Strona 1 David Irving Goebbels - mózg Trzeciej Rzeszy Strona 2 Przedmowa do wydania polskiego O Goebbelsie napisano już wiele książek. Ta przetłumaczona obecnie, pióra Davida Irvinga, została napisana w zmienionej sytuacji badawczej. Od pierwszych lat dziewięćdziesiątych są dostępne prawie bez reszty świadectwa historyczne mówiące o tej postaci, w tym jego „Dzienniki" liczące ponad 70 tysięcy stron. Nie mają one sobie równych nie tylko pod względem objętości ale i bogactwa informacji, opublikowała je już w 18 opasłych tomach Elke Fröhlich z Instytutu Historii Najnowszej w Monachium. Nie dorównuje im „Dziennik Hansa Franka", zarządcy okupowanej Polski, opublikowany fragmentarycznie, mający poza tym inny charakter, jako że pomija sprawy intymne, osobiste. Batalia o dostęp do fragmentów, brakujących w znanych już 18 tomach, stoczona po udostępnieniu ich przez archiwa rosyjskie i o pierwszeństwo w ich opublikowaniu nie ma równych w świecie historyków, autor opisuje ją we wstępie. Czy będąc stroną czyni to obiektywnie, to już inna sprawa. Ostatni biograf Goebbelsa Ralf Reuth znał tylko 4 tomy „Dziennika", sięgające początku wojny z ZSRR. Irving nie tylko zna go w całości, ale także gruntowniej szperał i zgromadził—jak to ma w zwyczaju — zdumiewającą ilość wspomnień i relacji. Pozwoliła mu na to tak pozycja majątkowa, jak i umiejętność docierania do świadków opisywanych wydarzeń, ludzi z otoczenia Goebbelsa. Ich wiarygodność, zwłaszcza gdy pochodzą z grona propagandystów, dla których prawda i rzetelność informacji nie była cnotą, jest dla mnie mniejsza niż dla autora tej książki, poza tym jakby na równi traktuje on te zebrane tuż po wojnie, jak i te znacznie późniejsze, gdy tymczasem pamięć ludzka z wiekiem zawodzi. Pytanie jakie stawiłbym autorowi jako recenzent tej biografii byłoby następujące: czy Irving, dysponując tak bogatą ale specyficzną podstawą źródłową w postaci dokumentacji autobiograficznej i przekonany, że historia to dzieło wielkich jednostek, nie jest wszak pod presją poglądów swojego negatywnego bohatera. Negatywnego, bo jeżeli Hitler go fascynował i fascynuje, urzeka, przed czym ostrzegałem we wstępie do innej jego książki, to Goebbelsa — chociaż faktycznie uznany przezeń za mózg Trzeciej Rzeszy i za człowieka o najwyższej inteligencji — traktuje z dystansem, widzi w nim jakby złego ducha narodowego socjalizmu. Irving kilkakrotnie uprzedza czytelnika, że zachowuje krytycyzm wobec zapisków Goebbelsa. Dostrzega, że do przejęcia władzy przez nazistów, notował, licząc się z możliwością przejęcia „Dzienników" przez osoby niepowołane. Z biegiem czasu „Dziennik", mający utrwalić tak autora jak i chwałę Trzeciej Rzeszy, staje się dla autora źródłem zdradliwych informacji, Strona 3 PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO niepewnym, sporo w nim półprawd, a nawet nie brak blagowania. Autor weryfikuje więc zapiski, ale nie zawsze dostatecznie wnikliwie, zwłaszcza brakuje w książce spojrzenia szerszego od strony Himmlera i jego aparatu (poza Helldorfem prezydentem policji berlińskiej). Do 1933 r. kiedy sukcesy miłosne Goebbelsa mnożą się niewiarygodnie, Irving nie ustalił, ile z nich było wyimaginowanymi romansami czy wyrazem wishful thinking. Czyżby Goebbels z obawy o zarzut homoseksualizmu tak niepomiernie wyolbrzmiał swe powodzenie u kobiet? Czy raczej koloryzuje, aby dowieść obok pewności siebie jako zaufanego Hitlera i zdolności zawładnięcia umysłami Niemców, także umiejętności uwodzenia czy zniewalania kobiet? Odnoszę wrażenie, że niekiedy Irving stara się dyskontować niektóre zapiski dla obrony dotychczasowych, kontrowersyjnych poglądów. Ograniczę się tylko do jednego przykładu — odpowiedzialności za mord Żydów. Od dawna toczy się spór, czy Hitler wydał rozkaz ich eksterminacji. Irving należy do tych, którzy zaprzeczają temu. Jeżeli rolę Goebbelsa, jako spiritus movens zbrodniczych poczynań wobec Żydów, wykazuje jako bezsporną, przecież działał nawet wbrew Hitlerowi, kiedy wywołał ich pogrom, zwany Kristallnacht, to jednak był i jest skłonny redukować odpowiedzialność Hitlera. Prawie w tym samym czasie ukazały się wersja angielska publikowanej książki i studium Christiana Gerlacha, historyka młodszej generacji Die Wansee-Konferenz, das Schiksal der deutschen Juden und Hitlers politische Grundsatzentscheidung alle Juden Europas zu ermordern.* Obaj autorzy piszą o tym samym spotkaniu elity nazistowskiej u Hitlera 12 grudnia 1941 r, a więc w pierwotnym terminie słynnej Wansee-Konferenz, mającej zdecydować o Holokauście. Gerlach znajduje w „Dzienniku" Goebbelsa taki fragment wypowiedzi führera: „Odnośnie kwestii żydowskiej Führer jest zdecydowany postawić sprawę jasno. Przepowiedział Żydom, że jeżeli jeszcze raz wywołają wojnę światową, to doznają tym samym zagłady. To nie była żadna frazeologia. Wojna światowa oto już jest i zagłada Żydów musi się stać jej nieodzowną konsekwencją. Trzeba na tę sprawę spojrzeć bez sentymentalizmu. Nie jesteśmy tu po to, aby współczuć Żydom, lecz po to, aby współczuć jedynie narodowi niemieckiemu. Jeśli naród niemiecki podczas kampanii wschodniej znów złożył w ofierze 160000 poległych to sprawcy tego krwawego konfliktu będą