Metafory POLITYKI Tom 2 Metafory POLITYKI Tom 2 pod redakcj� naukow� Bohdana Kaczmarka Warszawa 2003 Publikacja dofinansowana przez Wydzia� Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Recenzent wydawniczy: prof. dr hab. Stanis�aw Filipowicz Projekt ok�adki: Andrzej Kalinowski Redakcja: Wojciech Jarmo�owicz Korekta: zesp� Copyright by Bohdan Kaczmarek, Authors and Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2003 ISBN 83-7151-530-8 Bibl I dom Opracowanie komputerowe, druk i oprawa: WYDAWNICZY _ .... ciinc� Dom Wydawniczy ELIPSA, ul. Inflancka 15/198, 00-189 Warszawa tel./fax 635 03 01, 635 17 85, e-mail: [email protected], www.elipsa.pl Spis tre�ci Wst�p (B. Kaczmarek) ....................................... 9 M. Karwat O statusie poznawczym i zaletach metafor................... 16 1. Przeno�nia jako zapo�yczenie ..................................... 16 2. Irzy rodzaje okre�le� zast�pczych .................................. 17 3. Co �przenosi" przeno�nia?....................................... 19 4. �Lustrzany" stereotyp j�zyka...................................... 19 5. Dos�owno�� a umowno�� wyra�e�.................................. 20 6. Umowne sploty skojarze�........................................ 22 7. Obrazowo�� - mi�dzy dos�owno�ci� a zaskakuj�cym skojarzeniem ........... 24 8. Dwa rodzaje metafor........................................... 27 9. Pojemny skr�t my�lowy ......................................... 29 10. Okoliczno�ci zapotrzebowania na metafory............................ 30 11. Uprzedzenia uczonych wobec metafor............................... 31 12. Owocno�� metafory jako narz�dzia poznania naukowego.................. 32 13. Sens formu� �polityka jako" ...................................... 33 I. Polityka w perspektywie antropologicznej i historiozoficznej O. Cetwi�ski Polityka jako zewn�trzne odbicie autowizerunku .............. 35 1. Wsp�czesna filozofia cz�owieka ................................... 35 2. Antropologia kultury ........................................... 37 3. Cz�owiek istot� polityczn�........................................ 41 B. Garczy�ska Polityka jako uznanie ............................. 45 1. Dualne formy uznania niepolitycznego............................... 46 2. Antropologia uznania........................................... 48 3. Polityka uznania negatywnego..................................... 54 4. Polityka uznania satysfakcjonuj�cego................................ 58 A. Warchol Polityka jako noeza prze�ywanego �wiata ................... 63 1. Perspektywa fenomenologiczna a nauki polityczne ...................... 63 2. ��wiat prze�ywany" jako r�wnoleg�o�� �noezy"......................... 67 3. Noetyczny fundament �wiata prze�ywanego ........................... 70 J. Kurowicki Prozaicznosc jako kategoria polityki ...................... 76 1. Polityka jako przedmiot poznania .................................. 76 2. Kategoria prozaiczno�ci ......................................... 78 3. Polityka jako figura prozaiczno�ci .................................. 81 5. Koz�owski Polityka jako boski plan i wyraz bo�ej woli................. 85 1. Fatalistyczna idea predystynacji w my�li reformacyjnej.................... 85 2. Opatrzno�ciowi bohaterowie Thomasa Carlyle'a........................ 88 T. �yro C� po wsp�lnocie? Polityka a �ycie zbiorowe................... 93 1. Samotny w t�umie ............................................. 93 2. �ywot nasz rozumny a samolubny.................................. 94 3. Buszuj�cy w mie�cie............................................ 95 4. T�umna ucieczka przed wi�ziami................................... 97 5. Wi�niowie skuteczno�ci......................................... 98 6. Samotno�� polskiego t�umu....................................... 99 7. C� po wsp�lnocie............................................. 100 II. Polityka z perspektywy teoretycznej i socjopolitycznej O. Cetwi�ski Polityka jako gra subracjonalna ......................... 105 B. Kaczmarek Polityka jako proces organizacji �ycia spo�ecznego ........... 116 1. Polityka jako organizacja w sensie prakseologicznym..................... 117 2. Polityka jako organizacja w uj�ciu systemowym......................... 118 3. Polityka jako organizacja w rozumieniu psychosocjologicznym .............. 120 4. Polityka jako organizacja w rozumieniu ekonomii koszt�w transakcyjnych...... 121 5. Polityka jako organizacja w uj�ciu interpretatywnym..................... 122 6. Konkluzje................................................... 125 B. Kaczmarek Polityka - problem w�adzy, czy problem w�asno�ci. W�asno�� jako przes�anka w�adzy...................................... 127 1. Czym jest w�adza?............................................. 128 2. Przes�anki w�adzy.............................................. 136 3. W�asno�� w sensie prawnym a w sensie socjoekonomicznym ............... 138 4. W�asno�� w sensie socjoekonomicznym jako faktyczne dysponowanie. W�asno�� jako w�adza ekonomiczna................................. 139 5. W�asno�� w sensie socjoekonomicznym jako ca�okszta�t stosunk�w ekonomicznych ............................................... 141 6. W�adza a w�asno�� w interpretacji ekonomii koszt�w transakcyjnych ......... 144 7. Interpretacja R. Pipes'a ......................................... 145 8. Stanowisko S. Kozyr-Kowalskiego.................................. 147 9. W�asno�� jako przes�anka w�adzy .................................. 151 10. W�adza i w�asno�� a proces oligarchizacji. Polityka jako oligarchizacja �ycia spo�ecznego.................................................. 153 F. Go�embski Kategoria przestrzeni jako metafora polityki................ 157 1. Uwagi wst�pne ............................................... 157 2. Przestrze� naturalna a przestrze� symboliczna ......................... 160 3. Organistyczne uj�cie przestrzeni ................................... 162 4. Koncepcje geopolityczne......................................... 