Demokracje Europy Środkowo-Wschodniej w perspektywie porównawczej Demokracje Europy Srodkowo-Wschodniej w perspektywie porównawczej Pod redakcją Andrzeja Antoszewskiego i Ryszarda Herbuta Wrocław 1998 Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Wydanie II poprawione i uzupełnione Recenzent Grażyna Ulicka Redaktor Wydawnictwa Barbara Bober Projekt okładki i opracowanie techniczne Bożena Sobota © Copyright by Andrzej Antoszewski and Ryszard Herbut 1997 ISBN 83-229-1716-3 Skład i łamanie -A.M.L i Bej Wydrukowano we Wrocławskiej Drukarni Naukowej Polskiej Akademii Nauk •? Biblioteka WDiNP UW 1098022706 Wykaz użytych w pracy skrótów nazw partii politycznych oraz koalicji wyborczych Skrót nazwy partii Nazwa partii politycznej lub koalicji (oryginalna /polska) Czechy ĆDI Ćeskoslovenska Demokraticka Iniciativa Czechosłowacka Inicjatywa Demokratyczna ĆSSD Ćeska Strana Socialne Demokraticka Czeska Partia Socjaldemokratyczna KDS Kfesfanskodemokraticka Strana Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna KDU-CSL Kfesfanska a Demokraticka Unie-Ćeskoslovenska Strana Lidova Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna-Czechosłowacka Partia Ludowa KSĆM Komunisticka Strana Cech a Moravy Komunistyczna Partia Czech i Moraw LDS Liberalne Demokraticka Strana Partia Liberalno-Demokratyczna ODA Obćanska Demokraticka Aliance Obywatelski Sojusz Demokratyczny ODS Obćanska Demokraticka Strana Obywatelska Partia Demokratyczna OF Obćanske Forum Forum Obywatelskie OH Obćanska Hnuti Ruch Obywatelski SPR-RSĆ Struzeni Pro Republiku-Republikanska Strana Ćeskoslovenska Stowarzyszenie na Rzecz Republiki—Republikańska Partia Czechosłowacka Słowacja AD Alternativa Demokraticka Przymierze Demokratyczne Skróty nazw partii politycznych i koalicji wyborczych APR Alternativa Politickeho Realizma Alternatywa Politycznego Realizmu DS Demokraticka Strana Partia Demokratyczna DU Demokraticka Unia Slovenska Demokratyczna Unia Słowacji HP Hnutie Polnohospodarov Ruch Robotników Rolnych HZDS Hnutie za Demokraticke Slovensko Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji KDH Kresfansko Demokraticke Hnutie Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny KSS Komunisticka Strana Slovensko Komunistyczna Partia Słowacji KSU Krest'ansko-Socialna Unia Slovenska Unia Chrześcijańsko-Społeczna Słowacji MKDH Madarske Krest'anskodemokraticke Hnutie Węgierski Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny MOS Madarska Obćianska Strana Węgierska Partia Obywatelska NDS-NA Narodnodemokraticka Strana-Nowa Alternativa Partia Narodowo-Demokratyczna—Nowa Alternatywa RSS RoFnicka Strana Slovensko Rolnicza Partia Słowacji SDL Strana Demokratickej L'avice Partia Lewicy Demokratycznej SDS Strana Demokratickych Socialistov Partia Demokratycznych Socjalistów SDSS Socialnodemokraticka Strana na Slovensku Partia Socjaldemokratyczna na Słowacji SNS Slovenska Narodna Strana Słowacka Partia Narodowa VPN Vefejnost proti Nasili Społeczeństwo Przeciw Przemocy WSSE Wspólnota-Soużiti-Spolużitie-Egyutteles Wspólnota ZRS Zdruzenie Robotnikov Slovenska Stowarzyszenie Robotników Słowacji Węgry FIDESZ Fiatal Demokratak Szóvetsege Związek Młodych Demokratów FKgP Fuggetlen Kisgazdapart Niezależna Partia Drobnych Rolników KDNP Keresztenydemokrata Neppart Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa KKPP Konzervativ Kisgazda-es Polgari Part Konserwatywna Partia Drobnych Rolników i Mieszczaństwa Skróty nazw partii politycznych i koalicji wyborczych MDF Magyar Demokrata Forum Węgierskie Forum Demokratyczne MP Magyar Part Partia Robotników MSzP Magyar Szocialista Part - Szocialistak Węgierska Partia Socjalistyczna - Socjaliści NDSz Nemzeti Demokrata Szóvetseg Narodowy Związek Demokratyczny SzDSz Szabad Demokratak Szovetsege Związek Wolnych Demokratów TFKP Tortenelmi Fuggetlen Kisgazdapart Historyczna Niezależna Partia Drobnych Rolników Polska AP Akcja Polska BBWR Bezpartyjny Blok Wspierania Reform ChDSP Chrześcijańsko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy KK Koalicja Konserwatywna KLD Kongres Liberalno-Demokratyczny KPN Konfederacja Polski Niepodległej PC Porozumienie Centrum PChD Partia Chrześcijańskich Demokratów PK Partia Konserwatywna PL Porozumienie Ludowe PPPP Polska Partia Przyjaciół Piwa PR RdR Porozumienie Regionalne Ruch dla Rzeczypospolitej PSL Polskie Stronnictwo Ludowe PSL „M" Polskie Stronnictwo Ludowe „Mikołajczykowskie" PSL „O" Polskie Stronnictwo Ludowe „Odrodzenie" PSL „S" Polskie Stronnictwo Ludowe „Solidarność" PZPR Polska Zjednoczona Partia Robotnicza R Republikanie RdR Ruch dla Rzeczypospolitej ROAD Ruch Obywatelski—Akcja Demokratyczna ROP Ruch Odbudowy Polski RTR Ruch Trzeciej Rzeczypospolitej SdRP Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej SLCh Stronnictwo Ludowo-Chrześcijańskie SP Solidarność Pracy SPR Stowarzyszenie Polityki Realnej SW Solidarność Walcząca SWR Stronnictwo Wierności Rzeczypospolitej UD Unia Demokratyczna UP Unia Pracy UPR Unia Polityki Realnej UW Unia Wolności ZChN Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe ZP-PC Zjednoczenie Polskie-Porozumienie Centrum Wstęp Gdy w 1974 r. rozpoczął się proces określony przez Samuela P. Hunting-tona mianem „trzeciej fali demokracji", nikt nie przypuszczał, że obejmie on swym zasięgiem również i kraje bloku komunistycznego. Jednakże w 1989 r. w Europie Środkowo-Wschodniej dokonała się rewolucja, spychająca komunizm do lamusa historii. Jest to bez wątpienia najważniejsze wydarzenie polityczne drugiej połowy XX w.; wydarzenie, którego konsekwencje mają znaczenie ogólnoświatowe. I niezależnie od tego, czy zgodzimy się z Francisem Fukuyamą, przepowiadającym ostateczny triumf liberalnej demokracji, czy z Samuelem P. Huntingtonem, wieszczącym katastroficzną wizję „zderzenia cywilizacji", prowadzącego do ogólnoświatowego konfliktu, to pewne jest, że w końcu naszego stulecia demokracja