j�zef wolski historia powszechna staro�ytno�� Wst�p Historia staro�ytna - poj�cie - zakres terytorialny i chronologiczny Odk�d Gda�szczanin F. Kl�ver (Cluverius) wprowadzi� w Xvii w. do nauki termin historia antiqua jako odr�bn� cz�� dziej�w, obejmowano ni� histori� najdawniejszych pa�stw, od najstarszego, za jakie wtedy uwa�ano Egipt, a� do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. Ta ostatnia data by�a jednak najzupe�niej umowna. W jej miejsce wysuwano inne, np. panowanie cesarza Justyniana (po�owa Vi w.), kt�ry podj�� ostatni� pr�b� odzyskania zachodnich po�aci pa�stwa, czy nawet najazd Arab�w (pocz�tki Vii w.); przesuwano j� r�wnie� do prze�omu Iii i Iv w. n.e., kiedy dzia�alno�� reformatorska Dioklecjana i Konstantyna W. zapocz�tkowa�a now� faz� w dziejach cesarstwa. Przy ustaleniu tej periodyzacji pos�u�ono si� faktami z zakresu historii politycznej, tym te� t�umaczy si� dowolno�� wyboru daty ko�cowej staro�ytno�ci. Jednak�e w ostatnich dziesi�tkach lat przy wyznaczaniu ko�ca staro�ytno�ci zacz�to si� pos�ugiwa� nowymi kryteriami, kt�re wi��� si� z lepszym poznaniem dziej�w antycznych dzi�ki sta�emu odkrywaniu, na skutek bada� wykopaliskowych, nowych �r�de�, zar�wno pisanych, jak i materialnych. Po�o�enie nacisku na histori� spo�ecze�stw, a nie pa�stw, w��czy�o w obr�b historii staro�ytnej najstarsze, jeszcze przedpa�stwowe stadia dziej�w ludzko�ci, dawniej zaliczane do prahistorii g��wnie dlatego, �e ich rekonstrukcja opiera�a si� na zabytkach kultury materialnej. Powstanie bowiem pa�stw zwykle ��czy�o si� z wynalezieniem pisma, pojawieniem si� dokument�w. W zwi�zku z tym nowym uj�ciem uleg� przesuni�ciu pocz�tek dziej�w staro�ytnych, aczkolwiek z r�nych wzgl�d�w, o czym b�dzie mowa poni�ej, nauka nie mog�a w tej kwestii wypowiedzie� si� definitywnie. Po�o�enie nacisku na przeobra�enia spo�eczne wyznaczy�o r�wnie� kres dziej�w staro�ytnych na schy�ek Iv w. n.e., kiedy to w obr�bie spo�ecze�stwa antycznego pojawi�y si� formy zwiastuj�ce nadej�cie feudalizmu. Zasad�, jak� kierowano si� przy ustaleniu granic chronologicznych, zastosowano r�wnie� przy wyznaczaniu zasi�gu terytorialnego staro�ytno�ci. Wychodz�c bowiem z podanych powy�ej za�o�e� wydawa�o si� rzecz� s�uszn�, by wbrew tradycyjnemu uj�ciu, zamykaj�cemu dzieje staro�ytne w ramach M. �r�dziemnego i Bliskiego Wschodu, g��wnie Egiptu i Azji Przedniej do Indusu, rozszerzy� je na tereny �rodkowego i Dalekiego Wschodu, a nawet na Afryk� i Ameryk�. Niedostateczny jednak stan bada�, zw�aszcza archeologicznych, na wymienionych obszarach oraz s�absze zwi�zki z europejskimi centrami kulturalnymi przemawiaj� za zacie�nieniem ram terytorialnych staro�ytno�ci do tradycyjnych teren�w, tj. Bliskiego Wschodu, Grecji i Rzymu; historia Indii i Chin, cho�by ze wzgl�du na nieprzerwan� ci�g�o�� do naszych czas�w, wymaga kr�tkiego om�wienia. Wst�p do czwartego wydania Wydanie obecne, czwarte z kolei (poprzednie: 1965, 1971, 1979�) jest poszerzone i uzupe�nione w stosunku do wydania drugiego, wydanie trzecie bowiem by�o prawie niezmienionym przedrukiem wydania drugiego. W ostatnim dziesi�cioleciu dokonany zosta� powa�ny post�p badawczy w wielu dziedzinach, postuluj�cy wprowadzenie nowych wzgl�dnie wprowadzenie uzupe�nionych sformu�owa� do tekstu. Wyda�o si� jednak rzecz� s�uszn� utrzymanie zasadniczego podej�cia do procesu historycznego preferuj�cego uchwytne etniczne zespo�y spo�ecze�stw staro�ytnych, zw�aszcza na Bliskim Wschodzie, a nie konstrukcji spo�ecznych. Nauka nie dysponuje w tej sferze zagadnie� dostateczn� podstaw� �r�d�ow�, budz�ce si� w�tpliwo�ci w zwi�zku z trudno�ciami interpretacyjnymi �r�de� nakazuj� du�� ostro�no�� przy rekonstrukcji tak z�o�onego procesu historycznego. Tote� uwzgl�dniaj�c nowe osi�gni�cia nauki starano si� utrzyma� tok wyk�adu w dotychczasowych ramach zakre�lonych w poprzednich wydaniach. W pewnych partiach autor uwzgl�dni� w wi�kszym stopniu, ani�eli to by�o mo�liwe w poprzednich wydaniach, w�asne wyniki badawcze, uznane przez krytyk� i wprowadzone do nauki �wiatowej. Powa�nie rozbudowana zosta�a bibliografia, obok najcelniejszych pozycji literatury obcoj�zycznej szczeg�ln� uwag� po�wi�cono ksi��kowym publikacjom polskich autor�w, jak r�wnie� t�umaczeniom na j�zyk polski dzie� historyk�w zagranicznych. Natomiast cytowano tylko nieliczne, szczeg�lnie wa�ne pozycje z czasopism. Materia� ilustracyjny i tabele nie uleg�y zmianie, a tylko mapy, zar�wno tekstowe jak za��cznikowe, zosta�y przeredagowane zgodnie z nowymi za�o�eniami wprowadzonymi przez Wydawnictwo Naukowe PWN, uzgodnionymi z autorem. Staro�ytny Wsch�d Chronologia orientalna Brak jednolitego systemu chronologicznego, jednej powszechnej przyj�tej ery, i fragmentaryczno�� zachowanych �r�de� chronologicznych utrudni�y opracowanie jednolitego systemu chronologii orientalnej. Szczeg�lnie du�� trudno�� stanowi� brak zgodno�ci pomi�dzy histori� Egiptu a Azji Przedniej, brak wyra�nych synchronizm�w, kt�re by pozwoli�y powi�za� dzieje tych obszar�w w jedn� ca�o��. Na og� panowa�a w nauce zgoda co do mo�liwo�ci ustalenia chronologii orientalnej, oczywi�cie w grubszych zarysach, do po�owy Ii tys. p.n.e. Przyjmowano mianowicie do�� powszechnie, �e tzw. egipskie Nowe Pa�stwo, tj. Xviii dynastia, powsta�o ok. 1580 r. R�ne powi�zania chronologiczne Egiptu z krajami Azji Przedniej, Babiloni�, Asyri�, Mitanni, Hetytami, pa�stewkami Syrii, pozwoli�y ustali� chronologi� Azji Przedniej mniej wi�cej do 1500 r. p.n.e. Rozbie�no�ci powsta�y dopiero przy pr�bie ustalenia starszej chronologii, od po�owy Ii tys. wstecz. Wi�ksze trudno�ci panowa�y w dziedzinie chronologii egipskiej. R�nice w ocenie trwania poszczeg�lnych dynastii zachodz�ce z jednej strony pomi�dzy Papirusem Tury�skim pochodz�cym z Xiii w., niestety uszkodzonym, zawieraj�cym wykaz w�adc�w od pocz�tk�w pa�stwa egipskiego a� do chwili spisania papirusu, a danymi historyka Manetona, Iii w. p.n.e., da�y pocz�tek dw�m systemom, tzw. chronologii wyd�u�onej i skr�conej. Tw�rc� pierwszego systemu by� angielski badacz Flinders Petrie, kt�ry wykorzysta� dane chronologiczne Manetona i wyznaczy� dla pocz�tku pa�stwa egipskiego dat� ok. 5500 r. p.n.e. Autorem drugiego by� niemiecki historyk E. Meyer, kt�ry opieraj�c si� na Papirusie Tury�skim