A. Kelm Formy opieki nad dzieckiem WSiP Warszawa 1983 PRZEDMOWA DO WYDANIA DRUGIEGO Przed stu laty, w 1882 roku, wydana zosta�a w Warszawie w znanej drukarni nak�adowej Jana Noskowskiego przy ul. Mazowieckiej ksi��ka pt.: Niedole dzieci�ce.1 Na tre�� dzie�a sk�ada�o si� obok wst�pnej rozprawy Adama Goltza pt.: Og�lny pogl�d na kwesti� opieki nad dzie�mi obszerny zarys stowarzysze� i instytucji opieki nad dzieckiem zagranic� w opracowaniu Aleksandra Moldenhawera', szereg rozpraw przedstawiaj�cych "obecny stan opieki nad dzie�mi w Warszawie i jej okolicach" autorstwa wybitnych lekarzy i pedagog�w, jak Stanis�aw Markiewicz, Wiktoryn Kosmowski, Eryk Jachowicz, Jan Jele�ski, oraz tekst projektu statutu Towarzystwa Przyjaci� Dzieci przed�o�onego w�adzom do zatwierdzenia. Na stronie tytu�owej dzie�a znajdujemy informacj�: wydano ,,staraniem mi�o�nik�w wieku dzieci�cego". Kt� to byli ci "mi�o�nicy wieku dzieci�cego"? Analiza sk�adu autor�w dzie�a daje wyra�n� odpowied� na to pytanie. By�o to grono os�b, lekarzy, pedagog�w, filantrop�w, przewa�nie zwi�zanych z Warszawskiem Towarzystwem Dobroczynno�ci, kt�rzy podj�li w tym czasie szersz� akcj� pomocy dzieciom osieroconym, opuszczonym i �yj�cym w n�dzy, niedo�ywionym i chorym, cz�sto zdemoralizowanym brakiem niezb�dnych dla �ycia warunk�w. Celem tej akcji mia�o by� powo�anie legalnego Towarzystwa Przyjaci� Dzieci, a wydawnictwo "Niedole dzieci�ce" mia�o stanowi� uzasadnienie potrzeby zorganizowanej opieki nad dzieckiem. Zamierzeniem autor�w jest - pisano w dziele - aby ksi��ka "wzbu- 1 Niedole dzieci�ce.' Wydane staraniem mi�o�nik�w wieku dzieci�cego. ^Warszawa. W drukarni Noskowskiego ulica Chmielna N. 11. 1882.a w czytelniku uznanie potrzeby w naszym kraju Towarzystwa Przyjaci� Dzieci i zach�ci�a do gorliwego w podj�tych usi�owaniach ... wsp�udzia�u". Celu bezpo�redniego nie uda�o si� osi�gn��. Towarzystwo Przy-^ jaci� Dzieci nie uzyska�o akceptacji w�adz zaborczych. Obok jednak wielkiej warto�ci �r�d�owej i dokumentacyjnej dla stanu i potrzeb opieki nad dzieckiem w Warszawie w ko�cu XIX wieku przyczyni�o si� to dzie�o do szerokiego u�wiadomienia rozmiaru potrzeb opieku�czych i poszerzania kr�gu "mi�o�nik�w wieku dzieci�cego", kt�rzy podejmowali coraz bardziej doskonalone i skuteczne akcje opieki nad dzieckiem. Stanowi�o wi�c dzie�o to niejako kamie� w�gielny pod wielki rozw�j opieki nad dzieckiem ju� o charakterze instytucjonalnym po odzyskaniu niepodleg�o�ci, kt�rego zasi�g i dynamik� przedstawiaj� liczne �r�d�owe studia. Problematyk� dziecka i jego potrzeb podj�a w�wczas nowa generacja pedagog�w, a w�r�d nich osobisto�ci tej miary, co Maria Grzego-rzewska, Helena Radli�ska, Janusz Korczak, Kazimierz Je�ewski, J�zef Czes�aw Babicki, J�zef Jak�bkiewicz. Ksi��ka Albina Kelma pt.: Formy opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej analizuje wsp�czesny etap rozwoju tej wa�nej dziedziny pracy wychowawczej. W stuletnim okresie, jaki dzieli ksi��k� Kelma od Niedoli dzieci�cych z 1882 roku, wiele si� dokona�o zmian w warunkach i samym poj�ciu opieki nad dzieckiem. Poj�cie niedola - synonim krzywdy spo�ecznej - znik�o, przynajmniej w naszych warunkach, ze s�ownictwa opieku�czego - wyr�wnywanie warunk�w �yciowych przesz�o z dziedziny filantropii do kategorii podstawowych zada� o�wiaty i wychowania. Nie zmieni�a si� jednak ani nie uleg�a zmniejszeniu odpowiedzialno�� spo�eczna za warunki i losy wst�puj�cej w �ycie spo�eczno�ci dzieci�cej. Jak przed laty - �r�d�o i podstaw� tej odpowiedzialno�ci stanowi wra�liwo�� na potrzeby dziecka, gotowo�� s�u�by dziecku i jego potrzebom w ka�dej sytuacji i w ka�dym obszarze spo�ecznej i profesjonalnej dzia�alno�ci. Dzi� r�wnie� mamy liczne przyk�ady ludzi, kt�rych mo�na okre�li� dawn� jak�e zaszczytn� nazw� przyjaci� wieku dzieci�cego. W tej kategorii mieszcz� si� i zawodowi. wychowawcy, i liczne gromady ludzi w r�nych formach manifestuj�ce humanitarn� wra�liwo�� na potrzeby dziecka, nie szcz�dz�ce wysi�ku w zaspokajaniu tych potrzeb. Pierwsze wydanie ksi��ki Albina Kelma ukaza�o si� w 1968 roku. Jest to wi�c ksi��ka znana dobrze polskim nauczycielom--opiekunom dzieci, od wychowawcy klasowego i wychowawcy �wietlic szkolnych poczynaj�c, nie m�wi�c o szerokich ju� dzi� kr�gach specjalist�w zatrudnionych w podstawowych instytucjach opieki nad dzieckiem, jak internaty szkolne i p�internaty, domy dziecka, pogotowia opieku�cze i inne plac�wki rozwijaj�ce planowe programy pomocy i wspierania rozwoju dziecka. W ksi��ce Kelma znajdzie Czytelnik szerok� ich panoram� �wiadcz�c� o rozleg�o�ci potrzeb opieku�czych i wachlarzu form ich zaspokajania. Pierwsze wydanie ksi��ki Kelma spe�ni�o sw� rol� w kszta�towaniu �wiadomo�ci opieku�czej nauczycieli, bo dla nich przede wszystkim by�a przeznaczona - zw�aszcza szk� podstawowych w mie�cie i na wsi; ukazywa�a bowiem nie tylko potrzeby typu socjalnego, ale i wychowawczej pomocy, kt�rych dziecko ma prawo oczekiwa� od spo�ecze�stwa i od swych bezpo�rednich wychowawc�w. W nowym wydaniu ksi��ka jest znacznie poszerzona, uzupe�niona dalszymi badaniami autora, kt�re rozwija od lat w ramach Katedry pedagogiki spo�ecznej Uniwersytetu Warszawskiego, spo�ytkowuje narastaj�c� literatur� przedmiotu, we fragmentach syntetycznych w�asne przemy�lenia i do�wiadczenia. W szczeg�lno�ci rozszerzeniu uleg�y problemy teoretyczne opieki nad dzieckiem, zagadnienia polityki opieku�czej i kszta�cenia kadr. W nowym wydaniu ksi��ka s�u�y� b�dzie nauczycielom, wychowawcom oraz licznym zespo�om pracownik�w spo�ecznych - mi�o�nikom wieku dzieci�cego. Ryszard Wroczynski WST�P Dzia�alno�� opieku�czo-wychowawcza w Polsce ma swoje dawne �r�d�a i tradycje. Szczeg�lne warunki rozwoju historycznego naszego narodu sprawi�y, �e od wielu wiek�w m�ode pokolenia Polak�w wzrasta�y w sytuacji zagro�enia. Kraj, przez kt�ry tak cz�sto przetacza�a si� wojna, kt�ry przez wiele lat walczy� o niepodleg�o�� i utrzymanie bytu narodowego, w kt�rym sprzeczno�ci klasowe zarysowa�y si� szczeg�lnie ostro, musia� mie� ogromne potrzeby w zakresie opieki nad dzieckiem. Specyficzn� cech� dzia�alno�ci ogieku�czo-wychowawczej w Polsce by�o to, �e jej nurt post�powy rozwija� si� poza dzia�alno�ci� czynnik�w oficjalnych, sprawuj�cych w�adz�, a niekiedy wbrew