Grażyna Okła Jan Wróbel Program nauczania historii w liceum ogólnokształcącym, liceum profilowanym i technikum KSZTAŁCENIE W ZAKRESIE PODSTAWOWYM Program nauczania dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania na podstawie recenzji prof. dr. hab. Marka Barańskiego, dr. Wita Górczyńskiego, prof. dr hab. Krystyny Ostrowskiej i wpisany do wykazu programów dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum - kształcenie w zakresie podstawowym. Numer dopuszczenia: DKOS-401 5-1 5/02 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna WSiP SPIS TREŚCI Uwagi wstępne .............................................................................................................4 Liceum i technikum a gimnazjum ...........................................................................5 Cele edukacji historycznej ......................................................................................7 Materiał nauczania .................................................................................................. 13 1. Osiągnięcia starożytnych ................................................................................... 13 2. Spadkobiercy ......................................................................................................... 14 3. Europejskie średniowiecze ................................................................................ 15 4. Rzeczpospolita i Nowy Świat .......................................................................... 17 5. „Wiek wojen" - wiek kontrastów ................................................................... 19 6. Czas oświecenia i czas rozbiorów Polski ....................................................20 7. Społeczeństwo masowe ......................................................................................22 8. I wojna światowa i jej skutki ..........................................................................24 9. Demokracja i pokusy dyktatury......................................................................25 10. Od Rzeczypospolitej niepodległej do podległej...........................................27 11. Terror i złagodzenie kursu..................................................................................28 12. Zwycięstwo demokracji i gospodarki rynkowej .........................................29 Lekcje powtórzeniowe .............................................................................................31 Procedury osiągania celów edukacyjnych.........................................................34 Metody oceniania osiągnięć uczniów ................................................................39 Ścieżki edukacyjne ...................................................................................................41 Wykaz wybranych opracowań z dydaktyki historii za lata 1990-2000 .. .. 44 www.wsip.com.pl Uwagi wstępne Przy konstruowaniu niniejszego programu nauczania autorzy uwzględnili wymogi Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum oraz Standardy wymagań egzaminacyjnych. Zaproponowana wersja programu jest ukierunkowana na podstawowe treści i umiejętności historyczne. Oznacza to, że z założenia przeznaczona jest dla uczniów niewybierających historii jako przedmiotu maturalnego (chociaż łatwo na jej podstawie zbudować wersję rozszerzoną, „maturalną"). Program nauczania historii został podzielony na dwanaście modułów. Każdy opatrzono pewną myślą przewodnią, której podporządkowano dobór zagadnień. Przy poszczególnych modułach odnotowane zostały oczekiwane osiągnięcia ucznia. W końcowej części programu proponujemy również tematy powtórzenio-we, zamieszczamy informacje odnoszące się do procedury osiągania celów kształcenia oraz wskazówki dotyczące kontroli i oceny osiągnięć uczniów. Program niniejszy ma - jak każdy program „po reformie" - charakter propozycji. Autorzy zrezygnowali z formułowania tematów oraz roboczego przydziału godzin na poszczególne treści kształcenia, uznając, że otwarta koncepcja programu lepiej sprzyja jego dostosowaniu do potrzeb i ograniczeń rzeczywistości szkolnej. Liceum i technikum a gimnazjum Przychodząca do liceum lub technikum młodzież ma za sobą trzy lata prope-deutycznego kursu z przedmiotu historia i społeczeństwo w szkole podstawowej oraz trzy lata systematycznego kursu historii w gimnazjum. W ciągu trzech gimnazjalnych lat intensywnej edukacji historycznej młodzież zapoznawała się z najważniejszymi wydarzeniami i zjawiskami z historii powszechnej i ojczystej. Uczniowie przygotowywali się do odbioru i czytania różnorodnych tekstów kultury, odkrywali elementarne zasady poznania historycznego. Gimnazjum w znacznej mierze przejęło treści nauczania historii ze „starego" liceum. Ministerialna koncepcja kształcenia w zakresie podstawowym wskazuje kierunek, ale nie określa ostatecznego kształtu edukacji historycznej. W celach edukacyjnych znajdujemy postulat: Pogłębienie i rozwinięcie wiedzy oraz umiejętności historycznych uzyskanych w toku wcześniejszej edukacji [...]. Pogłębienie rozumienia powiązań między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością [...]