nieistniejące kościoły krakowskie Dokument ten zawiera większość informacji przedstawionych na stronie www http://republika.pl/koscioly/, której autorem jest Grzegorz Bednarczyk. Adres do korespondencji: [email protected]. Śródmieście kościół św. Ducha (duchaków) Kościół ten zbudowany został na początku XIV w. (pierwsza wzmianka pochodzi z 1333 r.), obok kościoła św. Krzyża. Był kościołem szpitalnym - istniał przy nim szpital pod takim samym wezwaniem, początkowo przeznaczony na schronienie dla dzieci-podrzutków, a następnie również dla chorych (fizycznie i umysłowo). Szpital oraz kościoły św. Ducha i św. Krzyża należały do zakonu duchaków, sprowadzonych tutaj w 1244 r. z Prądnika przez biskupa Prandotę (początkowo jako kościół przyszpitalny służył kościół św. Krzyża). Działały tam również duchaczki, które zajmowały się kobietami oraz dziećmi. W 1528 r. cały kompleks św. Ducha spłonął, ale szybko został odbudowany, a szpital przeszedł wówczas pod zarząd władz miejskich. W XVII w. szpital został rozbudowany dzięki środkom pozostawionym na ten cel w testamencie przez biskupa Trzebickiego. Składał się on z dwóch skrzydeł, jednego wzdłuż kościoła św. Krzyża (na północ od niego) oraz drugiego skierowanego w stronę ulicy Szpitalnej, nieco w kierunku północnozachodnim - kościół znajdował się w połączeniu tych skrzydeł, pomiędzy kościołem św. Krzyża a dzisiejszym Teatrem im. Słowackiego, nieco wysunięty w stronę ulicy Szpitalnej (nawiasem mówiąc nazwa tej ulicy pochodzi właśnie od szpitala św. Ducha). W 1783 r. kościół został przekazany braciom emerytom, a w pięć lat później zmarł ostatni z duchaków. W 1789 r. prymas Poniatowski nakazał też odejść stamtąd duchaczkom (zajmowały one dom przy ul. św. Marka i św. Krzyża), ostatecznie usunęli je pruscy żołnierze w 1794 r. Kościół po usunięciu księży emerytów (w 1807 przeniesiono ich do kościoła św. Marka) został przebudowany na cele mieszkalne i publiczne. Zburzono go w 1892 r. wraz z budynkami poszpitalnymi (szpital przeniesiono na ul. Kopernika w 1879 r.) dla uzyskania placu pod budowę Teatru Miejskiego (dziś im. J. Słowackiego) mimo oporu znakomitych niekiedy obywateli krakowskich (m.in. Jana Matejki, który zwrócił wówczas dyplom honorowego obywatela miasta Krakowa i zapowiedział, że nie będzie w Krakowie wystawiał swych obrazów). Według opisu z XVII w. był to kościół niewielki, murowany, z drewnianą sygnaturką na dachu. Sala szpitalna była połączona łukiem arkadowym z wnętrzem kościoła, by chorzy mogli uczestniczyć w nabożeństwach. kościół św. Macieja i św. Mateusza Kościółek ten został zbudowany w 1425 r. z fundacji ks. Stanisława Reya (Roya), proboszcza parafii św. Szczepana. Stał w północno-zachodniej części dzisiejszego placu Szczepańskiego, na północ od ówczesnego kościoła św. Szczepana. Przejęty przez jezuitów wraz z kościołem św. Szczepana. Został on przez nich powiększony, a kosztem okolicznych domów zbudowano przy nim nowicjat. Była to właściwie kaplica, prostokątna, z dzwonnicą i małą sygnaturką na dachu. Po kasacie jezuitów (1773) kompleks przejęła Komisja Edukacji Narodowej, a po trzech latach właścicielem zostało z kolei miasto. W 1801 r. zburzono kościółek. Pozostałe budynki, w których od 1797 r. mieściły się koszary, rozebrano w 1809 r. kościół św. Marii Magdaleny Pierwsze wzmianki o tym kościele pochodzą z akt świętopietrza z lat 1323-25, późniejsze łączą go z osobą biskupa Piotra Wysza, który nadał prebendy z niego świeżo odnowionej Akademii Krakowskiej. Najprawdopodobniej kościół powstał w XIII w., za czym przemawiają romańskie elementy w fundamentach. Znajdował się przy dzisiejszej ul. Grodzkiej, naprzeciw kościoła św. św. Piotra i Pawła (dziś jest to plac św. Marii Magdaleny). W 1455 kościół spłonął w ogromnym pożarze południowej części Krakowa. Został odbudowany. W XVI w. bardzo go zaniedbano, ale pełnił funkcje liturgiczne. W 1636 r. odrestaurowany i przebudowany (być może wówczas nastąpiła barokizacja wnętrza i fasady). Znajdował się wówczas pod opieką kolegium prawniczego. Według planów z tego okresu był orientowany, jednonawowy z prezbiterium zamkniętym prostą ścianą. W 1719 r. ponownie uległ pożarowi, ale tym razem na odbudowę brakło pieniędzy. Stopniowo popadał w coraz większą ruinę. Zburzono go na przełomie wieków (w 1809 lub 1811 r.), a na jego miejscu postawiono dom, który spłonął w 1945 r. kościół św. Michała (św. Józefa i św. Michała, karmelitów bosych) Kościół ten zbudowany został na miejscu Malowanego Dworu Tęczyńskich, który karmelici bosi otrzymali od Andrzeja Tęczyńskiego w 1610 r. Ukończony został w 1636 r. Sporą pomocą przy budowie kościoła posłużył Stanisław Lubomirski, natomiast gdy chodzi o architekta, istnieje podejrzenie, że pracował tutaj Maciej Trapola (autor m.in. kościoła w Wiśniczu Nowym). Karmelici przebywali tutaj do 1797 r., kiedy to na mocy reskryptu władz cesarskich musieli przenieść się do Czernej koło Krzeszowic. W gmachu poklasztornym utworzone zostało więzienie. Kościół zlikwidowano w latach 1832-35, a w 1872 przerobiono na sąd. Był to niewielki budynek na rogu dzisiejszych ulic Poselskiej i Senackiej, jednonawowy, z transeptem. Nawa po bokach miała po dwie połączone kaplice. Fasada z głównym wejściem znajdowała się od strony ul. Senackiej. Od południa przylegał doń klasztor, w którego budynkach, po rewaloryzacji, znajdują się dzisiaj Muzeum Archeologiczne i Muzeum Geologiczne. kościół Najświętszej Marii Panny na Żłobku (ad Praesepe, bernardynów) Pierwotnie na miejscu tego kościoła, przy ulicy św. Jana, istniał od roku 1570 zbór ewangelicki (tzw. Bróg). Został on spalony podczas rozruchów w 1591 r. i przejęty przez króla. W 1622 r. król oddał teren Stanisławowi Lubomirskiemu, a ten w 1624 r. bernardynom. Wówczas powstał tu kościół zbudowany "po prusku" (z drewna i cegły) przez