przyjmowa� dla powstania pa�stwa egipskiego dat� ok. 3200. Istnia�a nadto chronologia po�rednia. Opieraj�c si� mianowicie na tzw. kamieniu z Palermo z okresu V dynastii L. Borchardt przyjmowa� rok 4240 jako dat� powstania pa�stwa egipskiego. W chronologii Azji Przedniej istnia�a r�wnie� tendencja do przesuwania pierwszych pa�stw sumeryjskich na pocz�tek Iv tys., ale r�nice nie by�y tu tak powa�ne, jak w chronologii egipskiej. Szczeg�lnie jednak trudno�ci w tej dziedzinie wi�za�y si� z wyznaczeniem daty panowania kr�la Babilonu Hammurapiego. Chronologia bowiem pa�stwa starobabilo�skiego stanowi�a w �r�d�ach przednioazjatyckich do pewnego stopnia kamie� w�gielny nie tylko wcze�niejszej chronologii babilo�skiej, ale i kraj�w s�siednich, zw�aszcza Asyrii i nawet Hetyt�w. W zwi�zku z wyst�puj�cymi w tej kwestii rozbie�no�ciami zacz�o si� budzi� przekonanie, �e tylko nowe �r�d�a przynie�� mog� definitywne ustalenie chronologii orientalnej. Dodatkowe �wiat�o na zagadnienie chronologii rzuci�y zabytki archeologiczne, kt�re wprawdzie nie wp�yn�y na sprecyzowanie daty, ale pozwala�y ustali�, jakie wydarzenie by�o wcze�niejsze, a jakie p�niejsze. W �wietle synchronizm�w archeologicznych system chronologii wyd�u�onej, zreszt� traktowanej z du�ym sceptycyzmem, okaza� si� nierealny. Chronologia skr�cona wytrzyma�a lepiej pr�b� krytyki, cho� i tu zaznaczy�y si� tendencje rewizjonistyczne. Wskazano mianowicie na "astronomiczne" czasem daty panowania poszczeg�lnych w�adc�w, zw�aszcza egipskich, na mo�liwo�� ich r�wnoczesnego panowania. W wyniku tych pr�b system chronologii skr�conej opracowany przez E. Meyera uleg� dalszej redukcji; dla powstania pa�stwa egipskiego ustalono dat� ok. 2850. System ten, opracowany przez A. Scharffa, zyska� oparcie w chronologii Azji Przedniej, materia� archeologiczny bowiem da� podstaw� do wykrycia zwi�zk�w kulturalnych mi�dzy obu obszarami. Na ugruntowanie takiego uj�cia wywar�o decyduj�cy wp�yw odkrycie nowych �r�de�: listy kr�l�w asyryjskich z Chorsabadu, podaj�cej lata panowania poszczeg�lnych w�adc�w, zreszt� zawieraj�cej pewne luki, oraz tekst�w z Mari, stwierdzaj�cych wsp�czesno�� Hammurapiego i kr�la asyryjskiego Szamszi-Adada I. Dzi�ki tym znaleziskom mo�na by�o z du�ym prawdopodobie�stwem ustali� dat� panowania Hammurapiego na lata 1728-1686, co z kolei umo�liwi�o r�wnie� ustalenie chronologii hetyckiej oraz starszej babilo�skiej, nadto pierwszych pa�stw sumeryjskich. Zdaje si� nie ulega� dzi� w�tpliwo�ci, �e granic� g�rn� dla chronologii orientalnej stanowi� lata ok. 3000 p.n.e. Wtedy w Mezopotamiii zacz�y si� tworzy� pierwsze pa�stwa sumeryjskie, w tym te� czasie powsta�o pa�stwo egipskie. Zaznaczaj�ce si� ostatnio tendencje do pewnego przesuni�cia daty panowania Hammurapiego wstecz nie naruszy�y tego zasadniczego schematu chronologii orientalnej. Znalaz�y one nadto potwierdzenie ze strony fizyki j�drowej. Wyzyskuj�c mianowicie opracowane przez fizyk�w metody rozk�adu w�gla promieniotw�rczego C 14, jak r�wnie� inne, ostatnio opracowane metody, poddano badaniu zabytki organiczne z obszaru kultur orientalnych, uzyskuj�c rezultaty bardzo zbli�one do ustalonych na podstawie �r�de� pisanych i zabytk�w archeologicznych. Zdaje si� wi�c, �e w dziedzinie chronologii orientalnej nauka, cho� nie powiedzia�a jeszcze ostatniego s�owa, dosz�a do do�� dobrze uzasadnionych wynik�w. + Rozdzia� pierwszy.� Staro�ytny wsch�d w okresie� archaicznym (ok. 3000-1600�).� Formowanie si� najstarszych� pa�stw. Azja Przednia. Staro�ytny Wsch�d w �wietle� ostatnich wykopalisk P�ne pojawienie si� zabytk�w pisma na Wschodzie, kt�re w Mezopotamii i Egipcie datowa� mo�na najwcze�niej na Iii tys. p.n.e. wzmog�o zainteresowanie wynikami bada� archeologicznych, by przy ich pomocy zrekonstruowa� przedpi�mienny okres dziej�w Bliskiego Wschodu. Obj�y one swym zasi�giem ca�y Bliski Wsch�d, zar�wno Mezopotami� i Egipt, kraje, na kt�rych pocz�tkowo skoncentrowa�y si� wysi�ki archeolog�w, jak i Syri� i Palestyn�, a dalej Azj� Mniejsz� i Iran. Dzi�ki tym pracom wykopaliskowym mo�na w przybli�eniu ustali� etapy post�puj�cego osadnictwa w postaci zwartych osiedli, dla kt�rych wytworzenia si� niezb�dnym warunkiem by�o powstanie rolnictwa ok. Vii tys. p.n.e. Dalszym czynnikiem sprzyjaj�cym rozwojowi spo�ecze�stw sta�o si� oswojenie zwierz�t domowych. Tak uzyskana podstawa gospodarcza stworzy�a warunki do wytworzenia si� rzemios�a, a tym samym do powstania spo�ecznego podzia�u pracy, cho� na pewno jeszcze przez tysi�clecia nie mo�na m�wi� o zupe�nym wydzieleniu si� rzemios�a od innych podstawowych ga��zi produkcji, tj. rolnictwa i hodowli. Najwa�niejszym produktem rzemios�a, �wiadectwem sta�ego rozwoju �wczesnych spo�ecze�stw rolniczych, by�o wynalezienie i rozpowszechnienie ceramiki coraz bardziej doskonalszych typ�w, co pozwala wysnu� wniosek na temat post�puj�cej specjalizacji. Zjawisko to wyst�puj�ce na ca�ym obszarze Bliskiego Wschodu �wiadczy o wsp�lnych cechach jego rozwoju kulturalnego, kt�ry najlepiej jest po�wiadczony w materiale archeologicznym na terenie Mezopotamii. Mezopotamia:� warunki naturalne Szczeg�ln� rol� Mezopotamii (Mi�dzyrzecza) wi��e si� z przynosz�cymi �yzny mu� wylewami rzek Eufratu i Tygrysu w ich dolnym biegu. Jak si� zdaje, ten czynnik przyczyni� si� powa�nie do powstania na tym obszarze pa�stw-miast o charakterze rolniczym. Elementem dalszym, kt�rego wp�yw odbi� si� ujemnie na historii Mezopotamii, by�a otwarto�� jej granic, brak zabezpieczenia zar�wno od pusty� Arabii i Syrii, jak g�r Iranu i Armenii czy wzd�u� rzek od strony Azji Mniejszej. Niebezpiecze�stwo zewn�trzne odegra� musia�o wa�n� rol� w kszta�towaniu si� �ycia kraju, kt�ry rozpada� si� na trzy regiony: w dolnym biegu Eufratu i Tygrysu znajdowa� si� Sumero-Akad (w tradycji greckiej zwany Babiloni�), nad g�rnym Tygrysem Asyria oraz w �uku �rodkowego Eufratu Mitanni. Warunki naturalne tych trzech region�w nie by�y jednakowe, korzystniejsze na po�udniu, gorsze na p�nocy, w Asyrii. Za to p�noc mia�a �atwiejszy dost�p do bogactw surowcowych, kamienia budulcowego, kt�rego brak po�udnie zast�pi�o wyzyskaniem gliny i produkcj� ceg�y. Otwarte po�o�enie Mezopotamii wp�yn�o ujemnie na trwa�o�� wytworzonych tu organizm�w pa�stwowych, cz�sto niszczonych przez nap�yw nowych