Strona 1 Joanne Harris Pięć ćwiartek pomarańczy Przełożyła Hanna Pasierska Mojemu dziadkowi Georges'owi Payen, który tam był. Strona 2 Podziękowania Szczere dzięki wszystkim, którzy opowiedzieli się po mojej stronie podczas serii zbrojnych utarczek, jakie złożyły się na niniejszą książkę. Kevinowi i Anoushce za obsługę armat, moim rodzicom i bratu za wsparcie i aprowizację; Serafinie, Walecznej Księżniczce, za obronę posterunku; Jennifer Luithlen za politykę zagraniczną; Howardowi Morhaimowi za pokonanie Normanów; dziękuję również mojemu wydawcy Jennifer Hershey i ciężkiej artylerii z Morrow; mojemu chorążemu Louise Page oraz Christo-pherowi za to, że przy mnie wytrwał. Strona 3 Część pierwsza DZIEDZICTWO Strona 4 1 Kiedy matka umarła, zostawiła farmę mojemu bratu Cassisowi, fortunę w postaci piwniczki z winem mojej siostrze Reine-Claude, a mnie, najmłodszej, album i dwulitrowy słój zawierający jedną czarną truflę Perigord, wielką jak piłka do tenisa, zanurzoną w oleju słonecznikowym, która gdy odkorkować słój, nadal roztacza bogaty, wilgotny aromat dna lasu. Trudno to nazwać równym podziałem bogactw, lecz matka była niczym jedna z sił natury: rozdzielała względy według własnego uznania, kierując się niepojętą, dziwaczną logiką. A jak zawsze powtarzał Cassis, to ja byłam jej ulubienicą. Choć nie mogę powiedzieć, by okazała to choć raz za swego życia. Nawet gdyby była łagodna z natury, nie miałaby wielu okazji, by okazać pobłażliwość. Jej mąż zginął na wojnie i sama musiała prowadzić gospodarstwo. Strona 5 Zamiast osłodzić wdowieństwo, uprzykrzaliśmy jej życie naszymi hałaśliwymi zabawami, bójkami, kłótniami. Kiedy chorowaliśmy, dbała o nas z niechętną czułością, jak gdyby rachując w myślach, ile ją będzie kosztować, jeśli przeżyjemy. Miłość, jaką nam okazywała, przybierała najbardziej pospolite formy: garnków i patelni od smażenia dżemu zostawionych do wylizania, garści poziomek zerwanych z zaniedbanej rabatki za grządkami warzyw i przyniesionych bez uśmiechu w chustce. Cassis pełnił w rodzinie funkcję mężczyzny; okazywała mu mniej nawet łagodności niż reszcie. Reinette przyciągała spojrzenia już jako dziecko, a matka była dość próżna, by cieszyć się z tego zainteresowania. Ja stanowiłam tylko jedną więcej gębę do wyżywienia, nie będąc drugim synem, który pomógłby przy gospodarstwie, i z pewnością nie grzesząc urodą. Zawsze to ja się jej sprzeciwiałam i przysparzałam kłopotów, a odkąd umarł ojciec, stałam się ponura i zuchwała. Chuda i ciemnowłosa jak matka, o długich jak u niej niezgrabnych rękach i płaskich stopach oraz szerokich ustach, musiałam jej bardzo przypominać ją samą, bo spoglądając na mnie, często zaciskała usta z czymś na kształt fatalizmu, stoickiego pogodzenia się z Strona 6 losem. Jak gdyby przewidywała, że to ja, a nie Cassis ani Reine-Claude, przeniosę jej wspomnienia w przyszłość. Jak gdyby wolała stosowniejsze naczynie. Być może dlatego zostawiła mi album - pozbawiony wartości, pomijając uwagi i przemyślenia utrwalone drobnym pismem na marginesach obok przepisów, wycinków z gazet i receptur na ziołowe medykamenty. Właściwie nie był to dziennik. W