. Historyk w liceum i technikum, mając do dyspozycji mniej godzin na nauczanie przedmiotu niż w gimnazjum, stoi przed trudnym wyborem: Uczyć raz jeszcze tego, czego uczono w gimnazjum, tylko bardziej szczegółowo? Czy wybrać sobie niektóre z tematów, poświęcając im więcej uwagi? Radykalnie przebudować model nauczania i na przykład iść drogą „wielkich problemów ludzkości", np.: niewolnictwo, rządzący i rządzeni, wieś w dziejach, religia itd.? Naszym zdaniem z zapisów Podstawy programowej oraz proponowanego przydziału godzin jasno wynika, że nie można przyjąć modelu,,wszystko, tylko więcej". Raczej przerodziłoby się to w model „jeszcze raz to samo". Oczywiście, powtórzeń nie da się uniknąć w żadnym szkolnym przedmiocie; należy jednak minimalizować to zjawisko. Proponujemy dość duże skróty w materiale, nie zachęcamy do opowiadania „po trochu o wszystkim". Koncentracja na niektórych wątkach historii umożliwi nam położenie większego nacisku na kształtowanie umiejętności i częstsze oraz głębsze wnikanie w materię historyczną. Selekcja zagadnień zapobiegnie przeładowaniu programu - ryzyko szczególnie duże, zwłaszcza gdy szkoła chce uczyć rozumienia, a nie tylko odtworzenia materiału, co kosztuje sporo trudu i czasu. Trzeba zachować rozsądne proporcje między treściami nowymi a treściami przypominanymi. Ideałem jest sytuacja, w której dodajemy nowe składniki do wiedzy wpojonej przez naszych kolegów ze szkoły podstawowej i gimnazjum. Ile tej wiedzy i umiejętności tkwi w „statystycznym" uczniu - nauczyciel sam musi się zorientować. Na pewno odmiennie będzie to wyglądało w wypadku różnych zespołów klasowych. Odrzucamy pokusę, żeby całkiem pominąć przypominanie podstaw i skupić się na tym, co w historii najciekawsze - analizie, porównaniach, refleksji www.wsip.com.pl 5 humanistycznej. Uważamy też za rozsądne przestrzeganie szkolnej tradycji nakazującej nauczanie z poszanowaniem chronologii. Przy dobrym zespole uczniowskim, szczególnie dobrze pamiętającym treści gimnazjalne, można spróbować eksperymentowania. Musimy jednak liczyć się z tym, że analizy problemowe są zawsze trudne, zwłaszcza dla uczniów, którym raczej obca jest myśl o maturze z historii. Układ chronologiczno-problemowy, zdecydowana selekcja zagadnień, wnikliwsze omawianie tych wybranych, nacisk na rozwijanie w praktyce umiejętności, które uczeń zdobył w gimnazjum, są w naszym przekonaniu dobrą podstawą do stworzenia właściwego na tym etapie kształcenia modelu edukacji historycznej. Nie „gimnazjalnego-bis" i nie rewolucyjnie odmiennego. Autorzy programu nie lekceważą obaw, wyrażanych nieraz przez nauczycieli, że nacisk kładziony na zrozumienie materiału, na indywidualny stosunek ucznia do wiedzy, na umiejętności formułowania własnego sądu może spowodować wypuszczanie ze szkół uczniów pozbawionych podstawowej wiedzy historycznej. Zachowanie zdrowego rozsądku jest niezbędne, aby szlachetne intencje przyświecające reformom nie przyniosły ich karykaturalnej realizacji. Postulaty ograniczenia „suchej, encyklopedycznej wiedzy" uznajemy za słuszne, chociaż trzeba jasno powiedzieć - lepiej jest, gdy uczeń kończący szkołę zna więcej, a nie mniej faktów historycznych, bo stanowią one fundament erudycji. Cele edukacji historycznej Apelować o odważną selekcję materiału historycznego jest łatwiej, niż zastosować ów postulat w praktyce. Które zagadnienia uprzywilejować? Którym dać trochę więcej przestrzeni, które potraktować po macoszemu? I w końcu pytanie najważniejsze: Jaki jest cel uczenia się historii w szkole? Na szczęście wygasa tradycja wprowadzania historii do szkół jako przedmiotu indoktrynacji światopoglądowej (tradycji znacznie dłuższej niż komunistyczna, nawiasem mówiąc). Jeżeli historia utrzymała się jako jeden z istotnych szkolnych przedmiotów, to dzieje się tak -- uważamy - z trzech powodów. • Po pierwsze - historia to podstawowe źródło erudycji. • Po drugie - historia pomaga w odkrywaniu własnej tożsamości. To pamięć doświadczeń wspólnoty, w której się narodziliśmy. Ale także pamięć o indywidualnych losach interesujących ludzi, których postępowanie zaciekawia nas i dzisiaj. • Po trzecie wreszcie - historia potrafi budzić emocje, które rzadko stają się udziałem innych szkolnych przedmiotów (przykładem ostatnia dyskusja na temat mordu w Jedwabnem czy poruszenie wywołane przed kilku laty serialem o Polakach na Wileńszczyźnie). Jeżeli zatem zabieramy się do wyławiania z oceanu wydarzeń historycznych tych „najważniejszych", to na bliższą obserwację zasługują te, których związek z naszymi własnymi losami czy przemyśleniami jest wyraźniej szy. Religia bogomiłów i katarów jest bardzo ciekawa, ale ważniejsza będzie dla nas problematyka religii, która odcisnęła piętno na polskiej tożsamości narodowej. Żaden zestaw „podstawowej wiedzy" nie obejmie wszystkich treści, które ten czy ów z nas potraktuje jako „absolutnie niezbędne". Proponowana tutaj koncepcja pozostawia nauczycielowi możliwość dołączenia do realizowanego przez siebie programu choćby kilku z tych opuszczonych, niezbędnych jego zdaniem tematów. Niewątpliwie bliskie idei programu jest powiązanie w jedno wiedzy zdobywanej na różnych etapach szkolnej edukacji, ale też informacji wpadającej w ucho z telewizji, radia, wypowiedzi rodziny. Historia jest nauką żywą, ważną dla rozwoju człowieka - dobrze byłoby przekazać tę myśl uczniom. Historia szkolna, czy tego chce czy nie, silnie związana jest z tym, co kiedyś nazywano „wychowaniem obywatelskim". Jest podstawowym paliwem do www.wsip.com.pl rozważań nad dorobkiem Polaków; podstawowym źródłem obywatelskiej dumy albo zażenowania. Nasze dzieje to także historia uczonych, prawników, inżynierów; pomysłowych właścicieli ziemskich, wykształconych mieszczan, zamożnych chłopów; dobrych władców i polityków, skutecznych działaczy społecznych; sporej tolerancji i sprawnego samorządu. Chcemy, by nasz program zachęcał do takiej perspektywy. Przesadne samochwalstwo prowadzi zazwyczaj do odwrotnych skutków niż zamierzone. Dzieje ojczyste to przedmiot również krytycznej refleksji. Zarazem dobrze jest nie przekroczyć pewnej, bardzo umownej, granicy: tak jak krytykując swoich bliskich, nie tracimy poczucia, że właśnie pozostają bliscy, podobnie w krytyce naszych antenatów nie posuwajmy się tak daleko, żeby uczniowie zaczęli mówić o nich „Oni". Szkoła nie powinna się wstydzić sympatii dla „swojej strony" (tam gdzie można ją wskazać), nauczając o dziejach świata. Życzliwego stosunku do uczniów z Wrześni nie musimy przy tym wiązać z niechęcią do naszych sąsiadów. Jest to natomiast dobra okazja do analizowania motywów, które doprowadzają