimny, Europejska Wspólnota..., jw., s. 237-241. 23 Tamże, s. 185-187. Poza wymienionymi rodzajami wspólnej polityki w Unii Europejskiej prowadzi się także: wspólną politykę regionalną, wspólną politykę technologiczną, wspólną politykę energetyczną, wspólną politykę ochrony środowiska itp. Zasady działania jednolitego rynku wewnętrznego Unii Europejskiej Podstawę instytucjonalną utworzenia jednolitego rynku wewnętrznego Unii Europejskiej stanowi Jednolity Akt Europejski, który wniósł poprawki i uzupełnienia do Traktatu Rzymskiego, zreformował system instytucjonalny Wspólnoty i zapowiedział utworzenie do końca 1992 r. wspólnego rynku towarów, usług, pracy i kapitału. Szczegółowy program realizacji jednolitego rynku wewnętrznego, opracowany przez zespół pod kierownictwem J. Delorsa (tzw. Biała Księga), został opublikowany 14 czerwca 1985 r. i przyjęty przez Radę Europejską, tj. szczyt przywódców krajów członkowskich Unii Europejskiej, w Mediolanie 28-29 czerwca tego roku. Zawierał on wykaz głównych przedsięwzięć, których realizacja miała być zakończona do końca 1992 r. Obejmowały one: zapewnienie całkowicie wolnego przepływu towarów i usług w obrębie Unii Europejskiej (a więc wyeliminowanie do końca tych ograniczeń i przeszkód taryfowych, parataryfowych i pozataryfowych, których nie udało się usunąć zgodnie z ustaleniami Traktatu Rzymskiego bądź które zostały w tym czasie wprowadzone), utworzenie Europy Obywateli (tzn. niczym nie skrępowanego przepływu ludzi), umocnienie Europejskiego Systemu Walutowego, wprowadzenie wspólnej polityki rozwoju naukowego i technicznego oraz wspólnej polityki ochrony środowiska naturalnego. W dniu 1 lutego 1987 r. został opublikowany tzw. Pakiet Delorsa, pt. Powodzenie Jednolitego Aktu Europejskiego: nowa granica dla Europy. Zawierał on strategię budowy jednolitego rynku wewnętrznego i wskazania, aby do końca 1992 r. zbudować taki rynek, będący głównym składnikiem unii ekonomicznej. Z dniem 1 stycznia 1993 r. jednolity rynek wewnętrzny stał się faktem. Układ o stowarzyszeniu Polski ze Wspólnotami Europejskimi Układ o stowarzyszeniu Polski ze Wspólnotami Europejskimi został podpisany 16 grudnia 1991 r. Reguluje on całokształt stosunków Polski z tym ugrupowaniem, koncentrując się na rozwoju wzajemnego handlu. Po ratyfikacji Układu przez Parlament Europejski i narodowe parlamenty wszystkich stron wszedł on w życie 1 lutego 1994 r. W dniu 1 marca 1992 r. weszła w życie tzw. Umowa Przejściowa, tj. ta część układu o stowarzyszeniu ze Wspólnotami, która dotyczy wzajemnej wymiany handlowej. Na jej podstawie jest tworzona strefa wolnego handlu wyrobami 391 przemysłowymi24. Proces budowy tej strefy potrwa do końca 1998 r. (z wyjątkiem samochodów, na które cła zostaną zniesione dopiero 1 stycznia 2002 r.). Okres przejściowy został podzielony na dwa etapy pięcioletnie. Procedura liberalizacji ma jednak swój własny kalendarz25. Zgodnie z Układem 1 marca 1992 r. 55% polskich produktów przemysłowych zostało zwolnionych przez Wspólnoty z ceł, z tym że większość tych ceł zliberalizowano już wcześniej w ramach GSP (Powszechnego Systemu Preferencji Celnych). W 1993 r. zwolniono z ceł 25 produktów mineralnych i surowców chemicznych. Do stycznia 1996 r. liberalizacja objęła metale nieżelazne. Do końca 1997 r. Unia zniosła cła na wyroby z żelaza i stali oraz na tzw. produkty „wrażliwe" (np. cement, wyroby chemiczne, kazeinę, opony) eksportowane przez Polskę do tego ugrupowania. W dniu 1 stycznia 1998 r. znikły cła na odzież i tekstylia. Jeżeli chodzi o Polskę, to jej koncesje w zakresie wyrobów przemysłowych zostały rozłożone do 1 stycznia 1999 r. W dniu wejścia Układu w życie Polska zniosła cło na 1500 pozycji, obejmujących surowce i wyroby przemysłowe w naszym kraju nie wytwarzane. Liberalizacja polskiego eksportu wyrobów przemysłowych do krajów Unii objęła także wyeliminowanie ograniczeń ilościowych. Dotyczy to zwłaszcza tekstyliów, wyrobów stalowych, węgla i samochodów. Nie wiadomo jednak dokładnie, kiedy ograniczenia te zostaną w pełni usunięte. Niektóre z nich mogą obowiązywać także po wprowadzeniu strefy wolnego handlu wyrobami przemysłowymi, tj. po 1 stycznia 1998 r. Polska zobowiązała się znieść wszystkie ograniczenia ilościowe do 1 stycznia 1999 r. Handel artykułami rolnymi między Polską a Unią Europejską podlega ograniczonej i selektywnej liberalizacji. Oznacza to, iż tylko niektóre artykuły spożywcze będą zwolnione z ceł i to niecałkowicie. Zarówno Unia Europejska, jak i Polska zachowały autonomię w kształtowaniu swojej polityki rolnej w przyszłości. W tej dziedzinie nie przewiduje się utworzenia strefy wolnego handlu do końca obowiązywania układu o stowarzyszeniu. Unia Europejska zobowiązała się częściowo zliberalizować import rolny z Polski według kryteriów zróżnicowanych czasowo i towarowo. Polska natomiast zobowiązała się obniżyć o 10 punktów cła na 15% importu rolnego z terenu Unii. Oprócz spraw związanych z tworzeniem strefy wolnego handlu wyrobami przemysłowymi oraz rozwojem handlu wzajemnego artykułami rolnymi Układ porusza także wiele innych problemów związanych z rozwojem stosunków między Polską a Unią. Dotyczy to przede wszystkim przepływu pracowników. Unia wyraziła zgodę tylko na ograniczoną obecność Polaków na rynku pracy Unii. Zgodnie z Układem Polacy legalnie zatrudnieni w Unii Europejskiej nie będą dyskryminowani, ze względu na obywatelstwo, w porównaniu z obywate- 24 Przedstawiony dalej harmonogram liberalizacji handlu odzwierciedla postanowienia układu stowarzyszeniowego. Harmonogram ten został zmodyfikowany przez przyspieszenie liberalizacji polskiego eksportu do Wspólnot w wyniku decyzji Rady Europejskiej z czerwca 1993 r. 25 Zob. E. Kawecka-Wyrzykowska, Jakie szansę i wyzwanie niesie dla gospodarki polskiej układ o stowarzyszeniu ze Wspólnotą Europejską. W: Stowarzyszenie Polski ze Wspólnotami Europejskimi; szansę i wyzwania dla Polski, IKC HZ, Warszawa 1992, s. 2. 392 lami miejscowymi w zakresie warunków pracy i wynagrodzenia lub zwolnień. O dostępie Polaków do narodowych rynków pracy krajów członkowskich Unii ma przy tym decydować każdy kraj samodzielnie. Ponadto w Układzie zostały poruszone problemy związane z przepływem usług, kapitału oraz techniki. Określono pewne udogodnienia w tym zakresie, dalekie jednak od pełnej liberalizacji. Układ przewiduje też w wielu dziedzinach harmonizację prawa polskiego z prawem wspólnotowym. Potencjalne korzyści Polski ze stowarzyszenia z Unią Europejską i warunki ich uzyskania Zawarcie umowy o stowarzyszeniu z Unią Europejską potencjalnie może Polsce przynieść wiele korzyści. Po pierwsze, korzyści te mogą wynikać ze zwiększenia dostępu do bardzo chłonnego rynku Unii. W ślad za tym Polska ma szansę wydłużenia serii produkowanych wyrobów, zwiększenia skali wytwarzania, poprawienia efektywności gospodarki. Istnieje wiele dziedzin, gdzie polscy producenci mają komparatywną przewagę na rynku Unii, przede wszystkim ze względu na niższe koszty robocizny. Po drugie, stymulujący dla polskiej gospodarki może być wzrost konkurencji na jej rynku wewnętrznym, wynikający z otwarcia gospodarki dla wyrobów importowanych z Unii Europejskiej. Chodzi zwłaszcza o wymuszone w ten sposób strukturalne zmiany dokonywane pod kątem lepszego wykorzystania zasobów produkcyjnych, przyspieszenia postępu technicznego, dopasowania produkcji do potrzeb rynków zagranicznych. Po trzecie, źródłem korzyści dla Polski może się stać stabilizujący wpływ Układu o stowarzyszeniu na jej politykę ekonomiczną. Układ stawia przed Polską potrzebę dopasowania polityki ekonomicznej do standardów Unii, m.in. przez eliminację częstych zmian jej celów i narzędzi czy wprowadzenie mechanizmów i instytucji na wzór istniejących w obrębie Unii. Wszystkie te korzyści mogą wystąpić w okresie dłuższym i będą zależały od spełnienia licznych, na ogół dla Polski niełatwych, warunków, w tym przede wszystkim podniesienia poziomu rozwoju gospodarczego. Pierwszym warunkiem, który Polska musi spełnić, jest restrukturyzacja gospodarki pod kątem rozwoju branż i produkcji wyrobów, uznanych za najbardziej przyszłościowe. Drugim warunkiem jest rozwój specjalizacji i kooperacji w produkcji ze szczególnym uwzględnieniem partnerów Unii Europejskiej. Trzecim warunkiem jest integracja kapitałowa polskich przedsiębiorstw z przedsiębiorstwami z terenu Unii Europejskiej26. 