liberalna okazała się najbardziej atrakcyjną formą ustrojową dla zdecydowanej większości państw zrzucających autorytarny gorset. Niezależnie od tego, jakie są i będą ogólnoświatowe reperkusje upadku bloku komunistycznego, interesującym zadaniem badawczym jest porównawcza analiza procesu demokratyzacji w poszczególnych krajach. Z wielu powodów przebiega on inaczej w państwach postkomunistycznych niż w Europie Południowej w latach siedemdziesiątych czy w Ameryce Łacińskiej w latach osiemdziesiątych. A trzeba powiedzieć, że badania „nowych demokracji" tamtych obszarów zaowocowały olbrzymią literaturą, eksponującą przede wszystkim wątek komparatystyczny. Może ona stanowić dogodny punkt wyjścia analizy demokratyzacji Europy Środkowo-Wschodniej. Należy się jednak liczyć z tym, że doświadczenia państw tego regionu prawdopodobnie poważnie skorygują dotychczasowe ustalenia i koncepcje teoretyczne. Dlatego też pierwszym krokiem jest opisanie tych doświadczeń oraz wskazanie swoistych, regionalnych bądź narodowych, uwarunkowań procesu tworzenia i umacniania demokratycznych instytucji. Perspektywa porównawcza pomoże natomiast w uwypukleniu cech wspólnych i odrębności przeobrażeń politycznych w poszczególnych państwach Europy Środkowo-Wschodniej, umożliwiając w przyszłości podjęcie badań komparatysty-cznych o szerszym zasięgu. 10 Wstęp Spośród krajów postkomunistycznych, w których zainicjowano proces demokratyzacji życia politycznego, na plan pierwszy wysuwają się państwa określane jako grupa wyszehradzka. Decyduje o tym wiele czynników: stosunkowo wysoki poziom zaawansowania demokratyzacji, pewna wspólnota tradycji politycznych, bliskość geograficzna, współpraca gospodarcza, podobieństwo strategicznych celów politycznych czy wreszcie — najłatwiejsza do przejścia — bariera informacyjna. Są to główne powody, dla których skoncentrowaliśmy swą uwagę na systemach politycznych Polski, Czech, Słowacji i Węgier, incydentalnie tylko prezentując rozwiązania instytucjonalne oraz praktykę polityczną innych europejskich krajów postkomunistycznych. To właśnie państwa wyszehradzkie konsekwentnie określamy w pracy jako państwa Europy Środkowo-Wschodniej, choć z geograficznego punktu widzenia jest to określenie nieścisłe. Nie ulega jednak wątpliwości, że systematyczna analiza procesu demokratyzacji we wszystkich krajach byłego bloku komunistycznego, włączając w to azjatyckie republiki postso-wieckie, jest jednym z najważniejszych zadań współczesnej politologii. Toteż pracę niniejszą można potraktować jako wstępny i nader skromny krok do konceptualizacji takich badań. Głównym zadaniem, jakie postawili sobie autorzy, jest prezentacja różnych aspektów rozwoju politycznego państw Europy Środkowo-Wschodniej w latach dziewięćdziesiątych. Pracę otwiera studium B. Dobek-Ostrowskiej, poświęcone przebiegowi procesu demokratyzacji w Polsce, Czechosłowacji i na Węgrzech, analizowanego w świetle szeroko rozwiniętej w politologii zachodniej koncepcji „konsolidacji" demokracji. Rozdział II, autorstwa R. Herbuta, poświęcony jest ograniczeniom procesu demokratyzacji, tkwiącym zwłaszcza w strukturze gospodarki oraz w kulturze politycznej społeczeństw wschodnioeuropejskich. W rozdziale III, pióra A. Antoszewskiego, omawiane są reżimy polityczne krajów Europy Środkowo-Wschodniej, polityczna pozycja głowy państwa i parlamentu oraz prawne i faktyczne relacje, jakie między tymi podmiotami zachodzą. R. Wiszniowski poświęca swe rozważania w rozdziale IV problematyce politycznych konsekwencji różnych systemów wyborczych przyjętych w państwach wyszehradzkich, analizując wyniki kolejnych, przeprowadzonych dotąd elekcji parlamentarnych. Prezentację głównych partii politycznych oraz ich typologię zawiera rozdział V, którego autorką jest W. Jednaka. W rozdziale VIR. Herbut analizuje podziały socjopolityczne i kształtujące się na ich gruncie systemy partyjne. Zaczątki procesu „korporatywizacji" stosunków industrialnych w Europie Środkowo-Wschodniej są przedmiotem rozważań J. Sroki, zawartych w rozdziale VII. Analizie konstytucyjnych uregulowań problematyki samorządu terytorialnego w Polsce, Czechach, Słowacji i na Węgrzech poświęcony jest rozdział VIII pióra A. Ferensa. W rozdziale IX E. Stadtmuller prezentuje państwa wyszehradzkie w procesie integracji politycznej — w jej wymiarze wewnętrznym oraz zewnętrznym (starania o przyjęcie do NATO i Wspólnot Europejskich). Podsumowaniem rozważań zawartych w poszczególnych ozdziałach jest opracowanie A. Antoszewskiego, poświęcone analizie osiągniętego poziomu konsolidacji demokracji i jej perspektyw w Europie Środ-kowo-Wschodniej. Praca niniejsza ma w założeniu służyć również jako pomoc dydaktyczna do zajęć realizowanych na studiach politologicznych w ramach przedmiotu „systemy polityczne Europy". W tym sensie stanowi uzupełnienie podręcznika A. Antoszewskiego i R. Herbuta Demokracje zachodnioeuropejskie (Wyd. UWr., 1996). Zetknięcie materiału zaprezentowanego w obu opracowaniach pozwoli na pełniejsze uzmysłowienie różnic dzielących ustabilizowane demokracje Europy Zachodniej i formujące się demokracje postkomunistyczne. Jesteśmy w pełni świadomi faktu, że siedmioletni okres funkcjonowania demokratycznych instytucji to czas, który nie tylko nie pozwala na formułowanie uogólnień, ale również często uniemożliwia uzyskanie odpowiedzi na wiele ważkich pytań. Nie oznacza to jednak, że pytań tych stawiać nie trzeba. Część z nich została sformułowana w niniejszej pracy. Istotniejsze jest jednak to, że porównawczy opis różnych aspektów systemów politycznych państw Europy Srodkowo-Wschodniej w pierwszej fazie przejścia ku demokracji umożliwia dostrzeżenie różnorodności problemów, przed jakimi stoją młode demokracje wschodnioeuropejskie, i metod ich rozwiązywania. Może być on również punktem wyjścia do dalszej dyskusji, której wynikiem staną się nowe konstrukcje