element�w etnicznych. Pozwoli�o ono jednak na g��bokie i dalekie przenikanie kultury Mi�dzyrzecza, osi�gni�� jego zmieniaj�cych si� w ci�gu tysi�cleci mieszka�c�w na obszar ca�ego Wschodu, u�atwi�o te� pa�stwom na tym terenie budowanie wielkich imperi�w. W dziedzinie kultury szczeg�lna rola przypa�� mia�a po�udniowej cz�ci Mezopotamii, Babilonii. Badania archeologiczne� w Mezopotamii Rekonstrukcj� historii lud�w i pa�stw Mezopotamii opierano w nauce do Xix w. na informacjach zawartych w dzie�ach historyk�w greckich (Herodot, Ktezjasz, Diodor), w mniejszym stopniu na �aci�skich, nadto, dla I tys. p.n.e., na danych Starego Testamentu. Jedyny autor rodzimy, Berossos, �yj�cy w Iii w. p.n.e., pisz�cy po grecku, traktowany by� z nieufno�ci�. Zachowane bowiem fragmenty jego dzie�a zawiera�y dane, kt�re uwa�ano za ma�o prawdopodobne. Prze�om w podej�ciu i zrozumieniu historii i kultur tego regionu, w og�le Bliskiego Wschodu, wi�za� si� z podj�ciem bada� wykopaliskowych (od 1842 r.), najpierw na terenie dawnej Asyrii, a wi�c p�nocnej Mezopotamii, nad g�rnym biegiem Tygrysu i jego dop�ywami. Dzi�ki badaniom P. E. Botty, A. H. Layarda, G. Smitha, odkryto nie tylko pogrzebane w nawarstwionych przez tysi�clecia pag�rkach, tzw. tell, ruiny miast, �wi�ty�, pa�ac�w i innych zabytk�w kultury materialnej, ale r�wnie� wielk� liczb� tabliczek zawieraj�cych r�nego rodzaju dokumenty spisane w pi�mie klinowym. Szczeg�lne znaczenie w tej pierwszej fazie prac wykopaliskowych mia�o odkrycie w staro�ytnej stolicy Asyrii Niniwie bogatej biblioteki kr�la Assurbanipala (Vii w. p.n.e). Zawarte w niej s�owniki, produkt uczono�ci �wczesnych badaczy, rejestruj�cych znaczenie poszczeg�lnych s��w w r�nych j�zykach, cz�sto ju� nie u�ywanych w Asyrii tego czasu, u�atwi�y w znacznej mierze odczytanie wieloj�zycznych tekst�w znalezionych nie tylko na terenie Mezopotamii. W wyniku powy�szych odkry� powsta�a nowa ga��� wiedzy - asyrologia - kt�rej nazwa utrzyma�a si� w nauce, mimo �e p�niejsze nieco badania wyznaczy�y Babilonii (Dolna Mezopotamia), a wi�c krainie nosz�cej w tradycji miejscowej nazw� Sumero-Akadu, a nie Asyrii, przoduj�ce miejsce w kulturze Mezopotamii. Od ko�ca bowiem Xix w. prowadzone na tym terenie prace wykopaliskowe (E. de Sarzec w Tello, staro�ytnym Girsu, b��dnie dawniej identyfikowanym z Lagasz), kontynuowane p�niej z wielkim powodzeniem w innych o�rodkach (R. Koldewey w Uruk, L. Woolley w Ur) pozwoli�y stwierdzi�, �e na tym w�a�nie obszarze dosz�o najwcze�niej do wytworzenia si� najbardziej na Wschodzie rozwini�tej kultury. Pismo i jego odczytanie W czasie prac wykopaliskowych w Mezopotamii znaleziono wielk� liczb� zabytk�w, przede wszystkim tabliczek glinianych, pokrytych pismem, kt�re ze wzgl�du na kszta�t przypominaj�cy kliny nazwano pismem klinowym. Uczeni zajmuj�cy si� odczytaniem tekst�w klinowych stan�li przed zagadk�, brak bowiem by�o jakiego� tekstu pomocniczego, kt�ry stanowi�by punkt zaczepienia i u�atwi� przenikni�cie struktury pisma klinowego. Wprawdzie ju� w 1802 r. H. Grotefend odczyta� powa�n� cz�� znak�w klinowych perskich, ale jego odkrycie nie dotar�o do wiadomo�ci badaczy zajmuj�cych si� tym problemem. Momentem zwrotnym, kt�ry przyspieszy� odczytanie pisma klinowego, by�o odnalezienie w Behistun, na drodze z Babilonu do Ekbatany w Medii, wieloj�zycznego napisu kr�la perskiego Dariusza I (522-485�). Dzi�ki �mudnym pracom por�wnawczym uda�o si� oko�o 1850 r. odczyta� tekst perski, p�niej akadyjski, w ko�cu elamicki tego napisu. W toku dalszych prac wykopaliskowych w Babilonii odnaleziono bardziej archaiczne teksty klinowe napisane w nieznanym j�zyku, a nawet teksty z ko�ca Iv tys. w pi�mie obrazkowym, z kt�rego p�niej rozwin�o si� pismo klinowe. Rezultatem tych bada� by�o odkrycie nie znanego dot�d ludu Sumer�w, w kt�rych j�zyku spisane by�y najstarsze teksty. Prawdopodobnie pierwotne pismo obrazkowe uproszczono - cz�sto w widoczny spos�b - w pismo klinowe na skutek zastosowania jako materia�u pisarskiego glinianych tabliczek, kt�re nast�pnie wypalano. Analiza struktury pisma doprowadzi�a do stwierdzenia, �e Sumerowie pierwsi zastosowali zasad� fonetycznego utrwalania mowy ludzkiej w formie sylab, zg�osek, wp�ywaj�c, by� mo�e, na wytworzenie si� element�w fonetycznych w p�niejszym nieco pi�mie egipskim. Obok znak�w sylabicznych, zg�oskowych, posiadali Sumerowie znaki poj�ciowe, ideogramy, wyra�aj�ce ca�e s�owa. Okoliczno�ci� utrudniaj�c� odczytanie pisma klinowego, z kt�r� zetkn�li si� ju� uprzednio asyrologowie przy odczytywaniu pisma akadyjskiego, rozwini�tego z sumeryjskiego, by�o wyst�powanie w nim zasady homonimii, polegaj�cej na wieloznaczeniowo�ci tych samych znak�w. Liczba znak�w, jakie stwierdzono u r�nych lud�w pos�uguj�cych si� pismem klinowym, by�a r�na. Podczas gdy pismo Sumer�w mia�o ok. 500 znak�w, Semit�w na terenie Mezopotamii ok. 300, u Pers�w przybra�o ono charakter bardzo uproszczonego pisma fonetycznego, sk�adaj�cego si� tylko z ok. 40 znak�w. W ka�dym razie by�o to pismo trudne i w najstarszej swej formie dost�pne tylko dla garstki pisarzy-specjalist�w. Najstarsze kultury� Mezopotamii W �wietle ostatnich bada� wykopaliskowych problem powstania najstarszych kultur nad Eufratem i Tygrysem wzbogacony zosta� o nowe ustalenia. Proces zasiedlenia dolin tych rzek, zreszt� nie na ca�ej d�ugo�ci, a tylko w pewnych punktach, z kt�rych najwa�niejszy mie�ci� si� nad dolnym biegiem Eufratu, nadto nad �rodkowym Tygrysem, stwierdzony zosta� ju� w Vi tys. p.n.e. Prawdopodobnie z �yznych dolin gurskich zachodniego Iranu zacz�y grupy ludno�ci schodzi� w aluwialn� dolin� rzek i w ci�gu d�ugiego czasu potrafi�y tu sobie stworzy� warunki nie�atwej zreszt� egzystencji. Wobec bowiem ma�ej ilo�ci opad�w z jednej strony, a sezonowych wylew�w obu rzek nios�cych ogromne ilo�ci mu�u, przybieraj�cych niekiedy katastrofalne rozmiary z drugiej, narzuci�a si� ludno�ci konieczno�� znalezienia w�a�ciwych form u�ytkowania ziemi. Podczas gdy nad bezdeszczowym Tygrysem trzeba by�o stworzy� system irygacyjny, kt�rego znajomo�� wykszta�ci�a si� najprawdopodobniej w Iranie czy Azji �rodkowej, nad dolnym Eufratem trzeba by�o uciec si� do budowania nietrwa�ych zreszt� tam, wa��w i grobli. Wymaga�y one, podobnie jak kana�y irygacyjne, od