braci Montelupich. Został on zburzony w 1644 r. i na tym miejscu Lubomirski ufundował nowy kościół murowany, ukończony w 1647 r. Był on nieduży, jednonawowy. W 1635 i 1685 własnością zakonników stały się dwie sąsiadujące z nim kamienice (w stronę rogu ul. św. Tomasza) - w nich znalazły się pomieszczenia klasztorne. W 1788 r. bernardyni musieli opuścić kościół i klasztor z nakazu prymasa Michała Poniatowskiego - zostali skierowani na Stradom, gdzie istniał główny konwent bernardyński, spod którego zwierzchności "Żłobek" wyrwał się w końcu XVII w. Krótko w posiadaniu kościoła byli bazylianie, a w 1797 r. wydany został dekret cesarski, nakazujący sprzedaż kościoła. Kupił go Maciej Knotz i przerobił go w 1802 r. na oberżę "Pod Węgierskim Królem". Po dokupieniu sąsiedniej kamienicy od ul. Sławkowskiej budynki zostały połączone w "Hotel Saski". W miejscu kościoła, na wyodrębnionym potem piętrze odbywały się bale maskowe słynne w całym Krakowie. Przez jakiś czas w budynkach stacjonował 2. Pułk Artylerii Polnej. W 1913/4 r. pod salą balową, czyli również na miejscu kościoła, powstał kinoteatr "Sztuka", dzisiaj znajduje się tu kino pod tą samą nazwą. kościół św. Piotra Pierwsza wzmianka o tym kościółku pochodzi z rachunków świętopietrza z lat 1325-27. Stał na rogu ulic Poselskiej i Grodzkiej, należał do kapituły krakowskiej. Spłonął w 1455 r. Na początku XVI w. został odbudowany dzięki Maciejowi z Miechowa, a w 1624 r. zbarokizowano go. Był budowlą usytuowaną na planie prostokąta, z jednym ołtarzem i wejściem od strony ul. Grodzkiej. W końcu wieku XVIII został uznany za opuszczony i w 1786 r. nakazano go eksekrować i zburzyć. Zamknięty został w 1791 r., ale nie zburzono go. Budynek został przebudowany na dom mieszkalny (dzisiejsza kamienica przy ul. Grodzkiej 38). kościół św. Rocha Kościółek ten znajdował się w pobliżu dzisiejszego placu św. Ducha i ul. Szpitalnej. Obok niego istniał szpital dla studentów ("ubogich scholarów"), który został później przerobiony na przytułek dla dziadków i babek obsługujących kościół Mariacki (znajdował się on w dzisiejszym domu pod Krzyżem na rogu ul. św. Marka i Szpitalnej). Szpital ten wyodrębnił się ze szpitala św. Ducha w XV w. Kościółek zburzono w XVIII w. kościół św. Scholastyki (Zwiastowania Najświętszej Marii Panny i św. Scholastyki, benedyktynek) Kościół ten znajdował się obok kościoła św. Krzyża, na rogu dzisiejszych ulic św. Marka i św. Krzyża. Został zbudowany w 1648 dla benedyktynek ze Staniątek (dzięki fundacji szlachcica Marcina Świechowskiego). Był kościołem niedużym, zbudowanym na planie prostokąta, ze skromną fasadą barokową. W latach 1657-63 toczył się spór miejscowych zakonnic z konwentem w Staniątkach, spod którego zwierzchności te pierwsze chciały się uwolnić. Ostatecznie się to nie powiodło, zakonnice przewieziono z powrotem do Staniątek. Odtąd dom służył tylko ksieni w przejazdach. W drugiej połowie XIX w. budynki zniekształcono. Używano je jako magazyn miejski, później przerobiono na szkołę (nb. Szkołę Żeńską im. św. Scholastyki). kościół św. Szczepana (jezuitów) Kościół ten stał w południowo-zachodniej części dzisiejszego placu Szczepańskiego. Najstarsza wzmianka o nim pochodzi z początku XIV w., zbudowany został zaś w połowie XIII w., a przez następne wieki rozbudowywano go. Przy kościele odnaleziono pozostałości cmentarza z przełomu XII/XIII w., co mogłoby jeszcze bardziej cofnąć jego datowanie, jednak nie odnaleziono pozostałości jakichkolwiek fundamentów romańskich. Najwcześniejszy znany nam kościół był budowlą orientowaną, trójnawową, halową, zbudowaną na planie prostokąta z węższym prezbiterium. Był kościołem parafialnym na pewno już w XIV w. i także wtedy zanotowano przy nim szkołę parafialną. Jego parafia w XVII w. obejmowała obok kilku ulic w Krakowie, także jurydykę Garbary, Kawiory, Krupniki oraz Biskupie, a także Czarną Wieś, Nową Wieś, Łobzów, Krowodrzę, Rząskę, Mydlniki i Bronowice Wielkie. Kościół ten był też pierwszym punktem oparcia jezuitów w Krakowie dzięki sympatii proboszcza, a prawo patronatu nad nim uzyskał ten zakon w 1579 r., zaś cztery lata później Stefan Batory zrzekł się patronatu królewskiego. Jezuici początkowo nie przebudowali kościoła, mimo iż jego stan techniczny nie był najlepszy. Ograniczyli się do adaptacji wnętrz, oraz urządzili tu nowicjat (1586 r. - być może w literaturze mowa o nowicjacie istniejącym przy kościele śś. Macieja i Mateusza). W grudniu 1647 r. kanclerz Stefan Koryciński zapisał w testamencie 60 tys. złp. na kościół oraz 24 tys. złp. na budowę przy nim mauzoleum Korycińskich. Wzmianki o planach przebudowy spotykamy dopiero w 1655 r., jednak nie doszła ona od razu do skutku. Wcześniej jeszcze powstała kaplica św. Ignacego Loyoli (zdaje się pełniąca właśnie funkcję mauzoleum Korycińskich). Przebudowa nastąpiła dopiero w końcu XVII w. (1687-92) - m.in. pojawił się nowy wystrój wnętrz (Jakuba Solariego), wzniesiono też nową fasadę. W 1732 r. odebrano kościół jezuitom, a w 1758 r. biskup Załuski przekazał go Akademii Krakowskiej. Była to wówczas już mocno zniszczona budowla. W 1797 r. władze austriackie przeniosły parafię do karmelitów na Piasek, a zamknięto ostatecznie kościół w 1801 r. Zburzony został w roku następnym. kościół św. Tomasza Był to średniowieczny kościół, który istniał w pobliżu kościoła św. Trójcy - dominikanów, prawdopodobnie między dzisiejszym kościołem a najstarszym zespołem klasztornym. Zbudowano go jeszcze przed osadzeniem tu dominikanów. Prawdopodobnie został zniszczony w 1241 r. W 1567 r. został przez zakonników rozebrany, a na jego miejscu postawiono dwie kamienice. kościół św. Urszuli (bonifratrów) Kościół ten stał na rogu ul. św. Jana i św. Marka, zbudowany w 1609 r. dla zakonu bonifratrów. Sprowadził ich kupiec krakowski Walerian Montelupi darując im rok wcześniej stojący na tym miejscu dom. W 1615 r. nastąpił akt fundacyjny biskupa Tylickiego szpitala św. Urszuli z kaplicą św. Jana z Matty. Był to jednak prawdziwy (w dzisiejszym rozumieniu słowa) szpital, a nie przytułek. Kościół był budowlą murowaną, jednonawową, o prostej trójosiowej fasadzie. W 1812 r. kościół zniesiono, a bonifratrzy otrzymali dekretem Fryderyka Augusta, księcia warszawskiego, kościół z klasztorem trynitarzy na Kazimierzu. W 1818 budynek kupił Michał Knotz, a w latach 1830-42 istniał w nim teatr. Potem mieściła się tu szkoła, później sąd powiatowy. Dziś budynek ten wchodzi w kompleks budynków Polskiej Akademii Nauk. kościół Wszystkich Świętych Kościół ten został zbudowany w pierwszej połowie XIII w. lub na przełomie XII i XIII w. na terenie dzisiejszego placu Wszystkich Świętych. