Strona 1 TOWARZYSTWO NAUKOWE KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO ENCYKLOPEDIA KOMITET HONOROWY STEFAN KARDYNAŁ WYSZYŃSKI KAROL KARDYNAŁ WOJTYŁA BISKUP PIOTR KAŁWA KOMITET R E D A K C Y J N Y WINCENTY G R A N A T FELIKS G R Y G L E W I C Z ROMUALD GUSTAW STANISŁAW K A M I Ń S K I JERZY K Ł O C Z O W S K I MIECZYSŁAW K R Ą P I E C ROMUALD Ł U K A S Z Y K MARIAN RECHOWICZ STEFAN S A W I C K I IRENA S Ł A W I Ń S K A CZESŁAW S T R Z E S Z E W S K I ZYGMUNT S U Ł O W S K I STE­ FAN Ś W I E Ż A W S K I CZESŁAW Z G O R Z E L S K I MIECZY­ SŁAW Ż Y W C Z Y Ń S K I Strona 2 KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI KATO L I C K A Tom I A i ii — BAPTYŚCI pod redakcją FELIKSA GRYGLEWICZA ROMUALDA Ł U K A S Z Y K A ZYGMUNTA SUŁOWSKIEGO LUBLIN 1989 Strona 3 Copyright by TOWARZYSTWO NAUKOWE KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO LUBLIN 1973 Okładkę, obwolutę i strony tytułowe projektował KRZYSZTOF KURZĄTKOWSKI Papier na druk Encyklopedii Katolickiej (tomy 1-5, Lublin 1989) został zakupiony przez Rycerzy K o l u m b a . Katolicki Uniwersytet Lubelski wyraża F u n d a t o r o m najszczersza wdzięczność za dar, który będzie służył wielu n a r o d o m . T h e paper for volumes 1-5 of the reprinted edition of the Catholic Encyclopedia (Lu­ blin 1989) has been graciously provided by Knights of C o l u m b u s . The Catholic Univer­ sity of Lublin wishes to express sincerest gratitude to the Order for the precious gift which will serve m a n y nations. Dodruk. Nakład 13.000 egz. Objętość 150 ark. wyd., ark. druk. 45. Druk i oprawę wykonano we Włoszech w 1989 roku z diapozytywów wydania zrealizowanego w 1973 roku przez Drukarnię „Pallottinum", Poznań. Strona 4 R E D A K C J A N A C Z E L N A WINCENTY G R A N A T FELIKS GRYGLEWICZ MIECZYSŁAW KRĄPIEC (przewodniczący) ROMUALD Ł U K A S Z Y K (sekretarz naukowy) ZYGMUNT S U Ł O W S K I D Z I A Ł Y R E D A K C Y J N E Pismo święte Starego Testamentu — STANISŁAW Ł A C H Pismo święte Nowego Testamentu — FELIKS G R Y G L E W I C Z Teologia biblijna Starego Testamentu — LECH S T A C H O W I A K Teologia biblijna Nowego Testamentu — KAZIMIERZ R O M A N I U K Archeologia biblijna — HUGOLIN L A N G K A M M E R Teologia patrystyczna i patrologia — JAN S Z Y M U S I A K Teologia fundamentalna — EDWARD K O P E Ć Teologia dogmatyczna — WINCENTY G R A N A T Mariologia — ANDRZEJ K R U P A Teologia moralna — WŁADYSŁAW P O P L A T E K Teologia duchowości religijnej — STANISŁAW W I T E K Teologia ekumeniczna — STANISLAW N A G Y Teologia interkonfesyjna — WACŁAW H R Y N I E W I C Z Teologia pastoralna — ADAM S Z A F R A Ń S K I Liturgika i hymnologia — WACŁAW S C H E N K Katechetyka — JAN C H A R Y T A Ń S K I Teologia misyjna i misjologia — FELIKS Z A P Ł A T A Historia teologii — MARIAN R E C H O W I C Z Prawo kościelne — PAWEŁ P A Ł K A Historia Kościoła — MIECZYSŁAW Ż Y W C Z Y Ń S K I Geografia i statystyka kościelna — BOLESŁAW K U M O R Geografia Polski — ZYGMUNT S U Ł O W S K I Archeologia chrześcijańska — BARBARA F I L A R S K A Hagiografia obca — HENRYK F R O S Hagiografia polska — ROMUALD G U S T A W Zakony — JOACHIM B A R Religioznawstwo i etnologia — TEOFIL C H O D Z I D Ł O Filozofia teoretyczna — STANISŁAW K A M I Ń S K I Filozofia religii — ZOFIA Z D Y B I C K A Filozofia przyrody — STANISŁAW M A Z I E R S K I Psychologia — JÓZEF P A S T U S Z K A Nauki i organizacje społeczne — CZESŁAW S T R Z E S Z E W S K I V Strona 5 Socjologia religii JÓZEF M A J K A Sztuka religijna ANTONI MAŚLIŃSKI Muzyka religijna KAROL MROWIEĆ Pedagogika STEFAN K U N O W S K I Środki przekazywania myśli ANTONI STĘPIEŃ Literatura polska MARIA JASIŃSKA-WOJTKOWSKA Literatura klasyczna, religie Grecji i Rzymu LEOKADIA M A Ł U N O W I C Z Ó W N A Literatura romańska MARIA STRZAŁKOWA Literatura germańska ZOFIA CIECHANOWSKA [+] Literatura angielska i amerykańska HALINA BIEDRZYCKA Z E S P Ó Ł M E R Y T O R Y C Z N O - L E K S Y K O G R A F I C Z N Y KONRAD BARTOSZEWSKI ADAM C H R U S Z C Z E W S K I RYSZARD C Y R K L A F F MIECZYSŁAW KACZMARZYK JANINA K O W A L C Z Y K STANISŁAW K O W A L C Z Y K JERZY M I S I U R E K RO­ MUALD N I P A R K O BOGDAN S N E L A JANINA S T R Ę C I W I L K JAN S Z L A G A ANZELM W E I S S HENRYK WOJTYSKA JÓZEF W Z O R E K STANISŁAW ZIĘBA Z E S P Ó Ł L E K S Y K O G R A F I C Z N O - A D I U S T A C Y J N Y JANUSZ B A Z Y D Ł O ANNA B R A J E R S K A GRAŻYNA D O B R O W O L S K A MARIA G O R L I Ń S K A RYSZARD G O R L I Ń S K I ALEKSANDRA K A C Z O R ALOJZY M A Ł Y S Z KAZIMIERA MAŁYSZ ANNA M A R K I E W I C Z ZOFIA PAŁUBSKA MARIA RYBCZYK TERESA R Z Y M K I E W I C Z ALICJA STĘPNIEWSKA EWA S Z C Z Ę C H JAN W A R M I Ń S K I MARIA W Ó J C I K Z E S P Ó Ł K O R E K T O R S K I KRYSTYNA BASIEWICZ ANNA BRAJERSKA ANNA CZABAJ MARIA GORLIŃSKA ZOFIA JAGOSZEWSKA EDWARD L I P C Z Y Ń S K I ELŻBIETA M A K O W S K A ZOFIA P A Ł U B S K A KRYSTYNA P O R T K O W A MARIA RYBCZYK ALICJA STĘPNIEWSKA STEFANIA ZON O P R A C O W A N I E G R A F I C Z N E ROMUALD Ł U K A S Z Y K KONSTANTY TUROWSKI VI Strona 6 A U T O R Z Y Zofia ABRAMOWICZÓWNA Wanda ACHREMOWICZOWA Józef ANDRASZ[A Leon ANDRZEJEWSKI [A Witold ARMON Julian ATAMAN Stanisław BAJKO Lucjan BALTER Kazimierz BAŁCZEWSKI Marian BANASZAK Zofia BANAŚ Joachim BAR Czesław BARAN Andrzej BARDECKI Bolesław BARTKOWSKI Czesław BARTNIK Konrad BARTOSZEWSKI Janusz BAZYDŁO Feliks BEDNARSKI Bohdan BEJZE Teresa BELA-WIŚNIOWSKA Ryszard BENDER Zdzisław BERNAT Halina BIEDRZYCKA Ludomir BIEŃKOWSKI Stanisław BIZUŃ Fran­ ciszek BLACHNICKI Andrzej BOBER Maria BOBROWNICKA Franciszek BOGDAN Piotr BOHDZIEWICZ Urszula BORKOWSKA Ka­ zimierz BOROWICZ Antoni BOROWSKI[A Tadeusz BRAJERSKI Marian BRUDZISZ Ryszard BRYKOWSKI Mieczysław BRZOZOWSKI Tadeusz BUGAJ Jan BUKOWICZ Krzysztof BYRSKI Jan CHARYTAŃSKI Zdzisław CHLEWIŃSKI Ludwik CHMAJ [A Teofil CHODZI- DŁO Adam CHRUSZCZEWSKI Jan CHWAŁEK Zofia CIECHANOWSKA [t] Augustyn CIESIELSKI [A Ludwik CURYŁO Leon CYBORAN Marian CYNKA Ryszard CYRKLAFF Jan CZERKAWSKI Henryk CZERWIEŃ Henryk ĆWIKLIŃSKI Józef DAJCZAK[t] Wojciech D A - NIELSKI Mirosław DANILUK Stanisław DATA Ludwik DEMBIŃSKI Bronisław DEMBOWSKI Czesław DEPTUŁA Teofil DŁUGOSZ [A Franciszek DRĄCZKOWSKI Kazimierz DRZYMAŁA Jerzy DUCHNIEWSKI Jan DUDZIAK Franciszek DZIASEK[A Wacław EBORO- WICZ Bogumił EFNER[A Wincenty FĘCKI Józef FIAŁKOWSKI Barbara FILARSKA Jakub FILEK Bolesław FILIPIAK Marian F I ­ LIPIAK Stanisław FITA Eugeniusz FLORKOWSKI Henryk FROS Jerzy GAŁKOWSKI Maria GEISLER Tomasz GERLACH Zbigniew GIERCZYŃSKI Tadeusz GLEMMA[|] Roman GŁODOWSKI Rufin GOCZOŁ Aleksander GODLEWSKI Mieczysław G O G A C Z Piotr GOŁĘBIOWSKI Maria GONCZAROW Rajmund GosTKOwsKi[t] Wojciech GÓRNY [A Wincenty GRANAT Franciszek GRENIUK Feliks GRYOLEWICZ Ludwik GRZEBIEŃ Jerzy GRZEŚKOWIAK Jerzy GRZYWACZ Romuald GUSTAW Wojciech H A N C Edward HARATYN Emil HEBDA Piotr HEMPEREK Władysław HŁADOWSKI Józef HOMERSKI Wacław HRYNIEWICZ Władysław J A ­ CHER Michał jAGusz[t] Augustyn JANKOWSKI Edmund JANKOWSKI Józef JAPOLA Jan JAROSZEWICZ Maria JASIŃSKA-WOJT- KOWSKA Bogdan JASKÓLSKI Ambroży JASTRZĘBSKI Zdzisław JASTRZĘBSKI^] Franciszek JAŻDŻEWSKI Józef JELrro[t] Wi­ told JEMIELITY Wacław JEZUSEK Franciszek JÓŹWIAK Helmut JUROS Zenon KACZMAREK Michał KACZMARKOWSKI Mie­ czysław KACZMARZYK Lech KALINOWSKI Stanisław KAMIŃSKI Włodzimierz KAMIŃSKI [t] Zygmunt KAMIŃSKI Artur K A R P Krzysztof KASZNICA Zbigniew KAZNOWSKI Paweł KIELAR [t] Antoni KIEŁBASA Jan KIENIEWICZ Zsolt Kiss Jerzy KLINGER Tadeusz KŁAK Andrzej KŁOCZOWSKI Jerzy KŁOCZOWSKI Felicjan KŁONIECKI Jan KOBYLNICKI Andrzej KOŁACZKOWSKI Karol KONOPKA[t] Edward KOPEĆ Henryk KORŻA Bolesław KOSECKI Aleksander KOSSOWSKI[A Wiesław KOTAŃSKI Władysław Ko- WALAK Janina KOWALCZYK Stanisław KOWALCZYK Bożena KOWALOWA Kazimierz KOWALSKI [t] Helena KOZŁOWSKA Jan K R A - CIK Józef KRAJEWSKI Józef KRASIŃSKI Mieczysław KRĄPIEC Józef KRUKOWSKI Andrzej K R U P A Władysław KRZEŚNIAK[t] Zyg­ munt KUBIAK Jadwiga KUCZYŃSKA-MĘDREK Józef K u D A s r e w i c z Bolesław KUMOR Maria KUNOWSKA-POREBNA Stefan K u - NOWSKI Mieczysław Jerzy KÜNSTLER Marian KURDZIAŁEK Krystyna KUŹMAK Wincenty KWIATKOWSKI [fl Henryk KWIECIŃ­ SKI [f] Jan KWOLEK [fl Hugolin LANGKAMMER Teresa LEDÓCHOWSKA Teodor LENKIEWICZ Feliks LENORT Zygmunt LEWICKI Sta­ nisław LIBROWSKI Antoni LIEDTKE Jerzy Lis Maria LISOWSKA Marian LISOWSKI Stanisław LONGOSZ Konrad LUTYŃSKI Sta­ nisław ŁACH Józef ŁAPOTIA Stanisław Łoś[t] Andrzej ŁUGOWSKI Romuald ŁUK ASZYK Ryszard ŁUŻNY Zachariasz ŁYKO Fran­ ciszek MACHALSKI Józef MAGNUSZEWSKI Kazimierz MAJDAŃSKI Stanisław MAJDAŃSKI Karol MAJEWSKI Mieczysław M A J E W ­ SKI Józef MAJKA Józef MAJKOWSKI Franciszek MĄKINIA Witold MALEJ Leokadia MAŁUNOWICZÓWNA Alojzy MAŁYSZ Kazi­ mierz MARCINIAK Mieczysław MARKOWSKI Małgorzata MARTENS Antoni MAŚLIŃSKI Stanisław MAZIERSKI Brunon M A Z U R Jan MAZUR Faustyn MEDON Henryk MĘDREK Walerian MEYSZTOWICZ Bolesław MICEWSKI Bronisław MICHALSKI Zygmunt MICHELIS Bogumił MIGDAŁ Bolesław MIKOŁAJCZAK Anna MIODOŃSKA-SUSUŁOWA Jerzy MISIUREK Gerard MIZOALSKI Stefan MŁYNARCZYK Kalikst MORAWSKI Przemysław MROCZKOWSKI Karol MROWIEĆ Wiesław MÜLLER Marian MYRCHA Stanisław NAGY Stanisław NAPIÓRKOWSKI Kazimierz NASIŁOWSKI Bronisław NATOŃSKI Zdzisław NIEDZIELA Mieczysław NIEWIADOMSKI Stefan NIEZNANOWSKI Romuald NIPARKO Jerzy NOSOWSKI Alfons NOSSOL Henryk NOWAKOWSKI Donat NOWICKI [fl Witold NOWODWORSKI Jan OBŁĄK Tadeusz OBŁĄK Józef OGŁOSKA Antoni OKRZESIK Stanisław OLCZAK Wojciech OLECH Jerzy OLEK- SIŃSKI Edmund OLESZCZAK Ryszard PACIORKOWSKI Paweł PAŁKA Henryk PAPROCKI Józef PASTUSZKA Adam PASZEWSKI Sta­ nisław PAWLACZEK Stanisław PAWLINA Adam PENKALLA Michał PETER Aleksy PETRANI Grzegorz PETROWICZ Ludwik PIECH­ NIK Henryk PIERSA Szczepan PTESZCZOCH Zygmunt PILCH [fl Alfons PILORZ Jerzy PIOTROWSKI Marian PISARZAK Władysław PIWOWARSKI Stanisław PŁODZiEŃ[fl Zenomena PŁUŻEK Paweł PODEJKO Stanisław PODGÓRSKI Marzena POLLAKÓWNA[A Kazi­ mierz POPŒLSKI Jan POPLATEK [fl Władysław POPLATEK Walerian PREISSNER[A Edmund PRZEKOP Irena PRZEMĘCKA Bolesław PRZYBYSZEWSKI Bolesław PYLAK Marian RADWAN Romuald RAK Jerzy REBETA Marian RECHOWICZ Józef RECZEK Michał VII Strona 7 RĘKAS[|] Józef REUTTtt] Natalia REUTTOWA Edmund RTNK Jerzy ROGACZEWSKI Kazimierz ROMANIUK Adolf ROMAŃCZUK Se­ weryn ROSIK Piotr ROSTWOROWSKI Ignacy RÓŻYCKI Ryszard RUBINKIEWICZ Stanisław RUMIŃSKI Barbara RUSZCZYĆ Lucyna RUTOWSKA Józef RYBCZYK Henryk RYBCZYŃSKI Henryk RYBUS Ludwika RYCHLEWSKA Andrzej RYSZKŒWICZ Jan RZEPKA Marian RZESZEWSKI Teresa RZYMKIEWICZ Jakub SAWICKI Stefan SAWICKI Witold SAWICKI [fl Wacław SCH ENK Alfons SCH LETZ Christian SCHMIDT Paweł SCZANIECKI Krystyna SECOMSKA Jan SEJDA Jerzy SEKULSKI Zofia SĘKOWSKA Jerzy SIEG Jan SKARBEK Maria SKŁADANKOWA Jan SKOWRONEK Franciszek SLAWIK Irena SŁAWIŃSKA Walerian SŁOMKA Eugeniusz SŁUSZKIEWICZ Wła­ dysław SMEREKA Władysław SMOLEŃ Stanisław SMOLEŃSKI Bernard SMYRAK Bogdan SNELA Edward SOKOŁOWSKI Lech STACHO­ WIAK Władysław STANISZEWSKI Michał STANKIEWICZ Adam STANOWSKI Jerzy STARNAWSKI Zbigniew STARNAWSKI Wacław STA­ SZEWSKI^] Anna STELMACH Antoni STĘPIEŃ Jan STĘPIEŃ Augustyn STĘPNIK[fl Franciszek STOPNIAK Henryk STRĄKOwsKiff] Janina STRĘCIWILK Jerzy STROJNOWSKI Maria STRZAŁKOWA Kinga STRZELECKA Czesław STRZESZEWSKI Tadeusz STYCZEŃ Sta­ nisław STYŚ[A Adam SUŁKOWSKI Maria SUŁOWSKA Zofia SUŁOWSKA Zygmunt SUŁOWSKI Józef SWASTEK Adam SZAFRAŃSKI Stanisław SZCZĘCH[A Maria SZCZEPAŃSKA [fl Mirosław SZEGDA Władysław SZEWCZYK Bolesław SZKLARCZYK Jan SZLAGA Alojzy SZORC Janusz SZTETNKE Walerian SZUBZDA Szczepan SZYDELSKI [fl Józef SZYMAŃSKI Jan SZYMUSIAK Józef ŚCIBOR Ta­ deusz SUWA Władysław ŚPIKOWSKI Robert ŚWIĘTOCHOWSKI Władysław TATARKIEWICZ Maria Tora Edward TRETER Stanisław TURBAŃSKI Jerzy TUROWICZ Wincenty URBAN Bronisław USSAS Adam VETULANI Jan WARMIŃSKI Romuald WASZKINEL Józef