ludno�ci sta�ego czuwania nad ich funkcjonowaniem. Ten czynnik wywar� powa�ny wp�yw na kszta�towanie si� spo�ecze�stw i w jego nast�pstwie do wytworzenia si� zr�b�w organizacji pa�stwowych. Najstarsze kultury Elamu Znacznemu poszerzeniu uleg�a w ostatnich dziesi�cioleciach nasza znajomo�� kraju, wyst�puj�cego w tekstach klinowych z terenu Mezopotamii pod nazw� Elamu, le��cego na wsch�d od Dolnej Mezopotamii i zajmuj�cego �yzne doliny rzeczne po�udniowo-zachodniego Iranu. Tutaj ju� w Iv tys. p.n.e, jak zdaje si� wynika� z obserwacji materia�u pochodz�cego z wielu o�rodk�w, g��wnie z Suzy, kt�ra mia�a przez tysi�clecia odegra� rol� wa�nego centrum kraju, oraz z Czoga Zambil, dosz�o do ukszta�towania si� bogatej kultury promieniuj�cej, jak wynika z bada� ostatnich lat, daleko na wsch�d od Iranu. W rezultacie przemian, jakie tu si� dokona�y, dosz�o w Elamie wcze�niej ni� w Mezopotamii do wytworzenia si� pierwszych organizm�w pa�stwowych, skupionych g��wnie oko�o centrum w Suzie, odgrywaj�cego nie tylko rol� administracyjn�, ale i kultow�. Proces ten uleg� na prze�omie Iv i Iii tys. p.n.e. za�amaniu, jak to wynika z bada� archeologicznych, tak �e punkt ci�ko�ci rozwoju spo�ecze�stw tego regionu przeni�s� si� do Mezopotamii, w kt�rej w ci�gu Iii tys. p.n.e. wykszta�ci�y si� pierwsze pa�stwa. Mezopotamia przed Sumerami Intensywnie prowadzone badania wykopaliskowe na terenie Mezopotamii pozwoli�y odtworzy� etapy rozwoju spo�ecze�stw zamieszkuj�cych Doln� Mezopotami�. Etapy te wyznaczone s� od Vi tys. p.n.e. rozwojem kultury a nazwane od g��wnych miejsc wyst�powania najbardziej charakterystycznych znalezisk kulturami Ubajd (dawniej zwan� El Obejd), Uruk i D�emdet Nasr. Cech� istotn� tych kultur by�o stopniowe wytworzenie si� osad typu miejskiego znanych w Iii tys., jak Ur, Uruk, Nippur i po�o�onych bardziej na wsch�d Girsu i Lagasz. Prawdopodobnie nie by�o od Vi tys. na tym terenie powa�niejszych migracji, st�d ros�a liczba ludno�ci, dla kt�rej rozwijaj�ce si� rolnictwo, przynosz�ce dwa zbiory w ci�gu roku, dostarcza�o �rodk�w utrzymania. Na tym etapie, ale jak� drog�, tego wobec braku �r�de� nie da si� ustali�, pocz�a si� wytwarza� w�adza pa�stwowa, kt�rej zadaniem by�o czuwanie nad systemem irygacyjnym, osuszanie bagien, pokrywaj�cych jeszcze znaczn� cz�� obszaru, organizacja si�y zbrojnej, zabezpieczenie o�rodka miejskiego przez budow� mur�w. Aczkolwiek w szczeg�ach procesu tego nie da si� odtworzy� w pe�ni, to jeden element wysuwa si� w powstaj�cych miastach wyra�nie na plan pierwszy w �wietle materia�u archeologicznego. By�o nim powstanie �wi�ty�, w og�le o�rodk�w kultowych, z czym ��czy�o si� znaczenie kap�an�w. Aczkolwiek narastanie tego zjawiska da si� stopniowo obserwowa� w fazach wymienionych kultur, to jednak nabra� on powa�niejszych rozmiar�w w Iii tys., w wyniku pojawienia si� na tym terenie ludu, kt�ry zgodnie z powszechn� opini� zawa�y� w spos�b decyduj�cy na wykszta�ceniu si� pa�stwowo�ci i kultury Mezopotamii, si�gaj�c swymi wp�ywami daleko poza jej granice. Byli to Sumerowie. Aczkolwiek nauka, nie dysponuj�c dawniej dostateczn� liczb� �r�de�, przyjmowa�a na tym terenie obecno�� Semit�w, czego zreszt� w pewnej mierze nie mo�na i dzi� wykluczy�, to jednak pojawienie si� w Mezopotamii ok. 3000 r. Sumer�w wycisn�o na przesz�o tysi�c lat istotne pi�tno na stosunkach etnicznych tego kraju. Nie byli oni jednak najdawniejsz� daj�c� si� etnicznie okre�li� ludno�ci� Dolnej Mezopotamii, nazwy bowiem miejscowe zdaj� si� wskazywa� na ��czno�� pierwotnej ludno�ci z s�siednim Iranem. Struktura wi�c etniczna Mezopotamii w pierwszym okresie jej historii, podobnie zreszt� jak w dalszym przebiegu, by�a skomplikowana. Sumerowie i ich pochodzenie Odkrycie w tekstach z Tello (staro�ytnym Girsu, dawniej b��dnie identyfikowanym z Lagasz) nieznanego j�zyka, a nast�pnie dalsze odkrycia w miastach Nippur, Uruk, Sippar i zw�aszcza Ur, zapocz�tkowa�o now� er� w badaniach nad histori� Mezopotamii i w og�le Wschodu. Jak to wynika z bogatych prac wykopaliskowych podj�tych w Lagasz i Ur, autorami tych tekst�w byli Sumerowie, nazwa urobiona od terminu Sumer, kt�rym Semici okre�lali po�udniow� Mezopotami�. Stworzyli oni wysok� kultur�; jej oddzia�ywaniu uleg� ca�y staro�ytny Wsch�d. Niezwykle trudne by�o odczytanie pisma i zapoznanie si� z j�zykiem Sumer�w. Mimo ponawianych pr�b nie uda�o si� jeszcze powi�za� go z �adnym ze znanych dotychczas j�zyk�w; nale�y on do tzw. j�zyk�w aglutynuj�cych, w kt�rych zmiana czasu czy przypadku dokonuje si� za pomoc� lu�no do tematu doczepionych cz�stek. Donios�o�� roli Sumer�w na Wschodzie zwr�ci�a uwag� badaczy na zagadnienie ich pochodzenia. Poniewa� j�zyk sumeryjski nie by� w tej kwestii pomocny, pr�bowano na podstawie pozostawionej przez nich tradycji wyja�ni� ich pochodzenie. Pewne mity zdaj� si� wskazywa� na to, �e etapem w�dr�wki Sumer�w mog�a by� Zatoka Perska, wyspa Tilmun, dzi� Bahrajn. Ostatnio wi�ksze nadzieje wi��e si� z badaniami prowadzonymi nad tzw. kultur� Indusu. Wysuwane dawniej przypuszczenia, zreszt� przyjmowane z du�� rezerw�, na temat ��czno�ci Sumer�w z tw�rcami kultury Indusu o tyle zyska�y dzi� na warto�ci, �e jej powstanie przesuwa si� obecnie na Iv, a nawet V tys., co pozwala lepiej powi�za� powstanie obu kultur. Wprawdzie pismo obrazkowe z terenu kultury Indusu nie zosta�o jeszcze odcyfrowane, ale czynione s� pr�by wyprowadzenia Sumer�w, na podstawie analizy j�zykowej, z grup pamirsko-tybeta�skich. S� to jednak na razie hipotezy, kt�rych weryfikacja nie b�dzie zapewne zbyt pr�dko mo�liwa, podobnie jak i inne, szukaj�ce dla Sumer�w pierwotnych siedzib w Wietnamie. Dzi� mo�na tyle tylko stwierdzi�, �e Sumerowie nie nale�� do �adnej z grup etnicznych reprezentowanych na terenie Wschodu, jak Semici, Chamici czy Indoeuropejczycy. Spo�ecze�stwo sumer�w W �wietle najstarszych zabytk�w materialnych i pisanych nale�y traktowa� Sumer�w jako niezbyt liczn� grup� ludno�ciow�, kt�ra dzi�ki wysokiej kulturze, w toku by� mo�e pokojowej infiltracji, zaw�adn�a Doln� Mezopotami�, wch�on�a cz�ciowo dawn� ludno�� wsp�yj�c z ludno�ci� semick� nap�ywaj�c� z Syrii, gdzie ju� r�wnie� w Iii tys. p.n.e. wytworzy�a wysok� kultur�. Odtworzenie post�puj�cego procesu przemian spo�ecznych, wi���cych si� z zasiedleniem