do tak niefortunnych decyzji, jak bicie dzieci (w ogóle, nie tylko polskich) za trwanie przy swoim języku. Generalnie lepiej podjąć „trud życzliwości" nie tylko wobec własnej wspólnoty narodowej, ale także wobec innych. Zwłaszcza zaś wobec tych, z którymi przez stulecia łączyła nas wspólnota państwowa lub (trudne nieraz) sąsiedztwo. Edukacja historyczna umożliwia zrozumienie, że historia jest zapisem doświadczeń ludzkości, które łączą przeszłość z teraźniejszością i przyszłością. Preferowane przez program są zajęcia rozwijające zdolność do formułowania i obrony własnego stanowiska oraz takie sposoby sprawdzania wiedzy, w których umiejętności powyższe da się wykazać. Oczywiście, najpierw musimy wiedzieć „Co się zdarzyło?". Historia zaczyna się jednak dopiero przy próbie zrozumienia „Dlaczego?". Puentę szkolnej edukacji mogłoby stanowić rozstrzygnięcie przez ucznia „Czy mnie to się podoba?". Trzeba przyznać, że każda dyskusja uczniowska zabiera czas, który można by przeznaczyć na podyktowanie kilku ważnych dat, nazwisk czy faktów. Intencje programu są jednak oczywiste: jeżeli skutkiem dyskusji jest ożywienie przeszłości, unaocznienie, że historia to nauka ciekawa i potrzebna, to warto było godzinę „stracić". Znajomość przeszłości powinna przyczynić się do lepszego rozumienia teraźniejszości i radzenia sobie z przyszłością. Silny nacisk należy położyć na samodzielne przygotowywanie się uczniów do niektórych tematów. Jeżeli powiodły się lekcje z powstania listopadowego, to uczeń jest przygotowany do zmierzenia się z problemem, o którym nauczyciel jeszcze mu nie powiedział (np. powstania wielkopolskiego 1918 roku). Także sprawdziany mogą obejmować materiał omawiany w klasie oraz temat opracowany przez uczniów samodzielnie (dobrze jest zastosować przy ocenianiu zróżnicowane punktowanie w zależności od stopnia trudności tematów). 8 Oczywiście trzeba zachować zdrowy rozsądek - kształcenie w zakresie podstawowym w liceum i technikum to nie propedeutyka Wydziału Historycznego. Również analiza źródeł historycznych ma sens nie jako przygotowanie do zawodu historyka, lecz jako sposób na wyrobienie pewnych umiejętności przydatnych w codziennym życiu. Czy można zaufać każdemu źródłu wiedzy? Jak zweryfikować jego informacje? Jak dociekać prawdy? Ważne jest też ukazywanie skąd historycy - i my wszyscy - czerpiemy naszą wiedzę 0 przeszłości. Odwołując się do źródeł, należy przygotować się starannie -aby trud analizy był efektywny. Wyważaniem otwartych drzwi jest stwierdzenie, że żyjemy w cywilizacji obrazkowej. Wszystko, co można pokazać ułatwia dydaktykę. Stosowanie pomocy naukowych od przezroczy do animacji komputerowych (jeśli to możliwe) można tylko polecić. Nie należy zapominać przy tym, że u źródeł akademickiej historii leżą historie i opowieści. Szkolna historia to również szkoła słuchania i mówienia (!), nie tylko szkoła oglądania obrazków i pisania testów. Zadaniem szkoły pozostaje nauczenie młodych ludzi artykułowania rozbudowanych myśli w języku ojczystym, nawet wbrew dominacji „kultury obrazka" i kultury niechlujstwa językowego. Niewiele przedmiotów stwarza ku temu równie wiele okazji jak historia. Cele edukacji historycznej obejmują wiedzę, zrozumienie, umiejętności 1 postawy. I. Wiedza • Zapoznanie z osiągnięciami cywilizacyjnymi ludzkości; • Zapoznanie z czynnikami sprzyjającymi i ograniczającymi rozwój cywilizacji; • Zapoznanie z rodzajami wspólnot politycznych, narodowych, etnicznych, kulturowych, religijnych w dziejach powszechnych i Polski; • Zapoznanie ze zjawiskiem wielokulturowości w przeszłości i współcześnie; • Zapoznanie z formami i funkcjonowaniem państwa na przestrzeni dziejów; • Zapoznanie z rozwojem idei narodowej oraz państwa narodowego; • Zapoznanie z miejscem i rolą jednostki oraz grup społecznych w poszczególnych epokach; • Zapoznanie z przeobrażeniami dokonującymi się w europejskiej świadomości społecznej na przestrzeni dziejów; • Zapoznanie z genezą i skutkami konfliktów politycznych i społecznych; • Zapoznanie z przyczynami i skutkami ludobójstwa i Holocaustu; • Zapoznanie z formami gospodarowania na przestrzeni dziejów; • Zapoznanie z systemami religijnymi w przeszłości i współcześnie; www.wsip.com.pl • Zapoznanie z rolą chrześcijaństwa w kształtowaniu się tożsamości europejskiej; • Zapoznanie z wkładem Polski i Polaków do kultury europejskiej i ogólnoludzkiej; • Zapoznanie z dziejami regionu i jego wkładem do kultury ogólnonarodowej ; • Zapoznanie z najważniejszymi globalnymi problemami, które ludzkość próbuje rozwiązać na przestrzeni dziejów; • Zapoznanie z czasowo-przestrzenną lokalizacją wydarzeń i zjawisk historycznych. II. Zrozumienie • Zrozumienie zjawiska ciągłości i zmienności procesu historycznego; • Zrozumienie zjawiska ciągłości kulturowej; • Zrozumienie zależności pomiędzy historią powszechną, narodową i regionalną; • Zrozumienie przyczyn i skutków wydarzeń, zjawisk historycznych; • Zrozumienie zależności pomiędzy czynnikami kulturowymi, społecznymi, politycznymi, ekonomicznymi; • Zrozumienie związków pomiędzy przeszłością, teraźniejszością, przyszłością; • Zrozumienie, że interpretacje historyczne tworzone są przez ludzi z różnej perspektywy doświadczenia historycznego, miejsca i czasu w historii; • Zrozumienie roli jednostki i grup społecznych w kształtowaniu historii; • Zrozumienie, że historia jest narracją zdeterminowaną stanem badań w nauce; • Zrozumienie, że myślenie historyczne jest istotne i niezbędne do uczestniczenia w życiu społeczności lokalnych, narodowych, państwowych, globalnych. III. Umiejętności • Poszukiwanie prawdy historycznej; • Wyjaśnianie uwzględniające genezę, myślenie w kategoriach przyczy-nowo-skutkowych; • Dostrzeganie niebezpieczeństw szerokiego uogólniania w historii; • Wyodrębnianie typowych i niepowtarzalnych cech wydarzeń historycznych; • Hierarchizowanie faktów, wydarzeń