Strona 1 Genetyczne pod∏o˝e inteligencji Badania specyficznych zdolnoÊci poznawczych mogà pomóc w wyjaÊnieniu, jak geny kszta∏tujà nasz intelekt Robert Plomin i John C. DeFries L udzie ró˝nià si´ we wszystkich – jesteÊmy tym, co umiemy. Jasne jest na wi´kszoÊç z nich zacz´∏a reprezento- aspektach tego, co potocznie przyk∏ad, ˝e nikt nie rodzi si´ ze znajo- waç bardziej wywa˝one podejÊcie, okreÊla si´ inteligencjà. Uwidacz- moÊcià s∏ów, lecz musimy si´ ich na- w którym zak∏ada si´, ˝e rozwój po- nia si´ to nie tylko w nauce od przed- uczyç. A zatem uczenie si´ by∏oby me- znawczy nast´puje w wyniku wspó∏- szkola po uniwersytet, ale tak˝e na co chanizmem odpowiedzialnym za zró˝- dzia∏ania natury i wychowania. W cià- dzieƒ. Na przyk∏ad w zasobie s∏ów i ich nicowanie obserwowane w zasobie s∏ow- gu ostatnich dziesi´cioleci badania rozumieniu, w zdolnoÊciach do odczy- nictwa poszczególnych ludzi. Ró˝nice genetyczne dowiod∏y, ˝e dziedziczenie tywania mapy lub w orientacji prze- indywidualne wynika∏yby zaÊ prawdo- wywiera znaczny wp∏yw na kszta∏to- strzennej, w liczbie zapami´tanych nu- podobnie z odmiennych doÊwiadczeƒ wanie zdolnoÊci intelektualnych. Na- merów telefonicznych lub w ∏atwoÊci ka˝dego cz∏owieka – na przyk∏ad ze ukowcy zaczynajà nawet Êledziç ge- obliczania reszty. Zró˝nicowanie jest stopnia, w jakim rodzice modelowali ny zwiàzane z funkcjami poznawczy- tak powszechne, ˝e uwa˝a si´ je za naj- i wzmacniali rozwój j´zykowy dziecka, mi. Odkrycia te nie podwa˝ajà jednak zupe∏niej oczywiste. Spróbujmy jednak lub z poziomu nauczania w szkole. twierdzenia, ˝e czynniki Êrodowisko- zastanowiç si´, co sprawia, ˝e ludzie sà Na poczàtku naszego stulecia ró˝ni- we oddzia∏ujà na procesy uczenia si´. tak odmienni. ce w zdolnoÊciach poznawczych psy- Wskazujà jedynie, ˝e zró˝nicowanie ge- Wydaje si´, ˝e êród∏em ró˝nic w zdol- cholodzy t∏umaczyli przede wszystkim netyczne ma wp∏yw na ∏atwoÊç, z jakà noÊciach poznawczych jest Êrodowisko wp∏ywem Êrodowiska. Jednak ostatnio ludzie si´ uczà. 36 ÂWIAT NAUKI Lipiec 1998 Strona 2 W jakim stopniu geny i Êrodowisko wencji Êrodowiskowych, które z∏ago- bà, a nie wyjaÊnia, co sk∏ada si´ na in- wp∏ywajà na specyficzne zdolnoÊci dzà lub b´dà przeciwdzia∏aç efektom teligencj´ danego cz∏owieka. poznawcze, na przyk∏ad zasób s∏ow- zaburzeƒ poznawczych. Próby oszacowania odziedziczalno- nictwa? Jest to pytanie, na które zdecy- U wielu osób teza dotyczàca roli ge- Êci specyficznych zdolnoÊci poznaw- dowaliÊmy si´ odpowiedzieç. Pos∏u˝y- nów w inteligencji budzi l´k lub co naj- czych rozpocz´∏y si´ od badaƒ rodzin. liÊmy si´ genetykà iloÊciowà, statysty- mniej konsternacj´. Dlatego wa˝ne jest, Analizy podobieƒstw mi´dzy rodzicami cznym podejÊciem pozwalajàcym ba- aby od samego poczàtku dobrze pojàç, i ich dzieçmi oraz mi´dzy rodzeƒstwem daç przyczyn´ indywidualnych ró˝nic co naprawd´ rozumiemy przez wp∏yw wykaza∏y, ˝e zdolnoÊci poznawcze sà mi´dzy ludêmi. Na przyk∏ad badania genetyczny. Najcz´Êciej stosowany w przekazywane w rodzinie. W oblicze- porównawcze wyników, jakie uzysku- genetyce termin „odziedziczalnoÊç” niu takiego podobieƒstwa pomog∏y naj- jà w testach zdolnoÊci poznawczych oznacza statystycznà miar´ udzia∏u ge- szerzej dotàd zakrojone tego typu ba- bliêni´ta i dzieci adoptowane, umo˝li- nów w zró˝nicowaniu mi´dzy ludêmi. dania przeprowadzone w latach sie- wiajà oszacowanie wzgl´dnego wp∏y- demdziesiàtych na Hawajach. Tamtej- wu natury i wychowania. ZdolnoÊci werbalne i przestrzenne sze Family Study of Cognition (Bada- Analiza rezultatów kilkudziesi´ciu lat nia Rodzinnych ZdolnoÊci Poznaw- takich badaƒ oraz nasze w∏asne prace OdziedziczalnoÊç wskazuje, jaka czych) by∏y wspólnym przedsi´wzi´- rzuci∏y Êwiat∏o na relacje mi´dzy ró˝- cz´Êç ró˝nic indywidualnych w popu- ciem naukowców z University of Colo- nymi specyficznymi aspektami inteli- lacji – nazywana wariancjà (zmienno- rado w Boulder oraz z University of Ha- gencji, takimi jak werbalne i niewerbal- Êcià) – mo˝e byç przypisana genom. Je- waii. Przebadano ponad tysiàc rodzin ne przetwarzanie informacji. Pozwoli∏y Êli mówimy na przyk∏ad, ˝e jakaÊ cecha i rodzeƒstw. Realizacja tego projektu nam tak˝e zrozumieç zwiàzki mi´dzy jest w 50% dziedziczona, to znaczy, ˝e pozwoli∏a na okreÊlenie korelacji mi´- funkcjonowaniem poznawczym w za- po∏owa wariancji tej cechy zwiàzana jest dzy krewnymi (statystycznej miary po- kresie normy a jego zaburzeniami, na z dziedziczeniem. JeÊli zaÊ odziedziczal- dobieƒstwa) w testach zdolnoÊci wer- przyk∏ad dysleksjà (specyficznymi za- noÊç danej cechy jest wysoka, oznacza balnych i przestrzennych. JeÊli korelacja burzeniami czytania). Za pomocà gene- to, ˝e wp∏yw genów na nià jest silny. równa jest 1.0, oznacza to identyczne tyki molekularnej zarówno my, jak i in- OdziedziczalnoÊç