nim. Ujawni�o si� to ze szczeg�ln� si�� w okresie zabor�w, w latach mi�dzywojennych oraz w czasie ostatniej wojny. W�a�nie ta cecha specyficzna, maj�ca swoje �r�d�a w historii naszego narodu sprawi�a, �e problematyka opieki nad dzieckiem by�a bliska post�powym ruchom spo�ecznym, �e dzia�alno�� w tym zakresie rozwija�a si� pod ich wp�ywem. Walka o prawa dziecka wi�za�a si� z walk� o niepodleg�o�� kraju i wyzwolenie spo�eczne klas uciskanych, o wychowawczy charakter opieki, by�a protestem przeciw poni�aniu dziecka i wyrazem wiary w znaczenie i si�� wychowania. Zrozumienie i docenianie wzajemnego zwi�zku wychowania i opieki spowodowa�o, i� Polska Ludowa od pierwszych chwil swego powstania opowiedzia�a si� za rozwi�zaniem zada� opieku�czych w �cis�ym zwi�zku z zadaniami wychowawczymi. Znalaz�o to sw�j wyraz w decyzji Rady Ministr�w z 12 czerwca 1945 roku o przekazaniu Ministrowi O�wiaty spraw opieki nad dzieckiem od lat 3 do 18. W��czenie zada� opieku�czych do zakresu dzia�ania resortu o�wiaty wywar�o niema�y wp�yw na rozw�j ca�ego systemu o�wiaty i wychowania w Polsce. Wp�yw ten wyra�a si� nie tylko w rozszerzeniu systemu o nowe formy opieku�czo-wychowawcze, kt�rych dawniej nie by�o lub kt�rymi zajmowa�a si� opieka spo�eczna, lecz w podj�ciu szeregu zada� opieku�czych przez podstawowe plac�wki o�wiatowe, tj. szko�y r�nych typ�w, zw�aszcza za� szko�y podstawowe. Nie jest tedy spraw� przypadku, i� coraz cz�ciej w literaturze pedagogicznej m�wi si� o potrzebie analizowania funkcji opieku�czych spe�nianych w ramach systemu o�wiaty i wychowania i o zarysowuj�cej si� coraz wyra�niej nowej specjalizacji w naukach pedagogicznych - pedagogice opieku�czej. Bod�cem do tych rozwa�a� sta�o si� dwudziestolecie Polski Ludowej i podejmowane w zwi�zku z nim pr�by uog�lnienia dorobku w dziedzinie o�wiaty i wychowania.* W opracowaniu niniejszym pragniemy przedstawi� kierunki i formy opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej. Uwag� nasz� skoncentrujemy g��wnie na formach opieki wypracowanych przez resort o�wiaty. Nie oznacza to oczywi�cie, �e tylko ten resort podejmuje zadania opieku�czo-wychowawcze, podejmuje jednak te zadania w najszerszym zakresie i st�d szczeg�lna rola resortu o�wiaty w og�lnym systemie opieki nad m�odym pokoleniem. W celu pe�niejszego zobrazowania kierunk�w i form opieki i wyra�niejszego okre�lenia roli i miejsca omawianych form w og�lnym systemie opieki nad dzieckiem uwzgl�dnimy r�wnie� wa�niejsze problemy wsp�dzia�ania resortu o�wiaty z innymi resortami prowadz�cymi dzia�alno�� opieku�cz� oraz z organizacjami spo�ecznymi zajmuj�cymi si� sprawami opieki. 1 Osi�gni�cia i problemy rozwoju o�wiaty i wychowania w XX-leciu. Polski Ludowej. Zbi�r studi�w pod redakcj� B. Suchodolskiego, Warszawa 1966, PWN; Rozw�j pedagogiki w PRL, red. B. Suchodolski, Wroc�aw 1965, Ossolineum.ROZDZIA� I TEORETYCZNE PODSTAWY OPIEKI NAD DZIECKIEM Opieka nad dzieckiem w szerokim tego s�owa znaczeniu rozumiana jest jako dzia�alno�� zmierzaj�ca do zabezpieczenia dzieciom i m�odzie�y sprzyjaj�cych warunk�w rozwoju i wychowania. Ze wzgl�du na z�o�ony charakter potrzeb opieka nad dzieckiem wi��e si� z rozmaitymi dziedzinami �ycia i rozpatrywana jest przez ^ wiele dyscyplin naukowych: ekonomi�, medycyn�, prawo, peda-. gogik�. Rozproszenie problematyki opieku�czej w r�nych dziedzinach wiedzy i dzia�ania nie jest dla opieki nad dzieckiem korzystne i trudno jest dla tej dziedziny opracowa� jednolite podstawy teoretyczne. Konieczno�� ca�o�ciowego rozpatrywania i rozwi�zywania zada� opieku�czych powoduje, �e dzia�alno�� opieku�czo-wycho-wawcza jest chyba jedn� z bardziej skomplikowanych i trudnych dziedzin �ycia spo�ecznego. WZAJEMNY ZWI�ZEK OPIEKI I WYCHOWANIA Podstaw� zainteresowania nauk pedagogicznych problematyk� opieki nad dzieckiem jest zale�no�� wynik�w wychowania od warunk�w �ycia. Szczeg�lne zas�ugi w teoretycznym uzasadnieniu wzajemnego zwi�zku i zale�no�ci wychowania i opieki po�o�y�a Helena Radli�ska. Przeprowadzone pod jej kierunkiem badania spo�ecznych przyczyn powodze� i niepowodze� szkolnych wykaza�y dobitnie wzajemn� zale�no�� wychowania i opieki. Helena Radli�ska wskazywa�a dwojaki typ zale�no�ci obu dzia�a�. Opieka wype�niaj�c swoje funkcje stwarza lepsze warunki dla przebiegu procesu wychowania, a wi�c wychowanie jest zainteresowane wy- 10pe�nieniem zada� opieku�czych. Wychowanie z kolei s�u�y opiece w zakresie metod dzia�ania, aby uchroni� przedmioty opieki od bierno�ci w usuwaniu sytuacji zagro�enia. Z dzia�aczy zagranicznych konieczno�� stosowania metod wychowawczych w opiece podkre�li� Christian Kofoed, tw�rca znanych o�rodk�w pomocy spo�ecznej w Danii, tak zwanych szk� Kofoeda. Szko�a Kofoeda wychodzi z za�o�enia, i� ka�dy kto potrzebuje pomocy spo�ecznej, wymaga r�wnocze�nie pomocy pedagogicznej. Z tego wzgl�du nie udziela si� pomocy "za darmo". Ka�dy ubiegaj�cy si� o pomoc musi w�o�y� cho�by niewielki wysi�ek w uzyskanie pomocy. Chodzi wi�c o rozbudzenie ambicji i aktywno�ci w�asnej jednostki po to, aby dzia�alno�� opieku�cza spe�ni�a r�wnie� swoje zadanie wychowawcze. Zbli�one zasady stosowa� w swojej pracy pedagogicznej w ogniskach wychowawczych Kazimierz Lisiecki. W literaturze spotykamy jednak i inne stanowisko - wyra�nego rozr�niania, a nawet przeciwstawiania opieki nad dzieckiem wychowaniu. Na przyk�ad Irena Chmiele�ska oceniaj�c decyzj� rz�du o przekazaniu spraw opieki resortowi o�wiaty pisa�a: "Poniewa� niewiele zmian dokonywa si� w�a�nie z dzi� na jutro - nie uleg�o zmianie s�owo �opieka�. Dni jego s� jednak policzone. Sta� si� musi nied�ugo, �e miejsce jego zast�pi wyraz �wychowanie�. To nie tylko kwestia s�owa, nazwy. Nazwa jesf �ci�le zwi�zana z poj�ciem. Poj�cie opieki jest w�sze, wychowania - szersze. Nie mo�na wychowywa� - nie dawszy opieki.: A mo�na opiekowa� si�, nie wychowuj�c". Ot� decyzja Rady Ministr�w z dnia 12 VI 1945 roku przekazania spraw opieki nad dzieckiem Ministerstwu O�wiaty �wiadczy..: m.in. o tym, �e dojrza�o u nas poczucie obowi�zku wychowania dziecka, a nie tylko opieki nad nim. Z terminem "opieka" ��cz� si� przykre skojarzenia. "Opieka", co oczy wypieka - m�wi� nasi podopieczni. Przykry jest te� sam wyraz ,,podopieczny", czy "petent". Z terminami" tymi zwi�zane s� nierozerwalnie