Mezopotamii i konieczno�ci� utrzymania i konserwacji systemu irygacyjnego, nie jest dzi� jeszcze mo�liwe. Cech� istotn� tego procesu by� stopniowy rozk�ad ustroju rodowego, wytworzenie si� gminy wiejskiej, w kt�rej ju� w Iii tys. dosz�o do powstania w�asno�ci prywatnej, b�d�cej w posiadaniu zar�wno drobnych rolnik�w, jak i wielkich posiadaczy ziemskich. Prawdopodobnie wcze�niej ju� na plan pierwszy w tworz�cych si� o�rodkach miejskich, zyskuj�cych przewag� nad gminami wiejskimi, wysun�a si� �wi�tynia, kt�ra sta�a si� nie tylko centrum kultowym, ale r�wnie� politycznym i gospodarczym miasta, a najwy�szy kap�an zapewni� sobie w�adz� zwierzchni�. Cho� procesu tego nie da si� w szczeg�ach zrekonstruowa� i nie ma pewno�ci, czy wyst�powa� on na ca�ym obszarze Sumeru, to jednak faktem o wielkim znaczeniu historycznym pozostaje ta tzw. rewolucja urbanistyczna, kt�ra podobnie jak poprzednia rewolucja agrarna, dokona�a si� na Bliskim Wschodzie, wyznaczaj�c mu prymat w tych wa�nych sk�adnikach post�puj�cego procesu historycznego. �wi�tynia miasta sumeryjskiego nie s�u�y�a wy��cznie kultowi. W niej skupia�y si� liczne agendy miasta, biura, magazyny, warsztaty, jak r�wnie� zale�na ludno��, kt�rej byt by� z ni� naj�ci�lej zwi�zany. Z niej rzemie�lnik otrzymywa� surowiec, do niej oddawa� gotowy produkt, podobnie jak rolnik p�ody rolnicze, tutaj sk�ada� towary kupiec, kt�ry w s�u�bie �wi�tyni odbywa� dalekie podr�e. Zjawiska te t�umacz� wzrost znaczenia kr�la-kap�ana, wyodr�bnienie si� jego i jego rodu ze wspulnoty, do kt�rej stopniowego upadku przyczyni�a si� te� wielka w�asno�� prywatna. Spo�ecze�stwo Sumer�w w swej wczesnej fazie charakteryzuje si� wi�c istnieniem du�ego zr�nicowania spo�ecznego, jak bowiem wynika z dokument�w kupna i sprzeda�y istnieli bogaci w�a�ciciele ziemscy i drobni rolnicy. Gospodarka Sumer�w Dzi�ki du�ej liczbie dokument�w mo�na odtworzy� do�� dok�adnie stosunki gospodarcze Sumer�w. Podstaw� gospodarki by�o rolnictwo i hodowla byd�a, z czym wi�za� si� rozw�j systemu irygacyjnego. Otwarcie jakiego� szczeg�lnie po�ytecznego kana�u by�o wa�nym wydarzeniem w �yciu gminy czy pa�stwa, w dokumentach te� cz�sto znajduj� si� o tym wzmianki. Ci�ar budowy i oczyszczania kana��w spada� na ch�opa, ulega�y one bowiem ci�g�emu zamulaniu glin�. �r�d�a nie przekaza�y informacji dotycz�cych wysoko�ci zbior�w, ale musia�y by� one znaczne, skoro dawa�y utrzymanie licznej ludno�ci miejskiej �yj�cej z nadwy�ek produkcji rolnej. In�ynieryjne umiej�tno�ci Sumer�w ujawni�y si� szczeg�lnie w budownictwie. Trudno powiedzie�, czy ich pomys�em by�o formowanie ceg�y z gliny, ale w ka�dym razie rozwin�li produkcj� ceg�y do ogromnych rozmiar�w. Pocz�tkowo do budowy u�ywano cegie� �wie�ych, p�niej zacz�to je suszy� na s�o�cu lub wypala�. Znaczn� pomys�owo�� okazali Sumerowie w dziedzinie rzemios�a, mi�dzy innymi ok. 3000 r. wynale�li ko�o garncarskie, jak r�wnie� ko�o do wozu, uzyskuj�c zwrotny, zaprz�ony w par� wo��w �rodek transportu. Wiele przemawia za przypuszczeniem, �e ich wynalazkiem by� alia� miedzi i cyny, metali uzyskanych z pobliskiego Iranu, znany pod nazw� br�zu. �wiadectwem wysokiej kultury materialnej Sumer�w by�o wynalezienie kolorowego szk�a, a szczeg�lny podziw budzi i dzi� jeszcze ich sztuka z�otnicza, o czym �wiadcz� wyroby ze z�ota, miecze, puchary, ozdoby znalezione w grobowcach z Ur przez L. Woolleya. Sumerowie prowadzili rozga��ziony handel, si�gaj�c do doliny Indusu, gdzie znaleziono przedmioty pochodzenia sumeryjskiego datowane na po�ow� Iii tys. Nie mo�na jeszcze dzi� stwierdzi�, czy kierowa� si� on tam drog� l�dow� przez Iran, czy te�, co jest bardziej prawdopodobne, drog� morsk�. Na zach�d dotar�y wp�ywy sumeryjskie do granic Azji Mniejszej; wyst�puj� one r�wnie� na obszarze Egiptu, zw�aszcza w okresie poprzedzaj�cym zjednoczenie kraju oraz za czas�w pierwszych dynastii. Pa�stwo Sumer�w Rysem charakterystycznym stosunk�w politycznych u Sumer�w by�o rozbicie polityczne, brak scentralizowanego, obejmuj�cego ca�y zasiedlony przez nich obszar pa�stwa. Jak daleko mo�na si�gn�� w g��b ich historii podzieleni byli na miasta-pa�stwa, w kt�rych rz�dzili kap�ani z tytu�em en lub ensi (dawniej ten termin czytano patesi). Sami nosiciele najwy�szej w�adzy u�ywali terminu lugal - kr�l. W ich r�kach skupia�a si� ca�a w�adza administracyjna, wojskowa, s�downicza. By� to wi�c ustr�j teokratyczny. Stopniowo, w nie daj�cych si� wyja�ni� okoliczno�ciach, wyodr�bni�a si� w�adza naczelnika wojskowego, czego widomym dowodem by�o pojawienie si� w miastach sumeryjskich odr�bnego od okr�gu �wi�tynnego pa�acu. Silniejsze o�rodki miejskie podbija�y s�absze, a �upy przypada�y naczelnikowi i wojownikom, tworz�cym arystokracj�, podpor� w�adzy naczelnika. �r�d�a rodzime potwierdzi�y nies�usznie dawniej kwestionowane informacje Berossosa, �e osi�gn�wszy w�adz� w mie�cie rodzinnym owi naczelnicy pocz�li d��y� do zapewnienia sobie przewagi nad ca�ym krajem Sumer�w, zak�adaj�c kr�tkotrwa�e zreszt� dynastie. Szczytem pot�gi politycznej Sumer�w by� okres panowania 1 dynastii z Ur ok. 2500 r. Z tego okresu pochodz� s�ynne z bogactw grobowce kr�l�w-kap�an�w odnalezione przez L. Woolleya. �wietno�� ta jednak by�a kr�tkotrwa�a. Powtarzaj�ce si� bowiem walki mi�dzy miastami sumeryjskimi, kt�rych w�adcy d��yli do zapewnienia sobie hegemonii w Sumerze, os�abi�y pozycj� polityczn� Sumer�w na rzecz Semit�w, kt�rych nazywamy od ich g��wnego o�rodka Akad - Akadami. Z ich doj�ciem do znaczenia rozpocz�� si� proces post�puj�cej semityzacji Sumer�w, kt�ry z pocz�tkiem Ii tys. p.n.e. by� ju� faktem. Dlatego te� znikn�a pami�� o ich istnieniu i osi�gni�ciach, i dopiero nauka na prze�omie Xix i Xx w. przywo�a�a ich do �ycia. Wierzenia religijne Sumer�w �ycie Sumer�w rozwija�o si� pod przemo�nym wp�ywem religii, wiary w si�y natury, czczonej pod postaci� demon�w. W toku tysi�cletniej historii przeszli Sumerowie znaczn� ewolucj� religijn�. Pocz�tkowo ka�de miasto czci�o swoje b�stwo miejskie, p�niej doszli do wytworzenia ca�ego panteonu b�stw, kt�rym budowano ogromne �wi�tynie znane ju� w Iv tys. Przy nich wznoszono wielostopniowe wie�e o niejasnym przeznaczeniu, tzw. zigguraty; one te� s�u�� za wz�r opowie�ci o "Wie�y babilo�skiej", znanej ze Starego Testamentu. Budowa �wi�ty� by�a g��wnym wydarzeniem �ycia spo�eczno�ci sumeryjskiej. Szczeg�lnie czcili Sumerowie b�stwa p�odno�ci, bosk� par�, znan� pod r�nymi nazwami, najcz�ciej jako bogini Inanna i jej m�ski partner Dumuzi. Po jesiennym zej�ciu do �wiata podziemnego mieli oni powraca� na wiosn�, a �wi�to to czcili Sumerowie uroczysto�ciami zwanymi �wi�tymi za�lubinami, symbolizuj�cymi odrodzenie si� natury. Prawdopodobnie masowe groby z Ur s� ilustracj� wierze� Sumer�w, jednak nie mo�na z ca�� stanowczo�ci� stwierdzi�, �e Sumerowie dobrowolnie szli na �mier�, raczej mamy tu do czynienia z mordem. Mo�na jednak przypuszcza�, �e ta forma kultu nie by�a powszechna. Literatura sumeryjska Potrzeby �ycia codziennego, gospodarki wymaga�y wykszta�cenia pisarzy w specjalnych szko�ach. Ogromna liczba dokument�w tre�ci gospodarczej �wiadczy o wczesnym rozpowszechnieniu si� sztuki pisarskiej u Sumer�w. Szczeg�ln� wag� maj� jednak epopeje tre�ci mitologicznej, m�wi�ce o stworzeniu �wiata, bog�w, poruszaj�ce po raz pierwszy w dziejach ludzko�ci problemy �ycia i �mierci w poemacie o p�bogu-p�cz�owieku Gilgameszu, w kt�rym zachowa�a si� najwcze�niejsza wersja o potopie, przej�ta, jak si� zdaje, p�niej przez pisarzy biblijnych. Niew�tpliwie z pod�o�a sumeryjskiego wyr�s� poemat Enuma elisz pochodz�cy dopiero z Xviii w. p.n.e. Z praktycznych potrzeb regulowania �ycia, bardzo ju� w czasach sumeryjskich rozwini�tego, zrodzi�y si� kodeksy prawne, najwcze�niejsze, jak dot�d, znane przyk�ady tego gatunku w dziejach. Po Urukaginie, pierwszym reformatorze spo�ecznym w dziejach, po�owa Iii tys., jako prawodawcy znani s� Urnammu, Xxii w., Lipitisztar, Xix w. Bardzo bogata spu�cizna Sumer�w, ustawicznie pomna�ana zreszt� przez nowe znaleziska, wywar�a ogromny wp�yw na p�niejsz� literatur� Wschodu. Pierwsze pa�stwo� semickich Akad�w Aczkolwiek nie jest dot�d w pe�ni wyja�niona kwestia obecno�ci plemion semickich w Mezopotamii, to jednak panuje obecnie do�� uzasadnione przekonanie, �e stanowi�y one cz�� jej ludno�ci w dobie rozkwitu pa�stw sumeryjskich. Coraz mniej bowiem danych przemawia za dawniej przyjmowan� hipotez� o nag�ym naj�ciu Semit�w, jakby w postaci jakiej� fali na teren Mezopotamii. Dzi�ki bowiem ostatnim badaniom wykopaliskowym podj�tym na pograniczu Syrii i Mezopotamii, g��wnie w Ebla (Tell Mardich) i wcze�niejszym w Mari (Tell Hariri nad �rodkowym Eufratem), uzasadniony jednak wydaje si� wniosek o migracji Semit�w do Mezopotamii ju� u schy�ku Iv i z pocz�tkiem Iii tys. p.n.e. z siedzib po�o�onych prawdopodobnie na obszarach mi�dzy Syri� a Mezopotami�. Przenikn�li oni posuwaj�c si� wzd�u� Eufratu w g��b kraju Sumer�w, kt�rzy po ci�kich walkach, o czym �wiadcz� zachowane zabytki, zdo�ali uzyska� nad nimi przewag�, cho� ich w pe�ni nie zlikwidowali. Zreszt� nap�yw nowych plemion zasila� starsz� osiedlon� tu ludno�� semick�. Utrzymuj�cy si� do niedawna pogl�d o prymitywizmie Semit�w w por�wnaniu z wy�ej od nich stoj�cymi Sumerami zdaje si� nie odpowiada� prawdzie. Wykopaliska bowiem w Mari i Ebla (od 1964 r.) ods�oni�y wielkie za�o�enia pa�acowe oraz archiwa z ogromn� liczb� tabliczek w pi�mie klinowym, spisanych cz�ciowo w j�zyku sumeryjskim, cz�ciowo semickim, a te czynniki pozwalaj� na odmienne uj�cie stosunku Semit�w i Sumer�w. Ci ostatni, by� mo�e wyczerpani nieustannymi walkami i w nast�pstwie rozbicia politycznego, nie mogli przeciwstawi� si� Semitom, kt�rzy pod wodz� Sargona (Szarrukina) z Akadu, ok. 2316-2280 r. p.n.e., dysponuj�c nowym uzbrojeniem - �ukiem, narzucili sw� supremacj� Sumerom tworz�c pierwsze wielkie semickie pa�stwo w Mezopotami. Sargon si�gn��,je�li mo�na ufa� p�nym tekstom, do Syrii, Azji Mniejszej, Elamu, nawet na Cypr. Nie by�o to jednak jeszcze scentralizowane pa�stwo, w wi�kszo�ci wypadk�w Sargon pozostawi� pokonanym ich w�adc�w. Polityk� zdobywcz� Sargona kontynuowa� Naramsin, kt�remu dopiero po ci�kich walkach uda�o si� zdoby� i zniszczy� Ebla. W �wietle dokument�w znalezionych w Ebla odmiennie rysuje si� rola Semit�w ok. po�owy Iii tys. p.n.e. Wynika z nich, �e w�adcy Ebla na pewien czas rozci�gn�li sw� w�adz� na miasto Akad, kt�re (jego dynastia) uchodzi�o dot�d za jedynego, licz�cego si� reprezentanta Semit�w w tym czasie. Tryumf Naramsina przypiecz�towa� przewodni� rol� Akad�w, jego tytu� - pan �wiata, czterech stron �wiata - sta� si� odt�d na tysi�clecia wyrazem zdobywczych aspiracji w�adc�w przednioazjatyckich, przekre�laj�c dawny partykularyzm sumeryjski. Panowanie Akad�w, kt�rych j�zyk przetrwa� ich rz�dy i sta� si� j�zykiem mi�dzynarodowym na Bliskim Wschodzie a� niemal do schy�ku I tys. p.n.e., nie trwa�o d�ugo. Padli oni ofiar� najazdu g�rskiego plemienia Gutium (Kuti), zamieszkuj�cego zachodnie kraw�dzie g�r Iranu, ale cios zadany przez nich Akadom pozwoli� Sumerom ok. r. 2100 raz jeszcze na kr�tkotrwa�y renesans, poniewa� ich wysoka kultura zapewni�a im przewag� nad g�ralami. Okres sumero-akadyjski,� 2100-1900 Renesans Sumer�w by� niew�tpliwie konsekwencj� ich przewagi kulturalnej, jednak dwuwiekowy okres panowania Semit�w nie pozosta� bez wp�ywu, element bowiem semicki wsz�dzie, np. w j�zyku, w religii, pozostawi� tak silne �lady, �e okres ten nosi w �r�d�ach nazw� okresu sumero-akadyjskiego, sam za� kraj okre�lany jest nazw� oddaj�c� t� dwoisto��, tj. Sumero-Akad. Na plan pierwszy wysun�o si� zn�w miasto Ur (Iii dynastia), szczeg�lnie jednak dobrze znana jest historia miasta Lagasz, kt�rego ensi Gudea, dzi�ki swym licznym pos�gom i pozostawionym napisom, sta� si� jedn� z najlepiej znanych postaci z kr�gu sumeryjskiego. Procesem, kt�ry daje si� wyczyta� ze �r�de�, jest teraz sta�e s�abni�cie �ywio�u sumeryjskiego. Na terenach peryferyjnych powsta�y nowe o�rodki polityczne, zrodzi�y si� nowe si�y, kt�re zacz�y przenika� na teren Sumero-Akadu i niszczy� go. Nale�� do nich Elamici, lud nie znanego bli�ej pochodzenia. Pocz�o si� r�wnie� formowa� pa�stwo asyryjskie oko�o miasta Assur; do wielkiego znaczenia dosz�o tak�e pa�stwo semickie z siedzib� w Mari, kt�rego wielki pa�ac, zawieraj�cy ogromne archiwum tekst�w klinowych (ok. 20 tys. tabliczek), niedawno zosta� odkopany. Z tekst�w klinowych znalezionych w Ebli wynika, �e ju� w drugiej po�owie Iii tys. p.n.e. Mari odgrywa�o wa�n� rol� w rozgrywkach mi�dzy �wczesnymi