t∏umaczy zatem, co wyniki w rodzinie, korelacja zaÊ równa ni badacze zacz´liÊmy identyfikowaç sprawia, ˝e ludzie ró˝nià si´ mi´dzy so- 0 – nie bardziej zbli˝one ni˝ rezultaty tak˝e geny wp∏ywajàce na tego typu DAVID KAMPFNER Gamma Liaison zdolnoÊci poznawcze i na ich zaburze- nia. Sàdzimy, ˝e odkrycia te przyczy- BLIèNI¢TA cz´sto bywajà obiektem badaƒ nad specyficznymi zdolnoÊciami poznawczy- nià si´ do zrozumienia biochemicznych mi. Przedstawione tu bliêni´ta jednojajowe (na poprzedniej stronie) oraz dwujajowe (po- mechanizmów le˝àcych u podstaw ni˝ej) uczestniczy∏y w projekcie badawczym autorów. W jednym z zadaƒ testu dotyczàce- go zdolnoÊci przestrzennych starajà si´ u∏o˝yç figur´ z klocków. W tego rodzaju testach, ludzkiej inteligencji, a osiàgni´ta dzi´- które dzieci wykonujà indywidualnie, wyniki bliêniàt jednojajowych (majàcych takie sa- ki genetyce wiedza w przysz∏oÊci umo˝- me geny) sà bardziej zbli˝one ni˝ rezultaty bliêniàt dwujajowych (jedynie z po∏owà wspól- liwi opracowanie takich metod inter- nych genów). Efekt ten Êwiadczy, ˝e dziedziczenie ma wp∏yw na zdolnoÊci przestrzenne. ÂWIAT NAUKI Lipiec 1998 37 Strona 3 EN IANS C. CHRIST uzyskane przez losowo do- branych ludzi. Poniewa˝ H JENNIFER BALNYC dzieci zwykle dzielà po∏o- O L N O  CI WER samym lub w´ genów z ka˝dym z ro- TEST Z D w o o takim n a p ra- k r e Ê l s∏o t y l k o jed dziców i rodzeƒstwem, naj- e z a est rz´dzi kreÊlone. J wy˝sza korelacja wyników : W k a˝dym w o p o d E o testu – oczekiwana jedynie na UMIENI eniu jak s∏ 1. ROZ z n acz naprzó y d podstawie podobieƒstwa ge- i ˝ o n y m ê . s i l n ie n i a∏ zb l wie d wsp a netycznego – wynosi 0.5. a odpo cznie wid∏ow b ∏ yskawi silny ów Badania hawajskie wykaza- wnie y cej s∏ k o gwa∏to y ogromn i e najwi´ ∏y, ˝e w zakresie specyficznych a.sz y b wa∏to w n o˝l i w ˝ny g pisz m zdolnoÊci poznawczych cz∏on- b.pot´ g u 3 min na ci à ó- kowie rodzin sà w istocie bar- WNA: W , o kt N O Âå S¸O na liter´ p . e j rzeczy dziej podobni do siebie ni˝ oso- 2. P ¸ Y N jw i ´ c h si´ jak na by nie spokrewnione. Obliczone ajàcyc wymieƒ zaczyn u 3 m i n korelacje zarówno zdolnoÊci W ciàg kie. à p∏as werbalnych, jak i przestrzennych K A T E GORIE: dzieç, ˝e s 3. owie wynosi∏y przeci´tnie 0.25. Jednak o˝na p rych m nie wystarcza to do rozstrzygni´- cia, czy zdolnoÊci poznawcze sà przekazywane w rodzinie dzi´ki genom, czy te˝ dzi´ki wp∏ywom Êrodowiska. Aby wyjaÊniç to zagadnie- ni˝ bliêni´ta dwujajowe. Dzi´ki korela- takimi parami badacze zdo∏ali oszaco- nie, genetycy odwo∏ujà si´ do dwóch cjom uzyskanym w tego rodzaju bada- waç udzia∏ genów w podobieƒstwie ro- „eksperymentów”: bliêniactwa (ekspe- niach mo˝na okreÊliç, do jakiego stopnia dzinnym). Z drugiej strony, korelacja ryment natury) oraz adopcji (ekspery- geny sà odpowiedzialne za zmiennoÊç w wynikach testów mi´dzy osobami nie ment spo∏eczny). w ca∏ej populacji. Przybli˝onego osza- spokrewnionymi genetycznie, ale wy- Fundamentem genetyki behawioral- cowania odziedziczalnoÊci dokonuje- chowanymi w tej samej rodzinie umo˝- nej sà badania bliêniàt. W tego rodzaju my, mno˝àc przez dwa ró˝nic´ mi´dzy liwia ocen´ wp∏ywów Êrodowiska na studiach porównuje si´ podobieƒstwo korelacjà bliêniàt jedno- i dwujajowych. podobieƒstwo w rodzinie. bliêniàt jednojajowych majàcych iden- Najlepszym sposobem oceny udzia∏u Badania zdolnoÊci poznawczych u tyczny genotyp z podobieƒstwem bliê- natury i Êrodowiska w podobieƒstwie bliêniàt prowadzone w czterech krajach niàt dwujajowych jedynie z mniej wi´- rodzinnym jest badanie przypadków przynios∏y w ciàgu ponad 30 lat spójne cej po∏owà tych samych genów. JeÊli dzieci adoptowanych. Z jednej strony, rezultaty [ilustracja na stronie 40]. Ko- zdolnoÊci poznawcze sà uwarunkowa- pozwala porównywaç osoby spokrew- relacje mi´dzy bliêni´tami jednojajowy- ne genetycznie, to identyczne bliêni´ta nione genetycznie, które jednak nie sà mi by∏y u dzieci, m∏odzie˝y i doros∏ych jednojajowe powinny mieç w testach poddane wp∏ywom tego samego Êrodo- znacznie wy˝sze ni˝ mi´dzy bliêni´tami poznawczych wyniki bardziej zbli˝one wiska (na podstawie korelacji mi´dzy dwujajowymi zarówno w testach zdol- Specyficzne zdolnoÊci poznawcze a inteligencja Karen Wright d samego poczàtku psycholodzy nie byli zgodni co do natu- Poniewa˝ zdolnoÊci poznawcze sà powiàzane z ogólnà inteli- O ry inteligencji. Jedni twierdzili, ˝e jest ona zdolnoÊcià zdeter- minowanà dziedzicznie, podczas gdy inni podkreÊlali rol´ uczenia gencjà, nie zaskakuje, ˝e wiele zwiàzanych z nimi odkryç jest po- wtórzeniem tego, co ju˝ wiadomo o zdolnoÊciach ogólnych. Na si´ i wychowania. Niektórzy opisywali inteligencj´ jako ogólnà ce- przyk∏ad odziedziczalnoÊç zdolnoÊci werbalnych i niewerbalnych ch´ le˝àcà u podstaw wszelkich funkcji poznawczych, ale byli