Strona 1 Strona 2 BRUNETTO LATINI SKARBIEC WIEDZY Małgorzata Frankowska-Terlecka, Teresa Giermak-Zieli´nska Strona 3 Spis tre´sci Wst˛ep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Ksi˛ega I 41 1. Ta ksi˛ega nazywa si˛e „Skarbiec” i mówi o poczatku ˛ wszystkich rzeczy 42 2. O filozofii i jej cz˛es´ciach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 3. O trojakiej naturze wszystkich rzeczy, według teorii . . . . . . . . . 43 4. O tym, co si˛e powinno, a czego nie powinno si˛e czyni´c, według praktyki 45 5. Dlaczego powinno si˛e czyni´c pewne rzeczy, a innych nie, według logiki 46 6. Jak Bóg stworzył na poczatku ˛ wszystkie rzeczy . . . . . . . . . . . . 47 7. Jak wszystko powstało z nico´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 8. O działaniu Natury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 9. O tym, z˙ e w Bogu nie istnieje czas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 10. O tym, z˙ e w Bogu nie ma zmienno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . 49 11. Jak powstało zło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 12. O naturze aniołów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 13. Nast˛epnie jest mowa o człowieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 14. O naturze duszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 15. O nazwach duszy i ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 16. Pami˛ec´ i rozum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 17. Jak po raz pierwszy ustanowiono prawo . . . . . . . . . . . . . . . 53 18. O prawie Boskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 19. Jacy królowie i jakie królestwa były na poczatku ˛ . . . . . . . . . . . 55 20. Pierwszy wiek s´wiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 21. Co działo si˛e w drugim wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 22. O potomstwie pierwszego syna Noego . . . . . . . . . . . . . . . . 57 23. O potomstwie drugiego syna Noego . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 24. O potomstwie trzeciego syna Noego . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 25. O wydarzeniach trzeciego wieku s´wiata . . . . . . . . . . . . . . . 58 26. O królu Ninusie i innych, którzy po nim nastapili ˛ . . . . . . . . . . 59 27. O królestwie Babilonu i Egiptu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 2 Strona 4 28. Królowie greccy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 29. Królestwo Sycjonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 30. O królestwie kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 31. O królestwie Argos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 32. O królach Troi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 33. Jak Eneasz przybył do Italii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 34. Jak Eneasz został królem w Italii, a po nim jego syn . . . . . . . . . 63 35. O rodowodzie królów Rzymu i Anglii . . . . . . . . . . . . . . . . 64 36. O Romulusie i Rzymianach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 37. O sprzysi˛ez˙ eniu Katyliny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 38. Jak Juliusz Cezar został pierwszym imperatorem Rzymu . . . . . . 66 ˙ 39. Zywoty królów Francji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 40. Jeszcze raz o trzecim wieku s´wiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 41. O czwartym wieku s´wiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 42. O piatym ˛ wieku s´wiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 43. O szóstym wieku s´wiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 44. O Dawidzie – królu i proroku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 45. O królu Salomonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 46. O proroku Eliaszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 47. O Elizeuszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 48. O Izajaszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 49. O Jeremiaszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 50. O Ezechielu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 51. O Danielu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 52. O Achiaszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 53. O Abdiaszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 54. O Tobiaszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 55. O trzech młodzie´ncach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 56. O Ezdraszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 57. O Zorobabelu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 58. O Esterze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 59. O Judycie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 60. O Zachariaszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 61. O Machabeuszach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 62. O ksi˛egach „Starego Testamentu” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 63. Tu zaczyna si˛e nowe prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 64. O rodowodzie Naj´swi˛etszej Marii Panny . . . . . . . . . . . . . . . 76 65. O Matce Bo˙zej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 66. O Janie Chrzcicielu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 ´ etym Jakubie [synu Alfeusza] . . . . . . . . . . . 67. O Swi˛ . . . . . . 77 68. O s´wi˛etym Judzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 3 Strona 5 69. O s´wi˛etym Janie Ewangeli´scie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 70. O s´wi˛etym Jakubie [synu Zebedeusza] . . . . . . . . . . . . . . . . 78 71. O s´wi˛etym Piotrze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 72. O s´wi˛etym Pawle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 73. O s´wi˛etym Andrzeju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 74. O s´wi˛etym Filipie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 75. O s´wi˛etym Tomaszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 76. O s´wi˛etym Bartłomieju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 77. O s´wi˛etym Mateuszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 78. O s´wi˛etym Macieju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 79. O s´wi˛etym Łukaszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 80. O s´wi˛etym Szymonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 81. O s´wi˛etym Marku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 82. O s´wi˛etym Barnabie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 83. O s´wi˛etym Tymoteuszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 84. O s´wi˛etym Tytusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 85. O dziesi˛eciu przykazaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 86. Jak ustanowiono pierwsze prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 87. Jak chrze´scija´nstwo umocniło si˛e w czasach Sylwestra . . . . . . . 