PAUZANIASZ W�DR�WKA PO HELLADZIE KSI�GI I, II, III i VII EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL MAIL TO: [email protected] MMIII� WYKAZ STOSOWANYCH W PRZYPISACH SKR�T�W J.G. Frazer Pausanias�s Description of Greece. Translated with a Commentary by J. G. Frazer. T. VI. London 1913 R. Graves Robert Graves. Mity greckie. Warszawa 1967 P. Grimal Pierre Grimal. Dictionnaire de la mythologie Grecque et Romaine. Paris 1958 Hitzig- Bl�mner Pausaniae Greciae descriptio. Commentarium addiderunt Herman Hitzig et Hugo Bl�mner. Berolini 1896 � 1910 MEA Ma�a encyklopedia kultury �wiata antycznego. Warszawa 1966 E. Meyer Pausanias. Beschreibung Griechenlands. Neu �bersetzt und mit einer Einleitung und erkl�renden Anmerkungen versehen von Ernst Meyer. Z�rich 1954 RE Artyku�y z Pauly-Wissowa. Realencyclop�die der classischen Alterumswissenschaft. Stuttgart Roscher Ausf�hrliches Lexikon der griechischen und r�mischen Mythologie. Hrsg. von W. H. Roscher KSI�GA PIERWSZA Rozdzia� I 1 Z ca�ego l�du sta�ego Hellady w kierunku wysp Cyklad i Morza Egejskiego najdalej wysuni�ty jest Sunion1, przyl�dek ziemi attyckiej. Gdy za� podp�yniesz pod sam przyl�dek, uka�e ci si� port i �wi�tynia Ateny Sunias2 [tj. Suniadzkiej] na jego szczycie. P�yn�c dalej naprz�d, ujrzysz Laurion3. Tam Ate�czycy Przypisy archeologiczne oznaczone zosta�y na ko�cu zapisu inicja�ami (B.F.) ich Autorki. 1 Sunion, skalisty przyl�dek po�wi�cony by� kultowi Ateny i Posejdona. Najstarsz� wzmiank� literack� o nim jako miejscu �wi�tym spotykamy u Homera (Od. III 278). Tu Ate�czycy umie�cili wygnanych Eginet�w (Herod. VI 90). W czasie wojny peloponeskiej (413 � 412 p.n.e.) ufortyfikowali go dla zabezpieczenia dowozu �ywno�ci morzem do Aten (Tuk. VIII 4, por. VII 28). Antygonos Gonatas zaj�� go ze swymi wojskami. Ate�czycy odzyskali w r. 229 p.n.e. z inicjatywy Aratosa (Pauz. II 8, 6). 2 Na szczycie ufortyfikowanej akropoli Sunion sta�a �wi�tynia Posejdona, natomiast �wi�tynia Ateny Sunias le�a�a nieco ni�ej, po p�nocno-wschodniej stronie okr�gu Posejdona. Ze �wi�tyni Posejdona, wzniesionej w latach 444�440, zachowa�o si� czterna�cie kolumn doryckich oraz fragmenty p�askorze�b z przedstawieniem Czyn�w Tezeusza, Gigantomachii i Centauromachii. By� to peripteros 6x13 kolumn z miejscowego, gruboziarnistego marmuru. �wi�tynia Ateny mia�a dwa okresy budowy. W VI wieku zbudowano �wi�tyni� w typie zwyk�ego ojkosu, bez kolumnowego przedsionka. W latach 460�450 dodano do tego ojkosu jo�skie podcienia kolumnowe na froncie i z po�udniowego boku �wi�tyni oraz ustawiono cztery kolumny jo�skie w celi. Zachowa�y si� fragmenty jo�skiej architektury tej �wi�tyni. Po p�nocno -wschodniej stronie �wi�tyni Ateny sta�a trzecia malutka �wi�tynia archaiczna z w. VI p.n.e., kt�ra mia�a �ciany z suszonej ceg�y na kamiennym cokole oraz dwie doryckie kolumny w przedsionku. Zachowa�y si� w niej dolne partie muru i fragmenty kapiteli doryckich. Dotychczas nie ustalono, komu ta �wi�ty�ka by�a po�wi�cona. W zatoce Sunion odbywa�y si� tzw. Ma�e Panatenaje, obejmuj�ce zawody �eglarskie (fig. 1). B.F. 3 Te kopalnie stanowi�y w swoim czasie bogactwo Aten (zob. Herod. VII 144; Ksenof. Vect. V 25), gdy� Hellada uboga by�a w metale. Kopalnie srebra (i z�ota) znajdowa�y si� ponadto jeszcze na wyspie Sifnos, jednej z Cyklad (Herod. III 57). mieli ongi� kopalnie srebra. Ujrzysz tak�e nie zamieszkan�, niewielk� wysepk�, zwan� wysp� Patrokla. Nazwa st�d, �e na niej wzni�s� obwarowania i wbi� palisad� Patroklos4, kt�ry podp�yn�� tam jako admira� na tr�jrz�dowcach egipskich, wys�anych przez Ptolemeusza5, syna Ptolemeusza, a wnuka Lagosa, na pomoc Ate�czykom, gdy Antygon, syn Demetriosa, pustoszy� kraj6 wpad�szy z wojskiem, a znowu od strony morza blokowa� go za pomoc� okr�t�w. 2 Pireus ongi� by� tylko demem7, ale jeszcze nie by� portem morskim,, zanim Temistokles nie obj�� rz�d�w nad Atenami8. Mianowicie, portem Aten by� wtedy Faleron. Tam najmniejsza jest odleg�o�� morza od miasta. Z niego podobno odp�yn�� Menesteus9 z flot� do Troi, a jeszcze przed nim Tezeusz, aby da� Minosowi zado��uczynienie za �mier� Androgeosa10. Dopiero gdy Temistokles obj�� w�adz�, zarz�dzi�, aby Pireus sta� si� portem Aten. Uzna� go bowiem za bardziej dogodny dla �eglarzy ze wzgl�du na jego po�o�enie i ze wzgl�du na to, �e ma trzy przystanie11 zamiast jednej, jak� posiada� Faleron. W Pireusie s� doki dla okr�t�w jeszcze obecnie. Niedaleko od najwi�kszego portu by� grobowiec Temistoklesa. M�wi�12, �e Ate�czycy po�a�owali swego post�powania wzgl�dem Temistoklesa i �e jakoby 4 W r. 265 p.n.e. 5 Ptolemeusz II, Filadelfos. O tej pomocy jego dla Aten m�wi jeszcze Pauzaniasz w I 7,3. 6 Oko�o r. 267�263 p.n.e.; o zniszczeniu Aten przez Antygona Gonatasa m�wi jeszcze Pauzaniasz w I 30,4. 7 ..�.. (demoj) by�y prastarymi gminami wiejskimi, o pewnej niezale�no�ci gospodarczej i politycznej. 8 Temistokles zosta� archontem eponimem, tj. nadaj�cym nazw� rokowi swych rz�d�w, na r. 493/2 p.n.e. 9 Menesteus, syn Peteosa, por�wnywany przez Homera z Nestorem pod wzgl�dem znajomo�ci taktyki wojennej (Iliada II 546, 552), potyka� si� na czele 50 okr�t�w ate�skich z Sarpedonem i Glaukosem (Iliada XII 331). 10 Androgeos, syn kr�la krete�skiego, Minosa. O jego �mierci m�wi Pauzaniasz I 27,10. 11 Te trzy przystanie to: Kantaros, tj. w�a�ciwy Pireus, przy tym przysta� handlowa; Zea i Munichia, przystanie wojenne. 12 Tuk. I 138. krewni po pogrzebie zabrali jego ko�ci z Magnezji13. W ka�dym razie synowie Temistoklesa, powr�ciwszy do Aten, ufundowali mu tablic� w Partenonie, na kt�rej jest przedstawiony sam Temistokles. 3 Najbardziej godny obejrzenia w Pireusie jest okr�g �wi�ty Ateny i Zeusa14. Obydwa pos�gi s� z br�zu. Zeus ma ber�o i Nike, Atena w��czni�15. Tutaj tak�e Arkezylaos16 wymalowa� Leostenesa i jego syn�w. Owego mianowicie Leostenesa, kt�ry stoj�c na czele Ate�czyk�w i w og�le wszystkich Hellen�w dwukrotnie pokona� Macedo�czyk�w na polu bitwy: raz w Beocji, powt�rnie za� niedaleko Termopil. Zadawszy kl�sk� zamkn�� ich w Lamii17, po�o�onej naprzeciw Ojty. Jest tak�e w Pireusie d�ugi portyk. Mie�ci� si� w nim targ dla mieszka�c�w nadbrze�a. Mieszka�cy dzielnic po�o�onych dalej od portu � mieli inny. Na ty�ach portyku zbudowanego tu� nad morzem18 sta�y pos�gi Zeusa i Demosu19, dzie�a Leocharesa20. Bezpo�rednio nad morzem Konon21 wzni�s� 13 Magnezja, miasto w Azji Mn., nad rzek� Meandrem, na po�udnie od Efezu, dok�d Temistokles zosta� zes�any wyrokiem s�ynnego s�du skorupkowego. 