musieli za to zapłacić życiem." Natomiast Irving korzystając z tego samego zapisu w „Dziennikach", nie wspomina ani słowem o tej groźbie. Odnotował w książce tylko fragment wypowiedzi Hitlera, dotyczący wypowiedzenia wojny Stanom Zjednoczonym. Ten wyraził przekonanie, że prędzej czy później i tak musiałby wypowiedzieć wojnę Amerykanom, uznał, że konflikt z tym mocarstwem jest mu na rękę, a impas w Rosji uznał za „nieunikniony przestój". W konsekwencji Irving nadal dowodzi, że Hitler nie podzielał skrajnego Strona 4 antysemityzmu, którego orędownikiem był także Goebbels. Ale 19 stycznia odnotowuje, że Hitler jest „bezwarunkowym zwolennikiem przyjętego jak najsłuszniej wobec nich *Żydów+ twardego kursu", a w lutym „ponownie * Werkstattgeschchte 18 (1997). Cytowane za Goebbels Tagebücher, cz. II s. 498-499, zapis z 13 XII 1941. Przedmowa do wydania polskiego wyraził swoją niezłomną wolę usunięcia Żydów z Europy, oczekiwał wyzbycia się sentymentalizmu, bowiem zasłużyli na los który ich czeka". Irving bezkrytycznie przyjmuje informację Lammersa, sekretarza Kancelarii Rzeszy, który nigdy nie był powiernikiem jego tajemnic, iż Hitler oświadczył mu, że kwestię żydowską odłożono do końca wojny, choć wiele podawanych przez niego faktów temu przeczy. W ogóle w książce można znaleźć więcej sprzecznych opinii co do intencji Hitlera wobec Żydów. Autor nie podejmuje ich analizy, nie wyjaśnia, stwierdza tylko, że na żadnej z ponad 70 tysięcy stronic „Dziennika" nie figuruje choćby najmniejsza wzmianka o wydaniu przez Hitlera „wyraźnego rozkazu wymordowania Żydów". W tym kontekście pominięcie fragmentu cytowanego przez Gerlacha jest znamienne, jest niepełnym odczytaniem określonych zapisów z 12 grudnia. Moim zdaniem cytowana przez Gerlacha wypowiedź do niewielkiej grupy działaczy NSDAP nie roztrzyga ostatecznie czy wydany został „wyraźny rozkaz". Jednak — moim zdaniem — wyraża ona co najmniej przyzwolenie na eksterminację Żydów. Nie stoi to w sprzeczności z późniejszą praktyką, że każda większa akcja w ramach „Endlösung der Judenfrage" musiała być z Hitlerem tak czy inaczej uzgodniona. Zdumiewa czytelnika, jak mało uwagi zajmuje w książce nasz kraj, Goebbels nieustannie powraca do polityki brytyjskiej, to jest partner pierwszoplanowy Niemiec, od którego zależą losy wojny i pokoju. Dopiero w marcu 1939 r. pojawia się w „Dziennikach" zapiska, iż przedmiotem konfliktu z Polską jest Gdańsk. Nie ma w książce śladu reakcji Goebbelsa na głośną mowę Józefa Becka w Sejmie (maj 1939), natomiast wzmiankuje się o niewiele znaczącym przemówieniu prezydenta Ignacego Mościckiego, wygłoszonym tuż przed wybuchem konfliktu zbrojnego. Czy od 1938 r., kiedy popadł w niełaskę Hitlera, był minimalnie i z opóźnieniem informowany o jego planach, w tym o sprawach polskich i kontaktach niemiecko-radzieckich, które doprowadziły do układu Hitlera ze Stalinem określanego w „Dziennikach" jako pakt z diabłem? Wcześniej był wraz ze swą wielodzietną rodziną, stawiany jako wzór partii, w dodatku jego żona Magda była ulubienicą „wodza"... Chęć rozwodu po zakochaniu się w czeskiej aktorce Lidzie Baarovej długotrwale podważyła jego pozycję w otoczeniu Hitlera i przerwała bliskie kontakty z nim. Jakże długo wątpił, czy dojdzie do wojny z Polską, a o decyzji ataku na nią dowiedział się dość przypadkowo od Strona 5 jednego z generałów 21 lipca, zaś o porozumieniu z ZSRR — w przeddzień wyjazdu Ribbentropa do Moskwy. O jakże frapującej kwestii jak manewrować propagandą po układzie ze Stalinem, jak przeorientować ją o 180°z antybolszewickiej na proradziecką, niewiele zapisał Goebbels w „Dziennikach" (kwestii bolszewizmu nie poruszać, ocieplać atmosferę, przemilczeć „oportunistyczny charakter układu"). Wpływ na to mogła mieć ostrożność w tak skomplikowanej sytuacji politycznej i ideologicznej, czy dezorientacja, jak i to, że każdy z ministrów działał ściśle w zakresie swej kompetencji, w pewnej izolacji, co typowe było dla systemów totalitarnych, zaś minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop był jego wrogiem nr 1. Hitler ujawniał swe plany szerszemu gronu współ- pracowników w ostatnim momencie. Interesująca wydaje się dyrektywa Goebbelsa, Strona 6 PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO aby informacje o starciach wybuchających tuż przed agresją między Polakami i Niemcami w naszym kraju dawać dopiero na drugiej stronie gazet, nie nagłaśniać. Także Katyń zajmuje w zapiskach mniej uwagi niż to faktycznie miało miejsce. Ujawnienie tego mordu NKWD było szansą Goebbelsa, aby Polaków zneutralizować wobec władz okupacyjnych, poróżnić mocarstwa alianckie, umocnić w społeczeństwie niemieckim postawę siły przez strach. Można było oczekiwać szerszego potraktowania tych spraw przez Irvinga. Nie poinformowano też Goebbelsa o przygotowaniu operacji na Danię i Norwegię, a o planach wobec ZSRR dowiedział się 20 marca 1941 r. Natomiast dobrze już znaną sprawę wojny totalnej i roli Goebbelsa podczas zamachu 20 lipca 1944 r. na Hitlera autor wzbogacił tym, co zawierały zapiski w „Dziennikach". Tak jak wszystkie inne, i ta książka Davida Irvinga dobrze się czyta, aczkolwiek historykom bardziej odpowiada większa analiza naukowa. Prof. dr hab. Czesław Madajczyk Warszawa, listopad 1998 Podziękowania Pisząc tę biografię, przez sześć lat z górą pozostawałem w złowieszczym cieniu doktora Josepha Goebbelsa. Po czterech latach trudnej i niewdzięcznej pracy, niezmiernie szczęśliwym zrządzeniem losu zostałem pierwszą — i jak dotychczas jedyną — osobą, która wykorzystała mikrofisze kompletnego, sporządzonego w latach 1944-1945 przez nazistów zespołu zawierającego wszystkie prywatne dzienniki i dokumenty Goebbelsa, powstałe w latach 1923-1945; służby specjalne Armii Czerwonej złożyły ów zbiór w moskiewskich tajnych archiwach państwowych.