164 5. Absolutyzacja przestrzeni - geopolityka sakralna........................ 168 6. Przestrze� jako metafora polityczna................................. 170 III. Kultura polityczna i spo�ecze�stwo obywatelskie T. Filipiak Polityka jako kultura polityczna - aspekty komparatystyczne ....... 172 1. Wprowadzenie................................................ 172 2. Model kultury politycznej i polityka pojmowana jako narz�dzie............. 176 3. Polityka jako kultura polityczna.................................... 182 4. Kultura i antykultura polityczna ................................... 189 5. Kultura polityczna - business - polityka.............................. 193 6. Nieograniczono�� w�adzy a przestrze� kultury politycznej ................. 197 7. Rutyna polityczna a kultura polityczna............................... 201 8. Czy kultura polityczna ogranicza techniki wykonywania w�adzy?............. 202 9. Kultura polityczna jako katalizator mechanizm�w rz�dzenia................ 205 10. Naga w�adza czy znajomo�� nagich fakt�w............................ 210 11. Zamiast zako�czenia - problemy dyskusyjne .......................... 212 E. Tamawski Stara i nowa polityka................................ 220 1. Co to jest polityka i kto mo�e by� politykiem.......................... 222 2. Pokolenia i polityka............................................ 222 3. Bezpa�stwowo, europejsko i skutecznie.............................. 223 4. Lud, politycy i prorocy.......................................... 224 5. Gdy nowa polityka jest problemem................................. 224 6. Kiedy powr�t do etyki nie jest najlepszym rozwi�zaniem.................. 225 7. Czy to dobrze, �e warto�ci zast�puj� polityk�? ......................... 227 B. Go��biowski Polityka jako samorz�dno��.......................... 230 1. Polityka samorz�dno�ci.......................................... 232 2. W�adza pa�stwowa w odwrocie, samorz�dno�� w natarciu................. 234 M. Jaworowska Polityka jako obywatelstwo .......................... 238 IV. Rynek polityki T. Bodio Polityka jako sztuka bycia wybranym....................... 250 1. Polityka �bez ideologii" ......................................... 250 2. W s�u�bie �demokracji rynkowej" .................................. 251 3. Transakcje na rynku demokracji politycznej ........................... 252 4. Zagorzali wyznawcy �ideologii rynkowej"............................. 253 5. Komercjalizacja - demokratyzacja polityki ............................ 253 6. Perfidna mistyfikacja demokracji i jej konsekwencje ..................... 254 L Szczeg�a Polityka jako marketing............................... 257 1. Istota i geneza marketingu politycznego.............................. 259 2. Demokracja i liberalizm a narodziny rynku politycznego.................. 263 3. Konsekwencje i perspektywy...................................... 266 E. Marciniak Polityka jako sztuka kreowania wizerunku.................. 274 \. Spektakl polityki P. �ukomski Polityka jako teatr .................................. 283 1. Cz�owiek jako aktor............................................ 284 2. Dramat polityczny, czyli gra pozor�w................................ 286 3. Polityka jako przeznaczenie....................................... 289 M. Karwat Polityka jako festiwal hipokryzji .......................... 291 1. Poj�cie ob�udy................................................ 293 2. Odmiany hipokryzji............................................ 297 3. Przewrotny �pryncypialny" relatywizm ............................... 301 4. Pod�o�e zjawiska .............................................. 310 5. Pobudki i intencje ob�udy........................................ 312 6. Ob�uda jako specjalno�� polityki................................... 314 M. Karwat Polityka jako maskarada interesowno�ci..................... 317 1. Wzgl�dno�� bezinteresowno�ci .................................... 319 2. R�ne barwy interesowno�ci...................................... 320 3. Interesowno�� jako chleb powszedni ................................ 321 4. Polityka jako bazar interesowno�ci.................................. 323 5. �wiadomo�� i prezentacja w�asnej interesowno�ci ....................... 324 6. Dwuznaczna pomoc mi�dzynarodowa ............................... 332 M. Urban Polityka jako paranoja ................................. 337 1. Cz�owiek cz�owiekowi wrogiem - paranoja kliniczna..................... 337 2. Polityka jako sztuka identyfikacji wroga.............................. 339 3. Spiskowa teoria polityki - paranoja polityczna ......................... 340 VI. W konfrontacji z praktyk� T. Bodio, A.Chodubski Politologia jako futurologia..................... 343 1. Uwagi wst�pne ............................................... 343 2. Cel bada� politologicznych....................................... 345 3. Metody prognozowania ......................................... 349 4. Kilka refleksji o przysz�o�ci politycznej............................... 353 5. �wiadomo�� metodologiczna.................................... 365 E. Tarnowski Co to jest kapitalizm? ............................... 368 1. Wst�p...................................................... 368 2. Czy kapitalizm ma histori�? ...................................... 369 3. Co by�o, gdy nie by�o kapitalizmu? ................................. 369 4. Czy kapitalizm ma chrze�cija�skie korzenie? .......................... 371 5. Czy kapitalizm jest wynalazkiem �ydowskim?.......................... 374 6. Czy kapitalizm mo�na pogodzi� z socjalizmem? ........................ 374 7. Czy kapitalizm zapewnia r�wno��? ................................. 376 8. Czy kapitalizm jest kultur� �mierci?................................. 377 9. Czy kapitalizm polega na �miechu?................................. 377 10. Czy kapitalizm jest religi�?....................................... 378 11. Zako�czenie ................................................. 