albumie prawie zupełnie nie ma dat, zachowanej kolejności. Ułożone jak popadnie luźne kartki zszyto drobnymi, obsesyjnymi ściegami - niektóre cienkie jak łuska cebuli, inne z kawałków tektury przyciętych tak, żeby się zmieściły wewnątrz zniszczonych skórzanych okładek. Matka upamiętniała wydarzenia ze swego życia za pomocą przepisów, dań wymyślonych przez siebie albo nowych wersji znanych od dawna, lubianych potraw. Wyrażała poprzez gotowanie tęsknotę i radość; tylko w przyrządzaniu i podawaniu jedzenia znajdowały ujście jej twórcze zdolności. Pierwsza strona dziennika została poświęcona śmierci ojca - wstążkę jego Legii Honorowej przymocowała grubą warstwą kleju poniżej zamazanej fotografii oraz starannie zanotowanego przepisu na naleśniki z mąki gryczanej - i nosi piętno ponurego poczucia humoru matki. Pod Strona 7 zdjęciem zapisała czerwonym ołówkiem: Pamiętać - wykopać bulwy topinambura. Ha! Ha! W innych miejscach bywa bardziej elokwentna, pełno tam jednak skrótów i tajemniczych aluzji. Pamiętam niektóre ze wspomnianych zdarzeń: część z nich została nagięta, tak by odpowiadały potrzebom chwili. Inne wydają się kompletnym zmyśleniem, kłamstwem, nieprawdopodobieństwem. W wielu miejscach natrafiłam na akapity zapisane drobnym charakterem w języku, którego nie znam. Ini tnawini inoti ?i?i???i?i. Inecch dziecwieponi. Einini seznioni goteni nicejwie. Niekiedy pojedyncze, pozornie przypadkowe słowo ciągnie się w poprzek strony lub na marginesie. Na jednej kartce napis huśtawka niebieskim atramentem, na innej gaulteria, łajdak, ozdoba pomarańczową kredką. Na jeszcze innej coś, co być może jest wierszem, choć nigdy nie widziałam, by matka czytała cokolwiek prócz książki kucharskiej: Ta słodycz zaczerpnięta niczym jasny owoc Strona 8 śliwka brzoskwinia morela arbuz być może z mojego wnętrza ta słodycz Jest w tym wierszu coś dziwnego, co mnie zaskakuje i niepokoi. Że ta twardo stąpająca po ziemi, prozaiczna kobieta mogła w chwilach prywatności żywić podobne myśli. Wydawała się bowiem zamknięta w sobie - przed nami, przed całym światem - tak bardzo, że uważałam ją za niezdolną do łagodności. Nigdy nie widziałam, by płakała. Rzadko się uśmiechała, a i to tylko w kuchni, mając na wyciągnięcie ręki najrozmaitsze smaki. Cicho i bezdźwięcznie mamrotała do siebie (jak sądziłam), wyliczając nazwy ziół i przypraw -cynamon, tymianek, mięta, kolendra, szafran, bazylia, lubczyk - nieustanny, monotonny komentarz. Sprawdzić, czy płyta się nagrzała. Musi być właściwa temperatura. Za zimna płyta, naleśnik będzie gliniasty. Za Strona 9 gorąca płyta, masło się spali, nadymi, placek się pokruszy. Później zrozumiałam, że próbowała mnie uczyć. Słuchałam, bo w naszych kuchennych seminariach widziałam jedyny sposób, by zyskać nieco aprobaty w jej oczach, i ponieważ każda prawdziwa wojna wymaga niekiedy rozejmu. Matka najbardziej lubiła wiejskie przepisy ze swojej rodzinnej Bretanii; gryczane naleśniki jedliśmy ze wszystkim, far breton i kouign amann, i galette bretonne, którą sprzedawaliśmy w Angers w dole rzeki razem z kozim serem, kiełbasą i owocami. Zawsze uważała, że to Cassis powinien