i zjawisk historycznych; • Analizowanie wydarzeń, zjawisk historycznych w kontekście epoki, w której występują; • Analizowanie dziejów regionu w powiązaniu z historią narodową i powszechną; • Dostrzeganie wpływu środowiska przyrodniczo-geograficznego na rozwój polityczny, gospodarczy i społeczny; • Lokalizowanie czasowo-przestrzenne faktów, wydarzeń, zjawisk historycznych; • Dostrzeganie zależności między faktami, wydarzeniami z przeszłości i ustalanie ich wpływu na teraźniejszość i przyszłość; • Dostrzeganie roli religii i Kościołów w rozwoju politycznym, gospodarczym, kulturowym oraz w życiu jednostki i społeczeństw; • Dostrzeganie odmienności doświadczeń historycznych narodów i państw; • Dostrzeganie wpływu tradycji, dziedzictwa kulturowego na funkcjonowanie narodów i państw we współczesności; • Szukanie w polskich dziejach źródeł postaw i przekonań dzisiejszych obywateli; • Postrzeganie tożsamości jako kategorii kulturowej; • Ocenianie zjawiska otwartości kultur i zapożyczeń kulturowych; • Ocenianie wkładu Polski do kultury europejskiej i światowej; • Rozpoznawanie tekstów kultury z różnych epok; • Rozpoznawanie trwałych osiągnięć jednostki, grup i społeczności regionalnej w przeszłości i współcześnie; • Rozpoznawanie skutków decyzji z przeszłości w dziejach powszechnych i Polski dla współczesności; • Dostrzeganie związków pomiędzy postępem technicznym a rozwojem nauki i ich wpływem na pozytywne i negatywne zmiany społeczne; • Dostrzeganie wpływu tradycji kulturowych i indywidualnych doświadczeń na tworzenie przekazu historycznego; • Ocenianie debat i sporów historycznych w przeszłości i współcześnie; • Integrowanie wiedzy z umiejętnościami historycznymi; • Rozwiązywanie problemów z perspektywy historycznej; • Analizowanie i interpretowanie różnych źródeł informacji historycznej; • Porządkowanie i charakteryzowanie wydarzeń i zjawisk historycznych w ujęciu przekrojowym i problemowym; • Zbieranie informacji historycznych i konstruowanie wypowiedzi historycznej; • Formułowanie własnych sądów i opinii. IV. Postawy • Szacunek dla prawdy historycznej; • Krytycyzm wobec różnych przekazów z przeszłości i wobec współczesności; • Docenianie wiedzy w budowaniu własnej tożsamości; • Uznanie dla dokonań myśli ludzkiej w dziedzinie nauki, oświaty, techniki, architektury, sztuki, prawa; • Akceptacja i szacunek dla różnorodności kulturowej; • Rezygnacja z agresji w rozwiązywaniu konfliktów; • Rezygnacja z poczucia wyższości w stosunku do innych kultur; www.wsip.com.pl • Uznanie dla ludzi pracowitych, twórczych, aktywnych, postępujących zgodnie z zasadami etyki; • Zajmowanie aktywnej postawy w osiąganiu celów życiowych w społeczności lokalnej, narodowej, państwowej; • Zrozumienie reguł i procedur demokratycznych; • Uznanie, że znajomość historii jest ważna dla zachowania i podtrzymywania ciągłości kulturowej narodu; • Gotowość do kultywowania tradycji, obyczajów, ochrony dziedzictwa narodowego; • Tolerancja dla odmiennych poglądów, ideałów; • Dążenie do samokształcenia. Materiał nauczania 1. Osiągnięcia starożytnych Wielkość cywilizacji trudno zmierzyć, uznajemy jakąś za wielką, bo przemawiają do nas współczesnych jej osiągnięcia materialne bądź duchowe. Człowiek sprzed tysięcy lat jest od nas bardzo różny, jednocześnie tak bliski, bo tworzył kulturę, nauczył się prowadzić rolniczy tryb życia, zbudował miasta, zaczął pisać, czytać, uczyć, badać. Zagadnienia 1.1. Homo sapiens sapiens - twórca kultury. Rewolucja neolityczna. Miasta, nauka i prawo Mezopotamii, kodeks Hammurabiego. Sprawne państwo Egipcjan. Wynalazki i cywilizacja starożytnych Chin, konfucjanizm. Kasty w Indiach, buddyzm. Handel i alfabet rzutkich Fenicjan. Żydzi i wielka kariera Biblii. Monoteizm. Pismo i komunikacja w państwach starożytnego Wschodu. 1.2. Początki Hellady. Wielka Kolonizacja. Homer i archeologia. Grecy - energiczny lud, który „wynalazł" demokrację, teatr i filozofię. Religia. Pismo, sądownictwo, architektura, sztuka, życie codzienne ateńskiej polis w fazie rozkwitu. Sparta - ideał polis, „jednakowi". Wielcy filozofowie Grecji i ich debata nad doskonałym ustrojem. Aleksander Macedoński - panowanie greckie w Persji. Hellenizm. 1.3. Rzym - od miasta do mocarstwa, wojna domowa i kryzys republiki, powstanie pryncypatu. Ewolucja pojęcia „obywatele Rzymu". Romanizacja Imperium, pax romana. Budownictwo i życie starożytnego Rzymu. Prawo rzymskie. Wierzenia religijne ludów Imperium Rzymskiego. Początki chrześcijaństwa, rozwój Kościoła, prześladowania chrześcijan. Oczekiwane osiągnięcia uczniów Uczniowie powinni: • opisać skutki rewolucji neolitycznej; • przedstawić i ocenić wybrane dokonania cywilizacji starożytnego Wschodu z uwzględnieniem lokalizacji czasowo-przestrzennej, religii, pisma, osiągnięć w nauce, prawie, technice, architekturze; • opisać i ocenić dzieje starożytnej Grecji z naciskiem na ukazanie wpływu na cywilizację europejską, z uwzględnieniem lokalizacji czasowo-prze- www.wsip.com.pl strzennej, znaczenia obywatelstwa, demokracji ateńskiej, dokonań w filozofii, nauce, architekturze, sztuce, dokonań Aleksandra Macedońskiego, głównych ośrodków i osiągnięć kultury hellenistycznej; opisać i ocenić dzieje starożytnego Rzymu z naciskiem na ukazanie wpływu na cywilizację europejską, z uwzględnieniem lokalizacji czasowo-prze-strzennej, znaczenia obywatelstwa, skutków dominacji militarnej Rzymu w basenie Morza Śródziemnego, przyczyn upadku republiki i rozwoju cesarstwa, dokonań w prawie, nauce, historii, technice, architekturze; dowieść, że kultury cywilizacji starożytnych rozwijały się poprzez indywidualne i zbiorowe działanie ludzi; opisać i zrozumieć przyczyny i skutki zróżnicowania kulturowego w starożytności; ocenić zjawisko przemieszczania się i zapożyczeń kulturowych w starożytności; rozpoznawać i nazywać dzieła antyku (sztuka, architektura, literatura, mitologia i inne) oraz dostrzegać ich obecność w przekazach kulturowych kolejnych epok i czasów współczesnych; opisać początki chrześcijaństwa z uwzględnieniem lokalizacji czasowo--przestrzennej, jego genezy, przyczyn i skutków prześladowań chrześcijan. 