26 Zob. E. Tabaczyński, Ekonomiczne uwarunkowania wejścia Polski do Unii Europejskiej. W: Integracja Europy, red. L.W. Zacher i P. Matusiak, Fundacja Edukacji „Transformacje", Warszawa 1996, s. 183-186. 393 13.5.2. Powiązania integracyjne Polski z pozostałymi państwami europejskimi W zinstytucjonalizowanej formie Polska uczestniczy w kilku strefach wolnego handlu w Europie. Poza strefą wolnego handlu wyrobami przemysłowymi z Unią Europejską najważniejszą rolę odgrywa CEFTA. Integracja w obrębie CEFTA ma charakter „wspomagający" członkostwo Polski, i innych uczestników tej strefy wolnego handlu, w Unii Europejskiej. CEFTA została zresztą w tym celu stworzona z inicjatywy Unii Europejskiej. Większość krajów członkowskich traktuje ją w związku z tym jako instytucję przejściową. Wynika to z faktu, iż ze względów zarówno politycznych, jak i ekonomicznych w Europie Środkowo-Wschodniej nie ma możliwości rozwoju integracji alternatywnej wobec Unii Europejskiej. Politycznie Polska i inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej są zorientowane na Zachód. Z ekonomicznego punktu widzenia pragną one rozwiniętych powiązań z Unią Europejską przede wszystkim ze względu na dostęp do wielkiego rynku i nowoczesnej techniki produkcji. Prawie wszystkie kraje tej grupy są też znacznie zadłużone na Zachodzie, co zwiększa ich zainteresowanie rozwojem eksportu do krajów wierzycielskich. Kraje CEFTA również oczekują, iż rozwój instytucjonalnych powiązań integracyjnych z Unią Europejską wielokrotnie zwiększy napływ inwestycji kapitałowych do Europy Środkowo-Wschodniej. Zacieśnianie powiązań gospodarczych w obrębie CEFTA może być dla Polski pożyteczne z kilku powodów27. Po pierwsze, zwiększa ono rynek zbytu dla wyrobów przemysłowych. Dotyczy to zwłaszcza produkcji nie mogącej sprostać konkurencji w Unii Europejskiej. Po drugie, CEFTA stwarza krajom członkowskim możliwość koordynacji ich zagranicznej polityki ekonomicznej zarówno wobec Unii Europejskiej, jak i wobec Rosji oraz innych rynków wschodnich. Po trzecie wreszcie, rozwój integracji subregionalnej (tzw. małej) nie ogranicza jednoczesnego udziału krajów subregionu w integracji regionalnej (tzw. wielkiej)28. Oprócz udziału w CEFTA Polska zawarła w 1992 r. umowę o utworzeniu strefy wolnego handlu z krajami EFTA, co umożliwia jej bezcłowy handel wyrobami przemysłowymi z tym ugrupowaniem. Stopniowa liberalizacja handlu wzajemnego ma także miejsce w stosunkach Polski z Rosją i innymi rynkami wschodnimi. Wynika to z pewnej komplemen-tarności struktur gospodarczych (Polska — wyroby przemysłowe i żywność, Rosja — surowce i energia). Ważnym czynnikiem wspomagającym ten proces jest również chłonny rynek Rosji i innych państw tego regionu. 27 Polska-Unia Europejska. Od stowarzyszenia do członkostwa, SGH, Warszawa 1995, s. 143-144. 28 P. Bożyk, Kryteria integracji Europy Środkowej. Formy „malej" integracji. W: Procesy integracyjne i stowarzyszeniowe w Europie Zachodniej i Środkowowschodniej, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Katowice 1996, s. 42-59. Rozdział 14 Ulobalizacja gospodarki 14.1. Pojęcie globalizacji gospodarki światowej Przez pojęcie globalizacji gospodarki światowej będziemy rozumieli proces tworzenia się jednolitego rynku towarów, usług i czynników produkcji, obejmującego wszystkie kraje i regiony geograficzne. W jedną całość łączą się przy tym rynki zarówno narodowe, jak i międzynarodowe. Globalizacja w tym przypadku oznacza nieograniczony dostęp do tych rynków dla wszystkich zainteresowanych podmiotów gospodarczych bez względu na kraj i region geograficzny, z którego pochodzą. Oznacza ona również wzrost sprzężeń zwrotnych między tymi rynkami. Następuje ujednolicenie mechanizmów ekonomicznych funkcjonowania rynków narodowych i międzynarodowych. Globalizacja prowadzi tu do ich upodabniania się i ukształtowania jednolitego liberalnego mechanizmu funkcjonowania gospodarki światowej. Wzajemnemu uzależnieniu ulegają ponadto organizacje i instytucje ekonomiczne, regulujące funkcjonowanie rynków narodowych i międzynarodowych. Globalizacja oznacza nie tylko ich koncentrację, a więc przejmowanie słabszych przez silniejszych i mniejszych przez większych, lecz także upodabnianie się metod działania. Wreszcie wymiaru globalnego nabierają efekty uboczne rozwoju gospodarczego, w tym zwłaszcza zanieczyszczenie środowiska naturalnego, dysproporcje w rozwoju demograficznym itp. Postępująca globalizacja jest skutkiem oddziaływania wielu czynników na gospodarkę światową. Dotyczy to przede wszystkim koncentracji produkcji, rozwoju produkcji na wielką skalę i produkcji wielkoseryjnej. W efekcie rynki narodowe, a nawet międzynarodowe stają się zbyt małe dla spełnienia warunku opłacalności. Ważną rolę odgrywa jednocześnie postęp technologiczny skoncentrowany w kilku krajach kreujących jego rozwój. Transmisja efektów tego postępu w skali świata jako całości wymaga globalizacji mechanizmów sprzyjających skracaniu czasu tej transmisji. Powodem jest zainteresowanie poszczególnych krajów szybkim dostępem do towarów nowych, zmodernizowanych technicznie, o wysokim poziomie jakościowym. 395 Globalizacja jest efektem postępu organizacyjnego, w tym zwłaszcza upowszechniania się informatycznej techniki obliczeniowej, komputeryzacji i Inter-netu, łączności satelitarnej i telefonii komórkowej. Drastyczna obniżka kosztów użytkowania tych urządzeń jest, z jednej strony, skutkiem globalizacji, z drugiej zaś przyczyną gwałtownego jej pogłębiania. Powstają bowiem możliwości szybkiego uzyskiwania oraz przekazywania informacji i podejmowania decyzji w skali świata jako całości. Zjawiskom tym sprzyja szybki rozwój transportu w skali światowej, wyrażający się skracaniem czasu przewozu towarów i osób oraz zmniejszający koszty tego przewozu. 