dostać gospodarstwo. Tymczasem brat wyjechał pierwszy - obojętny i wyzywający - do Paryża, zrywając wszelkie kontakty; przysyłał tylko kartkę świąteczną w każde Boże Narodzenie, a kiedy matka umarła trzydzieści lat później, zaniedbane gospodarstwo nad brzegiem Loary nic go nie obchodziło. Kupiłam je od niego za własne oszczędności, mój wdowi grosz, i zapłaciłam niemało. Był to jednak uczciwy interes, a i Cassis cieszył się wówczas, że go zrobił. Rozumiał, że farma powinna pozostać w rodzinie. Teraz oczywiście wszystko się zmieniło. Cassis sam ma syna. Chłopak poślubił Laurę Dessanges, tę, która Strona 10 pisze o gotowaniu, i otworzył razem z nią restaurację w Angers. Aux Delices Dessanges. Spotkałam go parę razy przed śmiercią Cassisa. Nie podobał mi się. Ciemnowłosy i pretensjonalny, już zaczynał tyć podobnie jak ojciec, choć wciąż jeszcze był przystojny i wiedział o tym. Dwoił się i troił, pragnąc mi się przypodobać; nazywał mnie „Mamie"; podsuwał krzesło, nalegał, żebym zajęła najwygodniejsze miejsce, robił kawę, słodził i dolewał śmietanki, pytał o moje zdrowie, przypochlebiał się tak i siak, aż się niedobrze robiło. Cassis, mający wówczas koło sześćdziesiątki, opuchnięty od choroby wieńcowej, która go miała w końcu zabić, przyglądał się temu z ledwie skrywaną dumą. Mój syn. Spójrz, jaki z niego wspaniały mężczyzna. Jakiego masz miłego, troskliwego bratanka. Dał mu na imię Yannick po naszym ojcu, ale nie lubiłam chłopaka z tego powodu ani trochę bardziej. To jedna z rzeczy, które wzięłam po matce: niechęć do konwenansów, fałszywej poufałości. Nie lubię, kiedy mnie ludzie dotykają albo się do mnie wdzięczą. Nie rozumiem, czemu miałabym kogoś darzyć uczuciem z powodu więzów krwi. Albo z powodu krwi przelanej kiedyś w przeszłości i tajemnicy, którą ukrywaliśmy wspólnie tak długo. Strona 11 Tak, tak. Nie myślcie, że nie pamiętam. Nie zapomniałam ani na chwilę, choć inni tak bardzo się starali. Cassis szorujący pisuary przed swym paryskim barem. Reinette sprzedająca bilety w kinie porno na placu Pigalle i obwąchująca każdego kolejnego mężczyznę niczym zabłąkany pies. Tyle jej przyszło ze szminek i jedwabnych pończoch. W Les Laveuses była królową dożynek, ślicznotką, największą pięknością we wsi. Na Montmartrze wszystkie kobiety wyglądają tak samo. Biedna Reinette. Wiem, co sobie myślicie. Chcecie, żebym wreszcie zaczęła. Tylko ta jedna historia z dawnych czasów was teraz obchodzi; jedyna nić w zetlałym sztandarze, która wciąż jeszcze przyciąga wzrok. Chcecie usłyszeć o Tomasie Leibnizu. Żeby uporządkować, zaklasyfikować, zamknąć tę opowieść. No cóż, to nie takie łatwe. Jak w albumie mojej matki, strony nie są ułożone po kolei. Początku brakuje, a koniec rozłazi się niczym skraj nieobrębionej spódnicy. Jestem już stara - wszystko tutaj starzeje się tak szybko; pewnie z winy powietrza - i robię wszystko po swojemu. Poza tym musicie zrozumieć tyle rzeczy. Dlaczego moja matka zrobiła to, co zrobiła. Strona 12 Dlaczego tak długo ukrywaliśmy prawdę. I czemu zgodziłam się opowiedzieć teraz tę historię obcym; ludziom, którzy wierzą, że czyjeś życie można zmieścić na