83 88. Jak umocnił si˛e s´wi˛ety Ko´sciół . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 89. Jak król Francji został cesarzem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 90. Jak cesarstwo rzymskie wróciło do Italczyków . . . . . . . . . . . . 86 91. O cesarzu Berengarze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 92. O cesarzu Ottonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 93. Jak tron cesarski dostał si˛e Niemcom . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 94. O cesarzu Henryku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 95. O wielko´sci Fryderyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 96. O cesarzu i papie˙zu Innocentym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 97. O cesarzu i Manfredzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 98. O Manfredzie i królu Karolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 99. Jak natura wszystkich rzeczy opiera si˛e na czterech wła´sciwo´sciach 95 100. O tym, jak wszystko powstało, i o wymieszaniu wła´sciwo´sci . . . . 96 101. O czterech wła´sciwo´sciach człowieka i innych rzeczy . . . . . . . 97 102. O czterech funkcjach, utrzymujacych˛ zwierz˛eta przy z˙ yciu . . . . . 98 103. 103. O elemencie zwanym „orbis” . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 104. Dlaczego s´wiat jest okragły ˛ i jak powstały cztery elementy . . . . 99 105. O naturze wody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 106. O powietrzu, deszczu oraz innych rzeczach znajdujacych ˛ si˛e w po- wietrzu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 107. O ogniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 108. O o´smiu okr˛egach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 4 Strona 6 109. O wielko´sci Ziemi i nieba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 110. O firmamencie i biegu dwunastu znaków zodiaku . . . . . . . . . 106 111. O przej´sciu Sło´nca przez znaki zodiaku . . . . . . . . . . . . . . . 107 112. Dzie´n, noc, ciepło i zimno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 113. O kr˛egu dwunastu znaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 114. O ró˙znicy mi˛edzy południem a północa˛ . . . . . . . . . . . . . . . 110 115. O wielko´sci Sło´nca i Ksi˛ez˙ yca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 116. O tym, jak Ksi˛ez˙ yc bierze s´wiatło od Sło´nca, i o za´cmieniach . . . 111 117. O wła´sciwo´sciach Ksi˛ez˙ yca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 118. Tu si˛e obja´snia rachunek lat ksi˛ez˙ ycowych i słonecznych, pierwszy dzie´n s´wiata, lata przest˛epne, epakty i inne obliczenia zwiazane ˛ z Ksi˛ez˙ ycem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 119. O znakach planet i obydwu gwiazd polarnych . . . . . . . . . . . 115 120. O naturze – jaka jest i jak działa w rzeczach tego s´wiata . . . . . . 116 121. Tu rozpoczyna si˛e opisanie s´wiata i mówi si˛e krótko o wszystkich krainach i o ziemiach zamieszkanych . . . . . . . . . . . . . . . . 118 122. O Azji, która le˙zy na wschodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 123. O Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 124. O Afryce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 125. Jak wybiera´c ziemi˛e uprawna˛ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 126. Gdzie nale˙zy stawia´c dom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 127. Jak budowa´c studnie i czerpa´c wod˛e ze z´ ródeł . . . . . . . . . . . 131 128. Jak budowa´c cysterny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 129. W co zaopatrzy´c dom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 130. O naturze zwierzat, ˛ a najpierw o rybach . . . . . . . . . . . . . . . 133 131. O krokodylu, zwanym te˙z cocatrix . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 132. O waleniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 133. O skorupiakach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 134. O delfinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 135. O hipopotamie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 136. O syrenach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 137. O w˛ez˙ ach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 138. O z˙ mijach zwanych aspis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 139. O w˛ez˙ u z dwiema głowami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 140. O bazyliszku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 141. O smokach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 142. O w˛ez˙ u zwanym scytala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 143. O z˙ mii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 144. O jaszczurkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 145. O orle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 146. O jastrz˛ebiach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 5 Strona 7 147. Jak dobrze pozna´c przymioty jastrz˛ebia . . . . . . . . . . . . . . . 142 148. O krogulcach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 149. O sokołach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 150. O drzemlikach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 151. O zimorodku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 152. O ptaku zwanym ardea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 153. O kaczkach i g˛esiach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 154. O pszczołach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 155. O kalandrach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 156. Tu si˛e mówi o goł˛ebiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 157. O kruku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 158. O wronie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 159. O przepiórce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 160. Tu si˛e mówi o bocianie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 161. O łab˛edziu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 162. O feniksie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 163. O z˙ urawiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 164. O dudku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 165. O jaskółce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 166. O pelikanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 167. O kuropatwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 