teoretyczne. Byłoby dobrze, gdyby toczyła się ona przy aktywnym udziale studentów politologii. Andrzej Antoszewski ? ROZDZIAŁ I Proces demokratyzacji Europy Środkowo-Wschodniej - przesłanki i przebieg 1. Pojęcie demokratyzacji Przejście do demokracji, rozumiane jako transformacja, zmiana, okres przejściowy, umiejscawia dokonujące się przeobrażenia systemowe w konkretnej przestrzeni geograficznej i w określonym czasie. L. Morlinojjgfiniuje przejście do_dgmokracji jako okres pośredni między ustrojem niedemokratycznym ji utrwaleniem_demokracii (Morlino 1987, s. 53). Jest to okres instytucjonalnych fluktuacji i niepewności, w czasie którego następuje konfrontacja interesów, programów i politycznych strategii różnych aktorów, poszukujących swego miejsca na ruchomej scenie politycznej. S. Huntington sformułował tezę, że procesy demokratyzacyjne we współczesnym świecie występowały w kilku etapach. Autor nazwał je falami demokratyzacji i zdefiniował jako grupą przemian z niedemokratycznych do demokratycznych systemów politycznych, które nastąpiły w określonym czasie i które były zdecydowanie liczn ieisze rasie przemian'w~^TYe€4wf^łn-JdemmfćS=s^^^ngton 1995, s. 24). demokratyzacji zawiera w sobie procesy liberalizacji i demokratyzacji systemów politycznych. Nie jest jednak powiedziane, że w trakcie danej fali demokratyzujący się system staje się w pełni demokratycznym. Badacz wymienia trzy zasadnicze fale demokratyzacji. Pierwszą z nich umieszcza w okresie między 1828 a 1926 r. Kolejną umiejscawia w latach 1943—1963. Trzecia fala zaczęła się w 1974 r. i trwa do dzisiaj. Między poszczególnymi fazami demokratyzacji miały miejsce fale odwrotu od demokracji: pierwsza w latach 1922-1942, druga- 1958-1975 r. Analizę przejścia do demokracji dokonuje się na dwóch zasadniczych poziomach. Pierwszy z nich można nazwać poziomem instytucjonalnym. Obejmuje on problematykę procesów reformy systemu politycznego i ekonomicznego, przeobrażeń strukturalnych, a także kwestię głębokości, zasięgu, tempa i sposobu realizacji zmian. Na poziomie społecznym przejście do demokracji dotyczy natomiast procesów przeobrażeń społecznych, men-talnościowych i psychologicznych, uruchomionych przez zmiany instytucjonalne. Obejmują one swym zasięgiem zarówno rządzących, tj. elity polityczne, jak i rządzonych, tj. obywateli. Obie strony zmuszone są do Pojęcie demokratyzacji 13 zaadaptowania nowych wartości politycznych oraz funkcjonowania w zmieniających się warunkach polityczno-ekonomicznych. Wspomniany L. Morlino uważa, że charakterystyczne dla okresu przejścia do demokracji są: 1) ograniczona demokracja-występuje wówczas, gdy układ polityczny ogranicza udział niektórych sił politycznych w grze politycznej, np. kiedy jakaś partia jest zdelegalizowana, 2) instytucjonalna hybryda — charakteryzuje się pewną zmianą i otwartością systemu autorytarnego, ale elity i instytucje podstawowe nie zmieniają się, 3) liberalizacja — czyli proces stopniowego koncesjonowania praw i uprawnień, zastrzeżonych uprzednio tylko dla elity autorytarnej, które dzięki tym prawom i uprawnieniom mogą kontrolować społeczeństwo, 4) demokratyzacja - mogąca być alternatywą lub następstwem liberalizacji — wyraża się w rzeczywistym uznaniu praw politycznych i obywatelskich, które są podstawą transformacji systemu politycznego i rekonstrukcji społeczeństwa obywatelskiego (Morlino 1987, s. 53—54). Liberalizacja z reguły wyprzedza demokratyzację i, jak zauważa S. Hun-tington, może, ale nie musi prowadzić do pełnej demokratyzacji (Hunting-ton 1995, s. 19). Z kolei demokratyzacja nie zawsze kończy się utrwaleniem demokracji. Znane są bowiem przypadki przerwania procesów demokratyzacji i powrotu do systemu niedemokratycznego. Najczęściej działo się tak na skutek cywilnych lub wojskowych zamachów stanu, np. w 1962 r. w Peru czy w 1964 r. w Brazylii i Boliwii, albo w konsekwencji naruszania (zawieszania) procedur demokratycznych, jak w Korei w latach pięćdziesiątych czy w Indonezji w 1957 r. lub w Indiach w 1975 r. Demokratyzacja bywa czasami długotrwałym i trudnym procesem, zarówno na poziomie instytucjonalnym, jak i społecznym. Rozciąga się ona na wszystkie trzy fazy okresu przejścia do demokracji, czyli na fazę przygotowawczą (nazywaną także etapem wstępnym), fazę decyzji (odpowiadającą koncepcji etapu przejściowego) oraz fazę normalizacji (określaną jako etap konsolidacji demokracji) (Dobek-Ostrowska 1996, s. 15—16). Na demokratyzację składa się wiele, na ogół bardzo złożonych procesów. Obejmują one swym zasięgiem: 1) upadek systemu niedemokratycznego, czyli to, co E. A. Baloyra ujmuje jako etap (1) kryzysu władzy autorytarnej i załamanie się systemu, 2) inaugurację systemu demokratycznego, której E.A. Baloyra przyporządkował etap (2) powołania nowego rządu oraz etap (3) uprawomocnienia procesu transformacji przez nowy rząd i wprowadzenie elementów systemu demokratycznego, 3) konsolidację systemu demokratycznego, do której można zaliczyć kolejny etap (4)-ustanowienie systemu demokratycznego przez przyjęcie re- 14 Proces demokratyzacji Europy Środkowo-Wschodniej formy konstytucyjnej, powołanie władzy w sposób demokratyczny i transfer władzy do nowych aktorów demokratycznych (Baloyra 1987, s. 10—12). Ciekawą koncepcję faz przejścia do demokracji na poziomie elit politycznych zaproponował A. Rodriguez Diaz. Badacza interesuje obszar reform, negocjacji i konsensu. Dzięki temu podejściu powstała nowa perspektywa badawcza, pozwalająca na wyłonienie fundamentalnych „momentów" demokratyzacji, wyrażających się w następujących fazach: 1) zainicjowanie przejścia —nowe strategie, 2) mobilizacji społecznej, 3) liberalizacji, 4) negocjacji przedwyborczych, 5) demokratyzacji i wyborów powszechnych, 6) paktów konstytucyjnych, 7) ustanowienia konstytucji, 8) koniec przejścia — akceptacja konfliktów politycznych (Rodriguez Diaz 1989, s. 96). Procesy