dwóch stronach niedzielnego dodatku, zamknąć w kilku fotografiach, w krótkiej notce, cytacie z Dostojewskiego. A potem przewrócić stronę. Nie tym razem. Zapiszą każde słowo. Nie mogę ich naturalnie zmusić, żeby wszystko wydrukowali, ale, Bóg mi świadkiem, będą słuchać. Zmuszę ich do tego. Strona 13 2 Nazywam się Framboise Dartigen. Urodziłam się tutaj, w wiosce Les Laveuses, niecałych piętnaście kilometrów od Angers, nad Loarą. W czerwcu przyszłego roku skończę sześćdziesiąt pięć lat - pomarszczona i zżółkła od słońca jak suszona morela. Mam dwie córki: Pistache, zamężną z bankierem z Rennes, i Noisette, która przeniosła się do Kanady w osiemdziesiątym piątym i pisze do mnie raz na pół roku, oraz dwoje wnuków. Noszę żałobę po zmarłym dwadzieścia lat temu mężu. Pod jego nazwiskiem wróciłam w tajemnicy do rodzinnej wsi, by odkupić gospodarstwo mojej matki - od dawna opuszczone, zrujnowane przez ogień i żywioły. Tutaj jestem Francoise Simon, la veuve Simon, i nikomu nie przyszłoby do głowy łączyć mnie z rodziną Dartigen, która wyjechała po tamtych okropnych wydarzeniach. Nie wiem, dlaczego to musiała być ta farma, ta wieś. Może po prostu jestem uparta. Co było, to było. Tutaj jest moje miejsce. Lata z Herve wydają mi się teraz niemal pozbawione zdarzeń, jak te spłach-cie spokojnej wody, na Strona 14 jakie natrafia się czasem na morzu podczas sztormu - chwila oczekiwania, zapomnienia. Chociaż nigdy naprawdę nie zapomniałam Les Laveuses. Ani na moment. Jakaś część mnie zawsze tam żyła. Trzeba było przeszło roku pracy, zanim do domu można się było wprowadzić. Zamieszkałam w skrzydle wychodzącym na południe, gdzie ocalał chociaż dach, i podczas gdy robotnicy kładli dachówkę, pracowałam w sadzie - czy raczej tym, co z niego zostało - przycinając, formując i ściągając z drzew ogromne wieńce żarłocznej jemioły. Matka namiętnie kochała wszelkie owoce z wyjątkiem pomarańczy, których nie pozwalała przynosić do domu. Każdemu z nas, pozornie dla kaprysu, nadała imię pochodzące od owocu i przepisu - Cassis od pulchnego placka z czarnych porzeczek, Framboise od likieru z malin i Reinette od śliwy renklody rosnącej przy południowej ścianie, której owoce zwisające w kiściach niczym winogrona w pełni lata roiły się od os. Był czas, że mieliśmy ponad setkę drzew - jabłoni, grusz, śliw, wiśni i pigwowców, nie wspominając o malinach i całych zagonach truskawek, agrestu, porzeczek. Ich owoce suszyliśmy, chowaliśmy do piwnicy, przerabialiśmy na dżemy i likiery oraz wspaniałe, wielkie jak koło u wozu Strona 15 tarty z pate brisee, creme pdtissiere i marcepanem. W mojej pamięci do dziś zachowały się tamte zapachy, barwy, nazwy. Matka troszczyła się o swoje drzewa niczym o ukochane dzieci. By je uchronić od mrozu, rozstawialiśmy garnki z żarem, w których paliliśmy opałem zebranym dla siebie na zimę. Każdej wiosny wkopywaliśmy całe taczki obornika wokół każdego pnia. A w lecie, żeby odstraszć ptaki, przywiązywaliśmy na końcach gałęzi paski srebrnego papieru, które drżały i łopotały na wietrze, gwizdawki ze sznurka naciągniętego mocno na pustych cynowych puszkach, wydające dziwny, przerażający