Władysław Czapliński ZARYS PRAWA EUROPEJSKIEGO HELSINSKA FUNDACJA PRAW CZŁOWIEKA Władysław Czapliński ZARYS PRAWA EUROPEJSKIEGO Władysław Czapliński ZARYS PRAWA EUROPEJSKIEGO Helsińska Fundacja Praw Człowieka Sponsor: Open Society Institute, Budapest Recenzja: prof. Andrzej Rzeplinski Redakcja wydawnicza: Maciej Nowicki © Helsmska Fundacja Praw Człowieka i Władysław Czapliński ISBN 83-87300-58-6 Nadhi, Warszawa Wydanie II zaktualizowane Nakład 600 egz. SPIS TREŚCI ROZDZIAŁ I UNIA EUROPEJSKA A WSPÓLNOTY EUROPEJSKIE. WSPÓLNOTY JAKO ORGANIZACJA PONADNARODOWA.................................................7 1. Organizacje międzynarodowe w stosunkach międzynarodowych............................................7 2. Kompetencje organizacji międzynarodowych.........................................................................8 3. Podmiotowość prawna Wspólnot Europejskich.......................................................................9 4. Przekazanie części kompetencji suwerennych przez państwa członkowskie.........................12 5. Wspólnoty Europejskie a Unia Europejska............................................................................17 ROZDZIAŁ II SYSTEM INSTYTUCJONALNY UNII I WSPÓLNOT EUROPEJSKICH........18 ROZDZIAŁ III PRAWO WSPÓLNOTOWE JAKO SPECYFICZNY PORZĄDEK PRAWNY. 22 1. Pojęcia bezpośredniego obowiązywania i bezpośredniego stosowania prawa wspólnotowego ........................................................................................22 1.1. Zapewnienie prymatu norm stanowionych przez Wspólnoty przed normami prawa wewnętrznego.......................................................................................................................22 1.2. Prawo wspólnotowe a prawo wewnętrzne........................................................................................24 1.3. Warunki bezpośredniego obowiązywania i bezpośredniej skuteczności prawa wspólnotowego.......26 2. Środki prawne (proceduralne) gwarantuj ące prymat prawa wspólnotowego .........................29 3. Zasady odpowiedzialności państw za naruszenia prawa wspólnotowego ..............................30 4. Zasada ściślejszej współpracy w prawie Unii Europejskiej ROZDZIAŁ IV ŹRÓDŁA PRAWA WSPÓLNOTOWEGO...........................................................34 1. Traktaty Europejskie.............................................................................................................34 2. Prawo stanowione przez Wspólnoty......................................................................................36 2.1. Źródła prawa....................................................................................................................................36 2.2. Tryb stanowienia prawa...................................................................................................................39 ROZDZIAŁ V WSPÓLNOTY EUROPEJSKIE W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH..........................................................................................................41 1. Umowy wspólnotowe i mieszane..........................................................................................41 2. Rodzaje umów zawieranych przez Wspólnoty......................................................................44 3. Pozycja umów międzynarodowych w porządku prawnym Wspólnoty..................................48 4. Tryb zawierania umów międzynarodowych przez Wspólnoty...............................................49 ROZDZIAŁ VI OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA W PRAWIE WSPÓLNOTOWYM.............51 ROZDZIAŁ VII HARMONIZACJA PRAWA WE WSPÓLNOTACH..........................................57 ROZDZIAŁ VIII SYSTEM ROZSTRZYGANIA SPORÓW WYNIKAJĄCYCH NA TLE PRAWA WSPÓLNOTOWEGO...................................................................................................63 1. Przebieg postępowania przed Europej skim Trybunałem Sprawiedliwości.............................63 2. Typy procedur rozstrzygania sporów.....................................................................................65 ROZDZIAŁ IX EUROPEJSKIE PRAWO MATERIALNE...........................................................72 1. Swobodny przepływ towarów...............................................................................................72 2. Swobodny przepływ osób.....................................................................................................79 3. Swobodny przepływ usług i swoboda przedsiębiorczości (prowadzenia działalności gospodarczej) ...............................................................................82 4. Podstawowe zagadnienia prawa konkurencji.........................................................................85 ROZDZIAŁ X WSPÓLNA POLITYKA ZAGRANICZNA I BEZPIECZEŃSTWA (II FILAR UE)...............................................................................................................................92 ROZDZIAŁ XI WSPÓŁPRACA W ZAKRESIE SPRAW WEWNĘTRZNYCH I WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI (III FILAR UE)...............................................................95 ROZDZIAŁ XII ZMIANY INSTYTUCJONALNE WPROWADZONE PRZEZ TRAKTAT NICEJSKI..................................................................................................107 POSTSCRIPTUM.............................................................................................................................110 WYKAZ NAJWAŻNIEJSZYCH ORZECZEŃ ETS.......................................................................112 PODSTAWOWA BIBLIOGRAFIA PRAWA WSPÓLNOTOWEGO W JĘZYKU POLSKIM..............................................................................................................114 INFORMACJE NA TEMAT UNII, WSPÓLNOT EUROPEJSKICH, PRAWA WSPÓLNOTOWEGO.................................................................................................116 