W A W R O Helena WEGNER Anzelm W E B S Elżbieta W E N T Bonifacja WERNER [fl Eugeniusz WERON Władysław WICHER [fl Jan WICHROWICZ Teofil WIDEŁK A [fl Eugeniusz WIDER Jan WILK Karol WINIARSKI [fl Leszek WINOWSKI Jan WISLIŃSKI Eugeniusz WIŚNIOWSKI Grzegorz WIŚNIOWSKI Stanisław WITEK Aleksandra WITKOWSKA Władysław WITKOWSKI [fl Zofia WŁODEK Alojzy WOJNAR Andrzej WOJTKOWSKI Julian WOJTKOWSKI Józef WOJTYNA Henryk WOJTYSKA Franciszek W O R O - NOWSKI Kazimierz WÓJCIK Maria WÓJCIK Walenty WÓJCIK Henryk WOJTOWICZ Stanisław WOJTOWICZ Anna WRONIECKA Franciszek WYCISK Józef WZOREK Marek ZAHAJKIEWICZ Jan ZALEWSKI Bronisław ZAŁUSKI Feliks ZAPŁATA Jan ZARĘBA Sta­ nisław ZAWADZKI Edward ZAWISZEWSKI Józef ZBICIAK Janusz ZBUDNIEWEK Stanisław ZDANOWICZ Józef ZDANOWSKI Zofia ZDYBICKA Romana ZDZIARSKA Edward ZIELIŃSKI Zygmunt ZIELIŃSKI Stanisław ZIĘBA Jan ZIÓŁEK Marcin ZIÓŁKOWSKI Woj­ ciech ZMARZ Aleksy ZNOSKO Bronisław ZUBERT Edward ZWOLSKI Stanisław ZYGAROWICZ Adam ŻAK Kazimierz ŻARNOWIECKI Jerzy ŻYCZYŃSKI Mieczysław ŻYWCZYŃSKI K O N S U L T A N C I Zofia ABRAMOWICZÓWNA Lucjan BALTER Czesław BARTNIK Maria BOBROWNICKA Piotr BOHDZIEWICZ Tadeusz BRAJERSKI Krzysztof BYRSKI Wojciech DANIELSKI Tadeusz DOBRZENIECKI Jerzy DUCHNIEWSKI Wincenty GRANAT Jerzy JESZKE Stanisław KAMIŃSKI Jerzy KŁOCZOWSKI Andrzej KOŁACZKOWSKI Wiesław KOTAŃSKI Józef KRUKOWSKI Józef KUDASIEWICZ Bolesław KUMOR Mieczysław Jerzy KÜNSTLER Krystyna KUŻMAK Zofia LEWINÓWNA Ryszard ŁUŻNY Franciszek M A - CHALSKi Barbara MIODOŃSKA Gerard MIZGALSKI Bronisław NATOŃSKI Jerzy NOSOWSKI Witold NOWODWORSKI Grzegorz PETROWICZ Zenomena PŁUŻEK Romuald R A K Marian RECHOWICZ Józef RYBCZYK Maria SKŁADANKOWA Irena SŁAWIŃ­ SKA Eugeniusz SŁUSZKIEWICZ Bogusław WACZYŃSKI Władysław WITKOWSKI [fl Andrzej WOJTKOWSKI Franciszek WYCISK Zygmunt ZIELIŃSKI VIII Strona 8 Strona 9 PRYMAS POLSKI Na drogach myśli i nauki katolickiej w Polsce wylania się promień rodzący nadzieję: Katolu Uniwersytet Lubelski wydaje „Encyklopedię Katolicką". Od dawna oczekiwaliśmy na ten dar, który jest jakąś postacią restytucji społecznej za pi dziesięcioletni wkład społeczeństwa katolickiego w utrzymanie Uczelni. Sam wyraz „encyklopedia" budzi zawsze nadzieję. W iluż sytuacjach życiowych odwołują się do tej księgi! Panuje niemal powszechne zaufanie do encyklopedii, dykcjonarzy i leksykom Chcemy je mieć pod ręką. Stąd w każdym wieku i w każdym niemal kraju byl urodzaj na tego rodzaju zbiory, od s rożytnego Warrona czy Kasjodora, Izydora z Sewilli czy Rabana Maura, aż do naszych czast Encyklopedia katolicka budzi spotęgowane zaufanie. Jeżeli więc Katolicki Uniwersytet wyd swoją „Encyklopedię", to autorytet tego Wydawnictwa wybitnie wzrasta, bo korzysta ono z pow* nauki Kościoła. Rośnie też odpowiedzialność wszystkich powołanych do realizacji dzieła. T więcej że dziś jest bardzo trudno pisać katolicką encyklopedię, gdyż nauka Kościoła ma niezwy wszechstronne powiązania. Ufam, że pracy tej użyczy swych świateł „Deus scientiarum Dominus" (1 Kri 2, 3). Nit więc prowadzi jasną drogą Ten, który jest „Alfą i Omegą" (Ap 1, 8). Drodze tej błogosławię. Gniezno, 25 III 1973 Stefan Kardynał Wyszyński Prymas Polski Strona 10 Katolicki Uniwersytet Lubelski w Roku Nauki Polskiej oddaje do rąk Czytelników pierwszy tom Ency­ klopedii Katolickiej. Encyklopedia Katolicka prezentuje problematykę doktrynalną i działalność Kościoła katolickiego oraz innych Kościołów i wspólnot chrześcijańskich jak i religii pozachrześcijańskich, a w mniejszym zakresie zagadnienia stanowiące jej doktrynalny i kulturowy kontekst; odbiega więc od typu encyklopedii uniwer­ salnych. Encyklopedie o zbliżonym charakterze ukazały się w ostatnim dwudziestopięcioleciu w kilku krajach europejskich i w Stanach Zjednoczonych. Za pierwszą uchodzi włoska Enciclopedia Cattolica (I-XII, Città del Vaticano 1949­54) oraz holenderska De Katholieke Encyclopaedic (I ­XXV, Amsterdam 1949­55), która zawiera ponadto wiele haseł z zakresu encyklopedii uniwersalnej. We Francji rozpoczęto edycję encyklopedii pt. Catholicisme hier, aujourd'hui, demain (I-X, Paris, od 1948 do 1972 — 7 tomów). W wydawnictwie Her­ der-Verlag ukazały się w języku niemieckim Lexikon für Theologie und Kirche (I-X, Freiburg im Br. 1957-64 ), 2 a po Soborze Watykańskim II — jako uzupełnienie — Sacramentum Mundi. Theologisches Lexikon für Praxis (I-IV, Freiburg im Br. 1967-69), zbiór artykułów problemowych, tłumaczony na kilka języków; z obu ency­ klopedii dokonano wyboru haseł problemowych, które wydano pt. Herders Theologisches Taschenlexikon (I-VIII, Freiburg im Br. 1972-73). Katolicki uniwersytet w Waszyngtonie natomiast wydał dla krajów posłu­ gujących się językiem angielskim New Catholic Encyclopedia (I-XV, Washington 1967). Encyklopedie o po­ dobnych założeniach, eksponujące problematykę doktrynalną i działalność własnych Kościołów, przygoto­ wały też ośrodki teologiczne protestanckie: w Stanach Zjednoczonych ukazała się The New Schąff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge (I-XV, Grand Rapids 1949-50, 1957-60 ), a w Niemieckiej Republice 4 Federalnej Evangelisches Kirchenlexikon. Kirchlich-theologisches Handwörterbuch (I-III, Göttingen 1956-59, 1961-62 , 1971-72 ) oraz Die Religion in Geschichte und Gegenwart (I-VI, Tübingen 1957-65 ). Ośrodki zaś 2 3 3 prawosławne wydały w Grecji Thriskeutiki kai Ithiki Enkyklopaideia (I-XII, Athénai 1962-68). W Polsce w zakresie wydawania katolickich encyklopedii istnieje sześćdziesięcioletnia przerwa. Pierwsza bowiem encyklopedia ukazywała się, począwszy od 1873 r., przez 40 lat (tom ostatni wydano po dalszych 20 latach) pt. Encyklopedia Kościelna (I-XXXII, Warszawa, Płock, Włocławek 1873-1933); zawierała ona zresztą w znacznej części uzupełnione i uwspółcześnione przez tłumaczy polskich przekłady haseł z niemiec­ kiej encyklopedii H.J. Wetzera i B. Weltego Kirchenlexikon oder Enzyklopädie der katholischen Theologie und