jest zgodna z zasadami odkrytymi dla odziedziczalnoÊci ogólnej i tacy, którzy rozumieli jà raczej jako zbiór niezale˝nych, specyficz- inteligencji. Opisany przez autorów trend – w którym wp∏yw ge- nych zdolnoÊci, takich jak talent artystyczny lub smyka∏ka do ma- netyczny na specyficzne zdolnoÊci poznawcze wydaje si´ na- tematyki, nie majàcych ze sobà nic wspólnego. rastaç w dzieciƒstwie, osiàgajàc poziom typowy dla doros∏ych Odkrycia genetyczne ostatnich dziesi´cioleci przekona∏y wi´k- w po∏owie okresu dojrzewania – znany by∏ badaczom ogólnych szoÊç psychologów, ˝e dziedziczenie wywiera znaczny wp∏yw na zdolnoÊci poznawczych. inteligencj´. Okazuje si´, ˝e a˝ 50% indywidualnej zmiennoÊci Poniewa˝ miarà inteligencji ogólnej, czyli czynnika g, jest po- w przypadku inteligencji mo˝e wynikaç z wp∏ywu czynników ge- wiàzanie zdolnoÊci werbalnych i przestrzennych, gen zwiàzany netycznych. Wi´kszoÊç psychologów przekona∏a si´ równie˝ do z tymi zdolnoÊciami musi byç te˝ odpowiedzialny za inteligencj´ rozumienia inteligencji jako zdolnoÊci ogólnej. Terminy „ogólna ogólnà i vice versa. Par´ miesi´cy temu w Psychological Scien- zdolnoÊç poznawcza”, czyli „czynnik g” (general), odzwierciedla- ce Plomin wraz ze wspó∏pracownikami doniós∏ o odkryciu pierw- jà oczywisty zwiàzek pomi´dzy specyficznymi zdolnoÊciami po- szego genu zwiàzanego z ogólnymi zdolnoÊciami poznawczymi. znawczymi. Ludzie, którzy dobrze sobie radzà z zadaniami jedne- Choç powinno to u∏atwiç zrozumienie natury funkcji poznawczych, go typu, zwykle uzyskujà podobne wyniki w innych testach zapewne rozp´ta kolejnà dyskusj´. W badaniach inteligencji bo- zdolnoÊci poznawczych – twierdzà Plomin i DeFries. Ta korelacja wiem odkrycia nie uciszajà sporów, lecz je rozniecajà. jest podstawà konstrukcji testów na inteligencj´ pozwalajàcych obliczyç IQ na podstawie oceny wielu wyspecjalizowanych funk- KAREN WRIGHT jest niezale˝nà dziennikarkà popularnonauko- cji poznawczych. wà zamieszka∏à w New Hampshire. 38 ÂWIAT NAUKI Lipiec 1998 Strona 4 TESTY specyficznych zdolnoÊci poznaw- czych przeznaczone dla m∏odzie˝y i doro- s∏ych zawierajà zadania podobne do przed- TEST Z 1. CI¢ DOLNO stawionych obok. Wszechstronnie badajà CIE W CI PRZ nale˝a W ESTRZE ka˝dà ze zdolnoÊci poznawczych, a uÊred- ∏oby p YOBRAèNI: Na NNYCH niony wynik jest wiarygodnà miarà zdol- przeds ociàç maluj tawion figur´ lini´ noÊci (odpowiedzi na stronie 43). zania. e ze s z lewe lub li trony ni prawej j strony, ab e, wzd∏u˝ kt . Istn y pows órych ieje k ta∏y ilka s posobó kawa∏ki noÊci werbalnych, jak i przestrzennych. w rozw ià- Równie˝ wyniki pierwszego badania bliêniàt z udzia∏em osób w podesz∏ym wieku (opublikowane w zesz∏ym roku przez Geralda E. McClearna wraz ze wspó∏pracownikami z Pennsylvania 2. OBR ACANIE które State University oraz przez Stiga Ber- sà tak W WYOBRAèNI: ga z zespo∏em z Instytutu Geronto- ie sam Zazna e jak ta z l cz dwie figu logii w Jönköping w Szwecji) wyka- ewej. ry z p rawej zujà, ˝e podobieƒstwo mi´dzy strony a , bliêni´tami jedno- i dwujajowymi b utrzymuje si´ nawet do póênego c wieku. Choç gerontolodzy sàdzili, d ˝e ró˝nice genetyczne odgrywajà coraz mniejszà rol´ w miar´ naby- 3. OBR ACA wania doÊwiadczeƒ ˝yciowych, to c o ne (be NIE KART: Za dotychczasowe badania zdolno- z lewe z przekr´ca znacz figury j. nia ka z pra rtki) Êci poznawczych wykazujà co in- dok∏ad wej strony, nie po które nego. Obliczenia oparte na tych kryjà si´ z obró- wszystkich odkryciach sugeru- a figurà b jà, ˝e w populacji ogólnej geny c odpowiadajà w przybli˝eniu d za 60% zmiennoÊci w zdolno- e Êciach werbalnych i oko∏o 50% 4. UKR YTE WZ pojawi ORY: Z zmiennoÊci w zdolnoÊciach a aznacz na bok si´ figura ka przestrzennych. u czy do gór . Musi ˝dy z poni˝s byç on z Podobne rezultaty pocho- a y nogami a zaws ych wzorów, . ze w t dzà z badaƒ dzieci adoptowa- b ej poz w których c ycji, nych. Dwa z ostatnio przepro- nigdy d wadzonych – jedno przez IANSEN e Thomasa J. Boucharda, Jr., i f g C. CHRIST Matthew McGue oraz ich ko- legów z University of Minnesota, drugie JENNIFER zaÊ przez mi´dzynarodowy zespó∏ pod kierunkiem Nancy L. Pedersen z Karo- linska Institute ze Sztokholmu – obej- ciƒstwie podobieƒstwo mi´dzy biolo- mowa∏y bliêni´ta wychowywane od- gicznymi matkami i ich dzieçmi odda- dzielnie. Wykaza∏y one oko∏o 50-procen- nymi do adopcji jest tak samo du˝e jak mi do adopcji wzrasta od oko∏o 0.1 towà odziedziczalnoÊç zarówno zdol- mi´dzy kontrolnymi rodzicami i ich po- w wieku trzech lat do oko∏o 0.3 u szes- noÊci werbalnych, jak i przestrzennych. ciechami – zarówno w zdolnoÊciach nastolatków. Podobnie jest ze zdolno- W prowadzonych obecnie badaniach werbalnych, jak i przestrzennych. Na- Êciami przestrzennymi. Pewne genetycz- (Colorado Adoption Project), rozpo- tomiast wyniki