168. O papudze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 169. O pawiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 170. O turkawkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 171. O s˛epach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 172. O strusiach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 173. O kogucie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 174. O lwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 175. O antylopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 176. O osłach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 177. O wołach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 178. O owcach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 179. O łasicach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 180. O wielbładach ˛ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 181. O bobrze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 182. O kozłach i łaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 183. O jeleniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 184. O psach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 185. O kameleonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 186. O koniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 187. O słoniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 6 Strona 8 188. O mrówkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 189. O hienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 190. O wilkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 191. Leucrocotta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 192. Mantykora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 193. O panterze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 194. Parandrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 195. O małpach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 196. O tygrysach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 197. O krecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 198. Tu mówi si˛e o jednoro˙zcu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 199. O nied´zwiedziu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 200. Ostatni rozdział pierwszej ksi˛egi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Ksi˛ega II 171 1. Ta druga ksi˛ega mówi o naturze wad i cnót podług etyki . . . . . . . 172 2. Tu rozpoczyna si˛e „Etyka”, dzieło Arystotelesa . . . . . . . . . . . . 172 3. O rzadzeniu ˛ pa´nstwem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 4. O trzech sposobach z˙ ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 5. O dwóch rodzajach dobra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 6. O władzach duszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 7. O trzech rodzajach dobra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 8. O pierwszej władzy duszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 9. O dwóch rodzajach cnoty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 10. Jak w ludziach powstaje cnota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 11. W jaki sposób cnota wynika z przyzwyczajenia . . . . . . . . . . . 178 12. O tym, czego człowiek pragnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 13. Jak człowiek staje si˛e sprawiedliwym . . . . . . . . . . . . . . . . 179 14. Jakie cnoty powstaja˛ z przyzwyczajenia . . . . . . . . . . . . . . . 179 15. O cnocie – czym jest i jaka jest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 16. Jeszcze o tym samym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 17. Tu si˛e naucza, jak poznawa´c cnot˛e . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 18. Jak człowiek czyni dobro i zło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 19. O m˛estwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 20. O czysto´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 21. O szczodro´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 22. O wielkim ge´scie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 23. O wielkoduszno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 24. O gniewie i łagodno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 25. O tym, co przystoi w towarzystwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 7 Strona 9 26. O prawdzie i jej przeciwie´nstwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 27. Jak mo˙zna oceni´c człowieka po jego zachowaniu . . . . . . . . . . 191 28. Tu mówi si˛e o sprawiedliwo´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 29. Jeszcze raz o tym samym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 30. O cnocie moralnej i intelektualnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 31. O działaniu duszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 32. O m˛estwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 33. O czysto´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 34. O łagodno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 35. Jeszcze o szczodro´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 36. Jeszcze o wielkoduszno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 37. Jeszcze o towarzystwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 38. Jeszcze o sprawiedliwo´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 39. Wady moralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 40. O przyjemno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 41. O czysto´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 42. O stało´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 43. O przyja´zni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 44. O władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 45. O przysługach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 46. Jeszcze o przyjemno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 47. O szcz˛es´ciu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 48. Jeszcze o tym samym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 49. O rzadzeniu ˛ pa´nstwem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 50. Tu ko´nczy si˛e ksi˛ega Arystotelesa i rozpoczyna nauka o wadach i cnotach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 51. O trzech rodzajach dobra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 52. Tu mistrz dowodzi, z˙ e cnota jest najlepszym ze wszystkich dóbr . . 216 53. Tutaj Tuliusz mówi o cnotach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 54. Co skłania człowieka do praktykowania cnoty . . . . . . . . . . . . 