ihrer Hilfswissenschaften (I-XIII, Freiburg im Br. 1847-60); oryginalne artykuły polskie to przeważnie synte- XI Strona 11 tycznie ujęte przeglądy historyczne z zakresu dziejów Kościoła oraz prawa kościelnego na ziemiach polskich, a także liczne biogramy polskich biskupów, teologów, kaznodziejów i działaczy społecznych; większość tych artykułów nie straciła do dziś wartości naukowej. Drugą polską encyklopedią była wydana w 22 podwójnych tomach Podręczna Encyklopedia Kościelna (Warszawa 1904-16), zawierająca oprócz przekładów haseł z now­ szego wydania wspomnianej encyklopedii H.J. Wetzera i B. Weltego (Freiburg im Br. 1880-1903 ) oryginalne 2 opracowania około 100 autorów polskich. W okresie międzywojennym polskie ośrodki teologiczne nie zdołały przygotować nowszej publikacji; nie ukazały się również uzupełnienia zapowiadane przez redakcję Podręcznej Encyklopedii Kościelnej. Dopiero po II wojnie światowej myśl opracowania i wydania encyklopedii katolickiej podjął w roku 1946 ówczesny ordynariusz lubelski i wielki kanclerz K U L bp Stefan Wyszyński, a w 1948 roku Episkopat Polski zlecił Ka­ tolickiemu Uniwersytetowi Lubelskiemu prace przygotowawcze; miała to być 24-tomowa encyklopedia dla katolików, o charakterze uniwersalnym. W wyniku przygotowań wstępnych opracowano pod redakcją ks. doc. dra Władysława Krześniaka (zm. 1957) większość materiałów do tomu 1 (Aa-Ans) oraz część tomu II (Ant-Az), pozostałe materiały na literę A — pod redakcją ks. prof, dra Jana Nowickiego (zmarły 1973 bp w Lubaczowie). Wydanie Wielkiej Encyklopedii Powszechnej (I-XIII, Warszawa 1962-71) przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe wpłynęło znacznie na zmodyfikowanie koncepcji encyklopedii katolickiej. Nadal jednak istniało zapotrzebowanie na encyklopedię s p e c j a l n ą , w której Czytelnik mógłby zna­ leźć bardziej szczegółowe dane dotyczące problematyki katolicyzmu, chrześcijaństwa i religii, ujrzeć ją w szer­ szym kontekście i pogłębionej syntezie teologicznej oraz historycznej, dostrzec związki kulturowe i ideolo­ giczne wywierające wpływ na mniej lub bardziej doskonałe akomodacje bądź adaptacje treści objawienia re­ ligijnego do mentalności odbiorców. Dlatego też Katolicki Uniwersytet Lubelski zintensyfikował w r. 1969 pracę nad tego typu encyklopedią specjalną i powołał początkowo zespół redakcyjny przy Towarzystwie Nau­ kowym K U L , a następnie — z uwagi na naukowo-dokumentacyjny charakter pracy nad tekstami encyklo­ pedycznymi — Międzywydziałowy Zakład Leksykograficzny (zatwierdzony w r. 1970 przez Senat Akademicki KUL). Zespół pracowni encyklopedycznej włączył część materiałów, zwłaszcza biogramów, które do roku 1968 redagowali kolejno: ks. doc. dr Władysław Krześniak, ks. dr Henryk Strąkowski (zmarły 1965 bp su­ fragan lubelski), ks. dr Bolesław Pylak, ks. dr Czesław Bartnik, ks. dr Franciszek Greniuk, dr Bożena Kowa­ lowa, do tomu I Encyklopedii Katolickiej, po ich uprzednim merytorycznym i redakcyjnym dostosowaniu do aktualnego jej charakteru. Przyjęta koncepcja Encyklopedii Katolickiej wyznacza uprzywilejowane miejsce przede wszystkim zaga­ dnieniom teologicznym. Działy b i b l i j n e stanowią podstawowe źródło, a zarazem punkt wyjścia w opracowywaniu niemal wszystkich haseł problemowych; treści biblijne obrazują pierwszą fazę historii zbawienia, która określa kieru­ nek działania zbawczego w Kościele; treści te są także autentyczną i autorytatywną interpretacją objawienia, które z kolei teologii chrześcijańskiej wytycza kierunki i granice rozwoju ; dlatego też problemy te są omawiane możliwie wyczerpująco zarówno pod względem historycznym, jak i doktrynalnym, ze szczególnym uwzględnie­ niem nowszych kierunków interpretacyjnych; pominięto natomiast występujące w Biblii postaci oraz miejsco­ wości nie związane ściśle z powyższymi treściami. Działy teologii historycznej, systematycznej i praktycznej prezentują całość problematyki tych specjalności ; wprowadzenia historyczne w poszczególnych hasłach problemowych mają na celu ukazanie XII Strona 12 nie tylko rozwoju doktryny teologicznej, ale także jej powiązań z różnymi kierunkami i prądami filozoficzny­ mi oraz charakterystycznego dla niektórych epok stosunku do wartości ziemskich zarówno kulturowych, jak i naukowo-technicznych; takie ustawienie zagadnień lepiej uwydatnia istotną strukturę rzeczywistości transcendentnej w świetle zmieniających się konstrukcji myślowych, za pomocą których teologia przedstawia rozumienie transcendencji (teologia systematyczna) lub sposoby nawiązania z nią kontaktu w modyfikujących się warunkach kulturowych i technicznych (teologia praktyczna); aby Czytelnika zaznajomić z odmiennym sposobem widzenia tych struktur, w wielu wypadkach ukazano interpretacje teologów innych Kościołów i wspólnot chrześcijańskich, ale w formie raczej sprawozdawczej, z pominięciem polemiki. Dział h i s t o r i i K o ś c i o ł a , najobszerniejszy, ukazuje przede wszystkim rozwój chrześcijaństwa w po­ szczególnych regionach i krajach, uzależniony często od zmieniających się warunków społecznych, ekonomicz­ nych i politycznych; poza przedstawieniem „wrastania" chrześcijaństwa (w wyniku prowadzonych misji) w nowe środowiska etniczne, rodzime lub napływowe, ukazano lokalną specyfikę instytucji kościelnych, hierarchii, zakonów i różnych działaczy, zwłaszcza wyniesionych na ołtarze; uwzględniono również dzieje innych Kościołów, wspólnot, denominacji, a także frakcji chrześcijańskich. Dział r e l i g i o z n a w c z y obejmuje zagadnienia doktrynalne i rytualne oraz dzieje religii pozach rześcij ań - skich, istniejących aktualnie i wymarłych. Dział f i l o z o f i i koncentruje uwagę na problematyce podstaw teorii bytu oraz na powiązaniach szeroko rozumianej filozofii i pokrewnych jej dziedzin wiedzy z teologią chrześcijańską i myśleniem religijnym, a także światopoglądowym; przedstawiono tu przede wszystkim kierunki i nurty