dzieci i ich przybranych nie uwarunkowane przemiany funkcji cz´tych w 1975 roku, dà˝ymy do okre- rodziców sà zupe∏nie odmienne. Rezul- poznawczych zachodzà najprawdopo- Êlenia wzgl´dnej roli genów i Êrodo- tat ten, potwierdzony w wielu bada- dobniej we wczesnych latach szkolnych, wiska oraz poznania trendów w zdol- niach, przemawia za tezà, ˝e wspólne mniej wi´cej w siódmym roku ˝ycia. Wy- noÊciach poznawczych, a tak˝e odkry- Êrodowisko nie wp∏ywa na podobieƒ- niki (zgodne z rezultatami badaƒ bliê- cia, w jakim stopniu poszczególne ro- stwo mi´dzy cz∏onkami rodziny. Jest niàt) wykazujà, ˝e u szesnastolatków dzaje zdolnoÊci poznawczych sà ze sobà ono przypuszczalnie wynikiem wy∏àcz- czynniki genetyczne sà odpowiedzialne powiàzane. Nasze prace obejmujà po- nie dziedziczenia, wp∏yw Êrodowiska za 50% zmiennoÊci w zdolnoÊciach wer- równanie korelacji mi´dzy przesz∏o 200 zaÊ prowadzi raczej do zró˝nicowania. balnych i 40% w przestrzennych. adoptowanymi dzieçmi i ich biologicz- Wyniki Colorado Adoption Project Colorado Adoption Project oraz inne nymi i przybranymi rodzicami z korela- ujawniajà równie˝ interesujàcy trend. badania przyczyni∏y si´ równie˝ do wy- cjami mi´dzy dzieçmi wychowywany- Okazuje si´, ˝e wp∏yw genów nasila si´ jaÊnienia ró˝nic i podobieƒstw pomi´- mi przez biologicznych rodziców, które w dzieciƒstwie i u nastolatków odziedzi- dzy poszczególnymi rodzajami zdolno- stanowià grup´ kontrolnà [ilustracja na czalnoÊç osiàga poziom typowy dla do- Êci poznawczych. We wspó∏czesnej stronie 41]. ros∏ych. I tak w przypadku zdolnoÊci neurobiologii kognitywnej przyjmuje Badania te przynoszà pewne zaska- werbalnych korelacja mi´dzy biologicz- si´ modu∏owy model inteligencji, w któ- kujàce rezultaty. Na przyk∏ad w dzie- nymi rodzicami a ich dzieçmi oddany- rym ró˝ne procesy poznawcze sà od- ÂWIAT NAUKI Lipiec 1998 39 Strona 5 izolowane anatomicznie w oddzielnych zdolnoÊcià poznawczà, to oka˝e si´, ˝e w nià w∏o˝onej. Jeszcze bardziej intere- „modu∏ach” mózgu. Model ten zak∏a- oddzia∏ujà one tak˝e na inne. sujàce wydaje si´ odkrycie pochodzàce da równie˝ genetyczne rozdzielenie spe- Jak wykazujà badania, geny zwiàza- z badaƒ bliêniàt i z naszego Colorado cyficznych zdolnoÊci poznawczych. In- ne ze zdolnoÊciami poznawczymi mogà Adoption Project. Okaza∏o si´ bowiem, nymi s∏owy, wp∏yw genów na zdolnoÊci mieç równie˝ wp∏yw na osiàgni´cia ˝e geny sà odpowiedzialne za ró˝ne ro- werbalne nie powinien mieç istotnego szkolne. W latach siedemdziesiàtych dzaje osiàgni´ç i ˝e w∏aÊnie one prawdo- zwiàzku z genetycznym oddzia∏ywa- John C. Loehlin z University of Texas podobnie sà tym samym czynnikiem, niem na zdolnoÊci przestrzenne. w Austin i Robert C. Nichols, wówczas który wp∏ywa na zdolnoÊci poznawcze. Jednak psycholodzy od dawna twier- pracownik National Merit Scholarship Wyniki te przemawiajà zatem zde- dzà, ˝e nawet werbalne i przestrzenne Corporation w Evanston (Illinois), prze- cydowanie za „niemodu∏owym” mo- zdolnoÊci poznawcze do pewnego stop- prowadzili badania wyników w nauce delem inteligencji rozumianej jako ogól- nia korelujà ze sobà. Ludzie, którzy osià- 2 tys. par bliêniàt ze szkó∏ Êrednich. Oka- na cecha umys∏u oraz za podstawowym gajà dobre wyniki w pewnym typie za- za∏o si´, ˝e wyniki bliêniàt jednojajo- znaczeniem zdolnoÊci poznawczych daƒ, z regu∏y majà te˝ niez∏e wyniki wych by∏y konsekwentnie znacznie bar- w realizacji zadaƒ ˝yciowych. Praw- w innych testach. Korelacja mi´dzy dziej podobne ni˝ rezultaty bliêniàt dopodobnie geny warunkujàce zdolno- zdolnoÊciami werbalnymi i przestrzen- dwujajowych we wszystkich czterech Êci poznawcze mogà byç równie˝ zwià- nymi zwykle wynosi oko∏o 0.5. Takie cz´Êciach testu osiàgni´ç szkolnych – zane z osiàgni´ciami szkolnymi i na podobieƒstwo mo˝e wskazywaç na National Merit Scholarship Qualifying odwrót. zwiàzek genetyczny. Test. Obejmowa∏ on nast´pujàce dzie- Analiza danych przemawiajàcych za dziny: j´zyk angielski, matematyk´, na- wp∏ywem genów na zdolnoÊci poznaw- Od zdolnoÊci do osiàgni´ç uki spo∏eczne i przyrodnicze. Rezultaty cze i osiàgni´cia szkolne pozwala przy- te wskazujà, ˝e czynniki genetyczne od- puszczaç, ˝e równie˝ zaburzenia funk- Genetyczne badania specyficznych powiedzialne sà za blisko 40% zmien- cji poznawczych i s∏abe wyniki w nauce zdolnoÊci poznawczych równie˝ nie po- noÊci wyników uzyskiwanych w tym mogà byç uwarunkowane genetycznie. twierdzajà modelu modu∏owego. Oka- teÊcie. JeÊli geny by∏yby zaanga˝owane w za- zuje si´ bowiem, ˝e geny odpowiadajà Wp∏yw genów na osiàgni´cia w na- burzenia poznawcze, niekoniecznie mu- za wi´kszoÊç korelacji pomi´dzy zdol- uce zosta∏ tak˝e zauwa˝ony w bada- szà to byç te same geny, które zwiàzane noÊciami poznawczymi. Analizy danych niach bliêniàt w szko∏ach podstawo- sà z normalnym