INFORMACJA O AUTORZE..........................................................................................................117 ROZDZIAŁ I UNIA EUROPEJSKA A WSPÓLNOTY EUROPEJSKIE. WSPÓLNOTY JAKO ORGANIZACJA PONADNARODOWA 1. Organizacje międzynarodowe w stosunkach międzynarodowych W tradycyjnym modelu tworzenia prawa rozróżniano dwie wielkie gałęzie prawa: prawo wewnętrzne i prawo międzynarodowe. Prawo wewnętrzne pochodziło od krajowych organów legislacyjnych i regulowało stosunki wewnątrz danego państwa. Prawo międzynarodowe natomiast miało za zadanie regulowanie stosunków między państwami, pełniącymi jednocześnie role podmiotów stanowiących prawo i adresatów norm. W systemie międzynarodowym nie było ponadto mechanizmu egzekwowania przestrzegania prawa ani obowiązkowej jurysdykcji sądów międzynarodowych. W klasycznym prawie międzynarodowym podmiotami tego prawa były jedynie państwa. Nie zmienia tego faktu uznanie za podmiot w stosunkach międzynarodowych Stolicy Apostolskiej (już we wczesnym średniowieczu), zakonu Kawalerów Maltańskich (od 1310 r.) czy też Międzynarodowego Czerwonego Krzyża (niekiedy kwestionowane). Powszechnie uważano, że podmiotowość międzynarodowa państwa obejmuje pięć elementów: (a) prawo zawierania umów międzynarodowych; (b) prawo prowadzenia wojny (ten element stracił swe znaczenie wraz z rozwojem zakazu użycia siły w prawie międzynarodowym); (c) prawo przyjmowania i wysyłania posłów; (d) prawo dochodzenia roszczeń z tytułu naruszenia prawa; oraz (e) immunitet jurysdykcyjny. Już w okresie międzywojennym pojawiła się kwestia podmiotowości między-narodowoprawnej organizacji międzynarodowych. Na gruncie prawa międzynarodowego spór ten został rozstrzygnięty przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w opinii doradczej w sprawie szkód poniesionych w służbie 8 ZARYS PRAWA EUROPEJSKIEGO Narodów Zjednoczonych1. Trybunał uznał w niej, że podmioty prawa międzynarodowego niekoniecznie muszą posiadać takie same prawa i obowiązki. Dla potrzeb stosunków międzynarodowych dopuszczono do działania pewne sztuczne byty prawne, spełniające funkcje powierzone im przez państwa, które daną organizację powołały. Organizacja międzynarodowa powinna spełniać trzy warunki: 1) musi być stałym stowarzyszeniem państw, spełniającym określone funkcje i wyposażonym w tym celu w określone organy; 2) musi mieć samodzielny byt, niezależny od państw ją powołujących; 3) musi mieć pewne kompetencje w sferze stosunków międzynarodowych, a nie tylko w sferze prawa wewnętrznego jednego lub kilku państw. 2. Kompetencje organizacji międzynarodowych Państwa wywodzą swą podmiotowość międzynarodową wprost z faktu swego istnienia. Tworzenie państw nie podlega ocenie z punktu widzenia legalności. Natomiast podmiotowość organizacji międzynarodowych ma charakter wtórny, to znaczy wywodzi się z woli państw członkowskich, a jej zakres wynika z traktatów założycielskich, innych umów międzypaństwowych i statutów organizacji. Podmiotowość ta bywa również nazywana podmiotowością funkcjonalną, ponieważ jej zakres uzależniony jest od funkcji spełnianych przez daną organizację. Ocena kompetencji może być dokonywana według jednej z trzech zasad: 1) zwolennicy koncepcji restryktywnej uważają, że organizacja międzynarodowa ma tylko takie kompetencje, jakie przyznają jej państwa członkowskie; 2) według teorii ekstensywnej, organizacje międzynarodowe mają wszystkie kompetencje państw jako podmiotów prawa międzynarodowego, wyjąwszy takie, których mieć nie mogą ze swej natury (np. nie mogą sprawować zwierzchnictwa terytorialnego ze względu na brak terytorium); 3) najbardziej rozpowszechniona jest jednak teoria pośrednia, rozszerzająca prawa organizacji międzynarodowej przyznane jej przez państwa założycielskie według zasad: effet utile i kompetencji dorozumianych. Pierwsza zakłada taką wykładnię umów założycielskich, która umożliwia organizacji osiągnięcie celów, jakimi kierowały się państwa przy jej tworzeniu. Druga natomiast pozwala organizacji na wykonywanie kompetencji nawet wtedy, gdy nie są one przyznane w traktacie założycielskim, jeżeli jest to konieczne dla realizacji celów. 1ICJ Reports 1949, s. 174 i n. UNIA EUROPEJSKA A WSPÓLNOTY EUROPEJSKIE Znakomitym przykładem oceny kompetencji organizacji międzynarodowej jest opinia doradcza Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie legalności użycia broni jądrowej2. Trybunał zbadał w niej m.in. kompetencję Światowej Organizacji Zdrowia do zwrócenia się do sądu w sprawie wydania opinii doradczej w kwestii oceny legalności zastosowania tego rodzaju broni. Trybunał podkreślił, że sam fakt, iż ewentualne użycie broni nuklearnej spowodowałoby masowe i znaczące szkody dla życia i zdrowia ludzkiego, nie uprawnia jeszcze tej organizacji do złożenia wniosku o opinię; nie ma bowiem bezpośredniego związku między jej kompetencjami i działaniami a stosowaniem siły i określonych rodzajów broni. 3. Podmiotowość prawna Wspólnot Europejskich Zamiar państw nadania podmiotowości prawnej wynika jednoznacznie z postanowień traktatów założycielskich: z art. 281 traktatu o Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej (na podstawie traktatu o Unii Europejskiej z 1992 roku przemianowanej na Wspólnotę Europejską; traktat dalej przywoływany jest jako TWE) oraz z odpowiednich przepisów traktatów o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali oraz Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej. Zgodnie z zasadą podmiotowości funkcjonalnej (wtórnej), zakres podmiotowości poszczególnych Wspólnot powinien być wyinterpretowany z postanowień traktatów założycielskich i obejmować wszystkie środki i instrumenty niezbędne dla realizacji celów Wspólnot. Art. 2 TWE stwierdza, że celami Wspólnoty są: wspieranie rozwoju i stabilizacji gospodarczej państw Wspólnoty poprzez stworzenie wspólnego rynku oraz ustanowienie