14 Epitet czczonego tu Zeusa brzmia� Soter, tj. Zbawiciel, jako ten, kt�ry ocali� od floty sparta�skiej. 15 Oba pos�gi wystawili Ate�czycy, w okr�gu Ateny i Zeusa, z wdzi�czno�ci za zwyci�stwo Konona nad flot� sparta�sk� ko�o Knidos w r. 394 p.n.e. Pliniusz (W.A. XXXIV 74) przypisuje ich autorstwo Kefizodotowi Starszemu, zob. Pauz. I, przyp. 131. Marmurowa kopia rzymska Zeusa znajduje si� w kolekcji Blundell Hali, kopia g�owy Ateny w muzeum w Neapolu. S.F. 16 Arkezylaos, malarz grecki z ko�ca IV w. p.n.e., wspomniany przez Pliniusza (N.h. XXXV 146). Prawdopodobnie ten sam, o kt�rym wspomina Pauzaniasz. 17 �ami�, w Tesalii. Bitwa wspomniana tutaj przypada na r. 323 p.n.e. O Leostenesie m�wi jeszcze Pauz. w I 25,5. 18 Port handlowy Pireus tzw. Kantaros by� otoczony od wschodu i p�nocy pi�cioma le��cymi ko�o siebie portykami, z kt�rych pozosta�y zaledwie dostrzegalne zarysy. Mie�ci�y si� w nich: bazar zw, dejgma, rynek � agora, magazyn zbo�owy � alfitopolis. Tzw. Wielki Portyk � Makra Stoa, o kt�rym m�wi Tukidydes (VIII 90), �e przylega� bezpo�rednio do fortyfikacji, by� wysuni�ty najdalej na p�noc. B.F. 19 Personifikacje Demosu w rze�bie s� znane sztuce helle�skiej. W Atenach by�y rze�ba Lisona przedstawiaj�ca Lud (Pauz. I 3,5) oraz malowid�o Eufranora (Pauz. I 3,3), Parrazjos wykona� malowid�o przedstawiaj�ce Lud ate�ski (Plin. N.h. XXXV 69). W Sparcie by� wielki pos�g Ludu Spartiat�w (Pauz. III 2,10). Lud nie tylko personifikowano, lecz deifikowano; miewa� kap�an�w, �wi�tynie, o�tarze. 20 Leochares by�, obok Praksytelesa, najwybitniejszym przedstawicielem attyckiej szko�y rze�biarskiej w IV w. p.n.e. W oryginale zachowa�y si� tylko fragmenty fryzu Mauzoleum w Halikarnasie (Plin. N.h. XXXVI 30). Pauzaniasz przypisuje mu pos�g Apollona Patroos na agorze w Atenach (I 3,4); dwa pos�gi Zeusa: przed Par przybytek Afrodyty, pokonawszy tr�jrz�dowce lacedemo�skie w pobli�u Knidos22, po�o�onego na p�wyspie Karii. Afrodyty za� dlatego, �e Knidyjczycy szczeg�ln� czci� otaczaj� Afrodyt� i wznosz� jej przybytki. Najstarszy z nich to przybytek Afrodyty Doritis [tj. Dobrotliwie Darz�cej], p�niejszy ode� to przybytek Afrodyty Akraja [tj. Szczytowej], najnowszy za� � tej Afrodyty, kt�r� wi�kszo�� nazywa Knidyjsk�, a sami Knidyjczycy Afrodyt� Euploja23 [tj. �askaw� w Podr�y]. 4 Maj� Ate�czycy jeszcze inne porty: Jeden w Munichii ze �wi�tyni� Artemidy Munichijskiej. Drugi w Faleronie, o kt�rym ju� poprzednio wspomnia�em. Do niego nale�y �wi�ty�ka Demetry. Tam r�wnie� jest �wi�tynia Ateny Skiras24, nieco dalej Zeusa, oraz o�tarze bog�w zwanych Agnostoj, tj. [Nieznanymi]25, tak�e tenonem na Akropolu (I 24,4) oraz w Pireusie (zob. tekst); ponadto pos�g macedo�skiej rodziny kr�lewskiej wykonany dla Filipiejonu w Olimpu (V 17,4). Pliniusz przypisuje mu ponadto pos�g Ganimedesa porywanego przez or�a, pos�g Apollona Anadumenos oraz pankratiasty Autolikosa (N.h. XXXIV 79), zob. Pauz. I 18,3. W zakresie sztuki portretowej wykonal br�zowy pos�g Izokratesa dla Eleuzys (kopia popiersia w Villa Albani w Rzymie). Leocharesowi przypisuje si� pos�gi: Apollona belwederskiego oraz tzw. Diany wersalskiej. B.F. 21 Ko� on, syn Tymoteosa, s�ynny admira� ate�ski, fanatyczny rzecznik hegemonii morskiej Aten, zaci�ty wr�g Lacedemonu; w walce z nim nie zawaha� si� szuka� pomocy u Pers�w. Urodzony nie wcze�niej ni� po r. 444 p.n.e. Strateg dwukrotny w czasie wojny peloponeskiej, mianowicie w 414/13, 406/405. Pom�g� finansowo i wojskowo Atenom odbudowa� mury Pireusu, kt�rych budow� zainicjowa� Temistokles, a Lacedemo�czycy z ko�cem wojny peloponeskiej zburzyli w 404 r. Zostaty odbudowane przez Ateny w 10 lat p�niej. Fortyfikacje Pireusu ostatecznie zniszczy� Sulla. Obw�d tych fortyfikacyj, wed�ug Tukidydesa, wynosi� 60 stadi�w, tj. 10 644 m; D�ugie Mury wiod�ce do Aten � 40 stadi�w. Ate�czycy wznie�li mu pos�gi. Jego gr�b znajduje si� pod Atenami. Pauzaniasz wspomina o nim cz�sto (I 24,3; I 29,15; III 9,2; VI 3,16; VIII 52,4). 22 W sierpniu r. 394 pokona� flot� lacedemo�sk� w sile 85 okr�t�w pod dow�dztwem Pejsandrosa, maj�c razem z dow�dc� perskim, Farnabazosem, 90 okr�t�w. 23 Pierwsz� �wi�tyni� Afrodyty Euploja, tj. �askawej w Podr�y, wzni�s� w Pireusie Temistokles w pobli�u brzegu zatoki portowej; nie jest zachowana. Opodal Konon po r. 393 p.n.e. zbudowa� drug� �wi�tyni�, te� nie zachowan�. Od niej nazwano Afrodizjonem �lady bramy flankowanej przez dwie wie�e, odkopanej w murach Konona. B.F. 24 Fundatorem jej by� Skiros (Pauz. I 36,4). W czasie Oschofori�w dwu m�odzieniaszk�w nios�cych ki�cie winogron bieg�o z przybytku Dionizosa do przybytku Ateny Skiras w Faleronie. Rodzice m�odzieniaszk�w musieli �y� oboje. 25 W Olimpii te� by� o�tarz po�wi�cony bogu Nieznanemu (Pauz. 14, 8). heros�w26 oraz syn�w Tezeusza, a nawet samego Falerosa27. Ate�czycy twierdz�, �e ten w�a�nie Faleros pop�yn�� z Jazonem do Kolchidy. Ma r�wnie� sw�j o�tarz Androgeos, syn Minosa, a nazywa si� ten o�tarz tylko o�tarzem Herosa. �e jest to w�a�ciwie o�tarz Androgeosa, wiedz� tylko ci, kt�rym le�y na sercu dok�adniej od innych zna� dzieje ojczyste. 5 St�d w odleg�o�ci dwudziestu stadi�w jest przyl�dek Kolias. Gdy flota Med�w, tj. Pers�w, uleg�a zniszczeniu, fale morskie zanios�y na� szcz�tki ich okr�t�w28. Tam jest pos�g Afrodyty Koliadzkiej29, a tak�e bogi�, kt�re nazywaj� si� Genetyllides [tj. Opiekunkami Narodzin]. Wydaje mi si�, �e te boginie, kt�re Fokajczycy jo�scy nazywaj� Gennaidami, s� tymi w�a�nie czczonymi w Koliadzie. Przy drodze prowadz�cej z Faleronu do Aten jest �wi�tynia Hery bez drzwi i bez dachu30. M�wi�, �e j� spali� Mardonios31, syn Gobryasa. Je�li jednak pos�g bogini, kt�ry dotychczas w niej stoi, jest dzie�em Alkamenesa32, jak to powiadaj�, nie m�g� w takim razie by� przez Pers�w naruszony. �w. Pawe� zna� w Atenach o�tarz boga Nieznanego (Acta Ap. XVII 23), tak�e Tertulian o nim wspomina (Ad nationes II 9). 