funkcjonowaniem po- uzyskanych w Colorado Adoption Pro- wych oraz w prowadzonym przez nas znawczym. Opóênienie umys∏owe jest ject wskazujà, ˝e geny wp∏ywajà na 70% Colorado Adoption Project. Okazuje si´, tu dobrym przyk∏adem. ¸agodne opóê- korelacji pomi´dzy zdolnoÊciami wer- ˝e geny mogà co najmniej tak istotnie nienia umys∏owe przenoszà si´ w ro- balnymi i przestrzennymi. Podobne wy- wp∏ywaç na wyniki szkolne jak na zdol- dzinach z pokolenia na pokolenie; nie niki przynoszà badania bliêniàt w dzie- noÊci poznawcze. Wniosek ten szcze- dotyczy to jednak g∏´bokich upoÊledzeƒ. ciƒstwie, wieku m∏odzieƒczym i Êre- gólnie zaskakuje, gdy˝ dotàd nauczy- Te ostatnie bywajà spowodowane za- dnim. Dlatego istnieje szansa, ˝e jeÊli zi- ciele sàdzili, ˝e osiàgni´cia w nauce sà równo przez czynniki genetyczne, jak dentyfikujemy geny zwiàzane z jednà nie tyle efektem zdolnoÊci, ile pracy i Êrodowiskowe: nowe mutacje, kom- W BADANIU BLIèNIÑT mierzono korelacje mi´dzy zdolnoÊciami werbalnymi (wykres górny) i przestrzennymi (wykres dolny) bliê- niàt jedno- i dwujajowych. Kiedy zestawiono rezultaty, okaza∏o si´, ˝e geny wywierajà znaczny wp∏yw na specyficzne zdolnoÊci poznaw- cze – od dzieciƒstwa a˝ po staroÊç. We wszystkich grupach wiekowych wyniki bliêniàt jednojajowych sà bardziej zbli˝one ni˝ rezulta- ty bliêniàt dwujajowych. Odkrycie to jest sprzeczne z utrwalonym przekonaniem, ˝e wp∏yw czynników genetycznych maleje z wiekiem. BLIèNI¢TA JEDNOJAJOWE BLIèNI¢TA DWUJAJOWE 1.0 KORELACJA MI¢DZY BLIèNI¢TAMI (WZRASTAJÑCE PODOBIE¡STWO) ZDOLNOÂCI WERBALNE 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 DZIECI¡STWO DOJRZEWANIE M¸ODOÂå WIEK ÂREDNI STAROÂå KORELACJA MI¢DZY BLIèNI¢TAMI (WZRASTAJÑCE PODOBIE¡STWO) 1.0 ZDOLNOÂCI PRZESTRZENNE 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 DZIECI¡STWO DOJRZEWANIE M¸ODOÂå WIEK ÂREDNI STAROÂå 40 ÂWIAT NAUKI Lipiec 1998 Strona 6 plikacje w czasie porodu i urazy g∏owy – by wymieniç tylko najwa˝niejsze, nie Czym jest odziedziczalnoÊç wchodzàce w gr´ u osób o normalnej inteligencji. azwyczaj wyniki badaƒ nad odziedziczalnoÊcià sà mylnie rozumiane. W artykule Naukowcy nie powinni opieraç si´ Z podkreÊlamy, ˝e odziedziczalnoÊç jest statystycznà miarà wyra˝onà procentem i oznaczajàcà stopieƒ, w jakim czynniki genetyczne wp∏ywajà na zmiennoÊç danej cechy na przypuszczeniach, lecz zbadaç gene- tyczne powiàzania pomi´dzy normà w populacji. i zaburzeniem, cechami b´dàcymi cz´- Oddzia∏ywanie genów na cech´ nie oznacza, ˝e „biologia jest przeznaczeniem”. Bada- nia genetyczne pozwoli∏y na potwierdzenie znaczenia czynników Êrodowiskowych, któ- Êcià kontinuum (zakresu od niskich do re majà nie mniejszy wp∏yw na zachowanie cz∏owieka ni˝ geny. JeÊli inteligencja jest wysokich – przyp. t∏um.) zdolnoÊci po- w 50% dziedziczona, to rola Êrodowiska musi byç równie wa˝na w kszta∏towaniu ró˝nic znawczych, a prawdziwymi zaburze- pomi´dzy ludêmi. niami ludzkiego poznania. Jak dotàd Co wi´cej, nawet gdy geny szczególnie silnie wp∏ywajà na cech´, jak w przypadku genetyczne badania zaburzeƒ zdolno- pewnych typów opóênieƒ umys∏owych, to czynniki Êrodowiskowe mogà ca∏kowicie lub cz´- Êci werbalnych i przestrzennych by∏y Êciowo zrównowa˝yç zaburzajàce dzia∏anie genów. Na przyk∏ad rujnujàcy wp∏yw gene- nieliczne i niesystematyczne. tycznie uwarunkowanej fenyloketonurii na centralny uk∏ad nerwowy bywa cz´sto zno- szony dzi´ki specjalnej diecie. Geny a zaburzenia poznawcze Wreszcie odziedziczalnoÊç danej cechy nie jest ostatecznie przesàdzona. Wzgl´dny wp∏yw genów i Êrodowiska mo˝e ulegaç zmianom. JeÊli na przyk∏ad czynniki Êrodowisko- Wi´kszoÊç badaƒ koncentrowa∏a si´ we by∏yby identyczne w przypadku cz∏onków hipotetycznej populacji, to wszystkie ró˝ni- dotàd na dysleksji wyst´pujàcej u 80% ce w zdolnoÊciach poznawczych mi´dzy ludêmi nale˝a∏oby przypisaç genom, a odziedzi- dzieci, u których diagnozuje si´ tak˝e czalnoÊç by∏aby bli˝sza 100 ni˝ 50%. Dziedziczenie opisuje bardziej stan faktyczny ni˝ zaburzenia uczenia si´. Dzieci dyslek- mo˝liwy (czy po˝àdany). tyczne czytajà powoli, mogà gorzej rozumieç niektóre fragmenty tekstu, a szczególne trudnoÊci sprawia im g∏o- przypadku bliêniàt dwujajowych – zaburzenia). W zwiàzku z tym powsta- Êne czytanie [patrz: Sally E. Shaywitz, jedynie 38%. je formalny rozdêwi´k mi´dzy jakoÊcio- „Dysleksja”; Âwiat Nauki, styczeƒ 1997]. Czy ten genetyczny efekt jest w jakiÊ wo rozumianym zaburzeniem a iloÊcio- Badania przeprowadzone przez jed- sposób zwiàzany ze zró˝nicowaniem po- wo mierzonà cechà, przyjmujàcà ró˝ne nego z nas (DeFries) wykaza∏y, ˝e dys- ziomu czytania w granicach normy? Od- wartoÊci w pewnym przedziale. leksja jest przekazywana w rodzinie, a powiedê na to pytanie stanowi wyzwa- W ostatnim dziesi´cioleciu wynale- czynniki genetyczne rzeczywiÊcie ma- nie