14.2. Globalizacja a międzynarodowy podział pracy Globalizacja gospodarki światowej jest konsekwencją pogłębiania się międzynarodowego podziału pracy, w tym zwłaszcza rozwoju wymiany towarów, usług i czynników produkcji. W tym rozumieniu jest ona procesem długotrwałym, zapoczątkowanym setki lat temu, gdy podmioty gospodarcze (osoby fizyczne i prawne) zaczęły przekraczać granice narodowe, poszukując korzystniejszych źródeł zaopatrzenia i lepszych możliwości zbytu dla swych towarów. Dopóki jednak międzynarodowy podział pracy postępował powoli, a jego znaczenie dla poszczególnych krajów nie było wielkie, dopóty zjawiska globalne występowały w marginesowej formie i sporadycznie. Na co dzień nie były więc zauważalne, jednak z biegiem lat następowała ich intensyfikacja. Wpłynęło na to kilka czynników. Znacznie wzrosło tempo rozwoju handlu towarowego. Wymianie wyrobów gotowych zaczęły jednocześnie towarzyszyć rozwój kooperacji produkcji i współpracy inwestycyjnej oraz powstawanie wspólnych przedsiębiorstw produkcyjnych. W ostatnim ćwierćwieczu XX w. doszedł do tego szybki przepływ czynników produkcji w skali międzynarodowej, w tym kapitału, siły roboczej i technologii. Wreszcie w latach dziewięćdziesiątych XX w. nienotowane wcześniej rozmiary osiągnął przepływ kapitału spekulacyjnego. Wszystko to razem sprawiło, iż nie kraje i regiony geograficzne, lecz gospodarka światowa jako całość stała się punktem odniesienia przy podejmowaniu decyzji przez narodowe i międzynarodowe podmioty gospodarcze. 14.3. Globalizacja a integracja regionalna Integracja i globalizacja są, z jednej strony, zjawiskami konkurencyjnymi, z drugiej zaś komplementarnymi. Ich konkurencyjność wynika z faktu, iż 396 współcześnie zachodzą równocześnie. Integracja regionalna stanowi jednocześnie formę przejściową między gospodarowaniem w skali jednego państwa i w skali globalnej. W tym rozumieniu integrację i globalizację można traktować jako zjawiska komplementarne. Integracja regionalna jest w dużym stopniu zjawiskiem programowanym przez grupę państw, czego wyrazem są wypracowywane rozwiązania instytucjonalne kreujące kierunki jej rozwoju. Innymi słowy, integracja jest scalaniem „na żądanie" zainteresowanych państw. Globalizacja jest natomiast scalaniem „żywiołowym", procesem, który nie został zaprogramowany instytucjonalnie przez państwa poddane oddziaływaniu mechanizmów regulujących funkcjonowanie gospodarki światowej. Zarówno integracja, jak i globalizacja postępują w wyniku liberalizacji gospodarki. W przypadku integracji liberalizacja dotyczy jednak wyłącznie przepływu towarów i usług oraz czynników produkcji w obrębie określonego ugrupowania. Stosunki z krajami „trzecimi" nadal jednak są ograniczone. W przypadku j>lobalizacji liberalizacja dotyczy przepływów towarów, usług i czynników produkcji w skali świata jako całości, z założenia eliminuje ona więc ograniczenia w stosunku do kogokolwiek. Z formalnego punktu widzenia zarówno integracja, jak i globalizacja stwarzają równe szansę państwom i podmiotom gospodarczym, uczestniczącym w tym procesie. Integracja daje takie szansę państwom-członkom ugrupowań regionalnych, a globalizacja — wszystkim krajom i podmiotom gospodarczym, poddającym się regułom „otwarcia" w skali gospodarki światowej. W praktyce jednak szansę te są zróżnicowane. W przypadku integracji są one bowiem równe tylko wtedy, kiedy partnerzy reprezentują zbliżone możliwości konkurencyjne, a więc identyczny lub podobny poziom rozwoju gospodarczego, w tym zwłaszcza technologicznego i przemysłowego. Z tego właśnie względu integracja regionalna jest traktowana jako scalanie równych pod względem poziomu rozwoju potencjałów gospodarczych, o podobnej infrastrukturze ekonomicznej i instytucjonalnej (zwłaszcza prawnej). Globalizacja stwarzająca warunki dla wolnego przepływu towarów, usług i czynników produkcji w skali świata jako całości z założenia stwarza większe szansę uzyskania przewagi w walce konkurencyjnej podmiotom silniejszym ekonomicznie. Dotyczy to zarówno państw, jak i przedsiębiorstw narodowych i międzynarodowych. W tym kontekście integracja regionalna jest traktowana jako forma obrony państw mniejszych i słabszych przed niebezpieczeństwami wynikającymi z glo-balizacji przez scalanie ich potencjałów ekonomicznych. Oddzielnie, pojedynczo nie miałyby one szans w konkurencji globalnej, wspólnie są w stanie sprostać wymogom tej konkurencji. W tym rozumieniu integracja może stanowić etap na drodze do globalizacji. 397 14.4. Wzrost zależności ekonomiczej w skali globalnej Transformacji międzynarodowego podziału pracy w globalny podział pracy towarzyszy wzrost zależności ekonomicznej w skali świata jako całości. Przez pojęcie to będziemy rozumieli wrażliwość pojedynczych gospodarek, grup krajów i całych regionów geograficznych na zmiany zachodzące w skali globalnej, a jednocześnie zależność gospodarki globalnej od zmian zachodzących w poszczególnych regionach geograficznych, grupach krajów, a nawet w pojedynczych krajach. Zależność globalna może być jednostronna (kraju od gospodarki globalnej) lub dwustronna (kraju od gospodarki globalnej i gospodarki globalnej od kraju). W tym drugim przypadku mówimy o współzależności'. Zależność globalna może mieć jednocześnie charakter ilościowy lub jakościowy. Przykładem pierwszej zależności jest związek między rozwojem handlu zagranicznego pojedynczego kraju a rozwojem handlu światowego. Przykładem zależności jakościowej jest wpływ zmian cen światowych na ceny uzyskiwane i płacone na rynkach międzynarodowych przez pojedynczy kraj, a także na ceny wewnętrzne tego kraju. Do tej samej grupy należy zaliczyć związki technologiczne i strukturalne uzależniające kraje wzajemnie (gdy wszystkie one kreują postęp technologiczny) lub jednostronnie (gdy postęp technologiczny jest kreowany tylko przez niektóre kraje). W przypadku zależności strukturalnej zasadniczą rolę odgrywają różnice w wyposażeniu krajów w bogactwa naturalne, a także w inne czynniki produkcji (kapitał, siłę roboczą). Gdy kraje są wyposażone w te zasoby równomiernie, można mówić o współzależności. Gdy jednak część krajów jest wyposażona w zasoby obficie, pozostałe zaś cierpią na ich brak, to zamiast współzależności ma miejsce zależność. Zakres współzależności i zależności jest pojęciem dynamicznym, co oznacza, iż zmienia się on wraz z rozwojem gospodarki światowej. Jeśli gospodarka światowa rozwija się szybciej niż dany kraj, szybszy jest np. postęp technologiczny w świecie niż w danym kraju, to ma miejsce wzrost zależności ekonomicznej. W przypadku odwrotnych tendencji można mówić o wzroście współzależności miedzy danym krajem a gospodarką światową. 1 R. Cooper, The Economics of Interdependence, New York 1968; A. Lindbeck, Economic Dependence and Interdependence in the Industrialized World, Institute for International Economic Studies, University of Stockholm, June 1977, Seminar Paper No. 83. 