26 Tymi herosami byli prawdopodobnie Nauzytoos i Fajaks, pochowani obok �wi�tyni Ateny Skiras, towarzysze wyprawy Tezeusza na Kret�. 27 Zob. Apollonios Rodyjski I 96. 28 M�wi o tym Herodot VIII 96. 29 Kap�anka tej bogini mia�a swoje sta�e miejsce w teatrze Dionizosa w Atenach. 30 Zob. Pauz. X 35,2. 31 Mardonios, syn Gobryasa i siostry Dariusza, o�eniony z c�rk� Dariusza, doradca jego syna, Kserksesa, projektodawca wyprawy na Hellad�. Po kl�sce Kserksesa pod Salamin� pozosta� jeszcze w Helladzie i zgin�� pod Platejami w r. 479. 32 Alkamenes, rodem z Lemnos, by� uczniem i nast�pc� Fidiasza, po kt�rym, jak mo�na s�dzi�, obj�� kierownictwo nad dekoracj� rze�biarsk� budowli pa�stwowych w Atenach. Dzia�a� g��wnie w ostatniej �wierci V w. p.n.e. Nale�y jeszcze do generacji artyst�w okresu Peryklesa, ale pe�nym o�ywienia sposobem opracowania szat i cia�a zapowiada swobodny styl IV w. Dzie�a jego znamy tylko z kopii rzymskich. Pauzaniasz wymienia pos�gi Dionizosa (I 20,3), Aresa (I 8,4), Afrodyty z Ogrod�w (I 19,2), Prokne i Itysa (I 24,3), Hekate Epipyrgidia (II 30,2). Nies�usznie przypisuje mu autorstwo rze�b zachodniego przycz�ka �wi�tyni Zeusa w Olimpu. Alkamenesowi przypisuje si� pos�gi Hefajstosa i Ateny, zob. przyp. 229, oraz Hermesa, zob. przyp. 327, fryz �wi�tyni Nike Apteros oraz kariatydy Erechtejonu w Atenach. Pliniusz uwa�a go za Ate�czyka, przypisuje mu, obok Afrodyty, pos�g br�zowy zawodnika w pi�cioboju (N.h. XXXIV 72 i XXXVI 16). B.F. Rozdzia� II 1 Po wej�ciu do miasta od razu rzuca si� w oczy pomnik Amazonki Antiopy33. Pindar podaje, �e j� porwali Pejritus i Tezeusz. Hegias za� z Trojdzeny tak o niej napisa�. Oto Herakles, trzymaj�c w obl�eniu Temiskir� nad Termodontem, d�ugo nie m�g� jej zdoby�, lecz Antiope rozkochana w Tezeuszu (bra� udzia� w wyprawie u boku Heraklesa) zdrad� wyda�a miasto ojczyste. To przekaza� Hegias. Ate�czycy za� podaj�, �e, gdy do ich miasta wkroczy�y Amazonki, Antiope zosta�a zraniona strza�� z �uku przez Molpadi�. Ta za� poleg�a z r�ki Tezeusza. Maj� Ate�czycy tak�e pomnik Molpadii. 2 Id�c z Pireusu widzi si� szcz�tki mur�w, kt�re odbudowa� Konon po bitwie morskiej, stoczonej w pobli�u Knidos. Co si� tyczy mur�w wzniesionych przez Temistoklesa po odwrocie Pers�w34, to zosta�y one zburzone za rz�d�w tzw. trzydziestu tyran�w. Wzd�u� drogi z Pireusu do Aten umieszczone s� bardzo s�awne grobowce: Menandra35, syna Diopejtesa, i kenotaf Eurypidesa36. Ten ostatni pochowany zosta� w�a�ciwie w Macedonii, podczas swego pobytu u kr�la Archelaosa. Jak� za� �mierci� zgin��, o tym wielu ju� m�wi�o. Niech wi�c tak b�dzie, jak to przedstawiaj�. 3 Jeszcze wtedy z kr�lami wsp�yli poeci. A przedtem! Go�ciem 33 Zob. Pauz. I 15,2; I 41,7. Antiope zosta�a zabita za zdrad� kraju przez inn� Amazonk�, Molpadi�. 34 Dzie�o to p�niejsze od fortyflkacyj Pireusu. Niew�tpliwie za namow� Temistoklesa (Tuk. I 107) rozpocz�te oko�o r. 460 p.n.e., uko�czone po bitwie pod Ojnofytami w Beocji w r. 456 (Tuk. I 108). Perykles nam�wi� Ate�czyk�w do budowy trzeciej linii D�ugich Mur�w, mianowicie do Munichii. Dwie linie poprzednie prowadzi�y do Pireusu i do Faleronu. 35 Epigram, na jego grobie wyryty, zosta� zachowany w Anth. Pal. VII 370. 36 Epigram, na jego kenotafie, tj. pustym grobie, wyryty, zachowany jest w Anth. Pal. VII 45. Eurypides, ur. w 480 p.n.e., zmar� w r. 406 w Pe�li, stolicy Macedonii, przebywaj�c od r. 408 na dworze kr�la macedo�skiego, Archelaosa. Polikratesa, tyrana Samosu, bywa� Anakreont37. Ajschylos i Symonides je�dzili do Hierona do Syrakuz. Z p�niejszym tyranem Sycylii, Dionizjosem, pozostawa� w za�y�ych stosunkach Filoksenos. Z Antygenem, kt�ry w�ada� Macedoni�, przyja�ni� si�; Antagoras z Rodosu38 i Aratos z Soloj39. Hezjod za� i Homer albo przypadkowo nie pozostawali w przyja�ni z kr�lami, albo �wiadomie ni� wzgardzili. Hezjod z zami�owania do �ycia wiejskiego i z obawy przed tu�aczk�. Homer, poniewa� w swych w�dr�wkach po kra�ce �wiata wola� s�aw� powszechn� ponad korzy�ci pieni�ne ze strony w�adc�w. Ale nawet u niego Demodok przebywa na dworze Alkinoosa40, za� Agamemnon pozostawia u boku �ony poet�41. Niedaleko od bram miasta42 jest grobowiec z pomnikiem, kt�ry przedstawia wojownika stoj�cego obok konia. Kim on jest, nie wiem. To tylko pewne, �e zar�wno konia, jak wojownika wykona� Praksyteles. 4 U samego wej�cia do miasta wida� budynek43 do przygotowywania procesyj, kt�re si� urz�dza raz na rok lub od czasu do czasu. Tu� 37 �r�d�em jest Herodot III 121. 38 Antagoras z Rodosu, znany poeta III w. p.n.e., epik i epigramatyk. 39 Aratos z Soloj w Cylicji, poeta III w. p.n.e., autor .....�... (Fajnomena), co znaczy: Zjawiska na niebie. 40 Odyseja VIII 43. 41 Odyseja III 267. 42 Pauzaniasz id�c drog� z Pireusu wchodzi do Aten bram� Dipylo�sk�, tj. Podw�jn�. Brama ta, wzniesiona przy budowie drugiego rz�du mur�w za Likurga (338 � 326) na miejscu starej bramy w murach Temistoklesa, sk�ada�a si� z dwu bli�niaczych fasad: zewn�trznej, w��czonej w lini� fortyfikacji, i wewn�trznej od strony miasta. B.F. 43 By� to Pompejon (..