dla wspó∏czesnej genetyki. Zabu- ziono technik´ genetycznà pozwalajà- jà wp∏yw na podobieƒstwo mi´dzy jej rzenia poznawcze sà poj´ciem proble- cà na przezwyci´˝enie tej trudnoÊci – cz∏onkami. JeÊli u jednego z bliêniàt jed- matycznym, poniewa˝ termin „zaburze- dzi´ki zbieraniu iloÊciowych informa- nojajowych wykryto dysleksj´, to praw- nie” jest tu rozumiany jakoÊciowo (mo˝- cji o zdolnoÊciach krewnych osoby, dopodobieƒstwo, ˝e drugie cierpi na to na je mieç lub nie), nie zaÊ definiowany u której zdiagnozowano zaburzenie zaburzenie, wynosi 68%, natomiast w w sposób iloÊciowy (okreÊlajàcy stopieƒ w sposób jakoÊciowy. Metoda ta za- BADANIA COLORADO ADOPTION PROJECT wykaza∏y, ˝e zarówno w zdolnoÊciach werbalnych (wykres górny), jak i w zdolnoÊciach przestrzennych (wykres dolny) dzieci adoptowane osiàga∏y wyniki podobne do rezultatów swoich biologicznych rodziców (bia∏e s∏up- ki) w stopniu nie mniejszym ni˝ dzieci wychowywane przez biologicznych rodziców (szare s∏upki). Natomiast rezultaty dzieci adopto- wanych nie zbli˝a∏y si´ do wyników przybranych rodziców (czarne s∏upki). Âwiadczy∏oby to, ˝e wi´ksza cz´Êç podobieƒstwa rodzinne- go w zakresie zdolnoÊci poznawczych nie jest zas∏ugà czynników Êrodowiskowych, lecz genetycznych. DZIECI DZIECI ADOPTOWANE DZIECI ADOPTOWANE I ICH BIOLOGICZNI RODZICE I ICH BIOLOGICZNI RODZICE I ICH PRZYBRANI RODZICE (WZRASTAJÑCE PODOBIE¡STWO) 0.35 KORELACJA RODZICE–DZIECKO ZDOLNOÂCI WERBALNE 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 –0.05 3 LATA 4 LATA 7 LAT 9 LAT 10 LAT 12 LAT 14 LAT 16 LAT (WZRASTAJÑCE PODOBIE¡STWO) 0.35 KORELACJA RODZICE–DZIECKO ZDOLNOÂCI PRZESTRZENNE 0.30 0.25 JENNIFER C. CHRISTIANSEN 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 –0.05 3 LATA 4 LATA 7 LAT 9 LAT 10 LAT 12 LAT 14 LAT 16 LAT WIEK DZIECI ÂWIAT NAUKI Lipiec 1998 41 Strona 7 wdzi´cza nazw´ – analiza eks- ÂREDNIA lacji ludzkiej przyczyni∏a si´ LOSOWO tremów DF – swoim twórcom, WYBRANA GRUPA do odkrycia mutacji w genach, DeFriesowi i Davidowi W. Ful- które wp∏ywajà na ogólne za- LICZBA OSÓB PIERWSZYCH kerowi z Instytutu Genetyki Z PAR BLIèNIÑT burzenia umys∏owe. Dotyczy ZABURZENIA Behawioralnej w University of CZYTANIA to genów odpowiedzialnych Colorado. za fenyloketonuri´ czy zespó∏ W przypadku dysleksji u ∏amliwego chromosomu X – bliêniàt jedno- i dwujajowych choroby zwiàzane z opóênie- analiza polega na iloÊciowych niem umys∏owym. Defekty pomiarach zdolnoÊci czytania ÂREDNIA BLIèNIAKI pojedynczych genów, towa- (stopnia zaburzenia – przyp. DYSLEKTYCZNYCH rzyszàce dystrofii mi´Êniowej BLIèNIÑT JEDNOJAJOWYCH LICZBA OSÓB t∏um.), nie zaÊ na poszukiwa- Duchenne’a, zespo∏owi Le- niu wspólnej diagnozy dyslek- scha-Nyhana, neurofibroma- sji dziecka [ilustracja z prawej]. tozie typu 1 i zespo∏owi Wil- JeÊli zaburzenia czytania sà liamsa, mogà równie˝ byç uwarunkowane genami, które zwiàzane ze specyficznymi za- majà równie˝ wp∏yw na nor- burzeniami poznawczymi wy- malne zró˝nicowanie w zdol- ÂREDNIA BLIèNIAKI st´pujàcymi w tych schorze- noÊciach czytania, to w grupie DYSLEKTYCZNYCH niach [patrz: Howard M. JENNIFER C. CHRISTIANSEN BLIèNIÑT DWUJAJOWYCH LICZBA OSÓB dyslektyków cz´Êciej znajdà si´ Lenhoff, Paul P. Wang, Frank pary bliêniàt jednojajowych ni˝ Greenberg i Ursula Bellugi, dwujajowych. (Gen mo˝e wy- „Zespó∏ Wiliamsa a mózg”; wieraç ró˝ny wp∏yw, jeÊli wy- Âwiat Nauki, luty 1998]. st´puje w populacji w wi´cej Dotychczas wykryto ponad ni˝ jednej postaci, tak ˝e dwo- NISKIE WYNIKI CZYTANIA WYSOKIE 100 mutacji jednogenowych je ludzi mo˝e odziedziczyç do odpowiedzialnych za zaburze- pewnego stopnia ró˝ne jego ANALIZA WYNIKÓW W TESTACH CZYTANIA bliêniàt wska- nia rozwoju poznawczego. zuje na istnienie genetycznego zwiàzku mi´dzy normalnymi i za- wersje. Przyk∏adem sà geny burzonymi zdolnoÊciami. Wybrano losowo po jednym z pary Z kolei funkcjonowanie po- odpowiedzialne za kolor oczu bliêniàt i w tej grupie (u góry) niewielka liczba dzieci wykazy- znawcze w zakresie normy oraz wzrost.) wa∏a dysleksj´ (niebieski). Okaza∏o si´, ˝e bliêniaki dyslektyków jest niemal ca∏kowicie zale˝ne Okazuje si´, ˝e w grupie cz´Êciej wykazywa∏y zaburzenia czytania ni˝ bliêni´ta w loso- od subtelnej wspó∏pracy wie- bliêniàt jednojajowych, w któ- wo wybranej grupie. Drugie bliêni´ jednojajowe (poÊrodku) by- lu genów, nie zaÊ od genów rych jedno z pary wykazuje ∏o cz´Êciej dyslektyczne ni˝ drugie bliêni´ dwujajowe (na dole). funkcjonujàcych w pojedyn- Mo˝na zatem sàdziç, ˝e czynniki genetyczne odgrywajà rol´ w za- zaburzenia czytania, wyniki burzeniach czytania. Odpowiedzialny za nie gen mo˝e te˝ wa- k´. Uwa˝a si´, ˝e takie wspó∏- w testach iloÊciowych sà staty- runkowaç normalnà zmiennoÊç tej zdolnoÊci. dzia∏ajàce geny wp∏ywajà na stycznie prawie tak niskie jak zdolnoÊci poznawcze raczej