demokratyzacyjne są często tak skomplikowane, że trudno jednoznacznie wskazać granice między poszczególnymi jego fazami. Z reguły badacze przyjmują za początek konsolidacji całkowity upadek instytucji ancien regime'u i akceptację pluralizmu politycznego. Może to być moment wolnych wyborów parlamentarnych, powołanie rządu na drodze procedur demokratycznych, przyjęcie konstytucji, etc. A. Rodriguez Diaz wymienia trzy podstawowe cechy, które jego zdaniem, charakteryzują konsolidację demokracji. Mówi on o (1) przyjęciu nowych reguł gry i odmiennego postępowania przez elity polityczne i całe społeczeństwo, (2) powstaniu więzi między partiami politycznymi a innymi aktorami politycznymi, które pomagają społeczeństwu zaakceptować nowe sposoby porozumiewania się między rządzącymi i rządzonymi, oraz (3) współzawodnictwie między poszczególnymi podmiotami politycznymi (np. partie, liderzy), które potwierdza, że elity akceptują takie wartości demokratyczne, jak konkurencja i walka o władzę (Rodriguez Diaz 1989, s. 75). Demokratyzacja kończy się sukcesem wówczas, gdy następuje trwałe zainstalowanie się systemu demokratycznego. Jeżeli za podstawę naszych rozważań weźmiemy proceduralną definicję demokracji, tj. za demokratyczne systemy polityczne będziemy uważać te, w których decydenci życia politycznego wybierani są w równych, uczciwych i systematycznie powtarzających się wyborach, w których trakcie kandydaci swobodnie konkurują o głosy, a prawo do uczestniczenia w nich ma całe dorosłe społeczeństwo (wymiar rywalizacji i partycypacji), to przełomowym punktem w procesach demokratyzacji będzie odbycie wolnych, otwartych i równych wyborów, Trzecia fala demokratyzacji 15 pozwalających zastąpić stare elity nowymi i w efekcie powodujących alter-nację władzy. Jak na tle tego, co zostało powiedziane, przedstawia się demokratyzacja państw Europy Srodkowo-Wschodniej? Jakie czynniki ją wywołały? Jak przebiega proces przeobrażeń i w jakim stopniu jest zaawansowany? Jakie elementy wspólne, a jakie specyficzne dla tego obszaru geograficznego można wyłonić na tle trzeciej fali demokratyzacji? Są to podstawowe pytania badawcze, na które spróbuję znaleźć odpowiedź. Zgodnie z przyjętymi przez zespół autorów założeniami, skoncentruję swoją uwagę na Polsce, Węgrzech i Czechosłowacji (w tej ostatniej do końca 1992 r. mieliśmy do czynienia z jednym państwem) odwołując się tylko sporadycznie do doświadczeń pozostałych państw. 2. Trzecia fala demokratyzacji a przemiany w obozie postkomunistycznym Jak już powiedziano, proces demokratyzacji jest często trudny i długo- ły. Za jego początek większość badaczy uznaje moment upadku niedemokratycznego systemu politycznego. W Polsce za to symboliczne wydarzenie należy uznać Okrągły Stół w 1989 r., na Węgrzech odsunięcie ekipy K. Grosza w październiku 1989 r., w Czechosłowacji zaś wydarzenia w listopadzie tego samego roku, na skutek których nastąpiło załamanie się struktur starego reżimu. W ostatnich miesiącach 1989 r. odsunięte zostały od władzy konserwatywne elity komunistyczne w NRD z E. Honeckerem na czele, w Rumunii załamała się dyktatura N. Ceausescu. W Bułgarii rząd komunistyczny rozpoczął proces liberalizacji. Nawet w Mongolii pojawiły się pierwsze ruchy na rzecz demokracji. Jak wytłumaczyć to „wielkie niepowodzenie" komunizmu? Jak to się stało, że system załamał się praktycznie we wszystkich państwach obozu niemalże w tym samym czasie? Jakie było tło wydarzeń w Europie Środkowo-Wschodniej w drugiej połowie 1989 r.? Istotną rolę w procesie demokratyzacji odgrywa to, czy dany kraj miał wcześniej doświadczenia demokratyczne. Polska, Węgry i Czechosłowacja przeżyły krótszy lub dłuższy okres rządów demokratycznych między I a II wojną światową. W Polsce trwał on najkrócej, bo od 1918 r. do zamachu majowego w 1926 r. Na Węgrzech za moment przełomowy uznaje się wprowadzenie „rządów silnej ręki" generała Gyuli Gómbósa w 1932 r., prowadzących do faszyzacji państwa. W Czechosłowacji demokratyczna 16 Proces demokratyzacji Europy Środkowo-Wschodniej władza utrzymała się najdłużej, bo do 1939 r., tj. do zajęcia jej terytorium przez III Rzeszę. Po 1945 r. na Węgrzech i w Czechosłowacji podjęto nieudolną próbę restauracji demokracji. W Czechosłowacji, jako jedynym kraju przyszłego bloku radzieckiego, wolne wybory wygrali komuniści, którzy rozpoczęli proces sowietyzacji systemu politycznego. Stąd można mówić o endogennym charakterze tamtejszego reżimu komunistycznego. Natomiast na Węgrzech odradzające się siły demokratyczne zostały stłumione przez Związek Radziecki. Ustrój został narzucony siłą z zewnątrz, co wynikało z porozumień jałtańskich. Zarówno w Polsce, jak i na Węgrzech system miał charakter egzogenny. Dopiero w trzeciej fali demokratyzacji w 1989 r. wszystkie trzy kraje podjęły ponowną próbę zmian politycznych. Inne państwa tego regionu, jak np. Bułgaria, Rumunia czy Rosja, nie miały wcześniej doświadczeń demokratycznych. Podjęły one próbę przejścia od mniej lub bardziej stabilnego systemu autorytarnego czy totalitarnego do stabilnego systemu demokratycznego. Ten wzór, typowy dla pierwszej fali demokratyzacji, S. Huntington nazywa wzorem bezpośredniego przejścia. Uważa także, iż jest on charakterystyczny dla drugiego etapu trzeciej fali demokratyzacji, obejmującej swym zasięgiem wymienione kraje postkomunistyczne. Badacz dostrzega kilka przyczyn, które wywołały trzecią falę demokratyzacji. Mówi o (1) jednej przyczynie, (2) rozwoju równoległym, (3) efekcie lawiny oraz (4) powszechnie uznawanym panaceum (Huntington 1995, s. 41—43). Wymienione sposoby wyjaśniania fal nie wyczerpują problematyki, ale także nie wykluczają się wzajemnie. Sytuacja panująca w obozie radzieckim w drugiej połowie lat osiemdziesiątych pozwala odrzucić koncepcję jednej przyczyny oraz powszechnie uznawanego panaceum, czyli różnych czynników, które powodują w efekcie podobne