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1278 r., natomiast bardzo znaczący jest przekaz z 1386 r., zawierający wiadomość o rzekomej fundacji rycerza Jakuba Boboli herbu Ogniwo z Nadrenii. Można więc wnioskować, że kościół był fundacją rycerską lub możnowładczą, na co też wskazuje fakt, iż prawo patronatu bardzo długo przysługiwało rodowi Tarnowskich. Bardzo wcześnie uzyskał funkcje parafialne (po kościele św. Trójcy, który przejęli dominikanie) - jako kościół parafialny obsługiwał w XVII w. Stradom i południową część miasta. Kościół był orientowany, składał się z dwunawowej hali, zbudowanej na planie zbliżonym do kwadratu, oraz węższego prezbiterium, zamkniętego wieloboczną absydą. Od południa przylegała do niego kaplica, którą już w 1490 r. nazywano "capella antiqua". Wzmianka ta pojawia się przy okazji przekazu od dokonanym w tymże roku podniesieniu kościoła do rangi kolegiaty. W 1591 r. dobudowano od południowej strony prezbiterium pięciokondygnacjową wieżę. W 1676 r. dokonano restauracji kościoła, dodając m.in. skarpy wewnętrzne. Wiek osiemnasty rozpoczął się od zniszczenia hełmu wieży podczas burzy (1702). Odrestaurowano ją dopiero w 1775 r. W międzyczasie zmieniono sklepienie w nawie (na kolebkowe) oraz dodano polichromię Walentego Jankowskiego. Od przełomu wieków XVIII i XIX kościół zaczął niszczeć. Ok. 1820 r. nabożeństwa parafialne przeniesiono ze względu na bezpieczeństwo wiernych do kościoła franciszkanów, a następnie do kościoła śś. Piotra i Pawła. W 1834 r. urządzono licytację sprzętów, a budynki kościelne, zakupione przez Senat Wolnego Miasta Krakowa, rozebrano w latach 1835-1838. Dłużej istniała tylko wieża, zburzona w latach 1841-42. Zamek kościół św. Gereona (św. Marii Egipcjanki) Kościół św. Gereona był to największy po katedrze kościół istniejący na wzgórzu wawelskim. Znajdował się on pod dzisiejszym zachodnim skrzydłem zamku i pod dziedzińcem Batorego, nieco na wschód od katedry. Jego pozostałości zostały odkryte w 1914 r. w trakcie badań prowadzonych przez A. Szyszko-Bohusza. Zidentyfikował on mury w części wschodniej kościoła jako starsze od krypty św. Leonarda i przypuszczając, że na zachód nawy kościoła biegną pod dzisiejszą katedrę, czyli dalej niż w rzeczywistości, uznał swoje znalezisko za relikt pierwszej katedry, tzw. chrobrowskiej. Ostatecznie hipotezę tą obaliły nowsze badania, które wykryły relikty murów przedromańskich pod dzisiejszą katedrą, a w latach osiemdziesiątych potwierdziły to badania pod dziedzińcem Batorego samego kościoła św. Gereona, który okazał się być krótszym o 7 m, niż przypuszczał Szyszko-Bohusz. Kościół św. Gereona natomiast pełnił funkcję okazałego kościoła pałacowego (podobnie było w Kwerfurcie), ewentualnie mógł stanowić siedzibę dla benedyktynów z otoczenia księcia Kazimierza Odnowiciela, a może już Mieszka II (o tym niżej). Najstarszą świątynią w tym miejscu był zespół przedromański z wapienia płytowego: kaplica połączona z budynkiem mieszkalnym. Nie istniał on jednak zbyt długo, prawdopodobnie z powodu zbyt płytkiego osadzenia fundamentów budowla zaczęła osiadać i szybko zbudowano nowy kościół romański wprost na skale. Z. Pianowski twierdzi, że stało się to za czasów Bolesława Śmiałego, opierając się na podobieństwie warsztatu do klasztoru tynieckiego. Natomiast istnieje także teoria związana z wezwaniem kościoła, że pochodzi on z czasów Mieszka II (z inspiracji pochodzącej z Niemiec Rychezy) lub Kazimierza Odnowiciela (ze względu na arcybiskupa Arona, którego święcenia miały miejsce w Kolonii, mieście gdzie szczególną czcią otaczano św. Gereona). Teoria ta może się jednak równie dobrze dotyczyć wspomnianej starszej świątyni na tym miejscu - i znakomicie uzupełniać się z danymi archeologicznymi. Najpewniejszym elementem datującym jest odnaleziona półkolumna o kapitelu kostkowym - pierwszy raz zastosowano taki w roku 1033 w Hildesheim, zatem kościół romański musiał powstać po tej dacie. Z postacią Arona i elementami pokrewnymi do Hildesheim (nie tylko wspomnianym kapitelem, ale i innymi) związana jest teoria dotycząca funkcji kościoła. Niektórzy badacze bowiem twierdzą, że mógł to być kościół oddany benedyktynom, obecnym na Wawelu według G. Labudy już w czasach Mieszka II, a z pewnością już za panowania Kazimierza Odnowiciela. Właśnie niektóre elementy związane z Hildesheim należą do typowych dla kościołów benedyktyńskich (dotyczy to rzecz jasna kościoła drugiego, ale o pierwszym nie wiemy niemal nic). Wobec natomiast późniejszego nieco datowania fundacji opactwa w Tyńcu, teza o takiej funkcji kościoła jest prawdopodobna. Kościół romański był trzynawową bazyliką z transeptem i dwuwieżową fasadą zachodnią (długą na 33 m, wysoką w nawie głównej prawdopodobnie na 12 m, transept - 23 m). Nawy boczne miały po trzy przęsła. Boczne ramiona transeptu posiadały małe apsydy od strony wschodniej. Również prezbiterium zamknięte było apsydą, podobnie jak położona bezpośrednio pod nim trójnawowa krypta. Krypta ta była w