* Ponad dziewięćdziesiąt oryginalnych pojemników firmowych „Agfy", zawierających 1 600 szklanych płytek pokrytych materiałem światłoczułym, którego Goebbels, powodowany pragnieniem jak najlepszego zabezpieczenia swoich materiałów, polecił użyć do ich utrwalenia, spoczywało tam aż do marca 1992 r. Wtedy to odnalazła je dr Elke Fröhlich, znawczyni dzienników ministra propagandy Rzeszy. (W imieniu wszystkich historyków, których domeną jest ów okres dziejów, pragnę przekazać jej słowa uznania za trud, jaki włożyła w opracowanie tych druków). W czerwcu i lipcu tego samego roku również ja uzyskałem do nich dostęp, będąc, jak mniemam, pierwszą osobą, która rozplątała sznurki zawiązane w 1945 r. na kasetach z mikrofilmami. Dzięki pomocy dr. W. P. Tarasowa, dyrektora archiwów Federacji Rosyjskiej, oraz dr. W. M. Bondariewa, szefa dawnego Centralnego Archiwum Państwowego, otrzymałem bądź skopiowałem około pięciuset najważniejszych stronic, których brakowało w dziennikach Goebbelsa, w tym pierwszy ich tom (rozpoczęty w 1923 r.), fragmenty dotyczące pożaru Reichstagu (1933), puczu Röhma (1934), Strona 7 „kryształowej nocy" (1938), kilkumiesięcznego okresu przed wybuchem II wojny światowej oraz wielu innych wydarzeń ważnych dla historyków. Warunki panujące w moskiewskim archiwum, mieszczącym się przy ulicy Wyborskiej, stanowiły, co tu dużo mówić, nie lada wyzwanie dla badacza. W byłym ZSRR archiwa zakładano po to, by ściśle chroniły tajemnice. Nikomu nawet nie przemknęło przez myśl wydzielenie w nich pomieszczeń dla publiczności pragnącej uzyskać dostęp do zgromadzonych materiałów. W tym archiwum nie było żadnych czytników do mikrofilmów czy mikrofisz. W czasie mojej pierwszej tam wizyty, po uporczywych i na ogół daremnych wysiłkach odczytania 1600 kruchych szklanych płytek (na których skopiowano około 80 tys. stronic) za Archiwum Specjalne (Osobyj Archiw), obecnie Ośrodek Przechowywania Zbiorów Historyczno-Doku-mentalnych (Centr Chranienija Istoriko-Dokumientalnych Kolekcji), [przyp. red.) Strona 8 PODZIĘKOWANIA pomocą szkiełka powiększającego dwunastokrotnie, podarowałem Rosjanom uzyskany dzięki hojności „Sunday Times" nowoczesny czytnik wielofunkcyjny; wielki ów aparat odesłano jednak do Londynu, bez jednego słowa wyjaśnienia, w lipcu 1992 r., nazajutrz po moim powrocie z Rosji. To, co nastąpiło później, nie było już jednak tak zabawne. Wyjątki z dzienników przekazałem brytyjskiemu konsorcjum Times Newspapers Ltd. Gazeta „Sunday Times" opublikowała je jednocześnie z niemieckim „Der Spiegel" oraz innymi wielkimi światowymi pismami. Komplet materiałów przekazałem niemieckiemu Archiwum Federalnemu w Koblencji (Bundesarchiv) oraz archiwum w Mönchengladbach, rodzinnym mieście Goebbelsa. Gdy jednak prasa międzynarodowa celebrowała odzyskanie jego dzienników, uważanych tak długo za bezpowrotnie utracone, wielu moich rywali-histo-ryków wydało jakby okrzyk bólu. Została zraniona amour propre tych zawodowców, to zaś, co nastąpiło potem, zaiste przypominało epidemię owej szczególnej konfuzji. Oto „Sunday Times", mimo iż wydał pół miliona funtów na promocję dzienników, które miał publikować w odcinkach, wydrukował nazwisko osoby, od której je otrzymał, najmniejszą z dostępnych czcionek. „Der Spiegel" publikował dzienniki przez pięć tygodni w ogóle nie wymieniając tegoż nazwiska. Pewien uniwersytecki historyk berliński, przewodniczący zespołowi naukowców opracowujących w pocie czoła pozostałe tomy dzienników, podczas sympozjum w Stanach Zjednoczonych przedłożył obszerny referat o „najnowszym znalezisku". Również on nie wspomniał nazwiska dr Fröhlich, ich odkrywczym, której należą się wszelkie zasługi, ani mojego.1 Szefowie monachijskiego wydawnictwa Piper Verlag, które kilka tygodni później opublikowało skróconą, popularną wersję pozostałych dzienników Goebbelsa,2 utyskiwali przed kamerami niemieckiej telewizji, iż „jak na złość nie kto inny, tylko pan Irving" uzyskał dostęp do tych sensacyjnych, zaginionych przez długie lata dzienników. Nie wspomnieli oni również podczas owego programu informacyjnego, ani też później, na łamach wydanej przez swoją oficynę publikacji, że to nie kto inny, tylko ja, David Irving, dostarczyłem im bezpłatnie, w ostatniej chwili przed skierowaniem książki do druku, sto stron, które pozwoliły wypełnić luki drastycznie obniżające wartość dzieła. Jeszcze bardziej żenujące były poczynania niemieckiego Archiwum Federalnego, któremu przekazałem wiele dokumentów związanych z osobą Goebbelsa, w tym komplet materiałów przywiezionych z Moskwy. Działając na polecenie ministra spraw