przeobrażenia. Rozwój równoległy wydaje się wyjaśnieniem możliwym do zastosowania, ale w bardzo wąskim zakresie. Dotyczyć on może co najwyżej Polski i Węgier, gdzie niezależnie od siebie elity autorytarne rozpoczęły proces liberalizacji. Zdecydowanie najlepsza, w przypadku Europy Środkowo-Wschodniej, jest genetyczna koncepcja efektu lawiny, występująca w literaturze przedmiotu także pod nazwą efektu domina lub wzorowania. Zakłada ona, że udane przemiany demokratyczne w jednym kraju pobudzają przemiany w innym kraju bądź krajach. Wydarzenia nie zachodzą równolegle, lecz układają się w pewien ciąg, pociągając za sobą upadek kolejnych reżimów. Przywódcy i elity społeczeństw inicjujących przeobrażenia, jak w Polsce, a następnie na Węgrzech, dodawali odwagi / wskazywali drogę postępowania ekipom rządzącym i opozycji (jeśli istniała) w pozostałych państwach obozu, jak w NRD, Czechosłowacji, a następnie w Rumunii i w Bułgarii. Przesłanki procesów demokratyzacji 17 Polska —? Węgry—>-NRD —? Czechosłowacja —? Rumunia —? Bułgari Rys. Model efektu lawiny w Europie Środkowo-Wschodniej Rok 1989 charakteryzuje proces akceleracji wchodzenia w kryzys i załamywania się kolejnych reżimów niedemokratycznych, będących częścią obozu radzieckiego. Pozwoliło to T. G. Ashowi na sformułowanie konkluzji, że demokratyzacja w Polsce zajęła dziesięć lat, na Węgrzech — dziesięć miesięcy, w NRD — dziesięć tygodni, w Czechosłowacji — dziesięć dni, w Rumunii zaś-dziesięć godzin (Ash 1990, s. 42). S. Huntington uważa, że wydarzenia w tej części świata były najbardziej dramatycznym przykładem efektu lawinowego, który nie wystąpił wcześniej w takim natężeniu (Huntington 1995, s. 112). Można sformułować tezę, iż proces ten w dużo większym stopniu niż gdzie indziej determinowany był przez rewolucję mediatyczną końca XX w. Dzięki nowoczesnym i skutecznym technikom komunikowania, jak radio i telewizja satelitarna, sieci komputerowe, urządzenia faksowe, a także dzięki istnieniu nielegalnych środków masowego przekazu, blokowanie przepływu informacji i następnie dostępu do nich przez elity komunistyczne stało się bardzo trudne. Ciekawym przypadkiem jest Rumunia, gdzie przekaz telewizyjny, obiegający całą kulę ziemską, stał się czynnikiem stymulującym wydarzenia. 3. Przesłanki procesów demokratyzacji w Europie Środkowo-Wschodniej Wśród czynników, które spowodowały zasadnicze przemiany polityczne i ekonomiczne w tej części Europy, można wyodrębnić kilka grup. Pierwsza grupa czynników wiąże się z problemami legitymizacji systemu komunistycznego. Początkowo elity rządzące korzystały z ideologii jako podstawowego narzędzia pozwalającego utrzymać legitymizację reżimu niedemokratycznego. Rola marksizmu-leninizmu zmniejszała się jednak wraz z pogłębianiem się kryzysu ekonomicznego, który uniemożliwiał legitymizację opartą na sukcesach gospodarczych. Zachwianie legitymizacji władzy nastąpiło najwcześniej tam, gdzie społeczeństwa miały pewne doświadczenia demokratyczne, a system komunistyczny został narzucony siłą z zewnątrz. Zarówno Polacy (1956, 1968, 1970, 1976, 1980-1981), jak i Węgrzy (1956), a także Czesi (1968) nie mogli pogodzić się ze status quo. W Polsce, a następnie na Węgrzech, zaczęła kształtować się opozycja antykomunistyczna. Była ona dobrze zorganizowana i wspomagana przez demokracje zachodnie. Natomiast wolnościowe aspiracje Czechosło- 18 Proces demokratyzacji Europy Środkowo-Wschodniej waków zostały stłumione po 1968 r. Ciągłe represje wobec dysydentów i działaczy niezależnych, skupionych wokół Karty 77 nie pozwoliły praktycznie na odrodzenie się opozycji w takiej postaci, jak w Polsce i na Węgrzech. Pod wpływem działalności podziemnej, a następnie jawnej, przeciwników komunizmu, zaczęło zmieniać się myślenie rządzących elit. Z jednej strony, tak jak w NRD, Czechosłowacji, Rumunii czy w Bułgarii, nie przyjmowały one do wiadomości braku legitymizacji ich władzy. Podejmowały próby przetrwania nasilając represje wobec przeciwników. Z drugiej strony mogły one pozorować zmiany demokratyczne lub przejmować kontrolę nad wydarzeniami, podejmując się przewodzenia procesom demokratyzacji, jak w Polsce (ekipa W. Jaruzelskiego) i na Węgrzech (ekipa K. Grosza). W obozie radzieckim, gdzie system polityczny miał charakter egzogenny i był utrzymywany siłą przez ZSRR, zmiany w państwach satelickich nie mogły nastąpić bez przyzwolenia mocarstwa. Dlatego dopiero nowa polityka aktora zewnętrznego, tj. Związku Radzieckiego, mogła i rzeczywiście odegrała rolę jednego z najważniejszych czynników determinujących procesy demokratyzacyjne w tej części Europy. Należy zgodzić się z twierdzeniem S. Huntingtona, iż demokratyzacja Europy Środkowo-Wschodniej końca lat osiemdziesiątych była konsekwencją przemian w polityce radzieckiej, jakie dokonały się po dojściu do władzy Michaiła Gorbaczowa w 1985 r. Odrzucając doktrynęL. Breżniewa, pozwolił on na pewną liberalizację polityki wewnętrznej, a także zmianę podejścia do krajów obozu radzieckiego. Wyraźnie dawał do zrozumienia elitom komunistycznym, że ZSRR nie będzie interweniował w wewnętrzne sprawy państw regionu, gdyby te chciały podejmować próby reform. Popierał wszelkie tendencje reformatorskie i usiłował wpływać na te ekipy rządzące, które nie chciały dopuszczać do jakichkolwiek zmian, np. w NRD, Czechosłowacji, Bułgarii czy w Rumunii. Polityka M. Gorbaczowa pomogła odsunąć od władzy najbardziej konserwatywnych przywódców komunistycznych i otworzyła drogę do demokratyzacji systemu. Nie bez powodu wielu autorów uważa ostatniego prezydenta Związku Radzieckiego, obok J. Cartera, R. Reagana i papieża Jana Pawła II, za największego międzynarodowego inspiratora przeobrażeń demokratycznych końca XX w. Należy jednakpamiętać, że o ile w większości państw bloku radzieckiego czynnik zewnętrzny odgrywał zasadniczą rolę, o tyle w Polsce i na Węgrzech zmiany rozpoczęły się od