�.. = procesja), kt�rego podmurowania odsloni�to obok bramy Dipylo�skiej. Przechowywano w nim przedmioty u�ywane w czasie procesji Panatenajskiej, kt�ra z tego miejsca wyrusza�a w kierunku Akropolu. Wymieniona w nast�pnym zdaniu �wi�tynia Demetry nie zachowa�a si� do naszych czas�w, ale w pobli�u znaleziono wmurowan� ko�o Portyku Zeusa Eleuthereusa baz� dedykowan� Demeter i Korze, sygnowan� przez Praksytelesa, kt�ra mo�e pochodzi� z pos�gu wymienionego przez Pauzaniasza. Archeolodzy przypuszczaj�, �e rze�ba mog�a by� zniszczona przy zdobywaniu miasta przez Sull� w r. 86 p.n.e. Aby ocali� j� od zapomnienia, odpisano inskrypcj� bazy, u�ytej jako budulec, na pobliskie) �cianie literami �wiadomie archaizowanymi tzw. attyckimi (alfabet attycki u�ywany by� oficjalnie do 403 r. p.n.e., potem przyj�to alfabet jo�ski). B,F. niedaleko jest �wi�tynia Demetry. W niej stoj� pos�gi: Demetry, jej c�rki i Jakcha nios�cego pochodni�. Na �cianie literami attyckimi jest napisane, �e to dzie�a Praksytelesa. Tu� obok tej �wi�tyni jest pos�g Posejdona na koniu, godz�cego w��czni� w giganta Polibotesa44, w zwi�zku z kt�rym mieszka�cy Kosu opowiadaj� mit o przyl�dku Chelony. Ale napis wsp�czesny pod pos�giem przeznacza go dla kogo innego, nie dla Posejdona. Od bram do Keramejku prowadz� portyki, a przed nimi stoj� pos�gi br�zowe kobiet i m�czyzn, kt�rzy mieli jaki� tytu� do s�awy. 5 Jeden z portyk�w mie�ci kapliczki bog�w, ma te� gimnazjon, zwane gimnazjonem Hermesa. Mie�ci si� tak�e w portyku domostwo Pulitiona45, w kt�rym podobno co najznamienitsi Ate�czycy jeszcze przed misteriami eleuzy�skimi odprawiaj� wst�pne uroczysto�ci religijne. Ale za mojej tam bytno�ci ten portyk po�wi�cony by� Dionizosowi. Tego Dionizosa nazywaj� Melpomenos [tj. �piewaj�cym], z tej samej przyczyny, z jakiej Apollona Muzegetes [tj. Przewodnikiem Muz]. Tam jest r�wnie� pos�g Ateny Pajonia [tj. Uzdrowicielki], pos�g Zeusa, Mnemosyny46, muz oraz pos�g Apollona, dar i dzie�o Eubulidesa47. Opr�cz nich demon nale��cy do orszaku dionizyjskiego, Akratos48. 44 Polibotes, jeden z gigant�w, zosta� przez Posejdona przywalony cz�ci� wyspy Kos, chwycon� przez boga tr�jz�bem. Le�y pod wysp� Nizyros powsta�� z owej cz�ci wyspy Kos. 45 Wykopaliska Szko�y Ameryka�skiej w Atenach ods�oni�y cz�ciowo zarysy wymienionych przez Pauzaniasza portyk�w obrze�aj�cych tzw. Dromos, tj. drog� prowadz�c� od Dipylonu ku agorze. Nie znaleziono natomiast �adnych pos�g�w, kt�re najprawdopodobniej przetopili na br�z Bizantyjczycy. Wymieniaj�c domostwo Pulytiona Pauzaniasz robi aluzj� do Alkibiadesa (Tuk. VI 27), kt�rego obwiniano o parodiowanie misteri�w eleuzy�skich, przy czym Alkibiades mia� gra� rol� hierofanty, a Pulytion � nosiciela pochodni (Plut. Ale. 19). B.F. 46 Mnemosyne by�a b�stwem pami�ci, jej c�rami z Zeusem by�y muzy w liczbie dziewi�ciu. 47 Baza sygnowana przez Eubulidesa, syna Euchejrosa, rze�biarza z po�. II w. p.n.e., zosta�a znaleziona nieco na po�udnie od bramy Dipylo�skiej (CIA II 1645). Znaleziono tak�e g�ow� Ateny w he�mie, z paryjskiego marmuru, kt�ra nale�a�a prawdopodobnie do wymienionej przez Pauzaniasza grupy pos�g�w. B.F. 48 Akratos uto�samiany ze znalezion� w Munichii p�askorze�b�, przedstawiaj�c� herosa Akratopotes, tj. pij�cego nie zmieszane wino. Jest to tylko twarz wmurowana w �cian�. Za �wi�tyni� Dionizosa widnieje kapliczka, maj�ca pos�gi z gliny. Oto Amfiktyon, kr�l ate�ski, goszcz�cy mi�dzy innymi bogami tak�e Dionizosa. Jest tam tak�e przedstawiony Pegazos49 z Eleuteraj, kt�ry pierwszy wprowadzi� do Aten religi� boga Dionizosa, a to za spraw� wyroczni delfickiej, kt�ra mu przypomnia�a o bytno�ci ongi� tego boga w Attyce za czas�w Ikariosa50. 6 W�adza kr�lewska w ten oto spos�b znalaz�a si� w r�kach Amfiktyona. Mianowicie m�wi�, �e Aktajos pierwszy panowa� na tym obszarze, kt�ry obecnie zajmuje Attyka. Po jego �mierci przejmuje rz�dy Kekrops, kt�rego po�lubi�a c�rka Aktajosa. Ten mia� c�rki: Herse, Aglauros, Pandrozos51, oraz syna Eryzychtona52. Ten ostatni nie obj�� w�adzy kr�lewskiej w Atenach, przysz�o mu zej�� ze �wiata jeszcze za �ycia ojca. Kr�lewskie dziedzictwo po Kekropsie przej�� natomiast Kranaos, pot�g� g�ruj�cy nad reszt� Ate�czyk�w. Podobno Kranaos mia� w�r�d wielu c�rek jedn� imieniem Attys. Od niej nazywaj� Attyka ca�y ten kraj, kt�ry przedtem nazywano Aktaj�. Lecz Amfiktyon powstawszy przeciw Kranaosowi, cho� mia� jego c�rk� za �on�, pozbawia go w�adzy. A p�niej sam pada z r�ki Erychtoniosa i jego towarzyszy spisku. Powiadaj�, �e Erychtonios nie mia� ojca i matki �miertelnych; rodzicami jego maj� by� Hefajstos i Gaja. 49 Pegazos przewi�z� drewniany pos�g Dionizosa do Aten z Eleuteraj. O tym szerzej nieco m�wi Pauzaniasz I 38,8. Pos�g umieszczono w �wi�tyni Dionizosa obok teatru w Atenach, zob. I 20,3. 50 Ate�czyk Ikarios, ojciec Erygony, za go�cinne przyj�cie Dionizosa przyby�ego do Aten otrzyma� w darze umiej�tno�� wyrobu wina. Gdy Ikarios w towarzystwie swej suki, Majra, zgodnie z poleceniem b�stwa obchodzi� Attyk�, szerz�c upraw� winnej latoro�li i produkcj� wina, zosta� przez pasterzy i wie�niak�w pobity kijami i wyko�czony na �mier�. Pies pokaza� Erygonie gr�b ojca. Powiesi�a si� na tym grobie. Lecz Dionizos ukara� ludno�� Attyki za morderstwo Ikariosa sza�em samob�jczym dziewcz�t. Za rad� Apollona uczczono Ikariosa i Erygon� heroizacj�, a Dionizosa zawodami w skoku na jednej nodze na mieszek z winem, co nazwano ........�.. (askoliasmos), dziewcz�tom sporz�dzano hu�tawki. Zob. T. Zieli�ski, Puchar krzywdy, [w:] Irezyona. Klechdy attyckie, t. I, Warszawa 1922. 51 Szerzej o nich opowiada Pauz. I 18,2. 52 O nim wspomina jeszcze Pauz. w I 18,2 i I 31,2. Rozdzia� III 1 Dzielnica Keramejkos nosi nazw� od herosa Keramosa53. Powiadaj�, �e by� on synem Dionizosa i Ariadny. Pierwszy po prawej stronie jest Portyk tzw. Kr�lewski54. Tam bowiem zasiada kr�l55, kt�ry zarz�dza. pa�stwem, przez rok maj�c w�adz� zwan� kr�lewsk�. Na dachu tego portyku s� pos�gi z wypalanej gliny. Oto Tezeusz wrzucaj�cy do morza Skirona56; bogini Dnia, unosz�ca Kefalosa57. Ten m�odzieniec uchodzi� za najpi�kniejszego i zosta� podobno porwany przez zakochan� w nim 53 Pauzaniasz wchodzi na agor� ate�sk�, kt�ra stanowi cz�� dzielnicy Keramejkos. Nazwa dzielnicy pochodzi od ....