bardzo ciekawy sposób podzielona na prostokątne przęsła, sklepienie było wsparte na ośmiu kolumnach i ośmiu półkolumnach. Przebudowa kościoła nastąpiła w połowie XIII w., kiedy obniżono poziom posadzki i być może zlikwidowano podział podłużny (arkady). Wówczas też kościół został zredukowany o część nawową, postawiono nową ścianę zamykającą od strony naw transept (II połowę XIII w. wskazuje fakt znalezienia pod tą ścianą fragmentów posadzki z elementami ceramiki gotyckiej), choć część nawowa była jeszcze użytkowana (ślady nowszej posadzki ceglanej). Wiązało się to prawdopodobnie z budową umocnień obronnych tzw. zamku górnego, w których ciągu znalazł się kościół św. Gereona. Z tym wydarzeniem wiązać możemy też potwierdzenie wezwania kościoła, jako że wspomina o nim Jan Długosz przy okazji opisu nowych obwarowań zamkowych, jako o znajdującym się pomiędzy katedrą i kościołem Najświętszej Marii Panny (Conradus ... castrum in Cracovia aedeficat, incipiens ab ecclesia beati Venceslai, a sanctuario altaris beati Thomae ad ecclesiam sancti Gereonis et inde usque ad ecclesiam beate Mariae rotundam). Wkrótce kościół zaczął pełnić funkcję kaplicy pałacowej pod zmienionym już wtedy wezwaniem - św. Marii Egipcjanki. Następna przebudowa nastąpiła za czasów Kazimierza Wielkiego, wtedy też odcięto ramiona transeptu. W 1377 r. królowa Elżbieta uposażyła kaplicę św. Marii Egipcjanki nową prebendą. Przebudowa skrzydła zachodniego zamku w latach 1507-1509 doprowadziła do ostatecznej likwidacji kaplicy. kościół św. Jerzego O kościele tym mamy stosunkowo sporo informacji, zawdzięczamy to jednak faktowi, że istniał aż do XIX w. Jego średniowieczne dzieje pozostają jednak w podobnym mroku, jak i historia pozostałych wawelskich świątyni. Pierwsza wzmianka pisana o tym kościele dotyczy roku najprawdopodobniej 1243 i znajduje się u Długosza - według niej Konrad Mazowiecki w roku tym ufortyfikował kościół wałem z fosą. Jest to jednak trochę sprzeczne z innym przekazem Długosza, mianowicie, że kościół ten wymurował dopiero Kazimierz Wielki, a od czasów Mieszka I stał tu kościół drewniany. W tej sytuacji sens fortyfikowania drewnianego kościółka przez Konrada jest właściwie żaden, ale istnieje możliwość, że pomimo dokładnych badań archeologicznych murowany kościółek został nierozpoznany lub wezwanie to nosił wówczas inny kościół (p. kościół przy Smoczej Jamie). Istnienie kościoła poświadczają też inne dokumenty - rachunki świętopietrza z lat 1325-1327, a także dokument biskupa wrocławskiego Macieja z roku 1351 - potwierdzający, że jest to fundacja Kazimierza Wielkiego. Kościół stał na dzisiejszym zewnętrznym dziedzińcu wawelskim, gdzie dzisiaj widnieją zarysy jego fundamentów, wyprowadzone nad poziom gruntu podczas badań archeologicznych w połowie naszego wieku. Kościół kazimierzowski, zbudowany w 1346 r., a konsekrowany w roku następnym, był budowlą jednonawową z prostokątnym prezbiterium od wschodu i zakrystią od południa. Pod nawą odkryto dużą kryptę. W XVII w. do prebendy kolegiaty należały Bronowice Wielkie. Kres istnieniu kościółka przyniosły rządy austriackie - zburzony został w latach 1803-1804. kościół św. Michała Jest to jeden z dwu kościołów wawelskich, które dotrwały aż do XIX wieku. Znajdował się on na dzisiejszym zewnętrznym dziedzińcu wawelskim, a w miejscu tym dzisiaj widać wyprowadzone ponad poziom ziemi zarysy fundamentów. Pierwsza wzmianka w źródłach o nim pochodzi z 1148 r. (w bulli papieża Eugeniusza III w sprawie uposażenia biskupstwa wrocławskiego). Potem także Bolesław Wstydliwy w dokumencie z 1264 r. decyduje o nowym uposażeniu kolegiaty, co było związane z lokacją Krakowa (wymienia tu jako dotychczasowe uposażenie dwie jatki, trzy parcele i dochód z karczem). Nieco więcej napisał w XV w. Jan Długosz, według którego murowany kościół pod tym wezwaniem wzniósł Kazimierz Wielki (w 1355 r.) na miejscu stojącego tu od wieków kościółka drewnianego. Odkryto jednak pod pozostałościami gotyckimi fragment muru przedromańskiego (wykonanego w technice podobnej do opus spicatum), a nieco obfitsze fragmenty muru znaleziono nieco na południe od kościoła gotyckiego. Pozwoliło to A. Żakiemu na wysunięcie hipotezy, że istniał romański murowany kościół św. Michała (wbrew Długoszowi), a fragment muru bezpośrednio pod kościołem gotyckim to część murowanego ogrodzenia cmentarza przykościelnego, na co mogą wskazywać liczne pochówki w tej okolicy. Z kolei stąd wywodziła się teoria, później zresztą obalona, że kościół ten był najstarszą katedrą krakowską, jeszcze w końcu X w., co wiąże się z teorią zakładającą istnienie biskupstwa w Krakowie przed rokiem 1000. Wspomagać tą teorię miał fakt, że kościół znajdował się na małym wzgórku, który być może był miejscem kultu pogańskiego, a w XIII w. jest poświadczony jako miejsce sądów książęcych (co również można wywodzić z tradycji pogańskich). Możliwa jest też metryka benedyktyńska kościoła (jakoby był tu wczesne opactwo grodowe) (p. kościół św. Gereona). Nie wiemy dzisiaj, co się stało z murowanym kościołem romańskim, faktem jest, że w XIV w. Kazimierz Wielki zastąpił już drewniany kościół św. Michała kościołem murowanym w stylu gotyckim. Był on jednonawowy z pięciobocznym prezbiterium od strony wschodniej i zakrystią przy ścianie północnej. Odrestaurowany został jeszcze w pierwszej połowie XVII w. staraniem biskupa Jakuba Zadzika. Zburzony został wraz z kościołem św. Jerzego w latach 1803-1804. kościół Najświętszej Marii Panny (św. Feliksa i św. Adaukta) Umieszczenie tej świątyni pośród kościołów nieistniejących może wydać się odrobinę dyskusyjne, ale rekonstrukcja stanowi jedynie rezerwat archeologiczny. Znajduje się pod dawnymi kuchniami królewskimi, tj. na zachód od dziedzińca wewnętrznego zamku. Jest to rotunda, zbudowana na planie tetrakonchu - wokół centralnego