wewnętrznych, 1 lipca 1993 r. zakazano mi, bez uprzedzenia i na stałe, wstępu do tego archiwum — nastąpiło to dosłownie na dwie godziny przed zakończeniem moich Strona 9 Referat dr. Jurgena Michaela Schulza z Freie Universität Berlin, przygotowany na konferencję German Studies Association, 1992. Patrz „Newsletter" tego ostatniego ośrodka, t. XVII, nr 2, zima 1992, s. 34 i nast. R. G. Reuth (red.), Joseph Goebbels Tagebücher, t. 1-5, München-Zürich 1992. [zob. przypis 7 na s. 18 — przyp. red.] Podziękowania siedmioletnich badań nad Goebbelsem. Od Archiwum Federalnego kupiłem wcześniej sto fotografii, jednakże (również na polecenie ministra) odmówiono mi dostarczenia informacji towarzyszącej każdej z nich. Kiedy zwróciłem się do korporacji Transit-Film, instytucji dysponującej prawami autorskimi do produkcji filmowej z okresu Trzeciej Rzeszy, z prośbą o zdjęcia czołowych aktorów i aktorek, których nazwiska były w ten czy inny sposób związane z Goebbelsem, firma ta przezornie zapytała profesora Fredri-cha Kahlenberga, dyrektora Archiwum Federalnego, czy ewentualną odmowę udzielenia mi pomocy można uzasadnić jakimiś „specjalnymi względami" dotyczącymi mojej osoby! (Tak się szczęśliwie złożyło, że uzyskałem kopię listu w tej sprawie, jednakże nie dostarczono mi zdjęć.) Można się jedynie domyślać przyczyn takiego postępowania. W lipcu 1992 r. profesor Kahlenberg wyruszył pośpiesznie do Moskwy — było już jednak za późno, toteż nie zdołał odwieść Rosjan od udostępnienia mi stanowiących przedmiot jego pożądania mikrofisz z dziennikami. (Bo też i Rosjanie nie mieli ku temu zgoła żadnego powodu: w ZSRR ukazało się kilka przekładów moich książek, w tym również o działaniach morskich w Arktyce oraz o hitlerowskich badaniach nad bronią jądrową.) Archiwum Federalne uzasadniło decyzję pozbawienia mnie dostępu do swoich zasobów, decyzję, jakiej żadną miarą nie wydałoby inne archiwum, tym, że badania moje jakoby miałyby godzić w interesy Republiki Federalnej Niemiec. W efekcie nie zdołałem zweryfikować dokonanych przez moich kolegów po fachu, wątpliwych pod względem wierności, tłumaczeń pewnych kluczowych zapisów w rękopisach dzienników. Sporządziłem spis dwudziestu słów, które zamierzałem sprawdzić na oryginalnych negatywach; powołując się na polecenia przełożonych, dr Siegfried Buttner, zastępca dyrektora Archiwum Federalnego, nie pozwolił mi nawet na tę krótką kwerendę, która rozwiałaby wątpliwości. W następstwie takiego postępowania, niewątpliwie nie prze- widzianym przez rząd niemiecki, Archiwum Federalne musiało odesłać do Wielkiej Brytanii „kolekcję Irvinga", czyli pół tony mikrofilmów i dokumentów, które przekazałem tej instytucji w ciągu ostatnich trzydziestu lat, zastrzegając wolny dostęp do podarowanych materiałów. We wspomnianym zbiorze znajdują się oryginały papierów Adolfa Eichmanna, kopie obejmujących okres dwóch lat i zaginionych dzienników Heinricha Himmlera, dzienniki Erwina Rommla, Alfreda Jodła, Wilhelma Canarisa, Walthera Hewela oraz ogromna liczba innych dokumentów, dostępnych tylko tam. Strona 10 Spieszę tu dodać, że wszystkie inne archiwa potraktowały mnie życzliwie, zapewniając nieograniczony dostęp do wszystkich zbiorów — do czego przywykłem w czasie swojej 30-letniej pracy badawczej. Chciałbym serdecznie podziękować dr. Davidowi G. Marwellowi, dyrektorowi podlegającego Amerykanom Berlin Document Center, za udostępnienie mi 1446 kart dokumentów biograficznych najbliższych współpracowników Goebbelsa (ze zbiorów, które, podobnie jak zbiory moskiewskie oraz znajdujące się w byłej NRD, również chroni, prawem kaduka, aegis Archiwum Federalnego). Poprzednik dr. Marwella, nieżyjący już Richard Bauer, dostarczył mi zbiór dokumentów Strona 11 PODZIĘKOWANIA dotyczących Goebbelsa (sygnatura mojego mikrofilmu: DI-81).3 Życzliwości dr. Ulricha Cartariusa, zastępcy głównego archiwisty bońskiej Friedrich Ebert Stiftung, zarządzanej przez Socjaldemokratyczną Partię Niemiec (SPD), zawdzięczam dostęp do dziennika Viktora Lutzego (w latach 1934-1943 szef sztabu SA), który naukowiec ów obecnie opracowuje. Z podobną uprzejmością potraktował mnie Karl Hoffkes z Essen, udostępniając ze swoich prywatnych zbiorów dziennik Juliusa Streichera oraz jego dokumenty. Nowojorski Yivo Institute for Jewish Research pozwolił mi na wykorzystanie materiałów źródłowych z arcybogatego zespołu 215, zawierającego wspaniały zbiór oryginalnych akt niemieckiego Ministerstwa Propagandy, a także należące do samego Goebbelsa oprawne kartoteki wycinków prasowych. Czuję się również w obowiązku wspomnieć o moim włoskim wydawcy, oficynie Arnoldo Mondadori Editore, oraz jej starszym redaktorze, dr. Andrei Cane, który udostępnił mi, w celu przetłumaczenia, rękopis całego dziennika Goebbelsa z 1938 r. Przekład zabrał mi dwa lata, jednakże bez takiej „wprawki" żadną miarą nie potrafiłbym odczytać materiałów z moskiewskiego archiwum, co mi się przecież ostatecznie udało. Chciałbym też, korzystając z okazji, złożyć podziękowania mojemu przyjacielowi, a zarazem rywalowi, dr. Georgowi Reu-thowi, autorowi wcześniejszej biografii Goebbelsa, za bezinteresowne przekazanie mi kopii pamiętników Horsta Wessela, jak również obszernych