oraz poglądy filozoficzne, a pozo­ stałe zagadnienia, zwłaszcza metodologiczne i epistemologiczne, o tyle tylko, o ile mają jakiś związek w sen­ sie usługowym z problematyką teologiczną i religijną. Dział s z t u k i r e l i g i j n e j prócz sakralnej muzyki, architektury, rzeźby, malarstwa i rzemiosła artysty­ cznego obejmuje ikonografię i ikonologię teologiczną; nie poprzestano tu jednak na omówieniu poszczegól­ nych zagadnień w sposób monograficzny bądź w formie przeglądów, ale ujęto je w powiązaniu z duchowo­ ścią danej epoki lub stylu, wskazując jednocześnie na związki ze sztuką pozareligijną. Dział l i t e r a t u r y zawiera przeglądy literatur narodowych oraz biogramy twórców jedynie z punktu widzenia stosunku do problematyki religijnej. Z powyższych danych wynika, że Encyklopedia Katolicka nie zastępuje reprezentujących jedną z dziedzin wiedzy teologicznej polskich encyklopedii i słowników specjalnych, do których należą Podręczna Encyklopedia Biblijna (I-II, Poznań 1960-61), Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa (Poznań 1971), Hagiografia polska. Słownik bio-bibliograficzny (I-II, Poznań 1971-72) oraz Słownik teologii biblijnej (Poznań 1973), będący przekładem Vocabulaire de théologie biblique (Paris 1970 ). 2 Encyklopedia Katolicka pragnie dać Czytelnikowi przegląd kultury religijnej oraz ukazać sylwetki jej twórców zgodnie z aktualnym stanem badań. W artykułach p r o b l e m o w y c h przedstawia poglądy na zasadnicze zagadnienia teologiczne i filozoficz­ ne oraz na działalność wspólnot religijnych w przeszłości i obecnie; stara się ukazać przemiany będące w chrze­ ścijaństwie konsekwencją przyjęcia przez Sobór Watykański II a n t r o p o l o g i c z n e g o punktu widzenia oraz postawy d i a l o g u e k u m e n i c z n e g o , rozwijającego się w kontaktach z innymi Kościołami, wspólnotami, religiami oraz z całą rzeczywistością ziemską. Zagadnienia te prezentowane są w takim układzie i takiej for- xra Strona 13 mie, by w społeczeństwie zróżnicowanym pod względem światopoglądowym mogły przynieść ogólną ko­ rzyść zarówno w rozumieniu wartości kulturowych ideologicznie przeciwstawnych, jak i w kształtowaniu ś w i a t o p o g l ą d u r e l i g i j n e g o ; zagadnienia te ujmowane są w kontekście szerszym niż religijny, gdyż re­ ligijne lub wyznaniowe interpretacje nie wyczerpują treści licznych struktur rzeczywistości, a także konstrukcji myślowych. Dlatego też wiele problemów dotyczących tego samego przedmiotu przedstawiono wieloaspekto­ wo, zgodnie z zasadą komplementarności (np. w hasłach Akomodacja, Akt ludzki, Aktualizm, Antropocentryzm, Antropologia, Asceza, Autorytet). W b i o g r a m a c h ukazany jest wkład poszczególnych postaci w kulturę religijną, w zagadnienia świato­ poglądowe, przede wszystkim zaś filozoficzne i teologiczne, jak i działalność wypływająca z apostolskiego posłannictwa Kościoła lub innej wspólnoty religijnej, a jeśli idzie o duchownych — również ich wkład w kul­ turę świecką, naukę i technikę; zgodnie z takim kryterium stosowano selekcję w doborze postaci szczególnie zasłużonych dla kultury ogólnoludzkiej. Własne biogramy mają jedynie postaci zmarłych; żyjący natomiast wzmiankowani są przy prezentowaniu ich poglądów w hasłach problemowych, a tom indeksowy będzie in­ formował o wszystkich hasłach, w których postaci te były wzmiankowane. P o l o n i k a , problemy związane z tysiącletnimi dziejami chrześcijaństwa na ziemiach polskich oraz dzia­ łalnością rozwijających się od XIX w. zagranicznych ośrodków polonijnych, potraktowane są oczywiście ob­ szerniej. Bardziej wyczerpująco omówiono dzieje polskich Kościołów lokalnych, a więc diecezji, a także tych parafii, które były ośrodkami intensywniejszej działalności kościelno-organizacyjnej, religijno-patriotycznej i duszpasterskiej, klasztorów, ważniejszych zabytków sakralnych, ponadto dzieje centralnych instytucji i orga­ nizacji religijno-społecznych i duszpasterskich. W doborze postaci i określaniu rozmiaru ich biogramów sto­ sowano łagodniejsze kryteria, mając na uwadze wkład w kulturę lokalną. Oddzielne biogramy mają również czasopisma religijne w Polsce oraz zabytki polskiej hymnografii liturgicznej. B i b l i o g r a f i a podmiotowa, włączona w teksty biogramów, ma orientować Czytelnika w zakresie twór­ czości danej postaci; przedmiotowa natomiast, umieszczona pod tekstem hasła, ma wskazać prace badawcze i opracowania dotyczące danej postaci lub problemów. Zestaw ten nie jest wyczerpującym przeglądem publi­ kacji; w wielu wypadkach wyliczone pozycje bibliograficzne stanowią zaledwie niewielki wybór literatury przedmiotu, niemniej jednak ich liczba wskazuje na stopień zainteresowania daną problematyką lub postacią; zestaw bibliografii kieruje Czytelnika do pozycji, w których może on znaleźć szersze omówienie interesujących go problemów; nie jest więc wyłącznie dokumentacją treści hasła. Encyklopedia Katolicka jest dziełem zbiorowym. Zespół Autorów nie ogranicza się jednak do kręgu pra­ cowników naukowych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, ale obejmuje także licznych naukowców pra­ cujących na innych wyższych uczelniach w Polsce oraz za granicą; autorami haseł są specjaliści w danej dzie­ dzinie wiedzy. Katolicki Uniwersytet Lubelski poczuwa się również do obowiązku przekazania szczególnych wyrazów podziękowania Zarządowi i Członkom Zjednoczenia Polsko-Rzymsko-Katolickiego w Stanach Zjednoczo­ nych, które pod kierownictwem ówczesnego prezesa Pana Józefa Pranicy ofiarowało naszej Uczelni papier na tom pierwszy i przyrzekło dalszą pomoc. Ich życzliwości zawdzięczamy, że Encyklopedia Katolicka będzie ukazywać się w pięknej szacie i stanie się świadectwem więzi duchowej Polonii Amerykańskiej z Krajem. XIV Strona 14 WSKAZÓWKI dla CZYTELNIKA Encyklopedia Katolicka składa się z części zasadniczej, obejmującej hasła od litery A do Ż, oraz części uzupełniających. W