Strona 1 Strona 2 Barbara w. Tuchman Wyniosła wieża Świat przed pierwszą wojną 1890 - 1914 Przełożyła Janina Zawadzka Tytuł oryginału: The Proud Tower Gdy śmierć patrzy z wyniosłej wieży na miasto, które w dole leży. Edgar Allan Poe: Miasto w morzu Strona 3 Podziękowania Cecilowi Scottowi z The Macmillan Company, uczestniczącemu w pracy przy tej książce od pierwszego jej szkicu aż do końca, jestem jako autorka szczególnie wdzięczna za stałe towarzyszenie w charakterze zainteresowanego czytelnika i za konstruktywną krytykę przez cały czas, połączoną z zachętą w chwilach, kiedy było to potrzebne. Za rady, sugestie i odpowiedzi na pytania wdzięczna jestem Rogerowi Butterfieldowi, autorowi The American Past; profesorowi Fritzowi Epsteinowi z Uniwersytetu Indiany; Louisowi Fischerowi, autorowi The Life of Lenin; profesorowi Edwardowi Foxowi z Uniwersytetu Cornelia; K. A. Goldingowi z Międzynarodowej Federacji Pracowników Transportu w Londynie; Jayowi Harrisonowi z Archiwów Kolumbii; Johnowi Gutmanowi z Metropolitan Opera; George'owi Lichtheimowi z Instytutu Zagadnień Komunizmu Uniwersytetu Kolumbii; Williamowi Manchesterowi, autorowi The House of Krupp; profesorowi Arthurowi Marderowi, wydawcy listów sir Johna Fischera; George'owi Painterowi, biografowi Prousta; A. L. Rowse'owi, autorowi przedmowy do dzieł Grahama Wallasa; Helen Ruskell i personelowi New York Society Library; Thomasowi K. Schermanowi, dyrektorowi Little Orchestra Society; Janice Shea za informacje o cyrku w Niemczech; profesor Rebie Soffer z San Fernando Valley State College za informacje o Wilfredzie Trotterze; Josephowi C. Swidlerowi, prezesowi Federalnej Komisji d/s Energii, i Louisowi Untermeyerowi, wydawcy, między innymi, Modern British Poetry. Równą wdzięczność odczuwam wobec wielu innych, którzy ustnie udzielali mi pomocy, a których nazwisk nie zanotowałam. Za pomoc w znalezieniu kilku ilustracji wdzięczna jestem A. J. Ubelsowi z Archiwów Królewskich w Hadze; personelowi Działu Sztuki i Druków Biblioteki Publicznej w Nowym Jorku; oraz Harry'emu Collinsowi z Brown Brothers i jego żonie. Pragnę wyrazić szczególne podziękowania dwóm niestrudzonym korektorom, Jessice Tuchman i Timothy'emu Dickinsonowi, za poprawki i korektę, a także Esther Bookman, która bezbłędnie przepisała rękopisy zarówno tej, jak i mojej poprzedniej książki, Sierpniowe salwy. Strona 4 Barbara W. Tuchman Strona 5 Przedmowa Epoka, której ostatnie lata są tematem tej książki, nie zmarła na uwiąd starczy ani wskutek wypadku, lecz zakończyła się wybuchem gwałtownego kryzysu, będącego jednym z ważkich wydarzeń historycznych. O kryzysie tym nie ma żadnej wzmianki w dalszym tekście, gdyż się jeszcze wtedy nie wydarzył i nie dotknął osób występujących w tej książce. Starałam się ograniczyć do tego, co w owym okresie było wiadome. Wojna 1914-18 dzieli tamtą epokę od naszej jak szeroki pas wypalonej ziemi. Pozbawiła życia wielu ludzi, którzy byliby aktywni w późniejszych latach, a innym odebrała wiarę, zmieniła poglądy i na zawsze pozbawiła złudzeń, tworząc tym samym nie tylko fizyczną, ale i psychiczną przepaść między dwiema epokami. Książka ta jest próbą zrozumienia i określenia świata, z którego zrodziła się pierwsza wojna światowa. Nie jest to książka, jaką zamierzałam napisać, kiedy zasiadłam do pracy. Głębsze badania wykazały, że przyjęte z góry założenia muszą odpaść jedno po drugim. Okres ten był złotym wiekiem czy Belle Epoque jedynie dla cieniutkiej warstwy klasy uprzywilejowanej. Nie charakteryzowała go wyłącznie ufność, dobrobyt, stabilność, bezpieczeństwo i pokój. Owszem, wszystkie te cechy z pewnością istniały. Ludzie mieli większe niż obecnie zaufanie do wartości i wzorców, byli bardziej prostoduszni w tym sensie, że pokładali większe nadzieje w ludzkości, lecz nie byli spokojniejsi ani też, z wyjątkiem nielicznych u szczytu, nie żyli w większym dobrobycie. Błędem z naszej strony jest niedostrzeganie, że istniały wtedy również zwątpienie i strach, ferment, protest, gwałt i nienawiść. Ludzie z tego okresu sami wprowadzili nas w błąd, bo patrząc wstecz przez otchłań wojny widzą tę pierwszą połowę swego życia w złocistej mgiełce pokoju i bezpieczeństwa. Kiedy tkwili w środku tego okresu, nie wydawał się taki złoty. To ich wspomnienia i ich nostalgia ukształtowały nasze poglądy na epokę przedwojenną, mogę jednak zapewnić czytelnika na podstawie dokładnych badań, że wszystkie wypowiedzi ludzi tej epoki pełne zachwytu dla jej uroków wygłoszone zostały po roku 1914. Zjawisko o tak przewlekłym i złośliwym działaniu jak pierwsza wojna Strona 6 światowa nie rodzi się ze złotego wieku. Może powinno to było być dla mnie jasne, kiedy zaczynałam pisać, ale nie było. Czułam jednak, że geneza wojny nie leżała w tzw. Grosse Politik, w tym, co Izwolski powiedział do Aehrenthala, a sir Edward Grey do Poincarego, w tym zagmatwanym łańcuchu traktatów gwarancyjnych, dwu-i trój przymierzy, w kryzysach