2. SPADKOBIERCY Kościół chrześcijański spowodował rewolucję mentalności starożytnych i nieoczekiwanie stał się skarbnicą byłego prześladowcy - Imperium Rzymskiego. Powierzchowna, ale bardzo ważna dla przyszłego kształtu cywilizacji europejskiej, romanizacja objęła wiele ludów barbarzyńskich. Wczesne średniowiecze to czas pogłębiania się kryzysu po upadku starożytności, ale też i przezwyciężenia go i budowy nowej cywilizacji - europejskiej. Zagadnienia 2.1. Nawrócenie Konstantyna, chrystianizacja Imperium, założenie Konstantynopola. Źródła kryzysu cesarstwa, najazdy barbarzyńców. Podział na Zachód i Wschód, upadek części zachodniej. Misje Kościoła. Rywalizacja Konstantynopola i Rzymu. 2.2. Cywilizacja Bizancjum. Próba odbudowy Imperium. Kontynuacja cesarstwa. Prawo. Architektura i sztuka. 2.3. Ludy młodej Europy. Germanie, Hunowie, Słowianie, więzy plemienne, słabość państw. Barbaryzacja Zachodu. Gasnący wpływ kultury rzymskiej. 2.4. Państwo teokratyczne Arabów. Sukces Mahometa. Podboje arabskie. Religia muzułmańska. Rozwój nauki, techniki, architektury, sztuki. 2.5. Organizacja plemienia Franków. Władza Chlodwiga. Kościół wśród barbarzyńców. Chrystianizacja i jej konsekwencje. Założenie dynastii karolińskiej. Powstanie Państwa Kościelnego. Kultura „renesansu karolińskiego". Odnowienie cesarstwa na Zachodzie. Komendacja, beneficja i zalążki feudalizmu. Oczekiwane osiągnięcia uczniów Uczniowie powinni: • opisać, zrozumieć przyczyny uznania chrześcijaństwa jako religii panującej; • przedstawić, zrozumieć przyczyny formułowania negatywnych i pozytywnych opinii odnoszących się do oceny stosunku chrześcijaństwa do kultury antycznej; • opisać, analizować kryzys cesarstwa z uwzględnieniem źródeł kryzysu wewnętrznego, skutków najazdów barbarzyńców, zrozumienia przyczyn i skutków podziału na Wschód i Zachód oraz upadku cesarstwa zachodniego; • scharakteryzować, ocenić kultury Germanów, Hunów, Franków, Słowian, z naciskiem na ukazanie wpływu na cywilizację europejską, z uwzględnieniem lokalizacji czasowo-przestrzennej, organizacji politycznej i społecznej, • opisać, ocenić osiągnięcia kultury bizantyjskiej z naciskiem na ukazanie wpływu na cywilizację europejską, z uwzględnieniem lokalizacji czasowo--przestrzennej, dokonań w zakresie kultury, prawa, sztuki, architektury; • opisać i ocenić osiągnięcia świata arabskiego z uwzględnieniem lokalizacji czasowo-przestrzennej, organizacji politycznej i społecznej, związków religii muzułmańskiej z innymi kulturami i tolerancją kulturową oraz własnych osiągnięć w dziedzinie techniki, sztuki, rękodzielnictwa i innych; • opisać i ocenić dokonania Karola Wielkiego w zakresie organizacji państwa, w nauce, oświacie, prawie, architekturze, sztuce, piśmiennictwie; • ocenić skutki odnowienia idei cesarstwa rzymskiego dla budowy Europy chrześcijańskiej przez Karola Wielkiego. 3. Europejskie średniowiecze Drogę od „wczesnego" do „pełnego" średniowiecza znamionuje odejście od struktur plemiennych i budowa państw, wykształcenie się powiązań feudalnych i stanowych osłabiających więzi rodowe, odejście od pogaństwa ku chrześcijaństwu, nowa urbanizacja i podniesienie poziomu produkcji rolnej, sztuki, architektury. Wśród nowych ludów Europy znajdują się Polanie budujący zręby Polski. Jej dzieje oddają przemiany zachodzące w innych krajach, www.wsip.com.pl my także przechodzimy drogę od patrymonialnego „państwa księcia" do wspólnoty politycznej wyższych warstw społeczeństwa. Zagadnienia 3.1. Odnowienie cesarstwa zachodniego przez Ottonów. Marchia wschodnia. Nor-manowie, handel, zbójnictwo, udział w historii Rusi i Anglii. Pierwsze państwa słowiańskie. Działalność Cyryla i Metodego. Chrzest Rusi. W kraju pierwszych Piastów. Chrzest Mieszka. Organizacja państwa, monarchia patry-monialna. Rozwój terytorialny państwa pierwszych Piastów. Stosunki z cesarzem i z sąsiadami, misja św. Wojciecha i zjazd gnieźnieński. Wojny Bolesława Chrobrego. Kryzys państwa po śmierci Bolesława. 3.2. Koronacja Bolesława Śmiałego i okoliczności jego upadku. Ruch kluniacki, próby realizowania idei uniwersalizmu papieskiego i cesarskiego. Krucjaty i ich ocena. Źródła rozbicia chrześcijaństwa na wschodnie i zachodnie. Rozwój feudalizmu na zachodzie Europy, społeczeństwo feudalne, stany i „ludzie luźni". „Pełne średniowiecze" - rozkwit handlu, przemiany w rolnictwie, odrodzenie życia miejskiego. Żydzi i muzułmanie w średniowiecznej Europie. Powstanie i rola uniwersytetów. Nauka, piśmiennictwo, architektura. 3.3. „Testament" Bolesława Krzywoustego. Rozwój gospodarczy i społeczny Polski dzielnicowej, osadnictwo na prawie niemieckim i polskim, lokacja miast i ich ustrój. Zjednoczenie ziem polskich przez Łokietka, problem krzyżacki. 3.4. Kryzys feudalizmu i jego konsekwencje. „Czarna śmierć". Panowanie Kazimierza Wielkiego. Osadnictwo żydowskie. Pojęcie Korony Królestwa Polskiego, monarchia stanowa. Podbój Rusi Halickiej, sprawa Śląska i Pomorza Gdańskiego, śmierć Kazimierza i zwrot ku Litwie. Oczekiwane osiągnięcia uczniów Uczniowie powinni: • analizować proces tworzenia się cywilizacji europejskiej w średniowieczu z uwzględnieniem kierunków najazdów Normanów i państw przez nich utworzonych, organizacji politycznej i społecznej pierwszych państw słowiańskich i chrystianizacji Słowian, oceny próby odnowienia idei cesarstwa w polityce Ottonów; przyczyn i skutków konfrontacji chrześcijaństwa z islamem, rozumienia przyczyn i skutków rozłamu między Kościołem Wschodu i Zachodu; • analizować proces budowy państwowości polskiej z uwzględnieniem rozwoju terytorialnego państwa, a w nim regionu, cech wspólnych i odmien- ności w