�... (kerameus), tj. garncarz, poniewa� tu w�a�nie skupia�y si� warsztaty ceramiczne Aten. Agora na Keramejku zosta�a za�o�ona prawdopodobnie w okresie Solona. Stara agora le�a�a u zachodniego zbocza Akropolu w pobli�u sanktuarium Afrodyty Pandemos, zob. Pauz. I 22,3. Agora na Keramejku zosta�a odkopana i cz�ciowo zrekonstruowana w latach 1931 � 1940 oraz 1946�1954 przez Ameryka�sk� Szko�� Studi�w Klasycznych w Atenach, por. The Athenian Agora. A Guide to the Excavation and Museum4, Ateny 1962, oraz The Route ofPausanias in the Athenian Agora, Hesperia XVIII 1949, s. 128 nn. (plan).fi.F. 54 Podmurowania i fragmenty budowli okre�lonej jako Stoa Basilejos, tj. Portyk Kr�lewski, zachowa�y si� w p�nocno-zachodnim naro�niku agory. Jest to wyd�u�ona prostok�tna budowla z wci�ciem w �rodkowej partii fasady. Pochodzi z lat 430�400. Portyk mia� stopnie z niebieskiego marmuru hymetyjskiego, a kolumny (doryckie w zewn�trznym, a jo�skie w wewn�trznym rz�dzie) z ��tego marmuru pentelickiego. Zachowa�y si� cz�ciowo akroteria zdobi�ce dach budowli: marmurowa figura Nike (fig. 2) oraz fragmenty dwu grup figuralnych wymienionych przez Pauzaniasza: Tezeusza ze Skironem i Eos z Kefalosem. B.F. 55 Arystoteles opowiada (Aten. polit., 7), �e jedna z kopij praw Solona zosta�a wyryta na tabliczkach zw. ...�... (kyrbeis) i umieszczona w Portyku Kr�lewskim. W r. 410 p.n.e. umieszczono na froncie Portyku Kr�lewskiego kopi� praw Drakona o m�ob�jstwie. Tu sprawowa� s�dy karne archont zw. kr�lem, jeden z dziewi�ciu archont�w. Nadzorowa� obrz�dy i s�dzi� sprawy o bezbo�no��. Tu by� s�dzony Sokrates, a tak�e Eutyfron (Platon, Eutyfron). 56 Szerzej o tym opowiada Pauz. w I 44,8. 57 Bogini nie tyle dnia, ile wschodu dnia, Eos, tj. Jutrzenka. Kefalos odm�wi� mi�o�ci pi�knej bogini, Eos, w imi� swej mi�o�ci do Prokris, swej �ony, a c�ry Erechteusa. Zamieniony do niepoznania przez Eos i obdarzony naszyjnikiem, przybywa do domu. Prokris go nie poznaje i przyjmuje jako nieznanego kochanka. Jutrzenka unosi go do swego pa�acu. Dalsze dzieje Prokris i Kefalosa opisuje T. Zieli�ski, w tym�e tomie Irezyony w opowiadaniu Zamek Jutrzenki (zob. te� Owid. Met. VII 700 i nn.). bogini� Dnia. Synem ich mia� by� Faetont58, kt�rego porwa�a p�niej Afrodyta... i uczyni�a stra�nikiem �wi�tyni. O tym wspomina w�r�d innych pisarzy tak�e Hezjod w swym poemacie o kobietach59. 58 R�wnie� Hezjod (Teog. 986) uwa�a Faetonta za syna Kefalosa. O wiele bardziej rozpowszechniony jest mit, wyprowadzaj�cy Faetonta od boga S�o�ca tj. Heliosa (Owid. Met. I 751), i nimfy Klimeny, c�ry Okeanosa. Ale i sam Pauzaniasz podaje drug� wersj� w I 4,1; II 3,2. 59 W tzw. Wielkich Bojach (.. ..... .....�....; nazwa ..... pochodzi 2 Blisko portyku stoi Konon i Tymoteos60, syn Konona, oraz kr�l Cypru, Euagoras, kt�ry sprawi�, �e kr�l Artakserkses przekaza� fenickie triery Kononowi. Euagoras post�pi� jak rodowity Ate�czyk, cho� rodem by� z Salaminy. Wyliczaj�c swych przodk�w, dochodzi� a� do Teukra i c�rki Kinyrasa. Tam stoi r�wnie� Zeus zw. Eleuterios [tj. Wyzwoliciel] i cesarz Hadrian, kt�ry zar�wno w stosunku do innych lud�w, kt�rymi rz�dzi�, jak szczeg�lnie w stosunku do Aten okaza� si� szczodrym dobroczy�c�61. 3 Portyk62, kt�ry wzniesiono na ty�ach portyku poprzedniego, ma malowid�a przedstawiaj�ce tzw. dwunastu bog�w63, a na tylnej �cianie wymalowany jest Tezeusz, Demokracja i Demos. To malowid�o �wiadczy w spos�b oczywisty, �e Tezeusz stan�wszy na czele pa�stwa zaprowadzi� r�wno�� obywatelsk�. Niezale�nie od tego utrwali�o si� powszechne przekonanie, jakoby Tezeusz mia� przekaza� ludowi w�adz� zwierzchni� nad pa�stwem i �e od tego od formu�y . ..'., wprowadzaj�cej poszczeg�lne historie), cz�sto wspominanych przez Pauzaniasza, zob. I 43,1; III 24,10; IX 31,5. Dzieje Faetonta opowiedzia� Hezjod w Teog. (986 � 991). Pauzaniasz idzie za nim. 60 Ich pos�gi sta�y r�wnie� na Akropolu. Euagoras I, kr�l Cypru, na kt�rego cze�� napisa� swe enkomion (IX) Izokrates, rz�dzi� w latach 410�374; wielki przyjaciel Aten, udzieli� pomocy Kononowi w bitwie przy Knidos. 61 Baz� pos�gu Zeusa odkopano na osi �rodkowej fasady portyku, a pos�g cesarza Hadriana (bez g�owy) przy p�nocno-wschodnim naro�niku Metroon. Pancerz cesarza (117�138) ozdobiony jest reliefem przedstawiaj�cym Aten� wie�czon� przez dwie skrzydlate Niki, kt�re stoj� nad wilczyc� karmi�c� Romulusa i Remusa (symbol Rzymu). Hadrian, jak wiadomo, by� zwolennikiem maksymy, �e �podbita Grecja zwyci�y�a swego naje�d�c�". B.F. 62 Na podstawie opisu Pauzaniasza poszukiwano portyku Zeusa Eleuteriosa, ale nie znaleziono �adnych �lad�w. Archeolodzy przypuszczaj�, �e Pauzaniasz m�wi dalej o Portyku Kr�lewskim, kt�ry m�g� by� znany pod dwiema nazwami, z kt�rych jedna pochodzi�a od funkcji sakralnych (Eleuterios, tj. Wyzwoliciel), a druga od funkcji cywilnych (Basilejos, tj. Kr�lewski) urz�duj�cego archonta basileusa. Malowid�ami zdobiona by�a prawdopodobnie tylna �ciana portyku od wewn�trz. B.F. 63 Tw�rc� malowide� przedstawiaj�cych dwunastu bog�w by� Eufranor z Koryntu, zas�yn�� najbardziej w latach 364-361 p.n.e. (Plin. N.h. XXXIV 50; XXXV 128). Artysta niezwykle wszechstronny: br�zownik, malarz, rze�biarz, reliefista. Ponadto teoretyk sztuki: pisa� o symetrii, o kolorycie. Jego nauczycielem by� Arystejdes z Teb, malarz i rze�biarz. czasu utrzymywa� si� ustr�j demokratyczny a� do chwili, gdy Pizystrat64 dokonawszy zamachu stanu wprowadzi� tyrani�. Inne jeszcze ba�nie opowiadaj� ludzie, kt�rzy, nie mog�c zapozna� si� z prawdziw� histori�, wszystko to, czego si� dowiedzieli w dzieci�stwie z ch�r�w i tragedyj, od razu uwa�aj� za wiarygodne. Przekazano tak�e pami�ci potomnych wiadomo��, jakoby po �mierci Menesteusa w�adza kr�lewska a� do czwartego pokolenia przetrwa�a w rodzie Tezeusza. Lecz gdybym za swe zadanie postawi� sobie opracowanie rodowod�w, to bym m�g� wyliczy� wszystkich kr�l�w od Melantosa a� do Klejdika, syna Ajsimidesa. 4 W tym samym portyku jest malowid�o przedstawiaj�ce oddzia� Ate�czyk�w pod Mantyne�65, przys�any na pomoc Lacedemo�czykom. Wielu innych, a tak�e Ksenofont, opisa�o ca�� t� wojn�: a wi�c zdobycie Kadmei, kl�sk� Lacedemo�czyk�w pod Leuktrami, wtargni�cie Beot�w na Peloponez oraz pomoc dla Lacedemo�czyk�w przyby�� z Aten. Na malowidle przedstawiona jest potyczka jazdy, w kt�rej wyr�niaj� si�: Grylos, syn Ksenofonta, w�r�d Ate�czyk�w, za� Epaminondas w�r�d jazdy teba�skiej. To wszystko wymalowa� Ate�czykom Eufranor, a w pobliskiej �wi�tyni66 wykona� Apollona z przydomkiem Patroos, tj. Ojcowski. A przed �wi�tyni� pos�g jednego Apollona wykona� Leochares, drugiego, kt�rego nazywaj� Aleksikakos67 [tj. Broni�cym od Nieszcz�cia], wykona� Kalamis68. �w b�g otrzyma� t� nazw� st�d, �e za po�rednictwem wyroczni delfickiej wstrzyma� zaraz� morow�, zawleczon� tu razem z wojn� peloponesk�69. 