fragmentów dzienników Goebbelsa z 1944 r., które uzupełniłem materiałami z Moskwy oraz z innych źródeł. W innych niemieckich archiwach potraktowano mnie zgoła inaczej niż w Koblencji. Dr Holder, szef Federalnego Urzędu Statystycznego (Statistisches Bundesamt) w Wiesbaden, przekazał mi niezmiernie ważne dane dotyczące przemieszczeń ludności żydowskiej na obszarze Berlina. Od dwóch pracowników archiwum w Mönchengladbach (Lamersa i Kunerta) otrzymałem kilkanaście szkolnych fotografii dziewcząt, przyjaciółek Goebbelsa (reprodukcje zamieściłem w tej książce). Winien jestem również podziękowania Tadeuszowi Dudzie z Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie za zreprodukowanie dla mnie zdjęć z pamiętnika Horsta Wessela, znajdującego się w zbiorach tej placówki. Dr Werner Johe z hamburskiego Forschungsstelle für die Geschichte des Nationalsozialismus udostępnił mi wypisy z dzienników gauleitera Alberta Krebsa. Karl Heinz Roth z hamburskiej Stiftung für Sozialgeschichte udzielił mi pomocy w precyzyjnym datowaniu pewnych wydarzeń z 1934 r. Krajowe Archiwum Dolnej Saksonii (Niedersächsisches Staatsarchiv) w Wolfenbüttel udostępniło mi dokumenty Leopolda Gutterera (chcę również dodać, iż przygotowując materiały do tej książki miałem honor rozmawiać kilkakrotnie z dr. Guttererem, obecnie liczącym sobie ponad 90 lat). Jestem wdzięczny także Zentrales Staatsarchiv w Poczdamie Strona 12 (wówczas znajdowało się ono w komunistycznych Niemczech) za udostępnienie mi papierów Eu-gena Hadamowskiego, Josepha i Magdy Goebbelsów oraz Ministerstwa Propagandy Większość tych mikrofilmów można zamówić w firmie Microform Academic Publishers Ltd., Main Street, East Ardsley, Wakefield, West Yorkshire WF3 2AT, Wielka Brytania. Podziękowania Rzeszy; większość tych zespołów (np. tekę 765, zawierającą listy Goebbelsa do przyjaciół walczących na froncie) przeglądał poprzednio, w 1958 r., dr Helmut Heiber. W dramatycznym okresie poprzedzającym wydarzenia z listopada 1989 r. pracownik tego archiwum, dr Kessler, zezwolił mi na nieograniczony dostęp do zbiorów, mimo że czasy niezbyt sprzyjały pracy badawczej. Obecnie wszystkie te materiały znalazły się w gestii mniej liberalnego Archiwum Federalnego. Aczkolwiek każdy biograf Goebbelsa wiele zawdzięcza dr. Helmutowi Heiberowi, który pierwszy przetarł ścieżki do poczdamskich dokumentów, sądzę, iż wybaczy mi on nie-wykorzystnie doskonałych skądinąd, wydanych przezeń tomów przemówień Goebbelsa. Rzecz w tym, że to, co stanowiło o doniosłości tych przemówień — złowrogo brzmiące słowa cytowane w raportach akredytowanych w Niemczech dyplomatów brytyjskich oraz z innych państw — usuwano z wersji publikowanych w prasie codziennej. Te oraz inne ważne dokumenty udostępniło mi londyńskie Public Record Office, pożyteczną pomocą służyła zaś w tym wypadku Susanna Scott-Gall. Institut fur Zeitgeschichte (IfZ) w Monachium udostępnił mi bibliotekę i archiwa, w tym teki zawierające wycinki prasowe dotyczące nazistowskich osobistości. Również jednak w tym wypadku spotkałem się z zaborczością, z nader nieprzyjemnym „terytorializmem", kiedy instytucja ta postanowiła utrzymać swój całkowity monopol na nie publikowane dotychczas fragmenty dzienników Goebbelsa. Nim znalazłem się w Moskwie, poprosiłem IfZ (prowadząc tam kwerendę w 1992 r.) o udostępnienie mi dzienników Goebbelsa z lat 1939 i 1944. 13 maja dyrektor IfZ udzielił mi odmowy na piśmie, twierdząc między innymi, że jego instytucja ściśle i bez wyjątków przestrzega praktyki nieudostępniania „osobom z zewnątrz" swoich kolekcji znajdujących się w trakcie opracowywania. Właśnie to skłoniło mnie — ukończenie bowiem tej biografii byłoby nie do pomyślenia bez znajomości owych tomów — do podróży do Moskwy, gdy dowiedziałem się, iż w tamtejszym tajnym archiwum państwowym złożono ich oryginalne mikrofisze. Właśnie w stolicy Rosji udostępniono mi (co stanowiło niewątpliwy cios dla IfZ) nie tylko tomy obejmujące lata 1939 i 1944, lecz ich cały komplet z lat 1923-1945. Nim to jednak nastąpiło, monachijski instytut, po- wodowany niewątpliwie pragnieniem odsunięcia mnie raz na zawsze od dokumentów Goebbelsa, 3 lipca 1992 r. Strona 13 wysłał pośpiesznie do Moskwy faks zawierający oskarżenie (kierownictwo IfZ wykazało się jednak honorem, odwołując te zarzuty kilka tygodni później),4 jakobym wykradał dokumenty z rosyjskich archiwów. Cóż za brudne metody: nie powstydziłby się ich zapewne sam Goebbels. Na tym jednak nie koniec. Po kilku dniach, na wiadomość, że „Sunday Times" zamierza opublikować moje moskiewskie znaleziska, ten sam instytut, działając z niesłychanym wręcz pośpiechem (w innych okolicznościach byłby on ze wszech miar chwalebny), udostępnił redakcji bulwarowej .Süddeutsche Zeitung" z 22 VII 1992. Strona 14 PODZIĘKOWANIA gazety brytyjskiej „Daily Mail" dokumenty, których odmówił mi dwa miesiące wcześniej. Ale, jak to mówią, nosił wilk razy kilka... Żaden z dziennikarzy tej gazety, która wypłaciła 20000 funtów zaliczki za przewidywany rewelacyjny materiał, jak również żaden z wynajętych przez nią historyków nie zdołał odczytać notorycznie niewyraźnego pisma ministra propagandy Rzeszy. Po dwóch dniach redakcja tej gazety, w