takie poj�cia jak: "ubogi", "n�dza", "dobroczynno��". S�owa niemi�e... Opieka - d��y do izolowania "ubogich dzieci". O�wiata - d��y do powszechno�ci. W tym jej zasadnicza wyz�o��. Gdy to b�dzie mo�liwe, to znaczy, gdy pozwol� fundusze 11 narosn� pracownicy - ogrody jordanowskie, �wietlice, przedszkola, kolonie - obejm� ka�de dziecko, kt�re powinno lub zechce z nich korzysta�.' Przeciwstawianie opieki wychowaniu lub opieki zabezpieczeniu spo�ecznemu by�o charakterystyczne dla dzia�aczy ruchu robotniczego. Niech�� do opieki wynika�a z charakteru przedwojennej opieki spo�ecznej, kt�rej formy stosowano w naszym kraju do �agodzenia przeciwie�stw klasowych. Tego typu opieka wype�nia�a tylko w cz�ci swoj� funkcj� spo�eczn�, nie usuwa�a bowiem �r�de� powszechnego zagro�enia dzieci klasy robotniczej i ch�opskiej, jakie tkwi�y w samym ustroju kapitalistycznym. Te �r�d�a bowiem mog�a zlikwidowa� tylko walka o przekszta�cenie ustroju spo�ecz-no-gospodarczego i przej�cie w�adzy przez klas� robotnicz� i ch�o-" p�w. Nie oznacza to jednak zaniku dzia�alno�ci opieku�czej, ma ona bowiem swoje obiektywne uwarunkowanie. Przeobra�enia dokonane w naszym kraju postawi�y tylko na innej p�aszczy�nie rozwi�zanie zada� opieku�czych, na p�aszczy�nie znacznie dla m�odego pokolenia korzystniejszej, bo w �cis�ym zwi�zku z og�lnym rozwojem systemu o�wiaty i wychowania. Pojmowanie opieki jako zjawiska historycznego, ko�cz�cego sw�j �ywot w warunkach ustroju socjalistycznego, by�oby sprzeczne z dialektycznym ujmowaniem rozwoju rzeczywisto�ci i faktycznym obrazem �ycia spo�ecznego w naszym kraju. Ustr�j socjalistyczny likwiduje bowiem te sytuacje zagro�enia, kt�rych �r�d�em by�a prywatna w�asno�� �rodk�w produkcji i dzia�aj�ce w tych \ warunkach prawa spo�eczne. Nie usuwa jednak innych przeciwie�stw i sprzeczno�ci, kt�rych dzia�anie stwarza sytuacje zagro�enia, jak np. podstawowego przeciwie�stwa mi�dzy cz�owiekiem a przyrod�, mi�dzy stopniem rozwoju �wiadomo�ci a zagro�eniem potencjalnym (zw�aszcza u dzieci), mi�dzy potrzebami a mo�liwo�ciami ich zaspokojenia. Nie mo�emy nie widzie� tak�e w warunkach ustroju socjalistycznego nier�wno�ci startu dzieci z r�nych �rodowisk, np. wsi, miasteczka, a tak�e r�nicy standardu �yciowego rodzin zale�nie od �r�de� i wysoko�ci dochodu, liczby cz�onk�w rodziny i innych czynnik�w r�nicuj�cych ten standard. Nadal 1 I. Chmiele�ska: Dlaczego opiek� nad dzieckiem w Polsce przej�to od Ministerstwa Pracy i Opieki Spo�ecznej Ministerstwo O�wiaty. "Dzieci i Wychowawca" 1946 nr l, s. 2-9; nr 2, s. 9-16. 12 tak�e wyst�puj� rozmaite indywidualne sytuacje zagro�enia spowodowane wypadkami losowymi jak sieroctwo, rozbicie rodziny, kl�ski �ywio�owe, choroby i inne. Opieka nad dzieckiem ma zatem swoje obiektywne uwarunkowanie. Na te momenty zwraca uwag� Ryszard Wroczy�ski przy omawianiu perspektyw zarysowuj�cej si� specjalizacji - "pedagogika opieku�cza". (^Jak przed ca�� dziedzin� wychowania - staj� wi�c dzi� przed pedagogik� opieku�cz� zadania nowe, kt�re rozszerzaj� jej zakres i wymagaj� coraz bardziej wyspecjalizowanych metod pracy. Mo�na by t� przestrze�, kt�ra dzieli wsp�czesn� pedagogik� opieku�cz� od filantropijnych pocz�tk�w scharakteryzowa� nast�puj�co: filantropizm posiada� charakter ja�mu�niczy i sprowadza� si� do pomocy w zakresie, na kt�ry zezwala�y �rodki oparte na publicznej dobroczynno�ci; pedagogika opieku�cza formu�uje teoretyczne podstawy planowych dzia�a� opieku�czo-wychowawczych, wynikaj�cych b�d� ZJsytuacji losowych, b�d� te� potrzeb rozwojowych spo�ecze�stwa".' Opieka nad dzieckiem wsp�dzia�a w powi�zaniu z systemem zabezpieczenia spo�ecznego w zapewnieniu podstawowych warunk�w �ycia i rozwoju m�odego pokolenia. Interweniuj�c w sytuacjach zagro�enia usuwa przeszkody w prawid�owym przebiegu procesu wychowania. -Na tym polega jej funkcja spo�eczna w systemie o�wiaty i wychowania. Ze wzgl�du na obiektywne uwarunkowanie funkcji opieka nad dzieckiem ma charakter pierwotny w stosunku do wychowania. Dziecko rozwija si� od urodzenia poprzez sta�e przezwyci�anie sytuacji zagro�enia, a w miar� swego rozwoju, stopniowo uniezale�nia si� w r�nych zakresach �ycia od opieki. Pierwotny charakter opieki w stosunku do wychowania widoczny jest szczeg�lnie w pierwszych latach �ycia dziecka, w kt�rych dzia�alno�� opieku�cza jest dominuj�ca. Wychowanie z kolei sprawia, �e dziecko w miar� rozwoju lepiej poznaje sytuacje zagro�enia i umie si� im przeciwstawi�. Z tej zale�no�ci wynika wniosek, kt�ry mo�na przedstawi� w postaci tezy: wszelkie dzia�anie opieku�cze w stosunku do dziecka powinno sprzyja� procesowi wychowania, inaczej bowiem nie usuwa, lecz pot�guje sytuacj� zagro�enia i staje ' R. Wroczy�ski: Od filantropii do pedagogiki opieku�czej. "Studia Pedagogiczne" t. XII Wroc�aw 1964 Ossolineum, s. 24. 13 w sprzeczno�ci z istot� opieki, a wi�c traci charakter opieku�czy. Gdyby uszeregowa� podstawowe poj�cia wypracowane pr�e�'nau-ki pedagogiczne w kolejno�ci wyst�powania tych poj�� w �yciu dziecka, nale�a�oby na pierwszym miejscu postawi� opiek�, na __drugim wychowanie, na trzecim nauczanie. Ka�demu z tych poj�� odpowiada okre�lony uk�ad zale�no�ci dzieci i doros�ych: w opiece nad dzieckiem - opiekun i ma�oletni (podopieczny, lub tzw. dawniej pupil), w wychowaniu - wychowawca i wychowanek, w nauczaniu - nauczyciel i ucze�. W ka�dym akcie wychowawczym, to jest �wiadomym i ukierunkowanym oddzia�ywaniu na dziecko mo�na wyr�ni� zadania odpowiadaj�ce istocie tych trzech poj�� i trzech uk�ad�w: opieku�czego, wychowawczego i dydaktycznego. Nale�y zatem dzia�alno�� opieku�cz� traktowa� jako jeden z czynnik�w kszta�towania cz�owieka. Stanowisko takie zajmuje mi�dzy innymi Zygmunt Mys�akowski. Wed�ug tego autora cz�owiek kszta�towany jest przez nast�puj�ce czynniki: tJL. Czynniki dziedziczne i wrodzone. <JL. Rozw�j w danym �rodowisku materialnym. ;3.: Ch�w (opieka nad potomstwem: wy�ywienie, ochrona przed niebezpiecze�stwami, mechanicznymi urazami, zimnem, wilgoci� itd.). ^Urabianie si� jako ci�g reakcji samorzutnych na czynniki otoczenia spo�ecznego... ^5.') Wychowanie planowe (zorganizowane instytucjonalnie - A.'K.). 