pot�gami, mianowicie Ebl� w Syrii i Akadem w po�udniowej Mezopotamii. Rozk�ad pa�stwa Sumer�w,� pocz�tki Asyrii W �wietle nowych �r�de� pisanych, g��wnie z Mari, z wykopalisk w Azji Mniejszej i na podstawie nowej chronologii, mo�na odtworzy� etapy post�puj�cego rozk�adu Sumer�w i tworzenia si� nowych stosunk�w politycznych w Mezopotamii. Obok Elamu, kt�ry podbi� cz�� Sumero-Akadu, do du�ego znaczenia dosz�o pa�stwo asyryjskie. Miasto Assur, zasiedlone pierwotnie przez ludno�� pochodzenia huryckiego, opanowane zosta�o p�niej przez semickich Akad�w, wreszcie przez nowych semickich przybysz�w, Amoryt�w. O osi�gni�ciach pa�stwa asyryjskiego w okresie tzw. Starego Pa�stwa �wiadcz� dokumenty odkryte w czasie bada� wykopaliskowych w �rodkowej Azji Mniejszej, tzw. tabliczki kapadockie. Z tekst�w tych wynika, �e w Xix-Xvii w. istnia�y w Azji Mniejszej kolonie kupc�w asyryjskich, kt�rzy wyroby rzemios�a asyryjskiego zamieniali na miejscowe surowce. Asyria musia�a by� bardzo silnym pa�stwem, skoro zapewni�a parowiekowe istnienie tych kolonii w tak odleg�ych stronach. Do wielkiej pot�gi dosz�a Asyria za rz�d�w Szamszi-Adada I (ok. 1748-1716�), kt�ry podbi� nawet miasto Mari. Najazd semickich Amoryt�w� i powstanie pa�stwa� starobabilo�skiego S�abn�cym Sumerom, na kt�rych ziemiach toczy�y si� ustawiczne walki, ostateczny cios zadali nowi przybysze semiccy, Amoryci, kt�rzy od pocz�tku Ii tys. pocz�li si� pojawia� na obszarze Mezopotamii. Pocz�tkowo politycznie bez wi�kszego znaczenia, skupili si� oko�o miasta Babilonu, dot�d nie odgrywaj�cego powa�niejszej roli w historii Sumero-Akadu. Dzi�ki nowym �r�d�om mo�na stwierdzi�, �e walka o panowanie na terenie Sumero-Akadu d�ugo si� wa�y�a; uczestniczyli w niej zar�wno Amoryci, jak i Elamici, Asyryjczycy, Mari i Babilon. Ostatecznie zwyci�zc� z tych zapas�w wyszed� Hammurapi, w�adca Babilonu. Jednak�e wbrew dawniejszym pogl�dom, skorygowanym przez nowe �r�d�a, kilkadziesi�t lat swego panowania (1728-1686�) po�wi�ci� musia� Hammurapi na walk� z Elamitami, z Asyri�, kt�r� podbi�, oraz z pa�stwem Mari; dzi� jeszcze mo�na ogl�da� zniszczenia, jakich dokona�y w tym mie�cie wojska Hammurapiego. Ostatecznie ca�a prawie Mezopotamia zosta�a w��czona w obr�b jego monarchii, a stolica pa�stwa, Babilon, sta�a si� g��wnym centrum kulturalnym i gospodarczym Wschodu. Zag�ada Sumer�w Rezultatem podboju Sumero-Akadu przez semickich Amoryt�w by�o ostateczne wch�oni�cie Sumer�w przez Semit�w. Trwaj�cy od wiek�w proces zosta� w ten spos�b zako�czony, a sta�o si� to w tak odleg�ym czasie, �e �adne wiadomo�ci nie utrwali�y tego historycznie wa�nego faktu i trzeba by�o dopiero bada� wykopaliskowych, by odkry� na nowo Sumer�w i ich kultur�. W dobie Hammurapiego byli ju� oni os�abieni i znikn�li nie stawiaj�c powa�niejszego oporu. J�zyk ich, u�ywany jedynie w obrz�dach religijnych, komentowany by� nast�pnie i spisywany w s�ownikach, kt�re obja�nia�y i t�umaczy�y terminy sumeryjskie na j�zyki semickie; tej te� okoliczno�ci zawdzi�cza nauka odcyfrowanie tekst�w sumeryjskich. Ca�� kulturaln� spu�cizn� Sumer�w przej�li i rozwin�li nowi przybysze, Amoryci, kt�rych jednak uwa�a� nale�y za mniej tw�rczych od ich semickich poprzednik�w, Akad�w. Pa�stwo i spo�ecze�stwo� babilo�skie w dobie� Hammurapiego Liczne dokumenty klinowe pochodz�ce z okresu rz�d�w Hammurapiego, jego korespondencja z urz�dnikami, teksty gospodarcze, a zw�aszcza odkryty w czasie bada� wykopaliskowych w Suzie (Elam) w 1902 r. kodeks umo�liwiaj� skre�lenie obrazu pa�stwa i spo�ecze�stwa babilo�skiego w tym czasie. Zapewniwszy ostateczne zwyci�stwo Semitom w Sumero-Akadzie stworzy� r�wnocze�nie Hammurapi scentralizowane pa�stwo, likwiduj�c dawne, trwaj�ce przesz�o tysi�c lat rozbicie kraju. Wyrazem zmiany sytuacji politycznej by�o wysuni�cie si� na plan pierwszy nowej stolicy, Babilonu, kt�rego semicki b�g Marduk mia� wyprze� odt�d bog�w sumeryjskich i sta� si� widocznym symbolem zwyci�stwa Semit�w. Elementem przyspieszaj�cym zjednoczenie kraju mia�o by� skodyfikowanie istniej�cego dot�d w r�nych miastach sumeryjskich prawa zwyczajowego. Zdaje si� jednak, �e rola tego kodeksu, zw�aszcza po �mierci Hammurapiego, nie by�a zbyt wielka. W �wietle paragraf�w kodeksu Hammurapiego i nieco wcze�niejszego (Xix w.) kodeksu Bilalamy z Esznunny (p�nocna Babilonia) mo�na sobie wyrobi� przybli�ony pogl�d o przeobra�eniach, jakim uleg�o z pocz�tkiem Ii tys. spo�ecze�stwo babilo�skie. By�o ono rozbite na klasy wolnych, po�rednich (muszkenu) i niewolnik�w, cho� w szczeg�ach, zw�aszcza w odniesieniu do tzw. po�rednich, sytuacja nie jest jasna. Nie ulega w�tpliwo�ci znaczny rozw�j niewolnictwa. Niewolnik�w dostarcza�y wojny, znana by�a np. niewola za d�ugi, cz�sto te� praktykowano sprzeda� dzieci. Upo�ledzenie tej klasy spo�ecznej wynika ze znacznie gorszego traktowania jej przez ustawodawstwo. W kodeksie Bilalamy mowa jest nawet o �rodkach, jakie nale�y zastosowa� w wypadku ucieczki niewolnik�w. Gospodarcze znaczenie niewolnik�w nie by�o jednak wielkie. Najwi�ksz� ich liczb� zatrudnia� kr�l dla r�norakich pos�ug w pa�acu, st�d te� u�ywa si� dla tego typu niewolnictwa, wyst�puj�cego w historii Wschodu, nazw� pa�acowego. Polityka gospodarcza� Hammurapiego Powstanie scentralizowanego pa�stwa, stworzenie jednolitego obszaru gospodarczego o�ywi�o gospodark� babilo�sk�, o czym �wiadcz� dokumenty klinowe o tre�ci gospodarczej. Obok wielkiej w�asno�ci ziemskiej, nie przystosowanej do �wczesnego poziomu �rodk�w produkcyjnych, a wi�c ma�o rentownej, istnia�a w�asno�� kr�lewska, tzw. pa�acowa. Z niej drobne parcele, tzw. pola �ywienia, przeznaczone by�y dla r�nych kategorii pracownik�w administracji, s�u�by pa�acowej, cz�� za� ziemi kr�lewskiej wypuszczano w dzier�aw� ch�opom obowi�zanym do p�acenia daniny. By zwi�kszy� obronno�� pa�stwa stosowa� te� Hammurapi kolonizacj� wojskow�, nadzielaj�c bezrolnych ziemi� z obowi�zkiem s�u�by wojskowej. Przywi�zywa� on ogromn� wag� do budowy i utrzymywania w nienagannym stanie kana��w. Prace te ci��y�y przede wszystkim na ch�opach, dla kt�rych dalszym obci��eniem by�a s�u�ba wojskowa, cz�sta wobec nieprzerwanych wojen, jakie toczy� Hammurapi. Upadek dynastii Hammurapiego Uwa�na analiza �r�de� pochodz�cych z okresu rz�d�w Hammurapiego pozwala