bezsilnej wściekłości, zmuszona była odwołać druk dzienników. Materiałami źródłowymi do tej biografii nie były naturalnie wyłącznie dzienniki Goebbelsa. Czuję się w obowiązku (kolejność, w jakiej wyliczam nazwiska osób oraz nazwy instytucji, nie ma w tym wypadku żadnego szczególnego znaczenia) podziękować dr. Andrzejowi Suchcitzowi z Instytutu Polskiego i Muzeum generała Sikorskiego (IPiMS) w Londynie za udzielenie mi nieocenionej pomocy przy ustalaniu genezy doniosłego tajnego przemówienia (wygłoszonego przez Goebbelsa we wrześniu 1942 r.), a dotyczącego „ostatecznego rozwiązania" kwestii żydowskiej. Jestem również winien wyrazy wdzięczności George Arents Library przy University of Syracuse, USA, N.Y., za pomoc w dotarciu do dokumentów Dorothy Thompson, jak też Geoffreyowi Wexlerowi, archiwiście działu informacji naukowej State Historical Society w stanie Wisconsin, za udostępnienie spuścizny dokumentarnej Louisa P. Lochnera (kilka kopii dokumentów z tego zbioru znajduje się także we Franklin D. Roosevelt Library w Hyde Park, N.Y.). Pragnę też złożyć podziękowania tej ostatniej bibliotece za udostępnienie mi innych kolekcji, w tym zespołu papierów Williama B. Donovana oraz dokumentów z sejfu prezydenta Roosevelta. Więcej dokumentów Donovana uzyskałem w US Army Military History Institute w Carlisle, Pensylwania. Dr G. Arlettaz ze szwajcarskiego Archiwum Związkowego, dr Sven Welander z archiwum Ligi Narodów w genewskiej siedzibie ONZ oraz Didier Grange, pracownik miejskiego archiwum w Genewie, udostępnili mi cenne materiały oraz fotografie wykonane podczas „dyplomatycznej" wizyty Goebbelsa w tym mieście w 1933 r. W Niemczech nieocenionej pomocy udzielili mi pracownicy norymberskiego Archiwum Krajowego, w którym złożono raporty z przesłuchań czołowych urzędników nazistowskiego Ministerstwa Propagandy i innych resortów (z niektórymi z nich miałem okazję zapoznać się również w National Archives w Waszyngtonie; zatrudnieni tam dwaj moi przyjaciele, John Taylor i Robert Wolfe, służyli mi życzliwymi i fachowymi poradami, jak to zresztą czynią od bardzo wielu lat). Dr Howard B. Gotlieb, dyrektor Mugar Memorial Library przy uniwersytecie w Bostonie, zwrócił moją uwagę na znajdującą się w tej placówce kolekcję dokumentów byłej berlińskiej dziennikarki, Belli Fromm. Margaret Petersen oraz młodsza archiwistka Marilyn B. Kann z Hoover Library w kalifornijskim Stanford University umożliwiły mi Strona 15 dostęp do cennej pozycji: oryginalnych dzienników Goebbelsa, jak również dokumentów Daniela Lernera i Juliusa Epsteina, dotyczących kroków politycznych służących celom wojennym. Seeley Mudd Library przy Princeton University udostępniła mi swoją cenną kolekcję Adolfa Hitlera, choć, ku mojemu ubolewaniu, dyrekcja tej Podziękowania biblioteki nie otrzymała pozwolenia na ujawnienie mi tek z papierami Allena Dullesa, zawierających dokumenty dotyczące osoby Goebbelsa oraz spisku na życie Hitlera, zorganizowanego w lipcu 1944 r. Bernard R. Crystal z Butler Library przy Columbia University, N.Y., odkrył w kolekcji H. R. Knickerbockera kilkanaście dokumentów związanych z Goebbelsem. Dr Jay W. Baird z Miami University w Ohio udostępnił mi swój poufny zapis dotyczący osoby Wernera Naumanna, z którym w latach 1969 i 1970 przeprowadził wiele długich rozmów. Rękopis ten znajduje się obecnie w IfZ, który uniemożliwia swobodny do niego dostęp mimo pozwolenia udzielonego przez p. Bairda. Nieżyjąca już Freifrau [baronowa] Marianne von Weizsäcker udostępniła mi wówczas jeszcze nie opublikowane dzienniki i listy męża (później wydał je Leonidas Hill). Również nieżyjąca Freda Rössler, z domu Freiin [baronówna] von Fircks, udzieliła mi obszernych informacji o swoim zamordowanym mężu, Karlu Hankem, jak również dostarczyła kopie jego listów i inne materiały. Charles E. Snyder, major USAF w stanie spoczynku, przekazał mi zestaw bezcennych wręcz, oryginalnych odbitek wzruszających fotografii przedstawiających rodzinę Goebbelsa, które zamieściłem w książce. Podobnie jak w mojej Wojnie Hitlera (Londyn 1991, pol. wyd. Warszawa 1997), kolorowe zdjęcia pochodzą z unikatowej kolekcji nie opublikowanych wizerunków obiektywu przybocznego fotografa Hitlera, Waltera Frentza, któremu pragnę tą drogą złożyć podziękowania za przekazanie mi oryginalnych klisz. Pozostałe zdjęcia pochodzą z amerykańskich National Archives. Ja sam wykonałem około 40 tys. reprodukcji z zachwycającej kolekcji fotografii, utrwalonych na szklanych płytkach przez pracowników laboratorium Heinricha Hoffmanna — dostarczyli mi je Leif Rosas, Annette Castendyk (córka Anki Stalherm) oraz Irene Prange, która przekazała mi również wczesną korespondencję Goebbelsa z Anką. Wśród osób, z którymi miałem szczęście rozmawiać, byli najbliżsi współpracownicy i członkowie personelu Hitlera: Christa Schroeder, Nicolaus von Below, Gerhard Engel, Karl-Jesco von Puttkamer, Helmut Sündermann, Heinz Lorenz, Albert Speer, jak również Immanuel Schäffer — wszyscy oni już zmarli; oraz Traudl Junge, Otto Günsche, Günter d'Alquen, Leni Riefenstahl — zaprezentowała mi swój materiał filmowy nakręcony w Trzeciej Rzeszy — i Lida Baarova (obecnie Lida Lundwall). Thomasowi Harlanowi jestem