379 Contents Introduction (B. Kaczmarek)......................................... 9 M. Karwat On the cognitive status and advantages of metaphors............ 16 1. Metaphor as a borrowing........................................ 16 2. Three types of substitute modifiers ................................. 17 3. What does a metaphor metaphorize? ............................... 19 4. The �looking glass" stereotype of language ........................... 19 5. The litera� versus the coiwentional expression ......................... 20 6. A coiwentional series of associations................................ 22 7. Vividness - between the Uteral and astonishing associations................ 24 8. Two types of metaphors......................................... 27 9. A capacious mental shortcut...................................... 29 10. When are metaphors called for?................................... 30 11. Scholarly bias against metaphors................................... 31 12. The productivity of metaphors as a tool of scientific cognition.............. 32 13. The sense of such expressions as �politics as" ......................... 33 I. Politics in an anthropological and historiosophic perspective O. Cetwi�s�d Politics as an external reflection of self-image.................. 35 1. Man's contemporary philosophy ................................... 35 2. Anthropology of culture......................................... 37 3. Man as a political being......................................... 41 B. Garczy�ska Politics as recognition................................... 45 1. Dual forms of non-political recognition.............................. 46 2. Anthropology of recognition...................................... 48 3. Politics of negative recognition .................................... 54 4. Politics of a satisfying recognition .................................. 58 A. Warcha� Politics as a noesis of the world we experience.................. 63 1. The phenomenological perspective versus political science................. 63 2. �The world we experience" as a parallel of �noesis"..................... 67 3. The noetical foundation of the world we experience..................... 70 /. Kurowicta Triteness as a category of politics............................ 76 1. Politics as an object of cognizance.................................. 76 2. The category of triteness ........................................ 78 3. Politics as a figur� of triteness..................................... 81 5. Koz�owski Politics as a divine plan and an expression of God's will ......... 85 1. The fatalist idea of predestination in the thought of the Reformation ........ 85 . 2. Thomas Carlyle's providential heroes................................ 88 T. �yro What is the point of having a community? Politics and community life .. 93 1. Alone in the crowd ............................................ 93 2. Our rational but selfish lives...................................... 94 3. The Catcher in the city ......................................... 95 4. Fleeing from ties in great numbers ................................. 97 5. Prisoners of effectiveness ........................................ 98 6. The loneliness of the Polish crowd ................................. 99 7. What is the point of having a community?............................ 100 II. Politics from a theoretical and socio-political perspectwe O. Cetwi�ski Politics as a sub-rational gam�.............................. 105 B. Kaczmarek Politics as a process of organizing social life .................. 116 1. Politics as an organization in the praxeological sense .................... 117 2. Politics as an organization according to a systemie approach............... 118 3. Politics as an organization according to a psycho-sociological approach ....... 120 4. Politics as an organization according to transaction costs economics.......... 121 5. Politics as an organization in the interpretative approach ................. 122 6. Conclusions.................................................. 125 B. Kaczmarek Is politics a problem of power or one of ownership? Ownership as a premise of ownership................................ 127 1. What is power................................................ 128 2. Premises of power............................................. 136 3. Ownership in the lega� and socio-economic sense....................... 138 4. Ownership in the socio-economic sense as actual control ................. Ownership as economic power .................................... 139 5. Ownership in a socio-economic sense as the whole of economic relations...... 141 6. Power and ownership as interpreted by transaction costs economics.......... 144 7. The interpretation of R. Pipes .................................... 145 8. The standpoint of S. Kozyr-Kowalski................................ 147 9. Ownership as the premise of power ................................ 151 10. Power and ownership and the process of oligarchization. Politics as the oligarchization of social life ...................................... 153 F. Go�embski The category of space as a metaphor of politics................ 157 1. Introductory remarks........................................... 157 2. Natural versus symbolic space..................................... 160 3. Organist approach to space ...................................... 162 4. Geopolitical concepts........................................... 164 5. The absolutization of space - sacral geopolitics ........................ 168 6. Space as a political metaphor..................................... 170 III. Political culture and dvii society T. Filipiak Politics as political culture - comparative aspects ................. 172 1. Introduction ................................................. 172 2. A model of political culture and politics understood as a tool.............. 176 3. Politics as political culture ....................................... 