marokańskich i bałkańskich, które historycy śledzili tak mozolnie w poszukiwaniu źródeł. Zbadanie tych wydarzeń i wzajemnych stosunków było konieczne i my, którzy przychodzimy potem, wiele owym badaczom zawdzięczamy, ale ich praca została już wykonana. Zgadzam się z Sergiuszem Sazonowem, rosyjskim ministrem spraw zagranicznych w chwili wybuchu wojny, który po szeregu badań wykrzyknął wreszcie: „Dosyć tej chronologii!” Podejście od strony Grosse Politik zostało wyczerpane. Ponadto wprowadza ono w błąd, ponieważ pozwala nam cieszyć się iluzją, że to „oni”, nieznośni mężowie stanu, są zawsze odpowiedzialni za wojnę, a „my”, niewinni ludzie, zostajemy tylko wciągnięci. Jest to wrażenie błędne. Tak zwane źródła dyplomatyczne pierwszej wojny światowej są tylko wykresem temperatury pacjenta; nie mówią nam, co tę temperaturę spowodowało. Ażeby odnaleźć głębsze przyczyny i ukryte siły, trzeba poruszać się w obrębie całego społeczeństwa i starać się poznać, czym kierowali się ludzie w tym społeczeństwie. Starałam się skoncentrować raczej na społeczeństwie niż na państwie. Polityka władzy i rywalizacja ekonomiczna, choć ważne, nie są moim tematem. Okres objęty tą książką to kulminacja stulecia, w którym zmiany następowały szybciej niż kiedykolwiek w dotychczasowej historii ludzkości. Po wojnach napoleońskich — ostatniej eksplozji powszechnej wojowniczości — rewolucja przemysłowa i naukowa przeobraziła świat. Człowiek wszedł w wiek dziewiętnasty posługując się jedynie energią własną i zwierzęcą, uzupełnianą siłą wiatru i wody, podobnie jak wszedł w wiek trzynasty, a nawet pierwszy. W wiek dwudziesty wszedł — dzięki energii maszyn — z powiększonymi tysiąckrotnie możliwościami w dziedzinie transportu, komunikacji, produkcji, przemysłu i zbrojeń. Społeczeństwo przemysłowe obdarzyło człowieka nową siłą i nowym polem działania, stwarzając jednocześnie nowe napięcia poprzez dobrobyt i ubóstwo, przez przyrost ludności i przeludnienie miast, przez antagonizmy klasowe i grupowe, przez oderwanie się od przyrody i utratę zadowolenia z pracy. Nauka obdarzyła człowieka nowym dobrobytem i nowymi horyzontami, ale odebrała mu wiarę Strona 7 w Boga i poczucie pewności w znanym porządku rzeczy. Wychodząc z dziewiętnastego wieku człowiek miał tyleż nowych powodów do zadowolenia, co do niepokoju. Chociaż termin fin de siecle oznacza zazwyczaj dekadencję, społeczeństwo na przełomie wieków w istocie nie tyle chyliło się ku upadkowi, co pękało wskutek nowych napięć i nagromadzonej energii. Stefan Zweig, który w roku 1914 miał trzydzieści trzy lata, uważał, że wybuch wojny „nie miał nic wspólnego z ideami i nawet niewiele z granicami. Da się on wytłumaczyć jedynie tą nadwyżką siły, tragiczną konsekwencją wewnętrznego dynamizmu, który nagromadził się w ciągu czterdziestu lat pokoju i szukał teraz gwałtownie ujścia”. Metoda, jaką zastosowałam próbując przedstawić świat przed wojną, może się wydawać bardzo selektywna. Kończąc tę książkę, mam świadomość, że mogłaby być napisana na nowo pod tym samym tytułem z zupełnie odmienną tematyką i jeszcze trzeci raz, wciąż bez powtarzania. Mogłyby tam być rozdziały o literaturze tego okresu, o wojnach — chińsko- japońskiej, hiszpańsko-amerykańskiej, burskiej, rosyjsko-japońskiej, bałkańskiej — o imperializmie, o nauce i technologii, o handlu, o kobietach, o monarchach, o medycynie, o malarstwie, o tylu różnych dziedzinach, które mogą interesować poszczególnych historyków. Mogłyby tam być rozdziały o Leopoldzie II, królu Belgów, Czechowie, Sargencie, o koniu lub o koncernie U.S. Steel. Wszystko to znajdowało się w moim pierwotnym planie. Miał tam też być rozdział o zwykłym, przeciętnym sklepikarzu, reprezentującym niemą, nieznaną, anonimową klasę średnią, lecz takiego w ogóle nie znalazłam. Sądzę, że winna jestem czytelnikowi kilka wyjaśnień na temat mojej metody selekcji. Przede wszystkim ograniczyłam się do świata anglo- amerykańskiego i zachodnioeuropejskiego, z którego najbardziej bezpośrednio wywodzi się nasza kultura; pominęłam Europę Wschodnią, gdyż jakkolwiek ważna, ma ona odmienne tradycje. Jeśli chodzi o wybór tematów, stosowałam kryterium, że muszą one być rzeczywiście reprezentatywne dla przedstawianego okresu i że wywarły największy wpływ na cywilizację przed 1914 rokiem, a nie po nim. To założenie wykluczyło samochód i samolot, Freuda i Einsteina oraz ruchy, które reprezentowali. Wykluczyłam także dziwaków, nawet najbardziej uroczych. Wiem, że to, co następuje, nie daje wcale poglądu na całość zagadnienia, Strona 8 uważam jednak za niesłuszne wyciąganie uogólniających wniosków z tak różnorodnych zjawisk tego okresu. Wiem również, że to, co następuje, nie jest wcale pełnym obrazem. Nie mówię tego z fałszywej skromności, lecz po prostu zdaję sobie doskonale sprawę z tego, o czym nie napisałam. Twarze i głosy tych wszystkich, których pominęłam, otaczają mnie teraz, kiedy dochodzę do końca. Strona 9 