6. Samokszta�cenie i samowychowanie".1 W�r�d tych czynnik�w szczeg�lne miejsce z punktu widzenia zada� opieku�czych zajmuje �rodowisko. Nie dlatego, aby determinowa� mia�o ostatecznie proces kszta�towania cz�owieka, lecz dlatego, �e wszelkie procesy �yciowe dziecka: biologiczne, psy--chiczne � spo�eczne przebiegaj� zawsze w jakim� �rodowisku i w reakcjach na jego dzia�anie ujawniaj� si� prawid�owo�ci lub nieprawid�owo�ci przebiegu proces�w �yciowych. Dlatego badania roli �rodowiska w wychowaniu maj� du�e znaczenie dla opieki nad dzieckiem. W toku bowiem bada� wp�yw�w �rodowiska ujawniaj� si� r�nego typu zagro�enia stanowi�ce podstaw� dzia�alno�ci opie- 1 Z. Mys�akowski: Kszta�cenie i do�wiadczenie. Warszawa 1961 PZWS, s. 69-79. 14 ku�czej. Nie jest spraw� przypadku, �e teoretycy rozpatruj�cy nroblemy �rodowiska wychowawczego wnie�li powa�ny wk�ad tak�e do rozwoju problematyki opieki nad dzieckiem. TERMINOLOGIA W OPIECE NAD DZIECKIEM Przez wiele lat opieka nad dzieckiem, tak w naszym kraju jak i na �wiecie, rozwija�a si� bez dostatecznej refleksji teoretycznej. Ogromne potrzeby spo�eczne, jakie w tej dziedzinie wyst�pi�y w naszym kraju spowodowa�y, i� praktyka ^wyprzedzi�a teori�__ Ten stan odzwierciedla si� najdobitniej w�a�nie w terminologii. Narasta�a ona �ywio�owo, w obr�bie r�nych dyscyplin naukowych. S�dz�, i� zbilansowanie terminologii, za kt�r� kryj� si� przecie� konkretne do�wiadczenia praktyki, pozwoli g��biej wnikn�� w istot� sprawy, jak� jest okre�lenie specyfiki pedagogiki opieku�czej i zarysowanie teren�w teoretycznej refleksji tej sub- dyscypliny.1 Punktem' wyj�cia_w_podejmQwanid_Qpieki_jesi;.analiza potrzeb-dziecka^ w uj�ciu globalnym, ^obejmuj�cym ca�okszta�t sytuacji i warunk�w w jakich ono �yje. Ze wzgl�du na z�o�ony charakter tych potrzeb opieka nad dzieckiem .wi��e si� z rozmaitymi dziedzinami �ycia ^ rozpatrywana jest przez ro�n�_.dyscypliny nauko-^ __we: medycyn�, psychologi�, pedagogik�, socjologi�, prawo, ekono-_mi� i.polityk� spo�eczn�. Konieczno�� ca�o�ciowego rozpatrywania i rozwi�zywania zada� opieku�czych powoduje, �e opieka jest jedn� z bardziej skomplikowanych i trudnych dziedzin �ycia spo�ecznego. Wyrazem z�o�onego charakteru opieki jest tak�e wieloznaczno�� tego poj�cia. JW_jszyky^JX)bkim_termin_ten odnosi si�- zar&wno-do-_os�b, j�k_i_ rzeczy. Oto kilka przyk�ad�w zastosowania tego terminu. M�wimy o_opiece nad dzieckiem, m�odzie��, chorymi, osa-niotnion^mi_- maj�c na my�li rozmaite sytuacje dotycz�ce cz�o-,wi�ka__Ale_m�wimy Jak�e_o_ opiece .nad zwierz�tami, ro�linami^. -UEZ�dzemamj_technic^nymi. M�wimy_o^ opiece w znaczeniu ochro-_ "y^ obrony, pomocy, zapobiegania, wyr�wnywania -^J:tia]�c_na_ S^�l^ ro�ne cele~r sposoby dzia�ania. ��damy opieki od rodzic�w, 1 J. Maciaszkowa: W kr�gu problem�w pedagogiki opieku�czej, "Proble-"ly Opieku�czo-Wychowawcze" 1978 nr l. . 15 �ach pedagogicznych, zw�aszcza w pracach pedagog�w spo�ecznych, kt�rzy problematyce opieki nad dzieckiem po�wi�cili wiele uwagi, toruj�c drog� pedagogice opieku�czej.1 , Og�lne poj�cie opieki Opieka nad dzieckiem jest pochodn� og�lnego poj�cia opieki, okre�lenie kt�rego stanowi punkt wyj�cia w dalszym u�ci�laniu i precyzowaniu terminologii. Podstawowe znaczenie dla okre�lenia og�lnego poj�cia opieki ma wyodr�bnienie jego cech konstytutywnych, pozwalaj�cych uchwyci� istot� poj�cia "opieka". Analiza znaczenia i zastosowa� opieki prowadzi do wniosku, i� odnosi si� ona do dzia�ania okre�lonego typu. I mo�na w spos�b zasadny stwierdzi�, �e opieka' - to dzia�anie. A zatem posiada trzy g��wne elementy sk�adowe, w�a�ciwe ka�demu dzia�aniu: przedmiot dzia�ania, podmiot dzia�aj�cy i tre�� dzia�ania. Elementy te nie mog� jednak stanowi� istoty opieki, odnosz� si� bowiem do wszelkiego dzia�ania. Szuka� zatem musimy cech konstytutywnych opieki w okoliczno�ciach, kt�re warunkuj� podj�cie dzia�ania zwanego opiek�, tworz� okre�lone sytuacje wymagaj�ce podj�cia opieki. Czym si� te sytuacje charakteryzuj�? Bezsporne wydaje si� wyst�powanie przynajmniej dw�ch czynnik�w: - sytuacji zagro�enia os�b i rzeczy, - potrzeby interwencji z zewn�trz z uwagi na brak lub ograniczone mo�liwo�ci przezwyci�enia zagro�enia w�asnymi si�amj. Uznanie sytuacji zagro�enia za istotn� i konstytutywn� cech� og�lnego poj�cia "opieki" nie ogranicza' jefto zakresu. Przeciwnie, 1 Przyk�adowo wymieniam: J. Cz. Babicki, W. W�jtowicz-Grabi�ska: Opieka nad dzie�mi i m�odzie�� (W:) Encyklopedia wychowania. Warszawa 1937, Nasza Ksi�garnia, t. 3, s. 531-610; A. Kami�ski: Funkcje pedagogiki spo�ecznej. Warszawa 1975, PWN, wyd. 3; J. Pi�ter: Poznawanie �rodowiska wychowawczego. Wroc�aw 1960, Ossolineum: H. Radli�ska: Pedagogika spo�eczna. Wroc�aw 1961, Ossolineum; R. Wrtoczy�ski: Pedagogika spo�eczna. Warszawa 1976, PWN, wyd. 2. ' 16 � dla jego okre�lenia terminu "proces' wzmocniony, utrudniony lub przerywany; na jego utrzymania. sk�ada si� wiele warunk�w (w�a�ciwych dla danej rzeczy czy zjawiska), kt�rych brak powoduje sytuacj� zagro�enia. Sytuacja taka mo�e wynika� albo z w�a�ciwo�ci samego przedmiotu opieki, albo z charakteru kontakt�w i powi�za� z otoczeniem. Z chwil� powstania sytuacji zagro�enia, a tak�e w momencie dostrze�enia mo�liwo�ci jej powstania, zachodzi potrzeba dzia�ania zwanego opiek�. Z tego wzgl�du funkcj� opieki mo�na okre�li� jako usuwanie sytuacji zagro�enia we wszystkich jego postaciach: - zagro�enia potencjalnego, - zagro�enia rzeczywistego, - skutk�w zagro�enia rzeczywistego. Tak wi�c przez opiek� w najog�lniejszym znaczeniu rozumie� b�dziemy dzia�anie podejmowane wobec os�b lub rzeczy ze wzgl�du na faktyczne czy potencjalne zagro�enie ich istnienia przy braku albo ograniczonych mo�liwo�ciach przezwyci�enia zagro�enia w�asnymi si�ami tych os�b i rzeczy. Pozosta�e sk�adniki poj�cia opieki jako dzia�ania: przedmiot, podmiot i tre�� - s�u�� analizie i precyzowaniu zastosowa� opieki, a wi�c modyfikacji i u�ci�laniu og�lnego znaczenia tego poj�cia. Poj�cie opieki nad dzieckiem Poj�cie "opieka nad dzieckiem" konkretyzuje og�lne poj�cie opieki przez ukazanie przedmiotu dzia�ania - dziecka. Jednak termin "dziecko" jest r�wnie� wieloznaczny i wymaga u�ci�lenia przez wskazanie okre�lonej granicy wieku. Jako t� granic� przyjmujemy uko�czenie lat 18, to jest moment uzyskania zdolno�ci do czynno�ci prawnych. Jest to r�wnie� granica formalnej odpowiedzialno�ci doros�ych, rodzic�w