wewnątrz, a uwarunkowania egzogenne miały charakter drugorzędny. Na problem „czynnika sowieckiego" w procesie demokratyzacji Europy Środkowo-Wschodniej zwracał uwagę także A. Przeworski w studium porównawczym poświęconym reformom politycznym i ekonomicznym w obozie postsowieckim i w Ameryce Łacińskiej. Uważa on, że z powodu egzo- Punkt zwrotny ku demokratyzacji 19 f gennego charakteru systemu komunistycznego, narzuconego i utrzymywanego siłą przez ZSRR, nie można stosować latynoamerykańskich modeli transformacyjnych do opisu i wyjaśniania procesów demokratyzacyjnych w tej części Europy (Przeworski 1991, s. 5). Kolejnym czynnikiem, który odegrał istotną rolę w wywołaniu procesów przeobrażeń w krajach komunistycznych, a przede wszystkim w Polsce i na Węgrzech, był kryzys ekonomiczny, a w konsekwencji spadek stopy życiowej społeczeństwa. Jest to czynnik, w którym wielu autorów upatruje swoistą przyczynę delegitymizacji systemu komunistycznego. Panujący system polityczny i ideologia blokowały przeprowadzenie reform ekonomicznych. Dopiero załamanie się komunizmu pozwoliło na głębokie przeobrażenia ralne w gospodarce i przejściu od centralnego zarządzania do wolnego . Eksperyment przejścia od socjalizmu do kapitalizmu nie ma swojego ierwowzoru. Jest on realizowany po raz pierwszy przez kraje postkomu-istyczne i stanowi specyficzną cechę regionu. Trzecią falę lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych S. Huntington kreślą jako falę w przeważającym stopniu katolicką. Wpływ religii kato-ickiej i duchowieństwa katolickiego, szczególnie w Polsce, choć także i na Węgrzech, nie może być bagatelizowany, a nawet można mówić o jego centralnej roli w próbach zmian systemu. Pontyfikat Jana Pawła II zapoczątkował jawną walkę kościoła z autorytaryzmem. Zmiany wewnętrzne w kościele katolickim i nowa polityka papieża z pewnością pobudziły wolnościowe aspiracje wielu społeczeństw, zwłaszcza polskiego. Polska, uznawana powszechnie za kraj głęboko katolicki, jest szczególnie interesującym przykładem. Polski kler mocno zaangażował się w działalność podziemną, dając wsparcie opozycji antysystemowej. Episkopat i kardynał J. Glemp odgrywali rolę mediatora między Solidarnością a władzą autorytarną. Dzięki wysiłkom episkopatu doszło do rozmów między stronami konfliktu, początkowo tajnymi, a następnie do jawnych procesów negocjacyjnych przy Okrągłym Stole. Wypracowanie pierwszego w tym regionie porozumienia między opozycją i władzą komunistyczną jest wielką zasługą polskiego kościoła, który dzięki pozycji moderatora i mediatora skutecznie przyspieszył inaugurację procesu demokratyzacji w Polsce. 4. Punkt zwrotny ku demokratyzacji Zachowanie elity autorytarnej w fazie kryzysu systemu niedemokratycznego spowodowanego brakiem jego legitymizacji ma bardzo duże znaczenie dla procesu demokratyzacji. Postawy i reakcje ekipy rządzącej wpływają 20 Proces demokratyzacji Europy Środkowo-Wschodniej bowiem na charakter typu punktu zwrotnego ku demokratyzacji (Bonime--Blanc 1987, s. 166). Samozerwanie jako punkt zwrotny związany jest najczęściej z wysokim poziomem pluralizmu politycznego oraz z występowaniem grupy reformatorów, tj. zwolenników zmian politycznych w łonie rządzącego establishmentu autorytarnego. Reformatorzy zdobywają przewagę nad konserwatystami, tj. przeciwnikami przeobrażeń. Zerwanie ze starym systemem przez elitę rządzącą jest uważane przez wielu badaczy za najmniej ryzykowny typ punktu zwrotnego. Jak wykazują badania empiryczne, ma on także największe szansę powodzenia i doprowadzenia procesu demokratyzacji do zainstalowania się i konsolidacji demokracji. Wymaga jednak od rządzącego autorytarnego establishmentu wysokiej motywacji do działania w kierunku zmiany systemu władzy, a także modyfikacji postaw i politycznych przyzwyczajeń członków elity reformatorskiej. Samozerwanie jest charakterystyczne dla dwóch państw obozu radzieckiego — Polski i Węgier. W obu wypadkach mieliśmy do czynienia z polityką liberalizacji, która niewątpliwie przyczyniła się do plura-lizacji życia społecznego i politycznego w ramach systemu niedemokratycznego. W Polsce powstała monolityczna, najsilniejsza w tym regionie Europy opozycja w postaci NSZZ „Solidarność" ze zwartą, dobrze zorganizowaną strukturą i charyzmatycznym przywódcą — L. Wałęsą. Na czele organizacji stała grupa liderów, cieszących się autorytetem i poparciem społecznym. Rolę reformatorów odegrało skrzydło PZPR, kierowane przez I sekretarza partii — W. Jaruzelskiego. Nie mieli oni większości w Biurze Politycznym ani w Komitecie Centralnym. Z tego powodu musieli toczyć walkę z „twardo-głowymi" przeciwnikami reform i dialogu z opozycją. Dzięki zdecydowanej postawie ekipy W. Jaruzelskiego nurt reformatorski zwyciężył. Doszło do oficjalnego porozumienia z Solidarnością podczas rozmów przy Okrągłym Stole. Było to wydarzenie wyjątkowe i przełomowe, nie tylko dla Polski, ale — jak udowodnił przebieg zdarzeń w Europie Środkowo-Wschodniej — dla całego bloku radzieckiego. Elementem charakterystycznym dla polskiego samozerwania w tym momencie był wysoki poziom motywacji do osiągnięcia kompromisu i porozumienia w gronie negocjatorów reprezentujących zarówno opozycję, jak i rządzącą elitę autorytarną. Obie strony wyraziły zainteresowanie spokojnym, ewolucyjnym procesem przeobrażeń politycznych i ekonomicznych. Pomimo wyraźnej utraty legitymizacji przez władzę PZPR, wyrażającej się m.in. w braku poparcia społecznego (np. przegrane referendum w 1987 r., nieposłuszeństwo obywatelskie, wzrost siły opozycji) liderzy Solidarności nie zdawali sobie sprawy z własnej siły i nie uświada- Punkt zwrotny ku demokratyzacji 21 miali sobie, w istniejących realiach zewnętrznych, możliwości przejęcia władzy w niedalekiej przyszłości. Wydarzenia na Węgrzech w wielu przypadkach były lustrzanym odbiciem procesów zachodzących w Polsce. Zachowania Polaków