walca o średnicy prawie pięciu metrów rozmieszczone są krzyżowo cztery półkoliste apsydy o średnicy prawie trzech metrów. Zachowały się również dwa rozglifione okna (w apsydzie południowo-wschodniej i południowo-zachodniej), a także mury do wysokości ok. 3 m. Po stronie południowej odnaleziono ślady aneksu, w którym prawdopodobnie znajdowały się kręcone schody prowadzące na emporę zachodnią. Dzięki tym pozostałościom, a także na podstawie analogii do podobnych zachowanych kościołów Adolf Szyszko-Bohusz zrekonstruował rotundę - jej centrum stanowi walec zakończony kopułą. Co prawda rekonstrukcja budzi dzisiaj wątpliwości, przyjmuje się obecnie za K. Żurowską i T. Węcławowiczem, że rotunda była smuklejsza, o sylwetce wieżowej, wewnątrz dwupoziomowa. Do rotundy przylegały jeszcze dwa inne aneksy - od strony zachodniej (aneks grobowy lub pomieszczenia pałacowe). Data powstania kościoła jest wątpliwa, Jan Długosz pisze, że "pochodzi z czasów, zanim Polska chrześcijaństwo przyjęła" (w "Liber beneficiorum"). Technika budowy muru (opus incertum) sugeruje przełom X i XI wieku. Natomiast wersję Długosza potwierdza w pewnym stopniu podobieństwo rotundy do pierwszego kościoła św. Wita na Hradczanach, zbudowanego przez św. Wacława (925-930) (choć nie ma pewności, czy w Pradze świątynia była zbudowana na planie tetrakonchu), co przemawia za czeskim być może rodowodem świątyni (K. Żurowska jako pierwsza zwróciła uwagę na podobieństwo obydwu świątyni, datowała jednak kościół na ok. 1000 r.). Zazwyczaj przyjmuje się, że zbudowano ją najpóźniej właśnie około roku 1000. Istniało jednak na ten temat szereg teorii, najbardziej chyba egzotyczną z nich przedstawił J. Hawrot, który uważał, że rotunda mogła powstać na przełomie VII i VIII w. jako mauzoleum pogańskie. Wezwanie Najświętszej Marii Panny uczeni (za wyjątkiem G. Labudy) przypisali rotundzie na podstawie wzmianki Długosza wymieniającej ją jako element zbudowanych w XIII w. obwarowań górnego zamku ("Conradus ... castrum in Cracovia aedeficat, incipiens ab ecclesia beati Venceslai, a sanctuario altaris beati Thomae ad ecclesiam sancti Gereonis et inde usque ad ecclesiam beate Mariae rotundam"). Przemawia też za tym fakt, że wiele karolińskich i ottońskich kaplic pałacowych nosiło to wezwanie. Zresztą funkcja kościoła jako kaplicy pałacowej jest najprawdopodobniejsza, ale nie jedyna. Wątpliwości związane z obecnością kościoła św. Gereona rozwiewać może fakt istnienia innych metropolii o dwóch kaplicach (reprezentacyjnej, jak kościół św. Gereona, i drugiej, bardziej "prywatnej") - takich jak Paderborn, Bamberg, Goslar czy choćby Płock. Prawdopodobnie w połowie XIII w. podupadła rotunda (zepchnięta w cień przez katedrę) została włączona w bieg wału obronnego jako baszta. Wtedy również prawdopodobnie rozebrano aneksy. Odnowiona została dopiero przez Kazimierza Wielkiego ok. roku 1340, na nowo uposażona i pod wezwaniem już św.św. Feliksa i Adaukta. Z tego czasu pochodzą m.in. ślady gotyckiego wejścia i wsporniki. Z czasem jednak kościół znowu podupadł i został zabudowany budynkiem kuchni królewskich. Pozostałości zostały odkryte w roku 1911 i początkowo uważano to za ruiny baszty obronnej (co jest raczej też zgodne z prawdą). Dopiero badania A. Szyszko-Bohusza z lat I wojny światowej skłoniły do przyznania obiektowi funkcji sakralnej. W 1917 r. Szyszko-Bohusz zrekonstruował wygląd kościoła, a wkrótce stał się on główną atrakcją wystawy "Wawel zaginiony". kościół "B" "B" - nazwa taka została nadana przez archeologów, ponieważ nie sposób dzisiaj ustalić wezwania kościoła. Jedynie G. Labuda uważał, że nosił on wezwanie Najświętszej Marii Panny, jednak o wiele więcej mocnych punktów ma argumentacja przypisująca to wezwanie rotundzie powszechnie określanej tym mianem. Istnieją też przesłanki, że właśnie ten kościół nosił we wczesnym średniowieczu wezwanie śś. Feliksa i Adaukta, dopiero potem przeniesione przez zapomnienie na odrestaurowaną przez Kazimierza Wielkiego rotundę Najświętszej Marii Panny. Są one jednak osłabione brakiem jakichkolwiek śladów kultu św. Feliksa i św. Adaukta w Krakowie, choć zachowane kalendarze katedralne pochodzą z XIII w., a więc okresu, w którym kościół "B" najprawdopodobniej już nie istniał. Znajdował się on przy dziedzińcu zewnętrznym, pod zabudowaniami dzisiejszego budynku nr 5 (południowy ryzalit dawnych kuchni). Jego fundamenty odkryte zostały podczas badań archeologicznych w latach 1966- 1975. S. Kozieł stwierdził wtedy, że można wyróżnić aż trzy przedromańskie fazy tej budowy, od połowy X w. do przełomu X i XI w. - początkowo miała to być rotunda czteroapsydowa, potem dwuapsydowa. Jednak według nowszych interpretacji materiał archeologiczny wyklucza istnienie rotundy czteroapsydowej. Centrum rotundy, większej od rotundy Najświętszej Marii Panny, stanowił walec o średnicy 5,5 m, wokół którego znajdowały się więc dwie apsydy - od południowego zachodu i północnego wschodu. Techniką budowy był opus emplectum. Być może istniał jeszcze aneks i empora, na którą prawdopodobnie wiodły schody w pogrubionym murze centralnego walca. Prawdopodobnie budowla ta powstała pod panowaniem czeskim. Pochówki wokół odkrytych fundamentów, pochodzące z tego samego okresu, wskazują, że był to kościół grodowy ("parafialny"), chyba najstarszy o takim charakterze na Wawelu. Został zniszczony prawdopodobnie w XIII w. kościół przy baszcie Sandomierskiej W latach 1977-1978 archeologowie odkryli relikty rotundy na południowym przyczółku wzgórza wawelskiego, w okolicach dzisiejszej baszty Sandomierskiej. Była to budowla na planie koła o średnicy ok. 8 m z apsydą od strony wschodniej o średnicy ok. 4 m. Rozebrana została około połowy wieku XIII, podczas budowy nowych, nieco ciaśniejszych od poprzednich wałów obronnych (na podstawie "Rocznika