winien słowa wdzięczności za udzielenie mi informacji o swojej matce, nieżyjącej już Hilde Körber, Reinhardowi Spitziemu zaś i nieżyjącemu już kapitanowi Strona 16 Herbertowi Friedrichsowi za anegdoty o Goebbelsie i jego żonie Magdzie. Gerta von Radinger (wdowa po Alwinie Broderze Albrechcie) wspominała w rozmowach ze mną Magdę Goebbels, udostępniła mi także kopie listów, jakie pisał do Magdy jej mąż, oraz własną korespondencję z Magdą. Od Richarda Tedora otrzymałem kopie zbioru niełatwych do odszukania artykułów i przemówień Goebbelsa. Dr K. Frank Korf przekazał mi uzupełniające informacje dotyczące jego papierów znajdujących się w Hoover Library. Fritz Tobias przekazał mi ze swoich archiwów ważne dokumenty dotyczące procesu podpalacza Reichstagu, jak również własne notatki z wywiadów, jakie przeprowadził z dawno Strona 17 PODZIĘKOWANIA już zmarłymi świadkami tamtego wydarzenia. Izraelski researcher, Doron Arazi, udzielał mi wielokrotnie pomocnych wskazówek na temat materiałów złożonych w niemieckich archiwach. Ulrich Schlie przypomniał mi, iż gdzieś w archiwach niemieckiego MSZ spoczywają doniosłej wagi notatki Goebbelsa dotyczące polityki zagranicznej. Dr Helge Knudsen korespondowała ze mną w 1975 r. na temat domniemanej autentyczności „dzienników" Rudolfa Semlera, które przygotowywała do publikacji już w 1947 r. Ja sam prowadziłem natomiast korespondencję z Willim Kramerem, zastępcą Goebbelsa w Reichspropagandaleitung (RPA), Gunterem Kaufmännern, szefem placówki RPA w Wiedniu, Wilhelmem Ohlenbuschem, kierownikiem wydziału propagandy w „rządzie" Generalnej Guberni. Wolf Rüdiger Hess oraz jego matka Ilse Hess udostępnili mi, na prawach wyłączności, prywatne papiery Rudolfa Hessa, znajdujące się w Hindelang, a zawierające między innymi korespondencję z Goebbelsem. Nieżyjący już dr Hans-Otto Meissner rozmawiał ze mną o pani Ello Quandt oraz innych osobach z otoczenia Magdy Goebbels, z którymi przeprowadzał wywiady, wykorzystane następnie w wydanej przez niego w 1950 r. jej biografii. Peter Hoffmann oraz William Kings- dorf, profesorowie historii montrealskiego uniwersytetu McGill, recenzowali rozdział z tej książki dotyczący „Walkirii", natomiast lady Diana Mosley fragmenty odnoszące się do jej spotkań z Goebbelsem. Robin Denniston, któremu od ponad dwudziestu lat zawdzięczam tyle dobrego, przeczytał książkę w maszynopisie. Podsunął mi pewne sugestie, jak również w wielu wypadkach przekonał, bym złagodził swoje krytyczne opinie. David Irving Londyn 1994 Prolog: Piętno Kaina Czy los naznacza nasz intelekt złem, niczym niezatartym piętnem Kaina, jeszcze przed narodzinami; czy też umysł, z chwilą przyjścia człowieka na świat, przypomina czystą, nie zapisaną kartę? Niektóre zasadnicze, naturalne instynkty powstają w głębi płatów mózgowych. Wiemy o tym na pewno. Popęd rozrodczy, instynkt przetrwania i zabijania; wszystkie one są częścią mechanizmu, jakim jest ludzki organizm, tak jak wychwyt stanowi część mechanizmu zegara. Ale jak jest z cechami subtelniejszej natury, które (przynajmniej tak sądzimy) odróżniają nas od zwierząt; umiejętnością przekonywania, przewodzenia innym, oszukiwania? Ujmując rzecz krótko: czy noworodek zdoła uniknąć przeznaczenia, wszczepionego w jego mózg? Czy wszyscy podlegamy regułom loterii genetycznej? Oto mikroskopijny wirus powoduje, iż ktoś komponuje dziewięć symfonii, gdzie indziej zaś nadmiar dopaminy w organizmie skłania jakiegoś nieszczęśnika do słuchania podszeptów diabła — do końca życia, któremu najpewniej położy kres zadzierzgnięty stryczek? Strona 18 Jednakże każdy może w pewnej mierze kształtować swój los, sploty nerwowe nie są bowiem wyłącznie nośnikiem informacji i wrażeń zmysłowych. Każdy z nas może, jeśli tylko zechce, kształcić umysł i przez doskonalenie go perfekcyjnie podporządkować mięśnie poleceniom przekazywanym przez układ nerwowy; każdy z nas może również swobodnie decydować, nad czym powinien panować intelektualnie. W fałdach płata czołowego mózgu znajduje się ośrodek mowy, z której pomocą nakazujemy innym ludziom nienawidzić, maszerować, tańczyć, umierać. Nadto człowiek potrafi warunkować czynności umysłu. To fakt, mówiąc obrazowo, jesteśmy tym, co jemy. Jednakże nasz umysł jest czymś więcej aniżeli tylko pokarmem przetworzonym w wyniku przemiany materii, jego stan zależy bowiem od tego, w jakiej mierze ćwiczymy i kultywujemy intelekt. Opery, arcydzieła sztuki i poezji, pokrętne poczucie dumy lub upokorzenia płynące z przynależności narodowej; to wszystko tkwi w zakodowanej postaci, znajduje się w strukturach komórek mózgowych. W ten oto sposób powstają różnice między ludźmi. Mózg ludzki pozostaje od niepamiętnych czasów tajemniczym i cudownym tworem natury. Chirurdzy otwierali czaszki powodowani nadzieją zgłębienia jego sekretów. Starożytni Grecy, Rzymianie i średniowieczni Arabowie trepanowali je, żeby zbadać wnętrze. W 1945 r. służby medyczne armii amerykańskiej poddały badaniu mózg Benito Mussoliniego (podobnie postąpiono z mózgiem dr. Roberta Leya), wcześniej zaś Strona 19 WRÓG LUDZKOŚCI Rosjanie — mózg Lenina. Żaden jednak specjalista nie zdołał jak dotąd wytłumaczyć, dlaczego w mózgu rodzi się zło. Mózg, o którym