ptaki dźwięk, i wirujące szaleńczo wiatraczki z kolorowego papieru. Przystrojony sad wyglądał, jakby karnawał nadszedł w samym środku lata. I każde drzewo miało własne imię. BelleYvonne, mówiła matka, mijając sękatą gruszę. Rosę d'Aquitaine Beurre du Roi Henn. Jej głos w takich razach stawał się łagodny, prawie rozmarzony. Nie wiedziałam, czy mówi do mnie, czy do siebie samej. Konferencja Williamsa. Ghislaine de Penthievre. Ta słodycz. Dzisiaj w sadzie zostało niespełna dwadzieścia drzew, Strona 16 na moje potrzeby to wystarczy. Szczególnym powodzeniem cieszy się mój likier z wiśni, choć wstyd mi trochę, bo nie mogę sobie przypomnieć, jak matka nazywała drzewo, które je rodzi. Cały sekret polega na tym, żeby nie usuwać pestek. Owoce i cukier układa się warstwami w szklanym słoju o szerokiej szyjce, zalewając każdą warstwę alkoholem (kirsz jest najlepszy, ale można użyć wódki albo nawet armaniaku). Potem trzeba dopełnić alkoholem i czekać. Co miesiąc ostrożnie obracać słój, żeby cukier się rozpuścił. Po trzech latach alkohol wypłucze z owoców kolor, nabierając ciemnoczerwonej barwy. Przeniknie do wnętrza pestek i ukrytych w nich maleńkich migdałów, od czego nabierze goryczy niosącej wspomnienie minionych jesieni. Należy go podawać w maleńkich kieliszkach z łyżeczką, żeby można było wyłowić wiśnię i trzymać ją w ustach, aż zmacerowany owoc rozpuści się pod językiem. Potem można nadgryźć pestkę, by uwolnić zamknięty w niej alkohol, i obracać długo końcem języka niczym pojedynczy paciorek różańca. Można próbować sobie przypomnieć czas, kiedy dojrzewała - tamto lato, tamtą gorącą jesień, kiedy studnia wyschła, gdy przybiliśmy w oknach siatki przeciw osom; czas miniony, utracony, odnaleziony znowu w twardym sercu owocu... Strona 17 Wiem. Wiem. Pora wreszcie przejść do rzeczy. Ale to jest równie ważne jak cała reszta: sposób opowiadania i czas, jaki zabiera opowieść... Pięćdziesiąt pięć lat przeszło, nim ją zaczęłam. Więc pozwólcie przynajmniej, że będę mówić po swojemu. Kiedy wróciłam do Les Laveuses, byłam prawie pewna, że nikt mnie nie rozpozna. Ale mimo to otwarcie, niemal wyzywająco, pokazywałam się we wsi. Jeśli ktoś mnie poznał, jeśli zdołał odnaleźć w mojej twarzy rysy naszej matki, chciałam się o tym dowiedzieć od razu. Chciałam wiedzieć, na czym stoję. Chodziłam nad Loarę każdego dnia i siadałam na płaskich kamieniach, gdzie Cassis i ja łowiliśmy liny. Stawałam na pniu, który pozostał po Posterunku Obserwacyjnym. Niektórych spośród Stojących Kamieni już nie ma, ale wciąż jeszcze można zobaczyć kołki, gdzie wieszaliśmy nasze trofea, girlandy i wstążki oraz łeb Starej Mateczki, kiedy ją wreszcie złowiłam. Poszłam do sklepiku z tytoniem Brassauda (prowadzi go teraz jego syn, ale starszy pan wciąż żyje, a oczy ma jak dawniej czarne, złośliwe i bystre), do kawiarni Raphaela, na pocztę, gdzie kierowniczką jest Strona 18 Ginette Hourias. Poszłam nawet pod pomnik. Na jednej stronie osiemnaście nazwisk żołnierzy z naszej wsi zabitych na wojnie, poniżej napisu Morts pour la patrie. Zauważyłam, że nazwisko mojego ojca wymazano, została nierówna plama między Dariusem G. i Fenouilem J.