Świętokrzystkiego" datuje się budowę wałów na rok 1265). Podobne rotundy są bardzo częste (m.in. w Krakowie św. Benedykta, też dwie rotundy w Przemyślu, rotunda pałacowa w Wiślicy, Cieszyn). Zachowane są jedynie fundamenty, jedynie w części zachodniej odkryto fragmenty części naziemnej (opus emplectum). Być może miała emporę balkonową od strony zachodniej. Data powstania jest bardzo niepewna, być może II połowa XI wieku. kościół przy bastionie Władysława IV Na pozostałości tej rotundy natrafiono w latach 1981-1982 na północ od katedry, w rejonie bastionu Władysława IV. Prawdopodobnie powstała ona w początkach XI w. Walec, pełniący rolę nawy miał średnicę ponad 9 m, odnaleziono także relikty apsydy. Grubość muru wykonanego techniką opus emplectum wynosiła około 1 m. W środku nawy odnaleziono zagłębienie, które zinterpretowano jako chrzcielnicę - stąd wysnuto teorię, że rotunda mogła być osobnym baptysterium przy pierwszej katedrze. Na reliktach rotundy znaleziono fundamenty tzw. baszty - ponieważ jednak nie wiążą się one (według ostatnich badań) z murem obronnym, więc prawdopodobnie stanowią dolną część prezbiterium kaplicy romańskiej zbudowanej po rozebraniu rotundy. Zwłaszcza datowanie na wiek XII wyklucza obecność murowanych obwałowań na Wawelu. Kaplica jednak nie mogła istnieć już w XIII w., gdyż w tym miejscu przebiegały nowe wały obronne (od 1265 r.). kościół przy Smoczej Jamie W najdalej na zachód wysuniętej części wzgórza wawelskiego (niedaleko Smoczej Jamy - obok baszty Złodziejskiej) odkryto w 1953 r. pozostałości murów, jednak zostały uznane za relikt XIII-wiecznych fortyfikacji. Ponowne badania w latach siedemdziesiątych doprowadziły do zrewidowania poglądów. Budulec uznano wtedy za wcześniejszy, pod murami odnaleziono fragmenty wałów z VIII-IX wieku. Ostatecznie najprawdopodobniejszą obecnie wersją jest istnienie tutaj dwóch kościołów, przedromańskiego z II połowy X w. lub przełomu wieku X i XI, oraz zbudowanego potem kościoła romańskiego, na rzucie prostokąta, jednonawowego, a apsydą od wschodu, który zburzono w wieku XIII podczas budowy obwarowań. Data powstania tego kościoła może mieć kluczowe znaczenie dla datowania wszystkich przedromańskich budowli Wawelu, ponieważ zbudowano go w miejscu zniszczonego wcześniej wału wiślańskiego, co właściwie wyklucza zbudowanie zarówno tego kościoła, jak i innych (przy których budowie wykorzystano tą samą technikę opus emplectum) przed końcem wieku X. Natomiast ślady kościoła późniejszego podpowiadają, że został on zbudowany w warsztacie katedry hermanowskiej (wątek opis spicatum). Przypisuje się niekiedy do tego kościoła wezwanie św. Jerzego - ponieważ kościół o takim wezwaniu jest wymieniany w dokumentach, a pod jego gotyckimi resztkami nie odkryto żadnych wcześniejszy murów, można zaś przypuszczać, że nie mógł przetrwać ponad trzystu lat jako drewniany - przesłanki te są jednak bardzo wątłe. Ostatecznie kościół zburzono prawdopodobnie w związku z budową nowego wału obronnego w II połowie XIII w. Niestety w związku z przesunięciami ziemi podczas budowy muru obronnego w XVIII w. odkrycie większych pozostałości jest niemożliwe. Nowy Świat kościół św. Kazimierza (reformatów, na Garbarach) Jest to chyba najkrócej istniejący kościół w Krakowie. Znajdował się on tuż za murami Starego Miasta, u wylotu dzisiejszej ul. Kapucyńskiej (w tym miejscu znajduje się dzisiaj Zespół Szkół Ekonomicznych). Zbudowany został dla reformatów, którzy zostali sprowadzeni do Polski w latach 1621-1622 (sprzyjał im m.in. biskup Marcin Szyszkowski). Posesję pod kościół kupiła dla nich Krystyna ze Zborowskich Grochowska. Początkowo urządzono tu kaplicę, refektarz i niewielką infimerię oraz mieszkania dla zakonników. W 1628 r. położono fundamenty pod kościół, ale jego budowa (z powodu kłopotów finansowych, które pomogła pokonać Zuzanna Amendówna) trwała jeszcze dwanaście lat. Dopiero w 1638 r. ukończono prezbiterium, a cały kościół oddano do użytku w roku 1640. W klasztorze istniało studium filozofii i teologii, ale liczba kleryków nie przekroczyła dziesięciu, więc w 1644 r. przeniesiono je do Lwowa. W Krakowie natomiast założono w to miejsce gimnazjum i tzw. dyrektorium dla neoprofosów (rodzaj szkoły średniej przygotowującej do studiów teologicznych). W 1655 r., zaledwie po piętnastu latach istnienia, kościół został spalony - działo się to podczas oblężenia Krakowa przez Szwedów, a rozkaz spalenia tego rejonu przedmieść wydało polskie dowództwo. Po "potopie" rada miejska ze względów bezpieczeństwa nie zgodziła się na powrót reformatów w to miejsce. Skutkiem tego zbudowali oni nowy kościół pod tym samym wezwaniem wraz z klasztorem w ramach murów miejskich (mimo oporu rajców krakowskich). Piasek kościół św. Piotra Małego Kościół ten zbudowany został w 1498 r. przez Piotra Welsa na Garbarach. Zniszczony został podczas walk z wojskami arcyksięcia Maksymiliana Habsburga w 1587 r. (spalone zostały wówczas całe Garbary). Odbudowano go stosując mur pruski. Jednak w aktach garbarskich z lat 1635-40 spotykamy zapisy o wydatkach na "budowę" kościoła. Uszkodzony został ponownie w czasie "potopu", odbudowany został dzięki ks. Janowi Stachowskiemu, konsekrowano go ponownie dopiero w 1710 r. Był to kościół już murowany, jednonawowy, na planie prostokąta, z zaokrąglonym prezbiterium. Do ściany frontowej przylegała wieża, będąca jednocześnie dzwonnicą. Wokół znajdował się cmentarz, pierwszy w Krakowie z założenia publiczny. Był jednym z krakowskich kościołów jezuickich. Już w początku XVII w. uruchomione zostało tam jezuickie studium wewnętrzne z zakresu filozofii i teologii, które było zaczątkiem szkół publicznych tego zakonu. Działał tu między innymi Stanisław Solski, wybitny naukowiec, pionier miernictwa w Polsce. Kościół został zburzony w 1801 r. W pobliżu miejsca gdzie