398 14.5. Efekty uboczne globalizacji Globalizacja, oprócz pozytywnego wpływu na efektywność gospodarowania w skali świata jako całości, rodzi również wiele ubocznych skutków w postaci zagrożeń dla przyszłości państw, a nawet całych społeczeństw. Zagrożenia te zaczęły szybko narastać w drugiej połowie XX w., na co po raz pierwszy zwróciły powszechną uwagę prace i publikacje Klubu Rzymskiego. Powstał on w kwietniu 1968 r., stanowiąc nieformalną organizację około 80 naukowców i praktyków2. Szczególnie głośny stał się pierwszy raport dla Klubu Rzymskiego, opublikowany w 1972 r. w Stanach Zjednoczonych, pt. Granice wzrostu, przygotowany przez grupę naukowców z Massachusetts Institute of Technology w Bostonie3. W pracy tej poddano analizie przewidywany w perspektywie 100-130 lat przyrost ludności, rozwój produkcji rolnej i przemysłowej, zakres wykorzystania zasobów naturalnych oraz wzrost skali zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Na tej podstawie sformułowano alarmujące wnioski o czekających świat barierach rozwojowych, o ile byłyby kontynuowane dotychczasowe trendy rozwojowe. W raporcie zalecono wiele zmian prowadzących do zapewnienia równowagi światowej w postaci stabilizacji liczby ludności i rozmiarów produkcji przemysłowej, racjonalnej gospodarki zasobami naturalnymi, zmniejszenia skali zanieczyszczenia środowiska naturalnego itp. Jakkolwiek większości tych zaleceń nie udało się wprowadzić w życie, a świat dotrwał do końca XX w., unikając kataklizmu, to jednak ostrzeżenia sformułowane tam i w innych raportach przygotowanych dla Klubu Rzymskiego pozostały aktualne4. Wśród głównych zagrożeń globalnych szczególne miejsce zajmuje pogłębianie się rozpiętości między poziomem rozwoju krajów bogatych i biednych. Różnice te wyraźnie wzrosły w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w., a więc w okresie nasilenia się globalizacji gospodarki światowej. W przypadku kontynuacji dotychczasowych procesów kraje ubogie nie mają najmniejszych szans na zahamowanie tempa zwiększania się różnicy w poziomie rozwoju w stosunku do krajów bogatych. Globalny charakter tego problemu przejawia się w wielu płaszczyznach. Społeczeństwa tych krajów cierpią głód i odczuwają niedożywienie, co wpływa na masowy charakter chorób, w tym zakaźnych, zagrażających reszcie świata. Ze względu na niski poziom opieki lekarskiej nie są one w stanie zapobiec masowym epidemiom. 2 Klub Rzymski zarejestrował się na początku 1973 r. w Genewie w Szwajcarii jako organizacja międzynarodowa. 3 Zob. D.H. Meadows, D.L. Meadows, J. Randers, W.W. Behrens, Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1973. 4 Zob. M. Mesarović, E. Pestel, Ludzkość w punkcie zwrotnym. Drugi Raport dla Klubu Rzymskiego, PWE, Warszawa 1977. 399 W krajach tych jednocześnie występuje wysoki przyrost ludności, co w konfrontacji z ujemnym przyrostem naturalnym w krajach wysoko uprzemysłowionych rodzi narastające dysproporcje w rozwoju świata. Globalny charakter ma także zagrożenie środowiska naturalnego. W przeważającej części jest ono rezultatem rozwoju przemysłowego i technicznego. Dotyczy to szczególnie skutków tzw. efektu cierplarnianego (tj. niszczenia powłoki ozonowej), deficytu wody, niekontrolowanej eksploatacji lasów, zanieczyszczenia rzek i mórz5. Mimo wielu przedsięwzięć podejmowanych globalnie w ramach ONZ, a także regionalnie, zwłaszcza w krajach wysoko uprzemysłowionych, groźba katastrofy ekologicznej nie maleje. 14.6. Możliwości sterowania globalizacją gospodarki światowej Dotychczasowe formy globalizacji rodzące wiele zjawisk patologicznych, związanych z niekontrolowanym przebiegiem tego procesu, skłaniają do postawienia pytania, czy istnieje możliwość sterowania tym procesem. Na pytanie to są udzielane różne odpowiedzi6. Część krajów, zwłaszcza Stany Zjednoczone, a także wielkie korporacje narodowe i transarodowe są zwolennikami pełnego liberalizmu. Uważają, iż wyłącznie w ten sposób można optymalizować ekonomiczne korzyści płynące z globalizacji. Ich zdaniem tylko całkowicie wolny przepływ towarów, usług i czynników produkcji jest tutaj najlepszym rozwiązaniem. Rola państwa powinna być więc zminimalizowana, gospodarki narodowe całkowicie „otwarte", a decyzje ekonomiczne narodowych podmiotów gospodarczych poddane międzynarodowej konfrontacji. Kraje mniejsze, słabsze, szczególnie słabo rozwinięte, żądają kontroli nad procesami globalizacji. Dotyczy to zwłaszcza instytucjonalnego uregulowania metod maksymalizacji zysku przez korporacje transnarodowe i ich oddziaływania na gospodarki i społeczeństwa poszczególnych krajów (np. przez reklamę telewizyjną, internetową, prasową). Transferując wysokie zyski do miejsc, gdzie ich lokata jest najkorzystniejsza, obciążają one małe i średnie kraje poddane tym procesom negatywnymi skutkami. Wyrazem tego może być namawianie (przez reklamę) do palenia papierosów, picia alkoholu itp. Leczeniem chorób, będących skutkiem nadmiernej konsumpcji tych używek, są obciążone zaś wyłącznie gospodarki narodowe. 5 Zob. Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, praca zbiorowa, Fundacja Innowacja, Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna, Warszawa 2000, s. 301-305. 6 Granice konkurencji. Grupa Lizbońska, praca zbiorowa, Warszawa 1996; Governments Globalization and International Business, red. H. Dunning, Oxford University Press, New York 1997; R.E. Baldwin, The Causes of Regionalism, „The World Economy" 1999, No. 3. 400 Znaczne zagrożenie dla bezpieczeństwa ekonomicznego poszczególnych krajów rodzi zwłaszcza nieograniczona swoboda przepływu finansowego kapitału spekulacyjnego. Inwestorzy zagraniczni, kierując się często sobie tylko znanymi kryteriami, poszukują możliwości uzyskania maksymalnych zysków, przenosząc się z kraju do kraju, stwarzając zagrożenie kryzysowe w kraju, z którego nagle wycofują swe inwestycje. W sytuacji takiej znalazły się Meksyk, Korea Płd., Rosja i inne kraje. Nie były one w stanie same zapobiec powstałemu w ten sposób kryzysowi finansowemu, nie istniały zaś jakiekolwiek międzynarodowe mechanizmy i instytucje do tego zdolne. Funkcji regulujących globalizację rynku finansowego nie pełni zwłaszcza Międzynarodowy Fundusz Walutowy, którego rola sprowadza się wręcz do wywierania nacisku na poszczególne kraje, aby w maksymalnym stopniu zliberalizować dostęp do swoich rynków dla towarów, usług i czynników produkcji, w tym także dla kapitału spekulacyjnego. Nie pełni tej funkcji również GATT-WTO, skupiający swą uwagę na liberalizacji handlu międzynarodowego. Także OECD główną uwagę skupia na liberalizacji przepływów towarów, usług i czynników produkcji. Wiele przedsięwzięć zmierzających w kierunku eliminacji negatywnych skutków globalizacji, zwłaszcza w zakresie ochrony środowiska naturalnego, podjęto natomiast w ramach ONZ. Przedsięwzięcia te jednak jedynie zahamowały, ale nie zapobiegły rozprzestrzenianiu się negatywnych skutków dotyczących środowiska naturalnego. Uchwalone międzynarodowe konwencje i zawarte umowy należy traktować jako wstępny krok w tym kierunku7. Pierwszym krokiem w tej dziedzinie był Raport U' Thanta — Sekretarza Generalnego ONZ z 1969 r. — Człowiek i środowisko. W jego następstwie został opracowany globalny plan działań niezbędny do ratowania środowiska, a przedstawiony na międzynarodowej konferencji w Sztokholmie w 1972 r. Ostatnim, najbardziej spektakularnym wystąpieniem w sprawie ochrony środowiska naturalnego była konferencja w Rio de Janeiro w 1992 r., zwana „Szczytem Ziemi". Przyjęty na tej konferencji dokument Agenda 21 formułuje wiele działań niezbędnych do zapobieżenia zanieczyszczeniu środowiska naturalnego8. 7 Do tego typu rozwiązań instytucjonalnych należy zaliczyć: Program Narodów Zjednoczo nych ds. Środowiska Naturalnego, Konwencję wiedeńską o ochronie powłoki ozonowej, Kon wencję o transgranicznych zanieczyszczeniach przenoszonych na dalekie odległości, Konwencję o zróżnicowaniu biologicznym (zob. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska, jw., s. 311-316). 