I. PATRYCJUSZE Anglia 1895-1902 Ostatni prawdziwie arystokratyczny rząd w świecie zachodnim objął władzę w Anglii w czerwcu 1895 roku. W tym okresie Imperium Brytyjskie osiągnęło swoje apogeum, a gabinet utworzony przez konserwatystów po wygranych wyborach wspaniałe to odzwierciedlał. W jego skład wchodzili przedstawiciele największych w kraju właścicieli ziemskich, przyzwyczajeni od pokoleń do rządzenia. Jako obywatele wyższego rzędu uważali, że ich powinnością jest strzeżenie interesów państwa i kierowanie jego sprawami. Rządzili na zasadzie dziedziczności, z obowiązku i z nawyku, a także w przekonaniu, że mają do tego prawo. Premier był markizem i potomkiem w pierwszej linii najważniejszych ministrów królowej Elżbiety i Jakuba I. Minister wojny miał także tytuł markiza; jego niższy tytuł barona pochodził z roku 1181, pradziadek był premierem za Jerzego III, a dziadek uczestniczył w trzech gabinetach za panowania trzech monarchów. Lord Prezydent Rady, diuk, właściciel 186 000 akrów w jedenastu hrabstwach, pochodził z rodu, który brał udział w rządach od czternastego wieku; on sam zasiadał w Izbie Gmin przez trzydzieści lat i trzykrotnie odmówił przyjęcia funkcji premiera. Minister do spraw Indii, syn innego diuka, miał siedzibę nadaną rodzinie w roku 1315 przez Roberta Bruce, a czterech jego synów zasiadało równocześnie w Parlamencie. Przewodniczący Wydziału Samorządu Lokalnego, wpływowy właściciel ziemski, miał diuka za szwagra, markiza za zięcia, przodka, który był burmistrzem Londynu za panowania Karola II, a sam przez dwadzieścia siedem lat był posłem do Parlamentu. Nazwisko Lorda Kanclerza pochodziło od Normana ze świty Wilhelma Zdobywcy i utrzymało się przez osiem wieków bez żadnego tytułu. Namiestnik Królewski Irlandii był hrabią, ciotecznym wnukiem księcia Wellingtona i dziedzicznym kuratorem British Museum. W skład gabinetu wchodził również jeden wicehrabia, trzej baronowie i dwaj baroneci. Sześciu członków gabinetu nie należało do arystokracji, lecz jeden z nich był dyrektorem Banku Anglii, drugi Strona 10 właścicielem ziemskim, którego rodzina reprezentowała w Parlamencie to samo hrabstwo od szesnastego wieku, trzeci — pełniący funkcję przywódcy większości w Izbie Gmin — był siostrzeńcem premiera i dziedziczył w Szkocji majątek wartości 4 000 000 funtów szterlingów, a czwarty, znany mąciciel, jak kukułka w gnieździe, był fabrykantem z Birmingham, uważanym powszechnie za człowieka, któremu w Anglii najlepiej się powiodło. Oprócz bogactw, tytułów, rozległych włości nowy rząd, ku ubolewaniu liberalnej opozycji, posiadał również, jak to wyraził jeden z jej przedstawicieli, „nieomal żenujące zasoby talentu i zdolności”. Konserwatyści, pewni swego autorytetu, spokojni dzięki poparciu wyborczej większości w Izbie Gmin i stałej większości w Izbie Lordów, znajdowali się w pozycji, jak przyznawał ten sam oponent, „nieodpartej siły”. Szeregi ich powiększali wigowie arystokraci, którzy w roku 1886 woleli raczej wystąpić z Partii Liberalnej niż poprzeć Gladstone’a w jego staraniach o autonomię dla Irlandii. Należeli do nich przeważnie wielcy właściciele ziemscy, którzy podobnie jak ich naturalni bracia, torysi, uważali unię z Irlandią za świętą. Pod wodzą diuka Devonshire, markiza Lansdowne i Josepha Chamberlaina pozostawali niezależni do roku 1895, po czym przyłączyli się do Partii Konserwatywnej, tworząc wspólnie z nią partię unionistów — nazwaną tak w uznaniu polityki, która doprowadziła do połączenia. Klasa reprezentowana przez tę koalicję (z wyjątkiem Chamberlaina) od wieków łączyła nierozdzielnie posiadanie ziemi z rządzeniem. Wynikało to z jej tradycji, dziedzictwa i z praktyki. Począwszy od czasu, kiedy saksońscy wodzowie zebrali się na pierwszym krajowym zgromadzeniu, aby doradzać królowi, angielscy arystokraci wysyłali posłów do Parlamentu i pełnili w swoich hrabstwach funkcje najwyższego szeryfa, sędziego pokoju i namiestnika policji. Jako posiadacze wielkich nieruchomości, nabyli praktyki w rządzeniu i podejmowali się kierowania sprawami kraju w sposób tak naturalny i bezsporny, jak bobry zabierają się do budowania tamy. Taką wyznaczono im rolę i taki obowiązek nałożyła na nich natura. Dawał się jednak słyszeć szmer sprzeciwu z dołu i z wielu stron pojawiało się zagrożenie: radykałowie z opozycji mówili o opodatkowaniu dochodów z ziemi; zwolennicy autonomii chcieli oderwać wyspę Irlandię, dającą Anglii tak wiele dochodów; działacze związków zawodowych mówili Strona 11 o przedstawicielach klasy robotniczej w Parlamencie i żądali ustawowego prawa do strajku oraz innych możliwości ingerencji w swobodne działanie czynników gospodarczych; socjaliści chcieli upaństwowić własność, a anarchiści chcieli ją obalić; dochodziły dziwne wyzwania z zagranicy i niebezpieczne stawały się nowo wzbogacone narody. W odległym na razie łoskocie wyraźnie brzmiało jedno słowo — Zmiana — i ci, którzy stali u steru rządu, nie mogli go