unii gospodarczej i walutowej, wzrost poziomu życia społeczeństw oraz zacieśnianie współpracy pomiędzy państwami członkowskimi. Realizacji tych celów mają służyć metody wskazane w art. 3 TWE, m.in. swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału, wspólne polityki: konkurencji, celna, handlowa, transportowa i rolna, harmonizacja prawa oraz współpraca poprzez umowy stowarzyszenia, a ponadto ochrona środowiska, ochrona konsumenta, polityka energetyczna, współpraca regionalna oraz polityka w zakresie badań naukowych i technologii. Wymienione w art. 2 i 3 cele i metody ich osiągnięcia powinny być realizowane przy zachowaniu pewnych zasad ogólnych, sformułowanych w traktacie lub wynikających z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (dalej: ETS). Najważniejszą z tych zasad jest zasada subsydiarności (art. 5 TWE). Mówi ona, iż wszelkie działania podejmowane przez Wspólnotę muszą mieć podstawę prawną. Wspólnota może działać tylko wtedy, gdy zaplanowanego celu nie da się lepiej zrealizować przez działania na niższym szczeblu (państw członkowskich, 2ICJReports 1996, s. 238. 10 ZARYS PRAWA EUROPEJSKIEGO regionów itp.). Sytuacja taka ma miejsce w szczególności wówczas, gdy dana sprawa zawiera elementy ponadnarodowe, które nie mogą być satysfakcjonująco uregulowane przez działania poszczególnych państw, gdy działania państw kolidowałyby z wymogami traktatu oraz gdy Rada dojdzie do przekonania, że działanie Wspólnoty byłoby korzystniejsze ze względu na zakres i skutki niż działanie państw członkowskich. Ustęp 3 tego samego artykułu stwierdza, iż działania Wspólnoty nie mogą wykraczać poza ramy niezbędne dla osiągnięcia zamierzonego celu. Formuła ta odpowiada zasadzie proporcjonalności, wypowiedzianej wcześniej w orzecznictwie ETS. Nie jest jasne, czy zasada subsydiarności jest bezpośrednio skuteczna (por. niżej). Konkluzje Rady Europejskiej z Edynburga z 11-12 grudnia 1992 roku, które zawierały wytyczne w sprawie zasady subsydiarności, podkreślały, że nie jest ona bezpośrednio skuteczna, jednakże ETS nie wypowiedział się jednoznacznie w tej sprawie. Drugą zasadą, wynikającą z art. 10 TWE, jest zasada lojalności (solidarności) w stosunku do Wspólnoty. Mówi ona, że państwa członkowskie mają obowiązek dołożenia wszelkich starań w celu zapewnienia skuteczności prawa wspólnotowego w ich wewnętrznej przestrzeni prawnej, a także że muszą się one powstrzymać od podejmowania takich działań, które ową skuteczność by uniemożliwiały. Art. 10, zgodnie z orzecznictwem ETS, nie jest bezpośrednio skuteczny i można się nań powoływać tylko w powiązaniu z innymi przepisami traktatu. Bezpośrednio skuteczna jest natomiast zasada niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo (art. 12). Zasada równouprawnienia występuje jeszcze w kilku innych przepisach TWE i była przedmiotem bogatego orzecznictwa Trybunału, zwłaszcza w zakresie równouprawnienia ze względu na płeć (art. 141 TWE)3. Pojęcie dyskryminacji ETS kilkakrotnie wykładał jako niejednakowe traktowanie jednakowych sytuacji (stanów faktycznych) bez obiektywnego uzasadnienia. W świetle prawa wspólnotowego dyskryminacja może być jawna i ukryta (bezpośrednia i pośrednia). Z pierwszą mamy do czynienia wtedy, gdy dany przepis prawny zawiera regulacje jednoznacznie stawiającą określony podmiot w niekorzystnej sytuacji ze względu na posiadaną przezeń cechę. Druga natomiast występuje wówczas, gdy przepis skierowany formalnie do wszystkich podmiotów w jednakowy sposób jest tak skonstruowany, że jakaś grupa podmiotów jest nim w rzeczywistości dotknięta bardziej niż pozostałe. I tak przykładowo: ETS stwierdził, że zasada automatycznej preferencji zatrudnienia kobiety w przypadku, gdy posiada ona identyczne kwalifikacje jak mężczyzna, jest niezgodna z zasadą równouprawnieni a; uznał, że zwolnienie z pracy transseksualisty jest przejawem dyskryminacji ze względu na płeć, sprzecznej z art.119; wreszcie odrzucił skargę pewnej Angielki, gdy jej stałej partnerce w związku homoseksualnym odmówiono uprawnień socjalnych przysługujących małżonkowi oraz konkubentowi w związku heteroseksualnym. UNIA EUROPEJSKA A WSPÓLNOTY EUROPEJSKIE 11 Traktat amsterdamski wprowadził do traktatu o Unii Europejskiej (traktatu z Maastricht, dalej: TUE) zasadę oparcia Unii na wolności, demokracji, przestrzeganiu praw człowieka i praworządności (art. 6). Wyrazem tej zasady jest nawiązanie do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku jako określającej standard praw i wolności zasadniczych. Ten sam przepis mówi, że jednym z celów Unii jest zachowanie tożsamości narodowej państw. Zamiarem państw członkowskich zatem na obecnym etapie integracji nie jest utworzenie państwa ponadnarodowego, które zastąpiłoby państwa istniejące obecnie. Nową zasadą prawa wspólnotowego, wprowadzoną przez traktat amsterdamski, jest zasada ściślejszej (wzmocnionej, zacieśnionej, pogłębionej) współpracy. Stanowi ona wyłom w dotychczasowym podejściu do prawa wspólnotowego, w myśl którego prawo to powinno obowiązywać i być w jednolity sposób stosowane we wszystkich państwach członkowskich. Jakkolwiek możliwości odejścia od tych postulatów nie sąniczym nowym (dość wspomnieć porozumienia z Schen-gen4, unię walutową czy też możliwość zachowania dalej idących wymogów związanych z ochroną środowiska czy ochroną konsumenta w dziedzinach zharmonizowanych - na podstawie art. 95.4 TWE), po raz pierwszy jednak umożliwiono państwom, które zamierzają integrować się głębiej niż pozostałe, sformalizowanie takiej współpracy. Traktat amsterdamski sformułował jej ogólne wymogi (art. 43 - 45 TUE), a także bardziej szczegółowe propozycje dotyczące współpracy zacieśnionej w I (art. 11 TWE) i III (art. 40 TUE) filarze. Współpraca taka jest dopuszczalna, jeżeli: bierze w niej udział większość (co najmniej 8) państw członkowskich, przy czym pozostałe państwa mogą do niej przystąpić, jeśli wyrażą odpowiedni