64 Jego rz�dy przypad�y na lata 560�527 p.n.e. 65 Bitwa pod Mantyne� przypada na r. 462 p.n.e. 66 �wi�tynia Apollona Patroos, ojca Iona, przodka Jo�czyk�w, z kt�rych wywodz� si� Ate�czycy, zosta�a zbudowana w ko�cu IV w. p.n.e., na miejscu dwu wcze�niejszych �wi�ty� z VI i z V w. Niewielki prostylos tetrastylos dorycki z g��bokim przedsionkiem. Zachowane podmurowanie oraz pos�g kultowy Apollona Patroos, dzie�o Eufranora (fig. 3). B.F. 67 Pauz. VI 24,6; VIII 41,8. 68 Rozkwit artystyczny Kalamisa przypada na lata 500�460 p.n.e. Pliniusz Starszy (N.h. XXXIV 71) m�wi o nim jako mistrzu rze�by koni, ale i ludzi. 69 Kalamis nie m�g� wykona� pos�gu z pocz�tkiem wojny peloponeskiej, tj. ok. r. 431 p.n.e. By� mo�e pos�g uzyska� przydomek ju� wcze�niej, w czasie innej zarazy. 5 Jest tu tak�e wzniesiony przybytek Matki Bog�w70, kt�rej pos�g wykona� Fidiasz71. Niedaleko st�d buleuterion, tj. miejsce obrad tzw. Pi�ciuset, kt�rzy przez rok rz�dz� Atenami72. Wewn�trz tego budynku stoj� pos�gi: drewniany Zeusa Bulajosa [tj. Doradcy] i Apollon, dzie�o Pejsiasa, i Demos [tj. Lud], dzie�o Lisona. Wszystkich za� tesmotet�w73 wymalowa� Protogenes z Kaunos74. Olbiades75 wykona� Kallippa, kt�ry powi�d� Ate�czyk�w pod Termopile, aby nie dopu�ci� do wtargni�cia Galat�w do Hellady. Rozdzia� IV 1 Ci Galatowie zamieszkuj� najdalsz� cz�� Europy, nad wielkim morzem, kt�rego kra�ce s� niedost�pne dla �eglugi. Pod wzgl�dem 70 Metroon, tj. �wi�tynia Matki Bog�w, stanowi kompleks pomieszcze�, zachowany jedynie w najni�szych partiach, z�o�ony z czterech pokoi poprzedzonych od strony placu portykiem o czternastu kolumnach jo�skich. By�a budowana, tak jak Stoa Basilejos, z dwu gatunk�w marmuru: niebieskiego i ��tego. Pochodzi z drugiej po�owy II w. p.n.e. Znajdowa�o si� w niej archiwum dokument�w miejskich przechowywanych pod opiek� bogini. B.F. 71 Pliniusz przypisuje autorstwo tego pos�gu nie Fidiaszowi, lecz jego uczniowi nazwiskiem Agorakrytos (N.h. XXXVI 17). 72 Buleuterion, le��ce na ty�ach Metroonu, zbudowano w ko�cu V w. p.n.e. po zachodniej stronie starszego buleuterionu, kt�re s�u�y�o od tego czasu prawdopodobnie tylko jako archiwum pa�stwowe. Starsze buleuterion by�o budowl� czworoboczn� z audytorium wzd�u� trzech �cian. Nowe mia�o audytorium p�koliste. W II w. p.n.e. na miejscu starego buleuterionu i dawnej �wi�tyni Matki Bog�w, istniej�cej przed wojnami perskimi po pomocnej stronie tego buleuterionu, zbudowano Metroon, kt�re ��czy�o funkcj� �wi�tyni oraz archiwum pa�stwowego, zob. przyp. 70. � Lison, kt�rego pos�g wymienia Pauzaniasz, by� rze�biarzem w. V p.n.e. B.F. 73 Tesmoteci (.. ...�......), tj. prawodawcy, sze�ciu archont�w z og�lnej ich liczby dziewi�ciu, po trzech najwa�niejszych, nosz�cych odr�bne nazwy, jak: archont eponim, nadaj�cy nazw� rokowi swych rz�d�w; archont bazyleus (kr�l), zajmuj�cy si� urz�dzaniem �wi�t i sk�adaniem ofiar publicznych; archont polemarch (dow�dca), kt�ry mia� pod zarz�dem sprawy wojskowe i dowodzi� wojskiem podczas wojny. 74 Protogenes z Kaunos w Azji Mn., jeden z najs�ynniejszych malarzy greckich, z IV w. p.n.e., wsp�czesny Apellesowi i Aleksandrowi Wielkiemu (Plin. N.h. XXXV 81-83, 87, 101-106). 75 Olbiades, malarz, dzia�a� w Atenach w drugiej �wierci III w. p.n.e., Kaliippos w r. 279 p.n.e., zob. Pauz. I 4,2; X 20,5; X 23,14. odp�ywu i przyp�ywu oraz rodzaju fauny nie przedstawia ono �adnego podobie�stwa z reszt� m�rz. Przez ich kraj p�ynie rzeka Erydanos76, nad kt�r� podobno c�ry Heliosa op�akiwa�y bole�nie strat� brata, Faetonta. P�no dopiero przyj�a si� dla tego ludu nazwa Galat�w. Oni sami z dawien dawna nazywali siebie Celtami i tak przez innych byli nazywani77. Zebrawszy wojsko zwr�cili si� ku Morzu Jo�skiemu. Podbili plemi� Illir�w oraz wszystko, co mieszka a� do Macedonii, a tak�e samych Macedon�w, nast�pnie napadli na Tesali�78. Gdy podeszli pod same Termopile, wtedy wielu spo�r�d Hellen�w zachowa�o si� biernie wobec napa�ci barbarzy�c�w. Oto przedtem doznali wielu szk�d od Aleksandra i Filipa, a ju� Antypater i Kassander doszcz�tnie wyniszczyli �ywio� helle�ski. Powszechnie wi�c nie uwa�ano sobie za ujm�, ze wzgl�du na og�lne wyniszczenie, uchyli� si� od pomocy przeciw naje�d�com. 2 Tymczasem Ate�czycy, przecie� najbardziej znu�eni d�ugotrwa�� wojn� macedo�sk�, doznawszy przy tym wielu strat w bitwach, ruszyli jednak pod Termopile z ochotnikami helle�skimi. Na wodza tej wyprawy obrali sobie Kalippa. Zaj�wszy najcia�niejszy odcinek w�wozu, udaremnili barbarzy�com wej�cie do Hellady. Tymczasem Celtowie znale�li �cie�k�, kt�r� ongi� poprowadzi� Med�w Efialtes z Trachiny79. Pokonawszy oddzia� Fokijczyk�w tam ustawiony, niepostrze�enie dla Hellen�w sforsowali g�r� Ojt�. 3 Wtedy w�a�nie okazali Ate�czycy, czym jest ich pomoc dla Hellen�w. Oto, osaczeni z obydwu stron, podj�li jednak obron� przed barbarzy�cami. Ale najbardziej utrudzi�a si� ich flota wojenna, poniewa� Zatoka Lamijska tu� przy Termopilach jest bagnista; przyczyn� za� jest, jak mi si� zdaje, to, �e gor�ca woda sp�ywa tamt�dy do morza. Podj�li wi�c marynarze ate�scy trud prawie ponad si�y. Przyj�wszy na pok�ad Hellen�w, musieli p�yn�� przez b�oto, maj�c statki obci��one 76 Erydanos to Rodan. 77 O Celtach m�wi Pauzaniasz w I 33,4. 78 Szczeg�owo o napa�ci Galat�w na Hellad� m�wi Pauzaniasz jeszcze w X 19,4 do 23. 79 W r. 480 przed n.e.; Herod. VII 213. sprz�tem wojennym i lud�mi. Tak w spos�b powy�ej opisany ratowali Hellen�w. 4 Galatowie za� sforsowawszy Pylaj [tj. Wrota], a za nic sobie maj�c zdobywanie pozosta�ych miasteczek, skierowali wszelkie wysi�ki ku opanowaniu Delf i zagrabieniu skarb�w boga. Im przeciwstawili si� zar�wno sami Delfijczycy, jak i ci spo�r�d Fokijczyk�w, kt�rzy zamieszkuj� miasta wok� Parnasu. Przyby�a te� ca�a si�a Etolczyk�w. Plemi� Etolczyk�w wyr�nia�o si� wtedy m�odzie�cz� aktywno�ci�. Gdy dosz�o do spotkania wr�cz, wtedy i pioruny bi�y w Galat�w, same ska�y od�upywa�y si� z Parnasu i lecia�y na nich, przera�liwego za� strachu nabawili barbarzy�c�w ci�kozbrojni rycerze. Z tych dwaj podobno przybyli a� od Hyperborejczyk�w80: Hyperochos i Amadokos; trzeci � Pyrros by� jakoby synem Achillesa. Od czasu tej wsp�lnej wyprawy Delfy sk�adaj� ofiary religijne Pyrrosowi, przedtem za� nie dba�y nawet o jego grobowiec, jakby by� ich wrogiem. 