nie słyszeć. Jeden z rządzących stanowczo opierał się zmianie, działając ostrożnie, przebiegle, lecz z żarliwym przekonaniem w obronie istniejącego ładu: był nim par, dożywotni rektor uniwersytetu w Oxfordzie, który dwukrotnie piastował urząd ministra do spraw Indii, dwukrotnie ministra spraw zagranicznych, a obecnie po raz trzeci premiera — Robert Arthur Talbot Gascoyne-Cecil, lord Salisbury, dziewiąty hrabia i trzeci markiz w swojej linii. Lord Salisbury stanowił uosobienie swojej klasy, a równocześnie nie posiadał cech jej właściwych — chyba tylko o tyle, o ile za cechę charakterystyczną uważać można swobodę bycia innym. Miał sześć stóp i cztery cale wzrostu; jako młody człowiek był chudy, niezgrabny, pochylony i krótkowzroczny, o włosach, jak na Anglika, niezwykle czarnych. Obecnie, w wieku sześćdziesięciu pięciu lat, jego młodzieńcza chudość zmieniła się w tuszę, ramiona poszerzyły się i pochyliły jeszcze bardziej, a ciężka łysa głowa z dużą, siwą, kręconą brodą spoczywała na nich, jakby przytrzymywana własnym ciężarem. Ten melancholik, zdecydowany intelektualista, lunatyk, podlegający przypływom depresji, które nazywał „atakami nerwowymi”, kostyczny, nietaktowny, roztargniony, znudzony towarzystwem i lubiący samotność, o umyśle dociekliwym, sceptycznym i badawczym, uchodził za Hamleta angielskiej polityki. Gardził konwenansami i nie chciał mieszkać na Downing Street. Głęboko religijny, równocześnie interesował się nauką. U siebie w domu co rano przed śniadaniem szedł do swej prywatnej kaplicy; założył także laboratorium chemiczne, gdzie w samotności robił różne doświadczenia. W Hatfield ujarzmił rzekę, żeby zbudować elektrownię w swoim maj ątku, i po starych belkach swego domu przeprowadził jedną z pierwszych w Anglii instalację elektryczną; jego rodzina rzucała w przewody poduszkami, gdy iskrzyły się i trzeszczały w czasie rozmów i dyskusji, będących stałym zajęciem w domu Cecilów. Lord Salisbury nie interesował się sportem i niezbyt interesowali go Strona 12 ludzie. Jego rezerwę podkreślała jeszcze krótkowzroczność tak silna, że zdarzyło mu się raz nie poznać członka swojego gabinetu, a raz nawet własnego lokaja. Pod koniec wojny burskiej wziął w rękę podpisaną fotografię króla Edwarda i patrząc na nią w zadumie powiedział: „Biedny Buller (miał na myśli naczelnego dowódcę na początku wojny), jak on to wszystko zepsuł”. Innym razem widziano go, jak rozmawiał przez dłuższy czas na tematy wojskowe z jakimś pomniejszym parem w przekonaniu, że rozmawia z marszałkiem polnym, lordem Robertsem. Lord Salisbury nie darzył również szczególnymi względami alter ego każdego Anglika z wyższych sfer, jego najbliższego towarzysza i przedmiotu stałej troski, konia. Jazdę konną uważał za sposób lokomocji, a konia za „konieczny, lecz bardzo niewygodny dodatek”. Nie pociągało go też polowanie. Po zakończeniu sesji Parlamentu nie udawał się na północ, aby zabijać na wrzosowiskach szkockie kuropatwy albo podchodzić sarny w szkockich lasach. Kiedy protokół wymagał jego obecności w Balmoral przy monarsze, nie chodził na spacery i — jak pisał sir Henry Ponsonby, sekretarz prywatny królowej Wiktorii — zdecydowanie odmawiał podziwiania krajobrazów lub saren. Ponsonby miał polecenie, aby jego pokój w ponurym zamku był ogrzany co najmniej do 60 stopni Fahrenheita. W przeciwnym razie udawał się w czasie swoich wakacji do Francji, gdzie posiadał willę w Beaulieu na Riwierze i gdzie wprawiał się we francuskim, choć mówił tym językiem biegle; mógł się tam też zatopić w lekturze Hrabiego Monte Christo, jedynej książki —jak powiedział kiedyś Dumasowi synowi — która pozwala mu zapomnieć o polityce. Jego znajomość gier sportowych ograniczała się do tenisa, ale w później szym wieku wymyślił sobie własny rodzaj ćwiczenia fizycznego, a mianowicie wcześnie rano jeździł na trójkołowym rowerze po St. James Parku lub po wycementowanych w tym celu ścieżkach parku w swoim majątku w Hatfield. Nosił wtedy kapelusz typu sombrero, rodzaj krótkiego poncho, i wyglądał jak mnich; towarzyszył mu młody woźnica, aby popychać go pod górę. Przy zjazdach mówił młodemu człowiekowi, aby wskoczył z tyłu i tak premier, z rękami woźnicy na ramionach i w rozwianym poncho, sunął naprzód, aż furczały pedały. Hatfield w Hertfordshire, dwadzieścia mil na północ od Londynu, należało do Cecilów od blisko trzystu lat, od kiedy Jakub I w roku 1607 dał je swemu premierowi, Robertowi Cecilowi, pierwszemu hrabiemu Salisbury, Strona 13 w zamian za dom Cecila, który spodobał się królowi. Była to rezydencja królewska, gdzie królowa Elżbieta spędziła dzieciństwo i gdzie, po otrzymaniu wiadomości o odziedziczeniu tronu, odbyła pierwszą naradę, celem zaprzysiężenia Williama Cecila, lorda Burghley, jako swego najwyższego sekretarza stanu. Długi Krużganek tego pałacu, z wymyślnie rzeźbioną boazerią na ścianach i z sufitem ze złotych płatków, miał sto osiemdziesiąt stóp długości. Marmurowa