piszę, zamarł pewnego wieczoru w maju 1945 r. Oto i on, przebity kulą kalibru 6,35 mm; szczątki jego posiadacza spoczywają w zniszczonym ogrodzie rządowego budynku w Berlinie. Obok zniekształconych żarem zwłok mężczyzny leży na ziemi spalony trup kobiety; metalowe spinki wysunęły się spośród na wpół zwęglonych, niegdyś blond włosów. W pobliżu, upozowani do fotografii, stanęli w niedbałej pozie: rosyjski podpułkownik, dwóch majorów oraz kilku cywilów. Jest 2 maja 1945 r., godzina 17.00, wspomniany zaś przed chwilą budynek to Kancelaria Rzeszy nieżyjącego już Adolfa Hitlera. Ów podpułkownik to Iwan I. Klimienko, oficer polityczny, dowódca oddziału „Smierszu" (radziecki kontrwywiad wojskowy) w 79 korpusie strzelców. Przyprowadzili go tutaj Wilhelm Lange, kucharz w Kancelarii Rzeszy, oraz Karl Schneider, kierownik garaży. Zaczęło padać. Ludzie Klimienki przekładają szczątki dwojga osób na duże, obite czerwoną skórą i zdobne w złocenia drzwi, pochodzące z gmachu. Podnoszą poczerniały od ognia pistolet typu Walther, który leżał pod ciałem mężczyzny, inny pistolet znaleziony opodal, złotą odznakę partyjną, złotą grawerowaną papierośnicę i inne drobiazgi. Wszystkie one posłużą do identyfikacji zwłok.1 ' Klimienko odjeżdża dżipem do głównej kwatery „Smierszu", założonej w dawnym więzieniu w Plótzensee. Nazajutrz powraca do Kancelarii Rzeszy, nadal licząc na odnalezienie fuhrera. Odnalazł jednak tylko zwłoki sześciorga dzieci, odziane w ładne błękitne nocne koszulki i piżamki. Odsyła zwłoki do Plótzensee wraz z ciałem jakiegoś, tęgiej postury, oficera niemieckich sił lądowych, zmarłego, jak się wydaje, również samobójczą śmiercią. Rosjanie przywieźli do Plótzensee wszystkich gości pięciogwiazdkowego hotelu „Continental", w tym handlarza tekstyliami, kapelana oraz sanitariusza, po czym zażądali od nich identyfikacji ciał.2 Jeśli nawet wysokie czoło, charakterystyczny „łaciński" profil twarzy, zbyt szerokie usta i nadmiernie duża czaszka nie wystarczą do rozpo- znania, wszelkie wątpliwości rozprasza stalowa szyna z dwoma przypominającymi pierścienie zaciskami, obejmującymi mięśnie łydki, oraz zwęglone rzemyki, dzięki którym Dokumenty radzieckie dotyczące identyfikacji szczątków Goebbelsa i jego żony opublikował L. Be żytnie nski w książce Der Tod von Adolf Hitler (München-Berlin 1982), s. 48 i nast., oraz 97 i nast. Radziecki lekarz wojskowy, podpułkownik Graszow, stwierdził, iż przyczyną zgonu dzieci Goebbelsa była „obecność we krwi toksycznej kraboksyhemoglobiny", nie wspomniał jednak ani słowem o otworach od pocisków na czaszkach ich rodziców; należy tu jednak zaznaczyć, że KGB, z przyczyn politycznych, zakazało wspominać o samobójczym strzale Hitlera w głowę. Strona 20 Relacja Paula Schmidta, w: Amstgericht Berlin-Zehlendorf, 21 X 1955 (Institut für Zeitgeschichte *odtąd IfZ] F82, papiery Heibera); również relacja Williama Henninga na łamach „Hamburger Freie Presse", 5 XI 1947. Prolog: Piętno Kaina szyna wciąż przylega do prawej nogi. Zdeformowana stopa tej kończyny jest skurczona i przypomina łapkę zdechłego kurczęcia. Oto co pozostało z doktora Josepha Goebbelsa, geniusza zła, którego dar wymowy przekonał naród niemiecki do prowadzenia wojny totalnej oraz wytrwania — aż do końca. Niemcy kładą ciała na płachty brezentu i wynoszą je na zewnątrz; następnie ciężarówka Armii Czerwonej przewozi je około 10 km na północny wschód od Berlina, gdzie Rosjanie dysponują instrumentarium do autopsji. Oficerowie radzieccy przyprowadzają profesora Wernera Haasego, jednego z przybocznych lekarzy Hitlera, oraz Fritzschego, wysokiego urzędnika w Ministerstwie Propagandy; polecają im obejrzeć ciała.3 Haase rozpoznaje je bezbłędnie, Fritzsche jeszcze się waha, widząc jednak zdeformowaną stopę, również potwierdza tożsamość zwłok. „Sprawdźcie złotą odznakę partyjną" — radzi Rosjanom. Oczyszczona z sadzy i brudu odznaka ujawnia numer 8762: jest to numer legitymacji Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej. „Tak, to na pewno Goebbels" — mówi Fritzsche.4 Dr Goebbels, jedynie w postaci doczesnych szczątków, pojawi się publicznie jeszcze tylko raz. Kilka dni później GPU, rosyjska tajna policja, wzywa Hansa Fritzschego do swojej siedziby we Friedrichshagen, w południowo-wschodnim Berlinie, żeby pokazać mu notatnik, częściowo zasłonięty metalową płytką. Fritzsche rozpoznaje charakter pisma Goebbelsa, mówi, że chciałby rzucić okiem na cały notatnik. Oficer GPU odsuwa płytkę, ukazuje się czerwona skóra oprawy. „W piwnicach Reichstagu znaleźliśmy dwadzieścia takich notatników, są w nich zapiski datowane do roku 1941" — mówi. Rosjanie organizują jeszcze jedną identyfikację. W dniu Zielonych Świątek, w lasku opodal Friedrichshagen, pokazują zwłoki całej rodziny Goebbelsów (tym razem ciała spoczywają w drewnianych trumnach) osobistemu detektywowi ministra propagandy, 40-letniemu oficerowi Feldpolizei, Eckoldowi. Ów bez wahania identyfikuje szczątki byłego przełożonego.5 Wśród rzeczy osobistych odnalezionych przy zwłokach była złota papierośnica z gra-werunkiem: „Adolf Hitler" i datą „29 X 34". Na ów dzień przypadały urodziny Paula Josepha Goebbelsa. Zakwilił on pierwszy raz 29 października 1897 r. w domu przy