5 W tym czasie wielu Galat�w przeprawi�o si� na okr�tach do Azji i tam grabi�o ca�e jej nadbrze�e. P�niej mieszka�cy Pergamu, zwanego dawniej Teutrani�81, odp�dzili ich znad morza w g��b Azji82. Tu wreszcie Galatowie znale�li stale siedziby za rzek� Sangarios, zdobywszy miasto frygijskie, Ankyr�83, kt�r� przedtem za�o�y� Midas, syn Gordiosa. Jeszcze do moich czas�w zachowa�a si� w �wi�tyni Zeusa kotwica, kt�r� znalaz� Midas, a tak�e bije ci�gle jeszcze �r�d�o, zwane �r�d�em Midasa. Podobno Midas zmiesza� jego wod� z winem, aby zjedna� sobie sylena. Galatowie zdobyli wi�c Ankyr� i Pessinus u podn�a g�ry Agdistis84, gdzie tak�e pochowany jest podobno Attys. 80 Homer ich nie zna. Legenda o nich zwi�zana z kultem Apollona delfickiego i wysp� Delos oraz orfizmem w VI w. Nazwa niejasna. Antyczna etymologia wyprowadza ich od Boreasza, wiatru p�nocnego, a wi�c mieszka�cy to dalekiej p�nocy a� za Boreaszem. B�ogos�awiony lud Apollona, kt�ry po swym urodzeniu na Delos uda� si� do� podobno na �ab�dzim rydwanie na ca�y rok. Delfy mia�y by� przez nich za�o�one. 81 Zob. Pauz. I 11,2. Sk�din�d jednak wiemy, �e to by�y dwa oddzielne miasta, mianowicie Teutrani� le�a�a w po�owie drogi mi�dzy Pergamem i morzem. 82 Zob. Pauz. I 8,1; I 25,2. 83 By�y dwie Ankyry w Azji Mn. Jedna we Frygii na granicy Lidii. Druga w Galatii. 84 Zob. Pauz. VII 17,10�12. 6 Pergame�czycy zachowali jeszcze do dnia dzisiejszego �upy wojenne, zdobyte na Galatach. Maj� te� malowid�o przedstawiaj�ce ich przewagi nad Galatami. Okolica za�, kt�r� zamieszkuj� Pergame�czycy, mia�a by� ongi� �wi�to�ci� Kabir�w85. Sami Pergame�czycy pragn� uchodzi� za Arkad�w, kt�rzy z Telefosem86 przeprawili si� do Azji. Co za� tyczy innych wojen, je�li jakie� prowadzili, to nie do wszystkich lud�w wie�� o nich dotar�a. Trzy osi�gn�li przewagi najs�awniejsze; po pierwsze: zdobyli� w�adz� nad Azj� po�udniow�; po drugie: wyp�dzili Galat�w z tego terenu; po trzecie: pod dow�dztwem Telefa o�mielili si� stawi� czo�o wojskom Agamemnona, gdy Hellenowie po zdobyciu Troi pustoszyli r�wnin� myzyjsk�, my�l�c, �e nale�y ona do Troady. Lecz ju� wracam do tematu, o kt�rym zacz��em m�wi�. Rozdzia� V 1 W pobli�u siedziby Rady Pi�ciuset jest tzw. Tolos87. Tam prytanowie sk�adaj� ofiary i tam s� przechowywane pewne niewielkie przedmioty kultowe ze srebra. Wy�ej nieco stoj� pos�gi heros�w, od kt�rych p�niej fyle ate�skie otrzyma�y nazwy. Herodot i to tak�e przekaza�, kto powi�kszy� ilo�� fyl z czterech na dziesi�� i nada� im nowe nazwy zamiast dawnych88. 85 B�stwa frygijskie. Kult misteryjny. Miejsce szczeg�lnego kultu: Lemnos, Samotrake, Teby. Najstarsze b�stwa Pergamu. 86 Telefos, syn Heraklesa i Auge, urodzony w Tegei, umieszczony w skrzyni razem z matk�, dop�ywa do brzeg�w Azji Mn. i przybywa do Teutranii. Inna znowu legenda opowiada, �e Telefos by� Arkadem, kt�ry w celach kolonizacyjnych przyby� do doliny Kaiku. Telefos umar� w Pergamie, zob. Pauz. III 26,10; V 13,3. Szerzej o Telefle m�wi Pauzaniasz w VIII 48,7. 87 Tolos, zbudowany na planie ko�a, jest ostatni� z budowli, kt�re wymienia Pauzaniasz id�c z p�nocy w kierunku po�udniowym. Zosta� wzniesiony ok. r. 470 p.n.e. na miejscu dawnego prytanejonu, zniszczonego przez Pers�w. Istniej�cy w czasach Pauzaniasza portyk wej�ciowy zosta� zbudowany za Augusta w ko�cu 1 w. p.n.e. Przylegaj�ce ma�e pomieszczenia mie�ci�y kuchnie i zabudowania gospodarcze. Tu kolejno urz�dowali prytanowie, a tak�e spo�ywali posi�ki na koszt pa�stwa. Tu Sokrates zosta� skazany na kar� �mierci. B.F. 88 Reforma, o kt�rej mowa, pochodzi z r. 508 p.n.e. (Herod. V 66,69). Tw�rc� reformy by� Klejstenes. Sam wyraz fyle nie znany jest jeszcze Homerowi. Nie jest to 2 Spo�r�d eponim�w89 (tak mianowicie ich nazywaj�) jeden � to Hippoteon, syn Posejdona i Alopy, c�rki Kerkyona90, drugi � Antioch, jeden z syn�w Heraklesa, z matki Medy, c�rki Fylasa, trzeci � Ajas, syn Telamona; z Ate�czyk�w za� � Leos, kt�ry podobno czyni�c zado�� ��daniu wyroczni z�o�y� swe c�rki na ofiar� bogom dla dobra pa�stwa. W�r�d eponim�w jest tak�e Erechteus, kt�ry pokona� w bitwie Eleuzy�czyk�w i zabi� ich wodza Immaradosa, syna Eumolpa. Jest w�r�d nich tak�e Ajgeus91 oraz Ojneus, syn Pandiona z nieprawego �o�a, i Akamas, jeden z syn�w Tezeusza. 3 Sam widzia�em pos�gi Kekropsa i Pandiona w�r�d pos�g�w eponim�w. Nie wiem tylko, na czyj� cze�� s� ustawione. Panowa� bowiem najpierw Kekrops, kt�ry mia� za �on� c�rk� Aktajosa, a p�niej inny, kt�ry za�o�y� koloni� na Eubei, syn Erechteusa, wnuk Pandiona, prawnuk Erychtoniosa. Tak samo ma si� rzecz z Pandionem. Panowa� mianowicie Pandion, syn Erychtoniosa, i Pandion, syn Kekropsa m�odszego. Tego ostatniego wyzuli z kr�lewskiej w�adzy Metionidzi92. Gdy zbieg� wraz z synami do Megary, a mia� za �on� c�rk� kr�la Megary, Pylasa, podobno tam z�o�ony chorob� umar� i na brzegu morza jest jego grobowiec na ziemi megarejskiej, w skale zwanej ska�� Ateny Ajtyja [tj. Nura (ptak)]. 4 Jego synowie wr�cili jednak z Megary, wyp�dziwszy z kolei Metionid�w. W�adz� nad Atenami obj�� Ajgeus, jako najstarszy z nich. Niezbyt szcz�liwie powiod�o si� Pandionowi z ma��e�stwem c�rek. Nie pozostawi�y one nawet syn�w, aby pom�cili ich krzywdy. A przecie� dla wzmocnienia swych si� nie zawaha� si� Pandion wyda� c�rki nawet za � Traka. Lecz nie ma dla cz�owieka sposobu unikni�cia woli bo�ej. Podobno Tereus, ju� jako m�� Prokny, zgwa�ci� jej siostr� Filomel�, instytucja istniej�ca u wszystkich bez wyj�tku Hellen�w. Grupa terenowo-plemienna,. o pewnej niezale�no�ci, historycznie wydzielona. 89 Pauzaniasz doszed�szy do poludniowo-zachodniego naro�nika agory zakr�ca ku p�nocy i wracaj�c przechodzi ko�o pos�gu Eponim�w, kt�rego piedesta� zachowa� si� przed fasad� Metroonu i buleuterionu. Sta�y na nim pos�gi dziesi�ciu heros�w ustawione w ko�cu V w. p.n.e. Do nich w ko�cu IV w. p.n.e. dodano Attalosa I i Ptolemeusza, a w II w. n.e. Hadriana. B.F. 90 Zob. Pauz. I 14,2; I 38,4; I 39,3. 