rozwoju społeczno-gospodarczym państwa piastowskiego i regionu, osadnictwa i lokacji miast w regionie, związków Śląska i Pomorza z państwem piastowskim, stosunku do idei nadrzędności cesarza i idei uniwersalizmu papieskiego, roli Kościoła w życiu politycznym oraz kulturalnym Polski i regionu, przyczyn kryzysu państwa, czynników jednoczących, oceny roli zakonu krzyżackiego, dokonań Kazimierza Wielkiego w polityce wewnętrznej i zagranicznej; analizować, porównać koncepcję uniwersalizmu papieskiego z koncepcją uniwersalizmu cesarskiego; rozumieć przyczyny wypraw krzyżowych i dostrzegać ich skutki w gospodarce, kulturze, odkrywać powody, dla których człowiek uczestniczył w krucjatach, dostrzegać integrującą rolę religii chrześcijańskiej i oceniać skutki tworzenia się i utrwalania podziału na chrześcijan i niewiernych; analizować proces kształtowania się systemu feudalnego oraz rozwoju stanowej organizacji społeczeństwa Europy Zachodniej; opisać podobieństwa i różnice w rozwoju Europy na płaszczyźnie gospodarczej, omówić proces kolonizacji na prawie niemieckim jako zjawisko demograficzne, społeczne i gospodarcze oraz dostrzec przejawy zmniejszania się dystansu między „centrum", a Europą Środkowo-Wschodnią w XIV w.; dostrzegać cechy wspólne w dziejach średniowiecznej Europy, państwa piastowskiego i własnego regionu; scharakteryzować zjawisko jedności Europy na płaszczyźnie kulturowej, rozumieć przyczyny i skutki różnorodności kulturowej Europy, dostrzegać wpływy kulturowe europejskie w rozwoju kultury polskiej oraz własnego regionu; rozpoznawać, rozróżniać dzieła kultury średniowiecza, dostrzegać ich obecność w przekazach kulturowych kolejnych epok i współcześnie z uwzględnieniem dorobku kulturowego regionu w zakresie sztuki, architektury, literatury, oświaty, nauki. 4. Rzeczpospolita i Nowy Świat Trudno jest precyzyjnie oznaczyć, kiedy kończy się średniowiecze, niemniej wiek XVI oczywiście bardziej różni się od XV, niż ten od XIV. Nowożytność to inna rola Kościoła i papiestwa, „papierowa" rola Cesarstwa, ostateczne zwycięstwo idei odrębności politycznej monarchii narodowych. Przemiany gospodarcze powodują trudne do przewidzenia konsekwencje w późniejszej historii Europy, odkrycia geograficzne niosą trwałe skutki w dalszych dziejach świata. Polskie rycerstwo zawiera unię z bojarami ruskimi i litewskimi, której rezultatem było powstanie państwa demokracji szlacheckiej; Rzeczpospolita wśród prekursorów tolerancji, nietykalności osobistej i rządów sejmu. www.wsip.com.pl Zagadnienia 4.1. Unia polsko-litewska w Krewię, zwycięstwo nad Krzyżakami i pogłębienie unii. Wojna trzynastoletnia, bilans sporu między rycerstwem a Kazimierzem Jagiellończykiem. Stan szlachecki na przełomie XV i XVI w. w Europie i w Polsce. Fundamenty demokracji szlacheckiej. 4.2. Horyzont geograficzny Europejczyków przed Kolumbem. Świat Indian amerykańskich. Wielkie odkrycia geograficzne i ich skutki dla Europy. Zakładanie kolonii w Ameryce. Przewrót umysłowy, idea Nowego Świata i jej realizacja. Europejczycy w Azji i Afryce XVI-XVIII w. Misje chrześcijańskie. Niewolnictwo w dobie kolonizacji. 4.3. Dualizm gospodarki europejskiej, miejsce Polski. Działalność sejmu szlacheckiego, przywileje ekonomiczne szlachty, położenie innych grup społecznych, rola Żydów w rozwoju gospodarczym Polski. Jagiellonowie i Habsburgowie, rywalizacja dynastyczna. 4.4. Humanizm i odrodzenie we Włoszech i innych krajach. Twórcy renesansu. Geneza reformacji. Główne wyznania protestanckie XVI w. Wojny religijne w Niemczech i we Francji, anglikanizm. Sobór trydencki i kontrreformacja. 4.5. Renesans i reformacja w Polsce. Ruch egzekucyjny. Unia lubelska. Rzeczpospolita Obojga Narodów - wielość kultur. Konfederacja warszawska, zasady wolnej elekcji, artykuły henrykowskie. Państwo moskiewskie i wojny Stefana Batorego z Iwanem IV Groźnym. Myśl polityczna Rzeczypospolitej. Oczekiwane osiągnięcia uczniów Uczniowie powinni: • opisać, analizować unie polsko-litewskie z uwzględnieniem oceny charakteru unii, skutków politycznych i kulturowych, przejawów ekspansji kultury polskiej na Wschód, wpływów wschodnich w kulturze polskiej, zrozumienia zasady współżycia w zróżnicowanym kulturowo społeczeństwie, oceny unii przez historiografię polską i litewską; • analizować proces kształtowania się demokracji szlacheckiej z uwzględnieniem struktury stanu szlacheckiego i jego przywilejów, uprawnień sejmików i sejmu, funkcjonowania i osiągnięć ruchu egzekucyjnego, roli szlachty w rządzeniu państwem, oceny demokracji szlacheckiej przez historiografię polską i europejską; • analizować wielkie odkrycia geograficzne z uwzględnieniem lokalizacji czasowo-przestrzennej, wiedzy geograficznej i technicznej Europejczyków, przyczyn ekspansji kolonialnej Europejczyków, motywów angażowania się 18 ludzi w wyprawy, skutków gospodarczych (początki globalnej gospodarki), politycznych, kulturowych (zapożyczenia kulturowe); analizować proces tworzenia się państw kolonialnych z uwzględnieniem głównych imperiów kolonialnych i ich kolonii, metod podboju i charakteru kolonizacji, roli Kościoła oraz misjonarzy w szerzeniu kultury europejskiej i chrześcijańskiej; opisać kultury Majów, Azteków, Inków z uwzględnieniem ich lokalizacji czasowo-przestrzennej, religii, architektury, sztuki, wkładu Indian w kulturę współczesnych państw; analizować rozwój kultury renesansu z uwzględnieniem recepcji antyku, nowej koncepcji człowieka, wybitnych twórców i ich dzieł, wpływów kultury włoskiej na rozwój renesansu w krajach europejskich, w Polsce i w regionie; analizować rozwój reformacji z uwzględnieniem przyczyn teologicznych, politycznych, ekonomicznych; głównych nurtów i wojen religijnych, wpływów reformacji w Polsce i w regionie, zrozumienia zasad tolerancji religijnej, znaczenia reform soboru trydenckiego; przedstawić, analizować opinie historyków dotyczące oceny epoki jagiellońskiej z uwzględnieniem spraw gospodarczych, politycznych i kultury w wymiarze państwowym i regionalnym, porównać oceny historyków dotyczące panowania Batorego; opisać i ocenić wkład Polski do kultury europejskiej z uwzględnieniem dokonań w nauce, zasady tolerancji religijnej, demokracji szlacheckiej. 