zamiar; jest zgodna z celami Unii Europejskiej; realizowana jest z zachowaniem zasady jedności instytucjonalnej Unii; stanowi ultitna ratio dla państw w niej uczestniczących, którym nie udało się wprowadzić współpracy w danej dziedzinie w inny sposób; odbywa się z poszanowaniem acąuis communautaire (dorobku prawnego Wspólnoty). W odniesieniu do I filara stwierdzono, iż współpraca zacieśniona nie może dotyczyć kwestii zastrzeżonych dla wyłącznej kompetencji Wspólnoty ani też naruszać wspólnych polityk, działań i programów; z kolei w II filarze rolę współpracy zacieśnionej spełnia (w sposób niejako odwrócony) instytucja „konstruktywnego wstrzymania się od działania". Dziś wydaje się nie ulegać wątpliwości, że postanowienia dotyczące ściślejszej współpracy zostały wprowadzone do traktatów założycielskich, aby umożliwić szybszą integrację „starym" państwom członkowskim w tych dziedzinach, w których obecne państwa kandydackie nie będą w stanie podjąć współpracy, albo też Z formalnego punktu widzenia były one umowami międzyrządowymi, ale szereg przesłanek wskazuje, iż w istocie zostały zawarte w celu umożliwienia państwom stronom urzeczywistnienia zasady swobodnego przepływu osób i zniesienia kontroli granicznych. 12 ZARYS PRAWA EUROPEJSKIEGO nie wykażą odpowiedniej woli politycznej. Instytucja współpracy zacieśnionej w istocie odpowiada znanej z konwencji wiedeńskiej prawa traktatów z 1969 roku instytucji modyfikacji umowy wielostronnej przez niektóre jej strony (w odróżnieniu od rewizji, czyli zmiany tekstu umowy dokonanej przy współudziale wszystkich uprawnionych stron). Pewne zasady ogólne prawa wspólnotowego zostały ponadto wprowadzone przez orzecznictwo ETS. Należy do nich przede wszystkim zasada równowagi instytucjonalnej. Struktura organów Wspólnoty Europejskiej - w odróżnieniu od państw członkowskich - nie jest oparta na charakterystycznej dla współczesnych ustrojów państwowych zasadzie trójpodziału władzy (na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą). Ponieważ i bez tego mankamentu zarzucano Wspólnocie „deficyt demokracji", Trybunał Sprawiedliwości w kolejnych orzeczeniach sformułował wspomnianą zasadę równowagi. Składa się na nią kilka zasad szczegółowych: każda instytucja Wspólnoty może działać wyłącznie w granicach kompetencji przyznanych jej przez traktaty założycielskie; żadna instytucja nie może zastępować innych instytucji w działaniu w ramach jej kompetencji; każda instytucja sama określa własny sposób działania (regulamin); należy ściśle przestrzegać przepisanych prawem procedur, pod sankcją nieważności aktu prawnego; każda instytucja ma obowiązek współdziałania z innymi instytucjami w zakresie realizacji celów i zadań określonych prawem. Trybunał przeniósł również na grunt wspólnotowy znane we wszystkich systemach prawnych państw członkowskich zasady państwa prawnego: zasadę nie-retroakcji prawa wspólnotowego, obowiązek wysłuchania strony przed wydaniem decyzji jej dotyczącej, obowiązek uzasadnienia decyzji, zasadę zaufania (ochrony słusznego interesu) oraz zasadę swobody prowadzenia działalności gospodarczej. 4. Przekazanie części kompetencji suwerennych przez państwa członkowskie Na czym polega zatem specyfika Wspólnot Europejskich? Otóż tradycyjne organizacje międzynarodowe nie mają możliwości stanowienia norm prawnych, które byłyby wiążące dla państw członkowskich5 oraz dla jednostek. Tymczasem zamiarem państw zakładających Wspólnoty było stworzenie organizacji nowego Wyjątkiem są decyzje Rady Bezpieczeństwa ONZ podejmowane na podstawie rozdziału VII Karty NZ w celu ochrony lub przywrócenia pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Również one wiążą jednak tylko państwa członkowskie ONZ. Stąd wątpliwości wielu państw co do wiążącego charakteru rezolucj i Rady Bezpieczeństwa 808 z 22 lutego 1993 r., powołującej Międzynarodowy Trybunał Karny do spraw byłej Jugosławii - utworzenie tego sądu wykraczało poza ramy utrzymania lub przywrócenia pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, wyznaczające kompetencje Rady zgodnie z rozdziałem VII Karty NZ, a do tego „nowa" Jugosławia nie była w momencie utworzenia sądu członkiem ONZ. Działalność Trybunału została jednak zaakceptowana a posteriori \jxtst, społeczność międzynarodową, w tym także przez Jugosławię po jej przyjęciu do ONZ w listopadzie 2000 r. UNIA EUROPEJSKA A WSPÓLNOTY EUROPEJSKIE 13 typu. Jej charakter został określony w dwóch orzeczeniach ETS, które mają fundamentalne znaczenie dla oceny pozycji prawnej Wspólnot. Sprawa 26/62 Von Genden Loos6 dotyczyła odwołania firmy spedycyjnej od decyzji holenderskich władz celnych, wydanej na podstawie zmodyfikowanej taryfy celnej. Powód twierdził, że z TWE wynika zakaz wprowadzania jakichkolwiek zmian w tej taryfie. Natomiast strona pozwana uważała, że nawet jeżeli zakaz taki rzeczywiście został przez traktat wprowadzony, to wiąże on jedynie państwa, zaś jednostki nie mogą się nań powoływać. Trybunał stwierdził w swym wyroku, że celem państw było coś więcej niż stworzenie wzajemnych więzi pomiędzy nimi. TWE odwołuje się bowiem do narodów, a nie tylko do państw członkowskich; ponadto powołano do życia instytucje wyposażone w prawa suwerenne, których wykonywanie dotyczy nie tylko samych państw, lecz również ich obywateli. Z kolei orzeczenie w sprawie 6/64 F. Costa v. ENEL1 zostało wydane w związku z wystawieniem przez znacjonalizowaną firmę energetyczną rachunku za prąd elektryczny w wysokości około 3 USD. F. Costa, adwokat i były akcjonariusz firmy, dopatrzył się niezgodności ustawy nacjonalizacyjnej z niektórymi przepisami TWE. Strona pozwana, a zwłaszcza interweniujące w postępowaniu rządy państw członkowskich, broniły się - podobnie jak w poprzedniej sprawie - twierdząc, że traktat nie stwarza uprawnień dla jednostek, gdyż dotyczy wyłącznie państw. Trybunał podkreślił w swym orzeczeniu, że celem państw założycielskich