91 Ojciec Tezeusza. 92 Synowie Metiona (i Praksytei), syna Erechteusa, a brata Kekropsa II. Genealogia kr�l�w ate�skich przedstawia si� nast�puj�co: post�puj�c wbrew prawom helle�skim, na domiar cia�o jej haniebnie okaleczy�. Tym post�powaniem sk�oni� kobiety do szukania pomsty za pope�nion� przeze� zbrodni�93. Pandion mia� jeszcze inny pos�g na Akropolu, godny uwagi. 5 To wi�c byli w�a�nie owi eponimowie starszej generacji94. P�niej i od innych jeszcze osobisto�ci nadano nazwy fylom. Mianowicie, od Attalosa95 myzyjskiego oraz od egipskiego Ptolemeusza96, a tak�e i od Hadriana97, panuj�cego za moich czas�w. Otacza� on wielk� czci� bog�w i zatroszczy� si� w najwy�szym stopniu o szcz�liwo�� wszystkich rz�dzonych przez siebie lud�w. Nie przyst�pi� do �adnej wojny bez zniewalaj�cej konieczno�ci. Tylko Hebrajczyk�w mieszkaj�cych za Syri�98 ukara� za powstanie. Ile za� przybytk�w od samego pocz�tku bogom wystawi�, a przynajmniej wyposa�y� w ozdoby i przedmioty kultowe, lub iloma darami obsypa� miasta helle�skie, iloma miasta barbarzy�c�w, gdy prosili, to wszystko jest spisane w przybytku wszystkich bog�w w Atenach. Rozdzia� VI 1 Dzieje99 panowania Attalosa i Ptolemeusza tym bardziej s� odleg�� epok�, �e nie przetrwa�a a� do naszych czas�w ich s�awa, a �wcze�ni historycy, przebywaj�cy na ich dworach tylko dla pisemnego utrwalenia kr�lewskich czyn�w, za wcze�nie przestali si� o nie k�opota�. Z tego powodu postanowi�em przedstawi� zar�wno czyny, jakich dokonali, a tak�e 93 Prokne zabi�a swego synka, Itysa, i poda�a go Tereusowi, jego ojcu, na danie mi�sne. Bogowie zamienili Prokne w s�owiczk�, Filomele w jask�k�, Tereusa w dudka. Zob. Pauz. I 41,8. T. Zieli�ski, Irezyona, tom II: Pie�ni s�owicze. 94 Pauzaniasz dzieli eponim�w na trzy kategorie: dawnych, p�niejszych i wsp�czesnych. 95 Attalos, kr�l Pergamu, odwiedzi� Ateny w r. 200 p.n.e. w towarzystwie przedstawicieli Rzymu i traktowany by� przez Ate�czyk�w z wielkim respektem. 96 Nie wiadomo, o kt�rym Ptolemeuszu tu m�wi, zob. Pauz. I 6,8. 97 Cesarz rzymski w latach 117-138 n.e. 98 132 r. n.e. O Hadrianie jeszcze powie Pauzaniasz w I 18,6. 99 Tu Pauzaniasz przerywa swoj� periegez�, aby szczeg�owiej przedstawi� dzieje pierwszych Ptolemeuszy i Attalosa I. Dopiero od I 8,2 wraca do periegezy, aby j� znowu przerwa� w zwi�zku z pos�giem Ptolemeusza Filometora I 9, 1 � 3. prze�ledzi�, w jaki spos�b przesz�a w r�ce ich ojc�w w�adza nad Egiptem, Myzj� i ludami okolicznymi. 2 Macedo�czycy za ojca Ptolemeusza100 uwa�aj� Filipa, syna Amyntasa, a tylko nominalnie � Lagosa. Mianowicie s� zdania, �e Filip da� za �on� Lagosowi matk� Ptolemeusza w tym czasie, gdy nosi�a go jeszcze w �onie. Podobno Ptolemeusz dokona� wielu r�nych wspania�ych czyn�w w Azji; m. in. spo�r�d towarzyszy okaza� najwi�cej pomocy Aleksandrowi, gdy ten popad� w niebezpiecze�stwo w�r�d ludu Oksydrak�w101. Po �mierci za� Aleksandra102 przeciwstawi� si� tym wszystkim, kt�rzy chcieli przenie�� na Arydajosa, syna Filipa, ca�� w�adz� kr�lewsk�, i w pierwszym rz�dzie przyczyni� si� do podzia�u ca�ego pa�stwa Aleksandrowego na poszczeg�lne kr�lestwa. 3 Sam poci�gn�� do Egiptu. S�dz�c, �e Kleomenes, kt�remu Aleksander powierzy� satrapi� Egiptu103, sprzyja Perdikkasowi104, oraz z tego powodu maj�c Kleomenesa w podejrzeniu, zamordowa� go, a Macedo�czyk�w, kt�rzy mieli polecenie zawie�� cia�o Aleksandra do Ajgaj105, sk�oni�, �eby mu je wydali, i wed�ug obrz�dku macedo�skiego pochowa� w Memfis106. Poniewa� wiedzia�, �e Perdikkas sposobi si� do wojny, trzyma� Egipt w pogotowiu. Tymczasem Perdikkas, pragn�c nada� swej wyprawie pi�kne pozory, wzi�� z sob� Arydajosa, syna Filipa, oraz ma�ego Aleksandra, syna Aleksandra i Roksany, c�rki Oksyartesa. W rzeczywisto�ci za� chcia� odebra� Ptolemeuszowi kr�lestwo Egiptu 100 T� hipotez� przytacza Curtius Rufus, pisarz rzymski, IX 8,22. 101 Oksydrakajto plemi� indyjskie, znane z wyprawy Aleksandra W., zwane te� Sydrakaj, zamieszka�e mi�dzy Hydaspesem a Indem; forma zlatynizowana: Sydraci. 102 �mier� Aleksandra W. nast�pi�a w r. 323 p.n.e. Po niej nadszed� okres walki jego genera��w o w�adz�, mianowicie byli to: Antygonos, Ptolemeusz, Seleukos, Lizymach, Kassander. 103 Kleomenes przy organizowaniu Egiptu w r. 331 otrzyma� tylko zarz�d prowincji Arabii, stopniowo dopiero rozszerza� swe kompetencje. 104 Perdikkas, syn Oreutesa, ur. ko�o 365 p.n.e., podkomendny Aleksandra W., uczestnik jego wypraw i zwyci�stw na Wschodzie, po �mierci kr�la zarz�dca pa�stwem, nie umia� sprosta� swym rywalom wielko�ci� i talentem wojskowym i zgin�� w r. 321 p.n.e. 105 Ajgaj, w Macedonii, od swego przedmie�cia nazywane te� Edess�, to najstarsza rezydencja kr�l�w macedo�skich. 106 Bowiem kr�lewskie groby w Aleksandrii nie by�y jeszcze gotowe, dopiero za Ptolemeusza Filadelfa przewieziono cia�o Aleksandra W. do Aleksandrii. dla siebie. Wypchni�ty jednak zosta� z Egiptu. W zwi�zku z tym straci� w znacznym stopniu s�aw� wojenn�, zdobyt� w poprzednich wyprawach. Straci� poza tym popularno�� w�r�d Macedo�czyk�w i z innych jeszcze przyczyn. Wreszcie zosta� zamordowany przez swoj� gwardi� przyboczn�. 4 �mier� Perdikkasa pobudzi�a natychmiast Ptolemeusza do dzia�ania. Wi�c z jednej strony podbi� Syri� i Fenicj�107, z drugiej za� przygarn�� do siebie Seleukosa, syna Antiocha108. Ten, wyp�dzony przez Antygona, szuka� u niego schronienia. Ptolemeusz chc�c si� pom�ci� na Antygenie, przygotowa� przeciw niemu wypraw�. Do wzi�cia w niej udzia�u sk�oni� Kassandra, syna Antypatra, i Lizymacha, kr�la Tracji, przypominaj�c im o ucieczce Seleukosa, a jednocze�nie ostrzegaj�c przed wzrostem pot�gi Antygona, kt�ra i dla nich stanie si� gro�na109. 5 Antygon tymczasem przygotowa� si� do wojny. Nie wcze�niej jednak odwa�y� si� na ca�kowite podj�cie jej ryzyka, a� si� dowiedzia� o wyprawie Ptolemeusza do Libii na skutek powstania w Kyrenie110. Natychmiast wi�c znienacka podbi� Syri� i Fenicj� oraz odda� je pod w�ad