5. „Wiek wojen" - wiek kontrastów Wiek XVII to okres znacznego wzrostu roli aparatu państwowego i w ogóle modernizacji państw, absolutyzm nie gwarantował jednak automatycznie sukcesu (przykład Hiszpanii czy Anglii). Rzeczpospolita pozostaje państwem „dalszych ciągów", czyli kontynuuje dorobek poprzednich dwustu lat, nie jest jednak w stanie, po potopie i powstaniach kozackich, wrócić do dawnej świetności. Wiek XVII był widownią zapaści cywilizacyjnej, a jednocześnie był przełomowy dla rozwoju wielu nauk (filozofii, fizyki, matematyki, biologii), literatury i sztuki. Zagadnienia 5.1. Zygmunt III królem polskim, niepowodzenie planów absolutystycznych. Projekty Skargi. Teatry działań wojennych XVII w., główni rywale. Szwedzi pod Gdańskiem. Turcy na Podolu. Polskie wojsko na tle wojsk europejskich. „Okropieństwa wojny" trzydziestoletniej i jej konsekwencje. Powstanie Chmielnickiego. Wojny z Rosją. Potop szwedzki. Opłakane skutki gospodarcze i społeczne długotrwałych wojen dla Rzeczypospolitej. Problemy z tolerancją wobec innych kultur. www.wsip.com.pl 5.2. Kontynuacja i kryzys demokracji szlacheckiej, rola magnaterii, precedens liberum veto. Wojny z Turcją i przymierza antytureckie Jana III Sobieskiego, ostatnia wiktoria. Europejskie i polskie osiągnięcia kultury baroku. Portret Sarmaty. 5.3. Monarchia absolutna na przykładzie państwa Ludwika XIV. Powstanie monarchii parlamentarnej w Anglii, idee Lockeva. Europejska arystokracja i szlachta na początku i na końcu XVII w. 5.4. Filozofowie XVII w. Podstawy racjonalizmu Kartezjusza. Natura ludzka według Hobbesa. Rozwój nauki w XVII w., zainteresowanie biologią i anatomią. Kontynuatorzy Kopernika. Wiek XVII - czy tylko pomost miedzy odrodzeniem a oświeceniem? Oczekiwane osiągnięcia uczniów Uczniowie powinni: • opisać, analizować przemiany w polityce, nauce i kulturze w XVII-wiecz-nej Europie z uwzględnieniem: rozwoju monarchii absolutnej Ludwika XIV, monarchii parlamentarnej w Anglii, przyczyn i skutków wojny trzydziestoletniej, nowych teorii naukowych, filozoficznych, politycznych, wpływu myśli religijnej na sztukę, naukę, literaturę; • opisać i oceniać wojny Rzeczypospolitej XVII w. z uwzględnieniem przyczyn konfliktów, organizacji siły zbrojnej Polski, sukcesów militarnych, wybitnych wodzów, skutków wojen: gospodarczych, politycznych i kulturowych dla państwa polskiego i regionu, oceny wysiłku zbrojnego Polski w odparciu zagrożenia tureckiego dla Europy; • analizować politykę wewnętrzną Rzeczypospolitej z uwzględnieniem przyczyn kryzysu demokracji szlacheckiej, oceny prób wprowadzenia rządów absolutystycznych, wzrostu znaczenia magnaterii, problemu Kozaków; • opisać, analizować postawy społeczne w XVII w. z uwzględnieniem zrozumienia wpływu wojen na wzrost konfliktów narodowościowych i religijnych, strat ludnościowych, zniszczeń, zagrożeń. 6. Czas oświecenia i czas rozbiorów Polski Oświecenie było pierwszym okresem tak ożywionej i powszechnej debaty politycznej i światopoglądowej, przyniosło narodziny idei praw człowieka oraz szczególny splot idei wolnościowych, absolutyzmu, desakralizacji filozofii i życia społecznego. Oświecenie w Rzeczypospolitej koncentrowało się na projektach reformy państwa, u naszych sąsiadów zaś wspierało ideę silnego, absolutystycznego państwa. : Zagadnienia 6.1. Prusy, Rosja i Austria na przełomie XVII i XVIII w. Objecie tronu polskiego przez Sasów, wojna północna i patronat Rosji nad Rzecząpospolitą. Projekty reform wewnętrznych Leszczyńskiego. Próby naprawy Rzeczypospolitej przy pomocy Rosji, plany Czartoryskich, objęcie tronu przez Stanisława Augusta. Konfederacja barska - niepodległościowa i zachowawcza. Pierwszy rozbiór Polski. 6.2. Prądy oświeceniowe w Europie. Wolter, Monteskiusz, Diderot, duch „epoki świateł", salony polityczne i filozoficzne, religijność elit i mas. Powstanie Stanów Zjednoczonych i ich konstytucja. Polskie inicjatywy oświeceniowe, Konstytucja 3 maja. Wojna o konstytucję, Targowica i spór o realizm polityczny, drugi rozbiór. 6.3. Kryzys absolutyzmu i napięcia społeczne w przedrewolucyjnej Francji, czy rewolucja była nieunikniona? Wybuch rewolucji, Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, kompromis i konstytucja 1791 r., pojęcie „starego ustroju", Kościół a rewolucja. Dynamika procesu rewolucyjnego, załamanie się monarchii konstytucyjnej, wojny. Francja jakobinów, demokratyzacja obyczajów, upadek Robespierre'a. Powstanie Kościuszki i ostateczny koniec niepodległości. Spór o przyczyny upadku państwa polskiego. 6.4. Kariera Napoleona Bonaparte, kodeks cywilny i kontynuacja niektórych wątków rewolucji, sprawa polska za Napoleona, epizod Księstwa Warszawskiego, ofensywa 1812 r. i klęska polskich nadziei. Kongres wiedeński, ład międzynarodowy, powstanie okrojonego, konstytucyjnego Królestwa Polskiego. Oczekiwane osiągnięcia uczniów Uczniowie powinni: • opisać i ocenić charakter reform przeprowadzonych w Prusach, Austrii i Rosji; • analizować dzieje Rzeczypospolitej za czasów saskich z uwzględnieniem skutków wojny północnej dla Polski, przejawów i przyczyn ingerencji mocarstw ościennych w sprawy polskie, roli Stanisława Leszczyńskiego, oceny historiografii rządów Sasów; • analizować rozwój myśli społeczno-politycznej oświecenia z uwzględnieniem teorii Johna Locke'a i Jana Jakuba Rousseau; rozpoznawać idee oświecenia i dostrzegać ich wpływ na życie polityczne i społeczne Europy i Ameryki, rozpoznawać dzieła kultury oświeceniowej; www.wsip.com.pl opisać, analizować powstanie Stanów Zjednoczonych z uwzględnieniem genezy wojny o