220 55. Podział cnoty na dwie cz˛es´ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 56. O czterech cz˛es´ciach cnoty moralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 57. O pierwszej cnocie, czyli roztropno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . 222 58. Jeszcze o roztropno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 59. Jeszcze o tej cnocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 60. O przewidywaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 61. O przezorno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 62. O czym trzeba pami˛eta´c, zanim si˛e zacznie mówi´c, a najpierw o oso- bie mówcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 63. Jak rozpozna´c prawd˛e i kłamstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 64. Zwa˙zaj, do kogo mówisz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 8 Strona 10 65. Zwa˙zaj, z jakiego powodu zabierasz głos . . . . . . . . . . . . . . . 232 66. Rozwa˙z, jak powiniene´s mówi´c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 67. Kiedy najlepiej jest przemówi´c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 68. O poznaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 69. Nauczanie tych, którym brakuje wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . 235 70. Jeszcze raz o roztropno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 71. O drugiej cnocie, to znaczy o umiarkowaniu . . . . . . . . . . . . . 237 72. Jeszcze o umiarkowaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 73. O przyjemno´sciach i pragnieniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 74. O umiarze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 75. O przyzwoito´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 76. O czysto´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 ˛ sc´ . . . . . . . . . . . 77. O przyjemno´sci, jaka˛ daje rozwiazło´ . . . . . 244 78. O wstrzemi˛ez´ liwo´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 79. O panowaniu nad trzema pozostałymi zmysłami . . . . . . . . . . . 246 80. O pow´sciagliwo´ ˛ sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 81. O m˛estwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 82. O wielkoduszno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 83. O ufno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 84. O pewno´sci i strachu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 85. O wielkim ge´scie w czasie pokoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 86. O wielkim ge´scie w czasie wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 87. O sporze mi˛edzy wojna˛ i pokojem . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 88. O stało´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 89. O cierpliwo´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 90. Jeszcze o m˛estwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 91. Tutaj jest mowa o czwartej cnocie, czyli o sprawiedliwo´sci . . . . . 258 92. O surowo´sci, która jest pierwsza cz˛es´cia˛ sprawiedliwo´sci . . . . . . 261 93. O s˛edziach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 94. O hojno´sci, która stanowi druga˛ cz˛es´c´ sprawiedliwo´sci . . . . . . . 262 95. Nauka dawania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 96. O odwdzi˛eczaniu si˛e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 97. Jeszcze o hojno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 98. O pobo˙zno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 99. O przywiazaniu ˛ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 100. O niewinno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 101. O miłosierdziu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 102. Co pomaga przyja´zni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272 103. Jak winni´smy kocha´c naszych przyjaciół . . . . . . . . . . . . . . 272 104. O prawdziwej przyja´zni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 105. O przyja´zni dla korzy´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 9 Strona 11 106. O przyja´zni dla przyjemno´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 107. O szacunku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 108. O zgodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 109. O współczuciu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 110. O dwóch rodzajach wyrzadzanego ˛ zła . . . . . . . . . . . . . . . . 277 111. O zaniedbaniu, jakiego dopuszczaja˛ si˛e sprawiedliwi . . . . . . . . 278 112. Jak zachowa´c wła´sciwa miar˛e w sprawiedliwo´sci . . . . . . . . . . 278 113. O porównaniu cnót . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 114. O dobrach ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 115. O dobrach Fortuny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 116. O pierwszym dobru Fortuny, czyli bogactwie . . . . . . . . . . . . 281 117. O poddanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 118. O pieniadzu ˛ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 119. O władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 120. O sławie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 121. Porównanie dóbr ciała i duszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 122. Spór mi˛edzy uczciwo´scia˛ i po˙zytkiem . . . . . . . . . . . . . . . . 287 123. O cnocie kontemplacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 124. O s´wi˛etych m˛ez˙ ach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 125. O przykazaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 126. O wierze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 127. O miłosierdziu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 128. O nadziei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 129. O ludziach prawych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 130. O grzechach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 131. O grzechach s´miertelnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 132. Oto ostatnie pouczenie w tej ksi˛edze . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Ksi˛ega III 297 1. Tu rozpoczyna si˛e ksi˛ega o dobrej wymowie . . . . . . . . . . . . . 298 2. O retoryce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 3. O pi˛eciu cz˛es´ciach retoryki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 4. O dwóch sposobach wypowiedzi: ustnym i listownym . . . . . . . . 302 5. O sporach powstałych ze słów napisanych . . . . . . . . . . . . . . . 303 6. Wszystkie spory powstaja˛ z czterech powodów . . . . . . . . . . . . 303 7. O sporze dotyczacym˛ wła´sciwo´sci czynu . . . . . . . . . . . . . . . 304 8. Na co mówca powinien zwróci´c najwi˛ekszy uwag˛e . . . . . . . . . . 305 9. Co to jest sporna sprawa i jak nale˙zy ustanowi´c strony . . . . . . . . 