8 Zob. Międzynarodowe stosunki..., jw., s. 437-438. ibliografia Andrews M.D., Recent Trends in the U.S. Foreign Exchange Market, Federal Reserve Bank of New York, „Quarterly Review" 1984, Summer. Arrow J.K., Eseje z teorii ryzyka, PWN, Warszawa 1979. Balassa B., The Theory of Economic Integration, George Allen and Unwin, London 1962. Białecki K.P., Dorosz A., Januszkiewicz W., Słownik handlu zagranicznego, PWE, Warszawa 1993. Blajer A., Grzelak Z., Zabielski K., Ryzyko kursowe i wybór waluty w transakcjach handlu zagranicznego, Ośrodek Analiz Finansowych „Securus", Łódź 1992. Bossak J., Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki Japonii, SGPiS, Warszawa 1984. Bossak J., Kawecka-Wyrzykowska E., Współczesna gospodarka światowa. Struktura i tendencje rozwoju, SGPiS, Warszawa 1984. Bożyk P., Korzyści z międzynarodowej specjalizacji, PWE, Warszawa 1972. Bożyk P., Kryteria integracji Europy Środkowej. Formy „małej" integracji. W: Procesy integracyjne i stowarzyszeniowe w Europie Zachodniej i Środkowowschodniej, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Katowice 1996. Bożyk P., Którędy do Europy?, Graf-Punkt, Warszawa 1993. Bożyk P., Współpraca gospodarcza krajów RWPG, PWE, Warszawa 1977. Bożyk P., Wymiana zagraniczna a dochód narodowy, PWE, Warszawa 1968. Breuss F., Intemationaler Handel mit Dienstleistungen; theoretische Ansdtze, „Aussenwirtschaft" 1990, vol. 45, Heft 1. Buschgen H.E., Internationales Finanzmanagement, Fritz Knapp Verlag, Frankfurt am Main 1986. Caves R.E., Frankel J.A., Jones R.W., Handel i finanse międzynarodowe, PWE, Warszawa 1998. CEFTA a integracja ekonomiczna w Europie, red. P. Bożyk, SGH, Warszawa 1996. Cheng L., International Trade and Technology. A Brief Survey ofthe Recent Literaturę, „Weltwirts- chaftliches Archiv" 1986, vol. 120. Chrabonszczewska E., Kalicki K., Teoria i polityka kursu walutowego, SGH, Warszawa 1996. Ciamaga L., Światowa gospodarka rynkowa, PWN, Warszawa 1990. Corden W.M., International Trade Theory and Policy. Selected Essays of W.M. Corden, Edward Elgar, London 1992. Corden W.M., Trade Policy and Economic Welfare, Oxford University Press, Oxford 1974. Dieckheuer G., Internationale Wirtschaftsbeziehungen, R. Oldenbourg Verlag, Munchen, Wien 1990. 402 Doliwa-Klepacki Z.M., Encyklopedia organizacji międzynarodowych, Wydawnictwo 69, Warszawa 1997. Doliwa-Klepacki Z.M., Europejska integracja gospodarcza, Temida 2, Białystok 1996. Drabowski E., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne i finansowe, PWE, Warszawa 1979. Drucker P., The Changed World Economy, „Foreign Affairs" 1986, No. 1. Eaker M.R., Fabozzi F.J., Grant D., International Corporate Finance, The Dryden Press, Philadelphia, San Diego, New York, Orlando 1996. Economic Analysis of the Multinational Enterprise, red. J.H. Dunning, Macmillan, London 1974. Foltyński Z., Teoria handlu międzynarodowego, PWN, Warszawa 1970. Friedman M., Capitalism and Freedom, University of Chicago Press, Chicago 1962. Gajdeczka P., Ryzyko kursowe w polskim handlu zagranicznym, „Handel Zagraniczny" 1983, nr 5. Geldner M., Przyczynek do teorii zagranicznych inwestycji bezpośrednich, SGPiS, Warszawa 1986. Giersberg K.W., Innovative Ldsungen der Schuldenkrise. Der Beitrag des Sekunddrmarktes fur Landerschulden zur Bewdltigung der Schuldenkrise, Verlag P.C.O., Bayreuth 1991. Głuchowski J., Międzynarodowe stosunki finansowe, PWE, Warszawa 1997. Gospodarka światowa, red. P. Bożyk, PWE, Warszawa 1991. Gospodarka światowa. Zarys wykładu, red. A. Marszałek, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1991. Grabbe J.O., International Financial Markets, Prentice Hali, Englewood Clifls, N.J., 1991. Handbook of Environmental Economics, red. D.W. Bromley, New York 1993. Handbook of International Economics, red. R.W. Jones i P.B. Kenen, North-Holland, Amsterdam, Washington, Oxford 1984. Handel międzynarodowy, red. P. Bożyk, PWE, Warszawa 1980. Hesse H., Hypotheses for the Explanation of Trade between Industrial Countries, Gustav Fisher Verlag, Tubingen 1994. Integracja Europy, red. L.W. Zacher i P. Matusiak, Fundacja Edukacji „Transformacje", Warszawa 1996. Johns R.A., International Trade Theories in the Evolving International Economy, Frances Press, London 1985. Kamecki Z., Pojęcie i typy integracji gospodarczej, „Ekonomista" 1967, nr 1. Kamecki Z., Sołdaczuk J., Sierpiński W., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1971. Khan M.S., Macroeconomic Adjustment in Developing Countries; A Policy Perspective, „The World Bank Research Observer" 1987, No. 1. Kisiel-Łowczyc B., Protekcjonizm w handlu zagranicznym w teorii i historii myśli ekonomicznej. Przyczynek do analizy polityki handlowej rozwiniętych krajów kapitalistycznych, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1974. Klawe A.J., Makać A., Zarys międzynarodowych stosunków ekonomicznych, PWN, Warszawa 1981. Kotowski R., Finansowanie eksportu i importu w krajach kapitalistycznych, PWE, Warszawa 1971. Krueger A.O., Import Substitution versus Export Promotion, „Finance and Development" 1985, vol. 22, No. 2. Krugman P.R., Obstfeld M., Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Teoria i polityka, t. 1 i 2, tłumaczenie i adaptacja S. Ładyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993 i 1994. Kulig J., Dylematy polityki dostosowawczej w Trzecim Świecie. Wyzwania dla Polski, PISM, Warszawa 1990. Lindert P.H., Kindleberger Ch.P., International Economics, Richard D. Irwin, Homewood, Illinois 1988. Lutkowski K., Współczesny międzynarodowy system walutowy, PWN, Warszawa 1983. Magee S.P., International Trade, Addison-Wesley Publishers, New York 1980. Małecki W., Opcje walutowe i ich zastosowania, Instytut Finansów, Warszawa 1987. Małecki W., Prognozy kursów walutowych a ryzyko kursowe, Instytut Finansów, Warszawa 1985. Marshall A., Money, Credit and Commerce, Macmillan and Co., London 1929. Marszałek A., Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1996. Meade J.E., The Balance of Payments, G. Allen and Unwin, London 1958. Michałowska-Gorywoda K., Mechanizm podejmowania decyzji we Wspólnocie Europejskiej po poprawkach dokonanych przez Jednolity Akt Europejski, „Prace i Materiały" nr 61, Instytut Gospodarki Światowej, SGH, Warszawa 1992. Michałowska-Gorywoda K., Klawe A.J., Zimny Z., Europejska Wspólnota Gospodarcza. Założenia, rzeczywistość, perspektywy, PWE, Warszawa 1981. Michałowska-Gorywoda K., Morawiecki W., Mulewicz J., Międzynarodowe organizacje gospodarcze; główne organizacje powszechne i grupowe, PWN, Warszawa 1987. Międzynarodowe przepływy gospodarcze. Nowe tendencje i próby regulacji, red. L. Balcerowicz, PWN, Warszawa 1987. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski i E. Kawecka-Wyrzykowska, PWE, Warszawa 1997. Międzynarodowe stosunki gospodarcze na przełomie wieków, praca zbiorowa pod redakcją M. Piklikiewicza, wyd. Difin, Warszawa 2000. Misala J., Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej, PWN, Warszawa 1990. Monkiewicz J., Międzynarodowy transfer wiedzy technicznej. Elementy teorii i polityki, PWN, Warszawa 1981. Morawiecki W., Międzynarodowe organizacje gospodarcze. System organizacji międzynarodowych, PWN, Warszawa 1987. Mundell R.A., InternationalTrade andFactor Mobility, „American Economic Review" 1957, No. 47. Myrdal G., Deielopment and Underdevelopment, Penguin Books, Cairo 1959. Myrdal G., The Challenge of World Poverty. A World Antipoverty Programme in Outline. A Summary and Continuation ofAsian Drama, Penguin Books, New York 1970. Nowy Międzynarodowy Ład Ekonomiczny, red. P. Bożyk, KiW, Warszawa 1990. Od GATT do WTO. Skutki Rundy Urugwajskiej dla Polski, red. J. Kaczurba i E. Kawecka-Wyrzykowska, IKC HZ, Warszawa 1995. Ohlin B., Interregional and International Trade, Cambridge University Press, Cambridge 1933. Ohlin B., Some Aspects of the Relations between International Movements ofCommodities, Factors of Production and Technology. W: Ohlin B., Hesselborn P.O., Wijkman P.M., The International Allocation of Economic ActMty, Macmillan, London 1977. Oręziak L., Chrabonszczewska E., Europejski system walutowy, SGH, Warszawa 1992. Parker J.E.S., The Economics of Innovation. The National and International Enterprise in Techno-logical Change, Longman, London, New York 1978. Pietrzak E., Szymański K., Międzynarodowy rynek walutowy i finansowy, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1991. Priester H., Kurzfristige zwischenstaatliche Kapitalbewegungen in der BRD 1960-70, Duncker und Humblot, Berlin 1972. Rączkowski S., Międzynarodowe stosunki finansowe, PWE, Warszawa 1984. Ricardo D., Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, PWN, Warszawa 1957. Rosę K., Theorie der Aussenwirtschaft, Verlag Vahlen, Munchen 1976. Rothe K.D., Kurzfristige internationale Kapitalbewegungen und Konflikte der nationalen Wdhrungs-politik, Universitat Koln, Koln 1975. Rutkowski J., Eksport kapitału, PWN, Warszawa 1972. Salvatore D., International Economics, Macmillan Publishing Co., Inc., New York, London 1983. Sampson G.P., Snape R.H., Identyfying the Issues in Trade in Services, „World Economy", June 1985. Samuelson P.A., International Trade and Eąualization ofFactor Prices, „Economic Journal" 1948, vol. 58. Shapiro A.C., Foundations of Multinational Financial Management, Allyn and Bacon, Boston 1994. Siebert H., Environmental Protection and International Specialization, „Weltwirtschaftliches Ar-chiv" 1974, No. 3. Siebert H., Rauscher M., Neuere Entwicklung in der Aussenhandelstheorie, „Kieł Working Papers" 1993, No. 476. Smith A., Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, PWN, Warszawa 1954. Sohns R., Theorie der internationalen Arbeitsteilung, Bustar Fisher Verlag, Stuttgart 1976. Sołdaczuk J., Misala J., Historia handlu międzynarodowego, PWE, Warszawa 2000. Sołdaczuk J., Współczesna gospodarka światowa. Struktura, mechanizm, tendencje, PWE, Warszawa 1987. Sołdaczuk J., Kamecki Z., Bożyk P., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i polityka, PWE, Warszawa 1987. Stigler G., Teoria cen, PTE, Poznań 1995. Sulmicki P., Międzynarodowa wymiana gospodarcza, PWE, Warszawa 1977. Svensson L.E., Factor Trade andGoods Trade, „Journal of International Economics" 1984, vol. 16. Tabaczyński E., Ekonomiczne uwarunkowania wejścia Polski do Unii Europejskiej. W: Integracja Europy, red. L.W. Zacher, P. Matusiak, Fundacja Edukacji „Transformacje", Warszawa 1996. Tesch P., Die Bestimmungsgrunde des internationalen Handels und der Direktinvestitionen, Duncker und Humblot, Berlin 1980. The Theory of Environmental Policy, red. W.J. Baumoll, W.E. Oats, Cambridge 1988. Tinbergen J., International Economic Integration, Elsevier, Amsterdam, Brussel 1954. Wieczorek J., Znaczenie środków i barier pozataryfowych dla polskiego eksportu na rynkach rozwiniętych krajów kapitalistycznych, „Monografie i Opracowania" nr 273, SGPiS, Warszawa 1989. Współczesna gospodarka światowa, red. A.B. Kisiel-Łowczyc, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1994. Zabielski K., Finanse międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994. korowidz rzeczow Akcept bankowy 115 Akcje 106, 128 Aktywa (bilansu płatniczego) 106 Aprecjacja 242, 299, 304 Arbitraż dewizowy istota 221-223 rodzaje 221-223 procentowy istota 223-225 rodzaje 223-225 Aukcja 176 Autarkia gospodarcza i jej skutki 307 Automatyczne mechanizmy przywracania równowagi (bilansu płatniczego) cenowy 284 dochodowy 284-285 kursowy 285 stopy procentowej 285-287 Autonomiczny ruch (przepływ) kapitału 129-130 Bank centralny 121-122 Bank Światowy 340-341 Banki dewizowe 121-124 Banki komercyjne 122-123 Barter 331 Beggar my neighbour policy 190 Bilans handlowy 276 Bilans obrotów bieżących 276, 278 Bilans obrotów kapitałowych 276-278 Bilans obrotów usługami 276 Bilans obrotów wyrównawczych 277--278 Bilans płatniczy elementy składowe 277 istota 276 przyczyny i konsekwencje nierównowagi 279-287 równowaga i nierównowaga 277-292 sens sporządzania 277 sytuacja w długim okresie 287-292 sytuacja w krótkim okresie 279-287 Bilans procentów i dywidend 276 Bilans wydatków rządowych 276-277 Budżet państwa istota 300-301 wpływy 300-301 wydatki 300-301 Cena opcji 270 Cena wiedzy (royalty) 168 Cenowa elastyczność podaży 171-172 popytu 171-172 Ceny absolutne i ceny względne 169-170 Ceny międzynarodowe 168-184 kształtowanie w długim okresie 183-184 kształtowanie w krótkim okresie 178--182 towarów zindywidualizowanych 168- -184 Ceny produktów i czynników produkcji 168-170 Ceny relatywne 170 Ceny transferowe 177 Ceny w wymianie międzynarodowej 169-170 406 Cło istota 309-317 rodzaje 309-312 skutki stosowania 312-317 Depozyty importowe 326 Deprecjacja 242, 299 Dewaluacja 242, 297 Dewizy istota 212 kursy 212-214 rodzaje 212 rynek 207 Dobrowolne ograniczenia eksportu 329 Dochodowa elastyczność podaży 173, 183-184 popytu 173, 183-184 Dochód z międzynarodowego handlu 81-91 a cenowe i czynnikowe terms of trade 89-91 a inwestycje 94-95 brutto i netto 81-83, 89-91 liczony wartościowo 86-89 liczony wolumenowo 84-86 sposoby zwiększania 83-84 Dochód z międzynarodowego podziału pracy 85-86 Dogmat słusznej ceny 41 Doktryna merkantylizmu 42 Domicyl rynku walutowego (dewizowego) 207 Drenaż mózgów 156 Dualny system kursowy 236—237 Dumping 325-326 Dyskonto kursowe (deport) 215 Dyskonto weksli 260-261 Dysponowanie względne 75 Efekt I. Fishera 246-247 Efekt kreacji handlu 317-319 Efekt przesunięcia handlu 317-319 Efekt zwielokrotnienia 65 Ekonomiczny mechanizm cła importowego 312-317 narodowego 312-314 Eksport funkcje 75 istota 74-75 jako vent for surplus 75 przyczyny rozwoju 74-75 Elastyczności w handlu międzynarodowym 171-172, 183-184 Emisja obligacji 128 Euroobligacje 129 Europejska Jednostka Walutowa (Europe- an Currency Unit — ECU) 198-199 Europejska Unia Płatnicza (EUP) 196- -198 Europejska Unia Walutowa (EMU) 199 Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Euratom) 381 Europejska Wspólnota Gospodarcza 198, 380 Europejska Wspólnota Węgla i Stali 381 Europejski System Banków Centralnych (ESCB) 200-201 Europejski System Walutowy (ESW) 198 Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) 381-382 Faktoring eksportowy 261 Forfaiting 261 Formalne i nieformalne rynki dewizowe 208 Funkcje handlu zagranicznego redystrybucyjna 91-94 transformacyjna 91-94 Giełda towarowa 176 Giełdowy i pozagiełdowy obrót dewizowy 209 Globalizacja gospodarki światowej 395- -401 „Głód dolarowy" 192 Gospodarka światowa 19-20, 37-40 a gospodarka globalna 40 Handel dewizowy 209 Handel kasowy 214-216 Handel terminowy 214-216 Hedging finansowy 259-260 Hedging mieszany 267 Hedging sprzedażowy 265 Hedging zakupowy 266 407 Import funkcje 72 istota i przyczyny