-P. Po drugiej stronie mosiężna tablica z dziesięcioma nazwiskami wyrytymi większą czcionką. Nie muszę ich czytać. Znam je na pamięć. Udałam jednak zainteresowanie, wiedząc, że na pewno ktoś mi opowie tę historię, być może pokaże miejsce pod zachodnim murem kościoła Świętego Benedykta, wyjaśni, że co roku odbywa się specjalne nabożeństwo ku ich czci, a nazwiska odczytuje się u stóp pomnika i składa pod nim kwiaty... Zastanawiałam się, czy to zniosę. Zastanawiałam się, czy odgadną prawdę z mojej twarzy. Martin Dupre. Jean-Marie Dupre. Colette Gaudin. Phi-lippe Hourias. Henn Lemaitre. Julien Lanicen. Arthur Lecoz. Agnes Petit. Francois Ramondin. Augustę Truriand. Tak wielu ludzi wciąż pamięta. Tak wielu ludzi noszących te same nazwiska, mających podobne twarze. Rodziny zostały tutaj; Houriasowie, Lanicenowie, Strona 19 Ramondinowie, Dupre. Po sześćdziesięciu latach wciąż pamiętają, młodzi ćwiczeni przez starszych w rytualnej nienawiści. Przez jakiś czas budziłam pewne zainteresowanie. Ciekawość. I jeszcze ten dom. Opuszczony, odkąd ona z niego wyjechała - ta kobieta, Dartigen, nie pamiętam wszystkich szczegółów, madame, ale mój ojciec - mój wuj... Dlaczego kupiłam to właśnie gospodarstwo, pytali. Przecież to wypalona ruina. Drzewa, których nie ścięto, spróchniały od chorób i porosły jemiołą. Studnia jest zacementowana, pełna kamieni i gruzu. Ja jednak pamiętałam farmę zadbaną, prosperującą i pełną krzątaniny; konie, kozy, kurczęta, króliki... Lubiłam myśleć, że być może te dzikie, kicające na polu od północy są potomkami naszych; niekiedy dostrzegałam białą łatę wśród brązowego futerka. Żeby zadowolić ciekawskich, wymyśliłam sobie dzieciństwo na farmie w Bretanii. Ziemia jest tu tania, wyjaśniałam. Zachowywałam się pokornie, przepraszająco. Niektórzy ze starszych patrzyli na mnie koso, myśląc być może, że gospodarstwo powinno na zawsze zostać opuszczone - ku przestrodze. Ubierałam się na czarno i ukrywałam włosy pod szalem. Widzicie, byłam stara od samego początku. Strona 20 Mimo to upłynęło sporo czasu, zanim mnie zaakceptowano. Ludzie byli uprzejmi, ale niewylewni, a ponieważ z natury nie jestem towarzyska - matka nazywała to gbu-rowatością - tacy pozostali. Nie chodziłam do kościoła. Wiem, co musieli sobie myśleć, ale nie mogłam się zmusić. Może przemawiała przeze mnie arogancja albo coś na kształt bezczelności - tej samej, która kazała matce nadać nam imiona raczej od owoców niż świętych Kościoła... Dopiero kiedy otwarłam sklep, uznano mnie za swoją. Zaczęło się od sklepiku, chociaż od początku zamierzałam rozwinąć interes. Po trzech latach od przyjazdu pieniądze Herve niemal się skończyły. Dom nadawał się już do życia, chociaż ziemia wciąż nie przynosiła właściwie żadnych plonów: tuzin drzew, grządka warzyw, dwie karłowate kozy i kilka kur i kaczek - było jasne, że minie trochę czasu, zanim zdołam się utrzymać z gospodarstwa. Zaczęłam piec ciasta na sprzedaż - miejscowe briosze i pain d'epices, ale też niektóre z bretońskich specjałów mojej matki: crepes dentelle, tarty owocowe i sables, biszkopty, chleb orzechowy, chrupki cynamonowe... Z początku