306 10. O dwóch rodzajach mówienia, proza˛ lub rymami . . . . . . . . . . 307 11. Tu ko´nczymy mówi´c o inwencji i zaczynamy rozdział o układzie . . 307 10 Strona 12 12. O czterech sprawach, jakie mówca winien rozwa˙zy´c, zanim powie lub napisze swa˛ mow˛e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 13. Jak rozszerzy´c swa˛ mow˛e na osiem sposobów . . . . . . . . . . . . 310 14. O cz˛es´ciach mowy i o tym, jak mówca powinien układa´c swe słowa 312 15. O sze´sciu cz˛es´ciach mowy wypowiadanej ustami . . . . . . . . . . 313 16. O pi˛eciu cz˛es´ciach listów, jakie ludzie pisza˛ i wysyłaja˛ jedni do drugich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 17. Nauka o układaniu wst˛epów stosownie do ró˙znorodno´sci przedmiotu 314 18. O dwóch rodzajach wst˛epu, ukrytym i jawnym . . . . . . . . . . . . 315 19. Jaki wst˛ep jest odpowiedni do tematu szlachetnego . . . . . . . . . 315 20. Jaki wst˛ep jest odpowiedni do tematu budzacego˛ sprzeciw . . . . . 315 21. Jaki wst˛ep jest odpowiedni do tematu po´sledniego . . . . . . . . . . 315 22. Jaki wst˛ep jest odpowiedni do tematu watpliwego ˛ . . . . . . . . . . 316 23. Jaki wst˛ep jest odpowiedni do tematu niejasnego . . . . . . . . . . 316 24. O trzech sprawach niezb˛ednych dla ka˙zdego wst˛epu, który nie mo˙ze by´c dobry bez jakiejkolwiek z nich . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 25. Nauka, jak wzbudzi´c z˙ yczliwo´sc´ u słuchaczy . . . . . . . . . . . . 316 26. Nauka, jak wzbudzi´c u słuchaczy ch˛ec´ wysłuchania naszych słów . 317 27. Nauka, jak wzbudzi´c pragnienie poznania naszych słów . . . . . . . 318 28. O wst˛epie ukrytym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 29. Jaki powinien by´c wst˛ep, kiedy przedmiot nie podoba si˛e słuchaczom 318 30. Jaki powinien by´c wst˛ep, kiedy słuchacze wierza˛ twemu przeciwni- kowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 31. Jaki powinien by´c wst˛ep, kiedy słuchacze sa˛ zm˛eczeni i wyczerpani 320 32. Ogólne pouczenia dotyczace ˛ wszystkich wst˛epów . . . . . . . . . . 320 33. O siedmiu wadach wst˛epu, a najpierw o wadzie pospolito´sci . . . . 321 34. Tu mistrz daje przykład dla lepszego obja´snienia tego, co powiedział wcze´sniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 35. Mowa Juliusza Cezara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 36. Jak mowa Cezara zgadza si˛e ze sztuka˛ retoryki . . . . . . . . . . . 324 37. Sad ˛ Katona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 38. Jak mowa Katona zgadza si˛e ze sztuka˛ retoryki . . . . . . . . . . . 328 39. O drugiej cz˛es´ci mowy, czyli o opowiadaniu . . . . . . . . . . . . . 329 40. Mowa, która wykracza poza swój przedmiot . . . . . . . . . . . . . 329 41. O mowie wygłaszanej dla zabawy i przyjemno´sci . . . . . . . . . . 329 42. O mowie na temat spraw publicznych . . . . . . . . . . . . . . . . 330 43. Jak przemawia´c zwi˛ez´ le . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 44. Jak opowiada´c zrozumiale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 45. Jak opowiada´c w sposób prawdopodobny . . . . . . . . . . . . . . 332 46. O bł˛edach opowiadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 47. O trzeciej cz˛es´ci mowy, czyli o podziale . . . . . . . . . . . . . . . 333 11 Strona 13 48. O pierwszej cz˛es´ci podziału . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 49. O drugiej cz˛es´ci podziału . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 50. O czwartej cz˛es´ci, czyli o argumentacji . . . . . . . . . . . . . . . . 335 51. O argumentach, jakimi mówca dowodzi słuszno´sci swych słów . . . 336 52. O wła´sciwo´sciach osoby jako o z´ ródle argumentacji . . . . . . . . . 336 53. O wła´sciwo´sciach rzeczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 54. O dwóch rodzajach argumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 55. O argumentach koniecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 56. O argumencie prawdopodobnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 57. O argumentach dalekich i bliskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 58. O argumentach dalekich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 59. O argumentach bliskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346 ˛ cz˛es´ci mowy, czyli o odparciu argumentów przeciwnika . . 60. O piatej 348 61. O odpieraniu argumentów przeciwnika przez zaprzeczenie argu- mentu prawdopodobnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 62. O odpieraniu argumentów koniecznych . . . . . . . . . . . . . . . 351 63. O odpieraniu wniosku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 64. Jak odpiera´c bł˛edne argumenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 65. O czwartym odpieraniu argumentów, polegajacym ˛ na przedkładaniu racji równie silnych jak racje przeciwnika lub jeszcze silniejszych 357 66. O szóstej cz˛es´ci, czyli o zako´nczeniu . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 67. O podsumowaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358 68. O budzeniu oburzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 69. O wzbudzaniu lito´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 70. O ró˙znicy mi˛edzy autorami listów i mówcami oraz o zako´nczeniu . 363 71. Kiedy mowa mo˙ze składa´c si˛e z mniej ni˙z sze´sciu cz˛es´ci . . . . . . 363 72. O tych cz˛es´ciach mowy, których miejsce jest stałe . . . . . . . . . . 364 73. O rzadzeniu ˛ pa´nstwem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364 74. O władzy i jej podporach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 75. Jakiego człowieka powinno si˛e wybiera´c na pana i władc˛e . . . . . 366 76. W jaki sposób powinno si˛e wybiera´c władc˛e . . . . . . . . . . . . . 368 77. Tu wyja´snia si˛e, jaka powinna by´c forma listu . . . . . . . . . . . . 369 78. W jaki sposób pan powinien podja´ ˛c decyzj˛e przyj˛ecia lub odrzuce- nia urz˛edu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370 79. O tym, co pan powinien uczyni´c, kiedy przyjmuje urzad ˛ . . . . . . . 371 80. Co pan powinien czyni´c w drodze . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 81. O ró˙znorodno´sci miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 82. Co pan powinien czyni´c, przybywszy do miasta . . . . . . . . . . . 374 83. Co panu wypada czyni´c, kiedy ju˙z zło˙zy przysi˛eg˛e . . . . . . . . . 377 84. Od czego powinien pan zacza´ ˛c swe panowanie . . . . . . . . . . . . 378 85. Jakich słów napomnienia winien pan u˙zy´c wobec swych urz˛edników 378 12 Strona 14 86. Jak pan powinien uczci´c swego poprzednika . . . . . . . . . . . . . 379 87. Jak podesta powinien zwoływa´c rad˛e miasta . . . . . . . . . . . . . 