182 4. Political culture and anti-culture ................................... 189 5. Political culture - business - politics ................................ 193 6. Unrestrictedness of power versus the sphere of political culture............. 197 7. Political routine and political culture................................ 201 8. Does political culture restrict the techniques of exercising power? ........... 202 9. Political culture as a catalyst of the mechanisms of governance ............. 205 10. Is it naked power or being familiar with the naked facts?................. 210 11. Instead of a conclusion - debatable issues............................ 212 E. Tarnawski Old and new politics ..................................... 220 1. What is politics and who can be a politician?.......................... 222 2. Generations and politics......................................... 222 3. Stateless, European and effective .................................. 223 4. The people, politicians and prophets................................ 224 5. When new politics becomes a problem .............................. 224 6. When a return to ethics is not the best solution........................ 225 7. Is it a good thing that values are taking the place of politics? .............. 227 B. Go��biowski Politics as self-government ............................... 230 1. The politics of self-government.................................... 232 2. State power in retreat, self-government on the offensive.................. 234 M. Jawomwska Politics as citizenship ................................... 238 IV The political market T. Bodio Politics as the art of being voted in............................. 250 1. Politics with �no ideology" ....................................... 250 2. In the service of �market democracy" ............................... 251 3. Transactions in the market of political democracy..........,............. 252 4. Fervent advocates of �market ideology".............................. 253 5. Commercialization - the democratization of politics..................... 253 6. The perfidious mystification of democracy and its conse�uences ............ 254 L. Szczeg�a Politics as marketing...................................... 257 1. The essence and origin of political marketing.......................... 259 2. Democracy and liberalism and the birth of a political market .............. 263 3. Conse�uences and perspectives.................................... 266 E. Maraciniak Politics as the art of creating images........................ 274 \. The spectade of politics P. �ukomski Politics as theater ........................................ 283 1. Man as actor................................................. 284 2. Political drama, in other words, keeping up appearances.................. 286 3. Politics as destiny.............................................. 289 M. Karwat Politics as a festival of hypocrisy.............................. 291 1. The concept of deceit .......................................... 293 2. Varieties of hypocrisy........................................... 297 3. Perverse fundamental relativism ................................... 301 4. The basis of this phenomenon .................................... 310 5. The motives and intentions of deceit................................ 312 6. Deceit as a political specialty ..................................... 314 M. Karwat Politics as a mas�uerade of self-interest ........................ 317 1. The relativity of selflessness...................................... 319 2. Different hues of self-interest..................................... 320 3. Self-interest as our daily bread .................................... 321 4. Politics as a bazaar of self-interest.................................. 323 5. The awareness and the presentation of one's own self-interest.............. 324 6. Equivocal international aid....................................... 332 M. Urban Politics as paranoia......................................... 337 1. Man is an enemy to man - clinical paranoia .......................... 337 2. Politics as the art of identifying the enemy............................ 339 3. Conspiracy theory of politics - political paranoia ....................... 340 VI. Confronted by practice T. Bodio, A. Chodubsk� Political science as futurology ...................... 343 1. Introductory remarks........................................... 343 2. The goal of political science research ............................... 345 3. Methods of forecasting.......................................... 349 4. Some thoughts on political future.................................. 353 5. Methodological awareness ....................................... 365 E. Tarnowski What is capitalism? ...................................... 368 1. Introduction ................................................. 368 2. Does capitalism have a history? ................................... 369 3. What was there when there was no capitalism? ........................ 369 4. Does capitalism have Christian roots?............................... 371 5. Is capitalism a Jewish uwention?................................... 374 6. Is capitalism compatible with socialism?.............................. 374 7. Does capitalism ensure e�uality?................................... 376 8. Is capitalism the culture of death?.................................. 377 9. Does capitalism consist in laughter? ................................ 377 10. Is capitalism a religion? ......................................... 378 11. Conclusion .................................................. 