niepodległość, oświeceniowych zasad Deklaracji Niepodległości, konstytucji z 1787 r., oceny doktryny Jamesa Monroe; opisać, analizować rewolucję francuską z uwzględnieniem zrozumienia przyczyn rewolucji, znaczenia Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, konstytucji z 1791 r., rządów republikańskich, roli jakobinów, zasad konstytucji 1795 r., znaczenia rewolucji dla Francji, wpływów rewolucji na państwa i społeczeństwa Europy; analizować, oceniać rządy Stanisława Augusta Poniatowskiego z uwzględnieniem sporów historyków dotyczących oceny panowania ostatniego władcy; analizować i oceniać wysiłki reformatorów ze szczególnym uwzględnieniem dokonań Sejmu Wielkiego, Konstytucji 3 maja; przedstawić, zrozumieć przyczyny zawiązania konfederacji barskiej, wojny 1792 r., powstania kościuszkowskiego, ocenić wysiłek niepodległościowy jednostki i społeczeństwa w wymiarze państwowym i regionalnym; analizować zmiany terytorialne na ziemiach polskich z uwzględnieniem lokalizacji przestrzennej regionu po kolejnym rozbiorach, w dobie napoleońskiej oraz po kongresie wiedeńskim; analizować, oceniać opinie, spory historyków dotyczące przyczyn upadku państwa polskiego; opisać, analizować dzieje Europy napoleońskiej z uwzględnieniem zrozumienia przyczyn sukcesów i porażek Napoleona, wpływu kodeksu Napoleona na ustawodawstwo europejskie, kontynuacji i upowszechniania idei rewolucyjnych, znaczenia utworzenia Księstwa Warszawskiego, charakteru zmian w świadomości społecznej i narodowej; opisać, ocenić decyzje kongresu wiedeńskiego z uwzględnieniem lokalizacji czasowo-przestrzennej, zasad nowego ładu, postanowień w sprawie polskiej. 7. Społeczeństwo masowe W XIX w., krok po kroku, na arenę polityczną wkraczają masy jako samodzielny podmiot. Towarzyszą temu zjawisku demokratyzacja obyczajów i poglądów elit oraz niespotykany wzrost produktywności i zamożności społeczeństw. Widoczny jest kontrast między zmodernizowanym centrum a peryferiami. Ziemie polskie raczej są pośród peryferii. Budzi się do życia nowy podmiot - naród. Zagadnienia 7.1. XVIII-wieczne przejawy rewolucji przemysłowej, jej pierwsze skutki społeczne, narastanie fali przemian. Liberalizm, konserwatyzm, demokratyzm. Po- 22 • wstawanie i nabieranie znaczenia przez nowe grupy społeczne (robotnicy, drobnomieszczaństwo, „klasa średnia", inteligencja). Uwłaszczenie i emancypacja chłopów w Europie. Romantyczne idee narodowe, „budziciele" (np. czescy, ukraińscy), problem narodów „historycznych" i „niehistorycznych". Powszechność i napięcia kapitalizmu, ruch socjalistyczny, doktryna Marksa. 7.2. Konstytucja Królestwa Polskiego a rzeczywistość, autokracja w zderzeniu ze swobodami. Przebieg i skutki powstania listopadowego, postacie Wielkiej Emigracji. Główne hasła i rezultaty Wiosny Ludów. „Odwilż posewastopol-ska", spór o Wielopolskiego, charakter i skutki powstania styczniowego, forsowna rusyfikacja i jej konsekwencje. Kościół wobec zadań narodowych, od sojuszu z Aleksandrem I do oporu. 7.3. Sytuacja na ziemiach polskich pod zaborami w latach 1831-1870, stosunek zaborców do Polaków i spraw polskich. Ukształtowanie się autonomii galicyjskiej i pewnych swobód w Prusach. Geneza i przebieg zjednoczenia Niemiec. Narastanie nacjonalizmów w Europie, w tym na ziemiach polskich. Odkrycia Darwina i Pasteura, wynalazki XIX w. Wzrost poziomu edukacji mas. Ruch emancypantek, partie i wybory. Rerum Novarum. Duch rywalizacji gospodarczej, politycznej i narodowej. Imperia kolonialne w Azji i Afryce. Reformy modernizacyjne w Japonii. USA w XIX w., demokracja, wojna domowa, wzrastająca rola gospodarcza Stanów Zjednoczonych. Oczekiwane osiągnięcia uczniów Uczniowie powinni: • opisać i wyjaśnić skutki rewolucji przemysłowej z uwzględnieniem wpływu na rozwój przemysłu, rolnictwa, kultury masowej, na przeobrażenia w strukturze społecznej, rozumienia przyczyn niejednakowego tempa rozwoju kapitalizmu w Europie i na świecie; • analizować związki pomiędzy uprzemysłowieniem a kolonializmem, rozumieć skutki rywalizacji gospodarczej, politycznej imperiów kolonialnych, dostrzegać wpływ kapitalizmu na rozwój demokracji i zmiany warunków życia ludzi; • analizować proces kształtowania się nowożytnych narodów z uwzględnieniem zrozumienia przyczyn rozwoju ideologii narodowych, wpływu idei romantyzmu na rozwój ruchów narodowych i wzrost świadomości narodowej, skutków rozwoju ruchów narodowościowych, rozumienia powstania nacjonalizmów, stosunku państw i społeczeństw Europy do walk niepodległościowych Polaków; • opisać, analizować polityczny rozwój Europy i świata w XIX w. z uwzględnieniem zmian na mapie politycznej, spowodowanych ruchami zjednoczeniowymi i narodowościowymi oraz podbojami kolonialnymi; www.wsip.com.pl opisać i analizować sytuację na ziemiach polskich i regionie w okresie zaborów z uwzględnieniem rozumienia przyczyn i charakteru powstań narodowych, oceny różnych postaw społeczeństwa wobec zaborców, porównania sytuacji Polaków i nie-Polaków w trzech zaborach, znaczenia autonomii galicyjskiej dla zachowania i rozwoju kultury polskiej, oceny wysiłku niepodległościowego społeczeństwa trzech zaborów, opinii historyków dotyczących oceny okresu zaborów. ocenić osiągnięcia cywilizacyjne XIX w. w zakresie nauki, techniki, oświaty, literatury, muzyki, sztuki. 8. l wojna światowa i jej skutki Pokolenie Polaków dojrzewających na przełomie XIX i XX w. stanęło przed kumulacją wyzwań narodowych, społecznych i gospodarczych. Poradziło sobie dość dobrze, budując świadomość narodową i polityczną Polaków pod zaborami, a w czasie I wojny - zręby przyszłego państwa. Wojna światowa zdruzgotała optymizm XIX w. Zagadnienia 8.1. Pierwsze masowe ruchy polityczne na ziemiach polskich: socjaliści, narodowcy, ludowcy, syjoniści, upolitycznione pokolenie dojrzewające w latach 90. Ruch spółdzielczy. Społeczna rola Kościoła. Więź narodowa Polaków oraz