379 88. Jak podesta powinien uczci´c obcych posłów i wysłanników . . . . . 380 89. Jak podesta powinien wysyła´c swoich posłów . . . . . . . . . . . . 381 90. Jak podesta powinien wysłuchiwa´c sporów i adwokatów . . . . . . 381 91. Jak podesta powinien post˛epowa´c wobec przest˛epstw . . . . . . . . 382 92. Jak podesta powinien skazywa´c i uniewinnia´c oskar˙zonych . . . . . 383 93. Jak podesta ma czuwa´c nad dobrami komuny . . . . . . . . . . . . 383 94. Jak podesta winien dba´c o dobro własnego domostwa i ludzi . . . . 384 95. Jak władca powinien słucha´c madrych ˛ doradców . . . . . . . . . . 384 96. O niezgodno´sci mi˛edzy tymi, którzy pragna,˛ by si˛e ich l˛ekano, i ty- mi, którzy chca˛ by´c kochani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 97. O jakich sprawach podesta powinien pami˛eta´c w czasie sprawowa- nia swego urz˛edu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 98. O tym, czego podesta musi unika´c w swoim post˛epowaniu . . . . . 387 99. Czego podesta musi unika´c w post˛epowaniu wobec komuny . . . . 388 100. Co władca winien czyni´c w czasie wojny . . . . . . . . . . . . . . 389 101. Ogólne pouczenie o urz˛edzie podesty . . . . . . . . . . . . . . . . 390 102. Jak powinno si˛e wybra´c nowego władc˛e . . . . . . . . . . . . . . 390 103. Jak podesta powinien przygotowa´c si˛e do zako´nczenia swego pa- nowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391 104. Jak powiniene´s przemówi´c, zebrawszy ludzi w ostatnim dniu spra- wowania urz˛edu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391 105. Jak powiniene´s pozosta´c w mie´scie dla zdania sprawy ze swego urz˛edu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392 13 Strona 15 Wst˛ep „Niechaj˙ze ludzie przyszło´sci mówia˛ sobie, otwierajac ˛ nasz dykcjonarz: ta- ki był wówczas stan nauk i sztuk pi˛eknych; niech dorzucaja˛ swoje odkrycia do odkry´c przez nas zanotowanych i niechaj historia umysłu ludzkiego i jego dzieł kroczy poprzez wieki a˙z ku najbardziej odległym epokom; niech Encyklopedia stanie si˛e sanktuarium, gdzie wiedza ludzka mogłaby znale´zc´ schron przed groza˛ czasów i przełomów.”1 Powy˙zszy cytat ze wst˛epu d’Alemberta do Encyklopedii francuskiej dobrze oddaje przekonanie twórców tej najsłynniejszej w dziejach en- cyklopedii o roli i znaczeniu dzieła tego typu. Słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł, odpowiadajac ˛ w pełni na zapotrzebowanie epoki, rozpoczyna wielka˛ seri˛e encyklopedii gigantów, takich jak Encyclopaedia Britannica, Brockhaus czy Larousse, a my dzisiaj nawet nie umieliby´smy sobie wyobrazi´c braku tych naj- rozmaitszych wydawnictw encyklopedycznych. Ten swoisty encyklopedyzm stał si˛e niewatpliwie ˛ istotnym składnikiem naszej cywilizacji. Encyklopedie były zawsze bardzo zwiazane˛ z czasami, w których powstawały, odzwierciedlały wyobra˙zenia, poglady ˛ i wiedz˛e ludzi w tych okresach. Kształt en- cyklopedii, ulegajacy˛ zmianom w kolejnych epokach, odbijał jednocze´snie zmia- ny zachodzace ˛ w nauce i kulturze. Niestety, trzeba przyzna´c, z˙ e znajomo´sc´ dziejów encyklopedii, rozumianych jako pewien typ dzieł naukowych, pozostawia dzisiaj bardzo wiele do z˙ yczenia. Najlepiej znana jest historia powstawania słynnego dzieła encyklopedystów fran- cuskich, uwa˙zanego za bezpo´sredniego prekursora współczesnych encyklopedii. Dzieło to doczekało si˛e niezliczonej ilo´sci najrozmaitszych opracowa´n, pozosta- wiajac˛ w cieniu, nie zawsze zasłu˙zonym, cały długi szereg ksiag ˛ wcze´sniejszych, których autorzy mieli równie˙z ambicj˛e przedstawienia cało´sci współczesnej im wiedzy. A chocia˙z twórcy Słownika rozumowanego. . . uczynili to w sposób naj- doskonalszy, to jednak na ich osiagni˛˛ ecia zło˙zyły si˛e niewatpliwie ˛ do´swiadczenia wieków minionych. Spory w tym udział mieli równie˙z autorzy s´redniowieczni. Nale˙zy si˛e wpraw- dzie zastanowi´c, czy istotnie do ich dzieł mo˙zna stosowa´c termin „encyklopedia”, termin ten bowiem pojawił si˛e dopiero w XVI stuleciu, a znaczenie, które dzi´s mu odpowiada, tak˙ze nie jest to˙zsame z zakresem poj˛ecia s´redniowiecznego dzieła o typie encyklopedycznym. Poniewa˙z jednak dla ułatwienia okre´sla si˛e powszech- nie ta˛ nazwa˛ nie tylko dzieła s´redniowieczne, lecz nawet i staro˙zytne, wi˛ec i my b˛edziemy jej tu u˙zywa´c. 1 Przekład Julii Hartwig 14 Strona 16 W s´redniowieczu my´sl encyklopedyczna dwukrotnie s´wi˛eciła szczególny triumf: na poczatku ˛ – podczas w˛edrówek ludów, oraz w XIII stuleciu – złotym wieku scholastyki. W pierwszym okresie powstały encyklopedie Kasjodora (ok. 490 – 585), Izydora z Sewilli (ok. 560 – 636), Bedy (ok. 672 – 735), Hrabana Maura (ok. 776 – 856). Czas powstawania tych dzieł, wieki V – IX, była to epoka niespokojna i krwawa, walił si˛e dawny porzadek ˛ i powoli, opornie zaczynał si˛e rodzi´c nowy ład. Sprawa˛ istotna˛ było wtedy ocalenie i zachowanie dorobku my- s´li staro˙zytnej. Ko´sciół podczas działalno´sci greckich i łaci´nskich ojców oparł si˛e ostatecznie na syntezie filozoficzno-teologicznej. Podstawa˛ tej syntezy było za- ˛ sc´ chrze´scija´nska, jednoczaca ło˙zenie, z˙ e istnieje jedna madro´ ˛ w sobie filozofi˛e – wiedz˛e o sprawach ludzkich, i teologi˛e – wiedz˛e o sprawach boskich. Chodziło tu tylko o taka˛ filozofi˛e, która nie byłaby sprzeczna z tekstami Pisma Swi˛ ´ etego. Sprawa była wielkiej wagi – przekre´slenie całego dorobku intelektualnego ów- czesnej cywilizacji lub zachowanie go, to znaczy właczenie ˛ do tworzacych ˛ si˛e i krzepnacych ˛ prawd wiary. W takim układzie my´sl o jedno´sci prawdy – nawet je˙zeli t˛e jedno´sc´ miała stanowi´c prawda Boska razem ze s´ci´sle jej podporzadko- ˛ wana˛ i całkowicie od niej zale˙zna˛ prawda˛ ludzka˛ – była my´sla˛ wyjatkowo ˛ istotna.