tomie I zamieszczono Wykaz skrótów z oddzielną paginacją; o ewentualnych uzupełnie­ niach skrótów wprowadzanych dodatkowo informować będą adnotacje w następnych tomach. Tom dodat­ kowy zawierać będzie Suplement, Indeks alfabetyczny, a ponadto zestaw Biogramów autorów-wspólpracowni- ków, z wyborem ich publikacji i wykazem haseł zamieszczonych w Encyklopedii Katolickiej. Przewiduje się również zbiór map obrazujących rozmieszczenie poszczególnych Kościołów i religii pozachrześcijańskich w świecie, w Polsce nadto rozwój i rozmieszczenie diecezji, dekanatów, klasztorów i parafii. Układ haseł Za podstawę układu przyjęto alfabet polski (np. Bożek, Bóg); nie występujące w nim znaki diakrytyczne nie wpływają na kolejność zapisu (np. Bohdanowicz, Böhme, Bohomolec). Podstawą alfabetycznego zaszeregowania postaci jest n a z w i s k o w pisowni o r y g i n a l n e j , a po nim następują kolejne imiona również w pisowni oryginalnej; nazwiska transkrybowane z alfabetów niełacińskich występują w pisowni polskiej, oddającej brzmienie oryginalne. Pod i m i o n a m i s p o l s z c z o n y m i występują święci, błogosławieni, papieże, panujący, patriarchowie Kościołów wschodnich (wyjątkowo także metropolici autokefalicznych prawosławnych Kościołów lokalnych), ponadto postaci ze starożytności i średniowiecza. W przypadku nazwisk, które poprzedzone są przez r o d ź aj ni ki lub p r z y i m k i , a ich alfabetyczne za­ szeregowanie w encyklopediach i bibliografiach nie jest jednolite za klasyfikator, w układzie alfabetycznym przyjęto nazwisko: np. w języku francuskim Alembert Jean le Rond d' zamiast D'Alembert w języku flamandzkim i holenderskim Leeuw Gerardus van der zamiast Van der Leeuw w języku hiszpańskim Alcazar Baltazar del zamiast Del Alcazar w języku portugalskim Albuquerque Joäo de zamiast De Albuquerque w języku włoskim Zelada Francesco de zamiast De Zelada. W hasłach złożonych z d w u lub w i ę c e j wyrazów za podstawę kolejności układu przyjęto wyraz pierw­ szy, a w jego ramach pozostałe niezależnie od porządku alfabetycznego przyimków: przy nazwach osobowych — np. Adam, Adam z Bremy, Adam z Fuldy, Adam Szkot, Adam od Trójcy Świętej, Adamancjusz; przy nazwach geograficznych — np. Alba Julia, Alba Maritima, Alba Reale, Albacete, Alban; przy nazwach rzeczowych zaczynających się od rzeczownika — np. Arka Noego, Arka Przymierza, Arkadiusz, Arkan; przy nazwach rzeczowych zaczynających się od przymiotnika — np. Augsburg, Augsburski pokój reli­ gijny, Augsburskie interim, Augsburskie wyznanie wiary, Augurowie. XV Strona 15 Natomiast jako całość potraktowano i ułożono w kolejności alfabetycznej hasła wielowyrazowe: zaczynające się w językach obcych od przyimka — np. Adnotacje, Ad nutum, Adolf lub Appiana, A priori — a posteriori, Aprioryzm; złączone dywizem wielowyrazowe tytuły instytucji lub organizacji — np. Arias, Aria-Samadż, Ariassus lub Evangelischer Bund, Evangelisch-Johannische Kirche; tytuły dziel anonimowych lub utworów liturgicznych — np. Adesto rerum conditor przed Ad festa pretiosi. W wypadku dużej liczby osób o tym samym imieniu zastosowano układ działowy wyróżniony tytułami: święci, papieże, panujący itd. W dziale panujących zamieszczono najpierw władców starożytnych i cesarzy, następnie polskich i innych według krajów (kraje — w porządku alfabetycznym, a osoby w obrębie kraju — w porządku chronologicznym). Tytuły haseł Wyrazy hasłowe jedno- lub wieloczłonowe wydrukowano PÓŁGRUBYMI WERSALIKAMI; są to z za­ sady nazwy osobowe, geograficzne, rzeczowe w mianowniku (np. Aaron, Abramowicz, Afryka, Aksjologia, Antropologia); natomiast w tytułach haseł złożonych z kilku wyrazów stosuje się zwykle szyk przestawny, tak szeregujący człony, by na pierwszym miejscu stał zawsze wyraz wskazujący na treść hasła (np. Anglikański Kościół, Antiocheńska szkoła egzegetyczna). Po wyrazie hasłowym półgrubym zapisem t e k s t o w y m podano formy o b o c z n e nazw osobowych i geograficznych, synonimy, pseudonimy, a kapitalikami imiona osób występujących z nazwiskiem. W hasłach pojęciowych i problemowych po wyrazie hasłowym pochodzenia obcego w nawiasie podano objaśnienie dotyczące jego przynależności językowej oraz etymologię. Odsyłacze W encyklopediach o tradycyjnej strukturze hasłowej tekst hasła zawiera z konieczności informacje cząst­ kowe. Czytelnika pragnącego zdobyć uzupełnienie wiadomości na dany temat informują odsyłacze (->). Przyjęto zasadę odsyłania tylko do tych haseł, które zawierają bliższe wyjaśnienia treści związanej z te­ matyką lub aspektem hasła, od którego się odsyła. W hasłach informacyjnych (np. Antytrynitaryzm, Apostolstwo świeckich, Arcybractwo) odsyła się do szczegółowych opracowań zamieszczanych w wielu hasłach pokrewnych. W hasłach przeglądowych, prezentujących dzieje rozwoju i syntezę danej problematyki (np. Akomodacja, Analiza wiary, Analogia, Apostolat, Asceza, Autorytet), odsyła się do opracowań służących pomocą do lep­ szego zrozumienia przedstawionych w nich zagadnień, czyli do haseł stanowiących kontekst strukturalny i dok­ trynalny danej problematyki (np. Akt ludzki); w tym też celu większą liczbę odsyłaczy stosuje się również w główkach haseł (np. Absolucja, Apostolskość, Ateizm) lub w wprowadzeniach do ich poszczególnych części (np. Akt ludzki V, Antropocentryzm II). Umieszczenie pod tekstem jakiegoś hasła (np. pod hasłem Absolutny charakter chrześcijaństwa) kilku odsyłaczy (-> Anonimowe chrześcijaństwo, -> Apologetyka, -»• Apologia religii, ...), oznacza, że w tych ha­ słach Czytelnik znajdzie uzupełniające informacje na dany temat. Przy nazwach geograficznych i osobowych odsyłacze stosuje się tylko w wyjątkowych wypadkach. Odsyłacze kierują zarówno do jedno-, jak i wieloczłonowych tytułów haseł: w wypadku odsyłania do haseł o tytułach złożonych z kilku wyrazów odsyłacz umieszczono przed pierwszym wyrazem tytułu hasła: np. w zdaniu [...] temat ten występuje