379 Bohdan Kaczmarek Wst�p Ksi��ka, kt�r� chcia�bym zarekomendowa� czytelnikowi jest kontynuacj� wydanej w 2001 roku pracy zatytu�owanej Metafory polityki. Jej generalnie przychylne przyj�cie a tak�e przekonanie, �e daleko jeszcze do wyczerpania tematu, zainteresowanie dalsz� wsp�prac� ze strony dotychczasowych autor�w, jak i ch�� wsp�dzia�ania kolejnych badaczy polityki, zadecydowa�y o tym, �e powsta�y Metafory polityki II. Zamys� badawczy obu prac jest podobny, szczeg�owo wyja�nia�em go we Wst�pie do Metafor polityki. Jego za�o�eniem jest przekonanie o potrzebie wieloaspektowego spojrzenia na polityk�, o konieczno�ci badania jej w ca�ej r�norodno�ci i zarazem kompleksowo�ci, �e wreszcie dobr� drog� do takiego uj�cia jest zastosowanie metafor jako narz�dzia metodologicznego. Metaforyczne definiowanie sensu polityki, pr�ba konstrukcji jej znacze� w oparciu o genera�izacj� aspekt�w zjawiska do poziomu jego istoty pozwala na ukazanie wielowymiarowo�ci polityki, wyzwala z gorset�w uproszcze� i scholastycznych schemat�w analizy, pozwala na absorpcj� tego, co najciekawsze i najbardziej inspiruj�ce, a zarazem pochodz�ce z bardzo r�nych intelektualnych �r�de�, szk� naukowych, kierunk�w badawczych, opcji ideowych i �wiatopogl�dowych. Stosowanie metafor to praca nie tylko na bazie posiadanej wiedzy, to tak�e zastosowanie wyobra�ni, bez kt�rej, jak to wiemy dzisiaj coraz bardziej, prawdziwie tw�rcza analiza rzeczywisto�ci nie jest mo�liwa. Wyobra�nia bowiem pozwala na znajdowanie swoistych poznawczych kluczy pozwalaj�cych na porz�dkowanie wiedzy, na jej interpretacj�, na zrozumienie i wyb�r z zalewu informacji tych, kt�re m�wi� co� istotnego, czasami tak�e nowego o tym, co nas interesuje. Pozwala na przestrzenne, panoramiczne ujmowanie zjawisk, na konstrukcj� ich modeli, cho�by poprzez nak�adanie na siebie i ��czenie w jeden ogl�d rzeczywisto�ci wielu jej metafor. Dekonstruowanie polityki na jej aspektowe oraz istotno�ciowe zarazem obrazy w postaci okre�lonych metafor oczywi�cie nie ko�czy pracy badawczej. Przed autorami, przed ka�dym z czytelnik�w otwiera si� w�wczas nast�pne wyzwanie. Wyzwanie kon- strukcji holistycznego, ca�o�ciowego i zarazem wielowymiarowego modelu teoretycznego, zawieraj�cego w sobie wiele, ale wyselekcjonowanych i jako� uporz�dkowanych metafor. Takiego modelu w tej ksi��ce nie proponujemy. Z r�nych powod�w. Po pierwsze nie s�dz�, aby�my byli, co do takiej konstrukcji zgodni i dostatecznie przygotowani koncepcyjnie. Po drugie wydaje si�, �e nie ods�onili�my wszystkich ukrytych porz�dk�w i wa�nych znacze� tego, co jest polityk�. Po trzecie mo�e po prostu jest jeszcze na to za wcze�nie, mo�e trzeba dalej szuka� odpowiedzi, konstruowa� w konsekwencji nowe metafory polityki i nie zamyka� wyobra�ni? Mo�e jeszcze dalej znajdujemy si� w plato�skiej jaskini naszych uproszczonych sposob�w my�lenia o polityce? A mo�e wreszcie marzenie o takim modelu uwsp�lniaj�cym na nowym jako�ciowo poziomie r�ne uprawnione sensy polityki jest po prostu, jak twierdz� niekt�rzy, nie-spe�nialne, cho� samo w sobie po�yteczne i bardzo motywuj�ce? Dajemy natomiast na pewno w tej ksi��ce sporo pomys��w interpretacji polityki, propozycji heurystycznych, punkt�w zaczepienia i temat�w do dyskusji i polemik, materia�u, kt�ry mo�e i nam i czytelnikom by� pomocny do prowadzenia dalszych bada�, formu�owania kolejnych, w tym bardziej zaawansowanych intelektualnie koncepcji. Ksi��ka ta nie jest wi�c jakim� zamkni�tym i zintegrowanym wyk�adem. Jest raczej rodzajem �g�o�nego my�lenia", bardziej wyrazem dzielenia si� z czytelnikiem poznawczymi dylematami ni� ich rozstrzyganiem. Ten spos�b prowadzenia debaty o istocie polityki wpisuje si� w szerszy dyskurs metodologiczny toczony nie tylko w naukach spo�ecznych. Je�li wczyta� si� w prezentowane opracowania, to �atwo mo�na dostrzec znacz�ce r�nice metodologiczne i teoretyczne wyst�puj�ce pomi�dzy ich autorami, a tak�e odmienno�ci formy i stylu narracji. Jednocze�nie sam fakt podj�cia refleksji o polityce w taki w�a�nie, akceptuj�cy odmienno�ci spos�b i przy wykorzystaniu metafor jako narz�dzia metodologicznego mo�e �wiadczy� o tym, i� przekonanie o wyczerpywaniu si�, a przynajmniej potrzebie sprawdzenia, falsyfikowania tradycyjnego paradygmatu polityki redukuj�cego jej istot� do kwestii w�adzy, nie by� obcy znacznej cz�ci autor�w prezentowanych w ksi��ce artyku��w. Niew�tpliwie mamy do czynienia z narastaniem w�tpliwo�ci co do skuteczno�ci badawczej dotychczasowego paradygmatu, pr�bami jego destrukcji i nie�mia�ymi jeszcze propozycjami konstrukcji nowych. W takiej sytuacji metoda metafor zdaje si� by� zupe�nie naturaln� drog� prowadzenia poszukiwa�. Mo�na przecie� zak�ada�, �e w�a�nie metafory, nadbudowane na nich modele tworz� tre�� wype�niaj�c� naukowe paradygmaty. A je�li uwa�a�, �e rozw�j nauki dokonuje si� nie tylko poprzez doskonalenie dotychczasowych paradygmat�w, ale r�wnie� poprzez ich wzruszanie i budowanie nowych, to przecie� dotyczy to tak�e refleksji politologicznej. Trzeba te� jednocze�nie pami�ta�, �e konstruowanie i rekonstruowanie metafor, np. polityki, pozwala tak�e na ich badanie i ewentualne falsyfikowanie, obna�a uproszczenia i schematy my�lowe, kt�re mog� poszczeg�lne metafory zawiera�1. Dyskusja na temat paradygmat�w i ich zmiany toczy si� zw�aszcza od Popperowskiej koncepcji fal-syfikacji i od opublikowania pracy T. S. Kuhna, Struktura rewolucji naukowych, Warszawa 1968, nabiera nowych rumie�c�w w debatach postmodernist�w i krytyce tradycji pozytywistycznej i neopozy-wistycznej w nauce i wyra�a si� m.in. w opozycji pomi�dzy rozumieniem nauki jako wiedzy obiektywnej 10 Na Metafory polityki II z�o�y�y si� dwadzie�cia cztery opracowania przygotowane przez dziewi�tnastoosobowy zesp� autor�w reprezentuj�cych wiele specjalno�ci nauk spo�ecznych i politycznych, rekrutuj�cych si� z r�nych, nie tylko polskich, uczelni. Trzon zespo�u stanowi� pracownicy i wsp�pracownicy Zak�adu Filozofii i Socjo-logii Polityki Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, kierowanego przez prof.dr hab. Bronis�awa Go��biowskiego, a projekt uda�o si� zrealizowa� dzi�ki wsparciu finansowemu udzielonemu przez Instytut Nauk Politycznych oraz Wydzia� Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW. Ksi��ka zosta�a nieco arbitralnie i umownie podzielona na sze�� rozdzia��w, z