˛ Pierwsi encyklopedy´sci s´redniowieczni w dziełach swych praktycznie uratowali przed zagłada˛ pewna˛ cz˛es´c´ spu´scizny staro˙zytnych i na tym głównie polega ich znaczenie historyczne. Inaczej wyglada ˛ sprawa z encyklopediami XII i XIII wieku. Wła´snie w tych stuleciach okre´slone warunki polityczne, gospodarcze i kulturalne, przemiany uzewn˛etrznione w najdoskonalszej formie w szybkim rozwoju miast, sprzyjały zainteresowaniom naukami s´wieckimi, zwłaszcza przyrodniczymi. Miasto s´re- dniowieczne odegrało kapitalna˛ rol˛e w całym ówczesnym rozwoju społecznym i cywilizacyjnym. Rozwój handlu i gospodarki pieni˛ez˙ nej, rozszerzenie horyzon- tów my´slowych na skutek coraz cz˛estszego kontaktu z partnerami o odmiennej kulturze i obyczajach, trze´zwo´sc´ i realizm ocen – to wszystko nie mogło pozosta´c bez wpływu na całokształt s´redniowiecznego sposobu my´slenia. Stulecia XII i XIII to czasy, w których szczególny triumf s´wi˛eci idea uni- wersalizmu. Uniwersalizm ten ma swoje z´ ródła w ideologii chrze´scija´nskiej i z˙ y- wych w s´redniowieczu ideach teokratycznych, znajdujacych ˛ swój najlepszy wyraz w ha´sle: Bóg przekazał Piotrowi rzady ˛ nie tylko nad Ko´sciołem powszechnym, ale i nad całym s´wiatem. Stad ˛ wypływa wielka wizja jednego społecze´nstwa, w któ- rym wszystkie pa´nstwa zjednocza˛ si˛e pod przewodnictwem papie˙za, tak samo, jak wszystkie nauki łacz ˛ sc´ pod przewodnictwem Pisma Swi˛ ˛ a˛ si˛e w jedna˛ madro´ ´ ete- go. Niezale˙znie od zmiennych losów papie˙zy i władców s´wieckich, niezale˙znie od tego, z˙ e nikomu z nich nie udało si˛e idei uniwersalistycznych w pełni wcie- li´c w z˙ ycie, jest faktem, z˙ e idee te były wówczas szczególnie z˙ ywe i w du˙zym stopniu rzutowały na ró˙zne dziedziny z˙ ycia, a zwłaszcza z˙ ycia umysłowego. Po- wstaje wtedy swoista forma jedno´sci – uniwersytety, wielkie wszechnice wiedzy, 15 Strona 17 zwiazane ˛ z ówczesnym rozwojem miast. W miastach zrodziły si˛e równie˙z gildie kupieckie i cechy rzemie´slnicze. Tak˙ze w my´sli naukowej i filozoficznej w XII, a przede wszystkim w XIII stuleciu dominuje tendencja do uj˛ec´ cało´sciowych. Przekonanie, z˙ e nie ma z˙ adnej nauki, która nie byłaby cz˛es´cia˛ filozofii, odzwierciedla si˛e w licznych wówczas podziałach nauk. Oprócz nich swoistym odzewem na idee uniwersalistyczne jest pewien typ dzieł, których autorzy da˙ ˛za˛ do cało´sciowego przedstawienia wybra- nej problematyki, do syntetycznego potraktowania tematu. Mowa tu o summach – gatunku, który osiaga ˛ swój rozkwit w XIII w. i szczyt w Summie teologicznej s´wi˛etego Tomasza z Akwinu. Jednak˙ze summa to nie encyklopedia i trzeba wy- ra´znie odró˙zni´c ducha encyklopedyzmu od ducha uniwersalizmu i syntezy. Ten pierwszy si˛e po cz˛es´ci z drugiego wywodzi, ale nie jest z nim to˙zsamy. Idea en- cyklopedyzmu trzynastowiecznego zawiera bowiem pewien dodatkowy składnik, jej tylko wła´sciwy. Jest nim tendencja do upowszechniania wiedzy. Encyklopedie trzynastowieczne nie sa˛ dziełami naukowymi i nie sa˛ – tak jak summy – adresowa- ne do elity intelektualnej: forma i j˛ezyk encyklopedii sa˛ przyst˛epniejsze i prostsze od j˛ezyka traktatów filozoficzno-naukowych. „Jak˙ze˙z n˛edznym jest oglada´ ˛ c codziennie rzeczy dla nas stworzone i nie wiedzie´c, czym one sa,˛ tak jak nie wiedza˛ tego nierozumne bydl˛eta.” Tak pisał w pierwszej połowie XII w. pewien opat do Honoriusza, autora traktatu encyklo- pedycznego rozpoczynajacego ˛ cały szereg dzieł pó´zniejszych i b˛edacego ˛ wzor- cem dla wielu z nich. Wyra˙zone w cytowanym zdaniu przekonanie o tym, z˙ e nie- znajomo´sc´ s´wiata i jego zagadek jest czym´s poni˙zajacym ˛ człowieka i równajacym ˛ go ze zwierz˛etami – przekonanie, które wtedy zaczynało dopiero si˛e upowszech- nia´c – mo˙zna uzna´c za jeden z powodów pojawienia si˛e na nowo, po kilkuwieko- wej przerwie, dzieł encyklopedycznych w XII i XIII stuleciu. Dzieła te wła´snie maja˛ za swój główny cel przedstawi´c obraz s´wiata, cała˛ dost˛epna˛ wówczas wie- dz˛e, w przyst˛epnej formie tym, którzy pragna˛ wiedzie´c, ale nie maja˛ odpowied- niego wykształcenia ani dost˛epu do ksiag ˛ naukowych. W tych czasach zmienia si˛e sytuacja w Europie Zachodniej. Wyprawy krzy- z˙ owe, rozwój miast i handlu rozszerzaja˛ coraz bardziej horyzonty poznawcze ówczesnego człowieka. Ogladanie ˛ obcych krajów, ludzi o innych obyczajach, odmiennych ro´slin i zwierzat, ˛ wreszcie nie znanych zjawisk przyrody budzi cie- kawo´sc´ , pragnienie poznania tego nowego s´wiata i jednocze´snie lepszego przyj- rzenia si˛e s´wiatu własnemu. Pewna˛ rol˛e odgrywaja˛ równie˙z wzgl˛edy praktyczne – ´ etej, znajac łatwiej trafi´c do Ziemi Swi˛ ˛ geografi˛e, łatwiej handlowa´c z mieszka´nca- mi innych krain, znajac ˛ ich j˛ezyk i zwyczaje. Pierwsze encyklopedie b˛eda˛ przede wszystkim odpowiedzia˛ na ten głód wiedzy. Ale to nie wszystko. Na Zachód coraz cz˛es´ciej i w wi˛ekszej liczbie docieraja˛ nie znane dotad ˛ dzieła o nowych dla ówczesnych umysłów tre´sciach. Coraz licz- niejsze przekłady na łacin˛e dzieł Arystotelesa i innych Greków oraz dzieł uczo- 16 Strona 18 nych arabskich powoduja˛ zetkni˛ecie si˛e z filozofia˛ przyrody, z odmiennymi pogla- ˛ dami na s´wiat, jego powstanie i struktur˛e, oraz na samego człowieka. Ta wiedza zalewa Zachód i Zachód zaczyna si˛e w niej gubi´c, przy czym dodatkowym utrud- nieniem jest fakt, z˙ e nie wszystko w niej jest zgodne z zasadami wiary. Do ch˛eci poznania dołacza˛ si˛e wi˛ec pragnienie uporzadkowania ˛ nowych wiadomo´sci i od- niesienia ich do wiedzy dotychczasowej. Temu pragnieniu wychodzi naprzeciw Ko´sciół, zaniepokojony zbytnim napływem „poga´nskiej” wiedzy. Zakonni auto- rzy powstajacych ˛ wówczas encyklopedii podejmuja˛ kolejne próby uporania si˛e z nowymi z´ ródłami w taki sposób, aby nie zagra˙zały one podstawom religii. En- cyklopedie te były przeznaczone w zasadzie dla prostego duchowie´nstwa: model niewykształconego, a gorliwego w wierze duchownego przestaje si˛e sprawdza´c w sytuacji, gdy w całym społecze´nstwie nast˛epuje pewne przetasowanie warto- s´ci. Wiedza zaczyna wi˛ec zajmowa´c w´sród duchowie´nstwa wy˙zsza˛ pozycj˛e. Do´sc´ szybko jednak krag ˛ odbiorców tych dzieł poszerza si˛e. Przyst˛epna forma i budza- ˛ ca z˙ ywe zainteresowanie zawarto´sc´ sprawiaja,˛ z˙ e oprócz prostego kleru si˛egaja˛ po nie równie˙z mniej wykształceni klerkowie, a stopniowo i laicy nie majacy ˛ z˙ adnego otrzaskania z wiedza˛ uniwersytecka.˛ Przedstawmy teraz w krótkim zarysie histori˛e gatunku encyklopedycznego na podstawie wybranych najciekawszych encyklopedii XII i XIII stulecia. Zaczniemy od Honoriusza, zwanego w dawniejszej literaturze przedmiotu, chyba bezpodstawnie, Honoriuszem z Autun. Działał on w pierwszej połowie XII stulecia. Prawdopodobnie był kapłanem i nauczycielem w klasztorze w Ra- tyzbonie. Ratyzbona była wówczas dzi˛eki irlandzkim mnichom, którzy si˛e w niej osiedlili, miastem, gdzie nie tylko modlono si˛e i zajmowano sprawami religii, ale równie˙z rozwijano rozmaite sztuki i rzemiosła, zr˛ecznie łacz ˛ ac˛ ze soba˛ Boskie i ludzkie nauki. Takie s´rodowisko sprzyjało inicjatywie, jaka˛ podjał ˛ Honoriusz, aby prostemu duchowie´nstwu, a mo˙ze i niektórym pobo˙znym i łaknacym ˛ wiedzy laikom, udost˛epni´c podstawowa˛ wiedz˛e o s´wiecie, która˛ zawarł w traktacie De imagine mundi (O obrazie s´wiata). Ta pierwsza wła´sciwie encyklopedia nowych czasów odpowiadała na głód wiedzy, wywołany wi˛eksza˛ ni˙z dotad ˛ ruchliwo´scia˛ ludzi i stykaniem si˛e ich z nie znanymi dotychczas zjawiskami. Dzieło to jest niewielkiej obj˛eto´sci i składa si˛e z trzech ksiag. ˛ Ksi˛ega pierw- sza zawiera wiadomo´sci z geografii, fizyki, meteorologii, astrologii i astronomii, ksi˛ega druga dotyczy czasu, a trzecia jest krótka˛ kronika˛ wydarze´n od upadku szatana do czasów współczesnych Honoriuszowi. Nazwa s´wiata (mundus) wywodzi si˛e – zdaniem Honoriusza – od słowa mo- tus („ruch”), s´wiat bowiem jest w nieustannym ruchu. Jak skorupka otacza białko, tak niebo otacza cały s´wiat. Odpowiednikiem białka jest czysty eter, z˙ ółtka – po- wietrze. Powietrze za´s obejmuje tkwiac ˛ a˛ w s´rodku s´wiata ziemi˛e, tak jak z˙ ółtko zawiera w sobie zarodek. 