zwł. w sakralnej sztuce -> bizantyjskiej odsyła się do hasła -> Bizantyj­ ska sztuka sakralna; xvi Strona 16 lub przed wyrazem tytułowym hasła, którego częścią jest hasło odsyłane: np. w zdaniu [...] jest to wynikiem nowego rozumienia -*• akomodacji misyjnej odsyła się do hasła -> Akomodacja IV D {czyli do rozdziału Akomodacja misyjna): jeśli wieloczłonowego tytułu hasła, do którego odsyła się Czytelnika, nie da się wkomponować w składnię zdania, umieszcza się odsyłacz w nawiasie: np. alienacja majątku kościelnego (-> alienacja w prawie kanonicznym). Skróty Skróty stosowane w tekstach i bibliografii haseł zostały rozwiązane w Wykazie skrótów (s. l*-44*) w dzie­ więciu grupach; umożliwi to Czytelnikowi łatwiejsze ich odnalezienie. Skróty ksiąg biblijnych ułożono w kolejności alfabetycznej w grupie pierwszej, odstępując od powszechnie stosowanego układu według sukcesji ksiąg oddzielnie dla Starego i Nowego Testamentu. Skróty apokryfów Starego i Nowego Testamentu, pism rabinistycznych i qumranskich zestawiono w ko­ lejnych grupach; litera Q w każdym skrócie ąumrańskim kieruje Czytelnika do działu IV. Skróty dokumentów Soboru Watykańskiego II, przyjęte i upowszechnione w Polsce, zebrano w oddziel­ ną grupę; występują one zazwyczaj w problemowych hasłach teologicznych przy prezentowaniu problematyki usankcjonowanej autorytetem tegoż Soboru; nie można ich było włączyć do działu IX, gdyż niektóre z nich pokrywałyby się z identycznymi skrótami bibliograficznymi przyjętymi w nomenklaturze międzynarodowej. Skróty zakonów i zgromadzeń zakonnych zestawiono w niewielkim wyborze; kryterium selekcji stano­ wiła częstotliwość ich występowania w hasłach biograficznych. Skróty występujące w bibliografii podmiotowej i przedmiotowej zebrano w dziale VIII (miejsca wydania) i IX ; do ostatniej grupy włączono nie tylko obszerny zestaw dzieł drukowanych (zwłaszcza zbiorowych), czaso­ pism naukowych i popularnonaukowych, serii wydawniczych, ale ponadto zestaw miejsc, w których przecho­ wuje się archiwalia, maszynopisy i zbiory sztuki — archiwów i bibliotek diecezjalnych, kapitulnych, semina­ ryjnych, uniwersyteckich oraz odpowiednich muzeów; włączenie tych ostatnich do tej grupy ma w odszukiwa­ niu skrótów zapobiec niepotrzebnym komplikacjom. Bibliografia W zestawie bibliografii przyjęto porządek chronologiczny wydań pozycji, a w wypadku umieszczania kilku pozycji z tego samego roku — układ alfabetyczny. Zamieszczono tu nie tylko monografie i artykuły, ale także opracowania przeglądowe; w wielu wypad­ kach podano nie publikowane źródła archiwalne, a także maszynopisy prac naukowych, z adnotacją, w jakim archiwum lub bibliotece uniwersyteckiej się znajdują. Sygnalizowano z zasady tylko pierwsze i ostatnie wy­ dania dzieł. Dzieła zbiorowe występują pod tytułem dzieła, bez podania nazwiska wydawcy lub redaktora. Przy przekładach dzieł na język polski podano w nawiasie tytuł polski oraz miejsce i rok wydania; przy przekładach artykułów — jedynie ich polski tytuł. Hasła encyklopedyczne i słownikowe cytowane są bez tytułów. Dla częściej występujących d z i e ł autorskich zbiorowych, c z a s o p i s m i s e r i i wydawniczych oraz dla a r c h i w ó w i b i b l i o t e k gromadzących akta personalne i maszynopisy prac naukowych za­ stosowano skróty bibliograficzne, których rozwiązania zawiera dział IX Wykazu skrótów (s. 8*-44*). Specjalne skróty zastosowano również dla częściej występujących miejsc wydania dzieł; ich rozwiąza­ nia zawiera dział VIII Wykazu skrótów (s. 7*- 8*) XVII Strona 17 Strona 18 WYKAZ SKRÓTÓW I. Księgi biblijne Starego i Nowego Testamentu II. Apokryfy Starego i Nowego Testamentu III. Literatura rabinistyczna IV. Pisma ąumrańskie V. Dokumenty Soboru Watykańskiego II VI. Skróty ogólne VII. Skróty nazw zakonów VIII. Miejsca wydania IX. Skróty bibliograficzne I. KSIĘGI BIBLIJNE STAREGO I NOWEGO TESTAMENTU Ab Proroctwo Abdiasza Jon Proroctwo Jonasza Oz Proroctwo Ozeasza Ag Proroctwo Aggeusza Joz Księga Jozuego 1 P 1 List św. Piotra Am Proroctwo Amosa Jr Proroctwo Jeremiasza 2 P 2 List św. Piotra Ap Apokalipsa Św. Jana Jud List św. Judy Pnp Pieśń nad Pieśniami Ba Proroctwo Barucha Koh Księga Koheleta (Eklezjastes) Prz Księga Przysłów Dn Proroctwo Daniela Kol List do Kolosan Ps Księga Psalmów Dz Dzieje Apostolskie 1 Kor 1 List do Koryntian Pwt Księga Powtórzonego Prawa Ef List do Efezjan 2 Kor 2 List do Koryntian Rdz Księga Rodzaju Est Księga Estery Kpi Księga Kapłańska Rt Księga Rut Ez Proroctwo Ezechiela 1 Kri 1 Księga Królewska Rz List do Rzymian Ezd Księga Ezdrasza 2 Kri 2 Księga Królewska Sdz Księga Sędziów Flm List do Filemona 1 Krn 1 Księga Kronik 1 Sm 1 Księga Samuela Flp List do Filipian 2 Krn 2 Księga Kronik 2 Sm 2 Księga Samuela Ga List do Galatów Lb Księga Liczb So Proroctwo Sofoniasza Ha Proroctwo Habakuka Lm Lamentacje Jeremiasza Syr Mądrość Syracha (Eklezjastyk) Hbr List do Hebrajczyków Łk Ewangelia św. Łukasza Tb Księga Tobiasza Iz Proroctwo Izajasza 1 Mch 1 Księga Machabejska 1 Tes 1 List do Tesaloniczan J Ewangelia Św. Jana 2 Mch 2 Księga Machabejska 2 Tes 2 List do Tesaloniczan 1 J 1 List Św. Jana Mdr Księga Mądrości 1 Tm 1 List do Tymoteusza 2 J 2 List św. Jana Mi Proroctwo Micheasza 2 Tm 2. List do Tymoteusza 3J 3 List św. Jana Mk Ewangelia św. Marka Tt List do Tytusa Jdt Księga Judyty Ml Proroctwo Malachiasza Wj Księga Wyjścia Jk List św. Jakuba Mt Ewangelia św. Mateusza Za Proroctwo Zachariasza Jl Proroctwo Joela Na Proroctwo Nahuma Job Księga Joba Ne Księga Nehemiasza 1* Strona 19 II. APOKRYFY STAREGO i NOWEGO TESTAMENTU ActVerc Actus VerceUenses JzfAs Józef i Asenet AkAndr Akta Andrzeja KgPt Kerygmat Piotra AkAndrMt Akta Andrzeja i Mateusza Laod List do Laodycejczyków AkBrn Akta Barnaby 3-4 Mch 3-4 Księga Machabejska AkF Akta Filipa Miz Męczeństwo Izajasza AkJ Akta Jana MMt Męczeństwo Mateusza AkPt Akta Piotra MPt Męczeństwo Piotra AkPw Akta Pawła MPtPw Męczeństwo Piotra i