lub opiekun�w, za wykonywanie 17 Formy opieki nad dzieckiemw�adzy rodzicielskiej i wype�nianie zada� opieku�czych wobec dziecka.' Dla r�nych potrzeb i w r�nych zakresach opieki mog� oczywi�cie istnie� jeszcze inne granice wieku, jednak osi�gni�cie wieku upowa�niaj�cego do czynno�ci prawnych jest nie tylko formalnym potwierdzeniem osi�gni�cia pe�noletno�ci i uzyskania praw obywatelskich, lecz tak�e obiektywnym faktem spo�ecznym, zmieniaj�cym zasadniczo sytuacj� spo�eczno-prawn� w wielu zakresach dzia�ania cz�owieka. W poj�ciu opieki nad dzieckiem zachowane zostaj� cechy i elementy sk�adowe og�lnego poj�cia opieki, ulegaj� one jednak dalszym modyfikacjom u�ci�laj�cym jego zakres znaczeniowy. Modyfikacje te wynikaj� przede wszystkim z w�a�ciwo�ci przedmiotu opieki, a wi�c dziecka oraz z charakteru sytuacji zagro�enia, jakim ono mo�e podlega�. Wyra�ne okre�lenie istoty opieki nad dzieckiem stwarza' szans� opracowania sp�jnego zestawu poj�� dla tego dzia�ania. Rozszerzanie si� zakresu poj�cia opieki nad dzieckiem, jakie obserwujemy wsp�cze�nie, przyporz�dkowanie mu coraz to nowych zjawisk, wynika nie ze zmiany istoty poj�cia opieki, lecz z lepszego rozumienia sytuacji zagro�enia, zaawansowania bada� nad r�nymi postaciami zagro�enia, ich etiologi� i skutkami - bada� podejmowanych w obr�bie r�nych nauk. W rezultacie dostrzegamy coraz wi�cej zada� i czynno�ci o charakterze opieku�czym tak�e w dzia�aniach spo�ecznych innego typu, obliczonych na realizacj� innych cel�w, kt�rych osi�gni�cie wymaga podj�cia w szerszym lub w�szym zakresie opieki nad dzieckiem. Zaz�bianie si� opieki nad dzieckiem z innymi typami dzia�ania jest wyra�nie widoczne zw�aszcza w nast�puj�cych relacjach: - opieka nad dzieckiem a ochrona zdrowia dziecka, - opieka nad dzieckiem a wychowanie i nauczanie, - opieka nad dzieckiem a system zabezpieczenia spo�ecznego, - opieka nad dzieckiem a dzia�alno�� socjalna zak�ad�w pracy. Zwi�zek opieki nad dzieckiem z dzia�aniami spo�ecznymi innego typu jest cz�sto tak silny, i� tylko teoretycznie mo�na wyodr�bni� elementy sk�adowe opieki w tych dzia�aniach. Szczeg�l- 1 Spraw� pe�noletno�ci i zdolno�ci do czynno�ci prawnych reguluje kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r., 16, p�z. 93) w artyku�ach 10, 11, 12, 15. - 18pie tak dalece jest to widoczne przy analizie wzajemnego zwi�zku wychowania i opieki, �e niejednokrotnie s�owa te s� stosowane zamiennie, wyst�puje bowiem to�samo�� przedmiotu i podmiotu opieki oraz wychowania, a zr�nicowanie mo�na dostrzec dopiero y/ tre�ci i celu czynno�ci opieku�czych i czynno�ci wychowawczych. - Nies�uszne by�oby jednak zapominanie o istocie opieki, gdy� zamazywa�oby to granice r�nicuj�ce opiek� w stosunku do dzia�a� innego typu, obliczonych na realizacj� innych cel�w - a wi�c tak�e w stosunku do wychowania. W naszym oddzia�ywaniu na dzieci mo�emy i powinni�my dostrzega� specyfik� czynno�ci opieku�czych, wyodr�bnia� je w drodze analizy po to, aby usprawni� ca�e nasze oddzia�ywanie, traktuj�c opiek� towarzysz�c� wychowaniu jako sk�adow� cz�� ka�dego pedagogicznego kontaktu i integralny sk�adnik naszego pedagogicznego dzia�ania. Nie przeczy to faktowi, i� opieka mo�e wyst�powa� tak�e poza wychowaniem, podczas gdy naprawd� bardzo trudno by�oby oddzieli� wychowanie od opieki, zawsze bowiem pozostaje cho�by troska o bezpiecze�stwo osobiste dziecka, kt�rym si� w toku wychowania zajmujemy. Dziecko jest przedmiotem badania nie jednej dyscypliny naukowej, a wyniki bada� przynosz� coraz lepsz� znajomo�� tak�e sytuacji zagro�enia dziecka. Nauki medyczne, psychologiczne, pedagogiczne, prawne, ekonomiczne, z polityk� spo�eczn� w��cznie, ukazuj� coraz to nowe tereny dla dzia�ania opieku�czego wobec dzieci. St�d potrzeba definicji rozszerzaj�cej i uog�lniaj�cej wyniki bada� r�nych dyscyplin tak�e w odniesieniu do istoty poj�cia opieki nad dzieckiem. Obok dotychczas wyr�nionych cech konstytutywnych og�lnego poj�cia opieki, to jest: sytuacji zagro�enia oraz braku lub ograniczonej mo�liwo�ci przezwyci�enia zagro�enia przez samo dziecko, uwa�amy za niezb�dne w��czenie jako cechy konstytutywnej poj�cia opieki nad dzieckiem og�lnej funkcji spo�ecznej opieki nad dzieckiem. Polega ona na zapewnieniu prawid�owych warunk�w rozwoju i wychowania zar�wno jednostce, jak te� okre�lonym grupom dzieci oraz ca�ej Ri�odej generacji.1 Na warunki te sk�adaj� si�: a) zaspokojenie 1 J. Wo�czyk: Nowe aspekty w polityce opieku�czej pa�stwa polskiego. W: XXIV Kongres FICE. Warszawa 1973, PWN. 2� 19 potrzeb dziecka, b) zaspokojenie oczekiwa� spo�ecze�stwa wobec dziecka, wyra�onych w celach wychowania. Je�eli warunki z jednej lub drugiej grupy nie zostan� spe�nione, mo�e powsta� sytuacja zagro�enia. St�d znaczenie teorii potrzeb ludzkich w og�le, a potrzeb dziecka w szczeg�lno�ci oraz znaczenie �wiadomo�ci i prawid�owo�ci okre�lania cel�w wychowania w ka�dym okresie �ycia dziecka. St�d tak�e �cis�e zaz�bianie si� poj�cia opieki nad dzieckiem z poj�ciem wychowania i zabezpieczenia spo�ecznego, tak w sferze rozwa�a� teoretycznych, jak i w dzia�alno�ci praktycznej. Uog�lniaj�c dotychczasowe rozwa�ania przez opiek� nad dzieckiem rozumie� b�dziemy dzia�ania podejmowane przez osoby b�d� instytucje wobec dzieci - w zwi�zku z faktyczn� albo potencjaln� sytuacj� zagro�enia przy braku lub ograniczonych mo�liwo�ciach przezwyci�enia tej sytuacji przez samo dziecko - w celu zapewnienia prawid�owych warunk�w rozwoju i wychowania m�odego pokolenia. Charakterystyka element�w sk�adowych po-' j�cia opieki na ddzieckiem Dokonanie og�lnej charakterystyki element�w sk�adowych po-j.