kt�rych pierwszy interpretuje polityk� z perspektywy antropologicznej i historiozoficznej, drugi dokonuje jej ogl�du z pozycji teorii i socjologii polityki, trzeci prezentuje punkt widzenia badaczy kultury politycznej i spo�ecze�stwa obywatelskiego, czwarty wychodzi z analogii polityki i rynku, pi�ty traktuje o polityce jako o swoistym spektaklu, sz�sty wreszcie zawiera opracowania pozostaj�ce wyra�nie w zwi�zku z potrzebami konfrontacji z praktyk� spo�eczn�. Jednocze�nie taka pr�ba systema-tyzacji wywod�w nie ma istotniejszego znaczenia, wiele opracowa� wymyka si� takim klasyfikacjom, a kolejno�� i porz�dek metafor tak naprawd� mog�yby by� z pewno�ci� zupe�nie inne. Przegl�d r�nych interpretacji polityki poprzedza artyku� M. Karwata O statusie poznawczym i zaletach metafor. Stanowi on swoiste metodologiczne obja�nienie pogl�du autora na zastosowan� w ksi��ce metod�, odzwierciedla w istotnym stopniu spos�b my�lenia pozosta�ych wsp�autor�w, cho� - jak s�usznie zauwa�y� w swej recenzji ksi��ki prof. Stanis�aw Filipowicz - raczej jest rodzajem motta ni� credem. Jest tak�e odpowiedzi� na zdarzaj�ce si� niekiedy uprzedzenia wobec metody metafor. Autor zwraca m.in. uwag� na potrzeb� rewizji wyobra�e� o j�zyku nauki, na jego tak�e kreacyjne funkcje, analizuje rodzaje metafor, w tym tradycje j�zyka polskiego w tym zakresie. O. Cetwi�ski artyku�em zatytu�owanym Polityka jako zewn�trzne odbicie autowize-runku otwiera rozdzia� I ksi��ki prezentuj�cy g��wnie artyku�y inspirowane dorobkiem antropologii i historiozofii. Autor nawi�zuje do filozofii Plessnera i traktuje polityk� jako nieprzezwyci�alny element cz�owieczego losu. a rozumieniem jej jako praktyki, kt�rej celem jest �czynienie przewidywa�, na kt�rych wynikach mo�emy oprze� si� tak, by nie da� si� zaskoczy�". Nauka pojmowana jest w�wczas r�wnie� jako, a mo�e przede wszystkim, dzia�anie, interweniowanie w �wiat. Zob. M. Sikora, Kr�gi kompetencji nauki: od wiedzy obiektywnej do praktyki laboratoryjnej, w: J. Go�kowski, P Kisiel, Kr�gi kompetencji i perspektywy poznawcze, Krak�w 1999. Zob. tak�e inne opracowania w tym zbiorze oraz np. A. Motycka [red.], Wiedza a warto�ci, Warszawa 2001; A. Giddens, Nowe zasady metody socjologicznej, Krak�w 2001. Nauk� wreszcie mo�na interpretowa� jako mechanizm przemocy symbolicznej, co zw�aszcza w analizie polityki warte jest specjalnego potraktowania. Zob. P. Bourdieu oraz L. D. Vacquant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Warszawa 2001. Klasyczn� prac� o roli metafor w poznaniu jest ksi��ka G. La-koffa, M. Johnsona, Metafory w naszym �yciu, Warszawa 1988. Jej autorzy podkre�laj� zreszt� w kon-luzjach szczeg�ln� rol� metafor w polityce i ekonomii: �Jak wszystkie inne metafory, metafory polityczne i ekonomiczne mog� ukrywa� pewne aspekty rzeczywisto�ci. Jednak�e w dziedzinie polityki i ekonomii metafory znacz� jeszcze wi�cej, poniewa� ograniczaj� nasze �ycie. Metafora w systemie politycznym i ekonomicznym z powodu ukrywania pewnych aspekt�w mo�e prowadzi� do degradacji cz�owieka" (s. 264). Mo�na doda� wi�c, �e tym bardziej metafory trzeba wnikliwie bada�. 11 B. Garczy�ska w pracy Polityka jako uznanie nawi�zuje z kolei do A. Kojeve i jego odczytania filozofii Hegla. Wychodzi z za�o�enia, �e kluczem do zrozumienia polityki jest cz�owiek, bez wzgl�du na to z ramienia jakiej nauki b�dziemy do tego celu d��y�. Polityk� za� traktuje jako syntez� sprzeczno�ci �ycia spo�ecznego, podkre�la znaczenie ludzkiej negacji przejawiaj�cej si� w Walce lub Pracy, w emancypacji uznania. Dla A. Warcha�a polityka jest rozumieniem i kreowaniem rzeczywisto�ci przez aktora bior�cego udzia� w �yciu wsp�lnoty. W artykule Polityka jako noeza prze�ywanego �wiata autor podkre�la znaczenie fenomenologicznej perspektywy w pojmowaniu polityki, zwraca tak�e uwag� na rol� warto�ci i moralno�ci w polityce. J. Kurowicki zatytu�owa� swoje opracowanie Prozaiczno�� jako kategoria polityki. Autor koncentruje swoj� uwag� na problemie polityki jako osobnego przedmiotu poznania wskazuj�c m.in. na rol� Machiavellego w ukazaniu swoisto�ci tego, co polityczne, traktuje polityk� jako prozaiczno��, jako przeciwstawienie heroiczno�ci, nawi�zuj�c w tym wzgl�dzie do filozofii Hegla. S. Koz�owski w artykule Polityka jako boski plan i wyraz bo�ej woli podejmuje m.in. kwesti� znaczenia idei predystynacji w tradycji chrze�cija�skiej, wskazuje na zwi�zki pomi�dzy etyk� protestanck� a sposobem sprawowania w�adzy i uprawiania polityki, a tak�e nawi�zuje do swoich rozwa�a� z Metafor polityki na temat roli wielkich jednostek w historii. Artyku� T. �yro zatytu�owany C� po wsp�lnocie? Polityka a �ycie zbiorowe nawi�zuje do dylemat�w wsp�lnotowo�ci ludzkiej egzystencji obecnych w historii my�li spo�ecznej i filozoficznej. Zwraca uwag� na rol� warto�ci w polityce, na obecne w polskiej �wiadomo�ci mityczne pojmowanie angloameryka�skiej wersji kapitalizmu, na potrzeb� pow�ci�gliwo�ci w przyjmowaniu liberalnej utopii. Rozdzia� II zawiera konstrukcje metafor polityki formu�owane g��wnie z perspektywy teorii i socjologii polityki. Otwiera go artyku� O. Cetwi�skiego Polityka jako gra subracjonalna. Autor wychodzi z za�o�enia, �e g��wnym w�tkiem narracji politologicz-nej jest wyja�nianie decyzji politycznych i proponuje w tym zakresie odwo�anie do modeli gry. Zwraca uwag� na problem wewn�trznej sprzeczno�ci za�o�enia o racjonalno�ci zastosowanego do sytuacji niepewno�ci. W opracowaniu Polityka jako proces organizacji �ycia spo�ecznego przedstawione jest ujmowanie polityki jako organizacji w r�nych wymiarach, wynikaj�cych m.in. z r�nego z kolei sposobu pojmowania organizacji. Metafora organizacji traktowana jako rdzenna metafora polityki pozwala na relatywnie szerokie i wieloaspektowe rozumienie polityki i zdaje si� by� jedn� z mocniejszych, bo odkrywaj�cych wiele z istoty polityki, jej metafor. Polityka tylko pozornie jest przede wszystkim problemem w�adzy. Tak naprawd� o wiele istotniejsze okazuje si� to, �e procesy polityczne s� warunkowane i kreuj� stosunki