było stworzenie nowego porządku prawnego. W wyniku przekazania przez te państwa kompetencji suwerennych na rzecz Wspólnoty powstała organizacja wyposażona w kompetencje prawotwórcze, a państwa i ich sądy mają obowiązek stosowania norm przez nią ustanowionych. Wynika stąd jasno, że Wspólnoty wykraczają poza tradycyjne prawo międzynarodowe, gdyż stanowione przez nie prawo stwarza prawa i nakłada obowiązki nie tylko na państwa, lecz także bezpośrednio na ich obywateli. Prawo wspólnotowe nie jest również prawem wewnętrznym państw członkowskich. Wspólnoty to twór, który określa się często mianem organizacji ponadnarodowej. Sprawa 26/62 N. V. Algemene Transport - en Expeditiee Onderneming Van Gend en Loos v. Nederlandse Administratie der Belastingen, Zb. Orz. 1963, s. ; W. Czapliński i in. (red.), Prawo Wspólnot Europejskich. Orzecznictwo, wyd. Scholar, Warszawa 2001 (dalej cyt: Orzecznictwo), s. 33. W niniej szym opracowaniu przyjęto zasadę cytowania orzeczeń ETS z użyciem polskiego skrótu Zbiór Orzeczeń (Zb. Orz.). Wprawdzie polskiej wersji językowej zbioru dotąd nie ma, ale po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej zostanie ona wydana (aczkolwiek nie można wykluczyć, że nie zostaną przetłumaczone wszystkie orzeczenia). Paginacja polska będzie odpowiadała pozostałym wersjom językowym. Od roku 1989 zapis orzeczeń w zbiorze następuje wg zasad: „C" przed numerem sprawy oznacza orzeczenie ETS; „T" - orzeczenie Sądu Pierwszej Instancji. W paginacji „I" przed liczbą stron oznacza orzeczenie ETS, II - Sądu Pierwszej Instancji. Zb. Orz. 1964, s. 585; Orzecznictwo, s. 35. 14 ZARYS PRAWA EUROPEJSKIEGO Cechami Wspólnot jako organizacji ponadnarodowej są: 1) ostateczne potwierdzenie ich władzy suwerennej przez państwa (a nie tylko przekazanie, które mogłoby być odwołane) - w praktyce oznacza to, że ze Wspólnoty nie można wystąpić ze względu na sieć powiązań instytucjonalnych i gospodarczych pomiędzy państwami członkowskimi; 2) szczególne rozwiązania instytucjonalne, sytuujące prawo Wspólnot jako niezależne od prawa państwowego; 3) możliwość podejmowania decyzji wiążących wszystkie państwa (również głosujące przeciwko danym aktom) większością głosów członków organów Wspólnot (jednocześnie jednak wprowadzono w procesie decyzyjnym tzw. mniejszość blokującą, uniemożliwiającą podejmowanie decyzji niekorzystnych dla pewnej grupy państw); 4) autonomia sądowa, tj. posiadanie własnego organu sądowego o charakterze obligatoryjnym , którego jurysdykcja co do zasady nie może być przez państwa ograniczona; oraz 5) autonomia finansowa, tj.: posiadanie własnych źródeł dochodu (cła, wpływy ze wspólnej polityki rolnej, część podatku od wartości dodanej pobieranego przez państwa członkowskie). Dodajmy gwoli ścisłości, że przywołana przez Trybunał formuła „przekazania suwerenności" jest o tyle nieścisła, że -jak wspomniano wyżej - organizacja międzynarodowa nie jest suwerenna, wiec nie może posiadać praw suwerennych. Zdecydowanie szczęśliwsze jest użyte w polskiej Konstytucji z 1997 roku sformułowanie „przekazanie kompetencji niektórych organów władzy państwowej". Ponadnarodowy charakter Wspólnot nie może być kwestionowany w szczególności po wejściu w życie TUE. Państwa przekazały w nim na rzecz tej organizacji część kompetencji suwerennych w takich dziedzinach, jak emisja pieniądza i polityka imigracyjna, tradycyjnie zaliczane do atrybutów suwerenności. Unia zakłada również ścisłą współpracę w zakresie polityki zagranicznej oraz wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Dalsze rozszerzenie kompetencji Unii nastąpiło w traktacie amsterdamskim (przeniesienie polityki migracyjnej i azylo-wej z III do I filara, przekazanie na rzecz Unii pewnych uprawnień w zakresie stanowienia prawa cywilnego i karnego). W przypadku prawa wspólnotowego chodzi nie tyle o formalne przekazanie kompetencji suwerennych na rzecz organizacji ponadnarodowych, co raczej Jurysdykcja pozostałych sądów międzynarodowych, zwłaszcza MTS w Hadze, dotyczy państw i uzależniona jest od uznania przez nie kompetencji tych sądów. Wyjątkowa jest pozycja Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, co wynikaj ednak ze szczególnych rozwiązań przyjętych w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950 r.). UNIA EUROPEJSKA A WSPÓLNOTY EUROPEJSKIE 15 o przekazanie uprawnień do ich wykonywania. Ograniczenie suwerenności jest więc w istocie rzeczy podobne do ograniczeń związanych z zawarciem każdej umowy międzynarodowej, zobowiązującej państwa do określonych zachowań. Charakter kompetencji przekazanych Wspólnotom przez państwa członkowskie nie jest w istocie (poza wspomnianą polityką monetarną i imigracyjną) absolutną nowością w praktyce międzynarodowej; cechą wyróżniającą jest natomiast zakres przekazanych praw i stopień ich kumulacji. Powstaje zatem pytanie o rozgraniczenie sfery suwerenności państw oraz kompetencji Wspólnot. Kompetencje Wspólnot są albo wyraźnie przewidziane w traktatach założycielskich (pokrywają się tutaj z celami i zasadami Wspólnot) lub w aktach prawnych wydawanych na ich podstawie, albo też mają charakter dorozumiany. Charakter kompetencji wyraźnych uzależniony jest od charakteru aktów prawnych, w których są one zawarte. W precyzyjny sposób podział kompetencji w obrębie Wspólnoty został rozstrzygnięty w orzeczeniu ETS w sprawie 22/70 ERTA9. Przedmiotem sporu była instrukcja negocjacyjna dla państw członkowskich, wydana przez Radę w związku z zamiarem przystąpienia niektórych państw do konwencji o czasie pracy kierowców w transporcie drogowym (stąd określenie sprawy - ERTA, od skrótu nazwy umowy). Doktryna sformułowana w orzeczeniu stanowi, że o ile Wspólnota wyda przepisy prawne regulujące jakieś zagadnienie przewidziane w traktacie, to państwa członkowskie nie mają już prawa do wydawania odpowiedniej regulacji w tym zakresie. Późniejsze orzecznictwo zmodyfikowało tę zasadę stwierdzając, że