�cia opieki nad dzieckiem uwa�amy za przydatne z trzech powod�w: - pozwala ustali� zakres problematyki teoretycznej, jaka wymaga rozwa�enia w odniesieniu do opieki nad dzieckiem jako dzia�ania spo�ecznego okre�lonego typu (co jest szczeg�lnie istotne wobec braku teorii opieki w og�le, a teorii opieki nad dzieckiem w szczeg�lno�ci), - wyja�nia szczeg�owe poj�cia opieki nad dzieckiem, sformu�owane w praktyce z punktu widzenia poszczeg�lnych element�w sk�adowych tego dzia�ania, [ - toruje drog� naukowej weryfikacji i dalszemu precyzowa- ' niu terminologii w zakresie opieki nad dzieckiem. Jak ju� wspomniano, opieka jako okre�lony typ dzia�ania spo- i �ecznego posiada elementy sk�adowe ka�dego dzia�ania: podmiot, : przedmiot i tre��. Przedmiotem opieki nad dzieckiem jest oczy- 20 �y/i�c-.e dziecko, podmiotem - osoby i instytucje podejmuj�ce dzia�anie. na tre�� za� sk�adaj� si� przede wszystkim �rodki i czynno�ci u�yte w toku dzia�ania. Poniewa� specyfik� opieki nad dzieckiem okre�laj� cechy konstytutywne, od nich te� rozpoczniemy charakterystyk� element�w sk�adowych tego poj�cia. Sytuacja zagro�enia jako istotna cecha i element sk�adowy poj�cia opieki nad dzieckiem zajmuje szczeg�ln� pozycj�: - stanowi czynnik sprawczy w odniesieniu do opieki jako ctzia�ania, stwarza potrzeb� tego dzia�ania wobec dziecka,^--' ' - okre�la tre��, a wi�c �rodki i czynno�ci, jakie powinny by� u�yte w dzia�aniu, - ukierunkowuje dzia�anie na osi�gni�cie wyra�nie okre�lonego celu, wynikaj�cego przede wszystkim z charakteru zagro�enia: potencjalnego, rzeczywistego b�d� przezwyci�ania skutk�w zagro�enia rzeczywistego, w jakim dziecko si� znalaz�o. Na sytuacj� zagro�enia, kt�r� w skr�cie nazywamy zagro�eniem, sk�ada si� zesp� czynnik�w oddzia�ywaj�cych negatywnie na dziecko. W toku rozwa�a� nad og�lnym poj�ciem opieki wskazywali�my, �e sytuacj� zagro�enia rozumiemy dzisiaj szeroko i wi��emy j� z procesem istnienia os�b i rzeczy. Poniewa� charakterystyczn� cech� istnienia dziecka jest rozw�j, dlatego sytuacj� zagro�enia dziecka wi��emy z podstawowymi sferami jego rozwoju: fizycznego, psychicznego, spo�ecznego i kulturalnego. W obr�bie ka�dej z tych sfer rozwoju mog� wyst�pi� czynniki oddzia�ywaj�ce negatywnie, zak��cenia i zaburzenia prowadz�ce do sytuacji zagro�enia; przezwyci�anie takich sytuacji, a wreszcie usuwanie skutk�w sytuacji zagro�enia, w kt�rej si� dziecko znajdowa�o - sk�adaj� si� na wype�nienie spo�ecznej funkcji opieki nad dzieckiem. St�d kluczowe znaczenie dla teorii i praktyki opieki nad dzieckiem ma diagnoza i prognoza potrzeb spo�ecznych w tej dziedzinie oraz wypracowanie racjonalnej klasyfikacji potrzeb w nawi�zaniu do istoty opieki jako dzia�ania okre�lonego typu. Czy potrzeby te nazwiemy potrzebami opieki, czy potrzebami opieku�czymi - to kwestia dyskusji, nie ulega jednak w�tpliwo�ci, i� problematyka potrzeb jest kluczowa dla opieki nad dzieckiem. Sama sytuacja zagro�enia nie przes�dza sprawy podj�cia opieki nad dzieckiem, zale�y to bowiem jeszcze od oceny, czy i w jakim zakresie zagro�enie mo�e by� przezwyci�one w�asnymi si�ami dziecka. Brak lub ograniczone mo�liwo�ci przezwyci�enia sytuacji zagro�enia przez samo dziecko to druga istotna cecha poj�cia opieki nad dzieckiem. Jej wyodr�bnienie wynika z wzajemnego zwi�zku i zale�no�ci opieki i wychowania. Podejmowanie opieki bez potrzeby lub w nadmiarze jest nie tylko zb�dne, lecz i szkodliwe, os�abia bowiem aktywno�� w�asn� dziecka, co w skrajnych przypadkach prowadzi do swoistego ubezw�asnowolnienia, jak to podkre�la�a m. in. w swoich rozwa�aniach na temat opieki Helena Radli�ska.1 Przy podejmowaniu decyzji o opiece niezb�dne jest zatem rozeznanie, jaki jest stan �wiadomo�ci sytuacji zagro�enia u dziecka i jakie ma ono rzeczywiste mo�liwo�ci przeciwstawi� si� temu zagro�eniu. Dziecko mo�e by� zupe�nie nie�wiadome zagro�enia, �wiadome w ograniczonym zakresie lub �wiadome w pe�ni. Przy czym pe�na �wiadomo�� sytuacji zagro�enia' nie oznacza jeszcze mo�liwo�ci jej przezwyci�enia, zale�y to bowiem od tego, jakimi si�ami i �rodkami ono dysponuje. Liczy� si� tak�e trzeba z mo�liwo�ci� odrzucenia przez dziecko opieki, pog��biania lub nawet stwarzania sytuacji zagro�enia przez dziecko. Odnosi si� t,o zw�aszcza do oczekiwa�, jakie ma spo�ecze�stwo wobec dziecka, formu�uj�c okre�lone cele wychowawcze. Podkre�lanie mo�liwo�ci dziecka w przezwyci�aniu' sytuacji zagro�enia wynika ze specyficznych jego w�a�ciwo�ci jako przedmiotu opieki nad dzieckiem. Specyfik� t� okre�la przede wszystkim charakter istnienia dziecka, a wi�c sta�y rozw�j i dynamika kszta�towania si� poszczeg�lnych dyspozycji, sk�adaj�cych si� na 'jego osobowo��. O stanie rozwoju tych dyspozycji decyduje og� czynnik�w, pod wp�ywem kt�rych rozwija si� cz�owiek: wrodzone zadatki organizmu, �rodowisko, wychowanie i aktywno�� w�asna. Zale�no�� dziecka od opieki jest zmienna. Tylko w pocz�tkowym okresie �ycia i w szczeg�lnych sytuacjach zagro�enia dziecko jest biernym przedmiotem opieki. W miar� rozwoju i oddzia�ywania wszystkich czynnik�w wp�ywaj�cych na kszta�towanie si� jego osobowo�ci wzrastaj� tak�e szans� i mo�liwo�ci jego wsp�udzia�u 1 H. Radli�ska- po^"/---'-- ---� �w przezwyci�aniu sytuacji zagro�enia, a opieka nad dzieckiem nabiera charakteru wyra�nie wyspecjalizowanego i ukierunkowanego, nie za� globalnego, jak to ma miejsce w pierwszych dniach �ycia. Dlatego te� dob�r tre�ci opieki nad dzieckiem zale�y zar�wno od rodzaju i stanu sytuacji zagro�enia, jak te� wieku i w�a�ciwo�ci dziecka. Z problematyk� tre�ci opieki nad dzieckiem, to jest �rodk�w i czynno�ci, jakie sk�adaj� si� na ten typ dzia�ania spo�ecznego, wi��e si� wiele element�w do rozwa�enia. Dlatego w obr�bie tre�ci opieki nad dzieckiem powsta�o najwi�cej poj�� szczeg�owych, kt�re przedstawimy w dalszych rozwa�aniach. Mi�dzy innymi z tre�ci� opieki nad dzieckiem wi��e si� zakres, czas trwania i forma opieki, kt�re okre�laj� charakter wi�zi wzajemnej mi�dzy dzieckiem a opiekunem, stanowi�cej podstaw� procesu opieku�-czo-wychowawczego. Wype�nianie spo�ecznej funkcji opieki nad dzieckiem, kt�r� w��czyli�my do cech istotnych tego poj�cia, wi��e si� przede wszystkim z podmiotem opieki nad dzieckiem, to jest osobami i instytucjami podejmuj�cymi ten typ dzia�ania spo�ecznego. Od podmiotu bowiem zale�y ocena prawid�owo�ci warunk�w rozwoju i wychowania m�odego pokolenia, rozpoznawanie sytuacji zagro�enia oraz oczekiwa� spo�ecze�stwa wobec dziecka. W opiece nad dzieckiem mamy do czynienia z dwoma kategoriami podmiot�w: , . - osobami dzia�aj�cymi Indywidualnie lub w organizacjach spo�ecznych, - z instytucjami, dzia�aj�cymi w imieniu pa�stwa wed�ug okre�lonych kompetencji. Tak wi�c podmiot jako element sk�adowy poj�cia opieki nad dzieckiem wyst�powa� mo�e tak�e w wielu postaciach i w rozmaitych uk�adach wsp�zale�no�ci z pozosta�ymi elementami poj�cia. Wsp�ln� podstaw� zr�nicowania tak podmiot�w jak i przedmiot�w