Sala, nazwana tak ze względu na czarno-białą marmurową posadzkę, z freskami i złoceniami na suficie, obwieszona brukselskimi gobelinami, jarzyła się jak szkatułka na klejnoty; w „Czerwonym Salonie Króla Jakuba” wisiały portrety rodzinne naturalnej wielkości pędzla Romneya, Reynoldsa i Lawrence'a. 10 000 tomów oprawnych w skórę lub welin wypełniało ściany bibliotek od podłogi do galerii. W innych pokojach znajdowały się „Listy ze szkatułki” Marii Stuart, zbroje zabrane żołnierzom hiszpańskiej armady, kołyska ściętego króla Karola I i portrety reprezentacyjne Jakuba I i Jerzego III. Na zewnątrz cisowe żywopłoty przystrzyżono na kształt zakończonych blankami murów obronnych, a o ogrodach pisał Papys, że nie widział nigdy „takich pięknych kwiatów i tak dużego agrestu wielkości gałki muszkatołowej” Nad wejściem wisiały flagi zdobyte pod Waterloo i ofiarowane Hatfield przez księcia Wellingtona, który był stałym gościem i oddanym wielbicielem matki premiera, drugiej markizy. Na jej cześć Wellington nosił w czasie kampanii płaszcz Drużyny Hatfield. Pierwszą markizę malował sir Joshua Reynolds; zmarła ona mając osiemdziesiąt pięć lat. Aż do śmierci jeździła na polowania; na wpół ślepej markizie, przypasanej rzemieniem do siodła, towarzyszył stajenny, który krzyczał, gdy koń jej zbliżał się do rowu: „Proszę skakać, do diabła, my lady, proszę skakać”. Ta właśnie niezwykła postać dodała wigoru rodowi Cecilów, który po Burghleyu i jego synu nie wydał już potomków o wybitnym intelekcie. Można raczej powiedzieć, że odmianę w ogólnej przeciętności następnych pokoleń stanowiły jedynie, jak to określił jeden z późniejszych Cecilów, przypadki „wyjątkowej głupoty”. Ale drugi markiz okazał się człowiekiem energicznym i zdolnym, z silnym poczuciem obywatelskiego obowiązku i w połowie stulecia wchodził w skład kilku torysowskich gabinetów. Jego drugi syn, także Robert Cecil, był premierem w roku 1895. On z kolei miał pięciu synów, z których każdy czymś się później odznaczył. Jeden został generałem, drugi biskupem, trzeci ministrem stanu, czwarty reprezentował w Parlamencie Oxford, a ostatni służąc rządowi uzyskał godność para dla siebie Strona 14 osobiście. Lord Birkenhead wyraził się kiedyś o osiągnięciach Cecilów: „U istot ludzkich podobnie jak u koni dziedziczność ma swoje znaczenie”. W roku 1850 w Oxfordzie rówieśnicy młodego Roberta Cecila twierdzili zgodnie, że skończy on jako premier albo dzięki swym nieprzejednanym zapatrywaniom, albo mimo nich. Przez całe życie nie starał się ich powściągać. Jego młodzieńcze przemówienia odznaczały się złośliwością i zuchwalstwem; Disraeli powiedział o nim, że nie jest „człowiekiem, który wyraża się z umiarem”. Określenie „to salisbury” stało się synonimem politycznej nieoględności. Porównał raz Irlandczyków z ich brakiem umiejętności rządzenia do Hotentotów, a o jednym hinduskim kandydacie do Parlamentu wyraził się „ten czarny”. Zdaniem lorda Morleya jego przemówienia czytało się z przyjemnością, „ponieważ zawierały zawsze jakiś gruby nietakt, który bardzo miło jest zapamiętać”. Nie wiadomo, czy te nietakty były całkowicie przypadkowe, bo chociaż lord Salisbury wygłaszał swoje przemówienia bez notatek, to jednak opracowywał je uprzednio w myśli, tak że były zawsze jasne i odznaczały się doskonałą budową zdań. W owym czasie uważano sztukę krasomówstwa za niezbędną cechę męża stanu, a każdego, kto odczytywał napisane przemówienie, za godnego pożałowania. Kiedy lord Salisbury przemawiał, to, zdaniem jednego z kolegów posłów, „każde zdanie wydawało się tak istotne, tak ważne, tak niezbędne dla całego rozumowania, jak poszczególne członki ciała dla atlety”. Występując publicznie przed obojętnym mu audytorium, Salisbury stawał się niezręczny; ale w Izbie Wyższej, kiedy zwracał się do sobie równych, mówił doskonale, przekonywająco i swobodnie. Głos jego brzmiał dźwięcznie, przybierając od czasu do czasu ton lodowatej drwiny lub oschłego sarkazmu. Kiedy jakiś wig, świeżo nobilitowany, zaczął przemawiać w Izbie Lordów z właściwym wigom kwiecistym i uroczystym sentymentalizmem, Salisbury zapytał sąsiada, kim jest mówca, a usłyszawszy wyszeptane nazwisko, odpowiedział zupełnie głośno: „Myślałem, że on nie żyje”. Przemówienia innych często go nudziły i wtedy zaczynał machać nogą, co, zdaniem jednego obserwatora, robiło wrażenie, jakby mówił: „Kiedy się to wreszcie skończy?” Czasami unosił obcasy z podłogi, wprawiając nogi i kolana w drżenie, trwające niekiedy do pół godziny. W domu, gdy goście go niecierpliwili, trzęsła się od tego drżenia podłoga i stukały meble; w Izbie posłowie z pierwszego rzędu skarżyli się, że dostają choroby morskiej. Kiedy indziej poruszał długimi palcami, bębnił nimi w Strona 15 kolano czy poręcz krzesła albo też wywijał bezustannie nożem do papieru. Nigdy nie jadał obiadu poza domem i przyjmował rzadko: tylko jedno lub dwa przyjęcia polityczne w domu miejskim, przy Arlington Street, i