jeżeli traktaty przyznają w jakiejś dziedzinie Wspólnotom wyłączną kompetencję, państwa tym samym tracąupraw-nienie do stanowienia prawa w tym zakresie10. Przykład kompetencji dorozumianych w prawie wspólnotowym zawiera przepis art. 308 TWE. Artykuł ten upoważnia organy Wspólnoty do podejmowania jednomyślnie działań koniecznych dla realizacji celów Wspólnoty, nawet jeżeli nie są one wyraźnie przewidziane w traktacie. Rada ma znaczny margines swobody przy podejmowaniu środków na podstawie art. 308; może powołać się na ten przepis zawsze wtedy, gdy uzna środki przewidziane w traktacie za niewystarczające. Stanowiąc w tym trybie normy, Rada nie może jednak zmienić litery traktatu11. Każdorazowo podjęte środki będą podlegały kontroli ze strony ETS. Przekazanie części kompetencji suwerennych przez państwa członkowskie na rzecz organizacji międzynarodowej (czy też ponadnarodowej) wymagało wprowadzenia odpowiedniego uprawnienia dla organów państwowych w systemach Sprawa 22/70 Komisja v. Rada (ERTA), Zb. Orz. 1971, s. 263; Orzecznictwo, s. 108. Sprawy połączone 3, 4 i 6/76 C. Kramer i inni, Zb. Orz. 1976, s. 1279; Orzecznictwo, s. 279. Por. sprawa 8/73 Główny Urząd Celny w Bremerhaven v. Massey-Ferguson GmbH, Zb. Orz. 1973, s. 897; opinia 2/94, Zb. Orz. 1996, s. 1-2329; Orzecznictwo, s. 291. 16 ZARYS PRAWA EUROPEJSKIEGO prawa wewnętrznego. Znalazło to wyraz w przepisach konstytucyjnych, bądź obowiązujących w chwili przystąpienia danego państwa do Wspólnoty, bądź wprowadzonych dopiero ex post (w 1970 roku zmodyfikowana została w tym kierunku konstytucja belgijska). I tak przykładowo - konstytucja włoska z 1948 roku zawiera przepis art. 11, który stanowi, iż Włochy odrzucają wojnę jako sposób rozwiązywania konfliktów międzynarodowych i ograniczania wolności innych ludzi; zgodzą się też - w takim samym stopniu, jak inne państwa - na ograniczenie swej suwerenności, konieczne dla zapewnienia pokoju i sprawiedliwości międzynarodowej. Art. 67 konstytucji holenderskiej pozwala na powierzenie kompetencji prawotwórczych, administracyjnych i sądowych organizacjom międzynarodowym na podstawie umowy; j eżeli umowa taka miałaby być sprzeczna z konstytucją, do jej ratyfikacji potrzebna byłaby kwalifikowana większość głosów. Art. 24(1) ustawy zasadniczej RFN przewiduje, że „Federacja może przekazać w drodze ustawy prawa zwierzchnie instytucjom międzypaństwowym". Art. 25bis konstytucji belgijskiej stanowi, że wykonywanie kompetencji państwowych może być powierzone na podstawie umowy lub ustawy instytucjom prawa międzynarodowego publicznego. W konstytucji francuskiej odpowiednie upoważnienie zostało zawarte w preambule. Przed przystąpieniem Danii, Irlandii, Hiszpanii, Grecji, a ostatnio Austrii do Wspólnot Europejskich, konstytucje tych państw zostały zmodyfikowane w kierunku umożliwienia przekazania kompetencji suwerennych na rzecz organizacji ponadnarodowych. Również Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. stanowi w art. 90(1), że Rzeczpospolita może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu niektóre kompetencje władzy państwowej. Ustawa w tej sprawie musi być uchwalona w szczególnym trybie, większością głosów wymaganą dla zmiany Konstytucji, i może być poprzedzona referendum. Co więcej, zgodnie z art. 91(3), prawo stanowione przez takie organizacje jest stosowane bezpośrednio i ma w przypadku kolizji pierwszeństwo przed ustawami. Omawiając przekazanie kompetencji przez państwa członkowskie na rzecz Wspólnoty, nie wolno zapominać, iż prawo wspólnotowe będzie miało zastosowanie wyłącznie w sprawach z elementem transgranicznym (wspólnotowym); wyłączone jest natomiast jego stosowanie w sprawach czysto wewnętrznych, w stosunkach pomiędzy państwem a jego obywatelami nieprowadzącymi działalności gospodarczej w rozumieniu TWE w skali wspólnotowej. Zasadę tę podkreślił wielokrotnie ETS, przywołując jąnp. w sprawie V. Steen v. Poczta Federalna RFN12. 12 Sprawa C-332/90 V. Steen v. Poczta Federalna RFN, Zb. Orz. 1992, s. 1-341; Orzecznictwo s. 103. UNIA EUROPEJSKA A WSPÓLNOTY EUROPEJSKIE 17 5. Wspólnoty Europejskie a Unia Europejska Wyjaśnienia wymaga w pierwszym rzędzie określenie wzajemnego stosunku Unii i Wspólnot Europejskich. Nie ulega wątpliwości, czym Unia Europejska nie jest - nie jest samodzielnym państwem (federalnym). Jednocześnie żaden przepis traktatu z Maastricht nie nadaje Unii podmiotowości międzynarodowoprawnej. Unia nie jest zatem organizacją międzynarodową. Unia nie ma też własnych organów, lecz realizuje swe zadania za pośrednictwem instytucji wspólnotowych. Zadania te zostały sformułowane w art. 2 TUE i obejmują: popieranie trwałego i zrównoważonego wzrostu gospodarczego oraz ustanowienie unii gospodarczo-walutowej (co odpowiada zadaniom Wspólnoty Europejskiej), potwierdzenie tożsamości Unii na płaszczyźnie międzynarodowej oraz ochronę praw obywateli Unii (odpowiadające zadaniom Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, tj.: II filarowi Unii), a także rozwijanie współpracy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych (tj. zadań z zakresu III filara Unii). Wszystkie zadania Unii powinny być realizowane przy poszanowaniu dorobku prawnego Wspólnoty (acąuis communautaire); co więcej, traktat z Maastricht stanowi wyraźnie w art. 47, że nie narusza on istniejących struktur wspólnotowych. Na powiązania pomiędzy Unią i Wspólnotami wskazuje również przepis art. 49 TUE. Przewiduje on akcesję nowych państw członkowskich do Unii Europejskiej, przy czym przystąpienie do niej jest równoznaczne z członkostwem we Wspólnotach. Państwa członkowskie utrzymują swe stałe przedstawicielstwa przy Unii Europejskiej a Unia w państwach trzecich. Pojęcie Unii występuje wreszcie w kontekście obywatelstwa Unii, instytucji akcesoryjnej w stosunku do obywatelstw państw członkowskich. Większość autorów przyjmuje, że Unia stanowi podsumowanie aktualnego stanu