wÊród osób zdiagnozowanych w sposób probabilistyczny ni˝ jako dyslektyczne, podczas gdy grupa niem zdolnoÊci czytania. Ostateczne roz- deterministyczny; nazywa si´ je loci ce- bliêniàt dwujajowych ma rezultaty strzygni´cie tego zagadnienia nastàpi, chy iloÊciowej, w skrócie QTL (quantita- znacznie lepsze ni˝ grupa dyslektyków gdy zostanie zidentyfikowany gen od- tive trait loci). Nazwa ta, stosowana do (choç nadal o wiele gorsze ni˝ reszta po- powiedzialny tak za czytanie, jak i za okreÊlania genów zaanga˝owanych w pulacji). Zatem uczestniczàce w powsta- jego zaburzenia. Zarówno my, jak i in- z∏o˝one funkcje, na przyk∏ad procesy waniu zaburzeƒ czytania geny mogà ni badacze jesteÊmy bardzo bliscy takie- poznawcze, k∏adzie nacisk na iloÊciowy byç w zasadzie tymi samymi, które sà go odkrycia. charakter pewnych cech fizycznych i be- odpowiedzialne za iloÊciowe zró˝nico- hawioralnych. QTL zidentyfikowano wanie u osób normalnie czytajàcych. Re- Polowanie na geny ju˝ dla chorób, takich jak cukrzyca, oty- zultaty uzyskane metodà analizy eks- ∏oÊç czy nadciÊnienie t´tnicze, oraz dla tremów DF sugerujà równie˝, ˝e oko∏o W naszych rozwa˝aniach ograniczy- problemów behawioralnych, jak uza- po∏owy ró˝nic w wynikach czytania liÊmy si´ dotàd do zagadnieƒ genetyki le˝nienia i wra˝liwoÊç na leki. mi´dzy dyslektykami a ogó∏em ludno- iloÊciowej, zajmujàcej si´ badaniem dzie- Jednak˝e odnalezienie QTL jest znacz- Êci jest skutkiem wp∏ywu genów. dziczenia cech bez uwzgl´dniania ro- nie bardziej skomplikowane ni˝ wykry- Tak wi´c w przypadku dysleksji mo˝- dzaju i liczby warunkujàcych je genów. cie mutacji pojedynczego genu zwiàzane- na w zasadzie mówiç o genetycznym Aby dowiedzieç si´ czegoÊ wi´cej o sa- go z zaburzeniami poznawczymi. Wy- zwiàzku mi´dzy normà a zaburzeniem, mych genach, badacze coraz cz´Êciej zwanie to podjà∏ Fulker, opracowujàc nawet jeÊli taki zwiàzek nie zosta∏by zmuszeni sà odwo∏ywaç si´ do genety- metod´ podobnà do analizy ekstremów stwierdzony w innych zaburzeniach po- ki molekularnej. JeÊli uda si´ im zidenty- DF. Polega ona na tym, ˝e znane ró˝nice znawczych. Niewykluczone, ˝e dyslek- fikowaç geny odpowiedzialne za zacho- w DNA sà porównywane ze zró˝nico- sja reprezentuje raczej kraniec kontinu- wanie i okreÊliç kodowane przez nie waniem rodzeƒstwa pod wzgl´dem cech um zdolnoÊci czytania ni˝ oddzielne bia∏ka, otworzà si´ nowe mo˝liwoÊci le- iloÊciowych. Poniewa˝ wp∏yw genów ∏a- zaburzenie, czyli mo˝e byç ona jedynie czenia zaburzeƒ poznawczych. twiej obserwowaç na kraƒcach kontinu- iloÊciowo, nie zaÊ jakoÊciowo ró˝na od Badania przeprowadzone na myszach um, metoda ta przynosi najlepsze rezul- zdolnoÊci czytania w granicach normy. i muszkach owocowych doprowadzi∏y taty, gdy przynajmniej jedno z rodzeƒ- Wszystkie te dane sugerujà, ˝e jeÊli jakiÊ do wyodr´bnienia pojedynczych genów stwa osiàga wyniki skrajne dla danej ce- gen powoduje dysleksj´, to prawdopo- zwiàzanych z uczeniem si´ i percepcjà chy. Badacze wspó∏pracujàcy z Learning dobnie jest on równie˝ zwiàzany z wy- przestrzennà, natomiast analiza natural- Disabilities Research Center (Centrum st´pujàcym wÊród ludzi zró˝nicowa- nie powstajàcych zmiennoÊci w popu- Badawczym Zaburzeƒ Uczenia) w Uni- 42 ÂWIAT NAUKI Lipiec 1998 Strona 8 versity of Colorado pierwsi zastoso- DWA MODELE warunkowania przez wali t´ technik´ (zwanà sprz´˝eniem MODEL POJEDYNCZEGO GENU geny zaburzeƒ czytania. W uj´ciu kla- QTL) do lokalizacji QTL zaburzeƒ czy- Wariant pojedynczego genu powoduje zaburzenie sycznym (wykres górny) wariant lub allel genu mo˝e powodowaç zaburzenie: ka˝- tania. Próba ta zakoƒczy∏a si´ sukce- dy, kto posiada taki allel, staje si´ dys- sem. Odkrycie zosta∏o opublikowane Osoby z allelami zwiàzanymi z zaburzeniem lektykiem (wykres górny). Jednak dane w 1994 roku przez grup´ badaczy z przemawiajà za innym modelem (wykres Boulder, z University of Denver oraz Osoby bez allelu dolny), w którym jeden allel nie spowo- z Boys Town National Research Ho- zwiàzanego z zaburzeniem duje zaburzenia. Natomiast wspó∏dzia- spital w Omaha. ∏anie wariantów wielu subtelnie funk- cjonujàcych genów mo˝e przyczyniç si´ Jak wiele innych technik genetyki do obni˝enia wyników czytania i zwi´k- molekularnej sprz´˝enie QTL polega szyç ryzyko zaburzenia. na identyfikowaniu ró˝nic w marke- ZABURZENIA LICZBA OSÓB CZYTANIA rach, czyli w odcinkach DNA, o któ- rych wiadomo, ˝e zajmujà okreÊlone mi´dzy ró˝nymi cechami i zachowa- miejsca na chromosomach i mogà ró˝- niami a le˝àcymi u ich podstaw me- niç si´ nieco u poszczególnych osób. NISKIE WYNIKI CZYTANIA WYSOKIE chanizmami biologicznymi. Mo˝liwe Odmienna wersja markera podobnie stanie si´ tak˝e precyzyjniejsze Êle- jak inna wersja genu nazywana jest MODEL CECHY ILOÂCIOWEJ dzenie rozwojowych efektów dzia∏a- allelem. Poniewa˝ ludzie majà po- Warianty wielu genów zwiàzanych z czytaniem nia genów oraz zdefiniowanie inter- dwójny zestaw wszystkich chromo- powodujà obni˝enie wyników akcji mi´dzy czynnikami genetycz- somów (poza determinujàcymi p∏eç nymi a Êrodowiskowymi. m´skà chromosomami X i Y), to ma- Odkrycie genów odpowiedzialnych jà te˝ dwa allele dowolnego markera za zaburzenia i upoÊledzenia funkcji DNA. A zatem rodzeƒstwo mo˝e poznawczych pozwoli klinicystom na i´c mi a i i´c mi a àgn cy lom i am am i´c ch i àgn cy m àgn cy llel dzieliç jeden z dwóch alleli markera, opracowanie bardziej skutecznych te- osi i˝ajà kilko llel osi i˝ajà wie llel osi ni˝ajà bez a ia a oba lub nie dzieliç ˝adnego. Innymi ia a rapii oraz diagnozowanie osób z ry- obn oby z obn by z ia ob oby s∏owy, pod wzgl´dem ka˝dego mar- zykiem zaburzeƒ, zanim pojawià si´ o Os Os kera rodzeƒstwo mo˝e byç podobne Os u nich pierwsze objawy. Ten scena- jak bliêni´ta jednojajowe (które majà riusz zacz´to ju˝ realizowaç w przy- takie same allele), jak bliêni´ta dwu- padku genu zwanego Apo-E4 zwià- jajowe (z po∏owà wspólnych alleli) lub zanego z demencjà i os∏abieniem JENNIFER C. CHRISTIANSEN jak rodzeƒstwo adoptowane (bez zdolnoÊci poznawczych u ludzi w po- wspólnych alleli). desz∏ym wieku. OczywiÊcie ta nowa ZABURZENIA LICZBA OSÓB Naukowcy, którzy znaleêli QLT za- CZYTANIA wiedza o genach mo˝e pociàgnàç za burzeƒ czytania, przeprowadzili ba- sobà dyskryminacj´ osób zagro˝onych dania w ni˝ej opisany sposób. Ziden- chorobà. Badania genetyczne zawsze tyfikowali dyslektycznego bliêniaka wzbudzajà obawy, ˝e wiedza o mar- z pary i okreÊlili wyniki testu czyta- NISKIE WYNIKI CZYTANIA WYSOKIE kerach DNA zostanie wykorzystana nia jego brata. JeÊli by∏y one gorsze, do prenatalnego „projektowania dzie- a bliêni´ta mia∏y ten sam allel danego lokalizacj´ genu (lub genów) odpowie- ci”. Dlatego nie nale˝y zapominaç, ˝e markera, oznacza∏o to, ˝e marker ten dzialnych za zaburzenia czytania, sam wp∏yw genetyczny nie oznacza gene- mo˝e znajdowaç si´ blisko QTL zabu- gen (czy te˝ geny) nie zosta∏ jeszcze scha- tycznego determinizmu ani nie wyklu- rzeƒ czytania w tym samym regionie rakteryzowany. Ilustruje to dobrze sy- cza wp∏ywu Êrodowiska. chromosomu. Znaleziono taki marker tuacj´ wspó∏czesnej genetyki kognityw- Choç cz´Êç czytelników uzna zapewne na krótkim ramieniu chromosomu 6 w nej. Rozpoznanie genów zwiàzanych ze przedstawione tu poglàdy za kontrower- dwóch niezale˝nych przypadkach: specyficznymi zdolnoÊciami poznaw- syjne, wierzymy, ˝e korzyÊci z odkrycia u bliêniàt dwujajowych i u rodzeƒstwa czymi zrewolucjonizuje nasze pojmo- genów zwiàzanych z zaburzeniami i upo- niebliêniaczego. wanie umys∏u. Genetyka molekularna Êledzeniem funkcji poznawczych prze- Odkrycie to zosta∏o wkrótce potwier- wp∏ynie istotnie na badania ca∏okszta∏- wa˝à potencjalne zagro˝enia. dzone przez innych badaczy. Warto za- tu ludzkich zachowaƒ. Naukowcy ju˝ T∏umaczy∏a uwa˝yç, ˝e choç pozwoli∏o ono okreÊliç wkrótce b´dà potrafili okreÊliç zwiàzki Dorota Bednarek ODPOWIEDZI NA ZADANIA TESTOWE: TEST WERBALNY: 1a – b∏yskawicznie, 1b – ogromny TEST PRZESTRZENNY: 1. 2. b, c; 3. a, c, d; 4. a, b, f Informacje o autorach Literatura uzupe∏niajàca ROBERT PLOMIN i JOHN C. DeFRIES wspó∏pracujà od przesz∏o 20 lat. NATURE, NURTURE AND PSYCHOLOGY. Red. Robert Plomin i Gerald Plomin, który od 1974 do 1986 roku wraz z DeFriesem by∏ zwiàzany z Uni- E. McClearn; American Psychological Association, Washington, versity of Colorado w Boulder, aktualnie jest zatrudniony w Institute of D.C., 1993. Psychiatry w Londynie jako profesor genetyki behawioralnej i wicedyrek- GENETICS OF SPECIES READING DISABILITY. J. C. DeFries i Maricela Alar- tor Social, Genetic and Developmental Psychiatry Research Center (Cen- cón, Mental Retardation and Developmental Disabilities Research Re- trum Badaƒ Psychiatrii Spo∏ecznej, Genetycznej i Rozwojowej). DeFries jest views, vol. 2, ss. 39-47, 1996. dyrektorem Institute for Behavioral Genetics (Instytutu Genetyki Behawio- BEHAVIORAL GENETICS. Wyd. III. Robert Plomin, John C. DeFries, ralnej) i Learning Disabilities Research Center (Centrum Badaƒ Zaburzeƒ Gerald E. McClearn i Michael Rutter; W. H. Freeman, 1997. Uczenia) w University of Colorado. Colorado Adoption Project, rozpocz´- SUSCEPTIBILITY LOCI FOR DISTINCT COMPONENTS OF DEVELOPMENTAL ty przez autorów w 1975 roku, zaowocowa∏ dotàd wydaniem trzech ksià˝ek DYSLEXIA ON CHROMOSOMES 6 AND 15. E. L. Grigorenko, F. B. Wood, i ponad stu publikacji. Plomin i DeFries sà równie˝ autorami podr´cznika M. S. Meyer, L. A. Hart, W. C. Speed, A. Schuster i D. L. Pauls, Behavioral Genetics, którego trzecie wydanie ukaza∏o si´ w zesz∏ym roku. American Journal of Human Genetics, vol. 60, ss. 27-39, 1997. ÂWIAT NAUKI Lipiec 1998 43