od czasu do czasu garden party w Hatfield. Unikał oficjalnego klubu konserwatystów, Carlton, bywał natomiast w klubie Junior Carlton, gdzie miał zarezerwowany dla siebie samego stolik na lunch i gdzie w bibliotece wisiały wielkie plakaty z napisem CISZA. Ubierał się bezbarwnie i często niedbale. Nosił spodnie i kamizelkę w ponurym szarym kolorze, a na to wyświecony sukienny surdut. Lecz choć nie zwracał uwagi na strój, dbał bardzo o staranne przystrzyganie brody i siedząc na krześle u fryzjera dawał mu dokładne wskazówki: „Jeszcze trochę tutaj”, równocześnie „mistrz i obiekt patrzyli stale w lustro, aby ocenić efekt”. Mimo sarkazmu i ostrego języka czarował swych kolegów i wszystkich bliskich osobistym wdziękiem, który, jak się ktoś z nich wyraził, „był niemałym atutem przy prowadzeniu spraw państwowych” Poświęcał wiele uwagi sprawom partyjnym, rezygnując dla nich nawet ze swojej ekskluzywności. Pewnego razu zdumiał wszystkich przyjmując zaproszenie na tradycyjny obiad, wydany dla stronników partii przez przywódcę większości w Izbie Gmin. Prosił o podanie z góry szczegółowych danych biograficznych każdego gościa. Przy obiedzie premier oczarował siedzącego obok znanego specjalistę rolnictwa swoją wiedzą z dziedziny płodozmianu i hodowli, później gawędził uprzejmie z każdym gościem po kolei, a przed odej ściem skinął na swego prywatnego sekretarza, mówiąc: „Zdaje mi się, że załatwiłem ich wszystkich, ale był tam ktoś, kogo nie zidentyfikowałem, ten, o którym pan powiedział, że wyrabia musztardę” Gladstone, najzagorzalszy jego antagonista w dziedzinie filozofii politycznej, doceniał w nim jednak „wielkiego dżentelmena w stosunkach towarzyskich” W przeciwieństwie do swych wystąpień publicznych, w życiu prywatnym Salisbury zjednywał sobie sympatię osobistym czarem. Nie dbał o powszechne uznanie, uważał bowiem ogół za niewykształcony, a zatem jego opinię o sobie za bezwartościową. Nie zabiegał o publiczność, nie posiadał i nie próbował wyrobić sobie tego specyficznego stylu, dzięki któremu przywódca polityczny staje się znaną osobistością i zdobywa jakiś przydomek, jak „Pam”, „Dizzy” lub „Grand Old Man” („Wspaniały Stary”). W prasie, a nawet i w „Punchu”, nie nazywano go nigdy inaczej jak lord Strona 16 Salisbury. Nie ukrywał swej niechęci do tłumu wszelkiego rodzaju, „nie wyłączając Izby Gmin” Kiedy przeszedł do Izby Lordów, nie wracał nigdy do Izby Gmin, aby przysłuchiwać się jej obradom z Galerii Parów lub gawędzić z jej członkami w lobby, a jeśli musiał o nich wspomnieć w swojej Izbie, ton jego pełen był wyniosłej pogardy, co bawiło gości z Izby Gmin, gdy przychodzili go posłuchać. Była to jednak tylko zewnętrzna poza, mająca podkreślić jego głęboko zakorzenioną dumę patrycjusza. Nie zwracał uwagi na stanowisko, był nieczuły na zaszczyty i inne formy uznania. Po prostu jako Cecil, i to z tych najlepszych, urodził się z przeświadczeniem tkwiącym we wszystkich komórkach ciała i mózgu, że ma zdolności do rządzenia, i nie widział żadnego powodu, żeby rezygnować z tego odwiecznego uprawnienia na rzecz kogokolwiek. Wszedł do Izby Gmin w wieku dwudziestu trzech lat, wybrany bez żadnej opozycji, jak wszyscy synowie parów z okręgu podlegającego rodzinie, i potem pięć razy wybierano go ponownie w ten sam sposób i z tego samego okręgu; przez ostatnie dwadzieścia siedem lat zasiadał w Izbie Lordów, nie miał wiele doświadczenia w zdobywaniu głosów. Uważał się za odpowiedzialnego nie przed narodem, ale za naród, powierzony jego opiece. Cały swój szacunek kierował nie w dół, lecz w górę — ku monarsze. Czcił królową Wiktorię, około dziesięć lat starszą od niego, zarówno jako jej poddany, jak też jako mężczyzna rycerski wobec kobiety. Dla niej starał się opanować swoją szorstkość, choć w Balmoral nie potrafił ukrywać znudzenia. Królowa zaś odwiedzała go w Hatfield i darzyła największym zaufaniem, stawiając, jak powiedziała biskupowi Carpenterowi, ...jeśli nie na najwyższym, to na równym najwyższemu miejscu pośród swoich ministrów”, nie wyłączając Disraelego. Salisbury, któremu „nogi często odmawiały posłuszeństwa”, był jedynym mężczyzną, którego prosiła, żeby usiadł. Stara królowa, drobnej postaci, i wysoki, ociężały starzejący się premier, o zupełnie odmiennej mentalności, ale z jednakowo silnym poczuciem władzy, czuli dla siebie wzajem szacunek i uznanie. W sprawach publicznych małej wagi, podobnie jak w sposobie ubierania się, Salisbury był raczej niedbały. Raz, kiedy dwóch duchownych o podobnych nazwiskach kandydowało na wakujące biskupstwo, mianował jednego z nich, niepolecanego przez arcybiskupa Canterbury, a kiedy mu to z żalem wypomniano, powiedział: „Ach, chyba ten będzie równie dobry”. Strona 17 Powagę zachowywał tylko dla spraw poważnych, a za sprawę najpoważniejszą uważał utrzymanie wpływu arystokracji i zachowanie władzy wykonawczej w jej rękach; nie chodziło mu przy tym o własną osobę, lecz według jego przekonań tylko