rozwoju integracji europejskiej jako związku państw (z punktu widzenia klasycznego prawa międzynarodowego bliskie rzeczywistości byłoby określenie konfederacja), w szczególny sposób uregulowaną formę współpracy pomiędzy państwami członkowskimi, niejako łącznik pomiędzy wszystkimi trzema składnikami integracji: Wspólnotami Europejskimi (I filar - integracja gospodarcza), wspólną polityką zagraniczną i współpracą w zakresie wymiaru sprawiedliwości. Nierozstrzygnięta pozostaje dyskusja teoretyczna pomiędzy koncepcjami „dachu świątyni" z jednej strony oraz „płaszcza" z drugiej. Pierwsze traktują Unię jedynie jako dach łączący wszystkie filary, drugie z kolei pozwalają na przypisanie Unii działań podejmowanych w ramach poszczególnych filarów. ROZDZIAŁ II SYSTEM INSTYTUCJONALNY UNII I WSPÓLNOT EUROPEJSKICH Nie jest zadaniem niniejszego opracowania przedstawienie w sposób szczegółowy struktury instytucjonalnej i mechanizmów funkcjonowania wszystkich organów Unii i Wspólnot Europejskich, zwłaszcza że problematyka ta posiada bogatą literaturę w języku polskim. Konieczne wydaje się wszelako krótkie omówienie najważniejszych instytucji wspólnotowych: Rady Europejskiej, Rady Ministrów, Komisji, Parlamentu Europejskiego oraz Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, ze względu na ich rolę w procesie tworzenia i stosowania prawa wspólnotowego. Rada Europejska jest jedynym organem Unii Europejskiej przewidzianym (acz tylko pośrednio) w traktacie z Maastricht. Stanowi ona kontynuację konferencji szefów państw i rządów państw członkowskich, spotykającej się regularnie od końca lat 60., a zinstytucjonalizowanej przez Jednolity Akt Europejski. Zadaniem Rady jest określanie strategicznych celów rozwoju Unii Europejskiej oraz rozstrzyganie o nowych dziedzinach i kierunkach współpracy. Decyzje w tych kwestiach (jak np. unia monetarna, przyjmowanie nowych członków, podstawowe kierunki w polityce zagranicznej) są następnie realizowane przez Radę Unii Europejskiej i Komisję Europejską. Jakkolwiek Rada Europejska pracuje na podstawie regulaminu, to unika formalnych rozstrzygnięć w drodze głosowania, podejmując decyzje polityczne poprzez konsensus. W istocie działalność Rady wykracza poza ramy określone traktatami wspólnotowymi, a jej ranga wyznaczona jest głównie przez pozycję polityczną jej członków. W skład Rady Euro-pej skiej wchodzą szefowie państw (prezydenci Francji i Finlandii) i rządów państw członkowskich oraz przewodniczący Komisji Europejskiej; towarzyszą im ministrowie spraw zagranicznych i jeden z członków Komisji oraz wybrani funkcjonariusze Wspólnoty. Rada Europejska spotyka się na sesjach zwyczajnych co najmniej dwa razy w roku. Wydaje trzy rodzaje dokumentów: sprawozdania, deklaracje i konkluzje (te ostatnie podsumowują aktualną działalność Unii i określają kierunki działalności przyszłej). SYSTEM INSTYTUCJONALNY UNII I WSPÓLNOT EUROPEJSKICH 19 Rada Ministrów, nazwana po wejściu w życie traktatu o Unii Europejskiej przez samą siebie Radą Unii Europejskiej (jakkolwiek termin ten nie występuje w TUE), składa się z przedstawicieli państw członkowskich na szczeblu ministerialnym. Rada może mieć charakter ogólny (uczestniczą w niej wówczas ministrowie spraw zagranicznych) lub specjalny (złożona jest wtedy z ministrów resortowych). Skład organu zależy więc od materii będącej przedmiotem obrad. Dzięki tak zróżnicowanej kompozycji Rada UE może spotykać się do 80 razy rocznie, przy czym regularnie raz w miesiącu spotykają się ministrowie spraw zagranicznych, ministrowie finansów oraz ministrowie rolnictwa; inni ministrowie obradują co najmniej raz na kwartał. Rada jest organem prawodawczym Wspólnoty oraz koordynującym działalność gospodarczą państw członkowskich. Decyzje podejmowane są przez Radę jednomyślnie, bezwzględną większością głosów lub większością kwalifikowaną, zależnie od przepisów formalnych traktatów. W tym ostatnim przypadku stosuje się system głosowania ważonego, zgodnie z którym każde państwo członkowskie ma odpowiednią liczbę głosów zależną od wielkości państwa i liczby ludności. Obecnie większość potrzebna dla podjęcia decyzji wynosi 62 głosy na 87; oprócz tego wprowadzono mniejszość blokującą (wynoszącą 25 głosów), która uniemożliwia podjęcie decyzji. Rada wspierana jest przez trzy organy: Komitet Stałych Przedstawicieli (Co- reper), Sekretariat Generalny i Przewodniczącego. Szczególne znaczenie ma Coreper, będący w istocie zbiorową „szarą eminencją". W jego skład wchodzą ambasadorowie państw członkowskich, zaś zadanie jego polega na dyskutowaniu nad projektami aktów prawnych przedstawianych przez Komisję i wypracowywaniu tekstów tych aktów. Prace Coreperu z kolei umożliwiają liczne, wyspecjalizowane grupy robocze. Przewodnictwo w Radzie sprawują kolejno, w okresach półrocznych, wszystkie państwa członkowskie według klucza określonego decyzją Rady 95/2; na przemian przewodniczą państwa małe i duże. Funkcje Rady obejmują: sprawowanie kierownictwa politycznego (zwłaszcza decydowanie o realizacji postanowień traktatów założycielskich i koordynację polityk gospodarczych państw członkowskich); ustawodawstwo; uchwalanie budżetu Wspólnoty (we współpracy z Parlamentem Europejskim). Komisja Europejska jest odpowiednikiem władzy wykonawczej, nadzorującej bieżącą implementację prawa wspólnotowego, ale posiadającej również pewne - własne lub delegowane - kompetencje prawodawcze. Komisja składa się z przedstawicieli państw członkowskich (obecnie w liczbie 20), wybieranych na 5 lat przez Radę, po uprzedniej akceptacji przez Parlament Europejski. Komisarze nie mogą być odwołani przez państwa członkowskie; mogą jedynie zostać zmuszeni do ustąpienia przez Parlament Europejski, który przegłosuje wniosek o wotum nieufności. Członkowie Komisji są niezawiśli i nie mogą przyjmować 20 ZARYS PRAWA EUROPEJSKIEGO instrukcji od państw członkowskich; w celu umożliwienia im wykonywania