17 Strona 19 Po takich krótkich wprowadzajacych ˛ informacjach uzupełnionych wylicze- niem czterech elementów – ognia, powietrza, wody i ziemi – jako podstawowych składników całej rzeczywisto´sci, Honoriusz przechodzi do omówienia Azji, Euro- py i Afryki. Zaczyna od Azji, gdy˙z tam wła´snie mie´scił si˛e raj ziemski, z którego wypływaja˛ cztery główne rzeki s´wiata: Nil, Ganges, Tygrys i Eufrat. W Indiach z˙ yja˛ przedziwne monstra – ludzie o psich głowach, z jednym tylko okiem, lu- dzie bez głów, z oczyma na ramionach, a nosem i ustami na piersiach. Cz˛es´c´ geograficzna ko´nczy si˛e opisem Piekła. Bardzo realistycznie uj˛ety rozdział o pie- kle, malujacy˛ groz˛e rzek piekielnych, rozmaitych miejsc zionacych ˛ ogniem i siar- ka,˛ z pewno´scia˛ mo˙ze by´c potraktowany jako szkic do obrazu piekła, zawartego w Boskiej komedii Dantego. Po opisaniu ziemi Honoriusz omawia dalej kolejne elementy, a nast˛epnie kwe- stie astronomiczne. Mówiac ˛ o planetach, wspomina równie˙z o cudownej muzyce sfer, niesłyszalnej dla ludzkiego ucha. Dalej opisuje niebo, firmament, gwiazdy i komety, a ko´nczy pierwsza˛ ksi˛eg˛e zdaniami o niebie s´wi˛etych i aniołów oraz o niebie nieb, gdzie zamieszkuje sam Bóg. W drugiej ksi˛edze Honoriusz zajmuje si˛e podziałem czasu. Zgodnie z tradycja˛ chrze´scija´nska˛ wylicza sze´sc´ wieków s´wiata, wpisujac ˛ dzieje człowieka w ramy historii s´wi˛etej. Ksi˛ega trzecia jest krótka˛ lista˛ wydarze´n, rozpoczynajac ˛ a˛ si˛e od upadku pierw- szego archanioła, uło˙zona˛ według podanych w poprzedniej ksi˛edze wieków histo- rii biblijnej, a doprowadzona˛ do czasów Honoriusza. Poziom wiadomo´sci zawartych w De imagine mundi jest niski w porównaniu z dwunastowiecznym stanem wiedzy. Ponadto dominuje uj˛ecie religijne: o czym- kolwiek autor mówi – o regionach ziemi, biegu planet, zdarzeniach historycz- nych – wsz˛edzie spotykamy poj˛ecia z kr˛egu wiary chrze´scija´nskiej. Na ziemi mie´sci si˛e raj ziemski, w jej s´rodku – piekło. Rozwa˙zania o astronomii przerywaja˛ informacje o siedzibach aniołów i demonów. Poza tym widoczne sa˛ u Honoriusza zainteresowania etymologiczne, tak charakterystyczne dla pierwszych encyklope- dystów wczesnego s´redniowiecza. A jednak mimo wszystkich niedoskonało´sci De imagine mundi wyra´znie od- cina si˛e od swych pierwowzorów z poprzednich stuleci i mo˙ze by´c traktowane jako pierwsza encyklopedia nowej epoki, zapowied´z nast˛epnych dzieł tego ty- pu, znacznie ju˙z dojrzalszych i doskonalszych w formie i tre´sci. Honoriusz daje bowiem obraz s´wiata zwarty i spójny, w sumie bardziej realistyczny ni˙z ten, któ- ry ukazywały dawne encyklopedie. Symbol i alegoria schodza˛ u Honoriusza na daleki plan, a i etymologia zajmuje stosunkowo mniej miejsca ni˙z u jego poprzed- ników. Korzystał te˙z z wi˛ekszej liczby z´ ródeł ni˙z oni. Biorac ˛ za´s pod uwag˛e cel popularyzacyjno-dydaktyczny, jakim kierował si˛e Honoriusz, trzeba przyzna´c mu niewatpliwy ˛ talent w tej dziedzinie. Dzieło ma jasna˛ kompozycj˛e, pisane jest sty- lem prostym, chwilami barwnym, mogło dotrze´c do najprostszych nawet duchem 18 Strona 20 i umysłem czytelników. A z˙ e tak było, s´wiadczy niesłychana wprost poczytno´sc´ dzieła: wielka liczba r˛ekopisów, tłumaczenia na j˛ezyki narodowe, wreszcie liczne s´lady jego lektury u pó´zniejszych autorów. Zupełnie odmiennego typu jest dzieło Hugona ze Sw. ´ Wiktora, urodzonego około 1096 roku zakonnika, teologa i wykładowcy w opactwie Sw. ´ Wiktora w Pa- ry˙zu, zmarłego tam˙ze w 1141 roku. Dzieło to, zatytułowane Didascalicon, czyli De studio legendi (O nauce czytania), jest wła´sciwie podr˛ecznikiem dla zakonni- ków, uczacym˛ ich, jak si˛e posługiwa´c wszystkimi cz˛es´ciami filozofii, aby dzi˛eki nim doj´sc´ do nauki najdoskonalszej – teologii. Zgodnie z zamierzeniami autora miało to by´c dzieło wykładajace ˛ szeroko po- j˛eta˛ sztuk˛e czytania, pierwszego stopnia na drodze do znacznie doskonalszej, zda- niem ówczesnych teologów, sztuki medytacji. Niewatpliwie ˛ i tu w jaki´s sposób wyra˙za si˛e jednak s´redniowieczny ideał encyklopedyczny, co chocia˙zby streszcza znane zdanie Hugona: „Ucz si˛e wszystkiego, pó´zniej zobaczysz, z˙ e nic nie oka˙ze si˛e zbyteczne.” A wi˛ec w pierwszych trzech ksi˛egach Hugo wykłada wszystkie nauki filozoficzne, stanowiace ˛ sc´ ludzka,˛ a w trzech nast˛epnych omawia prawidła ˛ madro´ ´ studiowania Pisma Swi˛etego. Niewatpliwie ˛ najcenniejsza w dziele Hugona jest jego klasyfikacja nauk, chy- ba po raz pierwszy tak starannie i systematycznie opracowana. Jest ona odpowie- dzia˛ na pojawiajac ˛ a˛ si˛e wła´snie wówczas potrzeb˛e usystematyzowania i uporzad- ˛ kowania nowej wiedzy. Hugo dokonuje tej systematyzacji, podkre´slajac ˛ wyra´znie dawna˛ hierarchi˛e nauk z teologia˛ na pierwszym miejscu, ale jednocze´snie wpro- wadza zgodnie z duchem epoki nowe umiej˛etno´sci, które dotad ˛ nie zajmowały oficjalnego miejsca w klasyfikacjach nauk. Dzieli on cało´sc´ wiedzy na teori˛e – dociekanie prawdy (składa si˛e ona z teologii, matematyki i fizyki); praktyk˛e – dziedzin˛e obyczajów; mechanik˛e – sztuk˛e na´sladowcza,˛ obejmujac ˛ a˛ umiej˛etno´sci konieczne człowiekowi do z˙ ycia (takie, jak np. rolnictwo, my´slistwo, tkactwo), oraz logik˛e, której zadaniem jest nauka poprawnego mówienia i rozumowania. Bardzo istotnym osiagni˛ ˛ eciem Hugona jest wprowadzenie do podziału filozofii sztuk mechanicznych jako w zasadzie równorz˛ednych cz˛es´ci. Trudno przeceni´c wpływ Didascaliconu na pó´zniejszych autorów. I chocia˙z krag˛ jego czytelników był chyba odmienny od kr˛egu czytelników typowych ency- klopedii XIII w., to jednak z pewno´scia˛ wszyscy autorzy tych encyklopedii mieli w r˛eku dzieło Hugona i korzystali z niego w mniejszym lub wi˛ekszym zakresie. W ko´ncu XII stulecia powstaje traktat encyklopedyczny zatytułowany De na- turis rerum (O istotach rzeczy). Autorem jego był Anglik Aleksander Neckam, mleczny brat Ryszarda Lwie Serce, pó´zniejszy uczony opat w Cirencester. To stosunkowo niewielkiej obj˛eto´sci dzieło jest wła´sciwie, zgodnie z wyra˙zonymi w prologu intencjami autora, traktatem moralnym, majacym ˛ wyprowadzi´c czy- telników „z ciemno´sci niewiedzy ku s´wiatłu wiecznemu”. Poczatkowe ˛ rozdziały 19