wykry� pewne oznaki s�abo�ci pa�stwa, kt�re nie reprezentowa�o takiej si�y, jak dawna monarchia akadyjska. By� mo�e przyczyn os�abienia roli politycznej Babilonii na prawie tysi�clecie szuka� nale�y w pogarszaj�cej si� ekonomicznej sytuacji ch�op�w, wywo�anej w du�ej mierze post�puj�cym zasoleniem wody rzecznej, kt�r� - ze wzgl�du na brak deszcz�w w tej cz�ci Mezopotamii - wy��cznie pos�ugiwali si� do nawadniania p�l. Nie jest te� wykluczone, �e jedn� z przyczyn wzrostu znaczenia Asyrii, kt�ra teraz usamodzielni�a si�, by od drugiej po�owy Ii tysi�clecia wysun�� si� na plan pierwszy w Mezopotamii, upatrywa� nale�y w stosunkowej obfito�ci deszcz�w, uniezale�niaj�cych gospodark� roln� Asyryjczyk�w od wody rzecznej. Obok Asyrii usamodzielni�a si� r�wnie� po�udniowa Babilonia, tzw. kraj nadmorski, tworz�c pa�stwo pod w�asn� dynasti�, w�adcy babilo�scy za� musieli toczy� ci�kie boje z napieraj�cymi z g�r Iranu plemionami, zawsze chciwymi �upu w bogatych miastach Mezopotamii. Os�abionemu pa�stwu decyduj�cy cios zada�a wielka wyprawa, kt�r� podj�� kr�l pa�stwa Hetyt�w w Azji Mniejszej, Mursilis. Miasto Babilon zosta�o zdobyte i z�upione, wkr�tce za� po wycofaniu si� wojsk hetyckich Babilon wpad� w r�ce g�rskiego plemienia Kasyt�w, mieszkaj�cych w Iranie, kt�rzy utrzymali si� w jego posiadaniu przez kilka wiek�w (ok. 1539-1160�). Wydarzenia te, podobnie jak wcze�niejszy najazd Hyksos�w na Egipt, pozostawa�y ze sob�, jak si� zdaje, w zwi�zku i by�y zapowiedzi� nowego etapu w dziejach zar�wno Azji Przedniej, jak i Egiptu. + Rozdzia� drugi.� Egipt Warunki naturalne Nazw� Egipt, wywodz�c� si� ze staroegipskiego kemi (czarna ziemia, mu� nilowy) obejmowano obszar ok. 1 mln km��;��, zamkni�ty na zachodzie wielkimi oazami, na wschodzie M. Czerwonym, na po�udniu I Katarakt�, na p�nocy wreszcie rozlewiskiem Delty Nilu si�gaj�cym M. �r�dziemnego. Drobny jednak tylko procent tego obszaru, bo ok. 30 tys. km��;��, zaj�ty by� pod upraw�, prawie wy��cznie w dolinie Nilu, kt�rej szeroko�� miejscami, np. ko�o Asjut, zaw�a si� do samego koryta rzecznego, miejscami za� przybiera znaczniejsze rozmiary, dochodz�c od kilkuset metr�w do kilku, a wyj�tkowo, jak pod Edfu, do kilkunastu kilometr�w szeroko�ci, by dopiero w Delcie przybra� powa�niejsze rozmiary. Nil wi�c, g��wna arteria komunikacyjna, dzi�ki wylewom wyznacza� charakter kraju, dziel�c go na Egipt Dolny, tj. Delt�, i G�rny, tj. w�sk� dolin� biegn�c� od I Katarakty a� do nasady Delty. Obok tych dw�ch podstawowych cz�ci mniejsz� rol� odgrywa�y zachodnie oazy, wa�ne jednak ze wzgl�du na kwitn�c� w nich, podobnie jak w Delcie, hodowl� byd�a. Natomiast pas g�r w Pustyni Arabskiej dostarcza� Egiptowi przede wszystkim z�ota i miedzi, podstawowych surowc�w, kt�rym Egipt zawdzi�cza� g��wnie przez tysi�clecia sw� dominuj�c� pozycj� polityczn�, gospodarcz� i kulturaln�. Z doliny Nilu bieg�y na wsch�d drogi karawanowe ��cz�ce Egipt z p�wyspem Synaj, wa�nym ze wzgl�du na eksploatowane tam pok�ady miedzi, a dalej z Palestyn�, drog� za� morsk� z Fenicj�, eksporterem drzewa cedrowego z Libanu, szczeg�lnie wa�nego dla pozbawionego w og�le drzewa Egiptu. Z �rodkowej cz�ci Egiptu, z Koptos, bieg�a wa�na droga ��cz�ca go z M. Czerwonym, a dalej z Arabi� i by� mo�e z Zatok� Persk�. Brak by�o w Egipcie rudy �elaznej, co niew�tpliwie przyczyni�o si� do os�abienia jego pozycji na Wschodzie od ok. 1000 r. p.n.e., obfitowa� natomiast w surowce kamienne, wapie�, piaskowiec, granit, alabaster, kt�re znalaz�y szerokie zastosowanie w budownictwie. Pismo i jego odczytanie Znajomo�� historii Egiptu opiera�a si� pocz�tkowo na p�nych i legendarnych informacjach pisarzy greckich (Herodot V w. p.n.e., Diodor I w. p.n.e.) oraz na fragmentarycznie zachowanym dziele kap�ana egipskiego Manetona z Iii w. p.n.e., pisz�cego po grecku, od kt�rego przej�to schematyczny, ale wygodny podzia� historii Egiptu na 30 b�d�, zgodnie z p�niejsz� wersj�, 31 dynastii. Wyprawa Napoleona do Egiptu oznacza�a punkt zwrotny w badaniach nad histori� nie tylko Egiptu, ale i Wschodu. Po raz pierwszy zetkn�li si� uczeni europejscy na wielk� skal� z zabytkami materialnymi i pisanymi Egiptu, budz�c nie wygas�e po dzi� dzie� zainteresowanie histori� tego kraju. Badania nad przesz�o�ci� Egiptu hamowa�a nieznajomo�� budowy pisma egipskiego, nie znano te� j�zyka, w kt�rym by�y spisane teksty. W �r�d�ach greckich zachowa� si� schematyczny podzia� pisma egipskiego na trzy gatunki: hieroglify (pismo �wi�te) o charakterze obrazkowym, u�ywane do cel�w monumentalnych, a powsta�e ok. 3000 p.n.e., pismo hieratyczne (kap�a�skie) z tego samego czasu, b�d�ce uproszczeniem hieroglif�w, u�ywane g��wnie na papirusach, oraz pismo demotyczne (ludowe) z I tys. p.n.e., b�d�ce uproszczeniem pisma hieratycznego. W Ii w. n.e. chrze�cijanie egipscy, Koptowie, stworzyli jeszcze jeden gatunek dodaj�c do alfabetu greckiego kilka specjalnie stworzonych znak�w, a�eby odda� nimi d�wi�ki, dla kt�rych nie by�o odpowiednika w alfabecie greckim. Wraz z post�pem chrystianizacji Egiptu zanik�a umiej�tno�� pisania i czytania starych tekst�w- ostatni napis hieroglificzny pochodzi z Iv w. n.e. - tak �e ju� w staro�ytno�ci miano mylne wyobra�enie o strukturze pisma egipskiego. Pierwsze pr�by podj�te w Xvii w. przez jezuit� Atanazego Kirchera, podobnie jak i dalsze, dawa�y fantastyczny obraz struktury pisma, przypisuj�c poszczeg�lnym znakom niezwykle zawi�e, symboliczne znaczenie. Momentem prze�omowym dla rozwi�zania zagadki pisma egipskiego by�o znalezienie w czasie ekspedycji napoleo�skiej w miejscowo�ci Rosetta pod Aleksandri� kamienia, na kt�rym znajdowa� si� dwuj�zyczny napis, egipski i grecki; ten pierwszy w wersji hieroglificznej i demotycznej. Wyryty on zosta� przez kap�an�w egipskich na cze�� kr�la Ptolemeusza V Epifanesa w 196 r. p.n.e. (dzi� w British Museum). Pos�uguj�c si� tym oraz innymi wsp�cze�nie opublikowanymi napisami podj�� F. Champollion, obznajmiony gruntownie z j�zykiem koptyjskim, pr�b� odczytania pisma egipskiego. Wykorzystuj�c pewne obserwacje poprzednik�w doszed� Champollion (w s�awnym li�cie skierowanym do sekretarza Akademii Francuskiej Daciera) do wniosku, �e pismo egipskie jest systemem z�o�onym ze znak�w ideograficznych, wyra�aj�cych ca�e s�owa, poj�cia, oraz znak�w fone