zadań przysługują im immunitety i przywileje dyplomatyczne. Siedzibą Komisji jest Bruksela, a po części Luksemburg. Komisja dzieli się na 24 dyrektoriaty generalne (struktury są płynne), kierowane przez dyrektorów generalnych odpowiedzialnych za poszczególne dziedziny polityki Wspólnot. Funkcje Komisji są wielorakie. Po pierwsze, przysługuje jej wyłączna inicjatywa ustawodawcza (co zresztą nie jest sformułowane ogólnie w traktatach założycielskich, lecz wynika z analizy poszczególnych przepisów kompetencyjnych). Po drugie, Komisja sprawuje funkcje wykonawcze. W tym zakresie nadzoruje stosowanie prawa wspólnotowego w stosunku do państw członkowskich i podmiotów gospodarczych, w szczególności prawa konkurencji i pomocy państwa, dysponując daleko idącymi uprawnieniami śledczymi, a zwłaszcza kompetencją do wszczynania postępowania przed ETS. Po trzecie, Komisja ma uprawnienia prawodawcze, zarówno własne (wynikające bezpośrednio z traktatów), jak i delegowane przez Radę UE. Po czwarte, wykonuje pewne kompetencje w zakresie stosunków zewnętrznych i procedur finansowych. Parlament Europejski był w pierwszym okresie swego funkcjonowania ciałem złożonym z przedstawicieli parlamentów krajowych; od 1979 roku jest wybierany w bezpośrednich wyborach przeprowadzanych w państwach członkowskich (obecnie 626 deputowanych wybieranych na kadencje 5-letnie, proporcjonalnie do liczby ludności w poszczególnych państwach). W czasie obrad członkowie PE zasiadają na sali nie według państw, z których pochodzą, lecz według ponadnarodowych frakcji partyjnych. Duże znaczenie mają ponadto komisje parlamentarne. Parlament obraduje w systemie sesyjnym, jego siedzibąjest Strasburg. Początkowo kompetencje PE ograniczały się do opiniowania aktów innych organów, stopniowo były jednak poszerzane. Obecnie Parlament posiada uprawnienia do współtworzenia prawa (ich charakter jest zróżnicowany zależnie od rodzaju procedury, mogą obejmować prawo do opiniowania aktów prawnych, ale w niektórych sytuacjach - według procedur współdecydowania i współpracy - także prawo weta), zatwierdzania niektórych umów międzynarodowych (zwłaszcza umów o akcesji nowych członków oraz umów stowarzyszeniowych), zatwierdzania budżetu i udzielania Komisji absolutorium z jego wykonania, zatwierdzania przewodniczącego Komisji i komisarzy, powoływania ombudsmana oraz uprawnienia kontrolne w stosunku do Komisji, ale także innych organów UE (np. prawo zadawania pytań). Trybunał Sprawiedliwości (ETS) jest organem sądowym Wspólnot. Pełni on funkcje sądu międzynarodowego (ponieważ rozstrzyga spory pomiędzy państwami członkowskimi), sądu konstytucyjnego (rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy organami Wspólnot - zapewnia zwłaszcza realizację zasady równowagi instytucjonalnej - i decyduje o zgodności prawa wtórnego z prawem pierwotnym), SYSTEM INSTYTUCJONALNY UNII I WSPÓLNOT EUROPEJSKICH 21 sądu administracyjnego (kontroluje formalną ważność aktów prawa wspólnotowego), sądu pracy (w sprawach dotyczących funkcjonariuszy Wspólnot - obecnie funkcje te przejął Sąd Pierwszej Instancji) oraz sądu apelacyjnego (w sprawach odwołań od orzeczeń Sądu Pierwszej Instancji). Oprócz tego ETS może działać jako sąd arbitrażowy, na mocy kompromisu zawartego przez zainteresowane państwa (forum prorogatum). Trybunał składa się z 15 sędziów oraz z 8 rzeczników generalnych, pełniących funkcje pomocnicze (choć pierwszoplanowe) przy przygotowywaniu orzeczenia. Sędziowie wybierani są na 6 lat z możliwością ponownego wyboru; co 3 lata wymienia się połowę składu Trybunału. Sędziowie muszą posiadać kwalifikacje pozwalające do zasiadania w najwyższych organach sądowniczych swoich państw i być uznanymi ekspertami w poszczególnych dziedzinach prawa. Obok funkcji sędziego nie mogą wykonywać dodatkowych zajęć, poza akademickimi. Przewodniczącego Trybunału wybierają spośród siebie sędziowie na okres 3 lat, z możliwością ponownego wyboru. W 19 8 8 roku, w celu odciążenia Trybunału, decyzj ą Rady powołano S ąd Pierwszej Instancji. Składa się on z 15 sędziów powoływanych na okres 6 lat, z możliwością ponownego mianowania. Sąd rozstrzyga spory pracownicze funkcjonariuszy Wspólnot, spory jednostek (osób fizycznych i prawnych) z instytucjami Wspólnot oraz pewne kategorie sporów firm z Komisją na podstawie traktatu o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali. W szczególności do kompetencji Sądu należą sprawy z zakresu prawa konkurencji i pomocy państwa. Sąd Pierwszej Instancji nie ma właściwości w sprawach prejudycjalnych. Liczba spraw rozpatrywanych przez trybunały wspólnotowe stale rośnie. W 1958 roku wniesiono doń 43 sprawy i wydano 10 orzeczeń, w 1963 r. wniesiono 105 spraw (w tym 6 pytań prejudycjalnych) i wydano 17 orzeczeń, w 1979 r. (rekordowym) wniesiono 1216 spraw (oraz dodatkowo 106 pytań prejudycjalnych) i wydano 128 orzeczeń. W roku 1995 wniesiono 415 spraw (w tym 130 pytań prejudycjalnych) i wydano 250 orzeczeń, dodatkowo do Sądu Pierwszej Instancji wniesiono 253 sprawy i wydano 198 orzeczeń. Najwięcej spraw dotyczy wspólnej polityki rolnej, konkurencji, swobody przepływu towarów i osób oraz ochrony środowiska i ochrony konsumentów. Średni okres oczekiwania na orzeczenie prejudycj alne wynosił w 1995 roku 17-21 miesięcy, natomiast większość orzeczeń w trybie powództwa bezpośredniego (art. 169 i 230 TWE) wydawana była w ciągu niecałych 12 miesięcy od wniesienia sprawy do sądu. ROZDZIAŁ III PRAWO WSPÓLNOTOWE JAKO SPECYFICZNY PORZĄDEK PRAWNY Aby tak skonstruowany system prawny mógł sprawnie funkcjonować w skali całej Wspólnoty, należało wprowadzić mechanizmy zapewniające implementację prawa wspólnotowego w jednakowy sposób we wszystkich państwach członkowskich. Celowi temu służą przede wszystkim zasady bezpośredniego obowiązywania i bezpośredniego stosowania prawa wspólnotowego w porządkach prawnych państw członkowskich, a także instytucjonalnie z