opieki nad dzieckiem stanowi jednak istota tego poj�cia, a wi�c rodzaje i charakter sytuacji zagro�enia oraz spo�eczna funkcja opieki. W miar� wzrostu znaczenia opieki nad dzieckiem, jako dzia�ania spo�ecznego okre�lonego typu, obserwujemy wzbogacenie si� terminologii. Narastanie poj�� szczeg�owych 'wynika zar�w- 23 no ze z�o�onej struktury element�w sk�adowych poj�cia opieki nad dzieckiem i ich wzajemnych powi�za�, jak te� z zaz�biania si� opieki nad dzieckiem z dzia�aniami spo�ecznymi innego typu, zw�aszcza wychowaniem, ochron� zdrowia i zabezpieczeniem spo�ecznym. Szczeg�owe poj�cia opieki nad dzieckiem stanowi� modyfikacj� jej og�lnego znaczenia, dokonywan� z okre�lonego punktu widzenia, eksponuj� cech� lub element sk�adowy tego dzia�ania spo�ecznego. Powi�zanie opieki nad dzieckiem z innymi dzia�aniami spo�ecznymi powoduje, �e wiele okre�le� szczeg�owych w zakresie opieki ma zastosowanie tak�e w odniesieniu do dzia�a� innego typu. Z uwagi na dynamik� element�w sk�adowych opieki nad dzieckiem poj�cia szczeg�owe odnosz�ce si� do tego dzia�ania powsta�y �ywio�owo i wymagaj� naukowej weryfikacji. Chodzi zw�aszcza o to, aby precyzowa�y one zakres znaczeniowy poj�cia opieki nad dzieckiem, ograniczaj�c jego wieloznaczno��. Dlatego niezb�dne staje si� ich zebranie, uporz�dkowanie i usystematyzowanie wed�ug istoty i element�w sk�adowych poj�cia opieki nad dzieckiem. Rodzaje opieki nad dzieckiem ze wzgl�du na istot�dzia�ania Poj�cia szczeg�owe odnosz�ce si� do istoty opieki nad dzieckiem precyzuj� przede wszystkim spo�eczn� funkcj� tego dzia�ania. Wskazuj� one na rodzaj sytuacji zagro�enia, wymagaj�cy podj�cia opieki oraz stan zagro�enia, okre�laj�cy cel tej opieki. Z sytuacj� zagro�enia wi��� si� nast�puj�ce okre�lenia szczeg�owe: opieka nad sierotami (naturalnymi, spo�ecznymi), p�sie-rotami, osamotnionymi, opuszczonymi, zaniedbanymi spo�ecznie, ' niedostosowanymi, biednymi (w znaczeniu niedostatku materialnego), upo�ledzonymi, chorymi, zagubionymi. " We wszystkich tych okre�leniach zawarte' s� sugestie dotycz�ce czynnik�w powoduj�cych zagro�enie tak w sferze potrzeb dziecka, jak i oczekiwa� spo�ecze�stwa 'wobec dziecka. Rozpoznanie ich stanowi punkt wyj�cia w ocenie stanu zagro�enia (czy chodzi o zagro�enie potencjalne, rzeczywiste czy przezwyci�enie skutk�w za- 24 . ,,^ "l�enia rzeczywistego); maj� wi�c one zastosowanie w diagnostyce potrzeb w zakresie opieki nad dzieckiem. | Stan zagro�enia stanowi podstaw� wyr�nienia nast�puj�cych Urodzaj�w opieki: profilaktycznej, interwencyjnej oraz kompensa- jcyjnej. | Opieka profilaktyczna ukierunkowana jest na zapobieganie | sytuacjom zagro�enia i dysponuje szeregiem sformu�owa�, okre-I�laj�cych cele opieki nad dzieckiem w zwi�zku z zagro�eniem potencjalnym, a mianowicie: ochrona, nadz�r (czuwanie), wspomaganie, stymulacja. Opieka interwencyjna ukierunkowana jest na przezwyci�anie sytuacji zagro�enia i obejmuje sformu�owania okre�laj�ce cele opieki nad dzieckiem w zwi�zku z zagro�eniem rzeczywistym, a mianowicie: wsparcie, obrona, ratownictwo, akcja. Opieka kompensacyjna ukierunkowana jest na usuwanie skutk�w sytuacji zagro�enia, w jakiej znajdowa�o si� dziecko i okre�la cele tej opieki w zwi�zku z przezwyci�eniem skutk�w sytuacji zagro�enia, a mianowicie: wyr�wnywanie, korekta, reedukacja, resocjalizacja, rewalidacja, rewaloryzacja, rekonwalescencja. Te poj�cia szczeg�owe s� stosowane g��wnie w metodyce opieki nad dzieckiem i wi��� si� z okre�leniem cel�w i doborem tre�ci (czynno�ci i �rodk�w) tego dzia�ania. Rodzaje opieki nad dzieckiem ze wzg.l�du na przedmiot i podmiot dzia�ania Kryterium r�nicuj�cym dziecko jako przedmiot opieki jest g��wnie wiek dziecka i jego sytuacja spo�eczna. W okre�laniu wieku pos�ugujemy si� poj�ciami szczeg�owymi wypracowanymi przez nauki medyczne i psychologiczne. Wyra�aj� one osi�gni�ty stopie� rozwoju psychofizycznego. M�wimy wi�c o opiece nad dzieckiem w okresie prenatalnym (opieka nad macierzy�stwem), nad noworodkami, niemowl�tami - podaj�c w razie potrzeby dok�adnie dni, miesi�ce i lata 'dziecka. W miar� jego rozwoju samo kryterium wieku nie wystarcza w r�nicowaniu dziecka jako przedmiotu opieki, w zwi�zku z czym jest uzupe�niane przez wskazanie jego sytuacji spo�ecznej, przede wszystkim szkolnej. Znajduje to sw�j wyraz w nast�puj�cych okre�leniach: opieka nad � 25 dzieckiem przedszkolnym, nad uczniami (ze wskazaniem szko�y i roku nauki), nad wychowankami plac�wek o�wiatowych i opie-ku�czo-wychowawczych (wczas�w, wychowania pozaszkolnego, dom�w dziecka, zak�ad�w specjalnych i innych), nad m�odocianymi pracownikami. R�norodno�� okre�le� szczeg�owych w odniesieniu do przedmiotu opieki nad dzieckiem wynika z to�samo�ci przedmiotu opieki z przedmiotami dzia�a� spo�ecznych innego typu, kt�rymi jest obj�te dziecko we wsp�czesnych warunkach �ycia, zw�aszcza za� nauczania i wychowania. Poj�cia szczeg�owe okre�laj�ce wiek i sytuacj� spo�eczn� dziecka w powi�zaniu z poj�ciami odzwierciedlaj�cymi rodzaj sytuacji zagro�enia pozwalaj� do�� dok�adnie wskaza�, o jakie dziecko chodzi przy podejmowaniu opieki nad nim. W r�nicowaniu podmiot�w opieki nad dzieckiem wykorzystywane s� dwa kryteria: afcatus prawny podmiotu oraz motywy (pobudki) sk�aniaj�ce do podj�cia opieki. Ze wzgl�du na status prawny wyr�niamy osoby prywatne, organizacje spo�eczne, organy pa�stwowe i ich instytucje. Odpowiadaj� temu nast�puj�ce poj�cia szczeg�owe: opieka prywatna, opieka spo�eczna, opieka pa�stwowa. W historii opieki nad dzieckiem wyst�powa�y cztery typy motyw�w sk�aniaj�cych podmioty opieki do dzia�ania, a mianowicie: wyznaniowe, humanitarne, solidarno�ci spo�ecznej, prawa dziecka do opieki. Znajduje to sw�j wyraz w nast�puj�cych poj�ciach szczeg�owych: opieka charytatywna, opieka filantropijna, opieka socjalna, opieka konstytucyjna (w znaczeniu prawnie ustalonego obowi�zku podj�cia opieki przez wskazane przez ustawodawc� podmioty). Opiek� prywatn� cechuje zwykle dobrowolno�� podejmowania, chocia� mo�e te� by� wykonywana z upowa�nienia organ�w opieki lub na podstawie umowy, natomiast opiek� pa�stwow� cechuje wyra�nie powinno�� okre�lona ustalonym zakresem kompetencji organ�w w�adzy pa�stwowej i nadzorowanych przez nie instytucji. Opieka charytatywna opiera si� na powinno�ci moralnej i zaleceniach wyznaniowych. W opiece socjalnej wyst�puj� obydwie cechy - dobrowolno�ci i powinno�ci, jakie w dziedzinie opieki nad dzieckiem przej�a na siebie organizacja spo�eczna. 