w�asno�ciowe, �e polityczna gra, tocz�c si� na powierzchni zjawisk o w�adz�, w rzeczywisto�ci toczy si� o w�asno��. Tak� tez� pr�buj� przeanalizowa� w artykule zatytu�owanym Polityka - problem w�adzy, czy problem w�asno�ci, ko�cz�c go pewnymi hipotezami na temat znaczenia procesu oligarchizacji i mo�liwo�ci spogl�dania na polityk�, jako na uniwersalny mechanizm oligarchizacji. E Gotembski swoje rozwa�ania zatytu�owa� Kategoria przestrzeni jako metafora polityki. Analizuje w nim bogat� histori� interpretacji polityki nawi�zuj�cych do katego- 12 rii przestrzeni. Zwraca uwag� na zwi�zki �rodowiska naturalnego i spo�ecznego oraz problem przestrzeni symbolicznej i sakralizacji przestrzeni, na poj�cie przestrzeni politycznej i implikacje tej metafory dla badania polityki. Rozdzia� III zawiera artyku�y analizuj�ce polityk� przede wszystkim przez pryzmat problem�w kultury politycznej i spo�ecze�stwa obywatelskiego. Otwiera go praca T. Fi-lipiaka Polityka jako kultura polityczna - aspekty komparatystyczne. Pod tym nieco prowokacyjnym tytu�em autor rozwija i uzasadnia sw�j od lat konsekwentnie prezentowany pogl�d o kulturze politycznej rozumianej normatywnie i aksjologicznie, o komplementar-no�ci nauki o polityce i polityki, o uciele�nianiu przez kultur� polityczn� idea�u Rozumu. Takie uj�cie zagadnienia pozwala z kolei na sformu�owanie wielu celnych spostrze�e� na temat natury zjawisk politycznych i zagro�e� wsp�czesnego �ycia politycznego. E. Tarnawski w artykule Stara i nowa polityka, nawi�zuj�c m.in. do my�li Ortegi y Gasseta i uwzgl�dniaj�c hiszpa�sk� perspektyw� stara si� oryginalnie odczyta� uniwersalne problemy polityki, w tym i polskiej sceny politycznej czas�w transformacji, silnie przy tym akcentuj�c potrzeb� socjologicznego uprawiania refleksji politologicz-nej i kulturowy kontekst polityki. Samorz�dno�� w centrum politycznej sfery �ycia spo�ecznego sytuuje B. Go��biow-ski w artykule Polityka jako samorz�dno��. Zwraca w nim uwag� na wzrost znaczenia samorz�dno�ci i malej�c� rol� pa�stwa w polityce, �odpa�stwowienie" obywatelsko-�ci, konieczno�� przezwyci�enia deficytu demokracji. Analizuje przesuwanie si� punktu ci�ko�ci polityki od aktywno�ci elit do obywatelskiej partycypacji, od demokracji przedstawicielskiej do p� bezpo�redniej. Rozdzia� zamykaj� rozwa�ania M. Jaworowskiej na temat Polityki jako obywatelstwa. Autorka analizuje m.in. poj�cia polityki, w�adzy, demokracji i obywatelstwa, a tak�e podkre�la znaczenie obywatelskiej edukaqi. WIV rozdziale autorzy koncentruj� si� na r�nych aspektach b�d�cych konsekwencj� rynkowej analogii polityki. W otwieraj�cym ten obszar zagadnie� artykule Polityka jako sztuka bycia wybranym T. Bodio zdecydowanie i przenikliwie demaskuje prawdziwe oblicze tzw. �polityki bez ideologii", pokazuje konsekwencje uprawiania polityki jak biznesu, przemian� demokracji w �polityczny kicz w demokratycznym opakowaniu", na tym tle odnosi si� tak�e do transakcyjnej ewolucji polskiej polityki, uprawianej niejednokrotnie w formie �bazarowej demokraqi". Pr�b� ca�o�ciowego spojrzenia na Polityk� jako marketing przedstawia artyku� L. Szczeg�y. Analizuje on tendencj� do marketyzacji polityki, staraj�c si� zidentyfikowa� jej �r�d�a a tak�e granice oraz prognozuj�c dalszy wzrost wp�ywu marketingu na polityk�. Zwraca uwag�, i� mechanizmy rynkowej konkurencji rozwin�y si� wcze�niej ni� rynek polityczny i demokracja wyborcza, a tak�e na konsekwencje rynkowo�ci w polityce nie tylko w postaci demobilizacji elektorat�w, post�puj�cej deprecjacji polityki i polityk�w w �wiadomo�ci spo�ecznej, ale tak�e na konsekwencje dla samych polityk�w, kt�rzy w coraz wi�kszym stopniu staj� si� zak�adnikami sponsor�w i marketingowych doradc�w, partie polityczne za� przyjmuj� posta� wirtualnych kadrowych karteli, w kt�rych podmiotowo�� trac� sami politycy. Rozdzia� ko�czy opracowanie E. Marciniak Polityka jako sztuka kreowania wizerunku. Autorka skupia uwag� na zachowaniach autoprezentacyjnych w polityce, na 13 znaczeniu kreowania publicznego wizerunku niejednokrotnie istotnie odleg�ego od prawdziwej to�samo�ci politycznych aktor�w. Podkre�la tak�e, i� polityka jest obszarem, w kt�rym ci�gle spotyka� si� b�d� �twarze" i �maski". Ten ostatni w�tek rozwijany jest szerzej w rozdziale V, w kt�rym punktem odniesienia jest pojmowanie polityki jako spektaklu. Rozpoczyna rozdzia� tekst P. �ukom-skiego Polityka jako teatr. Stwierdza on m.in., �e polityka to teatr �ycia, a nie rola spo�eczna gotowa do odegrania, �e j�zyk jest kluczowym medium autoinscenizacji, analizuje teatralna metafor� polityki. M. Karwat w artykule Polityka jako festiwal hipokryzji dochodzi do smutnej konstatacji, �e nie istnieje polityka niezak�amana. Analizuje przejawy ob�udy i hipokryzji w polityce oraz ich �r�d�a, traktuj�c je jako w znacznym stopniu nieuchronn� specjalno�� polityki, zmusza do refleksji i stawiania pyta�, czy nie jest te� i tak, �e przekonanie o genetycznej hipokryzji i ob�udzie polityki nie jest sposobem rozgrzeszania ob�udnik�w i powodem pog��biaj�cego si� dystansu do polityki zwyk�ych, mo�e jednak uczciwych ludzi? Mo�e jest te� i tak, �e wsp�cze�nie problemem jest nie tyle maskowanie hipokryzji zasadami, co programowa, manifestacyjna i realizowana powszechnie w praktyce niech�� do wszelkich zasad i wi���cych zobowi�za�? W kolejnym opracowaniu Polityka jako maskarada interesowno�ci M. Karwat poddaje analizie zjawisko bezinteresowno�ci i wskazuje na jego wzgl�dny charakter. Dowodzi powszechnej obecno�ci interesowno�ci w polityce, nawet w�wczas, gdy aktorom wydaje si�, �e bezinteresownie s�u�� s�usznej sprawie, rozwija odpowied� na pytanie o sens rozwiewania w tych czasach aureoli niezwyk�o�ci i wr�cz �wi�to�ci nad g�owami ludzi szlachetnych, poczciwych, bardzo przyzwoitych i bardzo �niepraktycznych". Prowokuje w konsekwencji pytanie o status i nieuchronno�� politykierstwa i jego ideologiczne uzasadnienia. Rozdzia� ko�czy artyku� M. Urban Polityka jako paranoja. Autorka wskazuje na podobie�stwo niekt�rych