stał, wznosi się dzisiaj kościół oo. zmartwychwstańców przy ul. Łobzowskiej. Kleparz kościół św. Filipa i św. Jakuba Kościół ten wzniesiony został prawdopodobnie w drugiej połowie XIV w. przy Rynku Kleparskim. Był początkowa jedną z dwóch świątyń miasta Kleparza (obok kościoła św. Floriana). Początkowo drewniany. W XV w. był określany mianem kaplicy, co wskazuje na jego małe rozmiary. Spłonął w pożarze Kleparza w 1528 r. Odbudowany został już jako kaplica murowana. Ponownie zniszczony został w 1655 r. Podczas odbudowy zbarokizowany, konsekrowany ponownie w 1667 r. W tym okresie można spotkać się z nazwą kaplicy "moskiewskiej". Spłonął ponownie w pożarze Kleparza w 1755 r. Zburzono go w 1801 r. Teren ten przejęli oo. misjonarze i zbudowali tu kościół św. Wincentego, a w miejscu istnienia starego kościoła znajduje się dzisiaj ogród klasztorny. kościół św. Krzyża (Słowiański, benedyktynów słowiańskich) Kościół ufundowany został przez Władysława Jagiełłę i jego żonę Jadwigę w 1390 r. z myślą o benedyktynach obrządku słowiańskiego. Sprowadzono ich tu z Pragi z przeznaczeniem do udziału w akcji misyjnej na ziemiach litewsko-ruskich. Jednak plan ten się nie powiódł, benedyktyni byli tutaj jedynie niecałe sto lat, prawdopodobnie do roku 1470. Kościół był pierwotnie drewniany i początkowo pod wezwaniem Męki Pańskiej. Z czasem zaczęto nazywać go kaplicą. Od 1505 r. znajdował się pod zarządem jednego z wikarych od św. Floriana. W końcu XVI w. sprawiał wrażenie opuszczonego i zaniedbanego, ale był już murowany. Spłonął podczas oblężenia Krakowa w 1655 r., zburzono go do reszty w roku następnym. Jednak na jego pozostałościach został wzniesiony nowy kościół przez mieszczanina Jana Sroczyńskiego jako wotum za zwycięstwo wiedeńskie. Kościół ten, obdarzony wówczas licznymi przywilejami przez króla, został konsekrowany w 1678 r. Prawdopodobnie jego budowniczym był architekt Jan Solari, co można wnioskować z podobieństwa do kościoła wizytek jego autorstwa, wzniesionego w tym samym czasie. Był zbudowany na rzucie prostokąta, wewnątrz znajdowały się pomniki Sroczyńskiego oraz Jana III Sobieskiego z małżonkami. W latach 1755 i 1768 był odnawiany po pożarach. W 1818 r. został sprzedany na licytacji i zburzony. Na jego miejscu znajduje się dzisiaj plac Słowiański. kościół św. Szymona i św. Judy Drewniany kościół, ufundowany w 1575 r. przez rajców kleparskich, stał przy dzisiejszej ul. Warszawskiej. Istniał przy nim szpital, powstały w tym samym czasie i również z fundacji rajców kleparskich. Spłonął w 1640 r., potem zniszczony ponownie podczas najazdu szwedzkiego. Magistrat kleparski wzniósł ponownie na tym miejscu murowaną kaplicę. Jednak w 1755 r. ponownie spłonął. Odbudowany, ale w 1800 r. został przerobiony na spichlerz. W 1859 r. odkupił go biskup Łętowski i oddał szarytkom, ale po dwunastu latach został zburzony. Na jego miejscu zbudowano dom dla zakonnic. kościół św. Walentego Kościół ten stał na Kleparzu, na rogu dzisiejszych ulic Długiej i Pędzichowa. Już od XIV istniał szpital dla trędowatych pod tym wezwaniem (pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1327 r.), drewniany kościółek dobudowano do niego w 1441 lub 1447 r. (choć istnieje możliwość, że istniał już wcześniej, a w 1447 r. został jedynie oddany kolegiacie św. Floriana). Zarządzał nim prebendarz od św. Floriana. Spłonął w 1528 r., ale już w 1530 r. kanonik katedralny Tomasz Rożnowski kupił dom pomiędzy Pędzichowem i Biskupiem i zbudował w tym miejscu szpital z kosciołem (wynika z tego, że wcześniej znajdowały się one gdzie indziej). Zniszczony również podczas "potopu", ale ponownie bardzo szybko odbudowany. Sprawił to Tomasz Olszowski (mieszczanin z jurydyki Pędzichów), który ufundował murowany, jednonawowy kościółek (z sygnaturką na dachu), który konsekrowano już w 1661 r. Znajdował się on wówczas w obrębie przytułku dla ubogich, w który w międzyczasie przekształcił się szpital. W dokumentach wizytacji biskupa Łubieńskiego z 1711 r. opisany jest bardzo duży stopień zniszczenia (np. szpital nie posiada już podłóg i dachu). W 1748 r. dokumenty wizytacji biskupa Załuskiego wymieniają kościół i szpital jako niemal opuszczony. Spłonął w 1768 r. (podczas konfederacji barskiej), odnowiony, ale przeznaczony na rozbiórkę i zburzony w 1818 r. Wesoła kościół św. Gertrudy Kościółek ten powstał w latach 1429-32 lub w 1444 r. za Nową Bramą, u wylotu ul. Siennej, była to właściwie kaplica. Jego fundację łączy się z postacią Mikołaja Wierzynka. Wokół znajdował się cmentarz, gdzie grzebano skazańców, m.in. tu pochowano Andrzeja Wierzynka. Andrzej Wierzynek był zresztą ojcem wspomnianego Mikołaja, zatem fundacja kościoła w tym miejscu mogła być próbą upamiętnienia przez niego pamięci ojca, który nie miał katolickiego pogrzebu. Przy kościółku znajdował się też szpital dla chorych umysłowo (ufundowany przez biskupa Trzebickiego w roku 1679). W 1655 r. zniszczony podczas obrony Krakowa przed Szwedami, odbudowany w 1666 r. Zbudowany na planie kwadratu z prostokątnym prezbiterium z absydą, na dachu znajdowała się sygnaturka. Spłonął ponownie podczas konfederacji barskiej i choć odbudowano go już w 1778 r., to został zaniedbany bardzo szybko, w 1810 r. zamknięty, a w 1822 r. zburzony. kościół św. Sebastiana i św. Rocha Kościół powstał z inicjatywy rajców krakowskich w 1528 r. na wyspie na stawie (potem to już nie była wyspa, lecz małe wzniesienie), gdzie dziś znajduje się ul. św. Sebastiana. Obok znajdował się szpital dla wenerycznie chorych. Jeszcze w końcu XVI w. nosił wezwanie śś. Fabiana i Sebastiana. Był mały i drewniany. Spalony podczas obrony miasta w 1655 r., ale odbudowany przed 1677 r. (nadal drewniany). Był budynkiem jednonawowym z nieco zwężonym prezbiterium, zakończonym wielobocznie. W 1793 r. został zniszczony przez huragan, w 