Pawła AkPwT Akta Pawła i Tekli MPw Męczeństwo Pawła AkTm Akta Tomasza OdSal Ody Salomona ApAbr Apokalipsa Abrahama . OrMan Oratio Manasse ApBagr Apokalipsa Barucha grecka OrSib Oracula Sibyllina ApBasyr Apokalipsa Barucha syryjska ProtEwJk Protoewangelia Jakuba ApEl Apokalipsa Eliasza PsSal Psalmy Salomona ApElhbr Apokalipsa Eliasza hebrajska Test XII Testament XII Patriarchów ApElkopt Apokalipsa Eliasza koptyjska TestAbr Testament Abrahama ApMż Apokalipsa Mojżesza TestAd Testament Adama ApokrJ Apokryf Jana TestAs Testament Asera ApPt Apokalipsa Piotra TestBen Testament Beniamina Arist Arystcasza List TestDan Testament Dana CD Dokument Damasceński z genizy w Kairze TestGd Testament Gada EvVer Evangelium Veritatis Testlss Testament Issachara EwEb Ewangelia Ebionitów Testlud Testament Judy EwF Ewangelia Filipa TesŁJzf Testament Józefa EwHbr Ewangelia Hebrajczyków TestLew Testament Lewiego EwNaz Ewangelia Nazarejczyków TestNef Testament Neftalego EwPt Ewangelia Piotra TestRub Testament Rubena EwTm Ewangelia Tomasza TestSal Testament Salomona 3-4 Ezd 3-4 Księga Ezdrasza TestSz Testament Szymona HenEt Księga Henocha etiopska TestZab Testament Zabulona HcnGr Księga Henocha grecka Wiz Widzenie Izajasza HenHbr Księga Henocha hebrajska Wnblz Wniebowzięcie Izajasza HenSłow Księga Henocha słowiańska WnbMż Wniebowzięcie Mojżesza Jub Księga Jubileuszów ŻAdEw Życie Adama i Ewy III. LITERATURA RABINISTYCZNA A. Skróty stosuje się wg następującego schematu: jSanh 4, 21 b Talmud jerozolimski, traktat Sanhedryn, rozdz. 4, karta 21, verso. Miszna, Sanh 1,4 Miszna, traktat Sanhedryn, rozdz. I § 4. bSanh 31a Talmud babiloński, traktat Sanhedryn, karta 31 recto. TosSanh 1,4 Tosephta, traktat Sanhedryn, rozdz. I § 4. B. Skróty częściej cytowanych traktatów talmudycznych: AZ Aboda Zara Jad Jadajim Neg Negaim BB Baba Bathra Jeb Jebamoth Pes Pesahim Bekhor Bekhoroth Kerith Kerithoth Qidd Qidduszin Berakh Berakhoth Keth Kethubboth RH Rosz Haszana Bikk Bikkurim Kil Kilajim Sabb Szabath BM Baba Mecia Maas Maasroth Sanh Sanhédrin BQ Baba Qamma Makk Makkoth Sebu Szebuoth Edujj Edujjoth Makhsz Makhszirin Seq Szeqalim Er Erubin Meg Megilla Taan Taaith Gitt Gittin Men Menahoth Tehar Teharoth GnR Midrasz Rabba do Genesis Miqv Miqvaoth Tem Ternura Hag Hagiga MQ Moed Qaran Terum Terumoth Hor Horajoth MSz Maaser Szeni Zeb Zebahim Hull Hullin Ned Nedarim 2* Strona 20 IV. P I S M A Q U M R A Ñ S K I E (cyfra przed Q oznacza kolejną grotę qumrańską) 1 QapGn Apokryf Genesis (Rdz) 4 QExa rękopis Księgi Wyjścia 1 QDana pierwszy rękopis Daniela 4 QFlor FlorUegium 1 QDanb drugi rękopis Daniela 4 QPatr Błogosławieństwo Patriarchów 1 QDta pierwszy rękopis Deuteronomium (Pwt) 4 Qplza Komentarz do Iz 10, 2 8 - 11,14 1 QDtb drugi rękopis Deutoronomium (Pwt) 4 Qplzb Komentarz do Iz S 1 QDM Mowy Mojżesza (= 1 Q22) 4 Qplzc Komentarz do Iz 30,15-18 1 QH Hymny 4 Qplzd Komentarz do Iz 54,11-12 1 Qlza pierwszy rękopis Izajasza 4 QJra Fragment Księgi Jeremiasza 1 Qlzb drugi rękopis Izajasza 4 QpNa Komentarz do Nahuma 1 QM Reguła Wojny 4 QpOza Komentarz do Ozeasza 4,15 1 QMyst Księga Tajemnic (= 1 Q27) 4 QpOzb Komentarz do Ozeasza 2, 8,10,11-13 1 QpHab Komentarz do Habakuka 4 QpPs 37 Komentarz do Ps 37 1 QpMi Komentarz do Micheasza 4 QPrNab Modlitwa Nabonida (Prayer of Nabonid) 1 QpSof Komentarz do Sofoniasza (= 1 Q15) 4 QS1 dwa rękopisy z liturgii aniołów 1 QS Reguła Zrzeszenia 4 QSma pierwszy rękopis 1-2 Sm 1 QSa Uzupełnienie Reguły Zrzeszenia ( = 1 Q28a) 4 QSmb drugi rękopis 1-2 Sm 1 QSb Księga Błogosławieństw (= 1 Q28b) 4 QTest Testimonia 1 Q19 Księgi Noego 4 QTestLew Testament Lewiego 1 Q22 Mowy Mojżesza 5 Q6 Fragment Księgi Lamentacji 2 Q13 Fragment Jeremiasza 6 QCD Dokument Damasceński 4 QDan pierwszy rękopis Daniela 7 Q2 Grecki fragment listu Jeremiasza 4 QDana drugi rękopis Daniela 11 QEz Księga Ezechiela 4 QDanb trzeci rękopis Daniela 11 QtgJob Targum Księgi Joba 4 QDanc czwarty rękopis Daniela 11 QPs Psalmy (kolejne rękopisy a, b, c) 4 QDt32 rozdział 32 Deutoronomium (Pwt) V. D O K U M E N T Y SOBORU W A T Y K A Ń S K I E G O II DA Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam aclu- DSP Dekret o środkach społecznego przekazywania ositatem myśli Inter mirifica DB Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Ko­ DWCH Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravis- ściele Christus Dominus simum educationis DE Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio DWR Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae DFK Dekret o formacji kapłańskiej Optatam totius DZ Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego DK Dekret o posłudze i życiu kapłanów Presbyterorum Perfectae caritatis ordinis KDK Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie DKW Dekret o Kościołach wschodnich katolickich współczesnym Gaudium et spes Orientalium Ecclesiarum KK Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gen­ DM Dekret o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes tium divinitus KL Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Conci­ DRN Deklaracja o stosunku Kościoła do religii nie­ lium chrześcijańskich Nostra aetate KO Konstytucja dogmatyczna o objawieniu Bożym Dei verbum VI. SKRÓTY OGÓLNE abp arcybiskup apokalipt. apokaliptyczny AT Altes Testament, Ancien abpstwo arcybiskupstwo apost. apostolski Testament adm. administracyjny arab. arabski ATK Akademia Teologii afryk. afrykański aram. aramejski Katolickiej alegor. alegoryczny archeol. archeologiczny augsb. augsburski aleks. aleksandryjski archidiec. archidiecezja, archidiecezjalny austr. austriacki amer. amerykański argent. argentyński austral. australijski analog. analogiczny arm. armeński azjat. azjatycki ang. angielski artyst. artystyczny anglik. anglikański ascet. ascetyczny babil. babiloński antioch. antiocheński ästron. astronomiczny bałk. bałkański an tropo!. antropologiczny asyr. asyryjski beatyf. beatyfikowany 3*