w�a�ciwo�ci polityki i zachowa� polityk�w do objaw�w paranoi, na czynniki, kt�re mog� sprzyja� sk�onno�ci do paranoi w polityce, znaczenie postrzegania polityki jako sztuki identyfikacji wroga i rol� spiskowej teorii polityki. W rozdziale V zamieszczone zosta�y artyku�y nieco wykraczaj�ce poza podstawow� formu�� ksi��ki i b�d�ce pr�b� politologicznego zmierzenia si� z niekt�rymi wyzwaniami praktyki spo�ecznej. Opracowanie T. Bodio i A. Chodubskiego Politologia jako futurologia w systematyczny spos�b prezentuje prognostyczn� misj� politologii oraz zawiera sporo przemy�le� na temat metodologii i metodyki prognozowania zjawisk politycznych. Zestawiaj�c je z generalnym przes�aniem i metodologi� ksi��ki wyra�nie wida�, jak istotne znaczenie w wype�nianiu przez refleksj� politologiczn� roli futurologii mog� mie� metafory i wyobra�nia. Rozwa�ania E. Tarnawskiego prowadzone wok� tematu Co to jest kapitalizm? niejednokrotnie prowokowa� mog� do przemy�le� i polemiki na temat natury wsp�czesnego kapitalizmu. Autor ukazuje m.in. kulturowy i polityczny wymiar kapitalizmu, dostrzegaj�c w tych obszarach przede wszystkim, a nie w sferze ekonomicznej, jego podstawowy sens. Kapitalizm jest - zdaniem Tarnawskiego - przede wszystkim globaln� organizacj� w�adzy opartej na nier�wno�ci i kultur�, w kt�rej kult �mierci przeplata si� z kultem �miechu, wreszcie now� religi� zrodzon� z pogardy dla uczucia wsp�czucia. 14 Pytania o kapitalizm mog� by� ca�kiem interesuj�c� point� pyta� o wsp�czesn� istot� polityki. Na tym wi�c tek�cie ko�czy si� rozdzia� VI i ca�a ksi��ka. Czy ko�czy si� te� projekt badawczy, kt�rego jest plonem - trudno powiedzie�. Na pewno wiele jeszcze metafor polityki pozostaje do identyfikaqi i wiele jeszcze metafor polityki warto zbada�. 15 Miros�aw Karwat O statusie poznawczym i zaletach metafor J�zyk metafor kojarzy si� przede wszystkim z dzia�alno�ci� artystyczn�. I rzeczywi�cie, dziedziny tw�rczo�ci obfituj�ce w metafory i ��yj�ce metaforami" to przede wszystkim literatura i sztuka. Przypomnijmy chocia�by alegorie w rze�bie, malarstwie, poezji i oczywi�cie w bajkopisarstwie. Metaforyczne �rodki wyrazu spotkamy r�wnie� w muzyce: np. obrazowe efekty d�wi�kowe o wymowie tyle� ilustracyjnej, co symbolicznej - motyw losu �pukaj�cego do naszych drzwi" w V symfonii Beethovena, taniec ze �mierci� w Valse triste Sibeliusa. Metaforyczne s� nasze skojarzenia z brzmieniem instrument�w: �piewno�� skrzypiec czy wiolonczeli, ob�j mi�osny, p�acz czy �miech klarnetu. Metafor� jest ju� tak - wydawa�oby si� - czysto techniczna terminologia, jak okre�lenie tempa, kt�re traktowane jest jako odpowiednik nastroju (allegro - weso�o, pr�dko, �wawo; largo - bardzo powoli, szeroko, rozlewnie). Czym s� metafory? Czy metafory mog� nas czego� nauczy� (o, przepraszam, to ju� wyra�enie metaforyczne)? Czy jest miejsce dla metafor w �powa�nej" (pardon, to zn�w metafora) nauce? 1. Przeno�nia jako zapo�yczenie Klasyczn� definicj� metafory znajdujemy ju� Arystotelesowskim traktacie Poetyka: Metafora jest to przeniesienie nazwy jednej rzeczy na inn�; z rodzaju na gatunek, z gatunku na rodzaj, z jednego gatunku na inny, lub te� przeniesienie nazwy z jakiej� rzeczy na zasadzie analogii1. Mamy tu wi�c zapo�yczenie okre�lenia z innej dziedziny lub z innego poziomu opisu zjawiska; przeniesienie okre�lenia odnosz�cego si� pierwotnie do jakiego� zja- 1 Arystoteles, Retoryka. Poetyka, PWN, Warszawa 1988, s. 351-352. 16 wiska w inny kontekst. Zwr��my uwag� na rozdwojenie przytoczonej formu�y. Nie jest to powt�rzenie ani przypadek. Przenosimy w ramach jednej ca�o�ci (wtedy zapo�yczamy terminologi� odnosz�c� si� do innych element�w lub poziom�w zorganizowania) lub te� pomi�dzy ca�o�ciami odr�bnymi, a potraktowanymi niepodzielnie. Przyk�ad pierwszej kategorii to �z�o�liwa uwaga" (intencja podmiotu wypowiedzi potraktowana jako cecha samej wypowiedzi); �dobros�siedzkie stosunki" mi�dzy pa�stwami (zapo�yczenie terminologii ze sfery codziennego �ycia mikrospo�ecznego). Przyjrzyjmy si� te� skr�towi �bohaterska armia". Bohaterstwo to realna cecha niekt�rych �o�nierzy. Jest to r�wnie� po��dana cnota usilnie wpajana pozosta�ym, z zach�t� do na�ladownictwa. Mo�e by� r�wnie� zbiorow� postaw� wymuszon� przez sy-tuaq'�. Niekorzystny uk�ad si�, �przyci�ni�cie do muru", poczucie desperacji, kalkulacja �nie mamy ju� nic do stracenia" (mo�e poza honorem), silne poczucie krzywdy, potrzeba przetrwania i ��dza rewan�u - to splot takich r�norodnych czynnik�w (a niekoniecznie statystyczna suma indywidualnych postaw wiary, odwagi cywilnej, waleczno�ci, nieugi�to�ci i po�wi�cenia) zrodzi� mo�e godne zachowanie i wyczynowe funkcjonowanie armii jako ca�o�ci. Metafora polega tu na tym, �e cechy z r�nych poziom�w i przekroj�w funkcjonowania ca�o�ci podajemy jako cech� bezpo�rednio charakteryzuj�c� dan� ca�o��. A oto przyk�ad drugiej kategorii: �pogodne usposobienie". Wyra�enie �pogodny" zapo�yczone jest ze sfery zjawisk atmosferycznych; okre�lenie synoptyczne przeniesiono do dziedziny nastroj�w ludzkich, trwa�ych nastawie� cz�owieka do siebie i do innych. Na tej samej zasadzie poj�cie �klimat" bywa odnoszone do charakteru stosunk�w mi�dzyludzkich i kultury wsp�ycia (wyra�enia: klimat spo�eczny, atmosfera w zespole). Jeszcze wyra�niejszy przyk�ad przeniesienia przez analogi�: przeniesienie terminu �klucz" z przedmiotu do zamykania i otwierania drzwi na niepowtarzalny zestaw znak�w lub danych (kod, szyfr) umo�liwiaj�cych odczytanie tekstu w innym przypadku niedost�pnego; �kocie �by" (rodzaj bruku), �kocie oczy" (kszta�t reflektor�w samochodowych). 2. Trzy rodzaje okre�le� zast�pczych Imaginacja pobudzona przez potrzeb� albo nami�tno�� data pocz�tek przeno�niom, lecz widzieli�my ju�, �e imaginacja ludzka nie dzia�a dowolnie i w ��czeniu wyobra�e� trzyma si� pewnych praw i nie mo�e ��czy� z sob� rzeczy zupe�nie przeciwnych. Trzyma si� ona r�nych wzgl�d�w, jako to: podobie�stwa, sp�bytno�ci, czasu, miejsca, skutku lub przyczyny. Niekt�rzy podobie�stwo po�o