rozwoju 72-75 niezbędny (wyłączny) 72-74 rodzaje 72-74 Incydencja ceł 316 Indukowany ruch (przepływ) kapitału 130 Integracja gospodarcza w Europie i w świecie 368-394 Integracja regionalna a globalizacja 396-397 Interwencjonizm państwa 305 Inwestycje bezpośrednie 119-121 Inwestycje pobudzone 100 Inwestycje portfelowe 106-107, 121 Jednolity Akt Europejski 387 Jednolity rynek wewnętrzny UE 391 Kapitał inwestycyjny 106-107 Kapitał portfolio 106-107 Kapitał pożyczkowy 106 Kapitał produkcyjny 106 Kapitał spekulacyjny 108 Klauzula Największego Uprzywilejowania (KNU) 310 Klauzule waloryzacyjne 257-258 Klub Londyński 150 Klub Paryski 150 Klub Rzymski 399 Kompensata wewnętrzna 258-259 Komplementarność struktur gospodarczych 31-37 Komplementarność wewnątrzgałęziowa 33 Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD) 344--345 Konsultacje 332 Kontrakty walutowe futures (currency fu-tures) 208 Kontyngenty bilateralne 328 Kontyngenty globalne 328 Kontyngenty taryfowe 326-327 Korporacje transnarodowe 336, 346 Korzyści ekonomiczne z handlu 164-165 Korzyści komparatywne z handlu 49-50 Korzyści społeczne z handlu 165 Koizyści z handlu międzynarodowego 72-102 Korzyści z integracji 370 Korzyści z międzynarodowych przepływów czynników produkcji 103-167 Koszty absolutne 42-45 Koszty alternatywne 53-58 Koszty produkcji 52 Koszty realne 52-53 Koszty względne 45-52 Kraj wywożący kapitał 141-144 Kraj zasilany 139-141 Kraje bloku złota 189 Kraje eksportujące głównie towary standardowe 183-184 Kraje eksportujące głównie towary zindywidualizowane 184 Kraje naftowe 360-361 Kraje nowo uprzemysłowione 356-358 Kraje rozwinięte gospodarczo 350-355 Kraje słabo rozwinięte gospodarczo 359-365 Kraje transformujące swoje systemy 366-367 Kredyty finansowe 123 Kredyty kupieckie 118-119 Kredyty międzynarodowe 119-124 Kredyty roll-over 124 Kredyty wiązane 123 Krzywa arbitrażu procentowego 224 Krzywe popytu i podaży według A. Mars-halla 49-50 Krzywe substytucji (transformacji) G. Haberlera 54-58 Kursy mieszane; krzyżowe (cross-rates) 214, 238 Kursy terminowe (forward rates) 214-215, 238 Kursy walutowe 233-275, 296-299 Liberalizacja gospodarki 397 Licencja 107 Licencje importowe 329 Magiczny czworobok 281 Market maker 211 408 Market-making 211 Mechanizm cenowy (przywracania równowagi bilansu płatniczego) 284 Mechanizm dochodowy (przywracania równowagi bilansu płatniczego) 284-285 Mechanizm funkcjonowania integracji 369 Mechanizm kursowy (przywracania równowagi bilansu płatniczego) 285 Mechanizm stopy procentowej (przywracania równowagi bilansu płatniczego) 285-287 Mechanizm transferu kapitału 125 Mechanizmy funkcjonowania cen międzynarodowych 168 Mechanizmy integracji w gospodarce rynkowej 377-378 Merkantylizm 42 Międzynarodowa integracja gospodarcza 368-394 cele 370-372 formy instytucjonalne 378-380 formy wspólnej polityki integracyjnej 388-391 istota 368-373 kryteria definiowania 368-372 mechanizmy 369, 377-378 modele 373-376 przykłady ugrupowań integracyjnych 378-386 warunki 372-373 Międzynarodowa komplementarność struktur gospodarczych 31-37 metody zwiększania 33-37 międzygałęziowa 32-33 wewnątrzgałęziowa 33 Międzynarodowa kooperacja w produkcji 35-36 Międzynarodowa migracja ludności 104--105 Międzynarodowa polityka ekonomiczna 17-19, 332-367 cele 333 instytucje 18-19 istota i pojęcie 332 metody koordynacji 18-19 narzędzia 334 podmioty 334-336 środki 333 Międzynarodowa równowaga i nierównowaga bilansu płatniczego (płatnicza) 277-292 Międzynarodowa specjalizacja produkcji 34-35 Międzynarodowa wymiana (transfer) wiedzy technicznej 107-110 Międzynarodowe instytucje finansowe 126-127 Międzynarodowe obroty materialnymi środkami produkcji 105 Międzynarodowe organizacje gospodarcze 335-336, 339-345 Międzynarodowe porozumienia towarowe 336-339 Międzynarodowe przepływy czynników produkcji 103-167 Międzynarodowe przepływy gospodarcze 164-167 Międzynarodowe przepływy wiedzy technicznej 157-164 Międzynarodowe przepływy zasobów pracy 150-157 Międzynarodowe stosunki ekonomiczne części składowe i formy 15-17 istota 15 prawa rozwoju 16-17 teoria 16 znaczenie 20-21 Międzynarodowe systemy walutowe 186-195 Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (Bank Światowy) 341 Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) 193-194, 203-206, 340 Międzynarodowy handel towarami 72—75, 81-91 Międzynarodowy handel usługami 75-91 Międzynarodowy podział pracy 23-40, 347-348 a globalizacja 396 a gospodarka światowa 37-40 a zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna 347-348 409 czynniki determinujące 24-31 dochód 85-86 istota 23-24, 39 teorie rozwoju 41-71 Międzynarodowy przepływ (ruchy) kapitału 105-107, 110-150 Mint parity 186-187 Mnożnik eksportowy 16, 96-102 Mnożnik inwestycyjny 96-102 Model 2x2 50 Model 2x2x2 60 Model międzynarodowej integracji gospodarczej 373-376 Model ponadnarodowej integracji gospodarczej 373-376 Model R. Dornbuscha, S. Fischera i P.A. Samuelsona 50-52 Model rozwoju gospodarczego i wymiany międzynarodowej G.M. Grossmana i E. Helpmana 162 Monetaryzm 292 Monopol 174 Narzędzia (zagranicznej polityki ekonomicznej) parataryfowe 319-327 pozataryfowe 327—331 taryfowe 309-312 Obfitość zasobów 59-63 Obligacje 106, 128 Obroty międzyfilialne 176 Obroty towarowe i kapitałowe 133-136 Obrót dewizowy giełdowy 209 Obrót pozagiełdowy 209 Obszary walutowe 186-202 Ograniczenia dewizowe (w handlu zagranicznym) 330-331 Ograniczenia ilościowe (w handlu zagranicznym) 328 Oligopol 174 Opcje giełdowe 269 Opcje kasowe 269 Opcje kupna 268 Opcje pozagiełdowe 269, 275 Opcje sprzedaży 268 Opcje terminowe 269 Opcje zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej 347-367 Opłaty fiskalne 321 Opłaty specjalne 321 Opłaty wyrównawcze 320-321 Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) 339-340 Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) 352 Pakiet kontrolny akcji 106 Pakt Stabilności i Wzrostu 202 Parytet siły nabywczej 243-245 Parytet stóp procentowych 247-249 Patent 107 Pieniądz 303-304 Pieniądz kierowany 191 Pieniądz międzynarodowy 185-232 Pieniądz papierowy 190 Plan A. Marshalla 192 Podatki i polityka fiskalna 302-303, 321-322 Polipol 174 Polityka budżetowa 301 Polityka gospodarcza 29-30 Polityka protekcjonizmu 306-309, 350--351 Polityka wolnego handlu 304—306 Polska a integracja gospodarcza w Europie 386-394 Porozumienia o dobrowolnym ograniczaniu eksportu 329-330 Porozumienia wielostronne 30 Powiązania towarowe 16 Pozycja dewizowa 253 Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (NAFTA) 382 Prawo Engla 183-184 Prawo wzajemnego popytu 49, 52 Preferencje celne 317 Premia kursowa (report) 215 Problemy globalne 20 Proces doganiania (catching-up) 160 Produkcja krajowa 313-317 Produkcja na wielką skalę 36 Produkcja wieloseryjna 36-37 Produkt narodowy brutto 81-83 410 Produkt narodowy netto 81-83 Produkty nie wymieniane w handlu międzynarodowym (non-tradables) 170 Protekcjonizm; zob. polityka protekcjonizmu Psychoza lęku przed brakiem towarów 41 Przemieszczanie się kapitału za granicę 105 Przepływ czynników produkcji 17, 103— -167 Przepływ (ruchy) kapitału 105-107, 110--150 a kryzys zadłużenia międzynarodowego 146-150 bilansowe ujęcie 133 formy i przyczyny 112-133 istota 110-112 wpływ na handel międzynarodowy 145-146 źródła 136-137 Przeskakiwanie