inspirowały i dodawały odwagi Węgrom. Tak było w 1956, 1976 czy w 1980-1981 r. Wydarzenia tych lat stanowiły poważny impuls do rozwoju węgierskiej opozycji, przede wszystkim politycznej, a także niezależnego rynku wydawniczego, ruchów pacyfistycznych i ekologicznych w latach osiemdziesiątych. System represji wobec przeciwników ustroju w Polsce uchodził w tym okresie za najbardziej łagodny w bloku radzieckim, dlatego nie odgrywał roli czynnika blokującego proces liberalizacji i stopniowego otwierania się reżimu. Różnica między Polską a Węgrami w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych polegała na tym, iż polska partia rządząca utraciła legitymizację władzy w każdym jej wymiarze. Na Węgrzech natomiast legitymizacja ideologiczna zastąpiona została częściowo przez legitymizację opartą na dokonaniach ekonomicznych. Robotnicy węgierscy byli bowiem w stanie poprzeć ekipę J. Kadara za cenę poprawy stopy życiowej. Sytuacja zmieniła się po 1986 r., kiedy i tam rozpoczął się kryzys gospodarczy. Procesy polityczne, zachodzące na Węgrzech w drugiej połowie lat osiemdziesiątych, przypominają to, co działo się w tym okresie w Polsce. Z jednej strony następuje widoczna pluralizacja życia społecznego i politycznego. Wyrazem tej tendencji był wzrost nastrojów opozycyjnych i początek kształtowania się niezależnych organizacji społecznych, młodzieżowych i związkowych. Od 1987 r. mamy do czynienia z procesem otwierania się systemu partyjnego, będącego konsekwencją polityki liberalizacji, prowadzonej przez rządzące elity komunistyczne. Powstają wówczas: Węgierskie Forum Demokratyczne (1987), Nowy Front Marcowy (1987), Związek Młodych Demokratów (1988), Demokratyczny Związek Pracowników Nauki (1988), Związek Wolnych Demokratów (1988), reaktywowała się Niezależna Partia Drobnych Rolników, wznowiła działalność Węgierska Partia Socjaldemokratyczna, włączona w 1948 r. do Węgierskiej Partii Pracujących, oraz inne, lawinowo tworzone od wiosny 1989 r. Należy zwrócić uwagę, że od samego początku procesu kreowania organizacji opozycyjnych przybierały one formę partii politycznych, a nie — tak jak w Polsce — związku zawodowego. Poza tym były zróżnicowane pod względem programowym i ideologicznym, natomiast polska Solidarność stanowiła twór monolityczny. Są to różnice istotne, które wpłynęły i dalej wpływają na przebieg kolejnych faz procesu przejścia do demokracji. Przykład węgierski wskazuje, jak pluralizm w łonie opozycji może być czynnikiem pozytywnie stymulującym, choć też nie bez przeszkód, rozwój nowoczesnego systemu partyjnego, przykład polski zaś — 22 Proces demokratyzacji Europy Środkowo-Wschodniej w jakim stopniu jednolita, zunifikowana opozycja hamuje rozwój takiego systemu. Zwolennicy programu reform przejęli władzę w partii po ostrej walce w połowie 1988 r., kiedy to ustąpił z funkcji I sekretarza Janoś Kadar. Jego miejsce zajął Karoly Grosz. Wraz z M. Nemethem, R. Nyersem, T. Pozsga-yem i innymi przedstawicielami nurtu reformatorskiego dążył do przyspieszenia procesu przeobrażeń ekonomicznych i połączenia go z liberalizacją systemu politycznego. Za polskim przykładem plenum grudniowo-stycznio-wego (1988/89), odbyło się w lutym 1989 r. plenum Komitetu Centralnego Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej (WSPR), na którym doszło do zawarcia kompromisu między konserwatystami partyjnymi z dawnej ekipy kadarowskiej, przedstawicielami centrum reprezentowanymi przez K. Grosza i skrzydłem reformatorskim. Założono wówczas, że okres przejściowy potrwa do 1995 r. Wydarzenia polskie, w tym przede wszystkim obrady Okrągłego Stołu, wpłynęły na przyspieszenie tempa procesów politycznych na Węgrzech w 1989 r. Gwałtownie rozrastająca się opozycja i wielość jej nurtów spowodowały, iż pojawiła się konieczność uzgodnienia stanowiska opozycji i wstępnych warunków podjęcia rozmów ze stroną rządzącą. Tak doszło w marcu 1989 r. do obrad Okrągłego Stołu Opozycji, w którym wzięli udział przedstawiciele najważniejszych ośmiu ugrupowań opozycyjnych, m.in. FIDESZ, FKgP, MDF, MOS, SzDSz. Momentem przełomowym, takjakw Polsce, było podjęcie dialogu przy Trójkątnym Stole, przy którym zasiedli reprezentanci WSPR, Okrągłego Stołu Opozycji i organizacji związanych z nurtem komunistycznym. Dokument końcowy, podpisany we wrześniu 1989 r., w zmienionych już warunkach geopolitycznych (załamanie się systemu komunistycznego w Polsce i przyzwolenie ZSRR na tego typu zmiany systemowe), był znacznie dalej idący niż ten podpisany w kwietniu 1989 r. w Polsce po obradach Okrągłego Stołu. Stwarzał on podwaliny nowego demokratycznego systemu politycznego na Węgrzech. Kolejną wspólną cechą polskiej i węgierskiej drogi do demokracji jest zamknięcie okresu samozerwania elit komunistycznych ze starym reżimem w wyniku wyborów parlamentarnych; w Polsce w czerwcu 1989 r., na Węgrzech w marcu 1990 r. W obu wypadkach możemy sformułować tezę o zastąpieniu samozerwania jako typu momentu zwrotnego, przełomem. Przełom występuje tam, gdzie reformatorzy są bardzo słabi lub ich nie ma. W elicie autorytarnej dominują konserwatyści, których stanowisko z góry blokuje możliwość przeprowadzenia reform przez rząd. Ważnym warunkiem jest istnienie opozycji. W fazie wstępnej przejścia do demokracji jest ona z reguły słabsza od rządzącego establishmentu. Systematycznie Punkt zwrotny ku demokratyzacji 23 wzmacnia jednak swoją pozycję, co w decydującym momencie, jak np. śmierć dyktatora, klęska militarna, upadek ancien regime'u, pozwala jej na przejęcie władzy. Przełom to całkowite załamanie się struktur systemu niedemokratycznego i zastąpienie elit autorytarnych — całkowicie lub fragmentarycznie — przez elity opozycyjne. Stąd S. Huntington nazywa ten typ procesu demokratyzacji zastąpieniem (Huntington 1995, s. 122). Przełom nie zawsze przebiega w atmosferze spokoju. Często towarzyszą mu dramatyczne wydarzenia, jak