1821 r. chorych przeniesiono do szpitala św. Ducha, a kościół zlikwidowano. Stradom kościół św. Jadwigi (bożogrobców) Kościół ten znajdował się na Stradomiu. Budowę rozpoczęto w 1360 r. z fundacji Kazimierza Wielkiego i jego siostry Elżbiety Łokietkównej, żony Karola Roberta węgierskiego. Osiedlono tutaj zakon bożogrobców. Najstarsza wzmianka pochodzi z 1378 r., ale źródła różnie świadczą o zakończeniu budowy. Jan Długosz wspomina, że klasztor został wzniesiony jeszcze przez Kazimierza Wielkiego, zaś Samuel Nakielski przesuwa datę zbudowania klasztoru na wiek XV. Wraz z sąsiednimi zabudowaniami stanowił osobną jurydykę, co poświadcza dokument z 1607 r. Niszczony wielokrotnie przez pożary - w 1473 r., 1536 r. i 1556 r. Największe zniszczenia poniósł podczas obrony przed Szwedami w 1655 r. Faktycznie kościół trzeba było teraz budować od nowa, co uczyniono z inicjatywy prepozyta Augustyna Wolskiego. Nowy kościół barokowy został konsekrowany w 1674 r. Był kościołem orientowanym, zbudowanym na rzucie wydłużonego prostokąta, zakończony absydą półkolistą, o sklepieniu kolebkowym z lunetami. Po odbudowie kapituła krakowska założyła tu szpital dla ubogiej szlachty, którego istnienie jest poświadczone jeszcze w 1762 r. W końcu wieku XVIII (1796-99) został przerobiony na komorę celną, potem na komendę wojskową. Jego szczątki tkwią w murach dzisiejszego budynku przy ul. Stradom 12-14. Kazimierz kościół św. Jakuba Apostoła Kościół ten zbudowano go w początkach XIII w. na terenie późniejszego miasta Kazimierza. Parafia przy nim stanowiła jeden z zaczątków tego miasta. Wznosił się w południowo-zachodniej jego części, przy murach, w rejonie dzisiejszej ulicy Skawińskiej. Prawdopodobnie stał na wzniesieniu w zakolu Wisły. Pierwsza wzmianka pochodzi dopiero z 1313 r., ale fundacja nastąpiła na pewno wcześniej. Wiąże się ją z rodem Strzemieńczyków. W końcu XVI w. był kościołem murowanym i dość bogatym - prawdopodobnie ten budynek powstał na miejscu wcześniejszego, romańskiego lub drewnianego. Parafia jego jeszcze w XVII w. obejmowała ogromny obszar: cześć rynku kazimierskiego, ul. Piekarską, Podbrzezie, Wróblowice, Kurdwanów, Wolę Duchacką, Jugowice, Rżąkę, Borek, Swoszowice, Płaszów, Prokocim i Łagiewniki. Cieszył się wówczas opieką mieszczaństwa, któremu zawdzięczał bardzo hojne dary. Jednak został zniesiony w 1783 r., zburzony w cztery lata później. Na jego miejscu utworzono wapiennik, który zatarł wszelkie ślady obiektu. kościół św. Leonarda Kościółek stał poza murami kazimierskimi, nad Wisłą przy bramie Wielickiej, a więc u wylotu ul. Krakowskiej. Już w 1443 r. istniał tutaj szpital dla trędowatych pod tym wezwaniem, kościół natomiast powstał w latach 1447-48 z inicjatywy mieszczan kazimierskich. W końcu XVI w. już nazywany drewnianą kaplicą. Zburzony w najeździe szwedzkim, potem odrestaurowany, lecz brak nam o tym bliższych danych. Podmyty przez falę powodziową w 1700 r., rozebrany do reszty w 1704 r. (być może przez Szwedów). kościół św. Wawrzyńca Był to kościół parafialnym wsi Bawół, na której miejscu powstał Kazimierz. Wieś wzmiankowana jest już w końcu XII w., ale kościół dopiero w latach 1322 i 1326. Mimo to można jego powstanie datować na koniec wieku XII lub początek XIII. Na jego wiekowość wskazuje też tradycyjny przekaz o rzekomej fundacji kościoła przez Piotra Własta. Wezwanie kościoła można też wiązać z osobą właściciela Bawołu w końcu XIII w. - wzmiankowanego w źródłach Wawrzyńca. Nie jest jednak powiedziane, czy to dzięki niemu jest takie wezwanie, czy też raczej to jego imię pochodzi od wezwania kościoła. W XV w. jego parafię przeniesiono do kościoła Bożego Ciała i był to duży cios dla znaczenia kościoła. Wizytacja z 1599 r. wspomina o nim jako o murowanej kaplicy, ale z innych źródeł wiadomo, że dopiero w 1640 r. nowy kościół murowany na miejscu starszego drewnianego zbudował prepozyt kanoników regularnych Marcin Kłoczyński. Zniszczony został także podczas "potopu", odbudowany w drugiej połowie XVII w. Zburzony ostatecznie w końcu wieku XVIII lub na początku XIX, z całą pewnością po roku 1785. Stał u zbiegu dzisiejszych ulic św. Wawrzyńca i Dajwór. kaplica św. Zofii Była to drewniana kaplica, o której brakuje nam wiadomości. Wszakże wiemy, że stała na Skałce, na terenie paulinów i pod ich opieką, na cmentarzu przynależnym do parafii św. Michała. Tak właśnie jest wzmiankowana w końcu XVI w. Zniszczona została w najeździe szwedzkim, a odbudowa powstrzymana została przez zarazę z 1677 r. Zburzona została w XVIII w., co można wiązać z budową obecnego kościoła paulinów. Stała nad sadzawką św. Stanisława. bibliografia Niestety nie udało mi się jeszcze zaznajomić z kompletem wymienionych tu pozycji, lecz podaję wszystkie z nadzieją, że i Wam mogą się przydać. Zaś jeśli ktoś z Was zna jakąś wartościową książkę czy artykuł, którego nie uwzględniłem - niech da mi znać. Będę wdzięczny za wszelkie sugestie. Dodam, że kilka pozycji zostało pominiętych z premedytacją, przede wszystkim chodzi tu o starsze publikacje dotyczące wczesnego średniowiecza na Wawelu (z pracami A. Szyszko-Bohusza na czele). Nie podaję też pozycji związanych z ikonografią kościołów, zaznaczę jedynie, że rekonstrukcje niektórych z nich można znaleźć w wirtualnych prezentacjach "Wawel Romański" (można obejrzeć na wystawie "Wawel Zaginiony", jest też w sprzedaży) oraz "Kraków Romański" (wydany na CD w grudniu 2000 r.). Z pozycji książkowych polecić mogę rozpoczętą niedawno serię dotyczącą ikonografii poszczególnych ulic starego Krakowa. Stosowane skróty: BK - Biblioteka Krakowska RK - Rocznik Krakowski 1. Adamczewski J., Kraków od A do Z., Kraków 1993. 2. Akta wizytacji dekanatu krakowskiego 1599 roku, Skowron Cz. (wyd.), cz. 1 ("Materiały Źródłowe do Dziejów Kościoła w Polsce", t. 2), Lublin 1965. 3. Antosiewicz K.,