luk (Jeapfrogging) 161 Przetargi międzynarodowe 176 Przewagi komparatywne w przypadku większej ilości dóbr 50-52 Przyczyny niestabilności cen międzynarodowych w krótkim okresie 178 Przyczyny rozwoju handlu międzynarodowego eksport 74-75 import 72-74 Przyspieszenia i opóźnienia rozliczeń (Je-ads and lags) 258 Punkty złota 186-187 Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej 382-384 Redystrybucja dochodów 65 Regionalne systemy walutowe 195-202 Reguła pajęczyny 179-181 Reprezentacyjne koszyki towarów 49 Rewaluacja (rewaloryzacja) 242, 298 Rewolucja naukowo-techniczna istota 26 skutki 26-27 Rozpiętość kursów walutowych {spread) 213 Ruch kapitału autonomiczny 129-130 indukowany 130 Ruch kapitału „normalny" i „anormalny" 130-131 Rynek dewizowy (walutowy) 206-218 Rynek euroakcji 129 Rynek euroobligacji 129 Rynek eurowalutowy 129 Rynek kasowy 228-229 Rynek międzynarodowy 128 Rynek terminowy 226-228 Rynek zagraniczny 128 Rynki kapitałowe 128 Rynki międzynarodowe towarów i usług 171-177 istota 174-176 kryteria podziału 174-176 Rynki zorganizowane 176-177 Ryzyko kursu walutowego (kursowe) 250-275 istota 250-254 metody zabezpieczania się 254-275 rodzaje 250-252 Segmenty narodowych rynków dewizowych 210 Specjalizacja międzynarodowa 62-63 Specjalizacja produkcji międzygałęziowa i wewnątrzgałęziowa 34-35 statyczna i dynamiczna 35 Specjalne prawa ciągnienia (Special Dra-wing Rights - SDR) 193, 204-206 Spekulacja dewizowa 225-226 Spekulacja na rynku kasowym 228-229 Spekulacja na rynku terminowym 226-228 Spillovers 160-161 Spot 214 Spread 213 Sterylizacja 242 Stopa procentowa 299-300 Stosunek wymienny w handlu międzynarodowym 49 Strategia rozwoju otwartego 356-358 Strefa wolnego handlu 317, 378 Strefy walutowe 196, 198-202 411 Subsydia eksportowe 322-325 Supermnożnik 16, 95, 100-102 Swap i stopa swapowa 216 Swapy walutowe 149, 262-263 Swoboda dokonywania wymiany walut 207 System pieniądza papierowego 190 Systemy walutowe regionalne 195-202 system waluty dewizowo-złotej 188— -189 system waluty sztabowo-złotej 188— -189 system waluty złotej (gold standard) 186-188, 286 system w okresie międzywojennym 189-191 system z Bretton Woods 191-195, 203 współczesny 203-206 Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA) 384 Środowisko naturalne człowieka a międzynarodowe przepływy gospodarcze 164-167 Świadczenia odpłatne i bezzwrotne 111 Światowa Organizacja Handlu (WTO) 344 Targi i przetargi międzynarodowe 176 Teoria absorpcji i przesunięcia w strukturze popytu 292 Teoria cyklu życia produktu 68 Teoria doganiania cyklu produktu 157 Teoria luki technologicznej 68 Teoria monetarna 292 Teoria racjonalnych oczekiwań 292 Teoria szyku lotu dzikich gęsi 157 Teorie handlu międzynarodowego teoria kosztów absolutnych 42-45 teoria kosztów alternatywnych 53-58 teoria kosztów realnych 52—53 teoria kosztów względnych 45-52 teoria międzynarodowych stosunków ekonomicznych 16-17 teoria mnożnika i supermnożnika eksportowego 16 teoria obfitości zasobów 59-67, 70 teorie przedklasyczne 41-42 teorie nowe 67-71 handlu wewnątrzgałęziowego 69-71 neoczynnikowe 67-68 neotechnologiczne 68-69 popytowo-podażowe 69 Teorie kursu walutowego 243-250 Terminowe transakcje walutowe 261-262 Terms oftrade cenowe 89-90 czynnikowe 90-91, 183-184 wolumenowe (ilościowe) 90 Towary standaryzowane (masowe, standardowe) 179-181, 183-184 Towary zindywidualizowane 168, 181— —182, 184 Traktat Rzymski 380, 386 Traktat z Maastricht 380, 388 Traktaty i umowy międzynarodowe 30 Transakcje arbitrażowe 220-225, 232 Transakcje autonomiczne 278-279 Transakcje barterowe 331 Transakcje dewizowe banków 216-229 Transakcje dewizowe przedsiębiorstw handlu zagranicznego 229-232 Transakcje dewizowe spekulacyjne 225-229 Transakcje kompensacyjne 331 Transakcje krótkoterminowe 116 Transakcje spekulacyjne 225-229 Transakcje swapowe 220 Transakcje terminowe 230 Transakcje usługowe banków 218-219 Transakcje własne banku 220-229 Transakcje wyrównawcze 279 Transakcje zabezpieczające banków 219-220 Transfer pozycji majątkowych 105 Transfery nieodpłatne, ale zwrotne 111 Transfery nieodpłatne i bezzwrotne 111 Transfery odpłatne i bezzwrotne 111 Transfery odpłatne i zwrotne 111 Twierdzenie dotyczące wyrównywania się cen czynników produkcji 63-65 Twierdzenie T.M. Rybczyńskiego 67 Twierdzenie M.F.W. Stolpera-P.A. Sa- muelsona 65-66 412 Ucieczka kapitału 131 Wolumen dochodu z międzynarodowego Uczenie się przez działanie (karning by podziału pracy 85 doing) 160 Wspólna polityka (w procesie integracji) Udogodnienia kredytowe MFW 193-194 handlowa 388-389 Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych przemysłowa 389 i Handlu (GATT) 341-344 rolna 390 Układ o Stowarzyszeniu Polski ze Wspól- transportowa 390 notami Europejskimi 391-393 Wspólny rynek 379 Umowa Przejściowa 391—392 Współpraca naukowo-techniczna 27-28 Umowy clearingowe 331 specjalizacja i kooperacja 28 Umowy międzynarodowe 30 wspólne badania 28 porozumienia wielostronne 30 wymiana informacji 28 umowy dwustronne 30 Umowy płatnicze 331 Zagraniczna polityka ekonomiczna 17- Unia celna 317, 379 -18, 293-331, 347-367 Unia ekonomiczna 380 cele 17-18, 293-294 Unia Ekonomiczna Beneluksu 381 funkcje 304-309 Unia Europejska 380 narzędzia 17-18, 296 Unia polityczna 380 opcje 308 Unia walutowa 379 środki 17-18, 295 Zagraniczna polityka ekonomiczna a poli- Walutowe transakcje futures 263-268 tyka handlowa 293 Walutowe transakcje opcyjne 268-275 Zagraniczne inwestycje bezpośrednie Wartość dochodu z handlu międzynaro- 119-121 dowego 81-91 Zakup należności eksportowych (forfai- Wartość dochodu z międzynarodowego ting) 261 podziału pracy 85-86 Zamierzona strefa walutowa krajów Unii Warunek czerpania dochodu z eksportu Europejskiej 198-202 88 Zasady rozwoju handlu międzynarodo- Warunek czerpania dochodu z handlu wego międzynarodowego 88-89 zasada kosztów alternatywnych 54 Warunek czerpania dochodu z importu 88 zasada kosztów realnych 52 Wąż w tunelu (wąż walutowy) 198 zasada obfitości zasobów 62, 69 Wolumen dochodu z handlu międzynaro- zasada przewagi względnej 16 dowego 85 Zgromadzenie Ogólne ONZ 340 Warte przeczytać! Richard E. Caves,Jeffrey A. Frankel, Ronald W.Jones HANDEL I FINANSE MIĘDZYNARODOWE Redakcja naukowa przekładu Elżbieta Czarny Jest to popularny na Zachodzie, nowoczesny podręcznik, przekazujący trudną wiedzę z zakresu międzynarodowych stosunków finansowych i gospodarczych. Autorzy skoncentrowali się na zagadnieniach dotyczących: ? korzyści z handlu międzynarodowego odnoszonych przez gospodarki mające różne struktury produkcji; ? kierunków specjalizacji, struktury handlu i podziału dochodu między właścicieli różnych czynników produkcji; ? teorii i praktyki polityki handlowej, w tym wpływu ceł i innych instrumentów kontroli handlu na krajowy i światowy dobrobyt, na poziom cen oraz na podział dochodu i wielkość bezrobocia; ? znaczenia regionalnych ugrupowań integracyjnych; ? rachunków bilansu płatniczego; ? transakcji na rynkach kapitałowych, badania oczekiwań inwestorów i zachowań wobec ryzyka. Rozważania zostały wzbogacone podsumowaniami, aneksami, zadaniami sprawdzającymi, wykazami literatury uzupełniającej oraz suplementami matematycznymi, stanowiącymi odrębną całość. ul. Canaletta 4 00-099 Warszawa WWW.PWC.CCfll.Itl tel. (22) 827-82-07 fe fax (22) 827-55-67 W