fala strajków czy manifestacji — to, co A. Rodriguez Diaz nazywa falą mobilizacji społecznej (Rodriguez Diaz 1989, s. 96). Przełom jako punkt zwrotny ku demokratyzacji jest charakterystyczny dla Czechosłowacji. W przeciwieństwie do Polski i Węgier, czechosłowacka elita komunistyczna nie zezwalała na jakiekolwiek otwarcie systemu i liberalizację polityki. Sztywne stanowisko władz przejawiało się w zastraszaniu i represjonowaniu obywateli wyrażających sprzeciw wobec panującej sytuacji. Dotyczyło to głównie intelektualistów, naukowców, ludzi sztuki i kultury etc. Pomimo tego nie udało się rządowi zahamować narastającej od jesieni 1988 r. fali niezadowolenia społecznego. Jej wyrazem były protesty i manifestacje, skupiające coraz szersze rzesze społeczeństwa. Nawet gorliwość policji i aresztowania wśród liderów nie osłabiły masowych wystąpień na przełomie 1988 i 1989 r., które dały początek fazy mobilizacji społecznej. Wydarzenia w Polsce i na Węgrzech niewątpliwie podbudowały nastroje opozycyjne społeczeństwa czeskiego. Fala kulminacyjna strajków oraz powszechnych demonstracji przeszła latem i jesienią 1989 r. i objęła wszystkie większe ośrodki miejskie. Brało w nich udział każdorazowo od kilku do kilkudziesięciu tysięcy osób. Nawet tak wyraźna dezaprobata i brak legitymizacji władzy nie zmieniły stanowiska elit komunistycznych. Przełomowy moment nastąpił dopiero 24 listopada 1989 r., kiedy podczas plenum KC KPĆ ustąpili przedstawiciele najbardziej konserwatywnego skrzydła partii zM. Jakeśem, G. Husakiem i L. Adamcem na czele. Sekretarzem generalnym wybrano Karela Urbanka. Nowe władze rozpoczęły politykę odwrotu od twardej linii, co pozwoliło procesowi przejścia do demokracji wejść w następną fazę — liberalizacji. Trwała ona bardzo krótko, gdyż już w pierwszej połowie grudnia rozpoczęły się negocjacje między przedstawicielami opozycji i elity autorytarnej (faza negocjacji przedwyborczych). Ich wynikiem było załamanie się struktur władzy elit rządzących i otwarcie fazy demokratyzacji systemu. Utworzono rząd porozumienia narodowego z partyjnym premierem — Marianem Ćalfą. Nowym przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego wybrano Aleksandra Dubćeka. W styczniu 1990 r. anulowano 90 mandatów poselskich członków KPĆ. Wybory uzupełniające wygrała opozycja. Pierwsze wolne wybory powszechne odbyły się 8 czerwca 1990 r. 24 Proces demokratyzacji Europy Środkowo-Wschodniej Ponad 50% głosów uzyskały partie i ugrupowania opozycyjne: Forum Obywatelskie kierowane przez V. Havla i jego słowacki odpowiednik - Stowarzyszenie Przeciw Przemocy. Konsekwencją wyborów była alternacja władzy. Nowe elity postopozycyjne przejęły kontrolę i przywództwo nad procesami demokratyzacji systemu i implantacji demokracji oraz odpowiedzialność za ich realizację. 5. Charakter procesów demokratyzacji w Polsce, na Węgrzech i w Czechosłowacji W celach analitycznych S. Huntington pogrupował przypadki systemów politycznych demokratyzujących się w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w trzy szerokie grupy procesów. Nazwał je transformacjami, zastąpieniami i przemieszczeniami (Huntington 1995, s. 121). Podstawą wyróżnienia poszczególnych typów procesów było relatywne znaczenie elit autorytarnych i opozycji jako źródła demokratyzacji. Najważniejszymi uczestnikami omawianych procesów są: po stronie rządzącej — demokratyczni i liberalni reformatorzy oraz konserwatyści, po stronie opozycyjnej -umiarkowani demokraci i radykalni ekstremiści. To właśnie przywódcy polityczni Tabela. Postawy wobec demokracji Elity rządzące Opozycja Państwo konserwatyści liberalni reformatorzy demokratyczn reformatorzy umiarkowani demokraci radykalni ekstremiści przeciw za za za przeciw Polska Partyjny „beton" PZPR, 2w. twardogłowi, m.in. S. Olszewski, VI. Milewski Reformatorskie skrzydło PZPR: m.in. W. Jaruzelski, C. Kiszczak, F. Siwicki, VI. Rakowski, J. Czyrek Solidarność -L.Wałęsa Solidarność Walcząca, KPN Węgry konserwatywne skrzydło WSPR, m.in. G. Lazar, C. Nemeth, S. Gaspar K. Grosz M. Nemeth WSP, m.in. I. Pozsgay, R. Nyers SzDSz — A. Góncz, MDF-miaGSzabad, L Antall, FIDESZ, FKgR KDNP Czechosłowacja liderzy KPĆ, m.in. zwolennicy tzw. wardej linii: V. Bilak, G. Husak, L. Śtrougal ... Adamec K. Urbanek OF - V. Havel, VPN, KDH -J. Ćarnogurski, KDS - V. Benda Charakter procesów demokratyzacji 25 i wspierające ich ekipy obalali systemy niedemokratyczne, a następnie kierowali procesami powstawania systemów demokratycznych. Ich zaangażowanie i stosunek do zmian decydował o typie procesu demokratyzacji. Transformacja. Najogólniej transformację można zdefiniować jako demokratyzację, której przewodzą reformatorskie elity rządzące. Dzieje się tak dlatego, gdyż w fazie wstępnej przejścia do demokracji władza autorytarna jest silniejsza od opozycji. Transformacja ma miejsce w ramach systemu niedemokratycznego i obejmuje pięć zasadniczych faz: 1) pojawienie się reformatorów, 2) zdobywanie władzy, 3) niepowodzenie liberalizacji, 4) legitymizm z przeszłości — osłabienie konserwatystów, 5) kooptacja opozycji. Modelowymi przypadkami tego typu przeobrażeń systemowych, według Huntingtona, była Hiszpania oraz Brazylia, a w Europie Środkowo--Wschodniej Węgry. Pierwszym krokiem w kierunku transformacji na Węgrzech było poja-vienie się grupy reformatorów w łonie partii rządzącej w 1988 r. (1 faza). Po okresie walki o władzę, w maju 1988 r., konserwatywni zwolennicy J. Kadara, jak S. Gaspar, G. Lazar i K. Nemeth, zostali usunięci z kierownictwa WSPR i zastąpieni przez postępowych działaczy, utożsamianych z obozem reform (2 faza). Nowym I sekretarzem został Karoly Grosz. W listopadzie 1988 r. na stanowisko premiera powołano reformatorskiego ekonomistę — Miklósa Nemetha. Obaj politycy, których można określić jako liberalnych reformatorów, okazali się nie dość konsekwentni. Ich polityka liberalizacji nie przyni