ten jeden czynnik mógł utrzymać naród w jedności wobec rosnących sił demokracji, które „rozbijają naród i czynią z niego zlepek różnych odłamów, nieprzyjaznych sobie i nieufnych”. Największe zło stanowiła w jego oczach walka klasowa i bezwyznaniowość, toteż nienawidził socjalizmu, nie tyle jako zagrożenia własności, ale dlatego że głosił walkę klas i opierał się na materializmie, co było dla niego zaprzeczeniem wszelkich wartości duchowych. Nie negował potrzeby reform socjalnych, ale uważał, że można je osiągnąć tylko przez wzajemne naciski i rozgrywki między istniejącymi partiami. I tak ustawa o odszkodowaniu dla robotników, w myśl której pracodawcy byli odpowiedzialni za szkody poniesione przy pracy, została przedstawiona i przeszła za jego poparciem w roku 1897, mimo że niektórzy członkowie partii sprzeciwiali się jej, uważając, że stanowi ona ingerencję w kompetencje prywatnego przedsiębiorstwa. Zwalczał wszystkie propozycje mające zwiększyć władzę polityczną mas. Jeszcze jako młodszy syn, bez perspektyw na odziedziczenie tytułu, w wieku lat trzydziestu kilku sformułował swoją filozofię polityczną w serii około trzydziestu artykułów, opublikowanych w ’’Quarterly Review” na początku lat sześćdziesiątych. Wobec przybierających w tym czasie na sile żądań reformy systemu wyborczego, mającej rozszerzyć prawo wyborcze, lord Robert Cecil, późniejszy lord Salisbury, oświadczył, że obowiązkiem Partii Konserwatywnej jest zachować przywileje klasy posiadającej, jako „jedynego bastionu” przeciw wpływowi mas Rozszerzenie prawa wyborczego byłoby, w jego pojęciu, udzieleniem klasie pracującej nie tylko głosu w Parlamencie, ale głosu przeważającego, który nadałby „pospolitym masom władzę, jakiej nie powinny posiadać”. Ubolewał nad tym, że liberałowie schlebiają klasie pracującej, jakby różniła się od reszty społeczeństwa angielskiego”, podczas gdy w rzeczywistości jedyną różnicę stanowi mniejsze wykształcenie i mniejszy majątek, a ’’skoro majątek jest mały, niebezpieczeństwo nadużycia praw obywatelskich jest proporcjonalnie duże”. Uważał, że funkcjonowanie demokracji stanowi zagrożenie dla wolności, gdyż w demokracji „namiętność nie jest wyjątkiem, lecz regułą”, i „nie można absolutnie” oczekiwać dalekowzrocznej, beznamiętnej polityki „od ludzi, których umysł nie jest Strona 18 przyzwyczajony do myślenia ani wdrożony do nauki”. Rozszerzenie prawa wyborczego na ubogich i zwiększenie opodatkowania bogatych doprowadziłoby w końcu, jak pisał, do całkowitego rozdziału władzy i odpowiedzialności: „Bogaci płaciliby wszystkie podatki, a biedni ustalaliby wszystkie prawa”. Nie wierzył w polityczną równość. Mówił, że istnieje pospólstwo i „naturalni” przywódcy. Znamionami człowieka, od którego zdrowo nastawiona społeczność oczekuje, aby nią rządził, są: „zawsze bogactwo, w niektórych krajach urodzenie, a wszędzie siła intelektu i kultura”. Tacy ludzie mają na to czas i majątek, „tak że realizacja i ambicja nie będą skalane plugawą chciwością... Są oni arystokracją kraju w pierwotnym i najlepszym znaczeniu tego słowa... Jest bardzo ważne, aby władcy kraju dobierani byli spośród nich”, a jako klasa powinni oni zachować „przewagę polityczną, do której mają wszelkie prawa, jakie dają większe umiejętności”. Jego przekonanie o tych większych umiejętnościach było tak szczere i niezłomne, że kiedy w roku 1867 rząd torysowski opowiedział się za drugim projektem Ustawy o Reformie, która podwoiła liczbę wyborców i nadała prawa wyborcze robotnikom w miastach, Salisbury, liczący wtedy trzydzieści siedem lat, wolał raczej rzucić urząd ministra w rok po uzyskaniu go po raz pierwszy, niż brać udział w tym, co uważał za zdradę i odstąpienie od zasad konserwatywnych. Zwrot w jego partii, przeprowadzony przez Disraelego jako zręczny manewr, tak w celu „wyprowadzenia w pole wigów”, jak i dla zadośćuczynienia realiom polityki, przejmował odrazą lorda Cranborne (którym został wtedy lord Robert Cecil, po śmierci starszego brata w roku 1865). Choć mogło to zrujnować jego karierę, zrezygnował ze stanowiska ministra do spraw Indii i wygłosił w Izbie gorzkie i surowe przemówienie przeciw polityce przywódców partii, lorda Derby i Disraelego. Prosił usilnie członków, aby nie robili dla politycznych korzyści tego, co może w końcu zniszczyć ich jako klasę. „Bogactwo, inteligencja, energia środowiska, wszystko, co dało wam siłę, która napełniła was narodową dumą i dzięki której obrady tej Izby mają taką wagę, zostanie zdominowane liczebnie”. Powstaną sytuacje, w których interesy pracodawców wejdą w konflikt z interesami pracowników i rozstrzygać będzie tylko polityczna siła, „a w tym konflikcie politycznej siły przeciwstawiacie przytłaczającą większość pracowników znikomej mniejszości pracodawców”. W rezultacie dojdzie do „ograniczenia wpływów politycznych i zaniku klas, które dotychczas tak Strona 19 bardzo się przyczyniły do wielkości i dobrobytu kraju”. W rok później, po