26 W ustroju kapitalistycznym motywem podejmowania opieki nad dzieckiem przez organizacje robotnicze by�a solidarno�� klasowa. "W pa�stwie socjalistycznym podstawowym motywem podejmowania opieki nad dzieckiem jest prawo dziecka do opieki. Uznanie tego prawa znajduje sw�j wyraz w konstytucji pa�stwa socjali-i stycznego i stanowi podstaw� systemu opieki nad dzieckiem. Hodzaje opieki nad dzieckiem ze wzgl�du na ,,-tre�� dzia�ania W zakresie tre�ci opieki-nad dzieckiem wyst�puje najwi�ksze zr�nicowanie, odpowiada mu znaczna liczba poj�� szczeg�owych. G��wnymi elementami zr�nicowania tre�ci opieki nad dzieckiem s�: - rodzaj �rodk�w i czynno�ci zastosowanych w dzia�aniu, - rodzaj �rodowiska spo�ecznego, w kt�rym dzia�anie jest podejmowane, - zakres i kszta�t organizacyjny (forma) dzia�ania, - czas trwania opieki. Ze wzgl�du na rodzaj zastosowanych �rodk�w i czynno�ci wyr�niamy opiek� nad dzieckiem: materialn�, zdrowotn�, moraln�, prawn�, wychowawcz� (psychologiczn�, pedagogiczn�) we wszystkich sferach kszta�towania si� osobowo�ci dziecka. Ten typ zr�-. nicowania opieki nad dzieckiem wi��e si� tak�e z klasyfikacj� podmiot�w opieki, a zw�aszcza z podzia�em kompetencji i specjalizacj� podmiotow�. Ze wzgl�du na rodzaj �rodowiska, w kt�rym dzia�anie jest podejmowane, wyr�niamy opiek� nad dzieckiem: w rodzinie, w szkole (funkcje opieku�czo-wychowawcze szko�y), w plac�wce opieku�czo-wychowawczej oraz w miejscu zamieszkania (w �rodowisku). Ten typ zr�nicowania okre�lany tak�e bywa jako kierunki opieki nad dzieckiem, ukazuje bowiem wyra�nie �rodowisko spo�eczne, w kt�rym opieka jest podejmowana, nadaje kierunek dzia�ania podmiotom opieki, kt�re musz� si� liczy� z w�a�ciwo�ciami �rodowiska. Podzia� ten u�atwia tak�e systematyzacj� form opieki nad dzieckiem. / Ze wzgl�du na zakres i form� dzia�ania wyr�niamy opiek� ca�kowit� i cz�ciow�. W formach opieki ca�kowitej wyst�puje / 27 pe�ny zakres zada� opieku�czo-wychowawczych i odpowiedzialno�� za organizacj� �ycia dziecka -w ci�gu ca�ej doby. W formach opieki cz�ciowej wyst�puj� niekt�re zadania opieku�czo-wycho-wawcze i odpowiedzialno�� za organizacj� �ycia dziecka w okre�lonych godzinach dnia. Podzia� ze wzgl�du na zakres i form� dzia�ania wi��e si� z omawianym poprzednio zr�nicowaniem opieki nad dzieckiem wed�ug �rodowiska, w kt�rym to dzia�anie jest podejmowane. Opieka nad dzieckiem w rodzinie i opieka w plac�wkach opieku�czo-wychowawczych wyst�puje najcz�ciej jako opieka ca�kowita, a opieka nad dzieckiem w szkole i w miejscu zamieszkania - jako opieka cz�ciowa. W niekt�rych jednak formach mo�e wyst�pi� r�wnocze�nie opieka ca�kowita i opieka cz�ciowa, np. w ogniskach wychowawczych i w o�rodkach szkolno-wychowawczych. Tak�e w niekt�rych formach opieki cz�ciowej, jak np. w ��obkach, przedszkolach, p�internatach - nie wyst�puje wprawdzie odpowiedzialno�� za organizacj� �ycia dziecka w ci�gu ca�ej doby, jednak zakres zada� opieku�czo-wychowawczych jest zbli�ony do zakresu zada� w formach opieki ca�kowitej. Ma to du�e znaczenie dla metodyki pracy opieku�czo-wychowawczej, gdy� pozwala spo�ytkowa� do�wiadczenia nabywane w toku wykonywania podobnych zada� opieku�czo-wychowawczych w r�nych plac�wkach. W klasyfikowaniu form opieki nad dzieckiem wyst�puj� jeszcze inne poj�cia szczeg�owe: opieka otwarta i opieka zamkni�ta. Pierwotne znaczenie tych poj�� dotyczy�o dw�ch aspekt�w; dost�pno�ci i wi�zi ze �rodowiskiem spo�ecznym. Poj�cie opieki zamkni�tej odnosi�o si� do form opieki ca�kowitej, charakteryzuj�cych si� ograniczon� dost�pno�ci� oraz izolacj� od szerszego �rodowiska spo�ecznego. Poj�cie opieki otwartej dotyczy�o zar�wno form opieki ca�kowitej, jak i cz�ciowej, charakteryzuj�cych si� wi�ksz� dost�pno�ci� i utrzymywaniem licznych wi�zi z szerszym �rodowiskiem spo�ecznym. Dzi� poj�cie opieki zamkni�tej odnosi si� tylko do niekt�rych, wyspecjalizowanych form opieki ca�kowitej przede wszystkim nad dzieckiem chorym (choroby zaka�ne) lub g��boko upo�ledzonym. Lecz i w tych przypadkach nie izoluje si� obecnie dziecka od szerszego �rodowiska spo�ecznego, a spo�ecze�stwo poprzez r�ne swoje organizacje interesuje si� stanem sprawowanej opieki. 28 Termin "otwarty" oznacza dzisiaj tendencj� do �cis�ej i wzajemnej wi�zi mi�dzy okre�lon� form� opieki i wychowania a spo�ecze�stwem i jego instytucjami. Wi� ta sprzyja realizacji spo- i �ecznej funkcji opieki i wychowania. W tym znaczeniu otwarte ; s� prawie wszystkie formy opieki nad dzieckiem i mo�na trakto-_wa� ten termin nie jako kryterium podzia�u form, lecz ich cech� funkcjonaln�. T� cech� ma si� te� na uwadze, okre�laj�c szko�� .wsp�czesn�, jako szko�� otwart�.1 Ze wzgl�du na czas trwania wyr�niamy opiek� nad dzieckiem: , dora�n�, okresow� i sta��. l Opieka dora�na polega na jednorazowym lub kr�tkotrwa�ym '"dzia�aniu i dotyczy najcz�ciej sytuacji zagro�enia, wymagaj�cej szybkiej interwencji. Czas bowiem ma w opiece interwencyjnej wielkie znaczenie, zw�aszcza w sytuacji zagro�enia �ycia. Niejednokrotnie opieka dora�na prowadzi do obj�cia dziecka opiek� okresow� lub sta��. Opieka okresowa obliczona jest g��wnie na wspomaganie rodziny w�asnej dziecka w wype�nianiu zada� opieku�czo-wychowawczych, zw�aszcza w sytuacji, gdy obydwoje rodzice pracuj� zawodowo albo dotkni�ci s� d�ugotrwa�� chorob� lub innym zdarzeniem losowym utrudniaj�cymi sprawowanie opieki. Wyst�puje ona g��wnie jako opieka cz�ciowa, chocia� mo�e mie� miejsce i w opiece ca�kowitej do czasu ustania przyczyny uniemo�liwiaj�cej sprawowanie opieki ze strony rodziny. Opieka sta�a podejmowana jest w sytuacji gdy dziecko ca�kowicie pozbawione jest opieki ze strony rodziny w�asnej z powodu sieroctwa naturalnego lub spo�ecznego. Trwa od momentu jej podj�cia a� eto osi�gni�cia przez dziecko samodzielno�ci �yciowej i wyst�puje g��wnie w formach opieki ca�kowitej. Poj�cia o charakterze syntetycznym Om�wione tu' szczeg�owe poj�cia opieki nad dzieckiem powsta�y w drodze analizy element�w sk�adowych tego dzia�ania oraz ich w�a�ciwo�ci. Opr�cz poj�� szczeg�owych, s�u��cych bli�szemu okre�laniu element�w