śmierci ojca, lord Robert Cecil wszedł do Izby Lordów jako trzeci markiz Salisbury. W roku 1895, po upływie blisko trzydziestu lat, poglądy jego nie zmieniły się na jotę. Bez przekonania, że zmiana przyniesie poprawę, i bez wiary, że przyszłość jest lepsza od teraźniejszości, poświęcił się „z ponurą zaciętością” zachowaniu istniejącego ładu. Uważając, że „stanowisko bez władzy, jakiej było pierwotnie symbolem, to blaga”, postanowił, jak długo żyje i rządzi Anglią, opierać się dalszym atakom na władzę tej klasy, której widocznym symbolem wciąż jeszcze było stanowisko. Nie tracąc z oczu zbliżających się wrogów, przeciwstawiał się nadchodzącym czasom. Demokracja osaczała go, ale jej krąg nie zamykał się jeszcze wokół tej postaci, o której lord Curzon wyraził się: „Ten dziwny, potężny, niezbadany, wspaniały, obstrukcyjny balast u góry”. Przeciętni ludzie z klasy rządzącej, nieobdarzeni głębokim, zbyt przewidującym umysłem lorda Salisbury, nie martwili się bardzo o przyszłość; teraźniejszość była taka zachwycająca. Epoka przywilejów, choć w wielu punktach atakowana i zachwiana, w ostatnich łatach dziewiętnastego wieku i panowania Wiktorii wydawała się wciąż jeszcze stanem trwałym. Dla uprzywilejowanych życie jawiło się jako „bezpieczne i wygodne... Pokój zalegał ziemię”. Dreszcz u wielu wywołał niewątpliwie budżet sir Williama Harcourta na rok 1894, uchwalony przez liberałów za premiera lorda Rosebery, niezbyt odpowiedniego następcy Gladstone’a. Wprowadzał on podatek spadkowy, i co gorsza wprowadzał go na zasadzie progresywności od 1 procenta z majątku wartości 500 funtów do 8 procent z majątków wartości ponad miliona funtów. Zwiększał też podatek dochodowy od jednego do ośmiu pensów za funt. Wprawdzie dla osłabienia ciosu i wyrównania obciążenia nakładał również podatek na piwo i alkohole, aby klasa pracująca, która nie płaciła podatku dochodowego, także ponosiła jakieś ciężary na rzecz dochodów państwowych, lecz to nie zagłuszyło alarmu z powodu podatku spadkowego. Ósmy diuk Devonshire przepowiadał nawet, że nadejdzie czas, którego, ,jak sądzę, nie da się odroczyć poza okres mego życia”, kiedy duże rezydencje, jak Chatsworth, zostaną zamknięte jedynie z powodu „nieodpartych wymogów demokratycznych finansów”. W roku 1894 ważniejsze, i z konserwatywnego punktu widzenia szczęśliwsze, wydarzenie zrekompensowało budżet. Gladstone wycofał się z Parlamentu i z polityki. Ostatni jego wysiłek jako osiemdziesięciolatka, aby Strona 20 przeforsować autonomię dla Irlandii, został obalony w Izbie Lordów przez zgromadzenie gniewnych parów, którzy przybyli w tym celu w liczbie tak wielkiej, jak nigdy dotychczas. Spowodował nieodwołalny rozłam w swojej partii, skończył osiemdziesiąt pięć lat, nadszedł kres jego kariery. Wobec zwycięstwa konserwatystów w następnym roku zapanowało powszechne uczucie, któremu wyraz dał „Times”, że skoro autonomia, „ten zarazek wszczepiony przez Gladstone'a do naszego życia politycznego, który groził zatruciem całego organizmu”, przestaje zagrażać przynajmniej na razie, Anglia może się spokojnie zająć innymi sprawami. „Czynniki panujące” siedziały bezpiecznie w siodle. Określenie „czynniki panujące” nie pochodziło od konserwatywnie nastawionego „Timesa”, lecz dziwnym trafem od samego Gladstone'a, który należał do ziemiańskiej szlachty, o czym nigdy nie zapominał, podobnie jak nigdy nie stracił wrodzonego poczucia, że własność to odpowiedzialność. Posiadał w Hawarden majątek o powierzchni 7 000 akrów z 2 500 dzierżawcami, płacącymi czynsz od 10 000 do 12 000 funtów rocznie. W liście do swego wnuka, który miał po nim dziedziczyć, wzywał go, aby odzyskał ziemie utracone przez zadłużenie wcześniejszych pokoleń i aby przywrócił Hawarden jego dawne znaczenie jako „czynnika kierowniczego” w hrabstwie, bo, jak mówił, „społeczeństwo nie może sobie pozwolić na zrezygnowanie ze swoich czynników panujących”. Żaden książę nie mógłby tego lepiej wyrazić. Takie właśnie były uczucia konserwatywnych właścicieli ziemskich, najzagorzalszych przeciwników Gladstone'a, z którymi jednak w głębi duszy dzielił on wiarę w „wyższe uzdolnienia” nabyte przez dziedziczenie własności ziemskiej, jak i w to, że są one krajowi potrzebne. Credo tych ludzi stanowiło dokładne przeciwieństwo idei panującej w Stanach Zjednoczonych, państwie później powstałym, gdzie uważano niskie urodzenie za szczególną, dodatkową cnotę i twierdzono, że tylko ludzie zawdzięczający wszystko sobie dali dowód zdolności, a ludzie wyrośli w dobrych warunkach są raczej głupi lub źli albo jedno i drugie. Anglicy natomiast, którzy rozwinęli się powoli pod rządami wielu pokoleń klas posiadających, wierzyli, że rodzinna ciągłość wykształcenia, wygód i odpowiedzialności społecznej stanowi naturalną pożywkę „dla wyższych uzdolnień”. Kwalifikowało ich to do rządzenia, co w Anglii, jak nigdzie indziej, uważano za właściwy i najbardziej, zaszczytny zawód dżentelmena. Posada